Datasets:

Yeva

/

armSum

like 0

example523

example523

Աշխատանքում բերված են գրավիտացիոն և մագնիսաթելուրական հանույթների տվյալները՝ Հայաստանի կենտրոնական հատվածի խորքային կառուցվածքի գնահատման համար։ Մագնիսաթելուրական հանույթի տվյալների համաձայն, կենտրոնական հատվածի արևելյան և արևմտյան շրջաններում առկա է նստվածքային ապարների համեմատաբար հզոր շերտ։ Ըստ գրավիտացիոն հանույթի տվյալների՝ արևելյան և արևմտյան շրջաններում գրանցվում են գրավիտացիոն համեմատաբար ավելի ինտենսիվ բացասական անոմալիաներ (գրավիտացիոն մինիմումներ)։ Քանի որ գրավիտացիոն մինիմումների գոյությունը հնարավոր է պայմանավորված լինի տարբեր գործոններով, ապա համադրելով գրավիտացիոն և մագնիսաթելուրական հանույթների տվյալներ՝ կարող ենք ասել, որ գրավիտացիոն մինիմումների գոյությունը հնարավոր է հենց կապված լինի նստվածքային կոմպլեքսի առկայության հետ, և վերջին հանգամանքը նույնպես հարկավոր է ներառել անոմալիայի երկրաբանական մեկնաբանման ժամանակ։

ՄԱԳՆԻՍԱԹԵԼՈՒՐԱԿԱՆ ԵՎ ԳՐԱՎԻՏԱՑԻՈՆ ՀԱՆՈՒՅԹՆԵՐԻ ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻՀԱՄԱԴՐՈՒՄԸ ՀՀ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՀԱՏՎԱԾԻ ԽՈՐՔԱՅԻՆ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԻՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՄԱՆ ՆՊԱՏԱԿՈՎՈւսումնասիրությունների համար առանձնացրել ենք ՀՀ կենտրոնական հատվածը, որում ներառված են Սևանա լճի ավազանը, Արագածի հրաբխային զանգվածըև Գեղամա հրաբխային բարձրավանդակը` իրենց հարակից շրջաններով։ Սևանա լճի ջրհավաք ավազանի հարող տարածքն իրենից ներկայացնում էբարձր լեռներով շրջապատված եռանկյունաձև գոգավորություն, որը միջլեռնայինխոշոր տեկտոնական իջվածք է։ Սևանա լճի ավազանն ունի ոչ միայն բարդ գեոմորֆոլոգիական, այլ նաև բարդ տեկտոնական կառուցվածք։ Երկրաբանական և երկրաֆիզիկական հետազոտությունների արդյունքների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որՍևանի ավազանի տարբեր տեղամասեր ունեն ինքնատիպ երկրաբանական կառուցվածք և դրա հետ կապված տարբեր ջրաերկաբանական պայմաններ։ Արագածի հրաբխային զանգվածը Հայաստանի Կենտրոնական հրաբխային գոտու ամենամեծ և բարդ կառուցվածք ունեցող շրջանն է։ Արագածի հրաբխային շրջանի արևելյան մասում գտնվող Եղվարդի սարավանդի հյուսիսային հատվածում բարձրանում է Արայի լեռ հրաբուխը։ Արագածի համեմատ այն ունի ավելի պարզ կառուցվածք և ակտիվության ավելի կարճ ժամանակահատված, իսկ ինտենսիվ արտահայտված հողմնահարման պրոցեսները վկայում են հրաբխի ձևավորման ավելի հին հասակի մասին [1]։ Գեղամա հրաբխային բարձրավանդակը զբաղեցնում է Հայաստանի նորագույնհրաբխային գոտու կենտրոնական հատվածը համանուն լեռնաշղթայի սահմաններում[1]։ Գեղամա լեռնաշղթայի սահմաններում առավել լայն տարածում ունեն ստորինպլիոցեն-վերին նեոպլեյստոցենյան հասակի բազալտ-տրախիբազալտ-տրախիանդեզիտային կազմի լավա-պիրոկլաստիկ գոյացումները։ ՀՀ տարածքում ակտիվ տեկտոնական պրոցեսները վերջին 10 մլն տարիներիընթացքում՝ ներառյալ պլիոցեն-հոլոցեն ժամանակաշրջանը, ուղեկցվել են ինտենսիվբազալտային հրաբխականությամբ` բերելով էֆուզիվ նստվածքային հսկայականգոյացումների ձևավորմանը։ Մյուս կողմից երկրաջերմային ուսումնասիրություններիտվյալներով [9] հանրապետության սահմաններում դիտվում է ջերմաստիճանայինգրադիենտի և ջերմային հոսքի խտության աճ։ Այս և ուրիշ երկրաբանական առանձնահատկությունները վկայում են այս տարածքում դեռևս չմարող տեկտոնական ակտիվության մասին։ 1. Մագնիսաթելուրական հանույթի արդյունքները։ Ընդերքի գեոէլեկտրականմոդելը կազմելու համար ՀՀ տարածքում երկրաֆիզիկական տարբեր մեթոդներովիրականացվել են բազմաթիվ աշխատանքներ։ ՀՀ ընդերքի երկրաբանական կտրվածքի, ինչպես նաև նստվածքային շերտիուսումնասիրությունների համար իրականացվել են մագնիսաթելուրական զոնդավորման աշխատանքներ շուրջ 70 զոնդավորման կետերում` ընդգրկելով հիմնականում ՀՀկենտրոնական տարածքը։ Զոնդավորման կետերում 4-400 վրկ պարբերություններովէլեկտրամագնիսական ալիքների միջոցով որոշվել են մագնիսաթելուրական դաշտիմագնիսական և էլեկտրական լարվածության բաղադրիչները, դրանց միջոցով որոշվելեն դիմադրություններն` ըստ խորության։ Ստացված արդյունքներով կառուցվել է ՀՀընդերքի գեոէլեկտրական մոդելը, որոշվել են նշված տարածքի համար երկայնականէլեկտրահաղորդականության (S=h/P) արժեքներն` ըստ խորությունների (P=const պայմանի կիրառմամբ), և կազմվել է էլեկտրահաղորդականությունների քարտեզ, որտեղակնհայտորեն ներկայացված են ապարների էլեկտրահաղորդականության փոփոխություններն արտահայտող էլիպսոիդները։ Ինչպես երևում է քարտեզից, Հայաստանիկենտրոնական տարածքը բնութագրվում է էլիպսոիդների լայնական ձգվածությամբ,ինչն էապես տարբերվում է ընդհանուր կովկասյան հյուսիս-հարավ ունեցած ձգվածությունից։ Մագնիսաթելուրական զոնդավորման մեկնաբանումը կատարվել է դաշտային տվյալների և թվային մոդելավորման համադրմամբ` օգտագործելով Հայաստանի[4] և ընդհանրապես տարածաշրջանի [7] նստվածքա-հրաբխածին շերտի երկայնական հաղորդականությունների քարտեզը։ Նկար 1. ՀՀ կենտրոնական հատվածի համար երկայնական էլեկտրահաղորդականությունների քարտեզ [4]Երկայնական էլեկտրահաղորդականությունների քարտեզի վերլուծությունը ցույցէ տալիս, որ Հայաստանի սահմաններում վերին անհամասեռ շերտը կարելի է մոտարկել երկարաձգված հաղորդական կառույցի` 50 կմ լայնությամբ, 150 կմ երկարությամբ և 400 Սիմ միջին հաղորդականությամբ։ Հաղորդականության միևնույն արժեքներն ունեցող տարածքները քարտեզի վրա առանձնացվել են իզոգծերով, և ըստդրա առանձնացվել են 5 գոտիներ։ Մեր ուսումնասիրության համար առանձնացված ՀՀ կենտրոնական հատվածումայդ գոտիներից հիմնականում երկուսն են ընդգրկվում։ Կենտրոնական հատվածիարևելյան և արևմտյան կողմերում առանձնանում են համեմատաբար մեծ երկայնական էլեկտրահաղորդականությամբ շրջաններ (500 Սիմ), իսկ դրանց միջև ընկած էհամեմատաբար ավելի ցածր էլեկտրահաղորդականությամբ գոտի (200 Սիմ) (նկ. 1)։ Երկայնական էլեկտրահաղորդականության մեծ արժեքները վկայում են նստվածքային ապարների համեմատաբար հզոր կոմպլեքսի առկայության մասին։ 2. Գրավիտացիոն հանույթի տվյալները։ ՀՀ տարածքն ամբողջությամբ բնութագրվում է գրավիտացիոն դաշտի (Բուգեյի ուղղումով) բացասական արժեքներով[6]։ Փոքր Կովկասի տարածքի համար գրավիտացիոն դաշտի նախնական շրջանացումն իրականացվել է Է. Աջիմամուդովի կողմից [2], ով նշված տարածքի համարորպես առաջին կարգի անոմալիա որակեց երկու գրավիտացիոն մաքսիմումներ` հյուսիսարևելյան և հարավարևմտյան, որոնք միմյանցից բաժանված են կենտրոնականմինիմումով։ Այդ գոտիներն առաջին մոտավորությամբ տարածականորեն համընկնում են տեկտոնական գոտիների հետ, որոնց մասին ներկայացված են Կ. Պաֆֆենգոլցի [10], Ա. Ասլանյանի [3], Ա. Գաբրիելյանի [5] աշխատություններում։ Ավելի մանրամասն գրավիմետրական ուսումնասիրություններ իրականացվել են Շ. Հովհաննիսյանի [2], Լ. Թադևոսյանի [11] և ուրիշների կողմից, ովքեր տվել են գրավիտացիոնդաշտի ավելի մանրամասն ու հստակ պատկերը։ Ռեգիոնալ գրավիտացիոն դաշտը, ըստ Ա. Մարտիրոսյանի գրավիտացիոն դաշտի անոմալիաների քարտեզի, բնութագրվում է մի քանի հարաբերական մաքսիմումներով և մինիմումներով։ Առանձնացնում են Միջինարաքսյան, Ալավերդի-Իջևանի,Գորիս-Կապանի հարաբերական մաքսիմումի ռեգիոնալ գոտիները, որոնք միմյանցիցտարբերվում են անոմալիայի ինտենսիվությամբ, չափերով, ձգվածությամբ։ Կենտրոնական գոտին աչքի է ընկնում ծանրության ուժի արժեքների փոքրացմամբ, այսինքն՝այդ տարածքներում երկրակեղևին համապատասխանում են ռեգիոնալ գրավիտացիոն մինիմումներ` տեղադրված բարձրալեռնային շրջաններում (Արագած լ., Գեղամաև Վարդենիսի լեռնաշղթաներ) և միջլեռնային գոգավորություններում (Սևանա լիճ)։ Կենտրոնական մինիմումի ծանրության ուժի իզոանոմալիաների տարածումն ունիխճանկարային տեսք։ ՀՀ կենտրոնական հատվածը դիտարկելիս գրավիտացիոն դաշտի անոմալիաների քարտեզից երևում է (նկ. 2), որ դրա արևելյան և արևմտյան շրջանները բնութագրվում են գրավիտացիոն մինիմումներով, իսկ դրանց միջև առկա են համեմատաբար ավելի մեծ ծանրության ուժի արժեքներ։ ՀՀ տարածքն առավելապես բնութագրվում է ծանրության ուժի անոմալիաներիբացասական արժեքներով, դրանց գոյության բացատրությունները շատ բարդ են`հատկապես լեռնային շրջաններում։ Վերլուծելով տարբեր հեղինակների առաջարկածծանրության ուժի բացասական լինելու հնարավոր պատճառները` կարելի է այն ընդհանրացնել հետևյալ կերպ` կամ գրավիտացիոն մինիմումները պայմանավորված ենգրանիտային շերտի հզորության մեծացմամբ, հետևաբար ավելի փոքր խտությամբշերտի հզորության մեծացմամբ, քան բազալտային շերտն է, կամ կապված են Մոխորովիչիչի սահմանի դիրքի հետ։ (մգալ)Նկար 2. ՀՀ կենտրոնական հատվածի համար գրավիտացիոն դաշտի անոմալիաների քարտեզ [8]3. Մագնիսաթելուրական և գրավիտացիոն հանույթների արդյունքների համադրումը։ ՀՀ կենտրոնական հատվածի համար մագնիսաթելուրական հանույթիտվյալներով ունենք հետևյալ պատկերը. դրա արևելյան և արևմտյան շրջաններըբնութագրվում են երկայնական էլեկտրահաղորդականության մեծ արժեքներով (500Սիմ), իսկ դրանց միջև ընկած տարածքը` համեմատաբար փոքր արժեքներով (200Սիմ)։ Քանի որ երկայնական էլեկտրահաղորդականության մեծ արժեքները վկայումեն նստվածքային համեմատաբար հզոր կոմպլեքսի առկայության մասին, հետևաբարստացվում է, որ կենտրոնական հատվածի արևելյան և արևմտյան շրջաններումառկա է մեծ հզորությամբ նստվածքային ապարների շերտ։ Մյուս կողմից, գրավիտացիոն հանույթի տվյալների համաձայն, կենտրոնական հատվածի արևելյան ևարևմտյան շրջաններում գրանցվում են գրավիտացիոն համեմատաբար ավելի ինտենսիվ բացասական անոմալիաներ (գրավիտացիոն մինիմումներ)։ Քանի որ գրավիտացիոն մինիմումների գոյությունը հնարավոր է պայմանավորված լինի տարբեր գործոններով, իսկ մագնիսաթելուրական հանույթի տվյալների համաձայն` արևելյան և արևմտյան հատվածներում առկա է նստվածքային համեմատաբար հզոր շերտ, ապա համադրելով գրավիտացիոն և մագնիսաթելուրական հանույթի տվյալները, կարող ենք ասել, որ գրավիտացիոն մինիմումների գոյությունը հնարավոր է կապված լինի նստվածքային կոմպլեքսի առկայության հետ և վերջին հանգամանքը նույնպես հարկավոր է ներառել անոմալիայի երկրաբանական մեկնաբանման ժամանակ։ Գրականություն1. Ջրբաշյան Ռ., Հրաբխագիտության հիմունքները և Հայաստանի նորագույն հրաբխականությունը, Երևան, 2013, էջ 83-86, 87-89։ геолог. и географ. наук, 1961, т. 14, № 5,Էլյա ՍահակյանՄԱԳՆԻՍԱԹԵԼՈՒՐԱԿԱՆ ԵՎ ԳՐԱՎԻՏԱՑԻՈՆ ՀԱՆՈՒՅԹՆԵՐԻ ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻՀԱՄԱԴՐՈՒՄԸ ՀՀ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՀԱՏՎԱԾԻ ԽՈՐՔԱՅԻՆ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԻՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՄԱՆ ՆՊԱՏԱԿՈՎԲանալի բառեր` մագնիսաթելուրական հանույթ, երկայնական էլեկտրահաղորդականություն,գրավիտացիոն հանույթ, գրավիտացիոն դաշտի անոմալիա, գրավիտացիոն մինիմում(մաքսիմում), ծանրության ուժի բացասական անոմալիա։

example1884

example1884

Հոդվածում ներկայացված են ախտաբանական և նորմալ՝ ոչ ախտաբանական վշտի բնորոշման և տարբերակման տեսական մոտեցումները՝ դրանց առաջացման պատճառների ու պայմանավորող գործոնների վերաբերյալ։ Ախտաբանական վիշտը բնորոշվում է որպես բարդացված, երկարաձգված վիշտ, որը պայմանավորված է անձնային (անձի նշանակալիությունը, մահվան սուբյեկտիվ ընկալումը, ամբիվալենտ, կախյալ հարաբերությունները նախքան մահը) և իրադրային գործոններով (մահվան իրավիճակը, անսպասելիությունը), որոնք խոչընդոտում են կորստի ընդունմանը և կյանքի նոր պայմաններին անձի հարմարվելուն։ Մասնագիտական գրականության վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ խնդիրը դեռևս հետազոտման կարիք ունի։

ՀՈԳԵԲԱՆԱԿԱՆ ՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ ՏԱՐԲԵՐԱԿԱIՄԱՆ ԱՆԳԱՄԱԲԱՆԱԿԱՆ ԵՎ ՈՉ ՊԱՏԱՀՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ՎՏԱՆԳԱԳՐՄԱՆ ՉԱՓԱՆԻՇՆԵՐԸ Դա հոգեբուժական տրավմատիկ իրադարձություն է, որը զգալի ազդեցություն ունի մարդու հոգեկան գործունեության վրա, կլինիկական հոգեբանության և հոգեթերապիայի ոլորտում կարևոր նշանակություն ունի կենդանի վշտի գործընթացի ուսումնասիրությունը, դրա ընթացքն ու հետևանքները։ Պատահական չէ, որ վերջին 10 տարիների ընթացքում Հոգեբանների միջազգային միությունը (IUPsyS) կազմակերպում է շարունակական սեմինար «Կորուստ. Հետազոտություն և պրակտիկա» Հոգեբանական գրականության մեջ հաճախ առանձնանում են «կորուստ», «վիշտ», «սուգ» հասկացությունները, որոնք հաճախ օգտագործվում են որպես հոմանիշներ։ Կորուստը մահվան օբյեկտիվ փաստն է, վիշտը `մարդու հուզական, ճանաչողական-վարքային ռեակցիաները նշանակալի մարդու մահվան կապակցությամբ, իսկ վիշտը` վշտի սոցիալ-մշակութային դրսեւորում։ Ըստ Ա. Վոլֆելտի վիշտը ապրում է կորստի մեջ, դրա հետ կապված մտքերն ու զգացմունքները 1։ Կ.Պարկսը նշում է, որ ճշմարտությունը սիրո և կապվածության գին է, այն մարդկային զգացմունքներից ամենալարվածն ու ցավոտն է 2։ Դեռ 1960-ականներին։ K. Parks- ը, ուսումնասիրելով կորուստ ունեցող մարդկանց, եկել է այն եզրակացության, որ նշանակալի անձի կորուստը, ինչպիսին է հյուծվածությունը, կարող է լինել հոգեկան խանգարումների պատճառ 3։ Ըստ Ռ. Նիմերի կորուստը ոտնահարում է մարդու աշխարհայացքի պատկերացումները, ինչը մարդուն ստիպում է վերագտնել իր սեփական Ես և աշխարհը 4։ Վիշտը հիմնականում բնորոշվում է որպես գործընթաց, որի ընթացքում մարդը աշխատում է կորստի հետ կապված հոգեկան ցավով, վերականգնում է հոգեկան հավասարակշռությունը և կյանքի բնականոն գործունեությունը 5։ Ըստ R. Moody- ի և D. Archangel- ի. Վիշտը ոչ թե հույզերի արտահայտում է, այլ մի գործընթաց, որը ներառում է տարբեր հույզեր. , ինչպես նաև սփոփանք։ Նշանակալի անձի կորուստը, ինչպես նշել է Ս. Ումանսկին, սուբյեկտիվորեն ընկալվում է, ընդունվում է յուրաքանչյուր մարդու կողմից, այդ ազդեցությունը ենթակա է անձի հոգեբանության սուբյեկտիվ հոգեբանական մշակման, ապա մարդու մտքերի։ Նշանակալից անձի կենսափորձը եզակի է, անհատական, ինչը պայմանավորված է իրավիճակով `որպես սթրեսային իրավիճակ և անձ։ //www.psyobsor.org/1998/24/7-1.php.3 Maercker A., ​​Znoj H., PTSD- ի կրտսեր եղբայրը։ բարդությունների և հետվնասվածքային սթրեսի խանգարման նմանություններն ու տարբերությունները, http։ անհատական ​​հոգեբանական առանձնահատկություններից. անհատական-տիպաբանական առանձնահատկություններ, հարմարվողականության մեխանիզմներ, հաղթահարման ռազմավարություն և այլն։ 1. Այնուամենայնիվ, լինելով անհատական ​​գործընթաց, վշտի մեջ ապրելու գործընթացն ունի ընդհանուր օրինաչափություններ, որոնք վերաբերում են դրա որոշակի փուլերին, հաջորդաբար այդ փուլերի հաջորդական անցումը տեղի է ունենում որոշակի ժամանակահատվածում 2։ Այսօր չկան տեսություններ, որոնք հստակորեն բացատրեն կորստի նկատմամբ անհատական ​​արձագանքները, թե ինչպես է մարդը դիմագրավում կորուստը և հարմարվում իրականությանը ՝ առանց նշանակալից մարդու գոյության։ Այսպիսով, որոշ հեղինակներ վիշտը նկարագրել են որպես գործընթաց, որն ունի որոշակի փուլեր, որոնք մարդը պետք է ապրի ՝ վիշտը հաղթահարելու համար։ Ավելին, տարբեր հեղինակներ տարբերում են վշտի տարբեր փուլերը ՝ 3-ից 12-ը (ցնցում ում մերժումը, որոնումը, սուր վիշտը, վերականգնումը և վերջը), որոնցից յուրաքանչյուրը նկարագրում է կորուստի հետ կապված անձի հուզական, ճանաչողական-վարքային ռեակցիաները (Ֆ. Վասիլյուկ , E. Kubler-Ross, J. Reynouter, T. Rando, J. Bowlby և այլն)։ Այնուամենայնիվ, հաշվի առնելով, որ այս փուլերի միջև հստակ չափորոշիչներ կամ սահմաններ չկան, այդ փուլերի շարքը և դրսևորման առանձնահատկությունները յուրաքանչյուր անձի համար անհատական ​​են, որոշ հեղինակներ ավելի կարևոր են համարում ոչ թե դիտել վշտի մեջ ապրելու գործընթացը, այլ այն խնդիրները, որոնք պետք է լինեն Սովորական վշտի ընթացքում անձը հաղթահարում է կորստի փաստը. Վիշտով ապրելու գործընթացն ուսումնասիրող կլինիկական հոգեբանները նշում են, որ այն կարող է ունենալ նորմալ կամ պաթոլոգիական զարգացում։ Ըստ այդմ, առանձնանում են «նորմալ վիշտ» և «պաթոլոգիական վիշտ» հասկացությունները։ Դեռ 1940-ականներին։ E. Linderman- ը, ով առաջիններից մեկն էր ուսումնասիրում սուր վիշտը, անդրադարձավ «հիվանդագին վիշտ» և «հետաձգված վիշտ» հասկացություններին։ «Բարդ վիշտ» հասկացությունը լայնորեն օգտագործվում է արևմտյան հոգեբանների կողմից, որը բնութագրվում է որպես տրավմատիկ, հետաձգված, բացակա, պաթոլոգիական, հիվանդագին, աղավաղված, ընկճված վիշտ և այլն։ Տերմինաբանական խառնաշփոթությունից խուսափելու համար նշված երեւույթների էությունը հասկանալու և տարբերակելու համար անհրաժեշտ է հստակ տարանջատել նորմալ, ոչ պաթոլոգիական վիշտը պաթոլոգիական վշտից։ Այսպիսով, որպես կանոն, վշտի բնականոն ընթացքի մեջ մարդը կորուստից հետո ունենում է բուռն արձագանքներ (սուր վշտի փուլ), որոնք ժամանակի ընթացքում աստիճանաբար թուլանում են (Կ. Պարկես, Հ. Պրիգերսոն, Թ. Ռանդո, Կ. Սանդերս, և այլն)։ Այսինքն ՝ նորմալ վշտի դեպքում մարդը կարող է որոշ ժամանակ անց հաղթահարել կորստի հետ կապված հոգեկան ցավը, ընդունել կորուստը և հարմարվել իրականությանը։ Պաթոլոգիական գործընթացի դեպքում վիշտը երկարաձգվում է, այն ունի հոգեկան խանգարումներ ՝ վիշտը չհաղթահարելու արդյունքում, ինչը պայմանավորված է տարբեր անձնական և իրավիճակային գործոններով 5։ 1 Уманский С., Тяжелая утрата и горе. Հոգեբանական և կլինիկական ասպեկտներ, http։ //psyfactor.org/lib/psycho3 Տե՛ս Ումանսկի Ս. 5 Մալկինսոն Ռ., Ognանաչողական-վարքային վշտի թերապիա։ Ռացիոնալ-հույզային վարքի թերապիայի ABC մոդելը, հոգեբանական տեսությունները տարբերակում են վշտով ապրելու նորմալ, ոչ պաթոլոգիական և պաթոլոգիական եղանակները։ Ներկայացնենք խնդրի ուսումնասիրությանն ուղղված տեսությունների հիմնական մոտեցումները։ Ֆ. Ֆրեյդը առաջիններից էր, ով անդրադարձավ իր վիշտը մելամաղձության մեջ վիշտ ապրելու գործընթացին ՝ նշելով, որ կորուստը առաջացնում է ուժեղ հոգեկան ցավ, անձի որոշակի մասի կորստի զգացում և արտացոլում է կապը նշանակալի մարդու հետ։ , Վշտի մեջ ապրելու գործընթացն ուղղված է այդ հոգեկան ցավը հաղթահարելուն, որի ընթացքում մարդը կտրում է իր մտավոր էներգիան կորցրած կցորդի առարկայից (դեկատեքսիս), այդ էներգիան ներդնում է նոր հարաբերությունների ձևավորման մեջ։ Այնուամենայնիվ, վշտի մեջ ապրելու գործընթացը կարող է ունենալ պաթոլոգիական զարգացում, եթե մահացածի հետ կախված, երկիմաստ, հակասական հարաբերություններ լինեին։ Այս դեպքում «վշտի գործը» անբարենպաստ է կամ չի ավարտվում, անձը ֆիքսված է վշտի որոշակի փուլում, վիշտը կարող է հանգեցնել «մելամաղձության» ՝ ընկճվածության։ Կենդանի պաթոլոգիական գործընթացում վիշտը տեղի է ունենում իր ինքնությունը կորցրած սիրո առարկայի հետ, որի արդյունքում անձը բարկությունն ու մեղքը ուղղում է «Ես» -ի վրա, որն էլ իր հերթին բերում է դեպրեսիայի, որը բնութագրվում է դատարկությամբ, անլիարժեքությամբ և Ես-ի մեղքը։ վշտի հակադրություն, որի դեպքում ոչ թե ես-ը, այլ աշխարհը դատարկ է և անիմաստ 1։ Այսինքն ՝ Fre. Ըստ Ֆրոյդի հոգեվերլուծական մոտեցման, վշտի նորմալ դեպքում մարդը ի վիճակի է կտրել իր մտավոր էներգիան «վշտի աշխատանքի» արդյունքում իր հետևանքային կցորդը կորցրած օբյեկտից։ Պաթոլոգիական վշտի դեպքում վիշտը երկարում է, և դեպրեսիա է առաջանում։ E. Linderman- ը իր «Սուր վշտի ախտանիշները» գրքում գրում է, որ կենդանի վշտի արդյունքում կարելի է պահպանել «մնացորդային վիշտը», որը կարող է տևել տարիներ, ինչը նորմալ համարել չի կարելի։ Հեղինակը չի համարում աննորմալ վշտի պատասխանի աղավաղումը, որը նա անվանել է «հիվանդագին վշտի ռեակցիաներ», որի ընթացքում կան հետաձգված ռեակցիաներ, մահացու վարք, հիվանդության ախտանիշների դրսևորում, հոգեբուժական ախտանիշների զարգացում (խանգարումներ, միջանձնային հարաբերություններ) , դեպրեսիա, ագրեսիա, ագրեսիա)։ Դատարկության, մեղքի, անքնության զգացում։ Նա սուր վիշտը նկարագրեց որպես նորմալ վշտի դրսևորում, ուղեկցվող ֆիզիկական և հոգեբանական ախտանիշներով, որոնք աստիճանաբար թուլանում են, մինչ պաթոլոգիական վիշտը դիտվում էր որպես նորմալ վշտի «աղավաղում, աղավաղում, հետաձգում» 2։ Ջ. Բոուլիի կցորդի տեսությունը մեծապես կարևորում է «տարանջատման աղետալի» կամ «բաժանման անհանգստության» դերը, որն առաջանում է վաղ կյանքի ընթացքում նշանակալից անձի բաժանումից (ժամանակավոր կամ մշտական) `նորմալ կորստի կամ պաթոլոգիական ռեակցիաների զարգացման գործում։ Ջ. Բոուլբին կապվածությունը դիտում է որպես անձի որոշակի մտավոր կառուցվածք, «ներքին մոդել», որը մի կողմից ներառում է կապվածության օբյեկտի վերաբերյալ մարդու ընկալումները. Հուսալի և անվտանգ կապը նշանակալի առարկայի հետ նպաստում է սովորական վշտի արձագանքներին, մինչդեռ ոչ հուսալի կապը (տագնապալի, խուսափողական, կործանարար) հանգեցնում է վշտի մեջ ապրելուն պաթոլոգիական ռեակցիաների։ Ջ. Բոուլբին վշտի պաթոլոգիական ռեակցիաները համարում է վիշտը ճնշելը / վանելը, ինչը վշտի ռեակցիաների բացակայությունն է, վշտի արձագանքների հետաձգումը, կորուստից 2 շաբաթ անց ռեակցիաների սկիզբը, վշտի / քրոնիկական ընթացքի երկարացումը, որում վշտի արձագանքները զգալիորեն ավելի ինտենսիվ են 6 ամսվա ընթացքում։ Ընդհանրապես, վշտի ճնշումը կամ հետաձգված արձագանքը պայմանավորված է ինքնախուսափող կցորդի տեսակից, իսկ վշտի քրոնիկական դրսևորումը `երկիմաստ կցորդի տեսակից։ Ըստ Bow. Բոուլբիի երկիմաստ հարաբերությունները զարգանում են այն ժամանակ, երբ երեխան մերժման կամ անբավարար խնամքի պատճառով ի վիճակի չէ ներքին գաղափարներ կազմել «լավ» օբյեկտի մասին։ Հետևաբար, հասուն տարիքում նշանակալի անձի կորուստը ուղեկցվում է պաթոլոգիական զարգացումներով, որոնք արտացոլում են նշանակալի անձի («լավ» օբյեկտի) դրական կերպարը վերականգնելու ցանկությունը, որը հաճախ ուղեկցվում է մահացած անձի նկատմամբ ատելությամբ և թշնամանքով 1։ Փարքսը նշում է, որ քրոնիկական վիշտ ունեցող մարդը որոշակի հակվածություն ունի նմանատիպ արձագանքներ ունենալու, դա պայմանավորված է վաղ տարիքում նշանակալի անձի հետ կապը կորցնելու ուժեղ վախից։ Քրոնիկ վիշտը, ինչպես նշում է Փարկսը, «դա անընդհատ որոնելն է մի բանի, որն անհնար է գտնել ձեր մեջ»։ Arազարը վշտի պաթոլոգիական ռեակցիաները համարեց սգո արձագանքներ կորած մարդուն հիշելիս, մահվան թեմայով հաճախակի զրույցներ, մահացածի հիվանդությանը բնորոշ ախտանիշների դրսևորում, կորուստից հետո կտրուկ փոփոխություններ, ինքնակործանարար վարք, ֆոբիաներ, վշտի տարիներ։ , Ըստ Մ. Հորովիցսի սթրեսի արձագանքի հայեցակարգի անբարենպաստ ընթացքը `վշտի մեջ ապրելու գործընթացը, պայմանավորված է անձի թաքնված բացասական ինքնապատկերների ակտիվացմամբ` կապված խոցելիության, թուլության, անօգնականության, բացասական և բացասական զգացմունքների հետ։ անկարողություն Այս աղավաղված համոզմունքների ակտիվացումը էապես ազդում է կենդանի վշտի գործընթացի վրա ՝ հանգեցնելով պաթոլոգիական ռեակցիաների ՝ կյանքի անիմաստության զգացում, անբավարար մեղավորություն, երկարատև տխրություն և այլն, որը կարող է պահպանվել կորստից 14 ամիս անց։ Մ. Հորովիցի կողմից պաթոլոգիական վիշտը սահմանելը հիմնված է ճանաչողական մոտեցման վրա։ Այնուամենայնիվ, ճանաչողական հոգեբանությունը շեշտում է անձի կործանարար համոզմունքների և վերաբերմունքի դերը հոգեբանական ախտանիշների զարգացման մեջ, որոնք բնութագրում են մարդուն մինչև որոշակի հոգեկան տրավմայի ենթարկվելը։ Մինչդեռ Մ.Հորովիցը բացասական ընկալումների ակտիվացումը դիտում է մահացածի հետ միջանձնային հարաբերությունների համատեքստում 3։ Մ. Հորովիցը, Ն. Ilիլբերգը, Դ. Վայսը և մի շարք այլ հեղինակներ կարծում են, որ հետվնասվածքային ռեակցիաները բնական են և չեն կարող համարվել պաթոլոգիական, քանի դեռ 2 Տե՛ս Կրավչենկո Ն. մինչեւ չլինի ռեակցիայի երկարացում, արգելակում կամ թույլատրելի ուժգնությունը գերազանցող։ Այսինքն ՝ նորմայի և պաթոլոգիայի տարբերակումը պայմանավորված է 3 գործոնով. Ժամանակը, մարդու ճանաչողական համակարգում տրավմայի փաստի ընդունումը, ախտանիշների ինտենսիվությունը 1։ Բավականին դժվար է որոշել վնասվածքի ապրելու և հաղթահարելու ժամանակի գործոնը։ Նույնիսկ վնասվածքը հաղթահարելուց հետո կարող են տրավմատիկ ախտանիշներ հայտնվել։ Որպես կանոն, նորմը կապված է սուր վշտի արագ առաջացման հետ, և պաթոլոգիական դրսևորումը կապված է քրոնիկական ընթացքի և երկարացման հետ, երբ ախտորոշիչ գործընթացն ավելի է բարդանում, քանի որ զարգանում է պաթոլոգիական գործընթացը, դիֆերենցիալ ախտորոշումը դառնում է դժվար։ Նորմի և պաթոլոգիայի տարբերակումը կախված է 3 փոփոխականներից. Վնասվածքային սթրեսորի բնույթից, անձից և սոցիալական աջակցությունից 2։ Հ. Պրիգերսոնը ներմուծեց «տրավմատիկ վիշտ» տերմինը, որը բնութագրվում է բաժանման հյուծվածության ախտանիշներով. Մահացածների որոնում, նրան տեսնելու մեծ ցանկություն, կարոտ, տրավմատիկ հյուծվածության ախտանիշներ. Մերժում, մահվան ընդունման դժվարություն, կպչուն մտքեր - մեղքի զգացում, հիշողություններ զայրույթի զգացողություն, խուսափողական վարք, մարդկանցից օտարություն, հուզական անտարբերություն, կյանքի դատարկություն, անիմաստություն, ապագա պլանավորելու անկարողություն, հավատքի համակարգի փոփոխություն, մասնագիտական, սոցիալական ոլորտներում դիսֆունկցիայի ախտանիշներ, որոնք պահպանել կորուստից հետո ավելի քան 1 տարի։ Վշտով ապրելու վերաբերյալ առանձին հետազոտություններ չկան, ճանաչողական-վարքային հոգեբանության, հոգեթերապիայի ոլորտում վերլուծություններ, բայց Ա. Բեկի հոգեկան խանգարումների զարգացումը ճանաչողականորեն գաղափարախոսելով ՝ կարելի է եզրակացնել, որ կորուստը ակտիվացնում է բացասական իռացիոնալ մտքերի որոշակի շղթա անձը, որը կարող է ազդել վշտի արձագանքների ինտենսիվության վրա, երկարացնում է վշտի գործընթացը, հատկապես նրանց համար, ովքեր ունեն աշխարհը ընկալելու նախահակում։ տեսանկյունից։ Օրինակ, նշանակալից մարդու մահը կարող է մեկնաբանվել որպես դիտավորյալ մերժում `անլիարժեքության զգացողության, սոցիալական մեկուսացման, օտարության զգացողության պատճառով, ինչը մեծացնում է տխրության և մենակության զգացումը։ Cանաչողական հոգեբանության տեսանկյունից, նորմալ վշտի դեպքում, մարդը ի վիճակի է փոխել իր գաղափարներն ու մտքերը `հարմարվելու կյանքի նոր պայմաններին։ Երբ մարդը դժվարանում է հարմարվել, դա նշանակում է, որ նա ունի իռացիոնալ համոզմունքներ `կապված նշանակալից մարդու մահվան ընկալման և մեկնաբանման հետ, ինչը մեծացնում է պաթոլոգիական վշտի հավանականությունը և կանխում վնասի ընդունումը։ Janանոֆ-Բուլմանի, Բոուլենի և Նեյմերի ուսումնասիրությունները, ի թիվս այլոց, կենտրոնացած են կորուստից հետո իռացիոնալ մտածողության և հուզական-վարքային անհամապատասխան արձագանքների միջև հարաբերությունների վրա։ Boelen- ի և համահեղինակների կողմից կատարված ուսումնասիրությունը հաստատեց այս տեսակետը, ցույց տալով, որ վշտի պաթոլոգիական ռեակցիաներով մարդիկ գերակշռում են 2 Նույն տեղում, Pp. 55-56 թթ. իռացիոնալ մտածողություն, ինչպես նաև բացասական համոզմունքներ սեփական կյանքի իմաստի իմաստի վերաբերյալ 1։ Այնուամենայնիվ, ճանաչողական հոգեբանության ոլորտում խնդիրը սահմանափակ չափով ուսումնասիրվել է, մասնավորապես `անձի խորը բացասական համոզմունքների և ճանաչողական օրինաչափությունների դերը վշտի պաթոլոգիական ռեակցիաների առաջացման գործում։ Մի շարք ժամանակակից հետազոտողներ վիճարկել են նորմալ վշտի սահմանումը, որ մարդը կորուստից որոշ ժամանակ անց պետք է կոտրի կապվածությունը կորցրած և հիշողությունների հետ, ինչպես նշված է վշտի վաղ տեսություններում։ Որոշ հետազոտողների կլինիկական պրակտիկայի արդյունքների համաձայն, կորստից հետո անձը ներքին, եզակի հարաբերություններ է ստեղծում հանգուցյալի հետ և պահպանում է այն երկար տարիներ։ 1 տարվա արդյունքում մարդը ի վիճակի է վերաիմաստավորել մահը և իր կյանքը, վերականգնել կյանքի իմաստը (Ռ. Նիմեր, Ն. Կեսս, Բ. Ֆորտներ, Դ. Կլաս, Պ. Սիլվերման, Լ. Նիքման) 2 , Ըստ Մ. Սթրուբի մահացած ազգականի հետ հուզական և հոգեբանական և հոգեբանական կապի պահպանումը բարդ և պաթոլոգիական զարգացման դրսևորում է 3։ Բացի այդ, որոշ ժամանակակից ուսումնասիրություններ ցույց են տալիս, որ ինտենսիվ հետվնասվածքային ռեակցիաների բացակայությունը չի կարող միանշանակ համարվել պաթոլոգիական հիմունքներով, ինչպես նաև պաթոլոգիական վշտի սկիզբը `ինտենսիվ անտիգեն ունեցող և պահպանմամբ անհատական ​​հատկությունների և խրոնիկ զարգացմանը նպաստող գործոնների պատճառով։ վիշտ Վերոհիշյալ հոգեբանները եկել են այն եզրակացության, որ դեռ կա նորմալ պաթոլոգիական վշտի չափանիշները վերանայելու և ճշգրտելու, ինչպես նաև ռիսկի գործոնները ուսումնասիրելու անհրաժեշտություն 4։ Հոգեբանները M. Osterwiss, F. Solomon և M. Green գրում են, որ, որպես կանոն, վշտի մեջ ապրելու գործընթացը տևում է 1 տարի։ Այնուամենայնիվ, սա ոչ թե նորմայի և պաթոլոգիայի տարանջատման սահման է, այլ անձի ինտենսիվության ռեակցիաների քանակի սահման։ Բացի այդ, գրականության մեջ կան տարբեր հասկացություններ վշտի գործընթացի ավարտի մասին `վերականգնում, կարգավորում, ավարտ և այլն, որոնք ամբողջությամբ չեն նկարագրում վշտի գործընթացի արդյունքը։ Այլ կերպ ասած, անհրաժեշտ է ճշգրիտ սահմանումներ ներկայացնել կյանքի վերջի վիշտի վերաբերյալ, որի շնորհիվ մենք կկարողանանք հասկանալ վշտի բարենպաստ և անբարենպաստ հետևանքները։ Ավելին, կենդանի վշտի գործընթացը բարենպաստ ավարտելու դեպքում անձը երբեք չի վերադառնում իր գործողության մինչ կորուստների վիճակ։ նա կարող է ունենալ որոշ անբարենպաստ հուզական, ճանաչողական-վարքային փոփոխություններ կամ, ընդհակառակը, անձնական աճ 5։ Ամփոփելով տարբեր հոգեբանական տեսությունների մոտեցումները `կապված վիշտի նորմալ և պաթոլոգիական ձևերի սահմանման և տարբերակման հետ, կարող ենք ասել, որ պաթոլոգիական վշտի առաջացմանը նպաստում են հետևյալ գործոնները. Սեռ (ig), հանկարծակի մահ, երեխայի մերժում կամ դաժանություն, բռնություն , երեխայի մահ, ծնող 6, երեխայի բաժանում 2 Նույն տեղում, էջ 294-295։ 3 Stroebe M., Ողբությունների հետաքննություն և տեսություն։ Հետահայաց և հեռանկարային, ամերիկյան վարքաբանական գիտնական, տագնապի առկայություն, անապահով կցորդի ոճ 1, երկիմաստ, կախված, կոնֆլիկտային հարաբերություններ 2, սոցիալական աջակցության բացակայություն 3, վերաբերմունք մահվան նկատմամբ, մահվան իրավիճակ, անժամանակ մահ, անհատականության գծեր ) Հաղթահարման մեխանիզմների առանձնահատկությունները, այլ կորուստներ ունենալու փորձը 4, կորած անձի հետ հաղորդակցվելու հնարավորությունը, նրա անձի նշանակությունը, ճակատագրերի ընդհանրությունը և կյանքի փորձը, անձի մեջ հոգեկան խանգարումների առկայությունը, ինչպես նաև ներգրավվածությունը կորած մարդու կյանքում գտնվող անձի, մանկական տրավմայի առկայություն 5; կորուստների ընկալման հետ կապված ոճեր ՝ կյանքի նկատմամբ վերաբերմունքի փոփոխությամբ 6։ Ամփոփելով հասկացությունները ՝ մենք կարող ենք անել հետևյալ եզրակացությունները. Կորուստ aգալի անձի կորուստը հոգեբուժական իրադարձություն է մարդու կյանքում, որի ազդեցությունը պայմանավորված է իրավիճակային-անձնական մի շարք գործոններով։ Վիշտը մարդու բնական պատասխանն է նշանակալից մարդու կորստին, ինչը գործընթաց է, որը միջնորդվում է անհատական ​​սոցիալ-մշակութային գործոնների կողմից։ Գործընթացը Վշտի մեջ ապրելու գործընթացը կարող է ունենալ նորմալ կամ պաթոլոգիական զարգացում, որի տարբերակումը պայմանավորված է 3 հիմնական չափանիշներով։ • Ախտանիշների առաջացման ժամանակի գործոնը։ Նորմալ վիշտը տևում է 1 տարի, որից հետո մարդը հաղթահարում է հոգեկան ցավը, և պաթոլոգիական վշտի դեպքում վշտի արձագանքները ճնշվում են, հետաձգվում (2 շաբաթ կամ ավելի) կամ երկարաձգվում (2 տարի կամ ավելի), առաջանում են հոգեկան խանգարումներ։ • Ախտանիշների ինտենսիվություն։ Նորմալ վշտի դեպքում, կորստից հետո, մարդը ուժեղ հոգեկան ռեակցիաներ ունի, այնուհետև դրանք թուլանում և անհետանում են, իսկ պաթոլոգիական վշտի դեպքում վշտի որոշ արձագանքներ շարունակում են արտահայտվել արտահայտված ուժգնությամբ։ • Անձի կողմից կորստի ընդունում։ Նորմալ վշտի դեպքում գիտակցվում է նշանակալից անձի կորստի փաստը, դրա պատճառը, դրա նշանակությունը, տեղի ունեցածի նկատմամբ վերաբերմունքի ձևավորումը, այդ փորձի ինտեգրումը անձի ճանաչողական համակարգում, վերասահմանում կյանքի, ի տարբերություն պաթոլոգիական վշտի։ Պաթոլոգիական, ոչ պաթոլոգիական վիշտը ախտորոշելու չափանիշների տեսական մոտեցումների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ պաթոլոգիական վշտի պատճառներն ու գործոնները դեռ սահմանափակ են, խնդիրը պետք է ուսումնասիրվի և հետագայում վերլուծվի։ Հետևաբար, պաթոլոգիական վիշտին նպաստող որոշ գործոններ ավելի քիչ են ուսումնասիրվում հետազոտողների կողմից, մասնավորապես, մարդու խոր համոզմունքները, ճանաչողական օրինաչափությունները որոշում են դրանց փոփոխությունը կորստից հետո, որպես վշտի և պահպանման պաթոլոգիական ռեակցիաների զարգացման գործոն, ինչը թույլ կտա կանխատեսել վշտի և հետևանքների ընթացքը և հոգեբանական մշակել աջակցության ռազմավարություն։ 1 Տե՛ս Bowlby J. 3 Barry L., Kasl, S., Prigerson H., Հոգեբուժական խանգարումներ դաժան անձանց շրջանում։ Ընկալվող շրջապատերի դերը 4 Տե՛ս Osterweis M., Solomon F., Green M. 6 Տե՛ս Osterweis M, Solomon F., Green M. Հետազոտված վշտի կենտրոնի ժամանակակից ուսումնասիրությունները կենտրոնանում են վշտի մեջ ապրելու պաթոլոգիական դրսևորումների ուսումնասիրության, կորստի և ուսումնասիրության արդյունքում առաջացած հոգեկան խանգարումների հայտնաբերման վրա։ Հետազոտողները անտեսել են անձի հուզական, ճանաչողական և վարքային ոլորտներում տեղի ունեցած փոփոխությունները, որոնք տեղի են ունենում կյանքի զգալի կորստից հետո և միջանկյալ տեղ են գրավում նորմայի և պաթոլոգիայի և միջև, բայց զգալի ազդեցություն ունեն մարդու հետագա կյանքի վրա։ Ուստի նշված փոփոխությունները պետք է ուսումնասիրվեն։ Մարի Ավետիսյան ՀՈԳԵԲԱՆԱԿԱՆ ԵՎ ՈՉ ՀԻՄԱԲԱՆԱԿԱՆ ԽՈՇՈՐԻ ԵՎ ՏԱՐԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԱՍՏԱՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՀՈԳԵԲԱՆԱԿԱՆ ՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ Հիմնաբառեր. Կորուստ, վիշտ, ախտաբանական և ոչ պաթոլոգիական վիշտ, տարբերակման չափանիշներ։

example2452

example2452

ՀՀ-ում անշարժ գույքի շուկայի զարգացումն ու աշխուժացումը ապահովելու համար անրժեշտ գոծոները բազմազան են։ Ականհայտ է, որ անշարժ գույքի շուկայի զարգացմանը խթանող գործոները ուժի մեջ դնելու, և դրա արդյունավետությունը ապահովելու համար, նախ պետք է գնահատել այն խնդիրները, որոնք կխոչընդոտեն անշարժ գույքի զարգացմանը։ Հոդվածում առաջ է քաշվել անշարժ գույքի շուկայում առկա կառուցվացքային խնդիրները, որոնց լուծումը կնպաստի անշարժ գույքի շուկայի զարգացմանը և կատարելագործմանը։

ԱՆՇԱՐ ԳՈՒՅՔԻ ՇՈՒԿԱՅՈՒՄ Գոյություն ունեցող ԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄ Նախատեսված տնտեսությունից շուկայական տնտեսություն անցնելով ՝ սկսեց զարգանալ Հայաստանի տնտեսության նոր մասը ՝ անշարժ գույքի շուկան։ Շուկայի նյութական հիմքը ձեւավորվում է երկու աղբյուրից։ Երկրորդը `շինարարության ոլորտում իրացման հատվածի ձևավորումն է, և բացի առևտրային շինարարական օբյեկտներից (շինարարության և անշարժ գույքի վաճառքի առաջնային շուկա)։ շուկա) անվճար վճարված Հետագայում ձեւավորվեց անշարժ գույքի երկրորդային շուկա ՝ նախկինում սեփականաշնորհված կամ նոր վաճառված օբյեկտների վերավաճառքի շուկա առաջին անգամ։ Անշարժ գույք են համարվում հողամասերը, ընդերքի հողերը, ջրային մարմինները, անտառները, բազմամյա տնկիները, վերգետնյա շենքերը, շենքերը, հողին կից այլ գույք, այսինքն ՝ այն օբյեկտները, որոնք կարող են օգտագործվել առանց հողի փոփոխության։ դադարեցման կամ դրա նպատակային օգտագործման հետագա օգտագործման անհնարինություն [1]։ Անշարժ գույքի շուկան կազմակերպչական միջոցառումների համակարգ է, որի միջոցով գնորդներն ու վաճառողները հավաքվում են որոշելու որոշակի գին, թե ինչպես կարող են որոշակի ապրանքներ փոխանակվել որպես անշարժ գույք։ Անշարժ գույքի շուկան տնտեսական և իրավական տարածք է, որտեղ համագործակցություն է տեղի ունենում անշարժ գույքի առք ու վաճառքում ներգրավված բոլոր գնորդների և վաճառողների միջև։ Անշարժ գույքի շուկան ունի բարդ, ճյուղավորված կառուցվածք, այն կարելի է տարբերակել ըստ տարբեր չափանիշների [2]։ Անշարժ գույքի շուկան շատ կարևոր տնտեսական դերակատար է։ Անշարժ գույքը, բացի հասարակության կարևորագույն կարիքներից մեկը բավարարելուց, տնտեսության մեջ հարստության հիմնական «պաշարներից» է։ Այսպիսով, զարգացող երկրներում ընդհանուր անշարժ գույքի շուկայական արժեքը սովորաբար բազմակի անգամ ավելին է, քան ֆինանսական շուկաների կապիտալիզացիան `երկիր մուտք գործող ներդրումների ծավալով։ Դա եզակի տնտեսական «էներգիայի» աղբյուր է։ Անշարժ գույքի սեփականությունը հանդիսանում է կապիտալի ստեղծման հիմնական «գործիքը», երբ այն դառնում է վարկային ապահովություն (գրավ), այդպիսով ազատելով `նյութականացնելով« ներսում »տնտեսական էներգիան։ Ի՞նչ ասաց նա «ստեղծել կապիտալ»։ Պետք է միայն փորձել պատկերացնել, թե երկրի անշարժ գույքը որքան ներդրում կարող է ապահովել տնտեսության իրական հատվածում, եթե, իհարկե, այն բավականաչափ իրացվելի է. «Ֆինանսական միջնորդները պատրաստ են այն ընդունել որպես գրավ։ Հենց այս հատկությունն է կապում անշարժ գույքի շուկայական գները ֆինանսական համակարգի վիճակի և շուկայական գործունեության հետ։ Միևնույն ժամանակ, անշարժ գույքի շուկան ազդում է իրական ֆինանսական հատվածի զարգացման վրա, քանի որ այս շուկայում առաջարկն ու պահանջարկը կախված են երկրի տնտեսության վիճակից և ֆինանսական համակարգից։ Այս շուկայում գները սովորաբար առաջնորդվում են ֆինանսական-բիզնես ցիկլերով ՝ որոշ չափով դառնալով տնտեսական բարոմետր ՝ տալով շատ տեղեկություններ տնտեսության, ապա նաև գազի զարգացման մասին [7]։ Շուկայական պայմաններում հողն ունի բազմաֆունկցիոնալ նշանակություն։ Որպես բնական օբյեկտ, որը գոյություն ունի անկախ մարդկանց կամքից, երկիրն ամբողջ մոլորակն է, մարդու բնօրրանը, որն իրականացնում է առավել էկոլոգիական գործառույթ։ Միևնույն ժամանակ, երկիրը երկիրն է, մեր մոլորակների շերտը, դրա մակերևութային կամ տարածական հիմքը, օբյեկտը, և, համապատասխանաբար, արտացոլում է տնտեսական հարաբերությունները։ Շուկայական հարաբերություններում օրինականացված համապատասխան հողերի կատեգորիաների իրավունքը խթանում է բիզնես-ներդրումային գործունեությունը։ Նրանց օգտագործման կամ անշարժ գույքի ներգրավումը որպես բիզնեսի օբյեկտ ծառայում է որպես բիզնեսի կայունության և կապիտալի վերարտադրության որոշակի երաշխիք։ Ներդրողները, որոնք ներդրումներ են կատարում անշարժ գույքում, սովորաբար ոչ միայն վերադարձնում են սեփական կապիտալը, այլ նաև օգուտ են բերում և փոխհատուցում են մնացած բոլոր ծախսերը։ Անշարժ գույքի շուկան ազգային շուկայական տնտեսության մի հատված է, որը ներկայացնում է անշարժ գույքի օբյեկտների, շուկայական տնտեսության (ստեղծում), սուբյեկտների, շուկայական գործընթացների, այսինքն `արտադրության օգտագործման, անշարժ գույքի կառավարման գործունեության մեխանիզմների (շուկայական ենթակառուցվածքների) ամբողջ մեխանիզմը։ Օբյեկտների փոխանակման շուկայի գործընթացի գույքում տրված սահմանման համաձայն, շուկայի կառուցվածքը ներառում է. Ազգային տնտեսության մեջ անշարժ գույքի շուկան իրականացնում է հետևյալ գործառույթները [1]. • Անշարժ գույքի օգտակար հատկությունների ստեղծման և օգտագործման հետ կապված սոցիալական խնդիրների արդյունավետ լուծում, • Անշարժ գույքի օբյեկտների լիակատար կամ մասնակի սեփականության իրավունքի օտարումը մեկ տնտեսականից սուբյեկտ այլ անձի նկատմամբ. • Այս իրավունքների պաշտպանություն. անվճար Freeառայությունների անվճար գնագոյացում; • Ներդրումների հոսքերի վերաբաշխում անշարժ գույքի մրցակցային տեսակների միջև. • Ներդրումների հոսքերի վերաբաշխում մրցակցային հողօգտագործումների միջև։ ՀՀ անշարժ գույքի շուկայում ներկայումս առաջացել են մի շարք խնդիրներ, որոնց համակարգային լուծումը կհանգեցնի անշարժ գույքի շուկայի զարգացմանը։ Այս խնդիրներն առաջացան ոչ թե անմիջապես, այլ ժամանակի ընթացքում։ Քննարկվում են կառուցվածքային խնդիրները. • Անշարժ գույքի գնահատման հուսալի շուկայի մեխանիզմների ներդրում։ • Անշարժ գույքի շուկայի պրոֆեսիոնալ մասնակիցների համար բարենպաստ պայմանների ստեղծում։ • իրականացնել անշարժ գույքի շուկայի համակարգված մոնիտորինգ։ • Որպես անշարժ գույքի սեփականատեր պետության անշարժ գույքի գործառույթների հստակեցում։ կարգավորող, • Հիպոթեկային վարկավորման ներդրումների արդյունավետության բարձրացում։ • Անշարժ գույքի շուկայի անհավասար զարգացում։ Հայաստանում անշարժ գույքի գնահատումը, վերլուծությունը, թույլ վերլուծական մեթոդաբանության օգտագործումը համարվում են անշարժ գույքի շուկայի խնդիրներ, որոնք սխալ վարկածներ են, ընթացակարգեր, տեղական շուկաների վերաբերյալ անորակ տվյալներ, շուկայի անհիմն ուսումնասիրություն, դրանց հիման վրա ներդրումային որոշումներ։ Անշարժ գույքի գնահատման գործունեությունը կազմակերպում են իրավաբանական անձինք և անհատ ձեռնարկատերեր համարվող ֆիզիկական անձինք `գնահատողի միջոցով անշարժ գույքի գնահատման հրամանի հիման վրա։ Անշարժ գույքի գնահատման հրամանի իրավական հիմքը օրենքով սահմանված կարգով անշարժ գույքի գնահատողների միջեւ կնքված պայմանագիրն է։ [6] Մասնավոր ընկերություններն ու գիտական ​​կազմակերպությունները, ինչպես նաև պետական ​​կազմակերպությունները ներկայումս զբաղվում են Հայաստանի Հանրապետությունում անշարժ գույքի շուկայի վերլուծությամբ։ Այնուամենայնիվ, այս բոլոր կազմակերպությունների կողմից կատարված վերլուծությունները ընդհանուր մեթոդաբանական հիմք չունեն, և երբեմն արդյունքները շատ տարբեր են միմյանցից։ Շուկայում տարբեր կարգավիճակի մեկնաբանություններ ունենալու համար։ Անշարժ գույքի շուկայի համակարգված մոնիտորինգի միակ խնդիրն է շուկայի բոլոր մասնակիցներին տեղեկատվություն տրամադրել բնութագրերի փոփոխության կառուցվածքի դինամիկայի վերաբերյալ։ Այս բնութագրերը պետք է արտացոլեն ինչպես անշարժ գույքի շուկայում առկա ընդհանուր միտումները, այնպես էլ անհատական ​​ցուցանիշների միտումները, որոնք օգտագործվում են ներդրումների որոշումները արդարացնելու համար։ Անշարժ գույքի շուկայի համակարգված մոնիտորինգի համակարգ ստեղծելու համար անհրաժեշտ է լուծել մի շարք կազմակերպական-մեթոդաբանական խնդիրներ [4]։ Առաջին խնդիրը մարզերի կողմից տրամադրվող տեղեկատվության հավաքագրման և դրանց հետագա օգտագործման կազմակերպումն է։ Այս խնդրի լուծումը պետք է լինի Հայաստանում անշարժ գույքի շուկայի վիճակի վերաբերյալ տարեկան ամփոփ հաշվետվությունը։ Այս զեկույցը պետք է զարգացնի, վերլուծի և ընդհանրացնի տեղեկատվություն անշարժ գույքի շուկաների տարբեր տեսակների վերաբերյալ։ Եկույցը պետք է պարունակի ընդհանրացված տեղեկատվություն առանձին քաղաքների և մարզերի անշարժ գույքի շուկաների վերաբերյալ։ Անհրաժեշտ է պարզել Հայաստանի անշարժ գույքի շուկաների զարգացման առանձնահատուկ ձևերը `հաշվի առնելով տեղական շուկաների տարածքային առանձնահատկությունները, երկրի տնտեսության մեջ տեղի ունեցող ընդհանուր գործընթացները։ Երկրորդ խնդիրն է տրամադրել միասնական մեթոդաբանություն, տեղեկատվության հավաքագրման և մշակման գործիքներ։ Տվյալների հավաքումն ու մշակումը, ինչպես նաև խորացված ընդլայնման վերլուծությունն ապահովելու համար անհրաժեշտություն կա տվյալների ստանդարտացված ձևերն ու բովանդակությունը ստանդարտացնելու, ինչպես նաև դրանց մշակումը ավտոմատացնելու։ Երրորդ խնդիրը, որն առաջանում է անշարժ գույքի շուկայի համակարգված մոնիտորինգի ընթացքում, տեղեկատվության կանոնավոր տրամադրումն ու հուսալիությունն ապահովելն է։ ՀՀ կառավարության 1997 թվականի հոկտեմբերի 22-ի N 465 որոշմամբ հաստատվել է անշարժ գույքի համակարգված մոնիտորինգի կարգ, որի հիման վրա կադաստրային կոմիտեն իրականացնում է համակարգված մոնիտորինգ, այսինքն `վիճակի, արժեքի և որակի չափանիշներ, որոնք ազդում են անշարժ գույքի վրա։ Անշարժ գույքի համակարգված մոնիտորինգի օբյեկտը Հայաստանի Հանրապետության տարածքում գտնվող անշարժ գույքն է `հող (ըստ նշանակության), շենքեր, շինություններ (անկախ սեփականության տեսակից)։ Անշարժ գույքի համակարգված մոնիտորինգի նպատակն է .1. Աջակցել անշարժ գույքի շուկայի զարգացմանը։ 2. Ապահովել անշարժ գույքի տեղեկատվության բանկի և հուսալի տեղեկատվության ստեղծում անշարժ գույքի շուկայում։ 3. Տրամադրել օբյեկտիվ-վերլուծական տեղեկատվություն անշարժ գույքի շուկայի վիճակի և գնային իրավիճակի վերաբերյալ։ Անշարժ գույքի շուկայի համակարգված մոնիտորինգի արդյունքում հանձնաժողովը մշակեց բնակելի հողերի կադաստրային գնահատում, գոտիավորման սահմաններ, գործակիցներ և բազային արժեքներ `հիմնվելով անշարժ գույքի շուկայի գնագոյացման գործոնների և շուկայական արժեքներից բխող հիմքերի վրա։ Դրանք հաստատվել են Հայաստանի Հանրապետության կառավարության կողմից ՀՀ կառավարության 2003 թ. Դեկտեմբերի 24-ի «ՀՀ բնակավայրերի հողերի կուտակային գնահատման կարգի մասին. «Սահմանները հաստատելու մասին» N 1746-Ն գործակիցները։ Գնահատման գոտիները և այդ որոշմամբ սահմանված գործակիցները հիմք են հանդիսանում այդ հողերի կադաստրային արժեքները հաշվարկելու համար `օտարման (ուղղակի կամ աճուրդային վաճառք), վարձակալության, շինարարության` պետական ​​կամ համայնքային սեփականություն հանդիսացող բնակավայրերի իրավունքներով։ Սիստեմատիկ մոնիտորինգի արդյունքում կառավարության կողմից հաստատվել են շենքերի և շինությունների գոտիային կադաստրային գնահատման գոտիավորման նկարագրերի գործակիցները և մշակվել են գործակիցները։ Պարբերաբար, ամսական, եռամսյակային, կիսամյակային, տասնմեկ ամիս և տարեկան իրականացվում է անշարժ գույքի շուկայի համակարգված մոնիտորինգ, վերլուծություններ, որոնց նյութերը տպագրվում են մամուլում, լուսաբանվում են զանգվածային լրատվության միջոցներով. Պետական ​​մարմիններ, անշարժ գույքի շուկա։ մասնակիցները `իրազեկությունը բարձրացնելու համար։ [5] Այսպիսով, ենթադրվում է, որ Հայաստանի անշարժ գույքի շուկայի համապարփակ և սիստեմատիկ վերլուծության կազմակերպումը կարող է իրականացվել ազգային մակարդակով. Մասնագիտական ​​միությունների վերլուծական ստորաբաժանումներ (նպատակային ֆինանսավորման ենթակա), կամ մասնագիտական ​​առևտրային կազմակերպություններ, որոնց գործն է որակյալ վերլուծական տեղեկատվության վաճառք։ Ավելին, պետությունը, որը ձգտում է անշարժ գույք ներգրավել շուկայի շրջանառության մեջ, և ստանա զգալի եկամուտներ դրանից, ենթադրվում է շուկայի տեղեկատվության առաջնային սպառողներից մեկը, ինչը շատ բնական է, ֆինանսավորող կողմերից մեկը։ Հարկ է նշել, որ չնայած այս ամենին, Հայաստանի անշարժ գույքի շուկան օժտված է բարձր մակարդակի «շեմային» ներդրումների անհրաժեշտությամբ, որոնք պահանջում են մեծ ֆինանսական միջոցներ, որոնք, մի կողմից, կարող են նվազեցնել այլ ակտիվների մասնաբաժինը, մյուս կողմից, ներդրողը կարող է չտիրապետել նման միջոցներին։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ տարբեր երկրներում զարգացող շուկաների համար բնակարանների արժեքի փոփոխության ընդհանուր ձև կա ՝ սկսած գների սկզբնական բարձրացումից մինչև «գլոբալ» շուկաների հետագա կայունացում։ Այս աճը կարող է դանդաղել որոշ ժամանակաշրջաններում (նույնիսկ գների ժամանակավոր անկում) `տարածաշրջանի սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի կտրուկ վատթարացման, բնակչության մեծ արտահոսքի պատճառով, բայց աստիճանաբար բոլոր քաղաքներում գները հասնում են սովորական մակարդակի` տատանվում են տնտեսական, ներդրումային և միգրացիոն ցիկլերով։ Այս օրինաչափության էությունն այն է, որ անշարժ գույքի շուկան իր զարգացման ընթացքում անցնում է մի շարք փուլերի։ Մեկ փուլից մյուսը անցնելիս, սկզբունքորեն, փոխվում են հետևյալ գործոնների արժեքները. • Նախնական գնի մակարդակ; • Անշարժ գույքի առաջնային և երկրորդային և գների հարաբերակցություն; • առաջարկի և պահանջարկի հարաբերակցություն; • Վաճառողների և գնորդների շուկայական իրազեկության մակարդակ (օրենքներ, կանոններ և իրավունքներ, առաջարկ և պահանջարկ, գին, արտարժույթի փոխարժեք, շուկայի դոլարացում), • շուկայական գործունեության մակարդակ (գործարքների մասնաբաժին գրանցված անշարժ գույքի օբյեկտների ընդհանուր թվաքանակում ), • օրենսդրական միջավայր (օրենսդրական, նորմատիվ հիմքերի վիճակ, շուկայի ստվերի մակարդակ), • շուկայական ենթակառուցվածքների զարգացման մակարդակ (մեթոդաբանական հիմք, շուկայի գործակալների կորպորատիվ գործունեություն) Հիփոթեքային վարկավորումն իր ուրույն տեղն ունի անշարժ գույքի շուկայի զարգացման և ակտիվացման գործում։ Ընդգծելով հիփոթեքային վարկերի շուկայի զարգացման անհրաժեշտությունը, որպես կանոն, շեշտադրում են տնտեսական զարգացման չորս կարևոր հիմնախնդիրներ. • բնակարանաշինություն, • ֆինանսական միջնորդության ինստիտուտների զարգացում, • հիպոթեկային վարկի ֆինանսավորման կայուն, արդյունավետ մեխանիզմների ստեղծում, • սոցիալական։ Հարկ է նշել, որ հիփոթեքային վարկի շուկայի զարգացմանն ուղղված հատուկ ուշադրությունը հնարավորություն կտա իրականացնել մի շարք ծրագրային նպատակներ (Աղքատության հաղթահարման ռազմավարության փաստաթուղթ, Միջնաժամկետ ծախսերի շրջանակ), որոնք ընդունվել են ՀՀ կառավարության կողմից տնտեսական առումով։ և սոցիալական արդյունքներ։ Այս խնդիրները լուծելու համար անհրաժեշտ է զարգացնել և շուկային խթանող ինքնակարգավորող մեխանիզմներ (զերծ պետության միջամտությունից), բարենպաստ օրենսդրական-ենթաօրենսդրական դաշտ, կարգավորվող իրավատնտեսական հարաբերություններ, ինչպես նաև քայլեր ձեռնարկել սոցիալական ոլորտի բարձրացման ուղղությամբ։ արդարություն և անվտանգություն։ Նշենք, որ ներկայումս Հայաստանում կա հիպոթեկային վարկավորման ակտիվացում, որն իր հերթին իր ազդեցությունն է թողնում անշարժ գույքի շուկայի ակտիվացման վրա։ Այնուամենայնիվ, այս գործունեության մեջ նրա առյուծի բաժինը եզակիությունն է, ինչը, մասնավորապես, ուղղակիորեն ազդեց պետական ​​միջոցներով էշուկայի ակտիվացման վրա։ Միջազգային ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ պետության անմիջական մասնակցությունը հիպոթեկային շուկայի զարգացմանը (չնայած համակարգային ռիսկի առկայությանը) կարող է արդյունավետ լինել միայն կապիտալ-հիպոթեկային երկրորդային շուկայի զարգացման դեպքում։ Պետության ուղղակի և մշտական ​​միջամտությունը (օրինակ `շուկայի կառավարման օպերատորի ինստիտուտի ստեղծումը) շուկան անհիմն կախվածություն է առաջացնում պետությունից, կրում է լրացուցիչ ծախսեր, ազդում տոկոսադրույքների վրա, խախտում է պետություն-մասնավոր կապերի համաչափությունը, կուտակում համակարգային ռիսկեր, որոնք կարող են վնասակար լինել սխալ կառավարման և (կամ) չարաշահման պատճառով (հիմնվելով անցյալի բացասական փորձի վրա)։ Մեր կարծիքով, հիպոթեկային շուկայի կայացման համար պետության դերը չպետք է գերակշռի մասնավոր հատվածը, և միջամտությունը պետք է լինի անուղղակի։ Դա կարող է լինել. O բարենպաստ օրենսդրության, խաղի կանոնները կարգավորող ենթաօրենսդրության միջոցով, o մասնավոր մասնագիտացված հաստատությունների ստեղծմանը նպաստելը, գրավի վարկավորման գործընթացին օժանդակելը, o ապահովագրության մեխանիզմների միջոցով տնտեսությունում ռիսկերի նվազեցումը, o կարճաժամկետ խթանումը - բանկերում ժամկետային ավանդների ներդրում, սոցիալական խնդիրների լուծում ներկայացված մոդելի տարբեր տարրերի միջոցով։ Մենք անհրաժեշտ ենք համարում խթանել կորպորատիվ պարտատոմսերի շուկայի ընդհանուր զարգացումը `հաշվի առնելով վերջինիս ազդեցությունը հիփոթեքային վարկի շուկայի վրա, եթե ռիսկերը նույնն են։ Այս մոտեցումները կապահովեն ավելի ամուր հիմք շուկայական տնտեսության համար, կնվազեցնեն հիպոթեկային շուկայում պետության շարունակական մասնակցության անհրաժեշտությունը [4]։  Այսպիսով, ամփոփելով, կարելի է ասել, որ այդ խնդիրների լուծումները պահանջում են նոր մոտեցում։ Այլ կերպ ասած, խնդիրները լուծելու համար անհրաժեշտ է դրանց հստակ գնահատականներ տալ, այնուհետև ուսումնասիրել օտարերկրյա փորձը, որի հիման վրա հնարավոր կլինի ստեղծել այնպիսի մոդել, որը կապահովի անշարժ գույքի հայեցակարգային փոփոխություններ։ Հայաստանի Հանրապետության շուկա ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Հովհաննիսյան Վ., Գրիգորյան Ա., Ստեփանյան Ս., Անշարժ գույքի տնտեսագիտություն և կառավարում, Երևան 2007, էջ 96-100, 152, 153։ //www.irtek.am/views/act.aspx?aid=26214 (Հղումը ՝ 16.03.2019) [5] URL։ //www.cadastre.am/page/real_estate_market (Հղումը արված է 16.03.2019 թ.)։ //www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=121476 (Հղումը ՝ 16.03.2019) [7] URL։ //asue.am/amberd/publications/ra/real/estate/market/and/economy/not/barometer (Հղումը ՝ 16.03.2019)։ Գրիգորյան ԱՆՇԱՐ ԳՈՒՅՔԻ ՇՈՒԿԱՅՈՒՄ ԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄ Հիմնաբառեր. Անշարժ գույք, հիփոթեքային վարկավորում, համակարգված մոնիտորինգ, ազգային շուկա, արդյունավետության բարձրացում։

example1747

example1747

Ուսումնասիրվել է CdCI2-ի ազդեցությունը ցորենի էթիոլացված ծիլերի աճի, լիպիդների պերօքսիդային օքսիդացման ինտենսիվության և կատալազի ակտիվության վրա։ Ցույց է տրվել, որ կադմիումի բարձր կոնցենտրացիաները ճնշում են ծիլերի աճը` տարիքի մեծացմանը զուգընթաց, չնայած ժամանակի ընթացքում աճման արագությունը վերականգնվում է։ Ծիլերում ՄԵԱ-ի պարունակությունը ժամանակի ընթացքում նվազում է, և միևնույն ժամանակ կադմիումի առկայությամբ կատալազի ակտիվությունը աճում է։

Կադմիումի իոնների ազդեցությունը ցորենի էթիլացված հացահատիկներում (TRITICUM AESTIVUM L.) լիպիդների պերօքսիդի օքսիդացում Կադմիումը բույսերի համար 5 ամենաթունավոր ծանր մետաղներից մեկն է]։ Հողի մեջ դրա քանակի աճը `կապված մարդու տնտեսական գործունեության հետ, ուղեկցվում է բույսերի թունավոր իոնների քանակի զգալի աճով, ինչը բացասաբար է ազդում նրանց կենսաբանական գործունեության մի շարք գործընթացների վրա [4, 6, 11։ ] Հողի աղտոտումը կադմիումով մտահոգության տեղիք է տալիս, քանի որ այն ներծծվում է բույսերի կողմից և սննդային շղթաների միջոցով փոխանցվում կենդանիներին և մարդկանց ՝ վտանգելով նրանց առողջությունը [5։ Ներկայումս ապացուցված է, որ կադմիումը նվազեցնում է թթվածնի կլանումը բույսերի արմատները, խաթարում բույսերի աճը և ջրային ռեժիմը, արգելակող գլիկոլիզը և պենտոզա-ֆոսֆատային ցիկլի ֆերմենտի գործունեությունը [3, 9, 10]։ Բույսերի բջիջներում ծանր մետաղների թունավոր ազդեցությունը առաջացնում է ակտիվ թթվածնի տեսակներ ՝ օքսիդատիվ սթրես [9, 12, 13], որին հաջորդում են սպիտակուցների նյութափոխանակությունը, նուկլեինաթթվի վնասը, լիպիդների պերօքսիդացումը (LP), 12]։ Ակտիվ թթվածնի տեսակներից բջիջները պաշտպանող մեխանիզմները բավականին ունիվերսալ են սթրեսի բոլոր տեսակների համար, ներառյալ `ֆերմենտներ, ինչպիսիք են` պերօքսիդազը, կատալազը, գլուտատիոն պերօքսիդազը և սուպերօքսիդ դիսմուտազը [6, 12, 13]։ Բազմաթիվ աշխատանքներ են նվիրված ցորենի մանրէների աճի և զարգացման վրա Cd2 + - ի ազդեցության ուսումնասիրությանը [8, 9, 12]։ Այնուամենայնիվ, որոշակի հետաքրքրություն է առաջացնում ուսումնասիրել LPO գործընթացի ինտենսիվությունը կադմիումի առկայության տակ աճեցված ցորենի etiolized ծիլերում ՝ կախված ծիլերի տարիքից։ Նյութեր և մեթոդներ Բուսական նյութի ձեռքբերում։ Հետազոտության օբյեկտը ցորենի աշնանային բազմազանությունն էր. Triticum aestivum L., Bezostaya 1 բազմազանություն։ Բույսի էթիլացված ծիլեր ստանալու համար ընտրեցին առողջ, չվնասված ցորենի սերմեր, լվացվեցին ծորակի ջրով, մաքրեցին կալիումի պերմանգանատի թույլ 0,3% լուծույթով, ներծծեցին ծորակի ջրի մեջ և թողեցին սենյակային ջերմաստիճանում 24 ժամ, որպեսզի ուռչեն։ Դրանից հետո սերմերը շարվում են թավ ֆիլտրի թղթի վրա `Petri ուտեստների մեջ։ 3-12 օրվա ընթացքում աճեք ջերմաստիճանում 25 0C ջերմաստիճանում, մթության մեջ։ Փորձարարական տարբերակում, բողբոջող սերմերին ավելացվել է CdCl2 լուծույթ l5 մմ կոնցենտրացիայով։ Լիպիդների պերօքսիդի օքսիդացման որոշում մալոնային դիալդեհիդի (MEA) քանակով։ LPO- ի ինտենսիվության փոփոխությունը ուսումնասիրվել է ըստ LPO- ի երկրորդական արդյունքներից մեկի ՝ MEA- ների քանակի փոփոխության մեթոդի [4]։ Մեթոդի էությունն այն է, որ բարձր ջերմաստիճանում, թթվային միջավայրում, MEA- ն փոխազդում է 2-տիոբարբիտուրային թթվի հետ և առաջացնում է տրիմեթանային բարդույթ `առավելագույն կլանմամբ 535 նմ սահմաններում։ Փորձի համար վերցվել է 1 գ ցորենի սերմ, կտրել և մանրացրել սառեցված կերամիկական ամանի մեջ 50 մմ Tris-HCl բուֆերային լուծույթում, որը պարունակում է 0,175 M KCl, pH = 7,4 1։ 10 հարաբերակցությամբ (բողբոջ քաշ / բուֆերի ծավալ)։ Արդյունքում ստացված զանգվածը 1 րոպե համասեռացվեց Potter-Elveheim հոմոգենացման մեջ։ Ստացված համասեռանյութը զտվեց tansy- ի 4 շերտերի միջով։ Քաղվածքի 1 մլ-ին ավելացվել է 1 մլ 17% տրիքլորաքացախաթթու (YMC) և 15 րոպե ցենտրիֆուգացվել 4000 պտույտով։ Ստացված մնացորդի 1 մլ-ին ավելացվել է 1 HCl 1 HCl 0,8% 2-TBT 0, 0,6 N լուծույթ, նմուշները 15 րոպե եփվել են ջրի լոգարանում 95 0C ջերմաստիճանում։ Նմուշների օպտիկական խտությունը չափվել է «SF-46» սպեկտրաֆոտոմետրով, 535 նմ, MEA- ի ոչնչացման մոլային գործակիցը `1,56 · 105 Մ -1 · սմ -1։ Կատալազայի գործունեության որոշում։ Կատալազի ակտիվությունը ցորենի սերմերում որոշվել է Կորոլյուկ մեթոդով։ Մեթոդի սկզբունքը հիմնված է ջրածնի պերօքսիդի և մոլիբդենի աղերի փոխազդեցության արդյունքում կայուն գունավոր համալիրի ձևավորման վրա, որի գույնի ինտենսիվությունը կախված է ռեակցիայի խառնուրդում ջրածնի պերօքսիդի կոնցենտրացիայից։ Փորձարարական նմուշը բաղկացած էր 2 մլ 0,03% ջրածնի պերօքսիդի լուծույթից, 0,1 մլ բանջարեղենի հոմոգենատից, 1 մլ 0,175 M KCl պարունակող 50 մմ Tris-HCl բուֆերային լուծույթից, pH = 7,4։ Ռեակցիան դադարեցվեց 10 րոպե անց `նմուշներին ավելացնելով 4% ամոնիումի մոլիբդատ։ Արդյունքում ստացված ներկման ինտենսիվությունը չափվեց 410 նմ ալիքի երկարությամբ սպեկտրաֆոտոմետրով `ջրածնի պերօքսիդի փոխարեն 2 մլ թորած ջուր պարունակող փորձանմուշում։ Կատալազի ակտիվությունը հաշվարկվել է հետևյալ բանաձևով. E = (A sA p) V rx / V nm tkl, որտեղ E- ը կատալազի ակտիվությունն է μM / լ-ով, A s և A p- ն համապատասխանաբար փորձանմուշների օպտիկական խտությունն են, V rk- ը ռեակցիայի խառնուրդի ծավալն է. 3.01 մլ, V նմ. Նմուշի ծավալը 0.1 մլ է, t- ը `600 վայրկյան ինկուբացիոն ժամանակը, k` ջրածնի պերօքսիդի մարման մոլային գործակիցը `22.2 · 103 մմ-լ · սմ –1, լ – ն լուսային ճառագայթի օպտիկական ուղին է ՝ 1 սմ։ Կատալազի գործունեության միավորը ֆերմենտի քանակն է, որը տվյալ պայմաններում 1 վայրկյան մասնակցում է 1 մՀ ջրածնի պերօքսիդի փոխակերպմանը։ ընթացքում։ Արդյունքներ Կադմիումի ազդեցությունը ցորենի մանրէների աճի վրա։ Կադմիումի քլորիդի տարբեր կոնցենտրացիաների ազդեցությունը ցորենի մանրէների աճի վրա կատարվել է օրական 3, 6 և 10 բողբոջ նմուշի վրա։ Կադմիումի քլորիդի առկայությունը աճող միջավայրում ճնշում է էթիլացված ծիլերի աճը ազդեցության բոլոր օրերին ծանր մետաղի 3 կոնցենտրացիաների դեպքում `1 մմ, 2 մմ և 5 մմ (նկ. 1)։ Այսպիսով, կադմիումի իոնների ազդեցության տակ գտնվող ցորենի 3-օրյա ծիլերի աճի ամենամեծ նվազումը գրանցվել է 5 մմ կոնցենտրացիայում `23-25% վերահսկիչի համեմատ, մինչդեռ 1 մմ Մ 2 մմ կադմիումի դոզաները հանգեցրել են 8 ± 1,4% աճ 11 նույնը նույն ծիլերում։ Ըստ նվազման 3.6% -ով։ Ազդեցության 6 օրվա ընթացքում հուսալի բողբոջման ճնշում է գրանցվում մետաղի բոլոր կոնցենտրացիաների համար։ Ավելին, ծիլերի աճի տեմպի փոփոխությունը ցույց է տալիս հստակ համակենտրոնացման կախվածություն շրջակա միջավայրում առկա մետաղական իոնների քանակից (նկ. 2)։ 10 օրվա ծիլերում աճի տեմպը որոշ չափով վերականգնվում է կամ մնում է ցածր հսկիչից (նկ. 1, 2)։ Կադմիումի ազդեցությունը լիպիդների պերօքսիդի օքսիդացման վրա։ ԷԿԱ-ում լիպիդների կուտակման պերօքսիդացման գործընթացի ինտենսիվությունն ուսումնասիրելու համար, աճի 3-րդ, 6-րդ և 10-րդ օրերին Cd2 + - ով ներկայությամբ մանրէների նմուշներ են վերցվել Cd2 + - ով։ Վերահսկիչ 3-օրյա և 6-օրյա ծիլերի մեջ MEA- ի քանակը, հետևաբար և LPO պրոցեսների ինտենսիվությունը գրեթե նույնն է, իսկ 10-օրյա ծիլերում MEA- ի քանակը նվազում է (նկ. 3)։ Փոքր քանակությամբ Cd2 + առկայությունը միջավայրում (1 մմ և 2 մմ) 3-օրյա և 6-օրյա բողբոջներում առաջացնում է LPO գործընթացի ուժեղացում դեպի վերահսկիչը (նկ. 3)։ Միևնույն ժամանակ, կադմիումի բարձր կոնցենտրացիան չի հանգեցնում ուսումնասիրված ծիլերում MEA- ի քանակի ավելացմանը ՝ համեմատած բոլոր ազդեցությունների հսկողության հետ (նկ. 3)։ Ավելին, կադմիումը 10 օրվա ծիլերում 1 մմ Մ 2 մմ կոնցենտրացիայում հանգեցնում է MEA- ի թվի փոքր աճի, իսկ կադմիում 5 մմ բարձր պարունակության դեպքում MEA- ի քանակը գրեթե երկու անգամ նվազում է համեմատած վերահսկիչին։ Այսպիսով, 1-5 մմ կադմիում պարունակող միջավայրում աճեցված ցորենի էթիլացված ծիլերում գրանցվում է MEA- ի քանակի զգալի աճ `համեմատած հսկիչի հետ, իսկ 5 մմ-ի դեպքում` 10-օրյա։ ծիլեր, նկատվում է LPO արդյունքների ինտենսիվության նվազում։ Կադմիումի ազդեցությունը կատալազայի գործունեության վրա։ Էթիոլիզացված ցորենի սերմերում կատալազի ակտիվությունը որոշելիս պարզվել է, որ հսկիչ ծիլերում ֆերմենտի ակտիվությունն աճում է 1,5 անգամ (մինչև 10 օր), քանի որ նրանց տարիքը մեծանում է (նկ. 4)։ 3 օրվա ցորենի ծիլերում շրջակա միջավայրում 1 մմ կադմիումի քլորիդի առկայությունը առաջացնում է կարգավորիչի նկատմամբ կատալազային ակտիվության 35% -անոց նվազում։ Կադմիումի քանակի հետագա ավելացումը շրջակա միջավայրում հանգեցնում է տվյալ տարիքի ծիլերի ֆերմենտային ակտիվության նվազմանը (նկ. 4)։ Կադմիումով աճեցված 6 օրվա ծիլերում օգտագործվող մետաղի քանակը նույնպես ճնշում է կատալազի ակտիվությունը ՝ համեմատած 6 օրվա հսկողության ծիլերի հետ։ Միևնույն ժամանակ, հարկ է նշել, որ հսկիչ 10-օրյա ծիլերում կատալազային ակտիվությունն ավելի բարձր է, քան 6-օրյա հսկիչ ծիլերում։ Այսպիսով, ստացված տվյալների հիման վրա կարելի է եզրակացնել, որ ցորենի սերմերում կադմիումի քլորիդի ցածր կոնցենտրացիաների առկայության դեպքում բույսերի մեջ կատալազի ակտիվության ուսումնասիրություն է տեղի ունենում։ Այնուամենայնիվ, երբ կադմիումի իոնների կոնցենտրացիան աճում է միջավայրում, ֆերմենտի ակտիվությունը նվազում է նույն տարիքի ցորենի փորձարարական ծիլերում։ Միևնույն ժամանակ, ուսումնասիրված կադմիումի իոնների յուրաքանչյուր կոնցենտրացիայի համար կատալազի ակտիվությունն աճում է նկարահանման տարիքի մեծացման հետ մեկտեղ։ Արդյունքների քննարկում։ Ստացված տվյալների համաձայն ՝ աճող միջավայրում կադմիումի իոնների առկայությունը ճնշում է էթիլացված ցորենի սերմերի աճը։ Այնուամենայնիվ, աճի սկզբնական դանդաղումից հետո (6 օրվա ծիլեր), 10 օրվա ծիլերի աճի տեմպը որոշ չափով վերականգնվում է։ Այս տվյալները բավականին լավ փոխկապակցված են բողբոջում LPO պրոցեսների ինտենսիվության որոշման համար ստացված արդյունքների հետ։ Այսպիսով, 3 օրվա ծիլերում 1-2 մմ կադմիումի առկայության դեպքում MEA- ի քանակն աճում է մոտավորապես 2 անգամ և 6 օրվա վաղ ծիլերում `1,22 անգամ։ Կադմիումի քլորիդի բարձր կոնցենտրացիան `5 մմ, հուսալիորեն չի փոխում MEA- ի քանակը` համեմատած 3-օրյա երիտասարդ բողբոջների հսկիչի հետ, և նույնիսկ 10 օրվա ծիլերում դա հանգեցնում է գրեթե կրկնակի նվազման։ վերահսկիչների քանակը։ Համեմատելով ծիլերում MEA- կատալազային ակտիվության քանակի մասին տվյալների `կադմիումի քլորիդի հետ, կարելի է ենթադրել, որ վաղ աճում ծիլերում գրանցված MEA- ի համեմատաբար բարձր մակարդակը փոխկապակցված է այդ տարիքի ծիլերում կատալազի ակտիվության ճնշման հետ։ Catամանակի ընթացքում կատալազայի ակտիվության աճի վերաբերյալ տվյալները (6-10 օր) համընկնում են այդ տարիքի ծիլերում MEA- ի կուտակման արգելակմանը։ Մեր կողմից ստացված տվյալները համահունչ են ցորենի սերմերում պերօքսիդազի [9, 12] և կատալազի [2] ակտիվության արգելակման վերաբերյալ գրականությանը։ Նույն օրինակը ներկայացնում են այս աշխատանքի հեղինակները [8], բայց 14 օրվա ցորենի ծիլերի համար ՝ 7,5 մմ կադմիումի դեպքում։ Այժմ հայտնի է, որ ուռուցքի ժամանակ բույսերի կադմիումի իոններ կուտակելու կարողությունը կարող է փոխվել [2, 3]։ Մասնավորապես, կադմիումի կուտակման տարիքային հետևանքների ուսումնասիրությունը կադրերի և բույսերի օրգանների կողմից բաշխման վրա պարզել է, որ հասուն բույսերում արմատներից դեպի ցողուն անցնող կադմիումի քանակը նվազում է արգելապատնեշի գործառույթի ուժեղացման պատճառով։ Հավանաբար, մենք կարող ենք բացատրել ցորենի ծիլում MEA- ի կուտակման զգալի նվազումը `կապված բույսի տարիքի հետ։ Կարծում ենք, որ կադմիումի առկայության դեպքում պերօքսիդացման գործընթացների ինտենսիվության նվազման որոշակի ներդրումը պետք է վերագրվի հասուն ծիլերում կատալազի ակտիվության բարձրացմանը։ GrakanutyunZhanna Mukhaelyan Gayane PoghosyanKADMIUM IONS INFLUENCE OF WHITE (TRITICUM AESTIVUM L.) ETIOLATSVATS բողբոջում է լիպիդների պերօքսիդացումով ։

example1499

example1499

Հոդվածում քննարկվել է Երկրագնդի աշխարհաքաղաքական կառուցվածքի մերձավորարևելյան մեզոտարածաշրջանում առկա ու սպասվելիք փոփոխությունների տրամաբանությունը, ըստ այդմ նաև՝ գլխավոր խաղացողների վարքագիծը, սպասվող գործողությունների քաղաքական վեկտորները։ Այս համատեքստում դիտարկվել են նաև ՀՀ աշխարհաքաղաքական հստակեցման անհրաժեշտությունը, ակտորների ենթարակարգությունը և տարածաշրջանում հայկական գործոնի վերարժևորման հնարավորությունը։

Մերձավոր Արևելքը աշխարհի ամենաթեժ աշխարհաքաղաքական կենտրոններից մեկն է։ Համաշխարհային ուժային կենտրոնների քաղաքակրթական և տնտեսական շահերը, որոնք սպասարկվում էին տեղական դերակատարների կողմից, գրեթե միշտ հակադրվում էին այստեղ և պարբերաբար հանգեցնում էին տարածաշրջանի քաղաքական քարտեզի արմատական ​​փոփոխության։ Այստեղ մենք պետք է հիմնովին ընդունենք այն փաստը, որ այդ փոփոխությունների արդյունքում գրեթե միշտ շահած տարածաշրջանի սուբյեկտները հստակորեն սահմանել են իրենց շահերը, դրանց իրականացման առաջնահերթությունների համակարգը `լավագույն զուգորդումը Երկրի աշխարհաքաղաքական նկրտումների հետ։ , Հետևաբար, տարածաշրջանում յուրաքանչյուր սուբյեկտ (քաղաքակիրթ, քաղաքական, էթնիկ) կամա թե ակամա ներգրավված է աշխարհաքաղաքական մեծ խաղի մեջ։ Ամբողջ խնդիրն այն է, թե արդյոք նրանք հանդես են գալիս որպես ակտիվ սուբյեկտ, գիտակցելով իրենց սեփական աշխարհաքաղաքական գերակայությունները, կամ որպես պասիվ նպատակ ծառայելով այլոց շահերին։ Կենտրոնների ժամանակակից զարգացման շնորհիվ Մերձավոր Արևելքը մտնում է աշխարհաքաղաքական բուռն գործընթացների փուլ ՝ ռազմական բախումների սրմամբ, նոր թեժ կետերի առաջացմամբ, բնակչության շարժի լայնածավալ ինտենսիվ հաշվեկշիռների փոփոխությամբ, որի արդյունքում նոր քաղաքական քարտեզագրում։ Վերոնշյալ իրողությունները վիճարկելով է, որ ավարտվում են այս հետազոտության ներկայության և արդիականության պահանջները, որոնք, ընդհանուր առմամբ, կարող են քաղաքական շրջանակների համար ձեւակերպել սոցիալական պատվեր, այսինքն `արտահայտել սպասվող աշխարհաքաղաքական և աշխարհաքաղաքական զարգացումները։ տարածաշրջանը Այս ուսումնասիրության նպատակն է բացահայտել և գնահատել հայկական աշխարհաքաղաքականության ներուժը ՝ Մերձավոր Արևելքի աշխարհաքաղաքական կառուցվածքում տեղի ունեցող փոփոխությունների համատեքստում։ Բովանդակություն Հետազոտության նպատակի հիման վրա առաջարկվել են հետևյալ հետազոտական ​​խնդիրները. • Լուծել առկա աշխարհաքաղաքական նախագծերի բովանդակությունը Մերձավոր Արևելքի տարածաշրջանում, • Քննարկել տարածաշրջանի աշխարհաքաղաքական կառուցվածքի բովանդակության փոփոխման օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ գործոնները, բացահայտել հնարավորություններ, Հետազոտությունը հիմնված է մեթոդաբանության բացառապես տեսական բաղադրիչի վրա, որտեղ հիմնական խնդիրն է ապահովել գիտական ​​կանխատեսման օբյեկտիվությունը։ Օրինակ ՝ նախնական վերլուծության և համեմատության մեթոդների կիրառմամբ հայտնի դարձան կանխատեսվող աշխարհաքաղաքական օբյեկտների տարրերի զարգացման օրինաչափությունները և դրանց արդեն արտաշնչված (արտահանված) մեթոդների օգնությամբ։ Բացի այդ, հետազոտության մեջ օգտագործվել են գիտական ​​մոդելավորման գիտական ​​մեթոդներ։ Բացահայտվել է ինտերպոլացիայի (ինտերպոլացիայի) վիճակը։ Առաջին երկու հետազոտական ​​խնդիրների լուծման համար մենք հիմք ենք վերցրել «Մերձավոր Արևելքը` հյուսիսաֆրիկյան տարածաշրջանային ճարտարապետությունը »։ Աշխարհաքաղաքական ռիսկերի, տարածաշրջանային կարգի և ներքին վերափոխումների մասշտաբային ուսումնասիրության արդյունքները [13, 14] 2016-2019 թվականներին անցկացրել են Եվրոպայում համալսարանների միջազգային կոնսորցիումի ՝ Մերձավոր Արևելքի և Հյուսիսային Եվրոպայի առաջատար հետազոտական ​​կենտրոնները։ Վերջինիս հիմնական արդյունքներն արտացոլված են «Մերձավոր Արևելքի և Հյուսիսային Աֆրիկայի ապագայի ընտրանքներ» համապարփակ զեկույցում։ Եվ այսպես, Մեծ Մերձավոր Արևելքի համար առանձնանում են զարգացման երկու սցենար ՝ «Հորիզոն -2025» և «Հորիզոն -2050» հեռանկարներ։ Առաջինը գնահատվում է տարածաշրջանի սոցիալ-տնտեսական, քաղաքական և ռազմական ոլորտներում ժամանակակից միտումների մոդելավորման տեսանկյունից։ Երկրորդ սցենարը դիտարկվում է որպես թիրախ ՝ «մեգատենդ» [13], այսինքն ՝ ներկայացնում է Մեծ Մերձավոր Արևելքի ցանկալի ապագան։ Ուստի, որպես համակարգի զարգացման նպատակային արդյունք, այն մաքրվում է համակարգի ոչնչացման ժամանակակից գործոններից, անցանկալի գործընթացներից։ Այսպիսով, երկու սցենարները տարբեր են, և երկրորդը առաջինի տրամաբանական շարունակությունը չէ։ Այս հետազոտության շրջանակներում մենք կդիտարկենք միայն առաջին «Հորիզոն -2025» -ի արդյունքները, քանի որ կանխատեսումներն ավելի իրատեսական են կարճաժամկետ հեռանկարում, ինչը թույլ կտա մեզ վիճարկել ավելի ճշգրիտ նպատակներ մեր սեփական աշխարհաքաղաքականության զարգացման գործում։ Դրանից հետո միայն հնարավոր է առանձնացնել սեփական աշխարհաքաղաքական հավակնությունները, առաջնահերթությունները և գործողությունները երկարաժամկետ հեռանկարում, ինչը արդեն հետազոտական ​​խնդիր է։ Եվ այսպես, «Հորիզոն -2025» միջազգային զեկույցի համաձայն [13, 14], կանխատեսումներն առավել քան հոռետեսական են, քանի որ տարածաշրջանում բացասական միտումները կենսունակ կլինեն առաջիկա հինգ տարիներին։ Մասնագետներն այս համատեքստում առանձնացնում են հետևյալ խնդիրները. Առաջինը ռեսուրսների դեֆիցիտի խորացումն է։ Մինչև 2025 թվականը միջտարածաշրջանի բնակչությունը կգերազանցի կես միլիարդը, ինչը իր հերթին կբարձրացնի բնական միջավայրի վրա մարդածին բեռը։ Եթե ​​դրան գումարենք կլիմայի փոփոխության ներկայիս միտումների խորացումը, ակնհայտ կդառնա, որ խմելու ջրի և հողային ռեսուրսների պակասը, որոնք անհրաժեշտ են բնակչության գոյատևման համար, կխթանվի։ Դա կհանգեցնի աշխարհաքաղաքական գործընթացների վերափոխումների։ է Ըստ կանխատեսումների ՝ հաջորդ ամենակարևոր հանգամանքը նավթի դարաշրջանն է։ Այս միտումները նախ կանդրադառնան տարածաշրջանի շրջանավարտ երկրների էներգետիկ գերակայությունների վրա, քանի որ վերականգնվող էներգիայի ռեսուրսների տեսակարար կշիռը կավելանա ՝ համահունչ համաշխարհային միտումներին։ Եվ դա լուրջ ազդեցություն կունենա տարածաշրջանի երկրների սոցիալ-տնտեսական ցուցանիշների վրա։ Ֆինանսական ռեսուրսների լուրջ պակասորդներ կհայտնվեն նավթով հարուստ երկրներում։ Բացի այդ, այսօր նկատվող խորացման միտումների արդյունքում տեղի կունենա փոփոխություն նավթի արտահանման աշխարհագրության մեջ ՝ հօգուտ Արևելյան Ասիայի և Հարավային Ասիայի։ Եվրոպական արժույթը կտրուկ կնվազի, և Միացյալ Նահանգները աստիճանաբար կդառնան նավթ արտահանող երկրների հիմնական մրցակիցը ՝ Սաուդյան Արաբիային փոխարինելով առաջնահերթ վերադասավորություններով, ինչը կտրուկ կփոխի աշխարհի աշխարհաքաղաքական հարաբերությունները տարածաշրջանի հետ և, համապատասխանաբար, նրա վարքը։ շուկաներում, դերը։ Արտանետումների ավելացմանը զուգահեռ խորանում են տարածաշրջանում էներգետիկ էներգետիկայի միջազգային հասարակության հասարակության տարածաշրջանում գործընթացների պայթյունավտանգությունը։ Վերջինիս պատճառը սոցիալ-տնտեսական հակասությունների խորացումն է, ինչպես նաև անհատների սերտ էթնիկական և կրոնական նույնականացման «խստացումը»։ Ավելին, այդ հակասությունները կարտահայտվեն ոչ միայն պետությունների, ժողովուրդների «կրոնական խմբերի», այլ նաև վերջիններիս միջև։ Օրինակ, տարածաշրջանի հարստության ռեսուրսների 61% -ը կենտրոնացած է բնակչության 10% -ի ձեռքում։ Մինչև 2025 թվականը այս բեռը խորանում է։ Այդ է պատճառը, որ ոչ միայն պետությունների միջև հակասությունները կսրվեն, այլ նաև դրանց շրջանակներում։ Իրատեսական է համարվում «Արաբական գարնան» երկրորդ ալիքի հավանականությունը, որն արդեն կարող է ներառել տարածաշրջանի անվտանգ երկրները, քանի որ, ինչպես վերը նշվեց, նավթի ու դոլարի եկամուտները կնվազեն։ Հատկանշական է, որ փորձագետները տեսնում են հարևան Թուրքիայում սոցիալական հողի վրա հակասությունների հավանականություն։ Բացի այդ, տնտեսական անհավասարության աճին զուգընթաց, խորացման (նույնականացման) ՝ էթնիկական, կրոնական, սոցիալական և այլն Ավելին, այդ միտումները նկատելի էին նույնիսկ Լիբիայում և Սիրիայում «արաբական գարնան» առաջին ալիքի ժամանակ, երբ հիմնական ենթաէթնիկական միավորների միջև հակամարտությունները հանգեցրին երկարատև քաղաքացիական պատերազմների։ Փորձագետների կարծիքով, «բաժանման» միտումները, ինչպիսիք են Թուրքիան և Իսրայելը, որոնք 2025 թվականին իսլամում առանձնացված են պետական ​​հզոր կառույցներով, կարող են դառնալ հասարակությունների հասարակական-քաղաքական «մասնատման» զոհեր։ Եկույցի հեղինակները դա ավելի վտանգավոր են համարում «նրանք կշարունակեն քաղաքականապես առաջիկա տարիներին։ Ավելին, այստեղ բառը չի վերաբերում շիիզմ-սունիզմի հակադրությանը, այլ սուննիական աշխարհում Թուրքիայի և Սաուդյան Արաբիայի հակասության խորացմանը։ Բացի այդ, ապագայում իսլամի «չափավոր» և «ծայրահեղական» կողմերի հակասությունները կսրվեն։ Ըստ նրա, գործողությունների ծայրահեղականությունը կնկատվի ոչ միայն ենթաէթնիկական կամ կրոնական խմբերի քաղաքական համատեքստում, այլ նաև պետությունների քաղաքական համատեքստում, հատկապես Թուրքիա-Իսրայել օրինակ, որտեղ աջ ծայրահեղականները մնալ իշխանության մեջ նույնիսկ 5 տարի անց։ իշխանությունների կողմից։ Այս տարածաշրջանի կայունությանը հաջորդ սպառնալիքը, ըստ փորձագետների, կհայտնվի 2025 թվականին, երբ Պարսից ծոցի երկրներում ծագեն ժառանգական հեգեմոնիայի խնդիրները. Իրանի ժամանակավոր առաջնորդի փոխարինումը Եգիպտոսում ՝ Ալ-Սիսիում։ Փորձագետների կարծիքով, քաղաքական իշխանության փոխանցման խնդիրները, անշուշտ, կբավարարեն հեղաշրջումները, քաղաքական-քաղաքացիական պատերազմները։ Այս ամենի արդյունքում տարածաշրջանը կմնա Երկիր-աշխարհաքաղաքական կառուցվածքի առավել ռազմականացված գոտին, որտեղ տեղական բախումները պարբերաբար հանգեցնում են ռազմական բախումների։ Ակնհայտ է, որ այս համատեքստում տեղի կունենան առաջնահերթությունների Համաշխարհային էներգետիկ կենտրոնների հավակնությունների ակտիվ վերադասավորումներ, որոնք կարտահայտվեն վերջիններիս կողմից վարվող ակտիվ քաղաքականության միջոցով։ Օրինակ, տարածաշրջանում ամենաակտիվ արտասահմանյան դերակատարը կշարունակի մնալ ԱՄՆ-ն, որի աշխարհաքաղաքական առաջնահերթությունն ավելի վերահսկելի է տարածաշրջանում։ 1 Դա փաստերի ստեղծումն է։ Պատճառն, ընդհանուր առմամբ, տարածաշրջանում ԱՄՆ-ի նոր աշխարհաքաղաքական հավակնություններն են, որոնք զարգանում են ԱՄՆ-ի կողմից և արդեն իրականացվում են տվյալ տարածաշրջանի «Մեծ Մերձավոր Արևելք» աշխարհաքաղաքական ծրագրում, որը մեկնաբանվում է որպես պայքար ընդդեմ իսլամական աշխարհի «չար առանցքը»։ Ըստ այդմ, «ժողովրդավարացման» և «արևմտյան արժեքների արտահանման» գործընթացով այն կապահովի կապիտալի և էներգիայի աղբյուրների վերահսկողությունը։ Արևելքում ամերիկյան վարչակազմի փոփոխությունը ծրագրի մի մասն է։ Միացյալ Նահանգները հրաժարվել է այս տարածաշրջանում տասնամյակներ շարունակ կիրառվող վարդապետությունից։ այսինքն ՝ աջակցել մահմեդական-ավտորիտար ռեժիմներին ՝ իսլամիստական ​​շարժումները և նրանց հավակնությունները զսպելու համար։ Պատճառն այն է, որ համաշխարհային ուժի կենտրոնը ակնհայտորեն շարժվում է Եվրատլանտյան տարածաշրջանից դեպի Խաղաղ օվկիանոսի ավազան։ Հետևաբար, Արևելյան Ասիայի տերությունների տնտեսական վերելքին կհաջորդի Արևմուտքի քաղաքական ղեկավարությունը մարտահրավեր նետող նոր ուժի ի հայտ գալը։ Այս ուժը նպատակաուղղված կլինի ստեղծել հակաարևմտյան դաշինք, առաջին հերթին Արևմուտքի ՝ Իսլամական Արևելքի կրոնական-գաղափարական թշնամու հետ։ Նման աշխարհաքաղաքական արագացումը մատնանշում է նաև Ս. Հանթինգթոնի տեսության մեջ։ Այդ պատճառով հնարավոր վտանգները հնարավոր է չեզոքացնել վերահսկելի քաոսի միջոցով։ Երկրի ռազմական բեռներից մեկը ՝ Չինաստանը կարճ ժամանակահատվածում կշարունակի օգտագործել «փափուկ ուժը»։ Այն ենթադրում է 1 «Մեծ Մերձավոր Արևելք» տերմինը ստեղծվել է ԱՄՆ-ի կողմից. Ջ Ջ Բուշ։ Նախագահության ընթացքում։ Ըստ այդմ, ամերիկյան աշխարհաքաղաքական հասկացություններում «Մեծ Արևելքը» ներկայացվում է որպես գերշրջան, որը ձգվում է դեպի Հյուսիս։ Էլեկտրաէներգիայի կենտրոնների սահմանները Աֆրիկայից դեպի Արևելք ՝ Հնդկաստան, Չինաստան և Ռուսաստան։ Projectրագիրն առավել արդիական դարձավ Մոնադլիզմի և Հանթինգթոնի քաղաքակրթությունների վերաբերյալ գաղափարական դրույթների թուլացման համար։ Փորձագետների կարծիքով, եթե 2001-ին Աֆղանստանում պատերազմն ուղղված էր Մեծ Մերձավոր Արևելքի արևելյան մասի կառուցմանը, ապա այժմ հերթը հարավի արևմտյան մասերինն է։ Որպես ապացույց նշվում են 2011-ի արաբական հեղափոխությունները։ Բացիդրանից կանխատեսվում է «արբանյակային աղբյուրի» նոր ալիք։ Տե՛ս մանրամասները [5, էջ 242-250]։ «Կապիտալիզացիայի տեսության բախման» հիմքը։ Հնարավորությունները ամենաակնհայտ պայմաններում ներմուծում են ճգնաժամից հետո սպասվող զարգացումները։ Կարճաժամկետ հեռանկարում Պեկինը կկարողանա ժամանակավորապես չեզոքացնել սեփական խնդիրները։ Տարածաշրջանի հիմնական հավակնությունները մահմեդական աշխարհի հետ ընդհանուր նկրտումներն են։ Այնուամենայնիվ, այստեղ պետք է նշել, որ երկարաժամկետ հեռանկարում Պեկին-Անկարա հակամարտությունն անխուսափելի է Չինաստանում էթնիկ թուրքական տարրերի վրա ազդելու համար։ ԱՄՆ կողմից ակտիվ հակամարտություն, որը կարող է պայմանավորված լինել Թուրքիայի կողմից պանթուրքական տրամադրությունների ակտիվացմամբ։ Այս համատեքստում ոչ երկրորդական դեր կարող է տրվել Ադրբեջանին։ Իսլամական Սինցզյանի իրավիճակից հնարավոր է, որ այն «կարգավորում» չունենա, քանի որ տարածաշրջանում Ռուսաստանի հավակնություններն ու իրական գործողությունները կարտահայտվեն հակասական երանգներով։ Այս կերպ, օտարերկրյա հիմնական դերակատարը, ընդհանուր առմամբ, կպահպանի իր ռազմական դիրքերը և անմիջական մասնակցություն կունենա հարցերում։ Սակայն աշխարհատնտեսական ոլորտում Մոսկվան կարող է մոտ ժամանակներս ներդրումներ կատարել ակտիվ դերակատարի ռեսուրսների վերադարձման գործում։ Հետևաբար, նրա վարքագծում նկատվում են հակասական նրբերանգներ ինչպես տարածաշրջանային պետությունների հետ հարաբերությունների, այնպես էլ կոնկրետ ռազմական գործողությունների առումով, չնայած V. Պուտինի կառավարման շարունակականությունն ապահովելու համար Կրեմլը կփորձի ֆոն ստեղծել։ գերակտիվ խաղացողի։ Նշված հակասություններն արդեն նկատելի են սիրիական հակամարտության համատեքստում դրսեւորված Թուրքիա-Ռուսաստան հարաբերություններում։ Եվրամիության դերը տարածաշրջանում կշարունակի նվազել։ Դա պայմանավորված է համատեղ աշխարհաքաղաքական հավակնությունների և ծրագրերի բացակայությամբ, ինչպես նաև սեփական խնդիրների աճով։ Փորձագետները վաղուց էին կանխատեսել, որ Եվրոպան կհայտնվի տնտեսական ճգնաժամի մեկ այլ ցիկլի մեջ 2020 թվականին։ Տարօրինակ զուգադիպությամբ դա արդեն արտահայտվում է «COVD19» համաճարակով։ Բացի այդ, Եվրոպան ունի լուրջ միգրացիոն և անվտանգության խնդիրներ, որոնց պատճառով տարածաշրջանային աստիճանական զարգացումների պայմաններում նա կստանա պաշտպանված անձի կարգավիճակ։ Այսպիսով, մեր տարածաշրջանը մտնում է աշխարհաքաղաքական գործընթացների նոր փուլ։ Մեծ Մերձավոր Արևելքում տեղի ունեցող աշխարհաքաղաքական գործընթացներն էլ ավելի են սրվում։ Հետևաբար, տարածաշրջանի քաղաքական քարտեզի վրա որևէ միավոր չի կարող մնալ այդ գործընթացների մի մասը։ Այլ կերպ ասած, յուրաքանչյուր միավոր ՝ քաղաքակիրթ, քաղաքական կամ էթնիկ, պետք է հստակեցնի իր աշխարհաքաղաքական գաղափարները և փորձի դրանք կյանքի կոչել Realpolitik– ի միջոցով։ բովանդակության խորությունը։ Այս տրամաբանությամբ պարտադրված գաղափարներից անհրաժեշտ է հստակեցնել տարածաշրջանի նկատմամբ աշխարհաքաղաքական գաղափարներն ու առաջնահերթությունները։ Ակնհայտ է, որ վերջինս պետք է բխի հայկական աշխարհաքաղաքականության ընդհանուր բովանդակությունից, այսինքն `ընդհանուր ոլորտների գործունեության ընդհանուր նպատակից, առաջնահերթություններից, ենթակայությունից։ Փաստենք, որ նախորդ աշխատություններում մենք արդեն անդրադարձել ենք վերոնշյալ ընդհանուր խնդիրներին [3, 4, 5 էջ 316-320, 6, 8, 9]։ Հետեւաբար, այս պարագայում միայն տարածաշրջանին վերաբերող մոտեցումներն են, որոնք, ըստ էության, լրացնում են այս հետազոտության ներկա առաջարկությունների մասը։ Ավելին, վերջինիս պետք է ներկայացվի նպատակների, գերակայությունների, ռիսկերի գնահատման ընդհանուր փաթեթ, հավասարակշռելով, որը կբացահայտվի պրագմատիկ քաղաքականության էությունը։ Եւ այսպես. Նպատակի ապացույց։ Երջանը պետք է ձգտի տարածաշրջանում աշխարհաքաղաքական «դարպասի» կարգավիճակին, ինչը ենթադրում է ակտիվ սուբյեկտիվ դեր իր սեփական աշխարհաքաղաքական շահերը շոշափող բոլոր հակասական հնարավորությունների դիտարկման գործում։ Նման նպատակի հաստատումը բխում է ոչ միայն տարածաշրջանում մեր զարգացումից, այլև առհասարակ տվյալ պարագայում գոյության այլընտրանքի բացակայությունից։ անհրաժեշտ աշխարհաքաղաքական գաղափարները գործի են դնում դրանք կյանքի կոչելու գործիքակազմը։ Ըստ այդմ, մենք առանձնացնում ենք երեք հարթություն. Առաջնահերթություններ, հնարավորություններ և ռիսկեր։ Առաջնահերթությունները հստակեցնելու համար. Հայաստանը պետք է խաղա բնական ներկայացուցչի, տարածաշրջանում քրիստոնեական աշխարհի հովանավորի դերը։ Դա ենթադրում է քրիստոնեական գաղափարների մշակողի և իրագործողի առաջնային դերը հակամարտությունների կարգավորման գործընթացում քրիստոնեական շահերի զարգացման գործում։ Այսօր Մերձավոր Արևելքում կա ավելի քան 15 միլիոն քրիստոնյա, որոնք պատկանում են մոտ 28 քրիստոնեական դավանանքների [10, 15]։ Ակնհայտ է, որ վերջինիս ամենամոտ միասնությունը, այնքան ավելի դատարկ է պաշտպանական ուժի կենտրոնի տեղը, որի ուժը անընդհատ սրվում է քրիստոնեական այս կարևոր տարբեր հակամարտությունների կառուցվածքների պատճառով, այս համատեքստում կարող է խաղալ ակտիվ դեր և բարեփոխում ամենակարևորը (ոչ աշխարհային) ժամանակը Հայկական եկեղեցի, ցուցահանդես • Հայաստանին անհրաժեշտ է միջազգային իրավունքի դիրքորոշում onեղասպանության հետևանքների վերացման վերաբերյալ։ Այս դեպքում, իրավական հիմքերով, ներտարածքային նյութական փոխհատուցման հայցերը պետք է սահմանվեն որպես միջազգային իրավունքի իրացման բաղկացուցիչ մաս, որպես տարբերակ, որն այլընտրանք չունի ցեղասպանության հետևանքների վերացմանը։ • Հայաստանը պետք է ակտիվորեն ներգրավված լինի տարածաշրջանային վերաբաշխում-վերաբաշխում գործընթացներում `առկա ամբողջ ռեսուրսների բաժին ունենալու կամ ունենալու հեռանկարով։ Խմելու ջրի գործոնն այստեղ առանձնահատուկ դեր ունի։ Յուղի դարաշրջանը փոխարինվում է «ջրի դարաշրջանով»։ Հայաստանի կողմից տրամադրված ռեսուրսը նման գաղափարների իրականացման ամենակարևոր գործիքն է։ դառնալ աշխարհաքաղաքական։ Սա կբացառի տարածաշրջանային հարցը։ • Հայաստանն իր ակտիվ դերակատարմամբ պետք է կարողանա զարգացնել զարգացումների աշխարհաքաղաքական «զոհասեղանին» Արցախի տարբեր օրակարգերից, որի փորձը, ցավոք, չափազանց շատ է դարձել։ «Միավորման» գործընթացը պետք է արագ ավարտվի, բացի «դե ֆակտո» բնույթից, կան «դե յուրե» հիմքեր ՝ Հայաստանի Հանրապետության անկախության հռչակագրով։ Այսպիսով, բացառվում է երկու կարևոր խնդիր։ Ազգայնացման հնարավոր գործընթացն իր ապակառուցողական բնույթի պատճառով, նարավոր Ուժային կենտրոնների միջամտության հնարավորություն։ Ռազմական ճակատում հարցի լուծումը մեզ լիարժեք լիազորություն է տալիս և ուժային տեսանկյունից մոտենալու հարցին։ Հնարավորություններ Սփյուռքում հայկական սփյուռքում Հնարավորություն Ա / Հայկական աշխարհաքաղաքական ներուժի հանրային բաղադրիչ։ Նշանակության վերագնահատում։ 12 երկրներում այստեղ ստեղծվում են հայկական սփյուռքի հզոր կենտրոններ ՝ շուրջ 800 հազ. Հայերը հզոր համահայկական կառույցների ներկայությամբ [7 էջ 98-130]։ Հայկական սփյուռքը ազդեցիկ տնտեսական, քաղաքական և մշակութային դեր ունի տարածաշրջանի գրեթե բոլոր առանցքային երկրներում։ Իսկ որոշ երկրներում ՝ Լիբանանում, Իրանում, հայերը պաշտոնական մասնակցություն ունեն երկրի քաղաքական կյանքում։ Ըստ այդմ, նպատակը պետք է լինի տարածաշրջանային և գլոբալ աշխարհաքաղաքական գործընթացներում հայկական գործոնի պասիվ սուբյեկտից վերափոխումը ակտիվի։ Որպես օրինակ, մենք կարող ենք բերել Իրանին կամ Թուրքիային, որոնք համապատասխանաբար շիական համայնքների և թուրքալեզու տարրերի միջոցով ակտիվ դեր են խաղում գրեթե բոլոր զարգացումներում ՝ համարյա միշտ ստանալով իրենց բաժինը։ Մենք պետք է ազատվենք այն բարդույթից, որ, ըստ Սփյուռքի մեր հայրենակիցների, այդ երկրներում գերիներ ու պատանդներ ունենք։ Ընդհակառակը, մեկ կենտրոնի ցանցային կառույցները մեկ նպատակի համար կարող են հզոր գործիք լինել տարածաշրջանային զարգացման ցանկացած սցենարում։ հզոր ցանց ստանձնող կառույցներ ՝ հայ / հայկական աշխարհաքաղաքական ներուժի բնական բաղադրիչ։ Այս հարթությունում մենք դիտարկում ենք երկու հնարավոր գործոն։ Առաջինը `Հայաստանի Հանրապետության տարածքի աշխարհաքաղաքական պահանջարկն է, իսկ երկրորդը` քաղցրահամ ջրի աշխարհաքաղաքական (հատկապես տարածաշրջանային) նշանակությունը։ Երկու գործոններին էլ մենք մանրամասնորեն անդրադարձել ենք մինչ [5, 285-297], հետևաբար, ծավալային սահմանափակումները, մենք միայն շեշտը կդնենք վերջինիս էական հանգամանքների վրա։ Եվ այսպես, միաժամանակ թույլ տալով, որ Հայաստանի Հանրապետության աշխարհագրական դիրքը տարածաշրջանում պահանջի կապի հանգույցի կարգավիճակ։ Ակնհայտ է, որ մինչ այժմ բոլոր տարածաշրջանային գերածրագրերը մեզ շրջանցել են։ Հետևաբար, այս առումով մեր առաջնահերթությունները պետք է ամբողջությամբ վերագնահատվեն ՝ ապագա բոլոր նախագծերում առանցքային դիրք զբաղեցնել ՝ պարտադրելով հայկական գործոնները։ Սա, մասնավորապես, վերաբերում է Իրանի միջոցով (ճանապարհային, երկաթուղային) Իրանը, Հարավային, Արևելյան և Հարավային Ասիան միացնելու և վերջինները Սևծովյան ավազանին և Ռուսաստանին միացնելու հեռանկարին։ Քաղցր ջրի կարևորության վերաբերյալ պետք է փաստենք, որ այն հետագայում կդառնա աշխարհաքաղաքական գործընթացների բովանդակությունը որոշող հիմնական ռեսուրսը, այն բնական ռեսուրսը, որի հետ Հայաստանը համարվում է համեմատաբար անվտանգ։ Ընդհանուր առմամբ, Հայկական լեռնաշխարհը բաժանված է Կասպից ծովի, Կասպից ծովի և Պարսից ծոցի ավազաններով։ Այստեղ առաջանում են Կենտրոնական Ասիայի խոշոր գետերը։ Հայաստանի Հանրապետությունը, զբաղեցնելով լեռնաշխարհի փոքր հյուսիսային մասը, լեռնային աղբյուրների հիդրոէլեկտրակայանների մեծ ներուժով, կարող է լուրջ հայտ ներկայացնել բարձրորակ ջրային ռեսուրսների արտահանման համար, մենք արդեն ներկայացրել ենք նախորդները։ Այստեղ պետք է հաշվի առնել այն փաստը, որ ապագայում լուրջ մրցակցություն է սկսվելու ինչպես տարածաշրջանային, այնպես էլ գլոբալ խնդիրների համար։ Ըստ այդմ, Հայաստանը կարող է հայտնվել աշխարհաքաղաքական գործընթացների ակտիվ ազդեցության տակ, որի հետևանքները կարող են շատ բացասական լինել։ ջրով Այն փաստը, որ Հայաստանի ռեսուրսների սեփականությունը, այսինքն ՝ գործընթացի դանդաղումը, ոչ միայն զրկում է նրան լուրջ քաղաքական և տնտեսական ներուժից, այլև նվազեցնում է ռեսուրսի անկախ օգտագործման հնարավորությունը։ Ուստի անհրաժեշտ ենք համարում մշակել հատուկ գործողությունների ենթակատեգորիա ՝ դրանց արագ իրականացում։ Առաջին հերթին դա ենթադրում է մատնանշել այս բնական պաշարների պահեստավորման և արտահանման արդյունավետ տարբերակները։ Ռիսկերը, հատկապես տարածաշրջանում • Հայաստանը և հայկական համայնքները կարող են դառնալ մահմեդականների թիրախը։ Իհարկե, սա շատ լուրջ, ծայրահեղական, մահմեդական ծայրահեղական տրամադրություն է։ Գաղափար կա, որ Հայաստանում հայկական գործոնի պասիվությունը, հաճախ աննկատ, կարող է չեզոքացնել մահմեդականներին թիրախավորելու հնարավորությունը։ Այնուամենայնիվ, սեփական երկրում և սիրիական և իրաքյան համայնքներում ցեղասպանություն լինելու տխուր հիշողությունները մեզ ստիպում են ամբողջովին վերանայել ընկալումները։ կառույցների ձեւավորման ֆոնի վրա։ Հայաստանում Նույն Ռուսաստանի ներկայությունը լուրջ ռիսկեր է պարունակում Ռուսաստանի կողմից տնտեսական, քաղաքական, մշակութային ռազմական ոչ սուբյեկտիվության փորձերի համար։ Այնուամենայնիվ, այն «թաղված է» տարբեր ճակատների տարբեր աշխարհաքաղաքական խնդիրների մեջ, ունի լուրջ տնտեսական խնդիրներ, ունի «սառեցված թեժ կետեր» իր տարածքում ՝ Արևմուտքի կողմից կիրառվող տնտեսական պատժամիջոցների պայմաններում, համենայն դեպս կարճ ժամանակահատվածում դա չի կարող խանգարել։ Հայաստանի անկախության փորձերը։ Հիմնականում Ռուսաստանի տարածաշրջանային շահերին համահունչ։ Ռուսաստանը պետք է ունենա լուրջ, ընդունակ գործընկեր աշխարհաքաղաքական գործընթացներում, ի դեմս Հայաստանի, բայց ոչ երբեք աշխարհաքաղաքական գործիք, քանի որ միշտ պետք է այլընտրանք լինի Մոսկվա-Երևան աշխարհաքաղաքական առանցքին։ Վաշինգտոն-Երեւան, Բրյուսել-Երևան, Պեկին-Երևան Այս գործոնի շնորհիվ Թեհրանը, Դամասկոսը և Բեյրութը կարող են միանալ ցանկացած պահի։ • Հայաստանը կարող է դառնալ տարածաշրջանում միգրացիոն հոսքերի թիրախը `աշխարհագրության մեջ իր դիրքի պատճառով։ Նշենք, որ այս ռիսկի առկայությունը չի կարող չեզոքացվել ամբողջական պասիվության միջոցով։ Ընդհակառակը, Հայաստանը պետք է ակտիվ դեր խաղա որպես միգրացիոն տարածաշրջանային առաջնահերթություն ՝ միայն հայերին ապաստան տրամադրելու ընտրության պարտավորությամբ։ Աշխարհագրական ապագայում մենք կամա թե ակամա կհայտնվենք բնակչության աշխարհագրական շարժումների կիզակետում։ Միակ այլընտրանքը ապագա Հայրենական մեծ պատերազմի ընթացքում բնակչության խտության կտրուկ աճն է։ Սա իր հերթին կսահմանափակի Հայաստանի ՝ որպես միգրանտի ցանկությունները։ • Ադրբեջանի ընդլայնման հնարավորությունը։ Այս ռիսկը գոյություն է ունեցել, կա և միշտ կլինի ապագայում ՝ անկախ աշխարհաքաղաքական ընկալումներից կամ հավակնություններից։ Ավելին, այս ռիսկը չեզոքացնելու միակ միջոցը սեփական աշխարհաքաղաքական հավակնությունների շտկումն ու իրագործումն է։ Ադրբեջանական տեսանկյունից դա կարտահայտվի Կուր-Արաքս բնական սահմանի սահմանազատմամբ, որտեղ հիմնական դերը վերապահված է Հայոց բանակին `աշխարհաքաղաքական գաղափարները իրագործող հավանական (ոչ առաջնային) դերակատարին։ Ակնհայտ է, որ Հայաստանը նույնպես պետք է դառնա Ադրբեջանի ազգային փոքրամասնությունների իրավունքների իրացման երաշխավոր [12]։ Թուրքիայի դեպքում, Թուրքիայի դեպքում, հարաբերությունների կառուցման հիմնական ելակետը պետք է լինի ցեղասպանությունից հետո բնաջնջման բնական, միջազգային օրենքը ՝ տարածքային և նյութական փոխհատուցման ակնկալիքով, առաջին հերթին ՝ վերանայում 1921 թվականի ռուս-թուրքական պայմանագրի։ Ակնհայտ է, որ կարճաժամկետ հավակնություններ իրականացնելու հնարավորությունը փոքր է։ Այնուամենայնիվ, այն կարող է դառնալ անփոխարինելի աշխարհաքաղաքական «գործիք», որը լայն հնարավորություն է բացում պրագմատիկ, շահութաբեր «գործարքների» համար, որքան էլ դա «անբարոյական» հնչի իռացիոնալ տեսանկյունից։ Ավելին, այս «գործիքի» օգտագործման աշխարհաքաղաքական համատեքստում մենաշնորհը տրվում է Հանրապետությանը։ Այսպիսով, ուժեղ պետականության հիման վրա ոչ միայն զարգացման, այլև Հայաստանի Հանրապետության իրական գոյության միակ նախապայմանը պարզապես «դատապարտված է» դառնալ ուժեղ խաղացող Մերձավոր Արևելքի «խաղատախտակում»։ «մոտ ապագայում» դարպասի մոտ աշխարհաքաղաքական է։ Այսինքն ՝ մենք մոլորակներ ենք Մերձավոր Արևելքում, և հիմնական խաղերը նույնպես։

example550

example550

Մեր աշխատանքի ուսումնասիրության առարկան է ձևաբանական համանունությունը, նպատակը` դրանում առկա ոչ միարժեք առանձին իրակությունների գնահատման մեր հայեցակետը ներկայացնելը։ Աշխատանքի համար տեսական հիմք է ծառայել Ն. Պառնասյանի «Քերականական համանունները ժամանակակից հայերենում» մենագրությունը, մասնավորապես` դրանում առկա որոշ դրույթներ, որոնք, մեր կարծիքով, վերանայման և վերագնահատման կարիք ունեն։ Նշենք, որ մեր դիտարկումները արդյունք են կենդանի լեզվի զարգացման և փոփոխության հետևանքով առաջացած նոր երևույթների և հնի միջև գոյություն ունեցող հակասությունների։

ՁԵՎԱԲԱՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱՆՈՒՆՈՒԹՅԱՆ ՎԻՃԱՀԱՐՈՒՅՑ ՀԱՐՑԵՐ (ԸՍՏ Ն. ՊԱՌՆԱՍՅԱՆԻ «ՔԵՐԱԿԱՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱՆՈՒՆՆԵՐԸ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ՀԱՅԵՐԵՆՈՒՄ» ԱՇԽԱՏՈՒԹՅԱՆ)Քերականական համանունությունը ձևաբանական և շարահյուսական մակարդակներում գործառվող լեզվական երկպլանային միավորների` ձևային պլանի ընդհանրությամբ և բովանդակային պլանի տարբերակվածությամբ բնութագրվող իրողություն է։ Հարցի ուսումնասիրության պատմությունը, ի տարբերություն բառայինհամանունության, հարուստ չէ` բացառությամբ Ն. Պառնասյանի «Քերականականհամանունները ժամանակակից հայերենում» աշխատության։ Այն ներկայացված էառանձին հոդվածների կամ ակնարկների միջոցով (Ռ. Շալունց, Է. Աղայան, Գ. Ջահուկյան, Մ. Ասատրյան, Ս. Աբրահամյան, Վ. Վինոգրադով)։ Հայ քերականագիտության մեջ քերականական համանունների համակողմանիքննությամբ զբաղվել է Ն. Պառնասյանը, որն իր վերոնշյալ աշխատության մեջ մանրամասնորեն վերլուծության է ենթարկել հայերենի և՛ ձևաբանական, և՛ շարահյուսական համանունները։ Մեր այս աշխատանքի մեջ հիմնվել ենք հենց այդ աշխատության այն դրույթների վրա, որոնք, մեր կարծիքով, վերանայման և վերագնահատմանկարիք ունեն։ Մեր աշխատանքի ուսումնասիրության առարկան է ձևաբանական համանունությունը, նպատակը` դրանում առկա ոչ միարժեք առանձին իրակությունների վերլուծության մեր հայեցակետը ներկայացնելը։ Ն. Պառնասյանը քերականական համանունները սահմանում է հետևյալ կերպ.«Քերականական համանուններ ասելով հասկանում ենք այն քերականական ձևույթները, բառաձևերը և շարահյուսական կառույցները, որոնք լինելով նույնական արտահայտության պլանում, տարբերվում են բովանդակության պլանում, այսինքն` տարբերեն իրենց իմաստով և ունեն գործառության և զուգորդելիության տարբեր ոլորտներ»1։ Քերականական համանունությունը գործում է և՛ ձևաբանական, և՛ շարահյուսական մակարդակներում։ Ժամանակակից հայերենի ձևաբանական համանուններըքննելիս Ն. Պառնասյանը երկու ենթահամակարգեր է առանձնացնում, այն է` «Ձևույթների համանունություն» և «Բառաձևերի համանունություն»։ Ձևույթների համանունությունը ևս բաժանում է երկու ենթաբաժինների` 1. «Հոլովման համակարգի քերականական ձևույթները և դրանց կազմած համանունական շարքերը» և 2. «Բայականհամակարգի քերականական ձևույթների կազմած համանունական շարքերը»։ Բառաձևերի համանունությունը քննելու համար այն բաժանում է չորս մեծ ենթաբաժինների, այն է` «Բառաձևերի ներհարացուցային համանունական շարքերը բայական համակարգում», «Գոյականական համակարգում գործող համանուն բառաձևեր», «Խո1 Պառնասյան Ն., Քերականական համանունները ժամանակակից հայերենում, Երևան, 1979, էջ 21։ նարհման և հոլովման համակարգերի բառաձևերի միջհարացուցային համանունական շարքեր» և «Խոսքի մասերի փոխանցման հետևանքով առաջացած բառաձևեր»(վերջին խումբը ներակայացնում է երկու և ավելի խոսքի մասերի հարաբերությամբ`գոյական-ածական, գոյականի թեք հոլովաձև-ածական և այլն)։ Մենք կպահպանենքհեղինակի կողմից առաջ քաշված այս սկզբունքները և առաջինը կներկայացնենքձևույթների համանունությանն առնչվող մեր դիտարկումները։ 1. Նախ անդրադառնանք «Ց» ձևույթին։ Մանուկ Աբեղյանը խնդրո առարկահարցի առնչությամբ նշում է. «Աշխարհաբարի պատճառական բայերը ծագում ենգրաբարի պատճառական ձևերից հնչափոխությամբ, այն է` պատճառականի ու և աձայնավորները սղվում են. օրինակ` թռուցանել, հասուցանել դառնում են թռցնել,հասցնել։ Աց, եաց բների և ոյց ածանցի երկու ց բաղաձայնները` ձայնավորների սղվելով` իրար մոտ են գալիս և դրանցից երկրորդ ց տառը դուրս է ընկնում. օրինակ` զարմացուցանել, բնակեցուցանել դառնում են զարմացցնել, բնակեցցնել և ապա զարմացնել, բնակեցնել ….»1։ Պետք է նշել, որ այս ձևույթը կիրառվում է որպես պատճառական ածանց։ Այնծագել է գրաբարյան «ուցան» («ոյց + ան = ուցան», որտեղ «ոյց» ածանցը դառնում է«ուց»), որը, ենթարկվելով հնչյունափոխության, ժամանակի ընթացքում վերափոխվում է «ցն» բայածանցի։ Խոսելով «Ց» ձևույթի մասին` վերջինիս համանունական շարքի մեջ Ն. Պառնասյանը հիշատակում է նաև հետևյալը` «պատճառական սեռածանց» և բերում է հետևյալ օրինակը` «փախ+ց+նել»։ Մենք համաձայն չենք այս դրույթին հետևյալ պատճառով` պատճառական սեռածանցներն են «(ա)ցն», «(ե)ցն», «ցն» և ոչ երբեք «ց»։ Հեղինակը «փախցնել» բառի մեջ, ինչպես տեսնում ենք, առանձնացնում է «նել» հատվածը, իսկ այդ հատվածի «ն» մասնիկն էլ անվանում է «ներկայի հիմքակազմիչ», քանի որ այն պահպանվում է ներկայի հիմքում, բացառությամբ «ն» և «չ» սոսկածանցավոր բայերի2։ Ն. Պառնասյանի դիտարկումը արդարացված է ծագումնաբանորեն, ինչըտեսանելի է տարաժամանակյա քննության պարագայում։ Հարկ է նշել, որ բառերի ևբառաձևերի ձևաիմաստային հարաբերությունների քննության հայեցակետը համաժամանակյա մոտեցում է, քանզի հակառակ պարագայում անհնար կդառնա այդ իրակությունների գործառույթների ճշգրտումը և բնութագրումը։ Մեր նպատակը ևս քերականական համանունությունը համաժամանակյա հայեցակետով ուսումնասիրելն է։ Իսկ «ց» ձևույթը համաժամանակյա կտրվածքով ուսումնասիրելու դեպքում հանգումենք այն եզրակացության, որ ժամանակակից հայերենում պատճառական են, ինչպեսարդեն նշել ենք, «ացն», «եցն», «ցն» սեռածանցները և ոչ երբեք «ց» -ն։ 2. «Ք» ձևույթի համար նշում է գոյականների հոգնակերտ մասնիկ լինելու հանգամանքը և բերում հետևյալ օրինակը` «որդի+ք»։ Սակայն սա գրաբարի մնացուկներից է, որի գոյությունը պահպանվում է, թերևս, միայն ժողովրդախոսակցական լեզվում, բայց ոչ երբեք ժամանակակից գրական հայոց լեզվում։ Բերենք համապատասխան օրինակ. «Նա ուներ շատ որդիք, որոնք բնակվեցան զանազան նահանգներում.միայն նրա երկու որդին` Գրիգորն և Եսային, որ իմ պապս է, մնացին Երևանումը» (Պ.Պռոշյան, Հուշագրություններ)3։ Ինչպես երևում է վերոբերյալ օրինակից, «որդիք» գոյականը նախադասության մեջ, արտահայտում է հոգնակի թվի գաղափար, սակայն,դա չի նշանակում, թե այն հոգնակի թիվ կազմելու կանոնիկ ձև է։ 1 Աբեղյան Մ., Երկեր, հ. Զ, Երևան, 1974, էջ 720։ 2 Պառնասյան Ն., էջ 38։ 3 Մեր կողմից բերվող բոլոր օրինակները վերցված են «Արևելահայերենի ազգային կորպուս»(ԱՐԵՎԱԿ) էլեկտրոնային լեզվաբանական որոնման համակարգից (տե՛ս www.eanc.net)։ 3. Խոսելով «Իք» ձևույթի մասին` Ն. Պառնասյանը նշում է, որ այն կազմում էապառնի դերբայ և բերում է հետևյալ օրինակը` «կառուցվել+իք»։ Մեր կարծիքով բերված օրինակը ապառնի դերբայ չէ, քանի որ ժամանակակից հայերենի խոնարհմանհարացույցում նման դերբայ չկա։ Այն անգամ բայ էլ չէ, քանի որ «զրկված» է բայիգլխավոր խոսքիմասային առանձնահատկություններից` սեռից և գործողության ընթացքայնության գաղափարից, և, ըստ այդմ էլ, այդ և նմանատիպ բառերը գոյականներ են, հանգամանք, որը չեզոքացնում է ձևաբանական համանունությունը նաև այսպարագայում1։ 4. Բառաձևերի համանունությանը վերաբերող բաժնում «Ապառնի դերբայ – անորոշ դերբայի սեռական – տրական հոլովաձև» շարքին անդրադառնալիս Ն. Պառնասյանը նշում է. «Անորոշ դերբայը պատկանում է ինքնուրույն կամ անկախդերբայների թվին, հետևաբար նրա սեռական – տրական հոլովաձևն ունի ինքնուրույն շարահյուսական արժեք, այսինքն` հանդես է գալիս որպես բառակապակցության, ապա և նախադասության անդամ։ Այն կարող է զուգորդվել ինչպես գոյականների, այնպես էլ բայերի հետ։ Առաջին դեպքում հանդիսանում է գոյականականբառակապակցության ստորադաս անդամ` արտահայտելով հատկացական հարաբերություն (հմմտ. գրելու թուղթ, ուտելու հաց, կարդալու գիրք, խմելու ջուր և այլն), երկրորդ դեպքում` բայական բառակապակցության ստորադաս անդամ` արտահայտելովնպատակային, հանգման հարաբերություն (հմմտ. գնալ աշխատելու, հատկացնելջրելու, առանձնացնել փորելու և այլն)»2։ Մեր կարծիքով` հեղինակի նշած «հատկացական հարաբերություն» արտահայտության փոխարեն ճիշտ կլինի գործածել «որոշչային հարաբերություն» արտահայտությունը, քանի որ հեղինակի բերած օրինակները, ըստ էության, որոշիչներ են և ոչ հատկացուցիչներ։ Բերենք համապատասխանբնագրային օրինակ. «Դու մեր տունը օրինակ մի բեր, հայր, մտածիր, թե որքան հայերկան, որոնք քրդերի պատճառով աղքատ են և ուտելու հաց չունեն» (Րաֆֆի, Խենթը,1881)։ Բերված օրինակում «ուտելու» անորոշ դերբայը, որը դրված է սեռականհոլովով, որոշիչ է «հաց» գոյականի համար։ 5. Ն. Պառնասյանը բայական համակարգի բայաձևերի ներհարացուցային համանունական շարքում է դասում նաև կրկնասեռ բայերի համանունությունը` առանձնացելով չորս ենթահամակարգ. ա) Ներգործական և չեզոք սեռերի իմաստ արտահայտող համանուն բայաձևեր(որպես օրինակ է բերում հետևյալ բայերը` «լսել», «աշխատել», «ապրել»,«նայել», «սպասել»),բ) Կրավորական և չեզոք սեռի իմաստ արտահայտող համանուն բայաձևեր(որպես օրինակ է բերում հետևյալ բայերը` «ազատվել», «գլորվել», «ազդվել»,«զինվել» և այլն),գ) Պատճառական և ներգործական, պատճառական և չեզոք սեռերի իմաստարտահայտող համանուն բայաձևեր (որպես օրինակ է բերում հետևյալբայերը` «վազեցնել», «կանգնեցնել», «դողացնել»), դ) Ներգործական և կրավորական սեռերի իմաստ արտահայտող համանուն բայաձևեր (որպես օրինակ է բերում հետևյալ բայերը` «գրած», «ուղարկած»,«գրելիք», «կարդալիք» և այլն)։ Մեր կարծիքով` ճիշտ չէ առանձնացնել «Կրկնասեռ բայերի համանունություն»ենթակետը հետևյալ մի քանի պատճառներով. 1 Թեպետ նմանօրինակ կազմությունը որոշ լեզվաբաններ (Մ. Ասատրյան, Ս. Աբրահամյան) համարումեն ապառնի դերբայ, սակայն մենք համաձայն չենք այդ կարծիքի հետ` վերը նշված հիմնավորմամբ։ 2 Պառնասյան Ն., էջ 67։ ա) Սեռը բայի քերականական կարգ է, կրկնասեռությունը` մասնավորապես։ Այնո՛չ ձևույթ է, ո՛չ բառաձև, ո՛չ էլ շարահյուսական կառույց1։ Սեռը այն գլխավոր ձևաբանական առանձնահատկությունն է, որով բայը տարբերվում է մյուս խոսքի մասերից։ Կրկնասեռությունը պարզապես սեռի մի «տեսակն» է։ Մենք չենք ընդունում այն կարծիքը, որ կրկնասեռ բայերը համանուններ են։ Դրանք պարզապես կարող են մի դեպքում արտահայտել ներգործական, մեկ այլ դեպքում` կրավորական, երրորդ դեպքում`չեզոք սեռի իմաստ։ Սա, սակայն, չի նշանակում, որ դրանք համանուններ են։ Կարծումենք, որ այս դեպքում մենք գործ ունենք քերականական բազմիմաստության հետ։ բ) Մենք համաձայն չենք նաև հեղինակի կողմից առանձնացված «գ» կետի հետ։ Բայն ունի երեք սեռ` ներգործական, կրավորական և չեզոք։ Հեղինակը դրանց զուգահեռ առանձնացնում է նաև, այսպես կոչված, պատճառական սեռը, մինչդեռ պատճառական սեռը (այն արտահայտվում է պատճառական ածանցներով) ոչ այլ ինչ է, եթե ոչնույն ներգործական սեռը։ Այսինքն` այստեղ համանունության մասին խոսք գնալ չիկարող։ գ) Ներգործական և կրավորական սեռերի իմաստ արտահայտող համանուն բառաձևերի ճանաչումը ևս մեզ համոզիչ չի թվում։ Հայտնի է, որ կրավորական սեռի ցուցիչը «վ» կրավորական ածանցն է։ Առանց այդ ածանցի բայը կպատկանի ոչ թե կրավորական սեռին, այլ` ներգործական։ Հեղինակն այս կետից առանձնացնում է երկուենթակետ` հարակատար դերբայի և «ապառնի դերբայի երկրորդ ձևի» մասին։ Մերկարծիքով` երկրորդ ենթակետն ընդհանրապես մերժելի է, քանի որ բայի խոնարհմանհարացույցում բացակայում է ապառնի դերբայի երկրորդ ձևը։ Հեղինակը, որպես համապատասխան օրինակներ, բերում է «գրելիք» և «կարդալիք» բառերը։ Բայց դրանքիրականում բայեր էլ չեն, այլ` գոյականներ։ Այս իրողության ապացուցման համար կարելի է բերել մեկ և շատ սպառիչ հիմնավորում. որևէ բառ բայ համարվելու համարպետք է ունենա սեռ, իսկ վերը նշված բառերը զուրկ են այս կարևոր ձևաբանականառանձնահատկությունից, հետևաբար, դրանք ոչ թե բայեր են, այլ` գոյականներ։ 6. Ն. Պառնասյանը որպես համանունական շարք է դիտարկում գոյականականհամակարգում հանդիպող այն համանունական բառաձևերը, որոնք «…. կապված ենհիմնականում առկայացման կարգի դրսևորման հետ»2։ Մենք, սակայն, կարծում ենք,որ պետք չէ համանունություն փնտրել գոյականի առկայացման կարգի մեջ։ Ճիշտ է,կարելի է ասել, որ, օրինակ, «ուսանողս(դ)» կարող է նշանակել և՛ «իմ (քո) ուսանողը»և «ես (դու)` ուսանողս(դ)»` այդպիսով ստեղծելով համանունություն, սակայն այդ համանունությունը դրսևորվում է միայն համակարգում, մինչդեռ շարակարգում թե՛ գրավոր, թե՛ բանավոր, այդ իմաստները պարզորոշ դրսևորվում են նաև կետադրման միջոցով, քանի որ դիմորոշությունը պահանջում է պարտադիր տրոհում` բութ, և ընթերցողը կամ լսողը հստակ գիտակցում և հասկանում է, թե ինչ էր ուզում ասել գրողըկամ պատմողը։ Մենք կարծում ենք` այստեղ խոսքը քերականական բազմիմաստության մասին է։ 7. Կարծում ենք` վերապահությամբ պետք է ընդունել այն տեսակետը, թե «Այինածանցով բաղադրված բառերը ժամանակակից հայերենում հիմնականում ածականներ են (գիշերային, ցերեկային, գարնանային, սիրային և այլն)։ Սակայն այս ածանցովբաղադրված մի շարք բառեր ունեն նաև գոյականի խոսքիմասային արժեք .…»3, քանի որ նշված բառերը, մեր կարծիքով, խոսքիմասային փոխանցման ճանապարհին են,1 Քերականական համանունությունը բնութագրելու համար Ն. Պառնասյանը նշում էր հենց այս կատեգորիաները։ 2 Պառնասյան Ն., էջ 78։ 3 Նույն տեղում, էջ 89։ և այդ գործընթացը դեռևս չի ավարտվել։ Մեր կարծիքով, «-ային» ածանցը գերազանցապես ածականակերտ է, և հեղինակի կողմից բերված օրինակներն ածականներեն։ Դրանում կարելի է համոզվել նաև այդ օրինակներն ուշադիր ուսումնասիրելուպարագայում («հարվածային», «ճակատային», «փողոցային», «շարքային», «բանակային», «ծովային»). բերված բոլոր օրինակներում, երբ տվյալ բառը գործածված է որպես«գոյական», դրված է սեռական հոլովով, այն է` «տարածել հարվածայինի փորձը»,«փողոցայինի վարք», «շարքայինի համազգեստ», «բանակայինների հավաք», «ծովայինի խիզախությունը» (բացառությամբ մեկ օրինակի, որը դրված է ուղղական հոլովով, հոգնակի թվով և որոշյալ հոդով` «ճակատայինները»), ինչը ենթադրելու տեղիք էտալիս, որ տվյալ բառը ոչ թե գոյական է, այլ` գոյականաբար գործածված ածական,ինչպես, օրինակ` վերցնենք «փողոցային» բառը և այն նույն տրամաբանությամբ գործածենք և՛ որպես ածական, և՛ որպես «գոյական»։ Այսպես, կստացվի հետևյալ պատկերը` ածական - «փողոցային երթևեկություն», «գոյական» - «փողոցայինի վարք»։ Բերված բառակապակցական օրինակներում, մեր կարծիքով, «փողոցային» բառը գոյականաբար գործածված ածական է (կամ, այլ կերպ, փոխանվանաբար գործածվածածական), ոչ թե` գոյական։ Դա կարելի է ապացուցել հետևյալ «մեթոդով»` «փողոցայինի վարք», ասել է, թե` «փողոցային կնոջ (աղջկա) վարք»։ Այսինքն` այս բառերը քերականական համանուններ չեն։ Սրանք մեկ իմաստ են արտահայտում` ածականիխոսքիմասային իմաստ։ 8. Ն. Պառնասյանը, որպես բարդությունների քերականական համանունություն`նշում է նաև «ան-» նախածանցով կազմված բառերը, որոնք, ըստ հեղինակի, քերականական համանունություն են կազմում այն պատճառով, որ դրանք մի դեպքում արտահայտում են ենթակայական, մեկ այլ դեպքում` հարակատար դերբայի քերականական իմաստ։ Բերում է հետևյալ օրինակները` «անթառամ» («չթառամող», «չթառամած»), «անմոռաց» («չմոռացվող», «չմոռացված») և այլն։ Բայց, մեր կարծիքով, ճիշտչէ, որ այս և նմանատիպ այլ բառեր դիտում են քերականական համանունության շարքում, քանի որ սրանք թեպետ արտահայտում են վերը հիշատակված քերականականիմաստները, սակայն, այնուամենայնիվ, ածականներ են։ Ածականն ու դերբայը տվյալխոսքային միջավայրում տարբերվում են իրենց խոսքիմասային առանձնահատկություններով։ Երկուսն էլ, ճիշտ է, իրենց գլխավոր կիրառությամբ դառնում են գոյականական անդամի լրացում, մասնավորապես` որոշիչ, սակայն սա չի նշանակում, որնրանք նույնական են (սրանք տարբերվում են առաջին հերթին նրանով, որ բայն ունիայլ խոսքի մասերից իրեն սահմանազատող և տարբերող սեռի քերականականկարգ)։ Նույն տրամաբանությամբ եթե շարժվենք, ապա շարահյուսական կիրառությունից ելնելով` պետք է նույնացնենք նաև որակական ածականն ու մակբայը։ Վերընշվածները համանուններ կարող են համարվել, թերևս, միայն տրամաբանական մակարդակում, բայց ոչ` լեզվական։ Բերենք համապատասխան օրինակ. «Ամենուրեքշնչում էր անսպառ հաճություն, ամենուրեք տիրում էր անթառամ զվարթություն»(Րաֆֆի, Սամվել, 1886)։ Ինչպես երևում է օրինակից, «անթառամ» բառը անկասկածածական է։ 9. «Նյութի անվանում հանդիսացող մի շարք գոյականների սեռական-տրականհոլովաձևեր համանունական շարք են կազմում նույն գոյականներից ի ածականակերտ ածանցով կերտված ածականների հետ»1։ Մենք համակարծիք չենք նաև այսդրույթի հետ։ Բացատրենք հենց հեղինակի կողմից բերված օրինակի հիման վրա`«արծաթի պաշարներ» (գոյական), «արծաթի ապարանջան» (ածական)։ Մեր կարծիքով` վերջինը նույնպես գոյական է, որը պարզապես կատարում է որոշչի շարահյուսա1 Պառնասյան Ն., էջ 95։ կան պաշտոն, այն է` ցույց է տալիս ապարանջանի` ինչից (արծաթից) պատրաստվածլինելու հատկանիշը։ Այն ածական կլիներ, եթե կազմված լիներ ժամանակակից հայերենում առկա «-ե» ածականակերտ վերջածանցով` «արծաթե ապարանջան»։ Այսդեպքում էլ, սակայն, գործող քերականական համանունությունը ուղղակի կվերանար`մի եզրում կլիներ «արծաթի» գոյականը, մյուս եզրում` «արծաթե» ածականը։ 10. Ն. Պառնասյանը նշում է նաև «Ածական-մակբայ» համանունական շարքը ևօրինակներ բերում Գ. Ջահուկյանի «Ժամանակակից հայերենի տեսության հիմունքները» աշխատությունից։ Այդ օրինակներից են` «ամուր», «առատ», «զվարթ», «ժիր»,«լավ», «լուռ», «խաղաղ», «խիստ», «խոժոռ», «կարճ», «հարթ» և այլն։ Մեր կարծիքով`սրանք քերականական համանուններ չեն, որովհետև այս բառերը միայն ածականներեն և ոչ մակբայներ։ Բերված օրինակները գերազանցապես որակական ածականներ են(բացառությամբ մի քանի օրինակների, որոնք մակբայներ են)։ Ինչպես գիտենք, որակական ածականները կարող են դրվել միաժամանակ և՛ գոյականների, և՛ բայերի վրա,այսինքն` կարող են դառնալ և՛ գոյականական, և՛ բայական անդամի լրացումներ։ Դրվելով բայերի վրա` սրանք գերազանցապես կատարում են ձևի պարագայի պաշտոններ(այն պաշտոնը, որը իրենց հիմնական կիրառությամբ կատարում են մակբայները, մասնավորապես` ձևի մակբայները)։ Բայց, այսուհանդերձ, այս բառերը մնում են որպեսորակական ածականներ և խոսքիմասային փոխանցում չեն կատարում` այդպիսով բացառելով «Ածական-մակբայ» քերականական համանունական շարքի առաջացումը։ Այսպիսով` ուսումնասիրելով ձևաբանական համանունությունը` նկատեցինք, որայս «դաշտում» առկա են բազմաթիվ վիճահարույց հարցեր։ Այդ իսկ պատճառովմենք այս աշխատանքում ներկայացրինք քերականական համակարգում նկատելի`վերը նշված վիճահարույց դեպքերի մեր դիտարկումները։ Նշենք, որ մեր դիտարկումները արդյունք են կենդանի լեզվի զարգացման և փոփոխության հետևանքով առաջացած նոր երևույթների և հնի միջև գոյություն ունեցող հակասությունների, ինչը բնավ չի նսեմացնում հայ լեզվաբանության երախտավորներից մեկի` Ն. Պառնասյանի կատարած աշխատանքը, և «Քերականական համանունները ժամանակակից հայերենում» մենագրությունը հայերենի քերականականհամանունների ուսումնասիրության ոլորտում կարևորագույն աշխատություն է մնումնաև ներկայումս։ Այլ խնդիր է, որ հասունացել է քերականական նշված իրակությանհամակողմանի, նորագույն ուսումնասիրության անհրաժեշտությունը։ Սրբուհի ԳասոյանՁԵՎԱԲԱՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱՆՈՒՆՈՒԹՅԱՆ ՎԻՃԱՀԱՐՈՒՅՑ ՀԱՐՑԵՐ (ԸՍՏ Ն. ՊԱՌՆԱՍՅԱՆԻ «ՔԵՐԱԿԱՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱՆՈՒՆՆԵՐԸ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ՀԱՅԵՐԵՆՈՒՄ» ԱՇԽԱՏՈՒԹՅԱՆ)Բանալի բառեր՝ համանունություն, ձևաբանական համանունություն, ձևույթ, բառաձև,հոլովում, խոնարհում, համաժամանակյա (սինխրոնիկ) և տարաժամանակյա (դիախրոնիկ) հայեցակետեր, հոլովաձև, ձևային պլան, ։

example698

example698

Ուղղական հոլովով լրացում ունեցող գոյականական բառակապակցությունները պատկանում են համասեռ բաղադրիչներով բառակապակցությունների խմբին։ Պ. Սևակի պոեզիայում ուղղական հոլովով որպես լրացում գործածված գոյականները հանդես են գալիս ինչպես իրենց ուղիղ իմաստով, այնպես էլ փոխաբերական իմաստով` նպաստելով խոսքի արտահայտչականությանը։

ՈՒՂՂԱԿԱՆ ՀՈԼՈՎՈՎ ԼՐԱՑՈՒՄ ՈՒՆԵՑՈՂ ԳՈՅԱԿԱՆԱԿԱՆ ԲԱՌԱԿԱՊԱԿՑՈւԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿԻ ՊՈԵԶԻԱՅՈՒՄԳոյականական բառակապակցությունները, ըստ լրացման խոսքիմասային արտահայտության,կարելի է բաժանել երեք խմբի` համասեռ բաղադրիչներով բառակապակցություններ, տարասեռ բաղադրիչներով բառակապակցություններ և բազմասեռ բաղադրիչներով գոյականական բառակապակցություններ։ Համասեռ բաղադրիչներով բառակապակցությունների խմբին դասվում են այն բառակապակցությունները, որոնց երկու բաղադրիչներն էլ արտահայտված են գոյականով։ Լրացումը կարող է արտահայտված լինել ուղղական, սեռական-տրական, բացառական, գործիական և ներգոյական հոլովներով։ Ուղղական լրացում ունեցող գոյականական բառակապակցությունները Մ. Աբեղյանը բաժանում էերեք խմբի։ Առաջին խմբում ընդգրկում է այն կապակցությունները, որոնցում ուղղական հոլովով լրացումը հանդես է գալիս որակական, երկրորդ խմբում` բացահայտող, երրորդ խմբում` չափ ու քանակիիմաստներով1։ Առաջին խմբի կապակցությունների լրացում հանդիսացող բաղադրիչը Մ. Աբեղյանիկողմից հանգամանորեն չի ներկայացվել։ Բայց կողմնորոշվելով բառակապակցության դասակարգմանհատկանիշով, այն է` որակական իմաստով, դժվար չէ եզրակացնել, որ Մ. Աբեղյանն այսպիսի կապակցությունների՝ ուղղականով արտահայտված լրացմանը բնորոշ է համարում հատկանշային նշանակությամբ օժտված լինելը` նշելով, որ այդ կապակցություններում գոյական վերադիրը կարող է փոխարինվել ածականով, ինչպես օրինակ` ոսկի բաժակ–ոսկյա բաժակ, ձմեռ ժամանակ–ձմեռային ժամանակ,հրեշտակ աղջիկ–հրեշտակային աղջիկ և այլն։ Երկրորդ խմբին դասվող կապակցություններին բնորոշն այն է համարվում, որ ուղղականովլրացումը՝ որպես տեսակի անվանում, հանդես է գալիս սեռի անվան հետ (եղևնի ծառ, տառեխ ձուկ,գայլ գազան), ուղղականով հատուկ անուն լրացումը կոչում, պաշտոն, զբաղմունք արտահայտող բառերի հետ է հանդես գալիս (Տիգրան թագավոր, Երասխ գետ, Հարություն վարդապետ), կամ ընդհակառակը` տեսակ, կոչում, որոշում, պաշտոն, պարապմունք արտահայտող բառերը հատուկ անվան հետ ենհանդես գալիս (թագավոր Տիգրանը, պարոն Սմբատը, ամրոց Անին և այլն)։ Երրորդ խմբի կապակցությունների յուրահատկությունը պայմանավորված է նրանով, որ դրանցուղղականով վերադիրը չափ ու քանակ ցույց տվող բառ է (երկու վերստ հեռավորություն, մի կաթիլարյուն, մի փունջ ծաղիկ, մի խումբ մարդիկ և այլն)։ Թեև այս խմբավորումն Աբեղյանը չի կատարել բառակապակցությունների քննության առիթով,այնուամենայնիվ նշված խմբավորումն անպայմանորեն պետք է հաշվի առնել ուղղական լրացումովգոյականական բառակապակցություններն ուսումնասիրելիս։ Աբեղյանի առանձնացրած խմբերումդասվող նյութը բառակապակցության հայեցակետով է բնութագրվում, չնայած որ վերջինս բառակապակցությունն ուսումնասիրության առանձին նյութ չի դարձրել։ Ուղղական հոլովով գոյականական լրացում ունեցող բառակապակցությունների ուսումնասիրության ժամանակ պետք է հաշվի առնել բառակապակցությունների բաղադրիչներով արտահայտվածառարկաների, հասկացությունների միջև դրսևորվող հարաբերության բնույթը։ Այս առումով նաևպետք է հաշվի առնել մի կարևոր հանգամանք։ Ուղղակի իմաստով հանդես եկած բառակապակցությունների բաղադրիչները կարող են արտահայտել նաև փոխաբերական իմաստ` ունենալով անհատական, խոսքային կիրառություններ, որոնք և կյանքի են կոչվել Պարույր Սևակի, ինչպես նաև այլգրողների ստեղծագործություններում։ Դիտարկենք օրինակ.Եվ խորհել, որ այդ նույն պահին,Երբ թուրք սուլթանն այսպես վեհաշուքՏոնում էր ծնունդն ու չմեռնելը հոբելյար Մահի… (IV, 79)1 Աբեղյան Մ., Հայոց լեզվի տեսություն, Երևան 1965, էջ 408-409։ Հոբելյար մահ կապակցության բաղադրիչներն իմաստով հակասում են իրար, բայց բանաստեղծըմիացրել է երկու անհամատեղելի իմաստներ ունեցող բառերը մեկ կապակցության կազմում` երևույթին տալով նոր ու ինքնատիպ բնորոշում։ Ուղղակի իմաստով հանդես եկած բառակապակցությունների բաղադրիչներով արտահայտվողառարկաների ունեցած հարաբերությունը բացահայտելը, հետևաբար և այդպիսի բառակապակցությունների խմբավորումն անհամեմատ ավելի հեշտ է, քան գեղարվեստական խոսքում փոխաբերականիմաստով հանդես եկածներինը։ Դիտարկենք օրինակներ` «Դու մի՛ անցիր ասֆալտ ճամփով, գերադասիր ճամփա՜ շինել…» (I, 172), «Պտղավորումն այգու, արտի փոշոտումը փառաբանեմ կրքով, Ազնիվթթխմորով հունցված ցորեն հացը մեր սեղանի վրա…» (I, 355)։ Ասֆալտ ճամփա, ցորեն հաց և նմանայլ կապակցություններում «ուղղականով ստորադաս անդամն արտահայտում է ինչ նյութից բաղկացած լինելու հարաբերություն»1։ Բայց ձևով դրանց նման մարմար կուրծք, պողպատ կամք և նմանօրինակ այլ բառակապակցությունները չենք կարող դասել «ինչ նյութից բաղկացած լինելու հարաբերություն» արտահայտող բառակապակցությունների մեջ այն ակնհայտ պատճառով, որ դրանցում նյութի,առարկայի իմաստը չեզոքացված է, առաջնային է դարձել այդ առարկայի բնորոշ հատկանիշը. մարմարկուրծք, այսինքն` մարմարի նման ողորկ, սպիտակ կուրծք, պողպատ կամք, այսինքն` պողպատի պեսանկոտրում կամք։ Ինչպես գեղարվեստական լեզվում առհասարակ, այնպես էլ Սևակի ստեղծագործություններումլայնորեն կիրառվում են որակական իմաստով ուղղական լրացում ունեցող գոյականական բառակապակցությունները։ Եվ դա պատահական չէ, քանի որ այդ խմբում դասվող բառակապակցություններիլրացում բաղադրիչն ավելի շատ է օժտված փոխաբերական նշանակությամբ հանդես գալու կարողությամբ` մեծ մասամբ գործածվելով որպես մակդիր։ Դիտարկենք օրինակներ.Եվ պռունգից Գնդասարի Բարձրանում է լուսինն արծաթ`Մառախուղի քողի ներքո։ (III, 54)Ու խեղդվող տոթիցՇնչահատ արդեն,Մի պահ զրկվելով աբուռ-ամոթից,Անզգուշորեն կոճակն է բացում զմրուխտ թփերի… (IV, 49)Եվ հիմա այնտեղ`Հին Ծովասարի քարերի վրաԳառնարած Դավթի երկաթ տրեխի թողած հետքերում, Ինչպես խաղալիք-փոքրիկ գուռի մեջ,Անձրևաջուրն է քմծիծաղ տալիս… (IV, 201)Աստ` Վեհարանի հին պատերի մեջ,Սրբապղծորեն թուրք երգ է մխում… (IV, 19)Իսկ ջարջառների սեպերը երկաթ,Քար ատամները գիշատիչ կամի(Ծամի հա՜ ծամի)Հաշան են ծամում, հաշանը ոսկե,Որ չուզենալով դարմանը խառնելՍարսուռ ցորենի արևահամին… (IV, 48)Այս բառակապակցությունների համար հատկանշականն այն է, որ լրացում հանդիսացող գոյականի առարկայական իմաստը, դրսևորվելով որպես հատկանիշ, որոշ չափով չեզոքացված է։ Բնականաբար, հատկանիշը գերիշխող դրսևորում պետք է ունենա այն բառերում, որոնք օժտված են ածականի և գոյականի խոսքիմասային նշանակությամբ և որոշակի կիրառության մեջ հանդես են գալիսորպես որոշիչ։ Բացահայտող իմաստով ուղղական լրացում ունեցող գոյականական բառակապակցություններըբավականին գործածական են Պ. Սևակի ստեղծագործություններում։ Դրանք տեսակի ու սեռի կամանձի որևէ կոչումի, պաշտոնի, անձի ու առարկայի և դրանց ով կամ ինչ լինելու հարաբերություն արտահայտող բառակապակցություններ են։ Ի տարբերություն նախորդ խմբի բառակապակցությունների`սրանց բաղադրիչներով արտահայտած հարաբերությունն ավելի օբյեկտիվ բովանդակություն ունի,ասել է թե` խոսողի կամքից անկախ է առնչվում լրացյալի բովանդակությանը, ինչպես օրինակ` «Մինչհայրը նրա` Գևոն կոշկակար, Գոգնոցը հանեց, արխալուղ հագավ, Հարևան-դրկից մի-մի շիշ օղով`Նրա տուն մտան` աչքալուսանքի» (IV, 8), «Ահա թեկուզ բրուտ Ավոն։ Որտեղ նստի ու վեր կենա, Մեռածբան է, բրուտ Ավոն Միշտ նույն բանից խոսք կբանա…» (III, 51) , «-Ճիշտ ես ասում, ախր, Քավոր…Դարբին Գեղամն էր ներս մտնում, Հետո դիմում նախագահին» (III, 52), «Եվ հիմա այնտեղ` Հին1 Աբրահամյան Ս., Պառնասյան Ն., Օհանյան Հ., Բադիկյան Խ., Ժամանակակից հայոց լեզու, հ. 3, Երևան, 1976, էջ 41։ Ծովասարի քարերի վրա Գառնարած Դավթի երկաթ տրեխի թողած հետքերում, Ինչպես խաղալիքփոքրիկ գուռի մեջ, Անձրևաջուրն է քմծիծաղ տալիս…» (IV, 201) և այլն։ Բացահայտող ուղղական լրացումով բառակապակցություններում հաճախ են հանդես գալիսհատուկ անունները (Տիգրան թագավորը, Արաքս գետը և այլն). նույն իրողությունը նկատելի է նաև Պ.Սևակի ստեղծագործություններում։ Այստեղ բավական գործածական են ինչպես անձնանունները,այնպես էլ աշխարհագրական անունները, ընդ որում` առաջինների արտահայտչական արժեքն առավելմեծ է։ Դիտարկենք օրինակներ. Պարզ տեսնում է ուստան հիմա.Սուտ է ասում Դանել քեռին, Որ ազատվի նրա ձեռքից… (III, 90)…Որ մենք չունենք հասարակ Ձմեռանոց կոլխոզի,Իսկ նա պալատ է շինումՄեր գյուղ Սովետաշենում։ (III, 103)Չափ ու քանակի ուղղականով լրացում բառակապակցություններում որպես ստորադաս անդամհիմնականում հանդես են գալիս հետևյալ բառերը` (մի) բուռ, ծով, կաթիլ, պատառ / պատառիկ և այլն։ Այդպիսի գործածությունների մեծ մասը ժողովրդախոսակցական լեզվին բնորոշ արտահայտություններ են և լայնորեն կիրառվում են բանաստեղծի ստեղծագործություններում։ Օրինակ` շատության գաղափարի արտահայտման համար կիրառվում են ծով, իսկ քչի արտահայտման համար` բուռ, պուտ,փշուր, բաժին գոյականները։ Նման գործածությունները բանաստեղծի լեզվի անհատականությաննկատելի դրսևորումներ են, ինչպես օրինակ` «Հետո հերթն եկավ կանանց հոսանքի. Մի թաս խավիծով կամ ձվածեղով` Ծննդկանի շուրջ նստեցին նրանք` Որդուն մաղթելով արևշատություն…(IV, 8),«Ես կարող եմ ձեռք բերել Իմ մի հատիկ մի խոսքով…» (I, 2 01), «…Ո՞վ նայի վրան կամ ո՞վ տա նրանՄի պատառ ժպիտ, շոյանք մի փշուր» (IV, 12), «Մի կտոր հանածո ոգի է հարկավոր, Մի պատառկախարդանք, Մոգություն մի պճեղ, Մի բացվող փակագիծ, Անհայտի մի լուծում…» ( I , 319), «Միպատառիկ ջերմին ամառ Եվ մի բաժին անուշ գարուն…» (IV, 109), «Թե զարնեիր սրտին դանակ, Միպուտ արյուն դուրս չէր հոսի» (IV, 18) և այլն։ Ինչպես նկատում ենք, ուղղականով լրացումը հաճախ էմի բառով արտահայտված վերադիր ունենում, և այս դեպքում հատկանշային արժեք ստացած գոյականը հիմնականում ոճական արժեքով է օժտված լինում։ Ուղղական հոլովով լրացում ունեցող գոյականական բառակապակցությունները գերազանցապեսերկանդամ են, որովհետև լրացման դերով հիմնականում այնպիսի գոյականներ են հանդես գալիս,որոնք ինքնուրույնաբար կարող են հստակ հասկացություն արտահայտել և լրացյալի հետ առանձինհարաբերության մեջ մտնել։ Կան գոյականներ, որոնք ուղղական հոլովով հաճախ են գեղարվեստական խոսքում հանդես գալիս որպես մակդիր, օրինակ` լույս, հուր, հրաշք, արծաթ, գոհար, մարմար, ծաղիկ, երազ1։ Պ. Սևակի լեզվին հատկանշականը ոչ այդքան բանաստեղծական համարվող այդպիսի բառերիուղղական հոլովաձևի նորովի իմաստավորումով գործածությունն է, որքան սովորական բառերիանսպասելի զուգորդումները, որոնց միջոցով էլ ստեղծվում են «բառակապակցական նորաբանություններ»։ Դիտարկենք օրինակներ.Ծով դաշտերում էլ բերք չկա,Ամբարվել է պահեստներումԵվ այնտեղից հորդել է դուրս,Լցվել ամեն խրճիթ ու տուն։ (III, 96)Բայց այգի են տանում ոչ թե նրանք`Ո ՛չ թե այս բոց կանայք,Աղջիկներն այս կրակ, Ո ՛չ էլ անծանոթին… (III, 124)Անուն են ուզում ծաղկունքն անանուն,Ծաղկունքն անվանի ուզում են նորիցՔնքշանքով իրենց անունը լսելԿույս աղջիկների շրթերից լուսե… (IV, 80)Դժվար չէ նկատել, որ բերված օրինակներում բոլոր գոյական լրացումները փոխաբերական նշանակությամբ են կիրառված` նպաստելով զգացմունքի, մտքի վառ ու դիպուկ արտացոլմանը։ Այդպիսի1 Քոսյան Վ., Ժամանակակից հայերենի բառակապակցությունները, Երևան, 1975, էջ 47։ կապակցությունների երևան գալը գեղարվեստական խոսքում ոճական առումով հիմնավորված է,քանի որ բանաստեղծական խոսքին թարմություն ու ինքնատիպություն է հաղորդում։ Վերոհիշյալ կիրառություններում բառերի արտահայտչականությունը դրսևորվում է բառակապակցության մեջ, և նախադասության կազմում գործածված մյուս բառերը երկրորդական նշանակություն են ստանում։ Բացիդրանից` ուղղական հոլովով լրացումն իր հնչյունական կազմով առնչվում է նախադասության մեջ առկա այլ բառերի՝ ապահովելով խոսքի բարեհնչությունը, նպաստելով բանատողերի հանգավորմանը։ Ոճական առումով կրակ, բոց, ծով բառերի գործածությունները կարևոր են, քանի որ խոսքի արտահայտչականությունն ապահովվում է նախադասության կազմում եղած մյուս բառերի նկատմամբբառակապակցության ունեցած առնչության շնորհիվ։ Որոշ դեպքերում նույնիսկ բառակապակցությունը, առանձին վերցրած, կարող է արտահայտչականությամբ աչքի չընկնել։ Նախադասության կազմումգտնվող մյուս բառերի նկատմամբ ունեցած իմաստային առնչության շնորհիվ է դրսևորվում բառակապակցության արտահայտչականությունը և բառակապակցության բաղադրիչների, մասնավորապեսուղղական հոլովով վերադրի ընտրությունը պայմանավորված է լինում նաև խոսքի բարեհնչությամբ։ Բառի հաճախականությունն առնչվում է խոսքի բազմազանությանը։ Սևակի խոսքարվեստումուղղական հոլովով լրացում ունեցող բառակապակցությունների ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս,որ ուղղական հոլովով լրացման դերում առավելապես հանդես են գալիս հայ, մայր, ծով, կույս բառերը։ Լուսինե ՀովհաննիսյանՈՒՂՂԱԿԱՆ ՀՈԼՈՎՈՎ ԼՐԱՑՈՒՄ ՈՒՆԵՑՈՂ ԳՈՅԱԿԱՆԱԿԱՆ ԲԱՌԱԿԱՊԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿԻ ՊՈԵԶԻԱՅՈՒՄԲանալի բառեր՝ Սևակ, բառակապակցություն, գոյական, ուղղական հոլով, լրացում, խոսքի մաս։

example793

example793

Հոդվածը ներկայացնում է հայ կինոյի և թատրոնի քննադատության վիճակը վերջին հնգամյակում։ Դրա բացասական կողմերն առավել ակներև դարձնելու նպատակով հոդվածում ներկայացվում են նաև որակյալ քննադատության մի քանի հիմնաքարեր, ինչպես նաև արտասահմանում առավել հաջող կիրառվող քննադատական մեթոդներ։ Հոդվածի նպատակն է ցույց տալ հայ իրականության մեջ կինոյի և թատրոնի քննադատության մեջ եղած բացերը և հիմք ծառայել բնագավառի առավել մանրակրկիտ ուսումնասիրությունների համար, որոնք անհրաժեշտ են առավել որակյալ քննադատական դաշտ ստեղծելու համար, ինչն էլ իր հերթին նպաստում է կինոյի և թատրոնի զարգացմանը։

ՀԱՅ ԿԻՆՈՅԻ ԵՎ ԹԱՏՐՈՆԻ ՔՆՆԱԴԱՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ՎԵՐՋԻՆ ՀՆԳԱՄՅԱԿՈՒՄ. ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԻՐԱՎԻՃԱԿԸՔննադատությունն այն կարևոր գործոններից է, որը կարող է շարժիչ ուժ դառնալ ցանկացածբնագավառի զարգացման գործում։ Նույն պատճառով լրագրության մեջ ևս քննադատությունը պետք էիր ուրույն տեղն ունենա, հատկապես եթե խոսքը վերաբերում է արվեստին և արվեստի քննադատությանը։ Շատ տեսաբաններ քննադատությունը դիտարկում են որպես «գնահատական», իսկ ուրիշները՝«գնահատելու ունակություն»։ Սակայն քննադատությունը միայն աշխատանքի գնահատումը չէ։ Այնավելի շուտ ճանաչողական-կողմնորոշիչ գործունեություն է, որը ոչ միայն գնահատում է աշխատանքը,այլև հասարակության մեջ ձևավորում գնահատողական վերաբերմունք դեպի տարբեր մշակութայիներևույթներ։ Ինչպես նշում է քննադատ Ն. Շելգունովը, «քննադատական մտքի հզորությունը չի կայանում նրանում, որ այն վերլուծում է երևույթը, այլ նրանում, որ այն ստիպում է Ձեզ մտածել»1։ Ըստ ֆրանսիացի փիլիսոփա Ռոլան Բարտի՝ քննադատությունը բաղկացած է 5 ասպեկտից,որոնցից անգամ մեկի բացակայությունը կարող է մեծապես ազդել քննադատության որակի վրա2։ Այդասպեկտները հետևյալն են՝1. Ճշմարտանմանություն։ Քննադատի խոսքը պետք է վստահություն ներշնչի, և ընթերցողըչպետք է անգամ կասկած ունենա քննադատի իրավացի լինելու մեջ։ 2. Օբյեկտիվություն։ Քննադատը չպետք է կողմնապահություն անի։ Այդ դեպքում քննադատությունը կվերածվի մեկնաբանության։ 3. Ճաշակ։ Քննադատը պետք է կարողանա տարբերել արվեստը մասսայական մշակույթից։ 4. Պարզություն։ Քննադատի լեզուն պետք է հնարավորինս պարզ և հասկանալի լինի, որպեսզինրա քննադատությունը հասանելի լինի բոլորին։ 5. Ասիմվոլիա։ Քննադատը պետք է կարողանա հասկանալ նշանները և օգտագործել դրանք։ Քննադատությունը՝ որպես լրագրության հատուկ ստեղծագործական տեսակ, կատարում է ոչ միայն տեղեկատվական, այլև կրթական, ճանաչողական գործառույթներ։ Դրա ֆունկցիան չի սահմանափակվում միայն ֆիլմերի և ներկայացումների թերություններն ու առավելությունները շեշտելով։ Այսինքն՝ քննադատության ուղղվածությունը չպետք է լինի միայն դեպի կինոն ու թատրոնը, այլև դեպիհասարակությունը։ Քննադատությունն ունի շատ կարևոր մի խնդիր՝ ազդեցություն ունենալ հասարակության՝ արվեստի մասին պատկերացումների և արժեհամակարգի վրա։ Դիմելով անցյալին՝ կարելի է նշել, որ խորհրդային հասարակությունում քննադատությունը լրագրության կարևորագույն մասերից մեկն էր։ Չնայած նրան, որ այդ շրջանում քննադատությունը քարոզչական մեքենայի կարևորագույն մասնիկ էր, այն միշտ եղել է ցանկացած պարբերականի անբաժանելիմաս, դրա մշակութային արժեհամակարգի նշան։ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո հետխորհրդային երկրներում քննադատությունը որոշչափով հետընթաց ապրեց։ Տեսաբանները կինոյի և թատրոնի ոլորտում նկատված հետընթացը կապում են հենց քննադատության որակի անկման հետ։ Տեղի ունեցավ, այսպես կոչված, գեղարվեստական քննադատության մուտացիա։ Քննադատության սկզբունքները, մեթոդները, թեմատիկ դաշտը,ժանրային կառուցվածքն ամբողջովին փոխվեցին։ Տպագիր մամուլում նվազագույնի հասավ վերլուծական և գրական-գեղարվեստական ժանրերի օգրագործումը։ Քանի որ կար ժուռնալիստիկան մասսայական մշակույթին միացնելու միտում, նկատելի դարձավ հեղինակների պակաս։ Հեղինակային լրագրությամբ սկսեցին զբաղվել անհատներ, ովքեր իրենց պատրաստած նյութերում հավելում էին նաևսեփական կարծիքը։ Այդ իսկ պատճառով քննադատների, կինոյի և թատրոնի մասնագետների կարիքըխմբագրություններում նվազեց։ «Թատերական քննադատություն» և «կինոքննադատություն» տերմիններին փոխարինեցին «թատերական ժուռնալիստիկա» և «կինոժուռնալիստիկա» տերմինները։ Սա2 Տե՛ս Барт Р., Критика и истина, Москва, 1987։ կայն ժամանակի ընթացքում (1990-ական թթ. վերջերին և 2000-ական թթ. սկզբներին) նորից սկսեցզգացվել քննադատության կարիքը։ Հենց այս ժամանակ «արվեստի քննադատության» փոխարենսկսեց առաջ մղվել «արտ-ժուռնալիստիկա» տերմինը, որն ավելի լայն հասկացություն է, քան քննադատությունը։ Այն ներառում է և՛ քննադատություն, և վերլուծություն, և՛ գրական-գեղարվեստական ոճ։ Այսպիսով, որոշակի վերափոխումներից հետո այսօր առկա է քննադատության նոր ոլորտ, որիառջև դրված են նոր խնդիրներ։ Հետևաբար, քննադատության ավելի բարդացված համակարգը ենթադրում է առավել մեծ ազդեցություն կինոյի և թատրոնի ոլորտի, ինչպես նաև դրա վերաբերյալ հասարակության պատկերացումների և արժեհամակարգի վրա։ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո Հայաստանը, այլ հետխորհրդային երկրների նման,նույնպես մեծ կորուստներ ունեցավ քննադատության բնագավառում։ Իհարկե, ժամանակի ընթացքումորոշակի առաջընթաց եղավ, սակայն դիտարկելով դրությունը 2010-2015 թթ.-ին՝ կարելի է փաստել,որ հայկական քննադատական միտքը դեռ կատարելագործման կարիք ունի։ Ամենամեծ բացերից մեկը, ըստ իս, այն է, որ չկան համապատասխան մասնագետներ։ Քիչ են մշակութային և հատկապես կինոյի և թատրոնի ոլորտում մասնագիտացող լրագրողները, այդ պատճառովնրանց քննադատությունները ոչ միայն որակյալ չեն, այլև ի զորու չեն որևէ ազդեցություն ունենալ։ Իսկկինոգետների ու թատերագետների քննադատությունները հաճախ զուրկ են լրագրողական լեզվից ևարտահայտչամիջոցներից։ Դրանք չափազանց մասնագիտական են և այդ պատճառով ոչ հանրամատչելի։ Օրինակ՝ թատերագետ Լևոն Մութաֆյանը հաճախ քննադատություններ էր հրապարակում տարբեր թերթերում և կայքերում, որոնք հիմնականում գրված էին բարդ մասնագիտական լեզվով և չափազանց ծավալուն էին։ Վառ օրինակ է նրա գրախոսությունը Տիգրան Գասպարյանի «Ջոն արքա» ներկայացման մասին1։ Ծավալուն այս գրախոսությունն անդրադառնում է այնպիսի մանրամասների և բեմական նրբությունների, որոնք կարող են անհասկանալի լինել ընթերցողին։ Երիտասարդ սերունդը նույնպիսի քննադատության ուղին է բռնում, օրինակ՝ ԵԿԹՊԻ ուսանողՏիգրան Մարտիրոսյանի «Ես միայն զանգահարելու եմ եկել» ներկայացման գրախոսությունը, որըհրապարակվել է «Ազգ» պարբերականում2։ Երիտասարդ թատերագետը փորձել է նյութում տեղավորելիր ուսումնառության տարիներին սովորած մասնագիտական գիտելիքները՝ ընդհանրապես հաշվի չառնելով, որ ընթերցողների մեծամասնությունն այլ մասնագիտության տեր են և նրանց առավել մատչելիտեղեկություն է հարկավոր։ Թերևս, նյութերում լուրջ թերություն է նաև այն, որ քննադատությունների հիմքում հաճախ անձնական ամբիցիաներն են քննադատվող գործչի նկատմամբ։ Սա բավական տարածված երևույթ է, որնկատելի է և՛ կինոգետնետի ու թատերագետների, և՛ լրագրողների քննադատություններում։ Վերընշված օրինակում նույնպես նկատելի է Լևոն Մութաֆյանի բացասական վերաբերմունքը «Ջոն արքայի» ստեղծագործական անձնակազմի նկատմամբ, իսկ Վահան Բադալյանի «Մակբեթ» ներկայացմանմասին գրախոսության մեջ պարզ երևում է Լևոն Մութաֆյանի դրական վերաբերմունքը3։ Անձնականամբիցիաների արտահայտման հանգամանքը շատ ավելի տեսանելի է «Առավոտ»-ում։ Օրաթերթիլրագրող Գոհար Հակոբյանը չի փորձում թաքցնել իր անձնական վերաբերմունքը քննադատվող գործչինկատմամբ։ Օրինակ՝ նա հաճախ անդրադառնում է Միքայել Պողոսյանի գործունեությանը և, բացթողնելով այն հանգամանքը, որ վերջինս մեծագույն ավանդ ունի հայ արդի կինոյի զարգացման գործում, անընդհատ փորձում է շեշտել նրա կապերը կառավարության հետ՝ դա ներկայացնելով որպեսբացասական երևույթ։ Այսպես՝ Միքայել Պողոսյանի «Եթե բոլորը»4 ֆիլմի մասին գրախոսության մեջԳոհար Հակոբյանը չի փորձում թաքցնել իր բացասական վերաբերմունքն արվեստագետի հանդեպ՝նրան անվանելով «մշտապես նախագահի հովանավորության պտուղները վայելող արվեստագետ»5։ Անշուշտ, քննադատության բնագավառում նմանատիպ կողմնապահությունն անթույլատրելի է։ Հայ քննադատության առջև ծառացած խնդիրներից է նաև թատրոնի «ծերացումը»։ Կարծում եմ՝թատրոն մուտք գործող երիտասարդներին բավական ուշադրության չի դարձվում։ Կարևորագույնպատճառներից մեկն այն է, որ քննադատները հազվադեպ են անդրադառնում երիտասարդների աշխատանքներին։ Քննադատությունները հիմնականում գրվում են արդեն փորձառու թատերական գործիչների մասին (ինչը չի կարելի ասել կինոյի մասին, որտեղ երիտասարդ գործիչներից շատերի գոր1 Տե՛ս Մութաֆյան Լ., «Ջոն արքան՝ ձևի և բովանդակության շրջադարձներում», «Ազգ» օրաթերթ, «Մշակույթ» հավելված,«Թատրոն» խորագիր, Երևան, 25.08.2012։ 2 Տե՛ս Մարտիրոսյան Տ., «Դրախտի և դժոխքի դիլեման», «Ազգ» օրաթերթ, «Մշակույթ» հավելված, «Թատրոն» խորագիր,Երևան, 21.09.2012։ 3 Տե՛ս Մութաֆյան Լ., ««Մակբեթը»՝ «պարադոկսալ» փոխակերպումներով», «Ազգ» օրաթերթ, «Մշակույթ» խորագիր, Երևան,22.07.2010։ 4 «Եթե բոլորը» ֆիլմն արժանացել է մի շարք մրցանակների, այդ թվում նաև արտասահմանյան հեղինակավոր փառատոններում, ինչպես նաև ներկայացվել է «Օսկար» անվանակարգի։ 5 Տե՛ս Հակոբյան Գ., «Միքայել Պողոսյանն անկեղծ է սատարում նախագահին», «Առավոտ» օրաթերթ, Երևան, 26.01.2012։ ծերը, բարձրանալով մեծ էկրան, անմիջապես քարկոծվում են քննադատների կողմից)։ Չնայած դրան՝երբեմն հանդիպում են քննադատություններ, որոնք անդրադառնում են երիտասարդ ստեղծագործողներին։ Մասնավորապես, «Առավոտ» օրաթերթը 2010 թ.-ին մի գրախոսություն հրապարակեց Հ. Պարոնյանի անվան երաժշտական կոմեդիայի պետական թատրոնում ԵԿԹՊԻ սաների բեմադրած ներկայացման վերաբերյալ։ Երիտասարդները Ղազարոս Աղայանի ծննդյան 170-ամյակի առթիվ բեմադրելէին նրա «Արեգնազանը» և շնորհիվ «Առավոտ»-ի՝ ներկայացմանը տված դրական գնահատականի ևԵրվանդ Ղազանչյանի հասցեին դրական կարծիքի, ով տրամադրել էր բեմը երիտասարդներին, ներկայացումը բավական երկար կյանք ունեցավ։ Մեր իրականության մեջ տարածված տարբերակ է նաև քննադատություններ գրել այն աշխատանքների մասին, որոնք մեծ աղմուկ են բարձրացրել։ Այդպիսի աշխատանքները երբեք անուշադրության չեն մատնվում քննադատների կողմից։ Օրինակ՝ 2012 թ.-ին մեծ աղմուկ բարձրացրեց ԱրաԵրնջակյանի «Հոբելյանական հաճախորդ» ֆիլմը, ինչի արդյունքում քննադատություններ հայտնվեցինգրեթե բոլոր պարբերականներում և կայքերում։ Դրանցից է Արմեն Շախկյանի գրախոսությունը1,որում հեղինակը վստահեցնում է, որ ֆիլմը ոչ այլ ինչ է, քան հեռուստաթատրոն, քանի որ իրադարձությունները տեղի են ունենում միայն մեկ բնակարանում։ Անդրադառնալով ֆիլմի շուրջ բարձրացած աղմուկին՝ Արմեն Շախկյանը գրում է, որ ֆիլմը թերի չէ, խնդիրը հայկական մենթալիտետն է, հանդիսատեսի կողմից ֆիլմի ընկալումը։ Այսօր ողջ աշխարհում քննադատության համար մեծ դեր ունի նաև համացանցը։ Դրա միջոցովկինոյի և թատրոնի քննադատությունը ստացել է նոր որակ, նոր մոտեցում։ Այսպիսով, մեծ նշանակություն է ստացել «համացանցային գրախոսությունը»՝ որպես քննադատական ժանր։ Մեծ տարածում ենգտել համացանցում ֆիլմերի և ներկայացումների վերաբերյալ գրախոսությունները։ Սրանք բաժանվում են երկու տեսակի՝ սիրողական (սովորական այցելուների կողմից գրվող) և մասնագիտական(կինոգետների, թատերագետների կամ լրագրողների կողմից գրվող)։ Ըստ այդ գրախոսություններիորոշվում է ֆիլմի կամ ներկայացման վարկանիշը, ինչի շնորհիվ էլ ստեղծվում է լավագույնների ցանկ։ Քննադատության այս մշակույթը թույլ է տալիս իրականացնել որակյալ և անորակ ֆիլմերի և ներկայացումների տարբերակում։ Այս մեթոդն իրանացնում է IMDb միջազգային կինոարխիվը (InternationalMovie Database), ինչի շնորհիվ այն համարվում է կինոաշխարհի ամենավարկանիշային կայքը։ Ռուսական շուկայում այս մեթոդն ակտիվորեն կիրառում է Кинопоиск կայքը։ Օրինակ՝ 2015 թ. լույս տեսածՍթիվեն Սփիլբերգի «Լրտեսական կամուրջ» ֆիլմը գրախոսությունները որակել են որպես տարվա լավագույն ֆիլմերից մեկը, ինչի շնորհիվ ֆիլմը մեծ դիտողականություն է ձեռք բերել ռուսական շուկայում։ Այստեղ աչքի են ընկնում հատկապես Իգոր Տիմոշկինի2, Պավել Յացինովիչի3, Եկատերինա Եֆրիմիչովայի4, Յուրի Կուստիշևի5 գրախոսությունները։ Սրանք գրված են պարզ, հանրությանը հասկանալի լեզվով, սակայն մասնագիտորեն վեր են հանում ֆիլմի դրական և բացասական կողմերը։ Հայ իրականության մեջ համացանցային այս ուղղությունն առայժմ զարգացած չէ։ Առցանց ֆիլմեր և ներկայացումներ կան, սակայն դրանց վերաբերյալ կարծիք են հայտնում մեծամասամբ դիտողները, այլ ոչ մասնագետները, և այդ կարծիքները հիմնականում մեկնաբանությունների տեսքով են, այլոչ գրախոսությունների։ Մեր շուկայում գործում է Հայաստանի ազգային կինոկենտրոնի «Կինոաշխարհ» կայքը, որտեղ հիմնականում գրախոսություններ են հրապարակում Սիրանուշ Գալստյանը,Ռուզան Բագրատունյանը, Նանա Պետրոսյանը, Նաիրա Փայտյանը, Անահիտ Հարությունյանը, իսկավելի երիտասարդ սերնդի ներկայացուցիչներից՝ Արմեն Օհանյանը, Մարիա Թոքմաջյանը և այլք։ Սակայն «Կինոաշխարհ»-ը նախատեսված է ոչ թե լայն հասարակայնության, այլ կոնկրետ կինոյի բնագավառի մարդկանց համար, ինչը որոշակիորեն փոքրացնում է նրա ազդեցությունը։ Այսպիսով, չնայած«Կինոաշխարհ»-ում լույս են տեսնում բավական որակյալ գրախոսություններ, այն չի հանդիսանում ազդեցիկ գործոն հայ կինեմատոգրաֆիայում։ Այսպիսով, ուսումնասիրությունների արդյունքում կարելի է փաստել, որ հայկական քննադատությունն առայժմ չի համապատասխանում միջազգային չափանիշներին, և շատ բան կարիք ունիհղկման։ Մինչդեռ քննադատության որակի բարձրացումը կարևոր քայլ է ոչ միայն լրագրության, այլևկինոյի և թատրոնի զարգացման համար, քանի որ դրանք իրար փոխկապակցված երևույթներ են։ Շատ կարևոր է քննադատությունն առհասարակ դարձնել լրագրության գործիք՝ օգտագործելով այնտարբեր ժանրերում (ինչպես գրախոսության, այնպես էլ ակնարկի, հարցազրույցի, լուրի և այլն)։ 1 Տե՛ս Շախկյան Ա., «Ընդհատված սեքսի էֆեկտը», «Ազգ» օրաթերթ, «Մշակույթ» հավելված, Երևան, 2.06.2012։ 2 Тимошкин И., ««Стойкий мужик» холодной войны», (հասանելի է www.kinopoisk.ru/film/840884/ հղմամբ)։ 3 Яцинович П., «Типичный Спилберг», (հասանելի է www.kinopoisk.ru/film/840884/ հղմամբ)։ 4 Ефремычева Е., «Ценность характера. Важность силы духа», (հասանելի է www.kinopoisk.ru/film/840884/ հղմամբ)։ 5 Кустышев Ю., «Твои поступки- вот что важно», (հասանելի է www.kinopoisk.ru/film/840884/ հղմամբ)։ Ռաֆայել ԶարբաբյանՀԱՅ ԿԻՆՈՅԻ ԵՎ ԹԱՏՐՈՆԻ ՔՆՆԱԴԱՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ՎԵՐՋԻՆ ՀՆԳԱՄՅԱԿՈՒՄ. ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԻՐԱՎԻՃԱԿԸԲանալի բառեր՝ կինո, կինեմատոգրաֆիա, թատրոն, կինոգիտություն, թատերագիտություն, լրագրություն, քննադատություն, գրախոսություն, թերթեր, ամսագրեր, համացանց, քննադատության որակի բարձրացում, կինոաշխարհ։

example2366

example2366

Հոդվածում քննարկվում է համաշխարհայնացման ազդեցությունը զբոսաշրջային ինդուստրիայի վրա՝ դրա առանձին միտումները վերլուծելու միջոցով։ ՈՒսումնասիրվել են հետևյալ միտումները՝ տնտեսականացում, ինֆորմատիզացիա և տեխնոլոգիզացիա, էկոլոգացում, ստանդարտացում և մշակութային նույնականացում։ Միտումների լիարժեք վերլուծությունը թույլ է տալիս նվազեցնել ոլորտի զարգացմանը խոչընդոտող գործոնների ազդեցությունը, ինչպես նաև մատնանշել այն ուղիները, որոնք կնպաստեն ՀՀ զբոսաշրջային ինդուստրիայի հեռանկարային և կայուն զարգացմանը։

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ TOԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆԱԲԵՐՈՒԹՅԱՆ INԱՐԳԱՄԱՆ MODԱՄԱՆԱԿԱԿԻ ՄՏԱՈՒՄՆԵՐԻ ԱMPԴԵՈՒԹՅՈՒՆԸ 20-րդ դարի վերջին մարդկային քաղաքակրթությունը բախվեց նոր երեւույթների և արագորեն տարածվեց։ Մենք խոսում ենք գլոբալիզացիայի մասին, որը կարելի է համարել ժամանակակից կյանքը բնութագրող հիմնական հասկացություններից մեկը։ Համաշխարհայնացման մասին խոսում են տարբեր հարթակներից ՝ բակային տաղավարներից մինչև բարձր աթոռներ։ Մի շարք փորձագետներ անդրադարձել են գլոբալիզացիայի ֆենոմենի ուսումնասիրությանը ՝ առաջ քաշելով տարբեր դիրքեր, բայց մինչ այժմ հնարավոր չի եղել վերջնական որակավորում տալ ՝ մասշտաբների վրա դնելով համաշխարհայնացման դրական և բացասական հետևանքները։ Բայց մի բան պարզ է. Համաշխարհայնացումը ազդում է բոլորի վրա։ Եթե ​​փորձենք գլոբալիզացիան սահմանել ամենապարզ ձևով, հիմնվելով տարբեր հեղինակների վրա, մասնավորապես, Ռ. Ռոբերտսոնի, Է. Գիդենսի և Պ. Դ. Դրաքերի կողմից առաջադրված սահմանումների, ապա դա կհնչի հետևյալ կերպ. «Համաշխարհայնացումը գործընթաց է պետական ​​սահմաններից դուրս տնտեսական, քաղաքական, սոցիալական, մշակութային հարաբերությունների ակտիվացման և ինտեգրման »։ Ինքնին հասկանալի է, որ համաշխարհայնացումը չի կարող շրջանցել տնտեսության առավել դինամիկ զարգացող հատվածներից մեկը ՝ զբոսաշրջության արդյունաբերությունը։ Համաշխարհայնացման և զբոսաշրջության միջև հարաբերությունները բավականին բարդ են։ Մի կողմից համաշխարհայնացման գործընթացներն ազդում են զբոսաշրջության վրա ՝ մեծապես կանխորոշելով դրա զարգացման ուղիներն ու հեռանկարները, մյուս կողմից ՝ զբոսաշրջությունը համաշխարհայնացման ուղիներից մեկն է։ Ֆուտուրոլոգներ J. Nesbit և P. Eburdin– ի զբոսաշրջության համաձայն, առևտուրը և հեռուստատեսությունը կազմում են համաշխարհային կյանքի ձևը [1]։ Այնուամենայնիվ, այս հոդվածում մենք կենտրոնանալու ենք միայն զբոսաշրջության արդյունաբերության վրա համաշխարհայնացման ազդեցության վրա։ Համաշխարհայնացման ազդեցությունն զբոսաշրջության արդյունաբերության վրա ավելի տեսանելի է դառնում, երբ մենք դիտարկում ենք դրա առանձին միտումները։ Համաշխարհայնացումը իր հետ բերեց մի շարք միտումներ, որոնք ակտիվորեն ինտեգրվել են հասարակության տնտեսական և սոցիալական կյանքում։ Դրանցից հատկապես տարածված են տնտեսացումը (էկոնոմիզացումը), տեխնոլոգիան և տեղեկատվայնացումը, էկոլոգիան, մշակութային նույնականացումը (միավորումը) կամ ստանդարտացումը։ Tourismբոսաշրջությունը նույնպես անմասն չի մնացել այս միտումների ազդեցությունից։ Նրանք զբոսաշրջության զարգացման լայն հնարավորություններ են ստեղծել և տուրիստական ​​արտադրանքին նոր որակ են հաղորդել։ Եկեք խոսենք դրանցից յուրաքանչյուրի մասին. Տնտեսություն Համաշխարհայնացման արդյունքում պետությունների միջև տնտեսական սահմանները «ջնջվեցին», ինչը հնարավորություն տվեց բարձրացնել միջազգային համագործակցության մակարդակը ՝ բարձրացնելով ոլորտի մրցունակությունը։ Տնտեսության զարգացման ներկա փուլը բնութագրվում է անդրազգային կազմակերպությունների թվի աճով և դրանց ազդեցության լծակներով։ Վերջիններս մեծ կշիռ ունեն նաև զբոսաշրջության ոլորտում այլ հարակից ոլորտներում `օդային տրանսպորտ, հյուրանոց-ռեստորանային արդյունաբերություն և այլուր։ Առաջին հայացքից այս ամենը բավականին դրական ու շահավետ է թվում։ Մեծ անդրազգային կորպորացիաները դուստր ձեռնարկություններ են հիմնում անցումային տնտեսության զարգացող երկրներում ՝ ապահովելով ներդրումների մեծ հոսք և ստեղծելով մեծ թվով աշխատատեղեր։ Այնուամենայնիվ, այս երեւույթը բացասաբար է անդրադառնում ազգային տնտեսությունների վրա, հատկապես զարգացող երկրներում, որոնք դուրս են մղվում մրցակցությունից ՝ բավարար ռեսուրսների բացակայության պատճառով ՝ տեղը զիջելով խոշոր «խաղացողներին»։ Հայաստանում դա շատ վառ արտահայտված է հյուրանոցային ոլորտում։ Խոշոր հյուրանոցային ցանցերը, ինչպիսիք են Hilton- ը, Marriott- ը, Radisson- ը և Best Western- ը, գերակշռում են արդյունաբերության մեջ `սահմանափակելով ազգային ընկերությունների հաջողության հասնելու հնարավորությունները։ Դա պայմանավորված է նրանով, որ վերոհիշյալ ցանցերն արդեն ունեն հստակ ռազմավարություն, որոշակի դիրք են զբաղեցնում շուկայում, հաճախորդների հետ կազմել են իրենց իմիջը։ Ուստի զարմանալի չէ, որ ընտրություն կատարելիս հաճախորդները նախընտրում են այդ հյուրանոցները։ Տնտեսության արդյունքում փոխվում է տնտեսության կառուցվածքը։ Նախկինում տնտեսությունը կարող էր ներկայացվել բուրժուազիայով, որը հիմնված էր գյուղատնտեսության վրա, միջին գոտին պատկանում էր արդյունաբերությանը, իսկ այստեղ նեղ մասը վերաբերում էր ծառայությունների ոլորտին։ Այժմ պատկերը միանգամայն հակառակն է. Բուրգը գլխիվայր շրջվել է։ Տնտեսության կառուցվածքը բնորոշ է հիմնականում հետինդուստրիալ երկրներին, բայց Հայաստանում մենք ունենք նաև այս պատկերը, որը պայմանավորված է ոչ թե թատերական, կանոնավոր զարգացմամբ, այլ մի շարք այլ պատճառներով։ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո ՀՀ արդյունաբերությունը կաթվածահար վիճակում է, և գյուղատնտեսության և օրեցօր դատարկվող գյուղերի զարգացման տեմպերը ապացուցում են, որ ստեղծված իրավիճակից դուրս գալու ելքը զարգացումն է երրորդ հատվածը։ Պատահական չէ, որ զբոսաշրջությունը Հայաստանում համարվում է տնտեսական զարգացման գերակա ուղղություն։ Տեխնոլոգիա և տեղեկատվայնացում։ Համաշխարհայնացման տարածումը հնարավոր դարձավ տեխնոլոգիական առաջընթացի միջոցով, ինչը հիմք դրեց տեղեկատվական հասարակության ձևավորմանը։ Ներկայումս տեղեկատվությունը դարձել է ամենաթանկ ռեսուրսը։ Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների աննախադեպ զարգացման շնորհիվ այսօր տեղեկատվության մատչելիության մակարդակը մեծապես աճել է, ինչը խթան է դառնում զբոսաշրջության զարգացման համար։ Մարդիկ հեշտությամբ մատչում են տեղեկատվություն տարբեր երկրների և նրանց մշակույթների մասին, ինչը հանգեցնում է հետաքրքրության, և ակտիվանում է հաճախորդի վարքի (ուշադրություն, հետաքրքրություն, ցանկություն, գործողություն) հայտնի «AIDA» մոդելը։ Այնուամենայնիվ, տեղեկատվական հասարակության անդամ հաճախորդների վարքագծի մոդելը փոքր-ինչ տարբերվում է, այսինքն `ավելացվել է երկու Ս.« AISAS »(ուշադրություն, հետաքրքրություն, որոնում, գործողություն, մասնաբաժին)։ Բացի այդ, այս միտումների արդյունքում ստեղծվել են առցանց շուկայավարման լայն հնարավորություններ ինչպես PR- ի, այնպես էլ գովազդի միջոցով, որոնք տուրիստական ​​արտադրանքի խթանման հզոր գործիքներ են։ Վերջերս Հայաստանը հաջողություններ է գրանցում այս ոլորտում։ Ակտիվորեն նկարահանվում են տեսանյութեր, որոնցում Հայաստանը զբոսաշրջիկի աչքերով լավագույնս է ներկայացվում։ Այսպիսով, հանրությանը ներկայացվեց Արթուր Janանիբեկյանի կողմից ռուսաստանցի հայերի մասնակցությամբ «Հայաստանում աստղերը մոտ են» խորագրով գովազդային հոլովակը։ Տեխնոլոգիան ներմուծեց նաև էլեկտրոնային ամրագրման համակարգ, որը կրճատում է հաճախորդի և ծառայություններ մատուցողի միջև առկա շղթան `հաճախ տուրիստական ​​գործակալներին խաղից դուրս թողնելով։ Այժմ աստիճանաբար ավելանում է այն զբոսաշրջիկների թիվը, ովքեր արձակուրդը կազմակերպում են առանց տանից դուրս գալու առցանց ամրագրման և վճարման համակարգերի միջոցով։ Այստեղ, իհարկե, պետք է հաշվի առնել, որ զբոսաշրջիկների անձնական տվյալների արտահոսքի վտանգ կա։ Ինֆորմատիզացումը ունի նաև իր թերությունները, որոնց թվում, տուրիստական ​​արդյունաբերության տեսակետից, ամենավտանգավորը տեղեկատվության միջոցով իրականացվող մանիպուլյացիաներն են։ Riամանելով Հայաստան ՝ զբոսաշրջիկները հաճելիորեն զարմացել են ՝ տեսնելով առկա իրավիճակը։ Նրանց մեծ մասը կարծում է, որ Հայաստանում պատերազմական իրավիճակ է, զբոսաշրջիկների անվտանգությունը չի ապահովվում։ Այս ամենը ապատեղեկատվության տարածման արդյունք է, որը հանգեցնում է մեր երկրի հանդեպ հետաքրքրության նվազմանը պոտենցիալ զբոսաշրջիկների շրջանում։ Էկոլոգիա Այս և առաքելության հիմնական նպատակն է հանրային կյանքի տարբեր ոլորտներում բնական միջավայրի պահպանման և կայուն զարգացման գաղափարների ներդրում և իրականացում։ Բնապահպանությունն ու զբոսաշրջությունը համատեղելու արդյունքում ստեղծվել է կայուն տուրիզմի հայեցակարգ։ Կայուն զբոսաշրջությունը ենթադրում է զբոսաշրջության զարգացում, որը կասկածի տակ չի դնում ապագա սերունդների `իրենց կարիքները բավարարելու, ռեսուրսները լայնորեն օգտագործելու ունակությունը` պահպանելով և ապահովելով դրանց երկարաժամկետ օգտագործումը։ Հայաստանի Հանրապետությունում կայուն զբոսաշրջության զարգացումը թույլ կտա լուծել միանգամից երեք խմբի խնդիրներ ՝ տնտեսական, սոցիալ-մշակութային և էկոլոգիական։ Տնտեսական տուրիզմը նպաստում է տեղական բնակչության ակտիվ ներգրավմանը զբոսաշրջիկներին սպասարկման գործընթացում, բնակչության զբաղվածության ապահովման, տեղական ապրանքների վաճառքի և կենսամակարդակի բարձրացման գործընթացում։ Կայուն զբոսաշրջությունը (ԵԽ) գործիք է նաև տնտեսական զարգացման և ապակենտրոնացման ոլորտում, ինչը Հայաստանի համար համարվում է շատ լուրջ խնդիր։ Սոցիալ-մշակութային առումով ՍԴ-ն նպաստում է բնակչության շրջանում ազգային մշակույթի մասսայականացմանը և արդյունքում `ազգային ինքնագիտակցության բարձրացմանը։ ՍԴ-ն ենթադրում է հարաբերությունների նոր որակ հյուրընկալող բնակչության և «զբոսաշրջիկների» միջև, ինչը զբոսաշրջիկին համարում է ոչ թե որպես դրամապանակ, որը պետք է հնարավորինս դատարկվի, այլ որպես հյուր, որը պետք է ընդունվի և ճանապարհվի այնտեղ։ պատշաճ գին։ Հայաստանում, սակայն, մենք դեռ ունենք այս խնդիրը։ Իհարկե, ՍԴ-ի էկոլոգիական ասպեկտը թույլ կտա տուրիստական ​​ուղղությունները ռացիոնալ օգտագործել և մի՛ գերազանցեք թույլատրելի հանգստի բեռի առավելագույն սահմանները։ Այս տեսանկյունից, էկոտուրիզմը, ագրո տուրիզմը համարվում է հեռանկարային ճյուղ Հայաստանում, որի զարգացման համար մենք ունենք հիանալի հնարավորություններ. Գեղեցիկ և եզակի բնական ռեսուրսներ, դարավոր ավանդույթներ, իհարկե, հյուրընկալություն, որը չունի։ նախատիպը աշխարհում։ Այս առումով մենք արդեն ունենք հաջող փորձեր, որոնց շարքում առանձնանում է Կալավան համայնքը, որն ապացուցում է հաջողության անխուսափելիությունը վերը նշված երեք ասպեկտների ներդաշնակ զուգորդման արդյունքում։ Ստանդարտացում և մշակութային նույնականացում։ Համաշխարհայնացման հաջորդ ձևը ստանդարտացումն է, որը մուտք է գործել նաև ծառայությունների ոլորտ։ Որոշ փորձագետներ այս գործընթացը որակի վերահսկման դրական գործիք են համարում։ Գաղտնիք չէ, որ որակի փոփոխականությունը ցանկացած ծառայության հիմնական առանձնահատկություններից մեկն է, ինչը հանգեցնում է որոշակի վաճառքի հետ կապված որոշակի դժվարությունների։ Ըստ գերմանացի պրոֆեսոր Գյունթեր Շուայի ՝ «standardsառայությունների ստանդարտները թույլ են տալիս ծառայական ջունգլիներից վերածվել սպասարկման պարկի»։ Մի կողմից, ստանդարտացումը հնարավորություն է տալիս գտնել համեմատություններ և հեշտացնել հաճախորդների համար ծառայությունների ընտրության գործընթացը, մյուս կողմից `հարց է առաջանում. Որքանո՞վ է նպատակահարմար անհատականացնել առկա ծառայությունը։ Servicesառայությունների մասին խոսելիս մենք կարևորում ենք դրա կողմնորոշումը դեպի յուրահատուկ կարիքներ ունեցող անհատ։ Ստանդարտացման արդյունքում մենք կորցնում ենք ծառայության «անհատականությունը»։ Իրավիճակ է ստեղծվում, երբ անհնար է դառնում պարզել, թե որ երկրում եք, ձեզ նույն ծառայություններն են մատուցվում ՝ օդանավակայանից մինչև հյուրանոց։ Այս ամենը բերում է մշակութային նույնականացման, ինչը ոչ միայն չի նպաստում զբոսաշրջության զարգացմանը, այլ նաև խոչընդոտում է դրան, քանի որ զբոսաշրջության հիմնական նպատակներից մեկը այլ մշակույթների հետ շփումն է։ Եթե ​​հաշվի առնենք այն փաստը, որ Հայաստանի Հանրապետությունը որպես զբոսաշրջային զբոսաշրջիկ ավելի շատ գրավում է զբոսաշրջիկներին իր ուրույն մշակութային ժառանգությամբ, այլ ոչ թե ենթակառուցվածքների զարգացմամբ, ապա այդ միտումները բավականին լուրջ մարտահրավեր են ՀՀ զբոսաշրջության արդյունաբերության համար։ Վերջերս, որպես այդ երեւույթների օբյեկտիվ պատասխան, ձևավորվել է նոր գործընթաց ՝ գլոբալիզացիա, որի արդյունքում գլոբալիզացիայի արդյունքում ոչ թե անհետանում են ոչ թե տարածաշրջանային առանձնահատկությունները, այլ դրանց պահպանումն ու ամրապնդումը։ Հռոմի ակումբի հայտնի խոսքերը. «Գլոբալ մտածիր, գործիր տեղական» կարելի է համարել որպես համաշխարհայնացման կարգախոս։ Tourismբոսաշրջության ոլորտում համաշխարհայնացման ուղիներից մեկը էթնոտուրիզմն է, որն արագ զարգանում է ամբողջ աշխարհում, և Հայաստանը նույնպես բացառություն չէ։ Այսպիսով, գլոբալիզացիան հսկայական ազդեցություն ունի աշխարհի այլ երկրների, ինչպես նաև Հայաստանի Հանրապետության զբոսաշրջության արդյունաբերության վրա, և այդ ազդեցության ուղիները լիարժեք հասկանալու և վերլուծելու արդյունքում հնարավոր է օգտագործել այն ցանկալի ուղղությունը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [2] Weaver D., Կայուն զբոսաշրջություն. Տեսություն և պրակտիկա։ Լոնդոն և Նյու Յորք, Julուլիետա Հովասափյան MODամանակակից տենդենցների ազդեցությունը Համաշխարհային հայկական տուրիստական ​​արդյունաբերության զարգացման վրա Հիմնաբառեր. Համաշխարհայնացում, զբոսաշրջություն, էկոլոգիա, զբոսաշրջություն, զբոսաշրջություն ։

example1362

example1362

Սույն աշխատանքում նախ դիտարկվում են ինտեգրալային էքսպոնենցիալ և դրան հարակից ֆունկցիաների տեսական հարցերը, ապա` դրանց որոշ հատկություններ։ Դիտարկվում են նաև որոշ հետաքրքրություն ներկայացնող խնդիրներ։

1. Ներածություն. Ուսումնասիրելով ցուցիչ հատուկ հատուկ գործառույթների հատկությունները `կապված ինտեգրալ գործառույթների և հարակից մի շարք խնդիրների հետ։ Աշխատանքը մեթոդաբանական մեծ նշանակություն ունի. այն կարող է օգտագործվել ուսումնական գործընթացում, ինչպես կարող է օգտագործվել հետազոտողների համար։ Այս հավասարման արդյունքում ստացված եզակի տիրույթում դա կախված է ենթաբաժնից, դա կանոնավոր ֆունկցիա է, այդ իսկ պատճառով e1- ը իրական առանցքի վրա է։ Նշված ֆունկցիան միապաղաղ է. 2. Ընդհանուր ցուցիչ գործառույթը և դրա հատկությունները։ Ինտեգրալ ցուցիչ գործառույթը որոշվում է հետևյալ ինտեգրալով (cid)։ 1831) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) = (մուրհ. 3505) (նշ. 1857) (նշ. 3047) (նշ. 1872) (նշ. 3053) (խնամել 2879) (նշ. 2998) (նշ. 1856) (նշ. 1872), | (խնամել 1853) (նշ. 1870) (նշ. 1859) (- (նշ. 1878)) | <(նշ. 2024), (1) որն ընդունվում է ցանկացած L կորի միջոցով, որը կոտրվում է իրական հարթ կես առանցքի միջոցով t հարթության մեջ։ Tegral արտահայտություն. (Cid. 1872) բարդ ինտեգրալի արժեքը կախված չէ (cid. 1838) կորի տեսքից, և baccaid (cid)։ 1831) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) գործառույթն ըստ (cid. 1878) կանոնավոր գործառույթ է. Նշենք, որ (1) բանաձևում ինտեգրման ուղին կարող է ընդունվել նաև և <(cid)։ 1844) ((նշ. 1872)) ≤ (նշ. 1844) ((նշ. 1878)), (նշ. 1835) ((նշ. 1872)) =։ (խնամել 1835) ((նշ. 1878)) գծի մի մասը, որն անցնում է (cid. 1878) կետ զուգահեռներ - (նշ. 1831) (նշ. 1861) (0) = + value արժեքից և (cid)։ 1831) (նշ. 1861) (- ∞) = 0։ Եթե ​​մենք ներկայացնում ենք ինտեգրալը (−∞, −1), (- 1, (cid) միջակայքում (−∞, z) (1)։ 1878)) և (0, (նշ. Միջակայքում գտնվող ինտեգրալների գումարի տեսքով ստանում ենք (1) + (cid)։ 3505) ((նշ. 1857) (նշ. 3047) −1) (խնամել 1831) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) = (մուրհ. 3505) (նշ. 1857) (նշ. 3047) (նշ. 1872) (նշ. 1856) (նշ. 1872) (խնամել 2868) (խնամել 2879) (նշ. 2869) (խնամել 1872) (խնամել 2879) (նշ. 2869) (խնամել 2879) (նշ. 2998) Այսպիսով, ինտեգրալ ցուցիչ (cid. 1831) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) գործառույթի համար | (խնամել 1853) (նշ. 1870) (նշ. 1859) (- (նշ. 1878)) | <(նշ. 2024) (2) Ահա մենք (cid. 1864) (նշ. 1866) ((նշ. 1878 արտահայտության մեջ նկատի ունենք ֆունկցիայի համարժեք մասնաճյուղը, որը որոշվում է հետևյալ հավասարմամբ (cid)։ 1864) (նշ. 1866) ((նշ. 1878)) = (մուրհ. 1864) (նշ. 1866) | (խնամել 1878) | + (cid 1861) ∙։ (խնամել 1853) (նշ. 1870) (նշ. 1859) (նշ. 1878) | (խնամել 1853) (նշ. 1870) (նշ. 1859) (նշ. 1878) | <(նշ. 2024) ∶ + (նշ. 3505) ((նշ. 1857) (նշ. 3047) −1) (խնամել 3053) (խնամել 1872) (խնամել 2868) հաստատունը, որը մենք տալիս ենք (cid. 2011-ին) (նշ. 2011) = 0,5772157 (խնամել 1856) (նշ. 1872) որը վերլուծությունը էքսպոնենտալ ֆունկցիայի տեսքով ստանալու նպատակահարմար միջոց է։ (խնամել 1831) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) = (մուրհ. 2011) + (նշ. 1864) (նշ. 1866) (- նշ. 1878)) + (նշ. 3505) (նշ. 1857) (նշ. 3047) −1 (նշ. 1872) (խնամել 3053) (խնամել 2868) (խնամել 1856) (նշ. 1872) (խնամել 1856) (նշ. 1872) + (cid 3505) (նշ. 1856) (նշ. 1872) (նշ. 1872) (նշ. 3053) (խնամել 2879) (նշ. 2869) Ահա արտահայտության արտահայտությունը. Այստեղ առաջին երկու ինտեգրալների գումարը համընկնում է Էյլերիկի հետ։ Այսպիսով, մենք ստանում ենք. Վերլուծությունը ճիշտ է իրական դրական կես առանցքի կողմից կոտրված հարթության ցանկացած կետում։ և ներքևի եզրերին համապատասխանաբար կլինի, դա tsia է, որը կարող է ներկայացվել ամբողջ հարթության վրա ՝ մի շարք կոնվերգենտ աստիճանների տեսքով։ Այս աստիճանի շարքը ստանալու համար z- բարդ փոփոխականի ամբողջ արտահայտությունը բավարար է ենթաինտեգրալ ֆունկցիան t և (cid) աստիճաններով վերլուծելու համար։ 1831) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) = (մուրհ. 2011) + (նշ. 1864) (նշ. 1866) (- նշ. 1878)) + (նշ. 3533) (նշ. 1878) (նշ. 3041) (նշ. 1866)! (Cid) 1866), | (խնամել 1853) (նշ. 1870) (նշ. 1859) (- (նշ. 1878)) | <(նշ. 2024)։ (3) (մուրհ. 2998) (խնամել 3041) (նշ. 2880) (նշ. 2869) (3) Բանաձեւից բխում է, որ (cid. 1831) (նշ. 1861) ((նշ. Գործառույթի արժեքները ՝ ճեղքից վեր (cid. 1831) (նշ. 1861) ((նշ. 1876) ± (նշ. 1861) 0) = (մուրհ. 1831) (նշ. 1861) (նշ. 2869) ((նշ. 1876)) ∓ (նշ. 2024) (նշ. 1861) (նշ. 1876)> 0, որտեղ (cid. 1831) (նշ. 1861) (նշ. 2869) ((նշ. 1876) իրական գործառույթ է, որը որոշվում է հետևյալ հավասարմամբ (cid)։ 1831) (նշ. 1861) (նշ. 2869) ((նշ. 1876)) = 12 [(նշ. 1831) (նշ. 1861) ((նշ. 1876) + (նշ. 1861) 0) + (նշ. 1831) (նշ. 1861) ((նշ. 1876) - (նշ. 1861) 0)] = (մուրհ. 2011) + (նշ. 1864) (նշ. 1866) (նշ. 1876) + (նշ. 3533) (նշ. 1876) (նշ. 3041) (նշ. 1866)! (Cid) 1866) (խնամել 1876)> 0։ (4) (նշ. 2998) (խնամել 1831) (նշ. 1861) (նշ. 2869) ((նշ. 1876)) ֆունկցիան կոչվում է փոփոխված ինտեգրալ էքսպենսենալ (cid)։ 3041) (նշ. 2880) (նշ. 2869) պարուրաձեւ ցուցիչ ֆունկցիայի միջոցով։ Օրինակ ՝ ∫ (cid. 1857) (նշ. 3053) (նշ. 1858) ((նշ. 1878)) (նշ. 1856) (նշ. 1878) անբաժանելի տեղը, որտեղ (cid. 1858) ((նշ. 1878)) կամայական ռացիոնալ ֆունկցիա է, արտահայտված (cid)։ 1831) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) Ստանալու համար (cid. 1831) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) ֆունկցիայի ասիմպտոտիկ ներկայացում, որը օգտակար կլինի այդ գործառույթը մոտավորացնելիս (cid)։ 1878) մոդուլը մեծ է (cid. 2879) (նշ. 2998) (նշ. 1856) (նշ. 1872) = (մուրհ. 1857) (նշ. 3053) (նշ. 1878) + (նշ. 3505) (նշ. 1857) (նշ. 3047) (նշ. 1872) (նշ. 2870) (նշ. 1856) (նշ. 1872) Այդ դեպքում մենք կունենանք. (Cid։ 3505) (նշ. 1857) (նշ. 3047) (նշ. 1872) (նշ. 3053) (խնամել 3053) (խնամել 2879) (նշ. 2998) (խնամել 2879) (նշ. 2998) (նշ. 1856) (նշ. 1872) = (մուրհ. 1857) (նշ. 3053) (նշ. 3428) 1 (նշ. 1878) +1 (նշ. 1878) (նշ. 2870) + 1 ∙ 2 (նշ. 1878) (նշ. 2871) + ⋯ + 1 ∙ 2 ∙… ∙ (նշ. 1866) (խնամել 1831) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) = (մուրհ. 3505) (նշ. 1857) (նշ. 3047) (նշ. 1872) (նշ. 3053) (խնամել 1878) (նշ. 3041) (նշ. 2878) (նշ. 2869) անհատական ​​գործառույթ։ Ինտեգրալ ցուցիչ գործառույթը հաճախ հայտնաբերվում է այնպիսի ծրագրերում, ինչպիսիք են ալեհավաքի ռադիոալիքները։ Ընդհանուր դեպքում, շարունակելով մասերի ինտեգրումը, ամբողջական ցուցիչ գործառույթի համար մենք կունենանք արժեքների համար հետևյալը, օգտագործենք (1) բանաձևը և կատարենք մասերի ինտեգրում։ (խնամել 3432) + Շատ ավելի բարդ տեսք ունեցող ինտեգրալները կարող են արտահայտվել որպես գործառույթի վերջավոր ձևեր։ որտեղ. ստացված արդյունքը ցույց է տալիս, որ ինտեգրալ էքսպո + 1 ∙ 2 ∙… ∙ ((cid. 1866) +1) (նշ. 3505) (նշ. 1857) (նշ. 3047) (նշ. 1872) (նշ. 3041) (նշ. 2878) (նշ. 2870) (նշ. 1856) (նշ. 1872) (խնամել 3053) (խնամել 2879) (նշ. 2998) (խնամել 1831) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) = (մուրհ. 1857) (նշ. 3053) (նշ. 1878) (նշ. 3429) (նշ. 3533) (նշ. 1863)! (Cid) 1878) (նշ. 3038) + (նշ. 1870) (նշ. 3041) ((նշ. 1878)) (խնամել 3433) (5) (նշ. 3041) (խնամել 1870) (նշ. 3041) ((նշ. 1878)) = ((մուրհ. 1866) +1)! (Cid) 1878) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3053) (նշ. 3505) (նշ. 1857) (նշ. 3047) (նշ. 1872) (նշ. 3041) (նշ. 2878) (նշ. 2870) (նշ. 1856) (նշ. 1872) (խնամել 3038) (նշ. 2880) (նշ. 2868) | (խնամել 1853) (նշ. 1870) (նշ. 1859) (- (նշ. 1878)) | <(նշ. 2024)։ (6) (մուրհ. 3053) (խնամել 1870) (նշ. 3041) ((նշ. 1878) մնացորդային անդամի արժեքի համար կա հետևյալ գնահատումը (cid)։ 2879) (նշ. 2998) | (խնամել 1870) (նշ. 3041) ((նշ. 1878)) | ≤ (սիդ. 1841) (| (նշ. 1878) | (խնամել 2879) (նշ. 3041) (նշ. 2879) (նշ. 2869))։ (7) պոտենցիալ ֆունկցիան | (խնամել 1878) մեծ արժեքների դեպքում | թույլ է տալիս ասիմպտոտիկ ներկայացուցչություն. (cid. 1831) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) = (մուրհ. 1857) (նշ. 3053) (նշ. 1878) (նշ. 3429) (նշ. 3533) (նշ. 1863)! (Cid) 1878) (նշ. 3038) +։ | (խնամել 1853) (նշ. 1870) (նշ. 1859) (- (նշ. 1878)) | <(նշ. 2024) - (նշ. 2012) (8) (նշ. 1841) (| (նշ. 1878) | (խնամել 2879) (նշ. 3041) (նշ. 2879) (նշ. 2869)) (նշ. 3433), (խնամել 3041) (8) տարամիտ բանաձևից հետո (cid) 3038) (նշ. 2880) (նշ. 2868) (խնամել 1857) (նշ. 3053) (նշ. 1878) (նշ. 3533) (նշ. 1863)! (Cid) 1878) (նշ. 3038) (խնամել 3041) սերիա | arg (−z) | <(նշ. 2024) - (նշ. 2012 թ.) Ոլորտում (cid. 1831) (նշ. 1861) ((նշ. 1878) ֆունկցիայի համար ասիմպտոտիկ է։ (խնամել 3038) (նշ. 2880) (նշ. 2868) Նշենք, որ եթե | (խնամել 1853) (նշ. 1870) (նշ. 1859) (- (նշ. 1878)) | ≤ (սիդ. 3095) (նշ. 2870) ((նշ. 1844) (նշ. 1857) ((նշ. 1878)) ≤0), ապա (նշ. 1870) (նշ. 3041) ((նշ. 1878)) մոդուլի | (խնամել 1870) (նշ. 3041) ((նշ. 1878)) | ≤ ((cid) 1866) +1)! | (խնամել 1878) | (խնամել 3041) (նշ. 2878) (նշ. 2869) (9) (նշ. 1831) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) գործառույթը, երբ գործառույթը փոխարինում է անդամների վերջավոր քանակի գումարով։ Եթե ​​(cid) 1831) (նշ. 1861) ((նշ. 1878) Ինտեգրալ ֆունկցիայի փաստարկը կեղծ թիվ է (cid)։ 1878) = (մուրհ. 1876) (նշ. 1861) ((նշ. 1876)> 0), ապա դիտարկված ֆունկցիան կարող է արտահայտվել երկուական ֆունկցիաներով. (Cid։ 1845) (նշ. 1861) ((նշ. 1876)) և (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 1876)), որոնք առավել հայտնի են որպես սխալ սխալ այս դեպքում չի գերազանցում դուրս նետված առաջին անդամի չափը։ 3. Ինտեգրալ սինուսի և կոսինուսի գործառույթները և դրանց հատկությունները կտան ավելի ճշգրիտ գնահատական. Ինտեգրալ սինուս և ինտեգրալ կոսինուս։ Այս գործառույթները, ունենալով մեծ ինքնագնահատական, որպես բարդ փոփոխականի ֆունկցիա, որոշվում են հետևյալ բանաձևերով, երբ առաջին ինտեգրալում ինտեգրման ուղին կամայական է ՝ տիրապետելով ինտեգրմանը, որը պատկանում է ինքնաթիռին, որը բաժանված է ժխտողականություն իրական են և ունեն տատանողական բնույթ։ Հարաբերական բնույթը բխում է հետևյալ բանաձևերից. (Cid. 1845) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) = (մուրհ. 3505) մեղք (cid. 1872) (նշ. 1872) (խնամել 3053) (խնամել 2868) (խնամել 1856) (նշ. 1872), (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) = (մուրհ. 3505) կոս (cid) 1872) (նշ. 1872) (խնամել 3053) (խնամել 2998) (խնամել 1856) (նշ. 1872), (խնամել 1856) (նշ. 1856) (նշ. 1876) (նշ. 1845) (նշ. 1861) ((նշ. 1876)) = (մուրհ. 1871) (նշ. 1861) (նշ. 1866) (նշ. 1876) (նշ. 1876), (խնամել 1856) (նշ. 1856) (նշ. 1876) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 1876)) = (մուրհ. 1855) (նշ. 1867) (նշ. 1871) (նշ. 1876) (նշ. 1876), | (խնամել 1853) (նշ. 1870) (նշ. 1859) (նշ. 1878) | <(նշ. 2024) (10) երկրորդ ինտեգրալում `սահմանափակ պահանջով, (cid. 1838) Կորի, որի երկայնքով տեղի է ունենում Եվրասիական կիսա առանցքը. Հայտնի է, որ (cid. 1845) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) - ը z- ի և (cid) - ի ամբողջ ֆունկցիան է։ 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) պառակտված հարթ-իրական (cid) կանոնավոր գործառույթ է (−∞, 0)։ 1878) = (մուրհ. 1876)> 0 փոփոխականի դեպքում երկու գործառույթներն էլ երկուսն էլ ՝ When (cid)։ 1876) <0, (նշ. 1845) (նշ. 1861) ((նշ. 1876)) = - (նշ. 1845) (նշ. 1861) (| cid. 1876) |), և (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 1876)) գործառույթը սահմանված չէ։ Երկընտրանքները ցույց են տալիս, որ (cid. 1845) (նշ. 1861) ((նշ. 1876)) գործառույթը հասնում է ծայրահեղության (cid. 1876) = (մուրհ. 2024) (նշ. 1866) ((նշ. 1866) =։ 1,2,…) կետերում և (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 1876)) գործառույթ. (Cid. 1876) = (մուրհ. 4672) (նշ. 1866) + (նշ. 2869) (նշ. 2870) (նշ. 4673) (նշ. 2024) ((նշ. 1866) = 1,2,…) միավոր։ (խնամել 1845) (նշ. 1861) (∞) = (նշ. 2024) 2, (նշ. 1829) (նշ. 1861) (∞) = 0, (նշ. 1845) (նշ. 1861) (0) = 0, (խնամել 1829) (նշ. 1861) (+ 0) = - ∞ (նշ. 1845) (նշ. 1861) ((նշ. 1876)) և (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. Գործառույթների գծապատկերները ներկայացված են Նկարում ՝ 2-ում։ պարուրաձեւ սինուսի և կոսինուսի գործառույթների միջև և [2]։ 1831) (նշ. 1861) (նշ. 3436) - (նշ. 1878) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3036) (նշ. 3095) (նշ. 2870) (նշ. 3440) = (մուրհ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) - (նշ. 1861) (նշ. 4678) (նշ. 2024) 2− (նշ. 1845) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) (նշ. 4679), - (նշ. 2024) 2 <(նշ. 1853) (նշ. 1870) (նշ. 1859) (նշ. 1878) <(նշ. 2024) (11) (նշ. 1831) (նշ. 1861) (նշ. 3436) - (նշ. 1878) (նշ. 1857) (նշ. 3036) (նշ. 3095) (նշ. 2870) (նշ. 3440) = (մուրհ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) + (նշ. 1861) (նշ. 4678) (նշ. 2024) 2− (նշ. 1845) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) (նշ. 4679) - (նշ. 2024) <(նշ. 1853) (նշ. 1870) (նշ. 1859) (նշ. 1878) <(նշ. 2024) 2∶ (12) (11) և (12) -ին հաջորդում է հետևյալ օգտակար հավասարումը (cid)։ 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) = 12 (նշ. 3428) (նշ. 1831) (նշ. 1861) (նշ. 3436) - (նշ. 1878) (նշ. 1857) (նշ. 3036) (նշ. 3095) (նշ. 2870) (նշ. 3440) + (նշ. 1831) (նշ. 1861) (նշ. 3436) - (նշ. 1878) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3036) (նշ. 3095) (նշ. 2870) (նշ. 3440) (նշ. 3432) | (խնամել 1853) (նշ. 1870) (նշ. 1859) (նշ. 1878) | <(նշ. 2024) 2 (13) (նշ. 1845) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) = (մուրհ. 2024) 2−12 (նշ. 1861) (նշ. 3428) (նշ. 1831) (նշ. 1861) (նշ. 3436) - (նշ. 1878) (նշ. 1857) (նշ. 3036) (նշ. 3095) (նշ. 2870) (նշ. 3440) - (նշ. 1831) (նշ. 1861) (նշ. 3436) - (նշ. 1878) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3036) (նշ. 3095) (նշ. 2870) (նշ. 3440) (նշ. 3432) | (խնամել 1853) (նշ. 1870) (նշ. 1859) (նշ. 1878) | <(նշ. 2024) 2 (14) Դիտարկվող գործառույթների սահմանային արժեքները կլինեն փաստարկի մեծ-փոքր արժեքների դեպքում։ Նկար. 2 (նշ. 3053) (խնամել 2868) (խնամել 2998) (խնամել 3041) (նշ. 2880) (նշ. 2868) Դատավճիռների կատարում։ պետք է նաև ներկայացնի պարզ ձևի արտահայտությունների շարքի արտահայտությունները ՝ օգտագործելով ինտեգրալ ցուցիչ գործառույթը։ որոնք թույլ են տալիս (cid. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) և (cid. 1845) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) ֆանկ (սիդ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) և (cid. 1845) (նշ. 1861) ((նշ. 1878) գործում է հնարավորությամբ։ (խնամել 1845) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) մենք կստանանք ֆունկցիայի վերլուծություն, եթե sin (cid) դնենք բանաձևում (10)։ 1872) Ֆունկցիայի աստիճանական շարքը (an (cid. 1856) (նշ. 1872) = (մուրհ. 3533) (−1) (նշ. 3041) (նշ. 1878) (նշ. 2870) (նշ. 3041) (նշ. 2878) (նշ. 2869) (խնամել 1845) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) = (մուրհ. 3505) (նշ. 3533) (- 1) (նշ. 3041) (նշ. 1872) (նշ. 2870) (նշ. 3041) | (խնամել 1878) | <∞ (15) (նշ. 2998) (2 (նշ. 1866) +1)! (2 (նշ. 1866) +1)! (2 (նշ. 1866) +1) (խնամել 1829) (նշ. 1861) ((նշ. Ֆունկցիայի վերլուծություն ստանալու համար անհրաժեշտ է ավելի բարդ (cid)։ 3041) (նշ. 2880) (նշ. 2868) Ավելի հարմար է օգտագործման համար (cid։ 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) և (cid. 1831) (նշ. 1861) (նշ. 3436) - (նշ. 1878) (նշ. 1857) ± (նշ. 3284) (նշ. 3343) (նշ. 3118) (նշ. 3440) հարաբերությունից և (13) ֆունկցիաների միջև հավասարությունից (3) հավասարությունից։ (3) հավասարման համաձայն. (Cid։ 1831) (նշ. 1861) (նշ. 3436) - (նշ. 1878) (նշ. 1857) (նշ. 3284) (նշ. 3343) (նշ. 3118) (նշ. 3440) և (բծ. 1831) (նշ. 1861) (նշ. 3436) - (նշ. 1878) (նշ. 1857) (նշ. 3127) (նշ. 3284) (նշ. 3343) (նշ. 3118) (նշ. 3440) գործառույթների համար, որոնք մենք կունենանք. (Cid։ 1831) (նշ. 1861) (նշ. 3436) - (նշ. 1878) (նշ. 1857) (նշ. 3036) (նշ. 3095) (նշ. 2870) (նշ. 3440) = (մուրհ. 2011) + (նշ. 1864) (նշ. 1866) ((նշ. 1878)) + (նշ. 1861) (նշ. 2024) 2+ (նշ. 3533) (- 1) (նշ. 3041) (նշ. 3436) (նշ. 1878) (նշ. 1857) (նշ. 3036) (նշ. 3095) (նշ. 2870) (նշ. 3440) (նշ. 3041) (խնամել 2998) (խնամել 1866)! (Cid) 1866) (խնամել 3041) (նշ. 2880) (նշ. 2869) (խնամել 1831) (նշ. 1861) (նշ. 3436) - (նշ. 1878) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3036) (նշ. 3095) (նշ. 2870) (նշ. 3440) = (մուրհ. 2011) + (նշ. 1864) (նշ. 1866) ((նշ. 1878)) - (նշ. 1861) (նշ. 2024) 2+ (նշ. 3533) (- 1) (նշ. 3041) (նշ. 3436) (նշ. 1878) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3036) (նշ. 3095) (նշ. 2870) (նշ. 3440) (նշ. 3041) , (խնամել 2998) (խնամել 1866)! (Cid) 1866) Հետո (cid. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 1878-ի համար)) կունենաք. (Cid. 3041) (նշ. 2880) (նշ. 2869) + (cid 3533) (- 1) (նշ. 3041) (նշ. 3436) (նշ. 1878) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3036) (նշ. 3095) (նշ. 2870) (նշ. 3440) (նշ. 3041) (խնամել 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) = γ + ln (z) + 12⎝⎛ (cid. 3533) (- 1) (նշ. 3041) (նշ. 3436) (նշ. 1878) (նշ. 1857) (նշ. 3036) (նշ. 3095) (նշ. 2870) (նշ. 3440) (նշ. 3041) (խնամել 2998) (խնամել 2998) (խնամել 1866)! (Cid) 1866) (խնամել 1866)! (Cid) 1866) (խնամել 3041) (նշ. 2880) (նշ. 2869) (խնամել 3041) (նշ. 2880) (նշ. 2869) = γ + ln (z) +12 (cid. 3533) (- 1) (նշ. 3041) (նշ. 1878) (նշ. 3041) (խնամել 4678) (նշ. 3436) (նշ. 1857) (նշ. 3036) (նշ. 3095) (նշ. 2870) (նշ. 3440) (նշ. 3041) + (նշ. 3436) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3036) (նշ. 3095) (նշ. 2870) (նշ. 3440) (նշ. 3041) (նշ. 4679) =։ (խնամել 2998) (խնամել 1866)! (Cid) 1866) +12 (նշ. 3533) (- 1) (նշ. 3041) (նշ. 1878) (նշ. 3041) (խնամել 4672) cos (cid) 1866) (նշ. 2024) 2+ (նշ. 1861) մեղք (cid. 1866) (նշ. 2024) 2 + cos (cid. 4672) - (նշ. 1866) (նշ. 2024) 2 (նշ. 4673) + (նշ. 1861) մեղք (cid. 4672) - (նշ. 1866) (նշ. 2024) 2 (նշ. 4673) (նշ. 4673) (խնամել 3041) (նշ. 2880) (նշ. 2869) (խնամել 2998) (խնամել 1866)! (Cid) 1866) = γ + ln (z) + (cid. 3533) (- 1) (նշ. 3041) (նշ. 1878) (նշ. 3041) cos (cid) 1866) (նշ. 2024) 2 ∶ (նշ. 3041) (նշ. 2880) (նշ. 2869) (խնամել 2998) (խնամել 1866)! (Cid) 1866) (խնամել 3041) (նշ. 2880) (նշ. 2869) Վերին և ստորին եզրերը որոշվում են հետևյալ կերպ. (Cid. 1864) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) = (մուրհ. 3505) (նշ. 1856) (նշ. 1872) (նշ. 1864) (նշ. 1866) (նշ. 1872), (խնամել 3053) (խնամել 2868) Այստեղ, հաշվի առնելով, մենք ստանում ենք հետևյալ հավասարումը. 4. Ինտեգրալ լոգարիթմի գործառույթ։ Ինտեգրալ էքսպոնենտալ ֆունկցիայի հետ սերտորեն կապված է վերլուծության մեջ գործառույթներ ունեցող մեկ այլ հատուկ գործառույթ, որը հայտնի է որպես ինտեգրալ լոգարիթմ։ Նշա կոս (ցիդ) 1866) (նշ. 2024) 2 = (մուրհ. 3420) 0, (խնամել 1866) = 2 (նշ. 1863) +1։ (−1) (նշ. 3041), (նշ. 1866) = 2 (նշ. 1863), (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) = γ + ln (z) + (cid. 3533) (- 1) (նշ. 3041) (նշ. 1878) (նշ. 2870) (նշ. 3038) (խնամել 2998) 2 (նշ. 1863)! 2 (նշ. 1863) (16) Բանաձևից բխում է, որ (cid. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) գործառույթի արժեքները (−∞, 0) ճեղք (cid. 3038) (նշ. 2880) (նշ. 2869) (խնամել 1829) (նշ. 1861) (- նշ. 1876) ± (նշ. 1861) 0) = (մուրհ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 1876)) ± (նշ. 2024) (նշ. 1861) (նշ. 1876)> 0 (17) նակվում է (cid. 1864) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) և որոշվում է հետևյալի կապակցությամբ. | (խնամել 1853) (նշ. 1870) (նշ. 1859) (նշ. 1878) | <(նշ. 2024), | arg (1− (cid) 1878)) <(նշ. 2024) (18) որտեղ ինտեգրալը կամայականորեն հաշվարկվում է (cid. 1838) իրական առանցքի (−∞, 0) և (1, ՈՍ) կողմից կոտրված հարթությանը պատկանող կորի հետ։ Եթե ​​մենք ներդնենք նոր ինտեգրում (cid)։ 1873) = ln (cid. 1872) փոփոխական, ապա հեշտ (cid)։ 1864) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) արտահայտելու ֆունկցիան ինտեգրալ էքսպոնենտալ ֆունկցիան (cid. 1864) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) = (մուրհ. 3505) (նշ. 1857) (նշ. 3048) (նշ. 1873) (խնամել 3039) (նշ. 3041) (նշ. 3053) (խնամել 1856) (նշ. 1873)։ (19) (նշ. 2879) (նշ. 2998) (խնամել 1864) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) = (մուրհ. 1831) (նշ. 1861) ((նշ. 1864) (նշ. 1866) (նշ. 1878)) (20) (20) նչ-ի ինտեգրալ ցուցիչ ֆունկցիան։ 1864) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) = γ + ln (- (cid. 1864) (նշ. 1866) զ) + (նշ. 3533) ((նշ. 1864) (նշ. 1866) (նշ. 1878)) (նշ. 3041) (նշ. 1866)! (Cid) 1866), (խնամել 2998) (խնամել 3041) (նշ. 2880) (նշ. 2869) Ավելին, այս տիրույթը մաս է կազմում ինտեգրալ ցուցիչ գործառույթի տիրույթի, հետևաբար, ըստ այս գործառույթի վերը նշված սահմանման, մենք կստանանք այնտեղ, որտեղ լոգարիթմն ունի իր հիմնական արժեքը։ Լոգարիթմական ֆունկցիայի հատկություններին հեշտությամբ հետևում են հատկությունները։ Լոգարիթմը նշված կոտրված հարթությունում կանոնավոր ֆունկցիա է։ գործառույթը. ասիմպտոտիկ ներկայացումը - ռիթմը միշտ նշանակում է այս գործառույթի հիմնական արժեքը։ որտեղ (cid) 1878) պատկանում է ինքնաթիռին, որը բաժանված է (−∞, 0) և (1, ∞), այն բանից հետո, երբ և հարաբերակցությունը (log) (21) հետևում է դրան (cid)։ 1864) (նշ. 1861) ((նշ. (1878)) (1, ∞) արժեքը կլինի ճեղքի վերևի և ներքևի եզրերին։ (խնամել 1864) (նշ. 1861) ((նշ. 1876) ± (նշ. 1861) 0) = (մուրհ. 1864) (նշ. 1861) (նշ. 2869) ((նշ. 1876)) ∓ (նշ. 2024) (նշ. 1861), (նշ. 1876)> 1, (22) որտեղ (cid. 1864) (նշ. 1861) (նշ. 2869) ((նշ. 1876) սահմանվում է հետևյալի հետ կապված ՝ որպես իրական (cid)։ 1864) (նշ. 1861) (նշ. 2869) ((նշ. 1876)) = 12 [(նշ. 1864) (նշ. 1861) ((նշ. 1876) + (նշ. 1861) 0) + (նշ. 1864) (նշ. 1861) ((նշ. 1876) - (նշ. 1861) 0)] == (նշ. 2011) + (նշ. 1864) (նշ. 1866) ((նշ. 1864) (նշ. 1866) (նշ. 1876)) + (նշ. 3533) ((նշ. 1864) (նշ. 1866) (նշ. 1876)) (նշ. 3041) (նշ. 1866)! (Cid) 1866) , (Սիդ. 1876)> 1 (23) (նշ. 2998) (խնամել 1864) (նշ. 1861) (նշ. 2869) ((նշ. 1876) Ֆունկցիան կոչվում է փոփոխված ինտեգրալ լոգարիթմ։ (խնամել 3041) (նշ. 2880) (նշ. 2869) (4) Հավասարությունից հետեւում է, որ այս ֆունկցիան կապված է համապատասխան փոփոխված ինտեգրալ էքսպոնենցիալի (cid) հետ։ 1831) (նշ. 1861) (նշ. 2869) ((նշ. 1876) գործառույթով (cid. 1864) (նշ. 1861) (նշ. 2869) ((նշ. 1876)) = (մուրհ. 1831) (նշ. 1861) (նշ. 2869) ((նշ. 1864) (նշ. 1866) (նշ. 1876)) (24) (նշ. 1864) (նշ. 1861) (նշ. 2869) ((նշ. 1876) Ձևափոխված ինտեգրված լոգարիթմը հաճախ է հայտնաբերվում։ (5) բանաձևով մենք կարող ենք արդյունահանել (cid)։ 1864) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) գործառույթ (cid. 1864) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) = (մուրհ. 1878) (նշ. 1864) (նշ. 1866) (նշ. 1878) (նշ. 3429) (նշ. 3533) (նշ. 1863)! + (cid 1870) (նշ. 3041) ((նշ. 1878)) (նշ. 3433), | (խնամել 1853) (նշ. 1870) (նշ. 1859) (նշ. 1878) | ≤ (սիդ. 2024) - (նշ. 2012), (25) (նշ. 3041) (cid) 1864) (նշ. 1866) (նշ. 1878)) (նշ. 3038) որտեղ | (խնամել 1870) (նշ. 3041) ((նշ. 1878)) | = (սիդ. 1841) (| (նշ. 1864) (նշ. 1866) (նշ. 1878) | (խնամել 2879) (նշ. 3041) (նշ. 2879) (նշ. 2869)), | (խնամել 1864) (նշ. 1866) (նշ. | 1878) մեծ արժեքների համար | Մասնավոր եղանակ (cid. 3038) (նշ. 2880) (նշ. 2868) քո մեջ, երբ | (խնամել 1878) | <1, ապա | (խնամել 1870) (նշ. 3041) ((նշ. 1878)) | ≤ ((cid) 1866) +1)! | (խնամել 1864) (նշ. 1866) (նշ. 1878) | (խնամել 3041) (նշ. 2878) (նշ. 2869)։ (խնամել 1878) = (մուրհ. 1876 ​​թ. Համար համարված ֆունկցիան չի որոշվում (23) -ին հավասար։ թյամբ 5. Ինտեգրալ հիպերբոլիկ գործառույթներ։ Հիպերբոլիկ սինուսի և կոսինուսի ինտեգրալ գործառույթները ներկայացվում են հետևյալ եղանակով (cid)։ 1871) ℎ (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) = (մուրհ. 3505) շ (նշ. 1872) (նշ. 1872) (նշ. 3053) (խնամել 2868) (խնամել 1856) (նշ. 1872) = - (մուրհ. 1861) (նշ. 1845) (նշ. 1861) ((նշ. 1861) (նշ. 1878)), (նշ. 1856) (նշ. 1872) = (մուրհ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 1861) (նշ. 1878)) - (նշ. 1861) (նշ. 2024) 2, (նշ. 1855) ℎ (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) = (մուրհ. 1829) + ln (նշ. 1878) + (նշ. 3505) ch (cid) 1872) −1 (նշ. 1872) (խնամել 3053) որտեղ (cid) 1829) = ln (cid. 2011)։ (խնամել 2868) (խնամել 1871) ℎ (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) իրական գործառույթ է իրական փաստարկի դեպքում և (cid)։ 1855) ℎ (նշ. 1861) ((նշ. Դրական իրական փաստարկների դեպքում։ (խնամել 1878) = (մուրհ. 1876) 0-ի համար ունենք. (Cid. 1855) ℎ (նշ. 1861) ((նշ. 1876)) = (մուրհ. 1831) (նշ. 1861) (նշ. 2869) ((նշ. 1876)) + (նշ. 1831) (նշ. 1861) (- նշ. 1876)) (խնամել 1871) ℎ (նշ. 1861) ((նշ. 1876)) = (մուրհ. 1831) (նշ. 1861) (նշ. 2869) ((նշ. 1876)) - (նշ. 1831) (նշ. 1861) (- նշ. 1876)) (խնամել 1864) (նշ. 1861) ((նշ. 1876)) = (մուրհ. 1831) (նշ. 1861) (ln (նշ. 1876)), 0 <(նշ. 1876) <1։ (խնամել 1871) ℎ (նշ. 1861) ((նշ. 1876)) + (նշ. 1855) ℎ (նշ. 1861) ((նշ. 1876)) = (մուրհ. 1838) (նշ. 1861) ((նշ. 1857) (նշ. 3051)), (նշ. 1838) (նշ. 1861) ((նշ. 1857) (նշ. 3051)) = (մուրհ. 3420) (խնամել 1864) (նշ. 1861) ((նշ. 1876)) + (նշ. 2024) (նշ. 1861) = (մուրհ. 1831) (նշ. 1861) (նշ. 2869) (ln (նշ. 1876)) (նշ. 1876)> 1 Համաձայն (cid. 1871) ℎ (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) սահմանում. Մենք ունենք. (Cid. 1871) ℎ (նշ. 1861) ((նշ. 1876)) = - (նշ. 1861) (նշ. 1845) (նշ. 1861) ((նշ. 1861) (նշ. 1876)) = - (նշ. 1861) (նշ. 3505) մեղք (cid. 1872) (նշ. 1872) (նշ. 1856) (նշ. 1872), (խնամել 3036) (նշ. 3051) որում մեղք դնելով (cid. 1872 թ.) Սերիայի վերլուծություն, դուք կունենաք. 2868) (խնամել 1871) ℎ (նշ. 1861) ((նշ. 1876)) = (մուրհ. 1876) + (նշ. 1876) (նշ. 2871) 3! 3+ (cid. 1876) (նշ. 2873) 5! 5 + և Նման ձվով մենք կարող ենք ցույց տալ, որ (cid. 1855) ℎ (նշ. 1861) ((նշ. 1876)) գործառույթի համար (cid. 1855) ℎ (նշ. 1861) ((նշ. 1876)) = ln (cid. 2011 թ.) (Նշ. 1876) + (նշ. 3051) (նշ. 3118) (նշ. 2870)! (Cid) 2870) + (նշ. 3051) (նշ. 3120) (նշ. 2872)! (Cid) 2872) +… Խնդիր 1։ Ապացուցել [4] հավասարումը (cid։ 1856) (նշ. 1872) = 1 (նշ. 1868) (նշ. 1853) (նշ. 1870) (նշ. 1855) (նշ. 1872) (նշ. 1859) (նշ. 1869) (նշ. 1868) (26)։ (խնամել 2998) (խնամել 3505) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3043) (նշ. 3047) (նշ. 1871) (նշ. 1861) ((նշ. 1869) (նշ. 1872)) (խնամել 2868) (խնամել 1835) (նշ. 3041) = (մուրհ. 3505) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3043) (նշ. 3047) (նշ. 1872) (նշ. 3041) (նշ. 1856) (նշ. 1876) = - (մուրհ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3043) (նշ. 3047) (նշ. 4678) (նշ. 1872) (նշ. 3041) (նշ. 1868) + (նշ. 1866) (նշ. 1872) (նշ. 3041) (նշ. 2879) (նշ. 2869) (նշ. 1868) (նշ. 2870) + (նշ. 1866) ((նշ. 1866) −1) (նշ. 1872) (նշ. 3041) (նշ. 2879) (նշ. 2870) (նշ. 1868) (նշ. 2871) + ⋯ + (նշ. 1872) (նշ. 3038) (նշ. 1868) (նշ. 3041) (նշ. 2879) (նշ. 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869) + ⋯ + (նշ. 1866)! (Cid) 1868) (նշ. 3041) (նշ. 2878) (նշ. 2869) (նշ. 4679) (27)։ + (cid 1866)! (Cid) 1863)! Ապացույց Եթե ​​(cid) 1866) = 1, ուրեմն ունենք։ (Cid) 1835) (նշ. 2869) = (մուրհ. 3505) (նշ. 1872) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3043) (նշ. 3047) (նշ. 1856) (նշ. 1872) = - 1 (նշ. 1868) (նշ. 3505) (նշ. 1872) (նշ. 1856) ((նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3043) (նշ. 3047)) = - 1 (նշ. 1868) (նշ. 1872) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3043) (նշ. 3047) +1 (նշ. 1868) (նշ. 3505) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3043) (նշ. 3047) (նշ. 1856) (նշ. 1872) = - 1 (նշ. 1868) (նշ. 1872) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3043) (նշ. 3047) −1 (նշ. 1868) (նշ. 2870) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3043) (նշ. 3047) = - (cid։ 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3043) (նշ. 3047) (նշ. 3436) (նշ. 1872) (նշ. 1868) +1 (նշ. 1868) (նշ. 2870) (նշ. 3440) Ենթադրենք, որ (27) հավասարումը ճիշտ է (cid)։ 1866) = (մուրհ. 1865-ի դեպքում մենք «ապացուցում ենք, որ դա ճիշտ է» (cid)։ 1866) = (մուրհ. 1865) +1 համար։ Լուծում Նախ, եկեք ապացուցենք հետևյալ հավասարումը մաթեմատիկական ինդուկցիայի մեթոդով։ Հետևյալ ներկայացումը տեղին է. 6. Խնդիրներ։ Երբ (cid. 1866) = (մուրհ. 1865) +1, ներողություն, մենք կունենանք։ Ինչ պետք էր ցույց տալ։ (խնամել 1835) (նշ. 3040) (նշ. 2878) (նշ. 2869) = (մուրհ. 3505) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3043) (նշ. 3047) (նշ. 1872) (նշ. 3040) (նշ. 2878) (նշ. 2869) (նշ. 1856) (նշ. 1872) = - 1 (նշ. 1868) (նշ. 3505) (նշ. 1872) (նշ. 3040) (նշ. 2878) (նշ. 2869) (նշ. 1856) ((նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3043) (նշ. 3047)) (նշ. 1835) (նշ. 3040) (նշ. 2878) (նշ. 2869) = - 1 (նշ. 1868) (նշ. 1872) (նշ. 3040) (նշ. 2878) (նշ. 2869) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3043) (նշ. 3047) + (նշ. 1865) +1 (նշ. 1868) (նշ. 3505) (նշ. 1872) (նշ. 3040) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3043) (նշ. 3047) (նշ. 1856) (նշ. 1872), տեղադրելով վերջին ինտեգրալը (cid. 1835) (նշ. 3040) ներկայացում, մենք կունենանք։ (Cid) 1835) (նշ. 3040) (նշ. 2878) (նշ. 2869) = - 1 (նշ. 1868) (նշ. 1872) (նշ. 3040) (նշ. 2878) (նշ. 2869) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3043) (նշ. 3047) - (նշ. 1865) +1 (նշ. 1868) (խնամել 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3043) (նշ. 3047) (նշ. 4678) (նշ. 1872) (նշ. 3040) (նշ. 1868) + (նշ. 1865) (նշ. 1872) (նշ. 3040) (նշ. 2879) (նշ. 2869) (նշ. 1868) (նշ. 2870) + (նշ. 1872) (նշ. 3038) (նշ. 1868) (նշ. 3040) (նշ. 2879) (նշ. 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2869) + ⋯ + (նշ. 1865)! (Cid) 1868) (նշ. 3040) (նշ. 2878) (նշ. 2869) (նշ. 4679) + (նշ. 1865) ((նշ. 1865) −1) (նշ. 1872) (նշ. 3040) (նշ. 2879) (նշ. 2870) (նշ. 1868) (նշ. 2871) + ⋯ + (նշ. 1865)! (Cid) 1863)! (խնամել 1835) (նշ. 3040) (նշ. 2878) (նշ. 2869) = (մուրհ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3043) (նշ. 3047) (նշ. 4678) (նշ. 1872) (նշ. 3040) (նշ. 2878) (նշ. 2869) (նշ. 1868) + ((նշ. 1865) +1) (նշ. 1872) (նշ. 3040) (նշ. 1868) (նշ. 2870) + (նշ. 1865) ((նշ. 1865) +1) (նշ. 1872) (նշ. 3040) (նշ. 2879) (նշ. 2869) (նշ. 1868) (նշ. 2871) + ⋯ + ((նշ. 1865) +1)! (խնամել 1872) (նշ. 3038) (նշ. 1868) (նշ. 3040) (նշ. 2879) (նշ. 3038) (նշ. 2878) (նշ. 2870) + ⋯։ (խնամել 1863)! + ((cid. 1865) +1)! (խնամել 1868) (նշ. 3040) (նշ. 2878) (նշ. 2870) (նշ. 4679), (նշ. 1856) (նշ. 1872) մասերի ինտեգրման կիրառում Հիմա, յ (cid. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3043) (նշ. 3047) (նշ. 1871) (նշ. 1861) ((նշ. 1869) (նշ. 1872)) (խնամել 2998) (նշ. 2868) (խնամել 1856) (նշ. 1872) = - 1 (նշ. 1868) (նշ. 3505) (նշ. 1871) (նշ. 1861) ((նշ. 1869) (նշ. 1872)) (խնամել 2998) (խնամել 2998) (խնամել 1856) ((նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3043) (նշ. 3047)) =։ (խնամել 1835) = (մուրհ. 3505) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3043) (նշ. 3047) (նշ. 1871) (նշ. 1861) ((նշ. 1869) (նշ. 1872)) (խնամել 2868) (խնամել 2868) = −1 (նշ. 1868) (նշ. 1871) (նշ. 1861) ((նշ. 1869) (նշ. 1872)) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3043) (նշ. 3047) (նշ. 3628) ∞0 + 1 (նշ. 1868) (նշ. 3505) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3043) (նշ. 3047) (նշ. 1856) (նշ. 3435) (նշ. 1871) (նշ. 1861) ((նշ. 1869) (նշ. 1872)) (նշ. 3439) (խնամել 2998) (խնամել 2868) −1 (նշ. 1868) (նշ. 1871) (նշ. 1861) ((նշ. 1869) (նշ. 1872)) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3043) (նշ. 3047) (նշ. 3628) ∞0 = −1 (նշ. 1868) լիմ (cid) 3002) → (նշ. 2998) (նշ. 1871) (նշ. 1861) ((նշ. 1869) (նշ. 1827)) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3043) (նշ. 3002) +1 (նշ. 1868) լիմ (cid) 3084) → (նշ. 2868) (նշ. 1871) (նշ. 1861) ((նշ. 1869) (նշ. 2013)) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3043) (նշ. 3084) = 0, (նշ. 1835) = 1 (նշ. 1868) (նշ. 3505) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3043) (նշ. 3047) (նշ. 1856) (նշ. 3435) (նշ. 1871) (նշ. 1861) ((նշ. 1869) (նշ. 1872)) (նշ. 3439) = 1 (cid։ 1868) (նշ. 3505) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3043) (նշ. 3047) մեղք (cid. 1869) (նշ. 1872) (խնամել 2998) (խնամել 2998) (խնամել 1856) (նշ. 1872), (նշ. 1872) որում մեղք դնելով (cid. 1869) (նշ. 1872) քի ինտեգրող ֆունկցիաների շարքի վերլուծություն ((cid. 2868) (խնամել 2868) մենք կունենանք. 1835) = 1 (նշ. 1868) (նշ. 3429) (նշ. 1869) (նշ. 3505) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3043) (նշ. 3047) (նշ. 1856) (նշ. 1872) - (նշ. 1869) (նշ. 2871) 3! (Cid) 3505) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3043) (նշ. 3047) (նշ. 1872) (նշ. 2870) (նշ. 1856) (նշ. 1872) + (cid 1869) (նշ. 2873) 5! (Cid) 3505) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3043) (նշ. 3047) (նշ. 1872) (նշ. 2872) (նշ. 1856) (նշ. 1872) (խնամել 2998) (խնամել 2998) (խնամել 2998) (խնամել 2868) (խնամել 2868) (խնամել 2868) + (- 1) (նշ. 3041) (նշ. 1869) (նշ. 2870) (նշ. 3041) (նշ. 2878) (նշ. 2869) (խնամել 2998) (խնամել 3433)։ (2 (նշ. 1866) +1)! (Cid) 3505) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3043) (նշ. 3047) (նշ. 1872) (նշ. 2870) (նշ. 3041) (նշ. 1856) (նշ. 1872) (խնամել 2868) Քանի որ անհրաժեշտ էր ցույց տալ։ հավասարություն, ապա մենք կունենանք Լուծում։ Ձախ ձեռքի ինտեգրալը ինտեգրեք մասերի։ Այստեղ, եթե նկատի ունենք (27) յուրաքանչյուր ինտեգրալի համար (cid)։ 1869) (նշ. 2870) (նշ. 3041) (նշ. 2878) (նշ. 2869) (խնամել 1835) = 1 (նշ. 1868) (նշ. 4680) (նշ. 1869) (նշ. 1868) - (նշ. 1869) (նշ. 2871) 3 (նշ. 1868) (նշ. 2871) + (նշ. 1869) (նշ. 2873) 5 (նշ. 1868) (նշ. 2873) - (նշ. 1869) (նշ. 2875) 7 (նշ. 1868) (նշ. 2875) + ⋯ + (- 1) (նշ. 3041) (2 (նշ. 1866) +1) (նշ. 1868) (նշ. 2870) (նշ. 3041) (նշ. 2878) (նշ. 2869) + ⋯ (նշ. 4681), հաշվի առնելով (cid. 1853) (նշ. 1870) (նշ. 1855) (նշ. 1872) (նշ. 1859) (նշ. 3044) (նշ. 3043) Ֆունկցիայի աստիճանական վերլուծություն [5], կարող ենք գրել. (Cid. 1856) (նշ. 1872) = 1 (նշ. 1868) (նշ. 1853) (նշ. 1870) (նշ. 1855) (նշ. 1872) (նշ. 1859) (նշ. 1869) (նշ. 1868) (նշ. 2998) (խնամել 1835) = (մուրհ. 3505) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3043) (նշ. 3047) (նշ. 1871) (նշ. 1861) ((նշ. 1869) (նշ. 1872)) (խնամել 2868) Խնդիր 2։ Ապացուցել [3] - (cid) հավասարումը։ 1845) (նշ. 1861) ((նշ. 2009) (նշ. 1876) + (նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) + (նշ. 1845) (նշ. 1861) ((նշ. 2009) (նշ. 1876) - (նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) (խնամել 1856) (նշ. 1876) == մեղք (cid. 2009) (նշ. 1876) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) (խնամել 3505) կոս (cid) 2009) (նշ. 1876) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) (խնամել 2009) 2 (նշ. 2009) (խնամել 1856) (նշ. 1876) = 1 (նշ. 2009) (նշ. 3505) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) (նշ. 1856) (մեղք (նշ.) 2009) (նշ. 1876) (խնամել 1835) = (մուրհ. 3505) կոս (cid) 2009) (նշ. 1876) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) = 1 (cid։ 2009) մեղք (cid. 2009) (նշ. 1876) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) - 1 (նշ. 2009) (նշ. 3505) մեղք (cid. 2009) (նշ. 1876) (խնամել 1856) ((նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876))) (նշ. 1835) = մեղք (cid. 2009) (նշ. 1876) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) −1 (նշ. 2009) (նշ. 3505) մեղք (cid. 2009) (նշ. 1876) cos (cid) 2010 թ.) (Նշ. 1876) (խնամել 1856) (նշ. 1876) (խնամել 1876) (խնամել 2009) Տեղադրելով մեղքը (cid) վերջին ինտեգրալում։ 2009) (նշ. 1876) cos (cid) 2010 թ.) (Նշ. 1876) = (մուրհ. 2869) (նշ. 2870) [մեղք ((ցիդ. 2009) (նշ. 1876) + (նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) +։ + մեղք ((cid. 2009) (նշ. 1876) - (նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876))] բանաձևը, որը մենք կստանանք. 1835) = մեղք (cid. 2009) (նշ. 1876) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) −1 (նշ. 2009) (նշ. 3505) մեղք (cid. 2009) (նշ. 1876) + (նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) + մեղք ((ցիդ. 2009) (նշ. 1876) - (նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) (խնամել 1856) (նշ. 1876) =։ (խնամել 2009) 2 (նշ. 1876) = մեղք (cid) 2009) (նշ. 1876) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) −12 (նշ. 2009) (նշ. 3428) մեղք ((ցիդ. 2009) (նշ. 1876) + (նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) (խնամել 1856) (նշ. 1876) + (նշ. 2009) (խնամել 1876) + (cid 3505) մեղք (cid. 2009) (նշ. 1876) - (նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) (խնամել 3433) (նշ. 1856) (նշ. 1876) (խնամել 1876) - (cid) 1845) (նշ. 1861) ((նշ. 2009) (նշ. 1876) + (նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) + (նշ. 1845) (նշ. 1861) ((նշ. 2009) (նշ. 1876) - (նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) (խնամել 1835) = մեղք (cid. 2009) (նշ. 1876) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) 2 (նշ. 2009) (խնամել 2009) Խնդիր 3։ Ապացուցել [3] հավասարումը (cid։ 1835) = (մուրհ. 3505) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2009) (նշ. 1876)) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) (նշ. 1856) (նշ. 1876) = (մուրհ. 1876) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2009) (նշ. 1876)) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) + այդ դեպքում մենք կունենանք այն, ինչ անհրաժեշտ էր ապացուցելու համար։ Լուծում Եթե ​​հավասարման ձախ կողմում գտնվող ինտեգրալը ինտեգրենք մասերի, մենք կունենանք, որոնցում, վերջին երկու ինտեգրալների փոխարեն, 2-րդ խնդիրը տեղադրելով, մենք կունենանք +12 (cid)։ 2009) [(նշ. 1845) (նշ. 1861) ((նշ. 2009) (նշ. 1876) + (նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) + (նշ. 1845) (նշ. 1861) ((նշ. 2009) (նշ. 1876) - (նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876))] + - 1 (նշ. 2010) մեղք (cid. 2010 թ.) (Նշ. 1876) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2009) (նշ. 1876)) (29) +12 (նշ. 2010) [(նշ. 1845) (նշ. 1861) ((նշ. 2009) (նշ. 1876) + (նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) + (նշ. 1845) (նշ. 1861) ((նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876) - (նշ. 2009) (նշ. 1876))] - 1 (նշ. 2009) մեղք (cid. 2009) (նշ. 1876) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) - (նշ. 1835) = (մուրհ. 3505) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2009) (նշ. 1876)) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) (նշ. 1856) (նշ. 1876) = (մուրհ. 1876) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2009) (նշ. 1876)) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) - (նշ. 3505) (նշ. 1876) (նշ. 1856) (նշ. 3435) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2009) (նշ. 1876)) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) (նշ. 3439) == (տիկ. 1876) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2009) (նշ. 1876)) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) - (նշ. 3428) (նշ. 3505) (նշ. 1876) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2009) (նշ. 1876)) (նշ. 1856) ((նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876))) + (նշ. 3505) (նշ. 1876) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) (նշ. 1856) (նշ. 3435) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2009) (նշ. 1876)) (նշ. 3439) (նշ. 3432) == (տիկ. 1876) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2009) (նշ. 1876)) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) - (նշ. 3505) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2009) (նշ. 1876)) (նշ. 1855) (նշ. 1867) (նշ. 1871) ((նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) (նշ. 1856) (նշ. 1876) - (նշ. 3505) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) (նշ. 1855) (նշ. 1867) (նշ. 1871) ((նշ. 2009) (նշ. 1876)) (նշ. 1856) (նշ. 1876), (նշ. 1835) = (մուրհ. 1876) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2009) (նշ. 1876)) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) + 12 (նշ. 2009) [(նշ. 1845) (նշ. 1861) ((նշ. 2009) (նշ. 1876) + (նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) + (նշ. 1845) (նշ. 1861) ((նշ. 2009) (նշ. 1876) - (նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876))] ++ 12 (նշ. 2010) [(նշ. 1845) (նշ. 1861) ((նշ. 2009) (նշ. 1876) + (նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) + (նշ. 1845) (նշ. 1861) ((նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876) - (նշ. 2009) (նշ. 1876))] - 1 (նշ. 2009) մեղք (cid. 2009) (նշ. 1876) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2010 թ.) (Նշ. 1876)) −− 1 (նշ. 2010) մեղք (cid. 2010 թ.) (Նշ. 1876) (նշ. 1829) (նշ. 1861) ((նշ. 2009) (նշ. 1876), Խնդիր 4։ Ապացուցել [3] = հավասարումը (cid։ 3436) 1 (նշ. 1876) +1 (նշ. 1854) (նշ. 3440) (նշ. 1871) (նշ. 1861) [(նշ. 1853) ((նշ. 1876) + (նշ. 1854))] - (նշ. 3505) (նշ. 1871) (նշ. 1861) [(նշ. 1853) ((նշ. 1876) + (նշ. 1854))] (նշ. 1856) (նշ. 1876) (նշ. 1876) (նշ. 2870) (խնամել 2998) −cos ((cid) 1853) (նշ. 1854)) (նշ. 1871) (նշ. 1861) ((նշ. 1853) (նշ. 1876)) + մեղք ((ցիդ. 1853) (նշ. 1854)) (նշ. 1855) (նշ. 1861) ((նշ. 1853) (նշ. 1876)) (խնամել 3051) (խնամել 1854) = - (cid։ 3505) (նշ. 1871) (նշ. 1861) [(նշ. 1853) ((նշ. 1876) + (նշ. 1854))] (նշ. 1856) (նշ. 3436) 1 (նշ. 1876) (նշ. 3440) մենք կունենանք. 1835) = (մուրհ. 3505) (նշ. 1871) (նշ. 1861) [(նշ. 1853) ((նշ. 1876) + (նշ. 1854))] (նշ. 1856) (նշ. 1876) (նշ. 1876) (նշ. 2870) (խնամել 2998) (խնամել 2998) (խնամել 3051) (խնամել 3051) = −1 (նշ. 1876) ∙ (նշ. 1871) (նշ. 1861) [(նշ. 1853) ((նշ. 1876) + (նշ. 1854))] (նշ. 4698) ∞ (նշ. 1876) + (նշ. 3505) 1 (նշ. 1876) (նշ. 2998) (խնամել 1856) ((նշ. 1871) (նշ. 1861) [(նշ. 1853) ((նշ. 1876) + (նշ. 1854))]) (նշ. 3051) Այն, ինչ պետք էր ապացուցել։ [(cid. 1853)> 0, (նշ. 1854)> 0] (30)։ Լուծում Հավասարության ձախ մասում գտնվող ինտեգրալը ինտեգրեք մասերի, ինչը պետք է ապացուցել։ (խնամել 1835) = - լիմ (cid. 3002) → (նշ. 2998) (նշ. 1871) (նշ. 1861) [(նշ. 1853) ((նշ. 1827) + (նշ. 1854))] +1 (նշ. 1876) (նշ. 1871) (նշ. 1861) [(նշ. 1853) ((նշ. 1876) + (նշ. 1854))]] + (նշ. 3505) (նշ. 1853) ∙ (նշ. 1871) (նշ. 1861) (նշ. 1866) [(նշ. 1853) ((նշ. 1876) + (նշ. 1854))] (խնամել 2998) (խնամել 1856) (նշ. 1876) =։ (խնամել 1876) (նշ. 1853) ((նշ. 1876) + (նշ. 1854)) (խնամել 1827) = (cid։ 1871) (նշ. 1861) [(նշ. 1853) ((նշ. 1876) + (նշ. 1854))] (խնամել 3051) +1 (նշ. 1854) (նշ. 3505) (նշ. 1876) + (նշ. 1854) - (նշ. 1876) (խնամել 2998) (խնամել 1871) (նշ. 1861) (նշ. 1866) [(նշ. 1853) ((նշ. 1876) + (նշ. 1854))] (նշ. 1856) (նշ. 1876), (նշ. 1876) ((նշ. 1876) + (նշ. 1854)) (խնամել 1876) (խնամել 1835) = (մուրհ. 1871) (նշ. 1861) [(նշ. 1853) ((նշ. 1876) + (նշ. 1854))] +1 (նշ. 1854) (նշ. 1871) (նշ. 1861) [(նշ. 1853) ((նշ. 1876) + (նշ. 1854))] (խնամել 3051) (խնամել 1876) −1 (նշ. 1854) (նշ. 3429) (նշ. 3505) մեղք (cid. 1853) (նշ. 1876)) cos ((cid. 1853) (նշ. 1854)) + (cid 3505) cos ((ցիդ. 1853) (նշ. 1876)) մեղք ((ցիդ. 1853) (նշ. 1854)) (խնամել 3051) (խնամել 3051) (խնամել 1856) (նշ. 1876) (խնամել 1856) (նշ. 1876) (խնամել 1876) (խնամել 1876) (խնամել 1835) = (մուրհ. 3436) 1 (նշ. 1876) +1 (նշ. 1854) (նշ. 3440) (նշ. 1871) (նշ. 1861) [(նշ. 1853) ((նշ. 1876) + (նշ. 1854))] - cos ((cid։ 1853) (նշ. 1854)) (նշ. 1871) (նշ. 1861) ((նշ. 1853) (նշ. 1876)) + մեղք ((ցիդ. 1853) (նշ. 1854)) (նշ. 1855) (նշ. 1861) ((նշ. 1853) (նշ. 1876)) (խնամել 2998) (խնամել 2998) (խնամել 1854) Խնդիր 5։ Ապացուցել [4] հավասարումը (cid։ 3505) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3040) (նշ. 3047) (խնամել 2998) (cid) 1865)> 0, (նշ. 1853)> 0, (նշ. 1876) + (նշ. 1853)> 0) (31)։ 1857) (նշ. 3040) (նշ. 3028) (նշ. 1831) (նշ. 1861) [- (նշ. 1865) ((նշ. 1853) + (նշ. 1876))], (խնամել 1853) + (նշ. 1872) (նշ. 1856) (նշ. 1872) (խնամել 3051) = (cid։ 1857) (նշ. 3040) (նշ. 3028) (նշ. 3505) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3040) (նշ. 3047) (նշ. 2879) (նշ. 3040) (նշ. 3028) = (cid։ 3505) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3040) (նշ. 3047) (խնամել 1835) = (մուրհ. 3505) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3040) (նշ. 3047) (խնամել 2998) (խնամել 2998) (խնամել 2998) - (cid) 1865) ((նշ. 1853) + (նշ. 1872)) (նշ. 1856) (- նշ. 1865) ((նշ. 1853) + (նշ. 1872))) =։ - (cid) 1865) ((նշ. 1853) + (նշ. 1872)) (նշ. 1856) (նշ. 3435) - (նշ. 1865) ((նշ. 1853) + (նշ. 1872)) (նշ. 3439), (խնամել 1853) + (նշ. 1872) (նշ. 1856) (նշ. 1872) (խնամել 3051) (խնամել 3051) (խնամել 3051) (խնամել 1835) = (մուրհ. 1857) (նշ. 3040) (նշ. 3028) (նշ. 3505) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3040) ((նշ. 3047) (նշ. 2878) (նշ. 3028)) (խնամել 2998) - (cid) 1865) ((նշ. 1853) + (նշ. 1872)) (նշ. 1856) (- նշ. 1865) ((նշ. 1853) + (նշ. 1872))) = - (մուրհ. 1857) (նշ. 3040) (նշ. 3028) (նշ. 1831) (նշ. 1861) [- (նշ. 1865) ((նշ. 1853) + (նշ. 1876))]։ (խնամել 3051) (խնամել 1856) (նշ. 1872) ∫։ մեղք (cid 1872) ∙ (նշ. 1871) (նշ. 1861) (նշ. 1872) (խնամել 1855) (նշ. 1867) (նշ. 1871) (նշ. 1872) ∙ (նշ. 1829) (նշ. 1861) (նշ. 1872) (խնամել 1856) (նշ. 1872) Ինտեգրալների խնդիր 6. Գտեք։ (խնամել 2878) (նշ. 2998) (նշ. 2868) (խնամել 2878) (նշ. 2998) (նշ. 2868) արժեքներ [4] = (մուրհ. 1829) (նշ. 1861) (նշ. 1872) sin (սիդ. 1872) | ∞0− (սիդ. 3505) մեղք (cid. 1872) (նշ. 1856) ((նշ. 1829) (նշ. 1861) (նշ. 1872)) (խնամել 2878) (նշ. 2998) (խնամել 2878) (նշ. 2998) (խնամել 2878) (նշ. 2998) (խնամել 1856) (նշ. 1872) = (մուրհ. 3505) (նշ. 1829) (նշ. 1861) (նշ. 1872) (նշ. 1856) (մեղք (նշ.) 1872)) (խնամել 1835) = (մուրհ. 3505) կոս (cid) 1872) ∙ (նշ. 1829) (նշ. 1861) (նշ. 1872) (խնամել 2868) (խնամել 2868) (խնամել 2868) = (cid։ 1829) (նշ. 1861) (նշ. 1872) ∙ (նշ. 1871) (նշ. 1861) (նշ. 1866) (նշ. 1872) | ∞0− (սիդ. 3505) մեղք (cid. 1872) cos (cid) 1872) (խնամել 2878) (նշ. 2998) (խնամել 1856) (նշ. 1872) = (մուրհ. 1872) (խնամել 2868) = (cid։ 1829) (նշ. 1861) (նշ. 1872) ∙ (նշ. 1871) (նշ. 1861) (նշ. 1866) (նշ. 1872) | ∞0− (սիդ. 4678) (նշ. 1845) (նշ. 1861) (2 (նշ. 1872)) + (նշ. 1845) (նշ. 1861) (0) = (cid։ 1829) (նշ. 1861) (նշ. 1872) ∙ (նշ. 1871) (նշ. 1861) (նշ. 1866) (նշ. 1872) | −0−12 (բծ.) 3505) sin2 (նշ. 1872) 2 (նշ. 1872) (նշ. 1856) (2 (նշ. 1872)) (խնամել 4679) (նշ. 4698) ∞0 (բծ. 2878) (նշ. 2998) + (cid 1845) (նշ. 1861) (0) + (նշ. 1845) (նշ. 1861) (0) (խնամել 1835) = մեղք (∞) ∙ (նշ. 1829) (նշ. 1861) (∞) - (նշ. 1845) (նշ. 1861) (∞) + (նշ. 1845) (նշ. 1861) (0) (խնամել 2868) Լուծում Եկեք փոխենք հավասարման ձախ մասը `լուծումը։ Մենք կօգտագործենք մասնակի ինտեգրման բանաձև. Ինչը պետք է ապացուցեր։ (խնամել 3433) կստանանք. Հետո հետևյալ արժեքները դնում ենք (cid)։ 1829) (նշ. 1861) (∞) = 0, (նշ. 1845) (նշ. 1861) (∞) = (նշ. 3095) (նշ. 2870), (նշ. 1845) (նշ. 1861) (0) = 0, (նշ. 1856) (նշ. 1872) = - (մուրհ. 2024) 4։ (խնամել 2878) (նշ. 2998) (խնամել 1835) = (մուրհ. 3505) կոս (cid) 1872) ∙ (նշ. 1829) (նշ. 1861) (նշ. 1872) (խնամել 2868) (խնամել 1856) ((նշ. 1855) (նշ. 1867) (նշ. 1871) (նշ. 1872)) = - (մուրհ. 1871) (նշ. 1861) (նշ. 1872) ∙ cos (սիդ. 1872) | ∞0 + (սիդ. 3505) (նշ. 1855) (նշ. 1867) (նշ. 1871) (նշ. 1872) (նշ. 1856) ((նշ. 1871) (նշ. 1861) (նշ. 1872)), (խնամել 2878) (նշ. 2998) (խնամել 2878) (նշ. 2998) (խնամել 1856) (նշ. 1872) = - (մուրհ. 3505) (նշ. 1871) (նշ. 1861) (նշ. 1872) (խնամել 2868) (խնամել 2868) (խնամել 1836) = - լիմ (cid. 3002) → (նշ. 2998) (նշ. 1871) (նշ. 1861) ((նշ. 1827)) (նշ. 1855) (նշ. 1867) (նշ. 1871) (նշ. 1827) + (նշ. 1871) (նշ. 1861) (0) (նշ. 1855) (նշ. 1867) (նշ. 1871) 0+ (նշ. 3505) կոս (cid) 1872) մեղք (cid. 1872) (խնամել 2878) (նշ. 2998) (խնամել 1856) (նշ. 1872) =։ (խնամել 1872) (խնամել 2868) = - (cid։ 2024) 2 + 12 (նշ. 3505) sin2 (նշ. 1872) (նշ. 1872) = - (cid։ 2024) 2+ (նշ. 2024) 4 = - (նշ. 2024) 4, (նշ. 2878) (նշ. 2998) (խնամել 1856) (նշ. 1872) այստեղ մենք նույնպես օգտագործեցինք (cid. 1871) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) = (մուրհ. 1845) (նշ. 1861) ((նշ. 1878)) - (նշ. 3095) (նշ. 2870) տեղադրում։ (խնամել 2868) (խնամել 2878) (նշ. 2998) (խնամել 1836) = (մուրհ. 3505) մեղք (cid. 1872) ∙ (նշ. 1871) (նշ. 1861) (նշ. 1872) (խնամել 2868) 7. Եզրակացություն։ Հոդվածում ամբողջությամբ ներկայացված են ինտեգրալ էքսպոնենցիալ, հարակից հատուկ գործառույթների հատկությունները և անհրաժեշտ տեսական հիմքերը։ Մի շարք բանաձևեր և խնդիրներ ներկայացված են հավասարումների և ինտեգրալ ներկայացումների տեսքով։ Ներկայացված են այս խնդիրների մանրամասն լուծումներ, որոնք առկա են և մեծ հետաքրքրություն են առաջացնում մեթոդաբանական տեսանկյունից։ Գրականություն 7. http։ //dlmf.nist.gov/6 Տեղեկություններ հեղինակների մասին Արմենուհի Հակոբյան Սարգսյան - Երևանի պետական ​​համալսարան, դոցենտ, մաթեմատիկայի դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոն, ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների թեկնածու, էլ. armenuhis@mail.ru Մարգարիտա Մուրազյան - Երեւանի պետական ​​համալսարանի մագիստրատուրա, էլ. ։

example182

example182

Տեկտոնապես ակտիվ գոտիներում, ինչպիսին հանդիսանում է ՀՀ տարածքը, գիտական մեծ նշանակություն ունեն տեղանքի հիմնական կառուցվածքային ակտիվության գնահատմանն ուղղված աշխատանքները։ Ժամանակակից հետազոտություններում այսօրինակ խնդիրների լուծման նպատակով լայնորեն կիրառվում են տեկտոնա-երկրաձևաբանական մեթոդները, որոնք ամփոփ և հավաստի տեղեկություններ են տրամադրում տեղանքի երկրաբանական վերջին ժամանակներում կրած զարգացումների և ժամանակակից տեկտոնական ակտիվության վերաբերյալ։

Ներածություն։ Հայաստանի հյուսիսային ծալքավոր մարզըզբաղեցնում է ՀՀ տարածքի ողջ հյուսիսային և հյուսիսարևելյանհատվածը՝ տարածվելով Արագածի և Գեղամա լեռնավահաններիցհյուսիս, ինչպես նաև ընդգրկում է Սևանա լճից արևելք ընկածտարածքները։ Տեղանքի ռելիեֆը բնութագրվում է խիստ մասնատվածլեռնաշղթաներով, որոնք միմյանցից բաժանված են միջլեռնայինգոգավորություններով և խոր գետահովիտներով։ Տեղանքի ռելիեֆիբարդ ձևաբանությունը պայմանավորված է նորագույն տեկտոնականփուլում ինտենսիվորեն արտահայտված, խիստ դիֆֆերենցացվածխզվածքա-բլոկային ուղղաձիգ տեկտոնական տեղաշարժերով, որոնցգումարային մեծությունը առավելագույնը հասել է մոտ 3 կմ-ի [1]։ ժամանակակիցենժամանակակիցինչը միաժամանակշարժումներիզուգակցվումՈւսումնասիրվող տարածքն իր երկրադինամիկ ակտիվությամբաչքի է ընկնում նաև ներկայումս, ինչը ցայտուն արտահայտվում էերկրակեղևի ժամանակակից հորիզոնական և ուղղաձիգ տեղաշարժերում և սեյսմիկ ակտիվությամբ։ Ներկայումս այս ուղղությամբկան կատարված բազմաթիվ հետազոտություններ, որոնք նպատակաուղղված են եղել երկրակեղևի ժամանակակից շարժումներիվերլուծությանը [2-5], սեյսմիկ ակտիվության վերլուծությանը և սեյսմիկվտանգին [6-11]։ Այնուամենայնիվ տարածքի տեկտոնական ակտիվության վերլուծությունը նախկինում կատարված աշխատանքներումաչքի է ընկնում ժամանակային սահմանափակությամբ։ Նախևառաջանհրաժեշտ է տարբերակել ժամանակակից և նորագույն տեկտոնականակտիվությունը։ Վերջինիս գնահատմանն է ուղղված սույն աշխատանքը։ Ժամանակակից տեկտոնական ակտիվության ուսումնասիրությունը անշուշտ խիստ արդիական է։ Սակայն ՀՀ պայմաններում,չի դիտվում անհրաժեշտ սարքային մանրամասնությունորտեղուսումնասիրմանն(երկրակեղևիուղղված),է խիստբարդտեկտոնական կառուցվածքի հետ, ժամանակակիցշարժումներիուսումնասիրությունը դեռևս շատ հեռու է լիակատար հանդիսանալուց։ Անկասկած խիստ կարևորգեոդեզիականչափումների տվյալները, մասնավորապես կրկնակի նիվելիրացման,որոնք թույլ են տալիս գնահատել ժամանակակից ուղղահայացտեղաշարժերի արագությունը, ինչպես նաև GPS տվյալները, որոնց դերըխիստ կարևոր է ժամանակակից հորիզոնական տեղաշարժերիգնահատման գործում։ Սակայն հետազոտվող տարածքի համար այդաղբյուրներից ստացված տվյալները ժամանակային առումով չունենբավարար մանրամասնություն, դրանց շարքերը ընդհատված են(կրկնակիիսկ GPS տվյալներըտեղեկություններ կարող են տրամադրել միայն վերջին մեկ կամառավելագույնը երկու տասնամյակների մասին [3, 4]։ Սակայն, ինչպեսնշվումուսւոմնասիրվող տարածքումերկրակեղևի սեղմման և ընդարձակման ու դրա հետ կապվածբարձրացման և իջեցման տենդենցները ժամանակի ընթացքում խիստփոփոխական են, և հաջորդում են միմյանց տասնամյակայինկտրվածքով։ Ուստի երկրակեղևիզարգացման ուհատկապես վերջին ժամանակաշրջաններում կրած երկրաբանականդինամիկ փոփոխությունների և դրանցում առկա համընդհանուրնիվելիրացման տվյալները),է աշխատանք[2]-ում,էվոլյուցիոնմասինգործիքայինժամանակակիցտենդենցներիուսումնասիրությունները պատկերացում տալ ուղղակիորեն չեն կարող։ Իտարբերություն ժամանակակից գործիքային չափումների՝ տեկտոնաերկրաձևաբանական մեթոդները թույլ են տալիս գաղափար կազմել ոչթե երկրաբանական ժամանակագրության տեսանկյունից ակնթարթկազմող ժամանակահատվածում տեղանքի զարգացման, նրա դինամիկայի վերաբերյալ, այլ հնարավորություն է ընձեռում դուրս բերելժամանակային առավել երկար ինտերվալում (երկրաբանական վերջինժամանակաշրջաններում) տարածքի զարգացման բնույթը, համընդհանուր տենդենցները, երկրադինամիկ ակտիվության տարածականառանձնահատկությունները։ Ուստի, տեկտոնա-երկրաձևաբանականմեթոդներով ստացված արդյունքները կարող են ընդհանրապեսչհամապատասխանել ժամանակակից գեոդեզիական տվյալներին։ Մեծ է վերջիններիս նշանակությունը հատկապես սեյսմաբանական և ուժեղ երկրաշարժերի առաջացման տարածական օրինաչափությունների վերլուծության և ուժեղ երկրաշարժերի հնարավորօջախային գոտիների առանձնացման գործում, ինչպես այդ մասինժամանակին հստակ նշել է Ռ. Ա. Կլարենսը իր աշխատանքում [12]։ Հարկ է նշել, որ այս ուղղությամբ նախնական մոտեցմամբ արդեն իսկկատարվել են որոշակի աշխատանքներ [11], որոնք այժմ գտնվում ենհետագա խորացման փուլում։ Այս ամենը պայմանավորում է առաջադրած խնդրի գիտականնշանակությունը և հրատապությունը, որը կայանում է ուսումնասիրվողտարածքի ձևակառուցվածքային միավորների տեկտոնական ակտիվության գնահատման մեջ։ Ձևակառուցվածքային հիմնական միավորները, որոնք իրենցից ներկայացնում են հիմնական լեռնագրականտարրերը, մասնատված են խզվածքա-բեկվածքային մարմիններով, ինչիհետևանքով դրանց համար հատկանշական է բլոկային կառուցվածքը։ Տեկտոնական ակտիվության գնահատումը իրականացվել է բլոկայինմիավորների համար, քանզի միևնույն ձևակառուցվածքային միավորիտարբեր հատվածներ, գտնվելով տարբեր բլոկների կազմում, ունենտարբեր տեկտոնական ակտիվություն։ Հետազոտության մեթոդիկան։ Աշխատանքումտեկտոնաերկրաձևաբանականնպատակովլայնորեն կիրառվել են ժամանակակից ԱՏՀ (GIS) տեխնոլոգիաները,ինչպես նաև արբանյակային հանույթներից ստացված ռելիեֆի թվայինմոդելները՝ ASTER_GDEM [13]։ Վերջիններս ունեն բավական բարձրցուցանիշներիհաշվարկմանլուծաչափ և հնարավորություն են ընձեռում անցկացնել խոշորամասշտաբ ու մանրամասն ուսումնասիրություններ։ ցուցանիշներիԱյս աշխատանքիՄիջազգային փորձում վերջին տարիներին, ինչպես արդեն նշվել է,տեկտոնա-երկրաձևաբանականօգտագործումըտարածքի տեկտոնական ակտիվության գնահատման նպատակով գտելէ իր լայն կիրառությունը, ինչը հիմնավորում է կիրառվող մեթոդականհենքի և դրանով ստացված արդյունքների հիմնավոր և հավաստի լինելը։ շրջանակներում կիրառվել են հետևյալտեկտոնա-երկրաձևաբանականհատակիլայնության և բարձրության հարաբերակցության գործակիցը՝ VF (Valleyհարաբերականընդարձակության գործակիցը՝ RDEt (Relative Slope Extension Index),լինեամենտների ցանցի խտության ցուցանիշը՝ LD (Lineament Density),հիպսոմետրիկ ինտեգրալը՝ HI (Hypsometry Integral),լեռնաշղթայիստորոտի կորության գործակիցը՝ Smf(Mountain Front Sinuosity)։ Տեկտոնական ակտիվության ընդհանրացված ցուցանիշի ստացմանհամար կիրառվել է տեկտոնական ակտիվության ինդեքսը՝ IAT (Index ofActive Tectonics)։ ցուցանիշները՝հովտիլեռնալանջիՀետազոտության արդյունքների վերլուծությունը։ Հովտի հատակիգործակիցըհարաբերակցությանևլայնությանհաշվարկվում է հետևյալ բանաձևով [14].բարձրությանորտեղ՝ VFW-ն հովտի հատակի լանությունն է, Eld-ն՝ ձախակողմյանհովտալանջի բացարձակ բարձրությունը, Erd –ն՝ աջակողմյանհովտալանջի բացարձակ բարձրությունը, Esc –ն՝ հովտի հատակիբացարձակ բարձրությունը։ գործակցիհաշվարկմանԱյս գործակցի հաշվարկման նպատակով, ինչպես նաև հաջորդիվներկայացվելիք RDEtնպատակովASTER_GDEM տվյալների հիման վրա ArcGIS 10.5 ծրագրայինմիջավայրում առանձնացվել է ուսումնասիրվող տարածքի գետայինցանցը, որից հետո իրականացվել է գետերի կարգերի որոշում՝ ըստՍտրահլերի հայտնի դասակարգման [15]։ Գետային ցանցը տրոհվել է I,II և III կարգի գետահոսքերի, ինչից հետո վերլուծությունը տարվել էյուրաքանչյուր բլոկային միավորի համար առանձին-առանձին։ Որպեստեղանքի բլոկային կառուցվածք՝ ընդունվել է մեր կողմից նախկինումներկայացված սխեման [4]։ լայնականկտրվածքներ։ ԳործակցիԱյսպես, VF գործակցի հաշվարկման նպատակով մեր կողմիցհետազոտվող տարածքի սահմաններում ուսումնասիրվել են թվով 103գետերիմիջին արժեքըյուրաքանչյուր բլոկային միավորի համար մյուս բոլոր ցուցանիշներիհամապատասխան արժեքների հետ միասին ներկայացված է Աղյուսակ1-ում։ Համաձայն [6]-ի, VF<1 արժեքները բնորոշ են առավելապես V-աձևհովիտներինեն ակտիվ խզվածքայինտեկտոնիկայով, ընդհակառակը VF>1 արժեքով բնորոշվում են U-աձևհովիտները, որոնք մատնանշում են առավել հանդարտ տեկտոնականպայամաններ։ Հետևաբար որքան բարձր է այս գործակցի արժեքը,այնքան պասիվ է տեկտոնական ակտիվությունը և հակառակը։ Մերկողմից ստացված արժեքների հիման վրա ըստ VF գործակցի՝ բլոկներըբաժանվել են երեք խմբերի՝ տեկտոնապես ակտիվ (VF<0.5), միջինակտիվության (0.5<VF<1) և պասիվ (VF>1)։ և պայմանավորվածԼեռնալանջի հարաբերական ընդարձակության գործակցի՝ RDEt[16, 17], հաշվարկային բանաձևը հետևյալն է.երկարությունը։ Այսորտեղ ΔH –ը՝ գետի տալվեգի անկման մեծությունն է, ΔL-ը՝ գետիակունքից գետաբերանն ընկած ուղիղ գծային երկարությունը, իսկ L-ը՝գետի տալվեգիգործակցի հաշվարկմաննպատակով ընտրվել են միայն I կարգի գետահոսքերը՝ որպես առավելերիտասարդ գոյացություններ, որոնք բնութագրում են տեղանքիտեկտոնական զարգացումը երկրաբանական ոչ վաղ անցյալում։ Քարտեզագրվել է ընդհանուր թվով I կարգի շուրջ 3852 գետահոսք,որոնցից հաշվարկային պրոցեսին մասնակցելու համար ընտրվել ենայնպիսիները, որոնց դեպքում ստացվել է գետի երկարության և նրաանկման միջև կորրելյացիոն բարձր արժեք (տվյալ դեպքում 0.83), ինչընվազագույնի է հասցնում գետի երկարության մեծության վրա տեղանքիապարակազմության ազդեցությունը և ընդհակառակը՝ առաջին պլան էդուրս բերում հենց տեկտոնական գործոնը։ Կորրելյացիոն կապըներկայացված է Նկար 1-ում։ Նկար 1. Հայաստանի հյուսիսային ծալքավոր մարզիսահմաններումI կարգի գետահոսքերի անկման և նրանցերկարության միջև կորրելյացիոն կապի գրաֆիկական պատկերըՀամաձայն[16,17], որքան բարձր է RDEt արժեքը, այնքանտարածքը տեկտոնապես ավելի ակտիվ է։ Ինչպես նախորդ ցուցանիշիպարագայում էր, այս դեպքում ևս բլոկները բաժանվել են 3 հիմնականդասերի՝ տեկտոնապես ակտիվ, միջին ակտիվության և պասիվ՝կախված նրանց սահմաններում դիտվող RDEt միջին արժեքից։ Մնացյալ ցուցանիշների հաշվարկը չի պահանջել գետային ցանցիվերլուծություն և հիմնված է հենց ռելիեֆի ու նրա քանակականպարամետրերի վերլուծության վրա։ Հաջորդ ցուցանիշի՝ լինեամենտների ցանցի խտության հաշվարկիհամար մեր կողմից կիրառվել է PCI Geomatica 2016 ծրագիրը, որըհնարավորություն է տալիս ավտոմատացված ձևով տարանջատելուռելիեֆի գծային տարրերը։ Այդ նպատակով կանխավ ArcGIS ծրագրայինմիջավայրում իրականացվել է ուսումնասիրվող տարածքի ռելիեֆիստվերարկում։ Լինեամենտների տարանջատման արդյունքումառանձնացվել է տարբեր երկարության ընդհանուր թվով շուրջ 6740լինեամենտ, որոնց գումարային երկարության և բլոկի մակերեսիհարաբերության արդյունքում ստացվել էլինեամենտների ցանցիխտության մեծությունը՝ LD-ն՝ [18].որտեղ ∑L –ը լիեամենտների գումարային երկարությունն է կիլոմետրով,իսկ S –ը՝ բլոկի մակերեսը քառ.կմ-ով։ Բնականաբար LD –ի բարձրարժեքները կվկայեն տեղանքի բարձր տեկտոնական ակտիվությանմասին։ Լինեամենտների ցանցի խտության, հիպսոմետրիկ ինտեգրալի ևլեռնաշղթայի ստորոտի կորության արժեքներից կախված, ինչպեսնախորդ ցուցանիշների դեպքում էր, այս դեպքում ևս պահպանվել էբլոկների ըստ տեկտոնական ակտիվության դասակարգման միևնույնմոտեցումը։ Հիպսոմետրիկ ինտեգրալը և լեռնաշղթայի ստորոտի կորությանցուցանիշը տեղանքի տեկտոնական ակտիվության բնութագրմանառավել կիրառական ցուցանիշներից են, որոնք ներկայումս գտնում ենլայն գործածություն[14,19]։ Դրանց հաշվարկային բանաձևերըներկայացված են համապատասխանաբար բանաձև (4)-ում և (5)-ում.որտեղ Elevmean –ը բլոկի միջին բացարձակ բարձրության արժեքն է,Elevmax –ը՝ բլոկի առավելագույն բացարձակ բարձրությունը, իսկ Elevmin –ը՝ բլոկի նվազագույն բացարձակ բարձրությունը։ Որքան բարձրէ հիպսոմետրիկ ինտեգրալի արժեքը, այնքան տեկտոնապես ավելիակտիվ է բլոկը։ Լեռնաշղթայի ստորոտի կորության ցուցանիշը հաշվվում էհետևյալ բանաձևով.որտեղ Lmf –ն լեռնաշղթայի ստորոտի երկարությունն է, իսկ Ls –ը՝լեռնաշղթայի ստորոտի ուղիղ գծային երկարությունը։ Համաձայն [14],եթե Smf արժեքը մոտ է 1-ի (այն չի կարող փոքր լինել 1-ից), ապատեղանքը բնութագրվում է ինտենսիվ տեկտոնական բարձրացումներովև ընդհակառակը, որքան արժեքը մեծ է 1-ից, այնքան տեկտոնականպրոցեսներն ավելի պասիվ են ընթանում։ Վերջապես ամփոփելու համար ողջ վերը ներկայացվածցուցանիշները՝ [20]-ի կողմից առաջարկվել է կիրառել տեկտոնականակտիվության ինդեքսը՝ IAT, որն իրենից ներկայացնում է մի մեծություն,որը չունի չափման միավոր և իրենից ներկայացնում է կիրառվածցուցանիշների միջին թվաբանական արժեքը։ Այն հաշվվում է հետևյալբանաձևով.կիրառվածբոլորորտեղ S–ըքանակականմեծությունների գումարն է, իսկ N –ը՝ կիրառված ցուցանիշներիքանակը։ Միևնույն ժամանակ համաձայն [12], բլոկների դասակարգումնըստ այս ցուցանիշի ընդունված է կատարել հետևյալ միջակայքերիհամար՝ 1.0<IAT<1.5 (խիստ ակտիվ), 1.5<IAT<2.0 (ակտիվ), 2.0<IAT<2.5(միջին ակտիվության) և IAT>2.5 (պասիվ)։ ցուցանիշներիՍտորև բերված Աղյուսակ 1-ում ներկայացված են կիրառված բոլորցուցանիշների արժեքները՝ ըստ հետազոտվող տարածքի բլոկայինմիավորների։ Հաջորդիվ ներկայացված է Հայաստանի հյուսիսային ծալքավորմարզի բլոկների տեկտոնական ակտիվության քարտեզը ըստ IATցուցանիշի արժեքների՝ համադրած Հ. Հ. Սարգսյանի կողմից կազմվածՀՀ տարածքի խզվածքային տարրերի հետ [21]։ Նկար 2-ից երևում է, որքարտեզում տարանջատված լինեամենտները համապատասխանում ենհետազոտվողբեկվածքա-խզվածքայինմարմիններիմասնավորապես՝ Փամբակ-Սևան-Սյունիքի,Հանքավան-Զանգեզուրի, Փամբակ-Ձկնագետի, Սանահին-Միափորի ևԳառնիի։ Այս ամենը հավաստում է ընտրված տեկտոնական հիմքիճշտությունը։ տարածքումհայտնիհետ,Նկար 2-ում հանդես եկող որոշ լինեամենտներ հիշատակվածտեկտոնիկայի քարտեզում չեն գտնում իրենց արտահայտումը։ Այսհանգամանքըմասշտաբայինտարբերություններով, քանզի ռեգիոնալ բնույթի այլ տեկտոնականքարտեզների[22] հետ համադրման ընթացքում տարանջատվածլինեամենտները հստակորեն արտահայտվում են։ թերևս պետքբացատրելէԱղյուսակ 1. Հայաստանի հյուսիսային ծալքավոր մարզի բլոկներիտեկտոնական ակտիվության ցուցանիշներըԲլոկիանվանումըԲլոկի դասը ըստ տեկտոնա-երկրաձևաբանականցուցանիշիՆկար 2. Հայաստանի հյուսիսային ծալքավոր գոտուբլոկների տեկտոնական ակտիվության քարտեզը ըստցուցանիշի (տեկտոնական հենքը [11] աշխատանքից).Բլոկներ։ ESMB – Արևելյան Սևանի լեռնաշղթայի, SMBSS – Սևանիլեռնաշղթայի բլոկի հարավային սեգմենտ, ARB – Արեգունու բլոկ, SMBNS – Սևանի լեռնաշղթայի բլոկի հյուսիսային սեգմենտ, GBSS1– Գուգարքի բլոկի հարավային առաջին սեգմենտ, GBSS2 –Գուգարքի բլոկի հարավային երկրորդ սեգմենտ, GBSS3 –Գուգարքի բլոկի հարավային երրորդ սեգմենտ, GBCS –Գուգարքի բլոկի կենտրոնական սեգմենտ, GBNS – Գուգարքի բլոկիհյուսիսային սեգմենտ, MB – Միափորի բլոկ, HB – Հալաբի բլոկ, PBESՓամբակի բլոկի արևելյան սեգմենտ, TSB1 – Ծաղկունյաց բլոկի առաջինսեգմենտ, TSB2 – Ծաղկունյաց բլոկի երկրորդ սեգմենտ, TSB3 –Ծաղկունյաց բլոկի երրորդ սեգմենտ, LB – Լալվարի բլոկ, BBES –Բազումի բլոկի արևելյան սեգմենտ, PBCS – Փամբակի բլոկիկենտրոնական սեգմենտ, BBWS – Բազումի բլոկի արևմտյան սեգմենտ, TB– Տաշիրի բլոկ, JB – Ջավախքի բլոկ, PBWS – Փամբակի բլոկի արևմտյանսեգմենտ, ASHB – Աշոցքի բլոկ, ABWS – Ամասիայի բլոկի արևմտյանսեգմենտ, ABES – Ամասիայի բլոկի արևելյան սեգմենտ, SHB – Շիրակի բլոկցուցանիշի, տեկտոնական խիստՀետազոտության իրականացման արդյունքում պարզվել է, որ, ըստբարձր ակտիվությամբառանձնանում են՝ Սևանի լեռնաշղթայի բլոկի հարավային, Սևանիլեռնաշղթայի բլոկի հյուսիսային, Գուգարքի բլոկի կենտրոնական,Փամբակի բլոկի կենտրոնական և Բազումի բլոկի արևմտյանսեգմենտները, ինչպես նաև Արեգունու, Հալաբի, Միափորի և Լալվարիբլոկները։ Բարձր տեկտոնական ակտիվություն ունեն՝ Գուգարքի բլոկիհյուսիսային, Գուգարքի բլոկի հարավային առաջին, Գուգարքի բլոկիհարավային երրորդ, Ծաղկունյաց բլոկի առաջին, Ծաղկունյաց բլոկիերրորդ, Փամբակի բլոկի արևելյան սեգմենտները և Ջավախքիհրաբխային բլոկը։ Միջին տեկտոնական ակտիվությամբ առանձնանում են՝ Գուգարքիբլոկի հարավային երկրորդ, Ծաղկունյաց բլոկի երկրորդ, Բազումի բլոկիարևելյան, Փամբակի բլոկի արևմտյան և Ամասիայի բլոկի արևելյանսեգմենտները։ Ցածր տեկտոնական ակտիվություն բնորոշ է՝ Արևելյան Սևանիլեռնաշղթայի, Տաշիրի, Աշոցքի և Շիրակի բլոկներին, ինչպես նաևԱմասիայի բլոկի արևմտյան սեգմենտին։ Տարբեր տեկտոնական ակտիվության բլոկների այսօրինակկոնֆիգուրացիայի ստացումը խիստ կարևոր է տեղանքի սեյսմիկակտիվությանուժեղերկրաշարժերի հնարավոր գոտիների տարանջատման համար, ինչիմասին խոսվել է մեր նախորդ աշխատանքում [11]։ մեկնաբանությանումասնավորապեսԵզրակացություն։ Ամփոփելով կատարված հետազոտությունը՝պետք է նշել, որ դուրս են բերվել Հյուսիսային Հայաստանի տարածքիերկրակեղևի բլոկների տեկտոնական ակտիվության համընդհանուրտենդենցները՝ սկսած նորագույն տեկտոնական փուլից։ Առանձնացվելեն խիստ բարձր, բարձր, միջին և ցածր տեկտոնական ակտիվությանբլոկներ, որոնց այդօրինակ բնութագրումը հիմնված է ուսումնասիրվողտարածաշրջանի համար ստացված միջին արժեքների համեմատությանհիման վրա։

example380

example380

Հոդվածում դիտարկվում է ազատ տատանումներ կատարող առանցքասիմետրիկ եռաշերտ սնամեջ գլանային թաղանթի զանգվածի նվազարկման օպտիմալ նախագծման խնդիր, որտեղ տատանումների հիմնական հաճախության տրված արժեքը սեւեռված է։ Եզրային պայմանները եւս տրված են։ Խնդիրը լուծելու համար նախ վարիացիոն սկզբունքով ստացվում է օպտիմալության անհրաժեշտ պայմանը ոչ գծային դիֆերենցիալ հավասարման տեսքով, որը ազատ տատանումների հավասարումների համակարգի հետ կազմում է փակ եզրային խնդիր։ Օրթոտրոպ թաղանթների դեպքում ցույց է տրվում, որ ծռմանձգման ձեւախախտումը տարանջատվում է ոլորման ձեւախախտումից։ Ծռման-ձգման ձեւախախտման դեպքի լուծման համար, առաջարկվում է հաջորդական մոտարկումների թվային եղանակ։

Դիտարկենք սեւեռված l երկարությամբ անիզոտրոպ համասեռ եռաշերտ փակ շրջանային սնամեջ գլանային թաղանթ (Նկ. 1)։ Դիտարկվում են առանցքասիմետրիկ թաղանթներ, որոնց ձեւախախտման ժամանակ կետերի տեղափոխությունները տրվում են (u(α), v(α), w(α)) վեկտորներով, որտեղ u(α)-ն, v(α)-ն եւ w(α)-ն կետերի տեղափոխության բաղադրիչներն են թաղանթների միջին մակերեւույթներին ամրացված եռաչափ կորագիծ կոորդինատական համակարգի α, β եւ γ համապատասխան ուղղություններով։ Նշենք, որ α կոորդինատն ուղղված է թաղանթի ծնորդով, β-ն՝ թաղանթի առանքին ուղղահայաց հարթության եւ միջին մակերեւույթի հատման շրջանային աղեղով, իսկ γ-ն՝ միջին մակերեւույթի նորմալով։ 375ՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱ Նկար 1 Նկար 2 Անիզոտրոպ համասեռ սալերի եւ թաղանթների հիմնարար հետազոտություններ կատարել է Ս. Համբարձումյանը անցյալ դարի երկրորդ կեսերին։ Հիմնվելով թաղանթների դասական տեսության Կիրխհոֆ-Լյավի վարկածի վրա, առաձգական սիմետրիայի մեկ հարթության առկայության դեպքում թաղանթի միջին մակերեւույթի կետերի տեղափոխության վեկտորի u(α), v(α) եւ w(α) բաղադրիչների նկատմամբ ստացվում է [1] առանցքասիմետրիկ շրջանային բարակապատ գլանային թաղանթի հավասարակշռության (շարժման) հավասարումների հետեւյալ համակարգը. Հավասարումների (1) համակարգում X-ը, Y-ը եւ Z-ը արտաքին ուժերն են, որոնք կիրառված են թաղանթի արտաքին մակերեւույթի վրա եւ ուղղված են α, β եւ γ կոորդինատական առանցքներով։ Cij-ն եւ Dij-ն թաղանթի ձգման-սեղման, սահքի, ծռման եւ ոլորման կոշտու376ՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱ թյան գործակիցներն են եւ միաշերտ թաղանթների դեպքում որոշվում են հետեւյալ բանաձեւերով. Bij-ն թաղանթի առաձգականության գործակիցներն են, իսկ h(α)ն՝ թաղանթի հաստությունը։ Ենթադրվում է, որ դիտարկվող թաղանթի α = 0 եւ α = l եզրերից յուրաքանչյուրում տեղի ունեն հետեւյալ եզրային պայմաններից որեւէ մեկը. I Ազատ եզր II Հոդակապային ամրացումով եզր՝ III Կոշտ ամրացված եզր՝ IV Հոդակապային ամրացումով եւ տանգենցիալ ուղղությամբ ազատ եզր՝ Այստեղ T 1 –ը թաղանթի ներսում առաջացած (Նկ. 3) ճիգն է α–ի ուղղությամբ, M 1 -ը՝ ծռող մոմենտը, N 1 -ը՝ կտրող ուժը, իսկ S 12 –ը՝ սահքային ուժը՝ տանգենցիալ ուղղությամբ [1]։ Այդ մեծություններն արտահայտվում են հարաբերական երկարացումների, սահքի, ծռման եւ ոլորման բաղադրիչների միջոցով. (4)ՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱ Իսկ վերջիններս էլ արտահայտվում են տեղափոխության վեկտորի u(α), v(α) եւ w(α) բաղադրիչներով. Նկար 3 Նկար 4 Սույն հոդվածում կդիտարկենք α կոորդինատից կախված ֆունկցիայով նկարագրվող փոփոխական հաստությամբ թաղանթներ։ Կիրառական կարեւոր նշանակություն ունեն եռաշերտ սալերը, թաղանթները։ Դիտարկենք եռաշերտ գլանային թաղանթ, որի շերտերը բնութագրվում են հետեւյալ հատկանիշներով. թաղանթի արտաքին երկու շերտերը բավականաչափ բարակ են, յուրաքանչյուրն ունի h 1 (α) հաստություն եւ այդ շերտերն աշխատում են թաղանթների գծային առաձգական ձեւախախտման Կիրխոֆ-Լյավի դասական վարկածի պայմաններում։ Միջին շերտը համեմատաբար հաստ է, ունի 2h 0 հաստատուն արժեք, այն չի դիմակայում թաղանթի ձեւախախտմանը եւ նախատեսված է հիմնականում որեւէ տեսակի ֆիզիկական (ջերմային, ձայնային, ռադիացիոն, ...) ազդեցության չեզոքացման համար։ Թաղանթի հաստությունը (Նկ. 2, ներկայացված է թաղանթի առանցքին ուղղահայաց հարթության եւ թաղանթի հատույթը) տրվում է հետեւյալ բանաձեւով [2,3,4]. Այդպիսի հատկությամբ շերտերի դեպքում թաղանթի կոշտության գործակիցները որոշվում են հետեւյալ բանաձեւերով. Դիցուք, թաղանթը կատարում է ազատ տատանումներ։ Այդ դեպքում շարժման հավասարումների (1) համակարգի աջ մասերում ար378ՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱ տաքին ուժերն իրենցից ներկայացնում են իներցիոն ուժեր։ Շարժման հավասարումների այդպիսի համակարգից արտաքսելով ներդաշնակ տատանումներին համապատասխան ժամանակի պարամետրը եւ հաշվի առնելով երեք շերտերով (6) ընդհանուր հաստության կազմը, արտաքին ուժերը կներկայացվեն հետեւյալ տեսքով. Ձեւակերպենք օպտիմալ նախագծման հետեւյալ խնդիրը. Գտնել դիտարկվող թաղանթի հաստությունը բնութագրող արտաքին շերտերի այնպիսի h 1 (α) փոփոխական հաստություն, որի դեպքում թաղանթի զանգվածն ունենում է ամենափոքր արժեքը նույն դասի այն բոլոր թաղանթների համեմատ, որոնց սեփական տատանումների հիմնական արժեքը ω 0 է։ Նույն դասի թաղանթներն այն թաղանթներն են, որոնք բավարարում են տրված միեւնույն եզրային պայմաններին ((3.1)-(3.4) պայմաններից մեկը α=0 եւ α=l եզրերից ամեն մեկում), այդ թաղանթների ֆիզիկական բոլոր հատկությունները եւ երկրաչափական պարամետրերը՝ բացի արտաքին շերտերի փնտրվող հաստությունից, նույնն են։ Այսպիսով՝ ունենք օպտիմալ նախագծման խնդիր, որտեղ. Նպատակի ֆունկցիոնալը թաղանթի զանգվածի M ինտեգրալային արժեքն է։ Ղեկավարման (կամ օպտիմալացման) պարամետրը թաղանթի հաստությունը նկարագրող ֆունկցիան է։ Այդ ֆունկցիայի ընտրությամբ թաղանթների տվյալ դասում պետք է ստանալ զանգվածի ամենափոքր արժեք. Սահմանափակումներ. Պետք է բավարարվեն (1) հավասարումների համակարգը, որտեղ կոշտության գործակիցները տրվում են (7) առընչություններով, իսկ արտաքին ուժերը՝ (8) բանաձեւերով, որոնցում էլ պետք է վերցնել ω = ω 0 ։ Տրված եզրային պայմանները կազմում են սահմանափակումների մյուս մասը։ Ըստ էության ունենք պայմանական էքստրեմումի խնդիր, որը լուծելու համար կիրառենք Լագրանժի անորոշ բազմապատկիչների եղանակը՝ երեք համալուծ ֆունկցիաների ներմուծմամբ կազմենք նոր 379ՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱ ընդլայնված J ֆունկցիոնալ [5]։ Օգտվելով ֆունկցիոնալների էքստրեմումի δJ=0 վարիացիոն սկզբունքից, կստանանք օպտիմալության անհրաժեշտ պայմաններ, որոնցից արտաքսելով ներմուծված երեք համալուծ ֆունկցիաները, ձեւակերպված օպտիմալացման խնդրի համար կունենանք անհրաժեշտ պայմաններ՝ (1) հավասարումները տրված եզրային պայմաններով, (7), (8) առընչություններով եւ հետեւյալ ոչ գծային դիֆերենցիալ հավասարումը. Եթե B 16 եւ B 26 առաձգականության գործակիցներից թեկուզ մեկը զրոյի հավասար չլինի, ապա (1), (10) համակարգում u(α), v(α), w(α) եւ h 1 (α) անհայտ ֆունկցիաները բնութագրում են անիզոտրոպ (առաձգական սիմետրիայի մեկ հարթությամբ) թաղանթներ։ Դրանք շաղկապված են, այսինքն՝ թաղանթի ազատ տատանումները կատարվում են թաղանթի կետերի եռաչափ տեղափոխությամբ՝ անհրաժեշտաբար նույնաբար զրո չեն եւ՛ u(α), եւ՛ v(α), եւ՛ w(α) բաղադրիչները։ Իրավիճակը փոխվում է, երբ թաղանթն օրթոտրոպ է (թաղանթի յուրաքանչյուր կետում կա առաձգական սիմետրիայի երեք հարթություն), ապա B 16 = B 26 = 0։ Այս դեպքում կետերի տեղափոխության վեկտորի բաղադրիչները տարանջատվում են երկու բնույթի ձեւախախտումների՝ ա) զուտ ոլորում՝ u(α) = w(α) = 0, v(α) ≠ 0, բ) միայն ծռում-ձգում, առանց ոլորման՝ u(α) ≠ 0 եւ w(α) ≠ 0, v(α) = 0։ Զուտ ոլորման խնդիրը դիտարկվել է [4,6] աշխատանքներում, որոնցից առաջինում նույնիսկ անալիտիկ լուծում է ստացվել։ Այստեղ դիտարկենք ազատ տատանումներ կատարող օրթոտրոպ թաղանթ, այն ենթադրությամբ, որ միայն ծռման-ձգման ձեւախախտում է կատարվում։ Դա նշանակում է, որ (1), (10) համակարգում եւ (3) եզրային պայմաններում պետք է վերցնել B 16 =B 26 =v(α) =0։ [0,l] հատվածը տրոհենք n հավասար մասերի, ինչի արդյունքում ստացվում են x i =i·∆, ∆=l/n, i=0,1,2,...n,։ Ստացված երեք հավասարումներում եւ եզրային պայմաններում u(α), w(α) եւ h 1 (α) ֆունկցիաների ածանց380ՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱ յալները ներկայացվում են վերջավոր տարբերակային բանաձեւերով, օրինակ. կամ (11ա) Այն կետերում, որոնցում (11) բանաձեւերը դուրս են գալիս [0,l] հատվածից, դրանք փոխարինվում են համապատասխան ձախակողմյան տարբերակային բանաձեւերով. (11բ) Այսպիսով՝ ստացվում են ոչ գծային հանրահաշվական հավասարումների համակարգ 3i (i=0,1,2,...,n) հատ u(i), w(i) եւ h 1 (i) անհայտների նկատմամբ. Այս համակարգին կցվում են նաեւ եզրային պայմաններից առաջացող հավասարումները։ Համակարգը լուծվում է հաջորդական մոտարկումների թվային եղանակով. Սկզբում վերցվում է անհայտների զրոյական մակարդակի շերտը. Այնուհետեւ՝ լուծելով (12) համակարգը u(i), w(i) եւ h 1 (i) անհայտների նկատմամբ (մնացած անհայտների արժեքները վերցվում են զրոյական մակարդակի շերտից), գտնվում է առաջին մակարդակի շերտը։ Ստուգվում է զուգամիտությունը. բոլոր կետերում հաշվվում է ստացված եւ նախորդ շերտերի արժեքների տարբերությունների քառակուսիների գումարը, եւ դա համեմատվում է ε=0.001 թվի հետ։ Եթե զուգամիտության պայմանը տեղի ունի՝ նշված գումարը փոքր է ε-ից 381ՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱ խնդիրը համարվում է լուծված։ Հակառակ դեպքում՝ նույն ձեւով կազմվում է հաջորդ մակարդակի շերտը եւ ստուգվում է զուգամիտությունը։ Շրջափուլը շարունակվում է այնքան ժամանակ, քանի դեռ չի բավարարվում զուգամիտության պայմանը։ Հաշվարկները կատարվել են՝ օգտագործելով Wolfram Mthematica ծրագրային փաթեթը։ h 1 (α) ֆունկցիայի գրաֆիկը ներկայացված է նկար 4-ում։

example1904

example1904

Հոդվածում ներկայացվում է մտքի բացահայտ և ոչ-բացահայտ ձևերի տարբերակումը, մտքի բացահայտ ձևերից ոչ-բացահայտ ձևերի սերումը։ Ներկայացվում են անտիկ իմացաբանության կարևորագույն խնդիրները, և վերլուծության ենթարկվում այդ շրջանի փիլիսոփաների հայտնի դրույթները՝ փորձ կատարելով բացորոշել դրանց ոչ-բացահայտ իմաստները։ Վերլուծության արդյունքում անբացահայտ իմաստների բացորոշումը անտիկ փիլիսոփաների տեքստերում շարադրված հայտնի դրույթները նորովի ըմբռնելու հնարավորություն է տալիս։

ՀՆԱՐԱՎՈՐ ՓԻԼԻՍՈՊԱԳԻԱՅԻ ՏԵՔՍՏԵՐՈՒՄ ՍԽԱԼՈՒԹՅՈՒՆ Հասկանալի և անուղղակի կապը այն հարցերից է, որը հավասարապես հետաքրքրում է «փիլիսոփաներին» և հատուկ գիտությունների մասնագետներին։ Մտքի բացահայտ և անուղղակի ձևերի տարբերակումը այնքան կարևոր է բնության հետ կապը բացահայտելու տեսանկյունից, որ դրանք պահանջում են հատուկ քննություն։ Ինչպես հայտնի է, լեզուն ունի արտահայտման երկու մակարդակ. Պարզ և անուղղակի։ Բացահայտ է այն միտքը, որն ունի ամբողջական մի ուղիղ բանավոր արտահայտություն։ Անուղղակի է այն միտքը, որը չունի իր ամբողջական բանավոր արտահայտությունը, բայց ենթադրվում է, որ ունի բացահայտ բանավոր արտահայտություն, այսինքն ՝ այն արտահայտվում է միջնորդավորված ձվի միջոցով։ Երբ մենք ասում ենք, որ ենթադրյալը չունի իր բանավոր արտահայտությունը, մենք նկատի ունենք, որ այն կա՛մ հստակ չի արտահայտվում տվյալ բնական լեզվի միջոցով, այն ամրագրված չէ դիտարկված տրամաբանական համակարգի շրջանակներում, բայց հնարավոր է բխել , ակնհայտ ձիուց իջնել։ Անուղղակի տիպիկ օրինակը կարելի է համարել վերջնաժամկետ։ Անուղղակի խնդիրը ակնհայտ է դառնում, երբ տալիս ենք հետևյալ հարցերը. Ի՞նչ է ասում մարդը։ Ի՞նչ նկատի ունի նա դրանով։ Ի՞նչ նկատի ունի նա։ Ի՞նչ է նա թաքցնում ասվածի մեջ։ Ի՞նչ կարելի է ենթադրել նրա խոսքերից։ Ո՞րն է նրա միտումը։ Ո՞րն է նրա խոսքերի ենթատեքստը։ կարելի Ինչպե՞ս դա կարող է մեկնաբանվել։ Այլ կերպ ասած, խնդրին անդրադառնալիս առաջանում են հիմնական հարցերը, թե ինչու է միտքը թաքնված մեկ այլ մտքի խորքում։ Կարելի է ասել, որ անուղղակի պատահում է, երբ ինչ-որ բան ասվում է, բայց ենթադրվում է, որ դա այլ բան է, երբ ասվածից հնարավոր է մեկ այլ բան «քաղել»։ Այդ «ինչ-որ բան» էլիպսաձեւ է։ Մտքի ակնհայտ ձիուց ոչ ակնհայտ ձիու հայտնվելը ունի իր առանձնահատուկ բնույթը։ Մտքի բացահայտ ձևերը գերադասում են մտքի ոչ հստակ ձևերը։ Սա այն իմաստով, որ մտքի ոչ բացահայտ ձվերը սերում են մտքի ակնհայտ ձիուց։ Ոչ բացահայտ ձիու ածանցումը մտքի ակնհայտ ձիուց կարող է տեղի ունենալ բացահայտ ձիու ենթատեքստի կամ ենթատեքստի վերլուծության և մեկնաբանման միջոցով։ «Համատեքստային մտքի ձիերի քանակը կախված է մեկնաբանից, նրանից, թե բացահայտ մտքի ձուն ինչ գիտելիքներ է առաջարկում իրեն, ինչ բովանդակային գիտելիքներ է մեկնաբանում մեկնաբանը քննարկվող մտքի ձվից ստացված գիտելիքների հետ»։ Այսպիսով, կարելի է ասել, որ յուրաքանչյուրը, փորձելով հստակ ենթատեքստից բնորոշել, օգտագործում է տվյալ ենթատեքստի հետ կապված իր սեփական գիտելիքների շրջանակը։ Այլ կերպ ասած, բոլոր լրացուցիչ գիտելիքները 1 Տե՛ս Brutyan G., Logic Course, Yerevan, 1987, p. 399։ Սահմանված համատեքստի համապատասխան բաղադրիչը 1 է։ Այստեղից կարելի է եզրակացնել, որ տարբեր մարդիկ տարբեր կերպ են մեկնաբանում նույն բանավոր արտահայտությունը, որից նրանք կբխեն բոլորովին այլ ածանցյալներ։ Համատեքստի բացահայտումը չպետք է դիտվի որպես վերջնական գործողություն։ Մեր միտքը կարող է անընդհատ խորանալ համատեքստում, զարգանալ համատեքստում, գտնել նոր և ավելի խորը կապեր և միջնորդություններ։ Ըստ այդմ, մենք կարող ենք հայտնաբերել նոր, ոչ բացահայտ նորմեր ՝ ինչպես ենթատեքստային, այնպես էլ ենթատեքստային։ Հստակ բացահայտ տարբերության առանձնահատկության նման pop-up նկարագրությունից և հետևյալ եզրակացությունը կարելի է անել. Մտքի ակնհայտ ձևերից իջնելով ՝ մտքի ոչ ակնհայտ ձևերը ճյուղավորվում են ՝ էլ ավելի ընդլայնելով մեր գիտելիքները թեմայի վերաբերյալ։ նշանակություն Լինելով երկրորդական `իրենց ծագման տեսանկյունից, մտքի ոչ ակնհայտ ձևերը երկրորդական են ամեն ինչի համար` իրենց տրամաբանական արժեքի տեսանկյունից։ Հայտնաբերելով, թե ինչ է թաքնված բացահայտ ձվերի մեջ, ոչ բացահայտ ձվերը ոչ միայն մեզ լրացուցիչ գիտելիքներ են տալիս, այլ երբեմն էլ հղկում են բացահայտ մտքի ձվին ՝ հնարավորություն տալով մեզ ճշգրիտ պատկերացում կազմել քննարկվող հարցի վերաբերյալ։ Այս սկզբունքների վրա կատարված ուսումնասիրության հիման վրա մենք կառանձնացնենք հակագիտակցական հիմնախնդիրների քննարկման և լուծման մի քանի հիմնական օրինակներ, որոնցից կփորձենք ամբողջական պատկերացում կազմել դրանց ոչ ակնհայտ վիճակի մասին։ Նախքան այդ օրինակների մասին խոսելը, անդրադառնանք հին ժամանակաշրջանի իմացաբանական խնդիրներին։ Սովորաբար ասում են, որ դիցաբանական աշխարհայացքը պատմականորեն ամենաառաջատարն էր հին ժողովուրդների շրջանում, այնուհետև այն փոխարինվեց կրոնական աշխարհայացքով։ Ի վերջո, փիլիսոփայությունը զուգորդվեց գիտական ​​գիտելիքների զարգացմանը։ Իմացաբանության հիմնական խնդիրները քննարկվել են հին փիլիսոփայության մեջ։ Հին մտածողները, հակված լինելով տալ որոշակի, նույնիսկ աշխարհի միակ պատկերը, փորձեցին այն հանել «ինչպիսին է իրականում աշխարհը» փիլիսոփայական հարցից։ Պատկերավորելով պատկերանշանը ՝ հին մտածողները բռնել են համաշխարհային ճանաչողության ռացիոնալացման ուղին։ Նրանք փորձում էին կառուցել աշխարհի իրական պատկերը։ Այս կապակցությամբ հարկ է նշել, որ գիտության գոյության ամենակարևոր գործոնը տրամաբանության օրենքների կիրառումն էր։ Պարմենիդեսի ուսմունքը կարող է ծառայել որպես տեղեկատվության աղբյուր օբյեկտիվության փիլիսոփայական ըմբռնման մասին, որպես տրամաբանական օրենքների միջոց, որպես պատմականորեն ձևավորված գիտական-բանական ճանաչողության միջոց։ Ինչպես հայտնի է, Պարմենիդեսը առաջինը դրեց իրականության ուռուցքաբանական որոնման խնդիր ՝ այն տարբերելով սենտիմենտալ օբյեկտների բազմազանությունից, ֆիզիկական իրականությունից։ Պարմենիդեսը ժամանակի առաջին փիլիսոփան էր, որ հասկացավ բանական ճանաչողության իմաստը, դրա հակադրությունը զգայարաններին, առօրյա գիտելիքներին։ Այսպիսով, կարելի է ասել, որ հնագույն ճանաչողության ամենակարևոր խնդիրներից մեկը մտածողության և զգացմունքի փոխհարաբերության խնդիրն է։ Naturalբաղվելով բնական փիլիսոփայությամբ ՝ հույն մտածողները փորձեցին գտնել գոյության գաղտնիքները ՝ համարելով դա իրենցից անկախ իրական գոյություն։ Նրանք հույզը համարում էին ոչ հուսալի գիտելիքների աղբյուր։ Այստեղ է, որ առաջանում է գիտելիքի և ոչ գիտելիքների, հուսալի գիտելիքների և հավանական, գիտելիքների ոլորտի մոլորության հետ կապված խնդիրներ։ Ներկայացնելով այն վերոհիշյալ հակագիտակցական խնդիրների լուծման օրինակներում, սույն հոդվածի շրջանակը լիովին կբավարարի մեր պահանջները։ Առաջին օրինակը բանական գիտելիքների պահանջի դրսևորումն է, ըստ որի ՝ փիլիսոփաները փորձում են ինքնուրույն բացատրել բնությունը։ Մենք արդեն նշել ենք, որ գիտության ինքնորոշման գործընթացը տեղի է ունեցել աշխարհը տիրապետելու նախնական գիտական ​​ձևերից, մասնավորապես, դիցաբանական մտածողությունից բաժանման միջոցով։ Իհարկե, մարդը, առաջնորդվելով դիցաբանական աշխարհայացքով, տվեց նաև բնական երեւույթների յուրօրինակ «բացատրություն»։ Այս «բացատրությունները» արվել են սուբյեկտիվ կերպով ՝ գերբնական երեւույթների, դիցաբանական աստվածների օգնությամբ։ Հին տեսական մտքի ռացիոնալիստական ​​կողմնորոշումը, գոյության խնդրի առաջարկը որպես իրական իրականություն, որն ինքնին գոյություն ունի ՝ անկախ դրա հետ մարդու ճանաչողական կապից, հանգեցրեց այն փաստին, որ դիցաբանական աստվածների գոյության բացատրությունը համարվել է տեխնածին , Այս սուբյեկտիվիզմի հաղթահարումը հնարավոր էր միայն նոր հեռանկար մշակելով ՝ դրա հիման վրա կիրառելով ճանաչողական նոր միջոցներ։ Գիտակցելով, որ յուրաքանչյուր բնական երեւույթից բնական երևույթ է առաջանում տարածության մեջ երեւույթների անընդհատ հոսքի մեջ, նրանք սահմանեցին ճանաչողության նոր ձև. Համաշխարհային ճանաչման այս նոր ձուն հակադրվում էր կրոնական-դիցաբանական մտածողությանը։ Սա պատմականորեն ձևավորված ճանաչողական առաջին միջոցն է, որը թույլ չի տալիս հղում կատարել իռացիոնալ, գերբնական, «թաքնված» ուժերի գոյությանը, այդ թվում հղում սուբյեկտիվ, մտացածին երեւույթներին։ «Ինչու է դա» հարցի պատասխանը։ Նախատեսված էր ոչ թե առարկայի բացատրությունը, այլ այլության մեկ այլ ձևի բացատրությունը։ Այլ կերպ ասած, բնությունն ինքնին բացատրելու համար «բնության սահմաններից դուրս չգալու» դատավճռից կարելի է սահմանել հետևյալ ոչ ակնհայտ իմաստը։ Բնական երեւույթները բացատրելիս, գերբնական էակների գոյությունը բացառելու համար, բնության յուրաքանչյուր պատճառ պետք է փնտրել բնության մեջ, ոչ թե դրանից դուրս։ Այս սկզբունքը, ինչպես ակնհայտ է, դուրս է մղում հոգիներին, աստվածներին, բոլոր գերբնական ուժերին և երեւույթներին գիտական ​​բացատրությունից։ Դա ենթադրում է սուբյեկտիվության վտարում, այսինքն ՝ բնական երեւույթների բացատրում ՝ անկախ մարդու կամքից և ցանկությունից, ապահովելով օբյեկտիվություն։ Այսպիսով, «բնությունն ինքնին բացատրելը, առանց բնության սահմաններից դուրս գալու» բխեց ակնհայտ պատճառաբանությունից ՝ «բացատրել բնությունն այնպիսին, ինչպիսին կա ՝ անկախ ճանաչողական սուբյեկտիվությունից և ցանկությունից», որը ներառված է բաց վճռի մեջ ոչ բացահայտ եղանակ։ Երկրորդ օրինակը Պարմենիդեսի հայտնի արտահայտությունն է. «Գույնը մտածելի է, անզգայուն»։ Այս ձևակերպումը կապված է տրամաբանության օրենքները որպես գիտելիքի օբյեկտիվությունն ապահովելու ներքին պայմանների ընկալման ձևի հետ։ Ըստ էության, տրամաբանական-մեթոդաբանական վերլուծությունը ճանաչողական գործընթացում սուբյեկտիվիզմը հաղթահարելու միջոց է։ Այնուամենայնիվ, նախքան տրամաբանության օրենքների հայտնաբերումը, Պարմենիդեսը, փաստորեն, դրանք օգտագործեց իր ժամանակի ոգուն միանգամայն համահունչ իրողություն «հորինելու» համար, որը կարելի է բնութագրել որպես իրողություն, որը բխում է կամ ընդօրինակում է մտքի օրենքները։ Բացահայտելով լինելն ու մտածելը ՝ Պարմենիդեսը կարծում էր, որ անկախ զգացմունքային բազմազանությունից ՝ մտածողությունը իրական գոյությունը գտնելու միակ միջոցն է։ Իհարկե, ավելի ուշ ՝ տրամաբանության օրենքների հայտնաբերմամբ, պարզ դարձավ, որ Պարմենիդեսը բացահայտ օգտագործում էր դրանք որպես օբյեկտիվ իրականության գիտական-ռացիոնալ ճանաչման միջոց 2։ Երրորդ օրինակը Դեմոկրիտոսի ատոմիստական ​​տեսությունն է։ Ըստ այս ուսմունքի ՝ նյութը գոյություն ունի, որը տիեզերքի հիմնական հիմքն է։ Նրա խոսքով ՝ ամեն ինչ առաջանում և զարգանում է ատոմներից։ Նյութը բաղկացած է անբաժանելի, անտեսանելի մասնիկներից, որոնք կոչվում են ատոմներ, ուստի ատոմները կազմում են տիեզերքի հիմքը ՝ կազմավորման սկիզբը։ «Տիեզերքի սկիզբը ատոմներն են և դատարկությունը։ Մնացած ամեն ինչ գոյություն ունի միայն կարծիքի »3։ Դեմոկրիտոսի ատոմային տեսության այս առանցքային սկզբունքը ենթադրում է մարդկային զգայարանների ոչ հուսալի գիտելիքների տրամադրում։ Այն, ինչ գոյություն ունի, չի կարող ճշմարիտ լինել։ Դեմոկրիտոսը բնությունը տեսնում էր որպես իրողություն, որը զարգացել էր պատճառների և հետևանքների անվերջ շղթայում։ Ըստ նրա որոշիչ սկզբունքի ՝ բոլոր երեւույթները, ինչպես մարդու կյանքում, այնպես էլ բնության մեջ, տեղի են ունենում պատճառահետեւանքային, անհրաժեշտության օրենքի հիման վրա, այլ կերպ ասած ՝ ամեն ինչ տեղի է ունենում պատճառահետեւանքային անհրաժեշտության օրենքով 4։ Determուգահեռ կարելի է անցկացնել այս որոշիչ սկզբունքի և աշխարհում գիտության կողմից պատճառահետեւանքային հարաբերությունների անվերապահ համընդհանուր ընդունման միջև։ Բնության բոլոր երեւույթներն ունեն իրենց պատճառները, գիտության խնդիրը այդ պատճառների հայտնաբերումն է։ Եվ քանի որ գիտությունը չի կարող ելնել հակառակ տեսակետից, որը հերքում է պատճառահետեւանքային կապը, քանի որ դա հակասում է նրա ոգուն, անիմաստ է դարձնում գիտական ​​հետազոտությունը, կարելի է ասել, որ Դեմոկրիտուսի դետերմինիստական ​​սկզբունքը ունի մեծ մեթոդաբանական և գեորիստական ​​նշանակություն։ Չորրորդ օրինակը Արիստոտելի ճշմարտության հայեցակարգի մեկնաբանումն է։ Ըստ Արիստոտելի, ճշմարիտ է մտքի բովանդակությունը, որը համապատասխանում է օբյեկտիվ իրականությանը։ Արիստոտելի առաջարկը ենթադրում է, որ կա օբյեկտիվ իրականություն `մտքի բովանդակության բովանդակություն, որի համապատասխանությունը համարվում է ճշմարտության չափանիշ։ Այնուամենայնիվ, պետք է նշել, որ Արիստոտելի ձևակերպումը անուղղակիորեն դուրս է մղում իմացող սուբյեկտին ՝ ենթադրելով օբյեկտիվ իրականության և մտքի բովանդակության համապատասխանությունը նրա գիտակ սուբյեկտի կողմից։ Եթե ​​մտքի բովանդակությունը, որպես գիտելիք, բխում է օբյեկտիվ իրականությունից, ապա Արիստոտելը, գիտելիքը համապատասխանեցնելով օբյեկտիվ իրականությանը, կիրառում է նույն համապատասխանությունը, ինչ որ օբյեկտիվ իրականության ՝ «օբյեկտիվ իրականությունից արտահայտված գիտելիքների» հետ։ Մի քանի խոսք անուղղակի դրսեւորման մասին։ Լեզվի գործառույթի պրակտիկայում դա հաճախ է պատահում, երբ գիտակցաբար օգտագործում ենք անուղղակի արտահայտման միջոցներ։ Օրինակ ՝ ենթադրյալը կարող է օգտագործվել որպես գեղարվեստական ​​միջոց կամ ուրիշներից որոշ տեղեկություններ թաքցնելու միջոց (քանի որ լեզվաբանությունը գոյություն ունի ոչ միայն մտքեր արտահայտելու, այլև մտքեր թաքցնելու համար։ 3 Տե՛ս Առաքելյան Ա., Հունական գրականության պատմություն, Երևան, էջ 179։ 4 Նույն տեղում, Պ. նի) Այս առումով նպատակահարմար ենք համարում ներկայացնել որպես օրինակ հետեւյալ անեկդոտը. Մի մարդ գնում է Կի!։ Հանդիպելով իր ծանոթներից մեկի հետ, որին իրեն դուր չի գալիս, նա փորձում է թաքցնել իր մեկնելու վայրը։ Երբ ծանոթը հարցնի նրան, թե ուր է գնում, հեռացող տղամարդը մտածում է. «Եթե ես ասեմ նրան, որ գնում եմ Խարկով, նա կհասկանա, որ թաքցնում եմ ճշմարտությունը, ավելի լավ է ասել նրան, որ գնում եմ Կի և, նա կկարծի, որ ես իրեն խաբում եմ, և նա չի իմանա, որ ես գնում եմ Կի »։ Նա այդպես է պատասխանում։ - Ես գնում եմ Կի!։ Բայց զրուցակիցն ասում է. «Ինչու եք խաբում, իսկապես չե՞ք պատրաստվում գնալ Կի»։ Ստացվում է, որ ճշմարտությունը կարող է թաքնված լինել հենց ճշմարտության, այսինքն ՝ իր մեջ։ Armen KhachatryanER (ԱՆՀԱՍԿԱՐ) ՀՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ՓԻԼՍՈՍՈՖԻԿԱԿԱՆ ՏԵՔՍՏԵՐՈՒՄ Հիմնաբառեր. Գիտություն, տոհմաբանություն, էնդիմենա, բացահայտ, ենթադրյալ, մտածողություն, գոյություն, ռացիոնալիզմ, կանոնականություն, տրամաբանություն։

example2387

example2387

Ծերությունը մարդկային կյանքի տարիքային վերջին փուլն է, որը բնութագրվում է և՛ հոգեկան, և՛ ֆիզիոլոգիական ոլորտում կատարվող փոփոխություններով։ Այդ փոփոխություններն ազդում են ծեր մարդու անձնային որակների, ճանաչողական ոլորտի և հուզական ապրումների վրա։ Հոդվածում ներկայացված է ծերունական տարիքի հոգեբանական ընդհանուր բնութագիրը, այն փոփոխությունները, որոնք նկատվում են ծերունական տարիքում և դրանց ազդեցությունը անձի հուզական ոլորտի վրա։ Ուսումնասիրվել են նաև ծերունական տարիքին բնորոշ հուզական ապրումները։ Իրականացվել է հետազոտություն, որի արդյունքում բացահայտվել է ծերունական տարիքում հոգեկան ակտիվության, հետաքրքրության, հուզական տոնուսի, լարվածության և կոմֆորմության աստիճանը։

OTԳՐԱԱՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Հին տարիքում Oldերությունը մարդու կյանքի վերջին փուլն է, որը բնութագրվում է «մտավոր» և «ֆիզիոլոգիական» ոլորտների փոփոխություններով։ Թեմատիկ բնույթը պայմանավորված է նրանով, որ տարեցտարի աշխարհում տարեցների թիվն ավելանում է, և անհրաժեշտ է հստակ պատկերացում կազմել ծերության հուզական դրսևորումների առանձնահատկությունների մասին, քանի որ դրանք ուղղակիորեն ազդում են տարեցների մտավոր և ֆիզիկական առողջություն։ Թեման ուսումնասիրելու անհրաժեշտությունը պայմանավորված է նրանով, որ տարիքի հետ կապված մի շարք գծերի նույնականացումը կարող է օգտագործվել մեծահասակների նկատմամբ համապատասխան վերաբերմունք ցույց տալու համար։ Ֆիզիոլոգիական փոփոխությունների շարքում, որոնք տեղի են ունենում ծեր տարիքում, լսողության, տեսողության, մկանային համակարգի տոնայնության նվազում է, գործունեության նվազում, աշխատունակություն։ Հոգնածության արագ սկիզբը թույլ չի տալիս երկար ժամանակ ինչ-որ աշխատանք կատարել։ Տարիքի հետ ձեր սրտի բաբախյունը նվազում է։ Ֆիզիկական գործունեության ընթացքում արյան մատակարարումը դժվարանում է, մկանները չեն ապահովվում թթվածնի անհրաժեշտ քանակությամբ, հետևաբար, մարդու ֆիզիկական հնարավորությունները նվազում են, հոգնածությունը մեծանում է։ Նրանք ունեն նաև շարժունակության խնդիրներ, որոնք ազդում են նրանց քայլվածքի վրա, որը դառնում է դանդաղ և անկայուն։ Հոգեկան ոլորտում տեղի ունեցող փոփոխություններից մեկը ճանաչողական պրոցեսների արդյունավետության անկումն է։ Օրինակ, կարող է լինել տեղեկատվության, մեխանիկական հիշողության մեխանիկական մշակման արագության նվազում, մտավոր ունակությունների թուլացում։ Ռեակցիաների արագությունը փոխվում է, ընկալման տեղեկատվության մշակումը և ճանաչողական պրոցեսների արագությունը դանդաղում են։ Theերերին ճանաչողական գործընթացների թուլացումը կարող է պայմանավորված լինել ուղղակի կամ անուղղակի պատճառներով։ Ամենապարզներից են ուղեղի հիվանդությունները, ինչպիսիք են Ալցհեյմերի հիվանդությունը։ Անուղղակի են հիվանդությունները, որոնք, չնայած կապված չեն ուղեղի ֆունկցիայի հետ, բայց ազդում են նաև ինտելեկտի վրա։ Դրանք են ՝ առողջության վատթարացում, կրթության ցածր մակարդակ և այլն։ Բացի վերը նշված փոփոխություններից, կա նաև բնավորության գծերի փոփոխություն։ Իհարկե, այս ամենը ազդում է նրանց հույզերի արտահայտման վրա ՝ հուզական վիճակի վրա։ Emգացմունքը սուբյեկտի վերաբերմունքի արտացոլումն է շրջապատող աշխարհի նշանակալի օբյեկտների նկատմամբ։ Որպես կանոն, տարեցները ցուցաբերում են աֆեկտիվ ռեակցիաների անվերահսկելիություն, անվերահսկելի տխրություն, ողբի հակում։ Տարեցները հաճախ անհանգստության բոլորովին անգիտակից արտահայտություն ունեն։ Այն ներառում է մտահոգություններ սեփական առողջության, աշխարհաքաղաքական և տնտեսական իրավիճակի վերաբերյալ։ Ուսումնասիրություններ է իրականացնում տարեց Ռոշակի մոտալուտ անհանգստության վերաբերյալ, որը կարծում է, որ անհանգստության և անհանգստության կարիքները ծերության տառապանքներից խուսափելու եզակի մեխանիզմ են [1]։ Երբ ծերունական անհանգստությունը կրկնվում է, ինչը հաճախ տեղի է ունենում տարեց մարդկանց անհանգստացնող իրավիճակներում, այն կարող է դառնալ խրոնիկ ՝ առանց ակնհայտ պատճառի։ Մեր կարծիքով, ծերության այս հատկությունները ծեր մարդուն անօգնական են դարձնում ցանկացած անսպասելի իրավիճակում։ Շրջակա միջավայրի նկատմամբ ուշադրության վատթարացումը նվազեցնում է գրգռիչների հետամնացությունը, նվազեցնում է դյուրագրգռությունը։ Տարեցները ունակ են մշակել տեղեկատվություն, որը գալիս է մի քանի ձևով։ Դրանք կարող են միակողմանի ընկալվել։ Նման իրավիճակում, երբ ուշադրության այդ միակ օբյեկտը աֆեկտիվ բնույթ ունի, կարող է առաջանալ գերհոգնածություն։ Որոշ հեղինակների հետազոտության արդյունքում պարզվել է, որ կապ կա տագնապի ու «անհանգստության» միջեւ։ Անհանգստությունն արտահայտվում է մի փոքր տհաճ, հաճախ սպասող վիճակում, ուղեկցվում է մեկ կամ մի քանի սոմատիկ զգացմունքներով։ Անհանգստություն տարեցների մոտ կարող է առաջանալ երեք հիմնական պատճառով. 1 Վախ ՝ հարազատների հիվանդանալուց կամ մահանալուց, 2 վախեցեք, որ նրանք հիվանդանալու են, 3 Վախ, որ ընտանիքում խզվելու են միջանձնային հարաբերությունները, Zինքը կմնա մենակ։ Oldերության ժամանակ դրական և բացասական հույզերի հարաբերակցությունը կախված է տարեց մարդու հոգեբանական առանձնահատկություններից, կյանքի նկատմամբ վերաբերմունքից, առողջական վիճակից և մի շարք այլ գործոններից։ Կախված տարեց մարդու հանգամանքներից ՝ նրա շրջապատում կարող են լինել տարբեր հույզեր ՝ ուրախություն, տխրություն, մենակության վախ, մահվան մտքեր։ Երջանկությունը դրական հուզական վիճակ է, որը կապված է ժամանակակից կարիքը բավարարելու հետ։ Երջանկությունը ծերության վաղ փուլերում կարող է գերակշռող հույզ լինել, երբ անցյալին նայող մարդը գոհ է կյանքից և այժմ իրեն ապահով է զգում և շրջապատված է սիրով։ Եթե ​​նա չի հաշտվում ծերացման փաստի հետ, ապա հետագա փուլերում նա մոտության զգացում չունի, քանի որ նա պահանջում է վերադառնալ անցյալ, հնարավորինս հետաձգել ծերության արտաքին դրսևորումների տեսքը։ , ինչը նրան չի հաջողվում։ Սա կարող է հանգեցնել ուրախության, տրամագծորեն հակառակ հույզերի, տխրության։ Այս շրջանում տխրության պատճառները բազմազան են։ Դա կարող է լինել իրավիճակային ձախողումների, կյանքի պայմանների փոփոխության, ինչպես նաև միայնության պատճառով։ Այն հիմնականում դրսեւորվում է ընտանիքի անդամներից `շրջապատից մեկուսացում, նվնվոցների հակվածություն, բամբասանքներ, շփման մակարդակի նվազում։ Վախը հատկապես հուզական է ծեր տարիքում։ Վախը ներքին պետություն է, որն իրականում պայմանավորված է սպասվող կամ ենթադրյալ վտանգով։ Դա հիմնականում տեղի է ունենում այն ​​ժամանակ, երբ մարդը հայտնվում է մի հարաբերությունների մեջ, որը, նրա կարծիքով, ոչ մի ելք չունի, վախենալով, որ նա անօգնականության վախ ունի։ Վախի պատճառները տարբեր տարիքային խմբերում տարբեր են։ Oldերության ժամանակ վախի հիմնական պատճառները կարող են լինել. 1. հարազատների կորուստ 2։ Մասնագիտական ​​գործունեության ավարտ 3. Ֆիզիկական և հոգեբանական առողջության թուլացում 4. Սոցիալական մեկուսացում [2]։ Oldերության մեկ այլ առանձնահատկությունը միայնության զգացումն է։ Մենակության զգացումը բնորոշ է մարդուն ցանկացած տարիքում։ Գերոնտոլոգները պնդում են, որ մոնոգամիան ծերության ժամանակ տրավմատիկ գործոն է, որը ցույց է տալիս ֆիզիկական և ֆիզիոլոգիական վիճակի փխրունությունը։ Հին մարդիկ, ովքեր տեսնում են իրենց կյանքի իմաստը անցյալում, ավելի հավանական է, որ մենակություն զգան ՝ անկախ նրանից ՝ նրանք ապրում են միայնակ կամ ընտանիքի հետ։ Միևնույն ժամանակ, միայնությունը կարող է պայմանավորված լինել մեկուսացմամբ, այսինքն `ընտանիքի հանդեպ նրանց հոգատարության նկատմամբ հետաքրքրության բացակայությամբ կամ ընտանեկան-ընկերական հանդիպումների ինտենսիվության ուռճացված զգացողությամբ և ընկալմամբ։ Ապացուցված է, որ առավել միայնակ են նրանք, ովքեր ունեն ուժեղ կախվածություն, իրենցով անընդհատ հետաքրքրվելու ցանկություն, ինչպես նաև նրանք, ովքեր ցանկանում են անընդհատ ինչ-որ մեկի առաջնորդության տակ լինել։ Գ Քրեյգը պարզեց, որ տարեց մարդիկ ավելի քիչ են անհանգստանում մահից, քան երիտասարդները, որ կյանքի հստակ նպատակ ունեցող մարդիկ չեն վախենում մահից։ Երեցները նշում են, որ ավելի շատ մտածում են մահվան մասին, բայց անսովոր հանդարտությամբ։ Այնուամենայնիվ, Կրայգը նշում է, որ մահացության անհատական ​​մոտեցումները պայմանավորված են տարեցների արժեքներով, նրանց կյանքին հարմարվելու ամբողջական վիճակով։ Նրանք, ովքեր դա չեն ընդունում որպես կյանքի վերջին փուլ, վախենում են մահից, և չհարմարվելով դրան ՝ նրանք սկսում են վախենալ մահից։ Մահվան մասին մտքերն ունեն իրենց դրսեւորումները ֆիզիկական անհանգստության, հիվանդ զգացմունքների տեսքով։ Դեպրեսիան տարեցներին հատուկ մեկ այլ հոգեբանական պայման է։ Ընդհանուր առմամբ, ծերունական դեպրեսիան դրսեւորվում է արդյունավետ տոնուսի թուլացմամբ և արդյունավետ զգացմունքների դանդաղեցմամբ։ Միեւնույն ժամանակ, ծերունու դեմքը զգացմունքների սահմանափակ քանակ է ցույց տալիս։ Oldեր մարդիկ հայտնվում են ամբողջ աշխարհում դատարկության, դրա անօգուտության և ունայնության զգացողության մեջ։ Ամեն ինչ, ինչ տեղի է ունենում նրանց աչքի առաջ, թվում է աննշան, անհետաքրքիր, միայն անցյալն է հետաքրքիր։ Այս զգացմունքները տարեցների համար բնական են և հիվանդագին բնույթ չեն կրում։ Սրանք կյանքի վերաիմաստավորման արդյունք են և ունեն հարմարվողականություն, քանի որ հետ են պահվում նոր ձգտումներից, պայքարից բխող հոգսերից։ Գաղափար կազմելով ծերությանը բնորոշ հուզական ապրումների մասին ՝ մենք ուսումնասիրություն անցկացրինք, որի նպատակն էր բացահայտել տարեց մարդկանց հուզական դրսեւորումների առանձնահատկությունները։ Հետազոտությունն անցկացվել է LA Karginsky- ում և A in A. Նեմիչի համանուն մեթոդաբանության միջոցով։ Այն ուղղված է խորը տարիքում մտավոր գործունեության, հետաքրքրության, հուզական երանգի, լարվածության և համապատասխանության դրսևորումների բացահայտմանը։ Հետազոտությանը մասնակցել է 65-90 տարեկան 30 մարդ։ Հետազոտության արդյունքները ներկայացված են դիագրամի տեսքով։ Դիագրամ 1 Հոգեկան գործունեության, հետաքրքրասիրության, հուզական երանգի, լարվածության և համապատասխանության ցուցիչները ծերության տարիներին։ Ինչպես երեւում է գծապատկերից, տարեցներն ունեն հետաքրքրության և հուզականության բարձրագույն արտահայտություն։ Հետաքրքրության բարձր մակարդակը պայմանավորված է նրանով, որ վերափոխումները տարեցների կյանքում փոքր տեղ ունեն։ Նրանց մտքերը հիմնականում վերաբերում են անցյալի իրադարձություններին։ Նրանց հարազատների և նրանց շրջապատող մարդկանց կյանքի հանդեպ հետաքրքրությունը պայմանավորված է անցյալը հետ բերելու չկարողանալու դատարկությունը լրացնելու ցանկությամբ։ Նրանց կարող է նույնիսկ հետաքրքրել այն, ինչը նախկինում կարող էր անհետաքրքիր թվալ։ Հուզական տոնուսի բարձր աստիճանը ցույց է տալիս տարեց մարդկանց հուզական արտահայտությունների բազմազանությունը, այսինքն ՝ կախված իրավիճակի ընկալումից, տարեցները կարող են արտահայտել ծայրահեղ հույզեր։ Տարեցների մոտ նկատվում է մտավոր գործունեության նվազում, ինչը վկայում է անհատականության գործընթացների արագության և ճշգրտության իջեցման մասին։ Theերերի մոտ դա արտահայտվում է հուզական ոլորտում նկատվող փոփոխություններում ճշգրիտ գործելու անհնարինության և հասկանալու դժվարության մեջ։ Սթրեսի ավելացումը ծերության շրջանում obsessive-compulsive անկարգությունների հիմքն է։ Լարվածություն է նկատվում հատկապես հուզական ոլորտում Տարեցները դառնում են դյուրագրգիռ, դյուրագրգիռ և երբեմն դյուրագրգիռ։ Համապատասխանության աստիճանը ենթադրում է անձի վարքի հակում, երբ իրական կամ պատկերացրած ազդեցության համոզմունքների փոփոխություն է տեղի ունենում։ Սա այն փաստի հետևանքն է, որ բիզնեսը ավելի պահպանողական է, դժվարանում է վերագնահատել սոցիալական արժեքները, խուսափել անօրինություններից, բախումներից, հիասթափության վախից և, հետևաբար, ունի հարմարավետության բարձր մակարդակ։ Այսպիսով, ծերության ժամանակ արտահայտված հուզական զգացմունքների տարբերությունները հիմնականում պայմանավորված են անձնական հատկանիշներով, այնքանով, որքանով մարդը ընկալում է այս տարիքային փուլը որպես հաջորդ փուլերը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Մեսրոպյան ՇՏԱՊ ԱՆՀՐԱԵՇՏՈՒԹՅԱՆ ԱՆՀՐԱԵՇՏՈՒԹՅԱՆ ՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ Բանալի բառեր ՝ ծերություն, ընկճվածություն, անձնական խանգարումներ, մենակության զգացում, անհանգստություն։ ՏԱՐԻՔՈՒՄ ։

example705

example705

Հոդվածի նպատակն է գրավոր և հնագիտական սկզբնաղբյուրների հիման վրա վեր հանել Հայկական լեռնաշխարհի ծայր արևմտյան տարածքներում վկայված Šamuha երկրի/քաղաքի էթնոտնտեսական պատմությունը։ Հոդվածում քննվում են kt 93/k 3 տեքստում վկայված Šamuha, Kutiya և Hatikaitra տեղանունները և առաջարկվել են հետևյալ ստուգաբանությունները. Šamuha՝ ša՝ գոյականի նախածանց՝ «հավաքականություն, ինչ-որ բանի շուրջ խմբվածություն» + խաթ. muh «Herd/վառարան, օջախ» արմատից` *ša=muh=a «օջախի շուրջ»։ Kutiya՝ խաթ. kut «հոգի» և -*iya (*yay նախաձևով) «տալ, ապահովել»՝ «հոգի տալ, ապահովել» և Hatikaitra՝ խաթ. Hati հմմտ hattili՝ «խաթական»+խաթ. kait «հացահատիկ» և -ra վերջածանց՝ «խաթիի հացահատիկ»։

ՇԱՄՈՒԽԱՅԻ ՈՐՈՇ ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՇՈՒՐՋ1[1] Լեռնաշխարհի արևմտյան հատվածը և դրանից արևմուտք ընկած տարածքները մ.թ.ա. 2-րդհազարամյակի սկզբում գտնվում էին Հին Ասուրական պետության առևտրամշակութային ազդեցության ոլորտում։ [2] Մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակի կեսերից Արաբական թերակղզում կլիմայական պայմանների վատացման պատճառով սկսվեց սեմական ժողովուրդների զանգվածային տեղաշարժը Եփրատի միջինհոսանքով դեպի հյուսիս և արևելք։ Այդ գաղթյալների հյուսիսային խմբի մեջ էին ասուրացիները,որոնք խոսում էին աքքադերենի բարբառներից մեկով։ Հիմնելով իրենց քաղաքական կենտրոնները,ասուրացիներն այնուհետև ստեղծում են իրենց թագավորությունը։ Puzur-AshurI օրոք ասուրական տերությունն սկսում է տարածքային առումով ընդյալնվել և դրա հետ զուգահեռ տարածել նաև իրառևտրային գերիշխանությունը տարածաշրջանում2։ Փոքր Ասիայի (այսուհետև՝ ՓԱ) ԱԳ շրջանում ասուրական բարբառով սեպագրով գրվել են բազմաթիվ տեքստեր։ Տեքստերը գրվել են ինչպես ասուրական առևտրական ընկերությունների ներկայացուցիչների կողմից, այնպես էլ Փոքր Ասիայի բնակիչների կողմից՝ իրենց սեփական նպատակների համար։ Հին Ասուրական տեքստերի կորպուսը կազմում է մոտ 23․000 տախտակ, որոնց մեծ մասը հայտնաբերել է Քյուլթեփե/ Kültepe-ից (ժամանակակից Կայսերիի շրջան, Թուրքիա)։ Մոտ 4․000 տախտակ հայտնաբերվել էր 19-րդ դարի վերջերին և 20-րդ դարի սկզբներին տեղի գյուղացիների կողմից և դրապատճառով արևելագիտոթյունն իր ուշադրությունը շուտ սևեռեց դեպի այս բնագավառը։ 1925 թ․Քյուլթեփեի չեխոսլովակիական արշավախումբը հայտնաբերեց մոտ 1000 նոր տախտակները։ [3] Կենտրոնական Փոքր Ասիայում մինչև հնդեվրոպական (այսուհետ՝ հ-ե) խեթակալուվիականլեզվակիրների ներթափանցումը, գերիշխող լեզուն էր խաթերենը։ Խաթերի նյութական և հոգևոր ժառանգության մասին խոսվել է խեթագիտության ծնունդից սկսած, սակայն մինչև այժմ վերջնականապես պարզված չէ խաթերի աշխարհագրական տարածվածության վերջնասահմանն արևելքում ուարևմուտքում, անգամ նույնիսկ հյուսիսում, որտեղ հետագա խեթական սկզնաղբյուրները հիշատակում են կասկերին։ Այսպիսով՝ աքքադական աղբյուրները, որոնք գրվել են Կանեշում 2-րդ հազարամյակի սկզբներին,թափանցիկ ձևով վկայում են տարածաշրջանում մի քանի լեզվաէթնիկական միավորների գոյությանմասին։ Դրանք են՝ խաթերեն-խաթեր, լուվերեն-լուվեր, խեթերեն-խեթեր և աքքադերեն-ասուրացիներ3։ [4] ՀԱԳ սալիկներն արժեքավոր տեղեկություններ են հաղորդում լեռնաշխարհի ծայր արևմուտքիպատմության մասին, սակայն այս հոդվածում մենք կանդրադառնանք միայն Šamuha երկրի տնտեսական և էթնիկական պատմության որոշ հիմնահարցերի։ [5] Փոքր Ասիայում հայտնի առևտրային կենտրոնները, որոնք տարբեր ճանապարհներով կապված էին միմյանց հետ, մի բարդ համակարգ էին կազմում։ Կապադովկիական սալիկներում պահպանված տեղեկությունների վերլուծությունից ելնելով՝ կարող ենք ենթադրել, որ Šamuha-ն առտևրատնտեսական կապերով կապված է եղել Hurama-յի հետ, որտեղից էլ դեպի Šamuha տանող ճանապարհն անցնում էր Luhuzattiya երկրի միջով։ Šamuha-ի մոտավոր տեղադրության համար մեզ համար որպես բանալի տեքստ է ծառայում Kt92/k 34, 5-ն։ 1 Հեղինակն իր երախտագիտությունն է հայտնում Հ. Խորիկյանին (ՀՀ ԳԱԱ արևելագիտության ինստիտուտ, Հայաստան, պ.գ.թ,դոցենտ), Մ. Բադալյանին («Էրեբունի» պատմահնագիտական արգելոց թանգարան) և Հ. Մարտիրոսյանին (Իրանագիտությանինստիտուտ, Ավստրիայի գիտությունների ակադեմիա, Ավստրիա, բ.գ.թ.), Լ. Եգանյանին (Շիրակի երկրագիտական թանգարան,պ.գ.թ.) գրականություն տրամադրելու և մի շարք արժեքավոր դիտողություններ կատարելու համար։ Erkanal-Öktü, A. et al. (eds.) Hayat Erkanal’a1. Ես վճարեցի sheqel-ի կեսը Hurama-ի պալատիհամար։ 2. Ես վճարեցի Daya-ի որդի Ikun-piya-ին 12 շեկելLuhuzattiya տարվող հյուսվածքի մաքսանենգությանհամար։ 3. Ես վճարեցի էշի համար 3 շեկել անագ և GÍN-ումնրա տեղի համար։ 4. Ես վճարեցի x շեկել անագ կամրջի համար։ 5.Ես վճարեցի x շեկել անագ Ša⌉-mu-ha–ի պալատիհամար։ 6. Ես բեռնակրին վճարեցի 1 շեկել արծաթ մինչևšamuha հասնելու համար։ 7. Ես վճարեցի 3 շեկել անագ Hatikaitra-ին։ 8. Ես վճարեցի 1 ½ անագ Kutiyaի ավագին։ 9. Ես վճարեցի 12 շեկել անագ Karahna-ի rabisikkitimin-ին։ 10. Karahna-ից Kuburnat 3 շեկել արծաթ է եկել բեռնակիր-ների համար։ 11. Ես վճարեցի 6 շեկել արծաթ nishātum-tax-ին սահմանի վրա.12. Ես վճարեցի 3 շեկել պալատի համար։ Տեքստից պարզ է դառնում, որ ճանապարհն անցնում է Hurama-ից Šamuha՝ Luhuzattiya-ի միջով։ Kt 92/k 3 տեքստում թվարկված տեղանուններից միայն Karahna-ն է, որ նույնացվել է որևէ բնակավայրի հետ։ Այն նույնացվում է ժամանակակից Akdağları-ից հյուսիս Sulusaray բնակավայրի հետ,որն ուշ աղբյուրներում (հունական, բյուզանդական) հիշատակվում է Sebastopolis ձևով1, 2։ Այս տվյալները մեծապես օգնում են որոշելու Šamuha-ի տեղը, որն էլ և հստակորեն տեղորոշվել էՍեբաստիայի (ժամանակակից Սիվասի մոտ)3։ Ստորև աղյուսակի տեսքով կներկայացնենք Šamuha- իշրջակայքի տեղանունները, այնուհետև կփորձենք ստուգաբանել դրանցից մի քանիսը։ ԱնունաղբյուրըՏարածաշրջանային կլաստերի մասին լրացուցիչ տեղեկություններ են հաղորդում նաև AKT 4, 71և TC 1, 10 տեքստերը։ [6] Šamuha․ Karahna-ի նույնացումը նշված հնավայրի հետ հնագետներին թույլ տվեց հետազոտություններ իրականացնել տարածաշրջանում Šamuha-ն որոնելու նպատակով։ Վերջին տարիների ուսումնասիրությունները թույլ են տալիս Šamuha-ն տեղադրել Սիվաս նահանգում1՝ Հալիսի հյուսիսային ափին2։ 2 Համեմատել Պևտինգերյան քարտեզի Դվին-Սատաղ-եբաստապոլիս ճանապարհը Մանանդյան Հ., Հայաստանի գլխավոր ճանապարհներն` ըստ Պևտինգերյան քարտեզի, Երևան, 1936։ Mitteilungen der Deutschen Orient GesellŠamuha-ի նույնացումը Kayalıpınar հնավայրի հետ բավականին հիմնավոր է մի քանի պատճառներով.Kayalıpınar հնավայրի շերտագրությունում V շերտը թվագրվում է հին ասուրական առևտրայինգաղութների շրջանով (Karum Zeit)։ Այս ժամանակաշրջանին վերաբերվող կավածեփ պատերով մոտմեկ մետր պահպանված շինություններ են պահպանվել. մեկը «Տամուրույի տունն/«Haus des Tamura» է(առևտրական, զբաղվում էր բրդի արտադրությամբ և վաճառքով3, մյուսը՝ արևելյան լանջի վրա պահպանված շինությունը։ Այսքան հյուսիսային շրջաններում ասուրական խեցեղենին նման խեցեղեն ուրիշ ոչ մի հնավայրիցհայտնի չէ, բացի հստակ տեղադրություն ունեցող Zalpa-յից։ Այսպիսով, Kayalıpınar 6-5-րդ շերտերի թվագրումը ՀԱԳ շրջանով, մեզ թույլ է տալիս վեր հանել միշարք հիմնահարցեր, որոնք կապված են վերջինիս առևտրային գործունեության հետ։ Մասնավորապես, Šamuha-ից դեպի արևելք առևտրի երթուղին, արտադրությունը և արտահանումը և վերջապեսէթնիկական կազմը։ [6.1] Բրդի առևտուրը և Šamuha-ն։ Հին ասուրական աղբյուրները Šamuha-ի վերաբերյալ շատաղքատիկ են։ Amur-šamaš անունով մի առևտրական հիշատակվում է Šamuha–յի կապակցությամբ,իսկ AKT3, 77 տեքստը մատնանշում է, որ Šalim-ahum առևտրականն էլ է եղել այնտեղից։ Միայն kt 93/k արխիվն է, որ որոշ պարբերականությամբ տեղեկություններ է հաղորդում Samuhaյի վերաբերյալ։ Արխիվը պատկանում է Անատոլիայում բրդի ակտիվ առևտրով զբաղվող մի ընտանիքի, որը Շամուխայից և Լուհազատիյայից բուրդն արտահանում էր հարավային շրջաններ4 ( Fig. 1)։ Այսպիսով, գրավոր աղբյուրների վկայությունն այն մասին, որ Šamuha-ն տարածաշրջանում բուրդարտահանող խոշոր կենտրոնն էր, հիմնավորվում է նաև հնագիտական և ստուգաբանական տվյալներով։ [6.2] Šamuha տեղանվան վերաբերյալ առաջարկվել են մի քանի ստուգաբանություններ, որոնք բոլորն էլ մեր կարծիքով հիմնավոր չեն։ Ժամանակին Գ. Ղափանցյանը տեսակետ է հայտնել, որ Šamuha տեղանունը կազմված է ասիանիկ sam(m) «եղեգն» և ha՝ sam(m), որը համեմատելում է հայերեն շամբ բառի հետ5։ Ս. Պետրոսյանիկարծիքով` Šamuha տեղանունը ստուգաբանվում է «Šamuha»՝ Samha «առյուծ» (հմմտ սանս. siṁhá«առյուծ») արմատով և վերջինս տեղադրում Բարձր Հայքի Աղիւն գավառում6։ Մեր կարծիքով` Šamuha տեղանվան «խեթական» ստուգաբանությունը խիստ թերի է, որովհետև եթե այս տեղանվան ամենահին հիշատակումըլիներ խեթական աղբյուրներում (մ.թ.ա. XVII-XIIIդդ.), ապա այս ժամանակ միայն տրամաբանականկլիներ նման մոտեցումը, բայց քանի որ Šamuhaտեղանունն սկսվում է հիշատակվել ՀԱԳ շրջանում(մ.թ.ա. XIX-XVII դդ.), ապա վերջինիս ստուգաբանության հարցում պետք է դիմել կրկին հստակվկայված էթնոլեզվական միջավայրին, այն է՝ խաթականին։ Մենք կիսում ենք Օ. Սոյսալի կարծիքը, համաձայն որի՝ Šamuha տեղանունը տրոհվում է šaգոյականի նախածանցի7՝՚հավաքականություն,Քարտեզ 1. Հին ասուրական առևտրայինճանապարհները. Šamuha-Tegarama1 Այլ մոտեցման համար համեմատել Bobokhyan A., Kommunikation und Austausch im Hochland zwischen Kaukasus und Taurus,ca. 2500 -1500 v. Chr. BAR International Series 1853 2008, էջ 619 քարտեզը։ 2 Šamuha –ի տեղադրության վերավերյալ կան բազմաթիվ տեսակետներ։ Սակայն մինչև Մյուլլեր-Կարպեի կողմից Կայալիպինարի հայտնաբերումը, Ֆոռլիանին և Գյոթցեն Šamuha-ն տեղադրում էին Սիվաս նահանգում՝ Հալիսի վերին հոսանքների և Վերին Եփրատի միջև։ Քնարկումը տես՝ Քոսյան Ա., Հայկական լեռնաշխարհիտեղանունները (ըստ խեթական սեպագիր աղբյուրների), Երևան, 2004, էջ 88.Հմմտ. RGTC 1, S.338ff, RGTC 6.2, S.137 3 Ta-mu-ura փոքրասիական ծագման այս անունը հիշատակված է kt 87/k 316 և TC3, 237 տեքստերում։ Ta-mu-ur-i-a ձևով էլ հիշատակվում է IC1, 117; ICK1, 129; kt 94/k 463` Rieken E., Die Tontafelfunde aus Kayalıpınar’, Central-Acts of the International Conference held at the University of Florence (7-9 February 2007), (Studia Asiana 5). (Rome)։ 2010, 168.6 Պետրոսյան Ս., Սամուխայի Մայր դիցուհու պաշտամունքի ակունքները, Պատմաբանասիրական հանդես, 2004, № 1, էջ 160174։ 7 Հմմտ. Šapinuwa (*ša–pinu–a; zu? Խաթ.. pinu «որդի, երեխա», HTWT 238.ինչ-որ բանի շուրջ խմբվածություն և խաթ. muh «Herd/ վառարան, օջախ»1 արմատի` * ša=muh=a2«օջախի շուրջ»։ Քննելով Շամուխային վերաբերող գրավոր սկզբնաբյուրները՝ կարող ենք եզրակացնել, որ վերջինս միջին բրոնզի դարաշրջանում Փոքր Ասիայում ուներ կարևորագույն առևտրատընտեսականկենտրոնի նշանակություն և կապող օղակ էր մի կողմից Խաթթումից Շամուխա, մյուս կողմիցՇամուխայից Խաթուշաշ և, վերջապես, Շամուխայից դեպի Արարատյան դաշտ՝ Կարմիր բերդ (տե՛ սքարտեզ 1-ը)։ [7] Kutiya տեղանունը հանդիպում է kt 93/k 3 տեքստում։ Մեզ հայտնի ստուգաբանության փորձառայժմ գոյություն չունի, ուստի, մենք առաջարկում ենք հետևյալ ստուգանությունը.Kutiya տեղանունը տրոհվում է Kut արմատի և -iya վերջածանցի։ Առաջին մասը՝ խաթ. ՝kut ՚ հոգի/Seele ՚ և -*iya (*yay նախաձևով3) «տալ, ապահովել»՝ «հոգի տալ, ապահովել» իմաստաբանորեն հիմնավորված իմաստով։ [8] Hatikaitra տեղանվան հիշատակությունը մեզ հայտնի աղբյուրներում միայն kt 93/k 3-ն է,որտեղ այն հիշատակվում է Šamuha-ի հետ կապված երթուղու կապակցությամբ։ Վերջինս զբաղվումէր անագի ներկրմամբ և արտահանմամբ։ Մեր կարծիքով՝ Hatikaitra տեղանունը պետք է տրոհել hat(t)i և kait +ra մասնիկների։ Տեղանվան առաջին մասը՝ hat(t)i , խաթերի ինքնանվանումն է։ Խեթական ու խաթական երկլեզուարձանագրություններում խաթերենը գրվում էր hattili՝ «խաթերեն»4։ Խաթ. kait «հացահատիկ/Getreide» և -ra վերջածանց՝ խաթ. hati «խաթական»+kait «հացահատիկ»+ra։ Բենիկ ՎարդանյանԲանալի բառեր՝ հին ասուրական գաղութներ, հին ճանապարհներ, Շամուխա, բրդի արտահանում և ներկրում,ՇԱՄՈՒԽԱՅԻ ՈՐՈՇ ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՇՈՒՐՋխաթեր։

example107

example107

Մեծ եղեռնը գրեթե անմիջապես արձագանքներ ունեցավ արտերկրի գրականության մեջ, կապվեց համամարդկային խնդիրներին`տասնամյակների ընթացքում լրացվելով բարբարոսության նորանոր փաստերով, որոնք հրատապ են դարձնում երևույթի քննության նոր մեկնակետեր։ Դրանցից ամեն մեկը` ուղղակի թե միջնորդավորված, բերում է որոշակի հայեցակարգ` դիտված իր ազգային ու ժամանակային հեռավորությունից։ Մեր հոդվածում փորձում ենք ներկայացնել արտասահմանյան որոշ վեպերի կարևոր էջեր, որոնք առանձնանում են հարցադրումների լայնությամբ, սկզբունքայնությամբ ու հղացման ինքնատիպությամբ։

Ցեղասպանությունը, նրա ուղղակի կամ անուղղակի գեղարվեստականարձագանքները մշտապես առկա են ոչ միայն հայ նորագույն գրականությաներկերում, որոնք բերում են իրենց հատուկ տեղական նյութն ու իմաստավորմանգեղարվեստական յուրահատկությունները, այլև համաշխարհային գրականության մեջ գնալով նկատելի կշիռ են ձեռք բերում` անմիջականորեն առնչվելովհամամարդկային խնդիրների, դառնալով մի առանձնահատուկ ասպարեզ, որտեղ իրենց արտահայտությունն են գտնում փիլիսոփայական բազմաթիվ հարցադրումներ, մասնավորապես մարդասիրության ճգնաժամը, նրա սպառումըարդեն 20-րդ դարի սկզբում։ Ոճիրը, եթե չի գտնում իր արդար հատուցումը,դառնում է շարունակական ու շարունակվող, ահա թե ինչու այդ անցյալն անսպասելիորեն հառնում է մեր այսօրվա մեջ, և մենք հանկարծ հայտնվում ենքխնդիրների նույն գորդյան հանգույցում, ինչ որ դարասկզբին, վերստին կարևորվում է «սառցալեռան այն ողջ ստորջրյա հատվածը», որ սկզբում անտեսվել էրկամ մոռացության մատնվել։ Առհասարակ ամեն մի պատերազմ գեղարվեստի մեջ թողնում է իր կայուն ուղեծիրը` բռնի մահվան, անորակելի չարության ու դաժանության (հատկապես ժողովրդի առավել անօգնական հատվածի` ծերերի, կանանց ու երեխաների հանդեպ), նաև մարդկայնության անսպառելի դրսևորումներով, ահաթե ինչու Հայկական ողբերգության արտացոլումները անվերջ են ու գեղարվեստորեն ոչ միանշանակ։ Ռուսական առաջին հեղափոխության շրջանում`դեռ1906-ին, Հովհ. Թումանյանը գրում է Փիլ. Վարդազարյանին. «Հիրավի, այսքանտգեղ, այսքան լիրբ, այսքան անիրավ, հրեշավոր կռիվ, ինչ որ թուրք-հայկականնէ, դժվար թե եղած լինի։ Գուցե նախապատմական շրջաններում, երբ որ մարդիկիրար ուտում էին» /1,15/։ Փոփոխվող ու հեռացող ժամանակներն առաջադրումեն նոր բարոյաբանական խնդիրներ, աճում է նաև ընթերցողի իրազեկությունը,գրական շուկան այսօր հարստանում է տարբեր գրողների գործերով, որոնքպերճախոս ապացույցն են այն բանի, որ հայության ապրած մեծ ողբերգությունները հեռու են ավարտվելուց կամ տեղայնանալուց։ Մեր աշխատանքում ներկայացրել ենք արտասահմանյան գրականության՝ հիմնականում վերջին շրջանումհրատարակված որոշ նմուշներ, որոնք անդրադարձել են Մեծ եղեռնին` ճշմարտության համակողմանի բացահայտման ու մարդասիրական հարցադրումներիխորացման ձգտումով։ Այդ բոլոր երկերի կիզակետում հանկարծ հայրենազուրկդարձած մի ամբողջ ժողովրդի ու առանձին անհատների ճակատագիրն է, միջազգային դիվանագիտության անպատեհ ամենաթողությունը, որ վաղ թե ուշկրկին հառնելու է մարդկության առջև, ինչպես վկայում է իսպանացի գրող Գոնսալո Գուարչը իր «Սպիտակ լեռը» գրքում` անդրադառնալով մերձավորարևելյան խնդրի վաղեմի ակունքներին։ Այդ վեպերի մեծ մասը հենվում է փաստի, վավերաթղթերի վրա (Գուարչ, Այլիսլի, Վոնեգուտ, Յալչըն և այլք), շատ հաճախ,ինչպես, օրինակ, Գուարչի մոտ, հիշեցնում է գրական մոնտաժ` գեղարվեստական-վավերագրական հենքով, և երբեմն էլ, բարձրանալով մերկ փաստից,դառնում է ողջ պատմաշրջանի ընդհանրացումը` շնորհիվ ժամանակակից կենսադիրքի և պատմական իմաստուն հեռավորության, բայց այդպես էլ չհասցնելով ձեռք բերել գեղարվեստական ծանրակշիռ արժեք … Աշխարհի մեծ գրողներիմոտ էլ ծնվում են նույն ազնիվ մտորումներն ու հույզերը` նրանց անխուսափելիորեն դարձնելով մարդկության մեծ ընտանիքի արյունակիցներ։ Կամենում ենքառանձնակի նշել ռուս մեծ գրող Սերգեյ Գորոդեցկու վաստակը, որն առաջինըդարձավ դեպի մեր ցավը, չափակշռեց եվրոպական «մարդասիրական» դիվանագիտության չարաբաստիկ նժարը Հայոց հարցի տարբեր փուլերում։ Նա առաջինը Հովհ. Թումանյանի հետ նկատեց հայկական խնդրի համամարդկայնությունը, որի մասին հետագայում գրելու էր խորագետ Դեմիրճյանը։ «Հայ եղբայրներիս» բանաստեղծության մեջ Գորոդեցկին գրում էր. «Այնքան բան կա ձեզ սիրելու համար»/2, 41/։ 1916-ի գարնանը Թիֆլիսում ,,Русское слово,,-ի թղթակիցԳորոդեցկին, պատրաստվելով մեկնել Վանի տարածք` տեղի նահանգապետիտնօրինության տակ, սկզբում պարզամտորեն հավատացած էր, որ «դա պատերազմ է հանուն ռուս ժողովրդի կենաց ու պատվի» /2,270/։ Բարեբեր մի հանդիպումը Հովհ. Թումանյանի հետ դառնում է այսուհետև ողջ կյանքի շրջադարձը։ Իր երիտասարդ բարեկամին ճանապարհելիս նա հորդորում է՝ պահպանեք երեխեքին, նաև հավելում. «Չմոռանաք և քուրդ երեխեքին։ Նրանք էլ էնպես անտիրական են, ոնց որ մերոնք»/2, 281/։ Տեսածի ու լսածի արձագանքը դառնում ենռուս գրողի ոչ միայն 10-ական թթ. բանաստեղծություններն ու հոդվածները, այլևնա ծրագրում է «Արևելյան վիպերգ» եռամաս էպոպեայի գրությունը (հետագայում` «Շամիրամի այգիները»), որից լույս տեսավ միայն «Վառ կարմիր մրրկասյուն» վեպը 1928թ.։ «Շամիրամի այգիները» վեպին գրողն անդրադարձավ ողջկյանքի ընթացքում, իսկ երկի վերջին ամբողջական տարբերակը 1970թ. հայտնաբերեց և հրատարակեց Իրմա Սաֆրազբեկյանը նախ`,,Литературная Армения,, ամսագրում, ապա միայն վերջերս` 2010թ.-ին, «Վերջին ճիչը» գրքում։ Զարմանալի արդիական այս երկը առանձնանում է ոչ միայն կյանքի բանաստեղծական ընկալումներով` ի հեճուկս այն ամենի, ինչի մասին նա ստիպված է խոսել,ծայրահեղ զգացմունքային հագեցումներով, մենախոսական շարադրանքով,այլև հարուստ ենթատեքստային մեկնաբանությամբ` իր ուղղվածությամբ ընդհուպ հանգելով համամարդկային արժեքների պաշտպանության անհրաժեշտությանը, մարդկության եղբայրության գաղափարին։ Ընդամենը 13 տարի է բաժանում Եղիշե Չարենցին ու Սերգեյ Գորոդեցկուն, սակայն կատարվածի ընկալումներն ու գնահատականը թույլ են տալիս հայտնաբերել ուշագրավ զուգահեռներ չարենցյան «Դանթեական առասպել»-ի և «Շամիրամի այգիներ»-ի միջև. երկու արվեստագետներն էլ սիրեցին արդեն մեռյալներով «բնակեցված» այդ երկիրը, այնուամենայնիվ, «լի հեքիաթներով ու անխռով գեղեցկություններով»։ Չիուշանալու նաև անդառնալի կորուստների զգացումը. դեռ առաջին վերադարձիցհետո տպագրած «Ավերված դրախտը» /1916/ հոդվածում Գորոդեցկին գրելու է.«Սարսափելի է հիշողությունն այն տառապանքների, որ մարդը պատճառում էմարդուն։ Եվ ոչ պատերազմում։ Կռվի մեջ ահավոր չէ տառապանքը։ Անտանելիէ, երբ մտածում ես, որ հարյուր հազարավոր խաղաղ, անպաշտպան մարդիկհենց մարդկանց ձեռքով ենթարկվել են վայրագությամբ անլուր խոշտանգումների, մարմնի ու հոգու նրբարվեստ լլկանքների… Այն զգացումը, որով համակված կանգնում ես ջարդ ու ավերումների վայրում, ոչ մի բանի հետ չի կարող համեմատվել վշտի և ցավի ուժով։ Անուղղելի չարիք, անջնջելի խայտառակություն,անզոր ցասում մարդկային հոգուն հասցված անարգանքի համար. ահա այնառաջին զգացմունքները, որ հարուցում է Թուրքիան» /2,52/։ Հուլիսի 18-ին ռուսական զորքերի հերթական նահանջի հետ ավարտվում է Վանի հովվերգությունը։ Չենք սխալվի, եթե ասենք, որ Գորոդեցկին գրողներից առաջինն ընդվզեց մեծ տերությունների, նաև ռուսական դիվանագիտության անարդար պահվածքիդեմ, իր վեպում ընդգծեց յուրայինների անհոգի ու անտարբեր դիրքորոշումը,որն արտահայտվում էր չպատճառաբանված նահանջների հրամաններով, գաղութարարի տարապատեհ հրճվանքով, մինչդեռ ռուսական զորքի գործուն մասը Եփրատից այն կողմ օգնում էր անգլիացիներին…Առանձին դրամատիզմովեն գրված այն էջերը, որոնք պատմում են ցարիզմի վարած երկդիմի քաղաքականության մասին. ռուսական հրամանատարությունը զենք էր բաժանել նաևթշնամի քրդերին` իր դաշնակից հայերին բնաջնջելու համար։ Մարդասեր գրողըխորամուխ է այն հոգեբանական խնդիրներին, որ հետևանքն են ցեղասպանության. «Հոգնությունն ու վիշտը նրանց միջից դուրս էին մղել բոլոր ուժերը, բոլորունակությունները։ Նրանք (խոսքը փրկվածների մասին է) մոլորվել էին ողջերիու մեռածների միջև։ Նրանք հիմա ոչինչ չէին իմանում, չէին կարողանում, չէինցանկանում» /2,458/։ Անմարդկային տառապանքներից հետո հայությունըհայտնվել էր «անէության հողմապտույտի մեջ», արմատախիլ եղած, «լինելիությունից դուրս»։ Քսաներորդ դարի 2-րդ կեսին աշխարհի մի շարք երկրներում ձևավորվեց մի նոր գիտաճյուղ` ցեղասպանագիտությունը, որի անմիջական հետևանքներից մեկն էլ եղավ այն, որ արտասահմանյան գրականության մեջ ուժեղացավհետաքրքրությունը Հայոց մեծ եղեռնի հանդեպ։ Մյուս կողմից էլ ժամանակ առժամանակ մեծ տերություններին հարկավոր է լինում «մտաբերել» Հայկականհարցը` սեփական խնդիրները լուծելու համար, ինչպես դա եղավ 1987-ի հունիսին` Թուրքիայի մուտքը Եվրախորհուրդ փակելու նպատակով։ Վերջին երկուտասնամյակներին հայերեն թարգմանվեցին ամերիկացի Կուրտ Վոնեգուտի,իսպանացիներ Մարիա Անգլադայի, Գոնսալո Գուարչի, Խոսե Գուռիարանի,գերմանացի հրեա Էրիխ Հիլզենրաթի, ազգությամբ թուրք Քեմալ Եալչընի, Օրհան Փամուքի, ազերի Աքրամ Այլիսլիի (վերջինիս «Քարե երազներ» երկը ունի«Վեպ-ռեքվիեմ» խոսուն ենթավերնագիրը) և այլոց գործերը։ Այդ երկերում,որպես կանոն, հայերի հետ կատարվածը դիտվում է իբրև մարդու անկմանգահավեժ ընթացքի արտահայտություններից մեկը, որը շարունակ «հարստանում է» նրա բարոյալքման ու նահանջի նորանոր փաստերով։ Այստեղից էլ`նման երկերի համամարդկային արժեքը, որ քաջ գիտակցում են աշխարհիգրողները։ Վտանգված է առանձին անհատի, սոցիալական խմբերի գոյատևումը,քանի որ իրական կյանքը գնալով հեռանում է մարդասիրական իդեալներից,բացահայտորեն խրախուսվում են բռնությունը, դաժանությունը, և մարդունսպառնում է զոմբի դառնալու աղետը, որն արտահայտվում է նրա աչքերի դատարկությամբ, ամեն ինչի հանդեպ կատարյալ անտարբերությամբ։ Այդ իրողությունը մարդու և մարդկայնության արժեհամակարգում է փորձում քննել թուրքգրող Օրհան Փամուքը` այդ անելով աննկատելի, առանց կտրուկ ընդգծումների,բայց ոչ մի պահ չմոռանալով, որ «աղքատացած ու խունացած», «միջին խավիչափավոր կարիքի միջավայր» Կարսի կորսված գեղեցկությունն ու բարեկեցությունը պայմանավորվել էին առաջին հերթին հայերի ներկայությամբ։ Ահանման «աննկատելի» մի դիտողություն. «Եղել են նաև մարդիկ, ովքեր այստեղապրել են Հայկական պետության ժամանակներից, և նրանց` դեռ 1000 տարիառաջ կառուցած վանքերից մի քանիսն իրենց ողջ հրաշագեղությամբ կանգունեն առ օրս» /3,27/։ Այսպիսով, վեպի էջերով շարունակ անցնում է հայկականթեման` «ուրվականների նման միայնակ, լքված ու անբնակ հնամյա տների»տեսքով, հայ դարբինների վարպետության համր վկաներով, «Անի ուրվականքաղաքով»։ Իսկ ազերի լրագրողին ամբոխից մեկը հարց է տալիս. «Ու՞ր ենԿարսի և Անատոլիայի միլիոնավոր հայերը»/3,264/։ Գրողի ուշադրության կենտրոնում կամայականությունն է, հայրենակիցների մոլեռանդությունն ու հետամնացությունը։ Այդ մասին են վկայում նաև վեպի բնաբանները, որոնցից մեկը՝հղված Բրաունինգից, հռչակում էր. «Մեր ողջ ուշադրությունը բևեռված է համայն գոյի վտանգավոր ծայրահեղություններին»։ Կենցաղային աննշան թվացողմանրուքը այստեղ կարող է ստանալ կենաց-մահու նշանակություն։ Նախկինքաղաքապետին սպանել են այն պատճառով, որ փլվել է անօրինական կառուցված մի պատշգամբ։ Ուշագրավ է, որ վեպի կենտրոնական դեմքը` Քերիմը կամպարզապես Կան, 12 տարի արդեն քաղաքական վտարանդի է Գերմանիայում,թեև երբեք չի զբաղվել քաղաքականությամբ։ Քաղաք ժամանող յուրաքանչյուրոք պարտավոր է ներկայանալ ոստիկանատուն` ըստ 1940թ. ի վեր արմատավորված գավառական սովորության, իսկ քաղաքային լրատվության 90%-ը տրամադրում են նահանգապետն ու անվտանգության վարչությունը` հաղորդելովնաև այնպիսի դեպքերի մասին, որոնք դեռ տեղի չեն ունեցել։ Սարսափելին այնէ, որ քաղաքում կատարվող սպանություններն ու ինքնասպանությունները ոչմեկին չեն զարմացնում և կատարվում են առանց որևէ ակնհայտ պատճառի,ասես իբրև ինքնին հասկանալի երևույթներ, որոնք մտել են առօրյա կյանք ևդարձել կենցաղի անբաժանելի մաս։ Կան իր բանաստեղծություններից մեկնանվանել է «Վայր, ուր չկա ալլահ»։ Կարսն իրենով ընդհանրացնում է երկրի այնբազմաթիվ քաղաքների դժբախտ, հուսալքված, ձախողակ, հուսահատությանմատնված մարդկանց, որոնց դեմքին պարտության հավիտենական կնիքն է։ Վեպում ինչ-որ տեղ խաղարկվում է մարկեսյան «Նահապետի աշունը» վեպիքաղաքական սցենարը, որ, ի դեպ, գեղարվեստական արձագանքներ ունեցավաշխարհի տարբեր գրականություններում` ապացուցելով ժամանակակից պետական կառավարման համակարգերին բնորոշ ալոգիզմը, հակաժողովրդականբովանդակությունը, «թատերական հեղափոխությունները»։ Գրողը համոզված է.«Մեր ողորմելի կյանքը ոչ մի դեր չունի մարդկության պատմության մեջ։ … Եվմենք կմնանք աննշան մի հավաքականության ներկայացուցիչներ, ովքեր խեղդվում են իրենց փոքրոգի, անմիտ վեճերում, ովքեր իրար կոկորդ են կրծում այնպատճառով, թե կանայք ինչ են քաշելու գլխներին. կբացվեն ճանապարհները, և«թատերական հեղափոխությունը» կավարտվի»/ 3, 272/։ Չեխովի, Շուկշինի, Այթմատովի ու Մարկեսի գործերի թարգմանիչն էեղել Աքրամ Այլիսլին, որի «Քարե երազներ» վեպի հիմքում 1988-90թթ. հայադրբեջանական «համակեցության», Սումգայիթի ու Բաքվի հայկական ջարդերի անդրադարձն է` ենթախորքում հավելելով նաև նախիջևանահայության` անցած դարասկզբի կոտորածների մշտատև հետևանքները։ Վեպը ռուսերեն բնագրից վարպետորեն թարգմանել է Արտակ Վարդանյանը։ Բրիտանական «Ինդեփենդենթ» թերթին տված հարցազրույցում գրողը հաղորդել է, որ իր գիրքը «հաշտեցման մասին» է։ Մեկ այլ հարցազրույցում գրողն ասում է, որ դեռ տարիներառաջ գրած այս գիրքը տպագրության հանձնելու որոշմանը խթանել է ՌամիլՍաֆարովի հետ կապված միջադեպը՝ այնքան բնորոշ երկու հարևան ազգերի՝տասնամյակներով ամրագրված փոխհարաբերությանը։ «Երբ տեսա խելահեղարձագանքն ու հայերի և ադրբեջանցիների միջև թշնամության չափ ու սահմանչճանաչող, միտումնավոր բորբոքվող այդ մոլագարությունը, որոշեցի տպագրելվեպս»,- գրում է նա /4,5/։ Կարծում ենք` վեպը մեր օրերի լրջմիտ, անաչառ ուհամարձակ գործերից է` նվիրված «իրենց հեռանալով անդարմանելի ցավ թողած» հայրենակիցների՝ ագուլիսցի հայերի հիշատակին։ Գրողի միկրոտիեզերքը «բռնի դավանափոխված ու հայաթափված» Ագուլիսն է։ Գրողը կատարվածահասարսուռ ոճիրներից ավելի քան 2 տասնամյակ անց ապաշխարում է`«ասես հետևելով աստվածաշնչյան իմաստությանը, որ ճշմարտության խոստովանանքն ինքնին ազատագրում է» /4,8-9/։ Յուրովի դժբախտ են վեպի բոլոր գործող անձինք` դահիճներից մինչև զոհերը։ Անեծքի ու տարաբախտության խարանն ընդմիշտ դրոշմված է այն մարդկանց ու նրանց սերունդների հոգիներումու ճակատներին, ովքեր առաջնորդվել էին կույր ատելությամբ ու մոլեռանդությամբ, ոտնահարել համակեցության ու կրոնական հանդուրժողականության համամարդկային դարավոր օրենքները։ Հայ ծերունու լլկված դիակը պաշտպանելու համար դաժանորեն գանահարված Սադայ Սադըղլին և նրանհիվանդանոց հասցնող Նավարիշ Կարաբախլին հիշեցնում են, ըստ հեղինակի,Դոն Կիխոտի ու Սանչո Պանսայի պատմության ամենատխուր էջը. հսկա քաղաքում խոշտանգված ու սպանված յուրաքանչյուր հայի հետ կարծես հենցիրենք էին խոշտանգվում ու սպանվում։ Ամենաթողության ու ոճիրի այս մթնոլորտում «հանգիստ կարելի է երկրի երեսից ջնջել ցանկացած մարդու, եթե նրաթիկունքին ոչ ոք չի կանգնած»/4, 30/։ Ցավոք, մարդ արարածը շատ դյուրությամբէ համակերպվում շուրջբոլոր տիրող մթնոլորտին, սակայն Մոսկվայից վերադարձած բժիշկը 3 տարվա ընթացքում հասցրել է փոխել վերաբերմունքը «և՛ կրոնի, և՛ հայրենիքի, և՛ հենց Մարգարեի հանդեպ», որ պատճառ էին դարձել նրաանձնական ողբերգության։ Բնորոշ է, որ Այլիսլին տեսնում է առհասարակ մարդու անկումը. մարդիկ` հայ թե ազերի, շրջում են այլևս մոլեռանդ ամբոխով, նախիրներով։ «Եվ խոսելու, գոռալու, փառաբանելու լիակատար իրավունքը տրվածէր միայն այդ ամբոխներին։ Տարօրինակ էր նաև այն, որ այդ արարածներիբացականչած բառերի քանակը հավասար էր այն բառերի քանակին, որոնք,հավանաբար, որսի ժամանակ նախամարդիկ էին օգտագործում» /4,63-64/։ Գիտակցությունը կորցնելուց ի վեր դերասան Սադայը, որի տոհմում ոչ մեկը չէրունեցել գոնե մի կաթիլ հայկական արյուն, իր մտասևեռումների մեջ կա՛մ իրԱուլիս- Այլիսում է, կա՛մ էլ Էջմիածնի ճանապարհը բռնած` պատրաստվում էապաշխարելու և կրոնափոխ լինելու։ Համամարդկային բարձր արժեքների հետամուտ է նաև բժիշկ Աբասալիևը, որի համակրանք-հակակրանքները առնչություն չունեն ո՛չ հայերի, ո՛չ էլ մահմեդականների հետ. «Դա, ավելի շուտ, մարդուկողմից ճշմարտությանը հավատարմության ևս մի յուրօրինակ և հիրավի ազնիվդրսևորում էր»/4, 94/։ Նա երկարամյա իր դիտողությունների հիման վրահամոզվել է, որ սպանված հայերի մասին հիշողությունը չի կարող հանգիստտալ նրանց տներում ապրող թուրքերին. «Այն այլիսցի ընտանիքներում, որոնքհայի տուն են բռնազավթել, հոգեկան հիվանդներ կան։ … Ոչ մի մարդ Այլիսում,ով այն ժամանակ հայերի հանդեպ բռնությունների միջոցով է մտադիր եղել բարեփոխել իր կյանքը, մինչև հիմա հանգիստ չունի»/4, 85-86/։ Ուշագրավ է, որ բոլորովին այլ ոգով ու ոճով գրված մեկ այլ` Էլիֆ Շաֆաքի «Ստամբուլի ընկեցիկը»վեպում /2006/, սյուժետային հանգույցները նույնպես բերում են անխուսափելիհատուցման գաղափարին, մինչդեռ նրա կենտրոնական հերոսը` Մուստաֆան,օտարվել էր ընտանիքից` փորձելով ազատագրվել անցյալի մղձավանջներից։ Բարձր ներշնչանքով է գծված Ագուլիսի ու նրա բնիկների պատկերը,մարդիկ, ովքեր երբեք չէին դադարել իրենց հրաշք եկեղեցիները կառուցելուց,իրենց գրքերը գրելուց և իրենց Աստծուն երկրպագելուց … Իր հերոսներից մեկիմիջոցով հեղինակը գրում է, որ իսկական սերը չի ճանաչում ոչ մի սահման. «Այդսերը մաքուր հայելի է, որտեղ արտացոլվում են միայն բարությունն ու գթասրտությունը» /4, 70/։ Այդպիսի բարձր սիրով ու նվիրումով է գրված «Քարե երազներ» վեպը։ Այսպիսով, ժամանակակից գեղարվեստական արձակը ակտիվորենստանձնել է մի մեծ առաքելություն. ականատես բարձր մշակույթի կործանման,մարդկային կեցության հենց հիմքերի խարխլման` այն՝ իբրև հակակշիռ, հանդես է գալիս հավերժական ճշմարտությունների, անանց արժեքների բացահայտման ընդգծված միտումով։ Երբեմն այդ երկերին բնորոշ քաղաքական հագեցվածությունն սկսում է գործել ի վնաս դրանց գեղարվեստական կողմերի, ինչպես երևում է Գուարչի վեպերում (Հայոց կտակը, Սպիտակ լեռը)։ Տեղին է այսպարագայում հիշել Ստենդալի նկատումը, որ վկայակոչում է Օրհան Փամուքը.«Քաղաքականությունը գրական ստեղծագործության մեջ հնչում է կոպիտ, ինչպես ատրճանակը, որը կրակում է համերգի ժամանակ, սակայն դա այն է, ինչանտեսել չենք կարող…»/3, 9/։ Գնալով ընդհանրական է դառնում մի միտում, որի համաձայն՝ հայերիցեղասպանությունը առավել քան երբեք աղերսներ է ստանում մարդ էակի աղավաղվող բնության հետ, թույլ է տալիս ճանաչել նաև մեզ` արժևորված «դրսից»։ Կատարվածը չի կարող անտեսվել, քանի որ շարունակում է մնալ «չսպիացածվերքը», որը «հարստանում է» մարդկային բարոյալքման ու նահանջի նորանորփաստերով։ Անպատիժ ու չդատապարտված ոճիրը շարունակական է … Այստեղից էլ` նրա համամարդկային նշանակությունը, որ քաջ գիտակցում են աշխարհի գրողները; Վտանգված է ամեն մի անհատի, հանրության գոյավիճակը,ժամանակն է կանգ առնելու, քանի որ պայթող ականը հենց մեր կողքին է։ Իսկմյուս կողմից՝ մարդուն սպառնում է զոմբի դառնալու աղետը, որն արտահայտվում է նրա աչքերի դատարկությամբ, ամեն ինչի հանդեպ կատարյալ անտարբերությամբ։ Ժամանակակից վեպը, դիմելով անցյալի վերաիմաստավորմանը,դառնում է է՛լ ավելի բարդ ու բազմանշանակ, քանի որ ակնհայտ է հումանիստական քաղաքակրթության սպառումը, մարդկային փոխըմբռնման անհնարինությունը նույնիսկ միևնույն էթնիկական սահմաններում։ Տասնամյակների հեռավորությունը չի խլացնում կորուստների ցավը, և մեր օրերում գնալով հրատապ է դառնում ամենաէականի մասին հարկավոր լրջությամբ արտահայտվելու ձգտումը. անցյալը անսպասելիորեն հառնում է մեր այսօվա մեջ, և մարդկությունը հաճախ հայտնվում է հարցադրումների նույն մոգական շրջանակներում։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Թումանյան Հ., Փիլիպոս Վարդազարյանին // Երկերի լիակատար ժողովածու,հ. 10, Եր., ՀՀ ԳԱԱ Գիտություն հր., 1999, էջ 14-16։ 2. Գորոդեցկի Ս., Վերջին ճիչը, Եր., «Էդիթ Պրինտ» հր., 2010, 591 էջ։ 3. Փամուք Օրհան, Ձյունը, Եր., «Անթարես» հր., 2006, 406 էջ։ 4. Այլիսլի Աքրամ, Քարե երազներ, Եր., «Գրաբեր» հր., 2013, 192 էջ։ Տեղեկություններ հեղինակի մասինՀակոբյան Անահիտ Գուրգենի - բ.գ.թ., ԳՊՄԻ-ի արտասահմանյան գրականության ամբիոնի դոցենտ, E- mail։

example367

example367

Պարենային անվտանգության խնդիրը հանդիսանում է 21-րդ դարի կարեւորագույն հարցերից մեկը։ Այդ հիմնախնդիրը ավելի ու ավելի է լրջանում բնակչության աճին զուգընթաց։ ՄԱԿ-ի Պարենի եւ գյուղատնտեսության կազմակերպության տվյալներով այսօր մոտ 1 մլրդ մարդ սոված է։ Յուրաքանչյուր տարի սովամահ է լինում 18-20 մլն մարդ։ Պարենային անվտանգության հիմնահարցը ակտուալ է նաեւ Հայաստանում։ Հոդվածում ներկայացված են ՀՀ պարենային անվտանգության մի քանի հիմնահարցերի լուծման ուղղությունները։

Բնակչության պարենային ապահովումը քսանմեկերորդ դարի ամենակարեւոր մարտահրավերներից է։ Դեմոգրաֆները վկայում են, որ մեր թվարկության սկզբին երկրագնդի բնակչությունը կազմել է ընդամենը 300 մլն։ Առաջին հազարամյակի ընթացքում այդ թիվն ավելացել է ընդամենը 30 միլիոնով, այնինչ երկրորդ հազարամյակի ընթացքում բնակչությունը աճել է 20 անգամ։ 2017 թ-ինբնակչության թվաքանակը անցել է 7,5 մլրդը[1]։ Բնակչության աճին զուգընթաց՝ գնալով սրվում է պարենային ապահովման հիմնախնդիրը։ ՄԱԿ-ի Պարենի եւ գյուղատնտեսության կազմակերպության (ՊԳԿ) տվյալներով ներկայումս սովի է մատնված մոտ 1 մլրդ մարդ։ Ամեն տարի սովամահ է լինում 18−20 մլն մարդ։ Դա նշանակում է, որ պարենային անբավարարությունը դարձել է ոչ միայն զարգացումն արգելակող, այլեւ սոցիալական եւ քաղաքական անկայունություն ծնող լուրջ սպառնալիք[2]։ Վերջին տարիներին մեծացել է «քաղցած» երկրներից արտագաղթը, որը ժողովրդագրական լուրջ սպառնալիք է ծնում։ 53ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Պարենային ապահովման խնդիրը հրատապ է նաեւ ՀՀ-ում։ Թեեւ ՀՀ բնակչությունը 1988-2017թթ 3,9 մլն-ից դարձել է 3 մլն, այսինքն նվազել է 13%-ով, հիմնախնդիրը ոչ միայն չի մեղմացել, այլեւ ձեւավորվել են նոր մարտահրավերներ։ Բնակչության միջին աճը 80-85 հազարից, իջել է 18,8հազարի, դրա հետ մեկտեղ արտագաղթի մեծացման արդյունքում, ՀՀ բնակչությունը այժմ նվազում է։ «Պարենային անվտանգություն» հասկացությունը գիտական շրջանառության մեջ դրվեց 1970-ական թվականներին, երբ ի տարբերություն զարգացած երկրներում պարենի ակնհայտ գերարտադրության, «երրորդ աշխարհի» երկրներում զանգվածային բնույթ էին ստացել սովը եւ թերսնումը։ Արդեն միանգամայն ակնհայտ էր, որ պարենային անբավարարության հիմնախնդիրը արտացոլում է ոչ այնքան Մալթուսի «պտղաբերության նվազման» տեսության կամ տնտեսության ագրարային հատվածի թույլ զարգացածության, որքան՝ առանձին երկրների բնակչության որոշակի հատվածի աղքատության, ինչը դժվարացնում է գործող գներով պարենի ձեռքբերումը։ Հարկ է նշել, որ «Food Security» անգլերեն ելակետային հասկացությունը թարգմանվում է երկակի՝ «պարենային անվտանգություն» եւ «պարենային ապահովություն»։ Ուստի պետք է տարանջատել «հասարակության պարենային ապահովում» եւ «երկրի պարենային անվտանգություն» հասկացությունները։ Տարածված կարծիքների համաձայն «հասարակության պարենային ապահովումը» հասարակության բոլոր անդամներին բավարար քանակությամբ անվտանգ եւ որակյալ պարենով ապահովումն է, որի համար օգտագործվում են ոչ միայն երկրում արտադրվող, այլեւ պարենային մթերքները։ Իսկ «երկրի պարենային անվտանգությունը» սեփական ռեսուրսների շնորհիվ բնակչության համար առողջապահական նորմերին համապատասխան սննդամթերքի ֆիզիկական ու տնտեսական մատչելիության ապահովումն է՝ ինչպես սովորական, այնպես էլ արտակարգ իրավիճակներում [3, էջ ՀՀ Նախագահի 2007 թ. փետրվարի 7-ի հրամանագրով հաստատված «Հայաստանի Հանրապետության ազգային անվտանգության ռազմավարություն» փաստաթղթում նշվում է, որ ՀՀ-ն, կարեւորելով գերատեսչական-ճյուղային բարեփոխումների համալիրը, ի թիվս կարեւոր այլ ոլորտների, այն նպատակաուղղում է «...երկրի պա54ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ րենային անվտանգության ապահովմանը, այդ թվում` գյուղատնտեսական արտադրանքի ու սննդամթերքի արտադրության ավելացմանը, ներմուծման եւ արտահանման հաշվեկշռի բարելավմանը, սննդամթերքի անվտանգության միջազգային չափանիշների ապահովմանը, տարածքային համալիր ծրագրերի իրականացմանը, հատկապես սահմանամերձ ու լեռնային շրջանների բնակավայրերի տնտեսական ու սոցիալական զարգացմանը, առաջադիմական տեխնոլոգիաների ներդրման միջոցով ագրարային հատվածում արտադրողականության մակարդակի բարձրացմանը» [4, էջ 63-67]։ Վերը նշվածից հետեւում է, որ պարենային անվտանգության խնդիրները պետք է լուծվեն համապետական մակարդակով։ 2014-2016թթ. Հանրապետությունում ինքնաբավության բարձր մակարդակ է ապահովվել կարտոֆիլի, բանջարաբոստանային մշակաբույսերի, պտղի եւ հատապտղի, խաղողի, մանր եղջերավորների մսի, ձվի համար, միջինից բարձր մակարդակ էկաթնամթերքի եւ խոշոր եղջերավորների մսի համար։ Մինչդեռ, ցորենի, թռչնի եւ խոզի մսի ինքնաբավության մակարդակը շարունակում է մնալ ցածր։ 2016 թվականին թարմ բուսաբուծական մթերքների արտահանումը, ըստ օպերատիվ տվյալների, կազմել է 76.7 հազար տոննա, որը շուրջ 65%-ով գերազանցում է 2014թ-ի ցուցանիշը։ Ինչպես երեւում է աղյուսակ 1-ից, գերխնդիրը կապված է գլխավոր պարենային ապրանքի՝ ցորենի հետ։ Չնայած, որ 2016թ-ին 2014թ-ի համեմատությամբ ցորենի արտադրությունը աճել է 12,2 հազ տոննայով, ՀՀ-ում ցորենի ինքնաբավության մակարդակը շարունակում է մնալ ցածր է՝ 53%։ ՀՀ-ում 2016թ-ի տվյալներով կա 446,7 հազ հա վարելահող, որից 198,1 հազ հա-ը հացահատիկային ցանքատարածություններն են։ Պետք է նշել որ վերջին տարիներին հացահատիկային ցանքատարածությունները աճել են, սակայն դա չի լուծել ինքնաբավության հարցը։ Հացահատիկային մշակաբույսերի ցանքատարածությունները կարելի է ավելի մեծացնել ի հաշիվ անմշակ մնացող վարելահողերի, որոնք ՀՀ-ումկազմում են մոտ 100 հազար հա։ Սակայն դրանք հիմնականում ցածր բերքատվության հողեր են, որոնց միայն մի մասը կարելի է օգտագործել գյուղատնտեսական նպատակներով։ 2016թ-ին միջին բերքատվությունը կազմել է, 30,7 ց/հա, այսինքն, եթե նույնիսկ չօգտագործվող վարելահողերի 20% մշակեն հա55ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ցահատիկ, ապա ներմուծումը կկրճատվի մոտ 40-50 հազ տոննայով։ Մեր կարծիքով այս ուղին չի կարող ամբողջապես լուծել հիմնախնդիրը, այլ կարող է միայն մեղմել։ Կարտոֆիլի գծով հանրապետությունն ունի բարձր ինքնաբավության մակարդակ։ 2016թ-ին ՀՀ-ի արտահանումը գերազանցել է ներմուծմանը, ինքնաբավությունը կազմել է 101%։ ՀՀ-ում վերջին տարիներին կարտոֆիլ ներմուծվում է միայն որպես սերմացու։ Ճիշտ է ՀՀ-ն ինքնաբավ է կարտոֆիլի գծով, սակայն դա դեռ չի արտացոլում ՀՀ ամբողջ ներուժը։ Ինչպես երեւում է աղյուսակ 1-ից ՀՀ-ն ունի կարտոֆիլի կորուստների մեծ քանակություն։ 2016թ-ին կորուստները կազմել են 82,4 հազ տոննա, որը 2016թ- արտադրության 13,5 % է կազմում։ Բանջարաբոստանային մշակաբույսերի պահանջարկն ամբողջովին բավարարվում է տեղական արտադրությամբ։ Վերջին տարիներին ինքնաբավությունը անցել է 100%-ի սահմանը։ Վերամշակող կազմակերպությունների հզորությունների մեծացմանը զուգընթաց` իրական նախադրյալներ եւ հնարավորություններ կան հումքի արտադրության ծավալների ավելացման համար։ Բանջարաբուծության համար խնդիր է մնում ոչ սեզոնային գների բարձր մակարդակը, որը կարելի է լուծել ջերմատնային տնտեսությունների աճի հաշվին։ 2016 թ-ի տվյալներով Հայաստանի բնակչության 60.2%-ը սպառում է օրական 2100 կկալ-ից քիչ սնունդ (ի հակառակ ազգային ստանդարտի – 2232 կկալ / օր)։ 15%-ը սպառում է հաց ու կարտոֆիլ, որը կազմում է վերջինիս սննդակարգի 70%-ը։ Ավելին, 0-ից մինչեւ 14 տարեկան եւ երեք ու ավելի երեխա ունեցող տնային տնտեսությունների 86.6%-ի օրական սպառումը 2100 կկալ-ից քիչ է, իսկ 29.5%-ը հիմնականում ուտում են հաց ու կարտոֆիլ (սննդակարգի 70%-ը) [5]։ Ինքնաբավության աստիճան, ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Վերը նշված խնդիրները լուծելու համար կարեւոր հանգամանք է միջազգային առեւտրում առաջընթացը։ Շատ կարեւոր է Մաքսային եւ Հարկային օրենսդրությունների դերը։ Մաքսային միության՝ երրորդ երկրներից ներմուծման համար մաքսատուրքերն ունեն անհամեմատ բարձր մակարդակ։ Սա հանդիսանում է բավականին լուրջ խնդիր։ Պարենային ապրանքների առումով ՀՀ-ի եւ ՄՄ անդամ երկրների միջեւ գոյություն ունեն մաքսային քաղաքականության նկատելի տարբերություններ, որոնց մեխանիկական միասնականացումը հղի է որոշակի ռիսկերով։ Այդ ամենը որոշակիորեն փորձել են կարգավորել։ Երրորդ երկրներից ապրանքների ներմուծման ժամանակ, ՀՀ-ն կիրառում է միության միասնական մաքսային սակագնով սահմանված դրույքաչափերը, բացառությամբ այն ապրանքատեսակների, որոնք ներառված են Հայաստանի Հանրապետության Եվրասիական տնտեսական միության մասին 2014թ-ի մայիսի 29-ի պայմանագրին միանալու վերաբերյալ պայմանագրի 4-րդ հավելվածում, որոնց համար հավելվածում սահմանված ժամկետում կիրառվում են հավելվածով նախատեսված դրույքաչափեր։ պետք է նշել, որ հավելվածում նշված ապրանքների գծով եւս կա մաքսատուրքի աճ՝ պարենային ապրանքների գծով, որը բացասաբար է ազդում ներմուծման վրա, եւ մեծացնում է կախվածությունը ԵՏՄ երկրներից[7]։ ՀՀ-ն նպաստում է նաեւ երկրից արտահանմանը։ Երրորդ (Մաքսային Միության տարածքից դուրս) երկրներ ապրանք արտահանելու դեպքում ՀՀ-ն կիրառում է արտահանման 0% մաքսատուրք, քանի որ ՄՄ-ն արտահանման դրույքաչափերի սահմանումը թողնում է անդամ պետության ազգային օրենսդրությանը։ Վերը նշված խնդիրների լուծման համար, առաջարկում ենք՝ 1. Հացահատիկի ինքնաբավության բարձրացման համար առաջարկում ենք 2. Արտադրության համակողմանի եւ հետեւողական ինտենսիվացում, 3. Կառուցվածքային եւ տարածքային տեղաբաշխման կատարելագործում, որը մեր կարծիքով ցածրադիր, ջրովի վայրերում ցորենի, գարու փոխարեն անհրաժեշտ է մշակել եգիպտացորեն։ Թեեւ այն կպահանջի լրացուցիչ ծախսեր, սակայն դա կլուծի հատիկային կերի ամրապնդման գերխնդիրը։ 58ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ 4. Կարտոֆիլի արտադրության ամբողջ ներուժը օգտագործելու համար առաջարկում ենք՝ y Սերմնաբուծության արմատական բարելավում, ինչի հետեւանքով ՀՀ-ն կարող է իսպառ հրաժարվել էլիտար սերմացուի ներմուծումից։ y ՀՀ-ում կարտոֆիլի կորուստների մեղմացման համար անհրաժեշտ է պահեստների եւ վերամշակող ձեռնարկությունների ստեղծում։ 5. Բանջարեղենի եւ պտղի մթերման խնդիրների լուծման համար անհրաժեշտ է պետություն-մասնավոր հատված համագործակցության արդյունավետ մեխանիզմների ներդրում։ Անհրաժեշտ է պայմանագրեր կնքել արտադրողների եւ մթերողների միջեւ։ 6. Հաշվի առնելով երկրում պտղաբուծության եւ բանջարաբուծության զարգացվածության բարձր մակարդակը, եւ հատկապես, ԵՏՄ երկրներում հայկական մթերքի բարձր համբավը, առաջարկում ենք ստեղծել հայկական բերքի համընդհանուր բրենդ, որի միջոցով հայկական միրգը եւ բանջարեղենը կարտահանվեն։ Այդ պարագայում անհրաժեշտ կլինի լուրջ փորձագիտական քննություն, որպեսզի արտահանվեն միայն համապատասխան որակ ունեցող մթերքներ, որոնք կհամապատասխանեն Codex Alimentarius-ի եւ Global GAP-ի պահանջներին։ Սա մանր արտադրողներին եւս հնարավորություն կտա արտահանել իրենց արտադրանքը։ Հնարավորություններ կստեղծվեն նաեւ բեռնափոխադրող կազմակերպություններին ավելի արդյունավետ գործելու համար։ 7. Անասնաբուծական մթերքների անբավարարությունը առաջարկում ենք լրացնել անասնաբուծության վարման գիտական համակարգի ներդրման, ճյուղի համակողմանի եւ հետեւողական ինտենսիվացման, վարման կուլտուրայի բարձրացման, ագրոպարենային համակարգի ճյուղերի ինտեգրացիայի եւ շահերի ներդաշնակեցման, կաթի եւ մսի արժեշղթայի բոլոր օղակների շահերի ներդաշնակեցման, հայկական բարձրորակ կենդանական ծագման արտադրանքի սպառողական բարձր արժանիքները միջազգային շուկայում ներկայացնելու, կենդանիների պահվածքի հիգիենան կարգավորելու, կերի բազայի ամրապնդման, տոհմային գործի կատարելագործման, բնական կե59ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ րահանդակների սեփականատիրական ձեւի արմատական վերանայման միջոցով։ 8. Անհրաժեշտ է նաեւ նոր տնտեսական իրավիճակում, ԵՏՄ անդամակցության պայմաններում, փորձել վերանայել ներմուծման մաքսատուրքերը, քանի որ դրանք մեծացնում են ԵՏՄ անդամ պետություններից ՀՀ կախվածությունը։ 9. Ինչպես երեւում է աղյուսակ 1-ից, բավականին մեծ է արտադրանքի կորուստը նույնիսկ այն արտադրատեսակների գծով, որոնց ինքնաբավությունը ցածր է, ուստի անհրաժեշտ է պետական հովանավորությամբ ստեղծել նաեւ բերքի պահպանման, պահեստավորման եւ սառնարանային տնտեսություններ։

example84

example84

Ըստ ուսումնասիրության՝ «Շախմատ» ուսումնական առարկայի նպատակը երեխաների շրջանում ստեղծագործ մտածողություն զարգացնելն է։ Շախմատը՝ որպես ինտելեկտուալ խաղ, զարգացնում է հոգեբանական մի շարք հատկություններ, ինչպիսիք են` հիշողությունը, ուշադրությունը, կամքը, համագործակցությունը, չհանձնվելու ձգտումը, որոշում կայացնելու ունակությունը, տրամաբանական մտածողությունը և պատասխանատվությունը։ Այս հետազոտության մեջ կարևորվում է այն գաղափարը, որ շախմատը սովորեցնում է ընդունել պարտությունը, այն զուգորդում է հաղթանակի ձգտումն ու կամքը՝ մի կողմից, և անվրեպ ուշադրությունը մանրուքների հանդեպ՝ մյուս կողմից։

Հայաստանն աշխարհի միակ երկիրն է, որտեղ հանրակրթական դպրոցներում շախմատը դասավանդման պարտադիր առարկա է։ Այդ նախաձեռնությունն արդեն տվել է իր արդյունքը. ընդամենը երեք միլիոն բնակչություն ունեցող Հայաստանը շախմատային գերտերություն է։ Շախմատ առարկայի մուտքը դպրոց պայմանավորված է շախմատինկատմամբ մեր ժողովրդի ունեցած հսկայական հետաքրքրությամբ ու պաշտամունքով, նաև հաղթանակների ավանդույթներով։ Մյուս կողմից՝ շախմատըզարգացնում է երեխայի տրամաբանությունը։ 2011 թ. Հայաստանում շախմատը պարտադիր ուսուցման առարկա դարձավ երկրորդ և երրորդ դասարանների համար։ Այս շախմատային նախաձեռնությունն ուղղված է ոչ միայն երիտասարդ տաղանդների որոնմանը, այլև երեխաների ընդհանուր մտավոր ունակությունների զարգացմանը։ «Շախմատ» առարկայի դասավանդման նպատակը երեխաների շրջանում ստեղծագործ մտածողություն զարգացնելն է։ Շախմատը մարդու մեջ տարբեր ունակություններ է զարգացնում, որոշում կայացնելու, ռազմավարությունմշակելու ունակություն, տրամաբանական մտածողություն և պատասխանատվություն։ 7, 8 և 9 տարեկան երեխաների համար խաղերի միջոցով ուսուցանումնավելի արդյունավետ ու օգտակար է, իսկ շախմատն արդեն իսկ խաղ է, որը մարզում է ուղեղի շատ հատվածներ [6]։ Շախմատը զարգացնում է երեխաներիստեղծագործական մտածողությունը, համեմատական վերլուծության կարողությունը, նպաստում նրանց անհատականության ձևավորմանը [4]։ Շախմատը զուգորդում է հաղթանակի ձգտումն ու կամքը՝ մի կողմից, ևանվրեպ ուշադրությունը մանրուքների հանդեպ՝ մյուս կողմից։ Այն մարդունսովորեցնում է մտքի ու երկարաժամկետ հաշվարկի մշակույթ [5]։ Այն պարտադրում է խորապես հարգել խաղընկերոջը։ Վերջապես, շախմատն ընդհանուրլեզու և մշակույթ է միլիոնավոր մարդկանց համար։ Շախմատը մշակույթների ևքաղաքակրթությունների երկխոսության լավագույն միջոցներից է։ Շախմատով զբաղվող երեխաներն աչքի են ընկնում մտքի ճկունությամբ,ստեղծագործելու ունակությամբ, վերլուծելու կարողությամբ, ճկուն և կուռ տրամաբանությամբ և, բացի այդ, կարողանում են բարդ իրավիճակներում արագկողմնորոշվել։ Նրանք արդեն վաղ տարիքում սովորում են հաղթել և պարտվել։ Նրանց մեջ ձևավորվում է արդարության գաղափարը։ Բացի այն, որ շախմատըզարգացնում է մարդու մտավոր կարողությունը, նաև նպաստում է երևակայության աճին, մարզում հիշողությունը [11]։ Շախմատով զբաղվողներն ավելի համբերատար են լինում։ Շախմատի ներդրումը դպրոցում շախմատիստ պատրաստելու նպատակչի հետապնդում։ Այն զարգացնում է երեխաների մտածողությունը և ինտելեկտը,մի շարք հոգեբանական հատկություններ, ինչպիսիք են` կամքը, համագործակցությունը, պայքարելու, չհանձնվելու ձգտումը, սովորեցնում է նստել կարողանալ ժամանակի ընթացքում [7]։ Շախմատը հնարավորություն է տալիս խաղիմիջոցով կենտրոնացնելու երեխայի միտքը։ Շախմատն արդար խաղ է ու յուրաքանչյուր մարդու տալիս է արդարության զգացում, ստեղծագործելու ձիրք ևճիշտ տրամաբանություն։ Այն բոլորի մեջ էլ սերմանում է սառը դատողություն,համբերատարություն, սովորեցնում է հաղթել, բայց միևնույն ժամանակ էլպատրաստ լինել պարտությանը։ Շախմատով զբաղվող երեխան կամ երիտասարդը շատ ավելի կազմակերպված և արագ է կողմնորոշվում տարբեր իրավիճակներում։ Կարևոր չէ, թեաշակերտներից քանիսը կդառնան շախմատիստ, կարևորը, որ նրանք ունենանայս հատկությունները։ Շախմատը մարդու մեջ դաստիարակում է նպատակամղվածություն, կարգապահություն և համակարգվածություն։ Զարգացնում է երեխաների տրամաբանությունը, հիշողությունը, երևակայությունն ու կամքը, ռացիոնալ մտածելուկարողությունը [6]։ 6-7 տարեկան հասակը լավագույնն է համարվում հիշողության, ուշադրության և մտածողության գործընթացների զարգացման համար, և մանկավարժը բացառիկ հնարավորություն ունի շախմատի օգնությամբ նպատակաուղղված ազդելու այդ բոլոր գործընթացների զարգացման վրա [7]։ Հոգեբանությունը շախմատի անբաժանելի մասն է։ Աշխարհի ուժեղագույն շախմատիստները հատուկ ուշադրություն են դարձնում հոգեբանականպատրաստվածությանը։ Կան մի քանի պատճառներ, որոնց հետևանքով շախմատը լայն տարածում ստացավ երեխաների զբաղվածության շրջանակներում։ Սրա վառօրինակն է այն երևույթը, որին ականատես ենք եղել Գյումրու դպրոցներում։ Մյուս առարկաների ուսուցիչները նախանձախնդրությամբ են վերաբերվումշախմատ առարկային՝ փաստելով, որ վերջինիս աշակերտներն ավելի լավ ենպատրաստվում, քան իրենց առարկաներին։ Խաղը հետաքրքրաշարժ է։ Այներեխայի մեջ զարգացնում է այնպիսի որակներ, առանց որոնց դժվար է կայանալժամանակակից կյանքում` բանականությունն ու վերլուծական ընդունակությունները, կամքն ու ուշադրությունը, հիշողությունն ու ոչ ստանդարտ մտածելակերպը, հաղթանակի ձգտումն ու առողջ պատվասիրությունը։ Մեր կողմից անցկացվել են մի քանի հոգեբանական թեստեր և հարցարաններ Գյումրու թիվ 7, 9 և 11 դպրոցներում 2-րդ, 3-րդ և 4-րդ դասարաններիաշակերտների հետ։ 4-րդ դասարանցիներին շախմատ չի դասավանդվում(ստուգիչ խումբ)։ Ընտրված մեթոդիկաները միտված են պարզելու երեխաներիմտավոր ընդունակությունները, իմացական գործընթացների որակական հատկանիշները՝ ուշադրության արդյունավետությունը, մեխանիկական հիշողության ծավալը, դիտողականությունը։ Կիրառել ենք նաև դիտման և հարցազրույցի մեթոդները։ Օգտագործվող մեթոդիկաներն են՝ ուշադրության արդյունավետության ուսումնասիրման թեստերը, որոնք նախատեսված են ուշադրությանկայունության, բաշխման և տեղափոխման հատկանիշների գնահատմանը, դիտողականության թեստը, մեխանիկական հիշողության թեստը, Ռավենի գունային մատրիցաների թեստը, որը հետազոտում է անալիզի և սինթեզի գործընթացների ձևավորվածությունը, մտավոր զարգացածության մակարդակը մենտալ տարիքի երեխաների մոտ (1-4-րդ դասարան), դպրոցական տագնապայնության մակարդակի գնահատումը Ֆիլիպսի հարցարանով [8]։ Վերջինս թույլ էտալիս հետազոտել դպրոցի հետ կապված տագնապայնության մակարդակն ուբնույթը կրտսեր և միջին դպրոցական տարիքում։ Հետազոտությունների արդյունքները թույլ են տալիս եզրակացնել, որշախմատով զբաղվող երեխաների մոտ նկատվում է իմացական գործընթացների՝ ուշադրության և հիշողության զարգացման դրական տեղաշարժեր։ Իբրևհետևանք՝ նրանք, որպես կանոն, լավ են սովորում դպրոցում, խոհեմ են և համառ։ Բարձր ինքնագնահատական ունեն, նրանց տագնապայնության մակարդակը ցածր է, իրենց չեն կորցնում որևէ դժվարության բախվելիս, կարողանումեն գտնել հիմնախնդրի օպտիմալ լուծումը։ Ոչ բոլորը գիտեն շախմատի և ինֆորմացիոն տեխնոլոգիաների փոխադարձ կապի մասին[10]։ Երիտասարդ խաղացողները, որպես կանոն, հրաշալիծրագրավորողներ են դառնում։ Սա վկայում է, որ շախմատը համընդհանուրզարգացնող ազդեցություն է ունենում երեխաների մտավոր ընդունակությունների վրա [1]։ Ինչ մասնագիտություն էլ որ ընտրի երեխան, շախմատը նրա կյանքում զարգացած բանականության հետք կթողնի։ Մեր կողմից անցկացված Ռավենի մատրիցաների միջոցով պարզվել է, որ 3-րդ դասարանի աշակերտները,որոնք արդեն երկրորդ տարին է, որ անցնում են շախմատ, ցուցաբերում են մտավոր գործընթացների բարձր ցուցանիշներ՝ համեմատած 4-րդ դասարանի աշակերտների հետ։ Հետազոտվել են թիվ 11 դպրոցի III-բ դասարանի 18 աշակերտներ և IV-ա դասարանի 20 աշակերտներ։ Հետազոտության արդյունքները ցույցտվեցին, որ չնայած տարիքային տարբերությանը, տվյալ տարիքային խմբի համար բարձր զարգացած ինտելեկտի ցուցանիշներ (8-10 բալ հավաքած) դրսևորելեն թվով 9 աշակերտ 3-րդ դասարանից և թվով 7 աշակերտ 4-րդ դասարանից։ Արդյունքները ներկայացնում ենք ստորև աղյուսակի և գրաֆիկի տեսքով։ Գրաֆիկում հորիզոնական առանցքին նշված են թեստի արդյունքները՝ բալերով,ուղղահայաց առանցքին՝ հետազոտվող աշակերտների քանակը։ Աղյուսակ 1Հետազոտության արդյունքները`ըստ Ռավենի մատրիցաների10 բալ8-9 բալ6-7 բալ4-5բալ2-3 բալ0-1բալ3-րդ դաս.4-րդ դաս./հետազոտվող/հետազոտվող10վ21-30վ31-40վ41-50վ51-60վավել 60վԳրաֆիկ 1Շախմատը երեխային սովորեցնում է տիրապետել հույզերին, զարգացնելտրամաբանական մտածողությունը։ Շախմատը էական դեր է կատարում անձիզարգացման գործընթացում։ 10բալ 8-9 բալ 6-7 բալ 4-5բալ 2-3 բալ 0-1բալ 3-րդ դաս. 4-րդ դաս. Որոշ ծնողների կարծիքով, այս տարիքը դեռ վաղ է շախմատն սկսելուհամար։ Այս առիթով հարկ ենք համարում փաստել, որ զարգացման հոգեբանության հասկացություններից մեկը` սենզիտիվությունը, վերաբերում է որոշակի ներգործությունների նկատմամբ զգայունակությանը։ Այսպես, օրինակ` լեզուների նկատմամբ ամենամեծ սենզիտիվությունը 2–3 տարեկան երեխաներիմոտ է, 5 տարեկաններն ավելի հեշտ ու ավելի լավ են սովորում կարդալ, քան այլտարիքի երեխաները։ Երեխաները սպունգի նման կլանում են տպավորությունները, գիտելիքները, բայց ոչ միշտ են անմիջապես ցուցաբերում արդյունքները։ Հետևաբար շախմատն սկսելու սենզիտիվ տարիքն էլ ընտրված է մտավորունակությունների համապատասխան ցուցանիշներից դուրս գալով [9]։ Այնուամենայնիվ, շախմատով տարված ոչ բոլոր երեխաներն են չեմպիոնդառնում։ Այդ իսկ պատճառով մեծամասնության համար կարևոր է շախմատինվաղ ծանոթության երկրորդ պատճառը` մեծացնել բազմակողմանի և ներդաշնակ զարգացած երիտասարդ [2]։ Ի մի բերելով կարող ենք նշել, որ շախմատը միաժամանակ լուծում է միքանի խնդիր.• Իմացական` ընդլայնում է երեխայի մտահորիզոնը, սովորեցնում է մտածել,հիշել, համեմատել, ընդհանրացնել, կանխատեսել սեփական գործունեությանարդյունքները, կողմնորոշվել հարթության վրա, ինչը, համենայն դեպս,կարևոր է բնական գիտությունների համար, զարգացնում է հնարամտությունըև տրամաբանական մտածողությունը։ Մեխանիկական հիշողության թեստնանցկացվել է 2-րդ և 3-րդ դասարանցիների մոտ, և պարզվել է, որ 3-րդ դասարանցիները, որոնք արդեն մեկ տարի անցել են շախմատի դասընթացներ,մեծ արդյունք են ցուցաբերում հիշողության թեստերում։ Ստորև ներկայացնումենք մեխանիկական հիշողության թեստի արդյունքներն աղյուսակի և գրաֆիկիտեսքով։ Գրաֆիկում հորիզոնական առանցքին նշված են թեստի արդյունքները՝ բալերով (մտապահվող թվերի քանակը), ուղղահայաց առանցքին՝ հետազոտվող աշակերտների քանակը։ Մեխանիկական հիշողության թեստի արդյունքներըԱղյուսակ 21-2 թիվ3-4 թիվ5-7 թիվ8 և ավելիԸնդամենը՝3-րդ դաս.2-րդ դաս./հետազոտվող/հետազոտվող16 աշ.17 աշ.1-2 թիվ 3-4 թիվ 5-7 թիվ 8 և ավելի Գրաֆիկ 23-րդ դաս. 2-րդ դաս. Ավելացնենք նաև դիտողականության թեստի արդյունքները։ Հետազոտությանը մասնակցել են թիվ 9 դպրոցի II-ա, բ դասարանների 45 և IV-ա դասարանի 21 աշակերտներ։ Հետազոտության արդյունքները ցույց տվեցին, որ բարձրցուցանիշ դրսևորել են 2-րդ դասարանի աշակերտները (56%)՝ ստուգիչ խմբիհետ համեմատած (39%)։ Ստորև ներկայացնում ենք դիտողականության թեստիարդյունքներն աղյուսակի և գրաֆիկի տեսքով։ Գրաֆիկում հորիզոնականառանցքին նշված են թեստի արդյունքները՝ բալերով (նկարների քանակը),ուղղահայաց առանցքին՝ հետազոտվող աշակերտների քանակը։ Դիտողականության թեստի արդյունքները2-րդ դաս. /7-8 տար./4-րդ դաս./9-10 տար.//հետազոտվող/հետազոտվողԱղյուսակ 314-18 նկար20-24 նկար26 նկար30 նկարԸնդամենը՝21 աշ.45 աշ.Գրաֆիկ 32-րդ դաս. /7-8 տար./ 4-րդ դաս./9-1o տար./ նկար նկար նկար նկար • Դաստիարակչական խնդիր. զարգացնում է նպատակաուղղվածությունը, դիմադրողականությունը, կամքը, նստաջանությունը, տոկունությունը, ինչպեսնաև ուշադրությունն ու հավաքվածությունը։ Շախմատով զբաղվող երեխանդառնում է ինքնաքննադատ, սովորում է ինքնուրույն մտածել, որոշումներ ընդունել, պայքարել մինչև վերջ, չընկճվել անհաջողություններից։ Ներկայացնենք ուշադրության արդյունավետության ուսումնասիրման թեստի արդյունքները։ Հետազոտությունն անցկացվել է թիվ 7 դպրոցի III-բ դասարանի 20 աշակերտների հետ։ Արդյունքներն՝ աղյուսակի և գրաֆիկի տեսքով։ Գրաֆիկումհորիզոնական առանցքին նշված են թեստի արդյունքները՝ բալերով (նշանների քանակը), ուղղահայաց առանցքին՝ հետազոտվող աշակերտների քանակը։ Ուշադրության արդյունավետության թեստի արդյունքներըԱղյուսակ 4200-300 նշան300-400 նշան400-500 նշան600 և ավելի նշանԸնդամենը՝3-րդ դաս.4-րդ դաս./հետազոտվող/հետազոտվող20 աշ.21 աշ.600 և ավելինշան նշան նշան նշան Գրաֆիկ 43-րդ դաս. 4-րդ դաս. • Էսթետիկական խնդիր. հարստացնում է երեխայի ներքնաշխարհը, զարգացնում է երևակայությունը, սովորեցնում ուրախանալ գեղեցիկ համադրություններով։ • Շտկողական խնդիր. օգնում է գերակտիվ երեխաներին հանգիստ և հավասարակշռված դառնալու, սովորեցնում է տևականորեն կենտրոնանալ մեկ գործունեության վրա։ Օգնում է տիրապետելու սեփական անհանգստությանն ուտագնապայնությանը։ Հետազոտության արդյունքները ցույց տվեցին, որ 3-րդդասարանի աշակերտները, որոնք արդեն 1 տարի է, զբաղվում են շախմատով,ցուցաբերում են ընդհանուր տագնապայնության ցածր մակարդակ՝ 2-րդ դասարանի աշակերտների համեմատ։ Ներկայացնում ենք դպրոցական տագնապայնության մակարդակի գնահատման արդյունքները Ֆիլիպսի հարցարանով։ Հետազոտությանը մասնակցել են թիվ 7 դպրոցի II-ա դասարանի 24, թիվ11 դպրոցի II-գ,դ դասարանների 35 և թիվ 7 դպրոցի III-բ դասարանի 20 աշակերտներ։ Արդյունքները՝ աղյուսակի և գրաֆիկի տեսքով։ Գրաֆիկում հորիզոնական առանցքին նշված են թեստի արդյունքները՝ տագնապայնության սանդղակների բարձր ցուցանիշները, ուղղահայաց առանցքին՝ հետազոտվող աշակերտների քանակը՝ հաշվարկված տոկոսներով։ Դպրոցական տագնապայնության մակարդակի գնահատման արդյունքները2-րդ դաս.3-րդ դաս Աղյուսակ 5միջին ընդհանուր տագնապայնությունհաջողության հասնելու ֆրուստրացիաինքնարտահայտման վախվախ գիտելիքների ստուգումիցվախ շրջապատի սպասումները չարդարացնելուցվախ ուսուցիչների հետ հարաբերություններումԳրաֆիկ 52-րդ դաս. 3-րդ դաս Մարդը պարտություններ ու ձախողություններ է ունենում իր ողջ կյանքիընթացքում։ Լինում են մեծ և փոքր պարտություններ։ Բայց բացարձակապեսառանց դրանց անհնար է թեկուզ մեկ օր անցկացնել որևէ գործունեության ոլորտում։ Շատ կարևոր հանգամանք է պատվով պարտվելը, պարտվել կարողանալը։ Այս պարագայում գործում է ‹‹հաճելին չի կարող սարսափելի լինել››սկզբունքը։ Պետք է սովորել շախմատից հաճույք ստանալ, վերջիվերջո, այնմիայն խաղ է։ Երբ երեխան ինչ-որ բան հաճույքով է անում, ապա ինքնաբերաբար բացառվում են նյարդայնությունը, վախը և հուզվածությունը։ Հարցի նկատմամբ կենդանի հետաքրքրությունը կատարելագործման դրդապատճառներ էհաղորդում։ Ովքեր միշտ պարտավորված են զգում հաղթող լինել, սովորաբար մեծբարձունքի չեն հասնում։ Այս երեխաները ենթագիտակցորեն համոզված են, որանհաջողության դեպքում ասես ողջ աշխարհը կծիծաղի իրենց վրա։ Նրանք վախենում են պարտվելուց, և այդ վախը խանգարում է նրանց ամբողջովին իրացվելուց։ Պետք է որոշակի միջոցառումներ կիրառել, որպեսզի շախմատի դասերնայս երեխաների համար չդառնան ձանձրալի զբաղմունք։ Միևնույն ժամանակհաղթանակները չեն կարող լիակատար բավարարվածություն պատճառել։ Հարկավոր է ընդունել պարտությունը, որքան էլ որ այն նվաստացուցիչլինի։ Հարկավոր է շարունակ ինքնակատարելագործվել։ Որևէ պարտությունիցհետո հարկավոր է դրա պատճառների վերլուծություն անցկացնել և այլևսչկրկնել հայտնաբերված սխալները։ Այս գործընթացը երեխայի հետ պետք էհետաքրքրությամբ և ստեղծագործաբար անցկացնել։ Սա կատարելագործմանհանգուցային գործոնն է։ Առանց սրա սխալներն ու պարտությունները կարող ենկրկնվել։ Երբ երեխան կսովորի հաջորդ անգամ չկրկնել նախկին սխալը ևդրանով իսկ հասնել հաջողության, սա նրան մեծ ոգևորություն կպարգևի։ Հարկավոր է սովորել պարտությունից ըստ արժանվույն դուրս գալ։ Այսպարագայում ամեն ինչ փոխվում է։ Այստեղ երեխան սովորում է պահպանելինքնատիրապետումը և բարձր ինքնագնահատականը, հավաքագրել բոլորուժերը հետագայի համար, դրականորեն վերաբերվել հակառակորդներին։ Երեխաները տարբեր են։ Տարբեր կերպ են արձագանքում անհաջողությանը, այդ պատճառով հրատապ են դառնում երեխաների հոգեբանականպատրաստվածությունը և անհատական հատկանիշների զարգացումը։ Շախմատ խաղալով՝ երեխաները չընկճվելու սովորություն են ձեռք բերում և հուսալով բարենպաստ փոփոխությունների՝ ժրաջանորեն շարունակումնոր հնարավորությունների որոնումները։ Խաղը հնարավորություն է տալիսթվացյալ դժվարություններից ելք գտնելու ընդունակությունների զարգացմանհամար։ Շախմատում նույնիսկ համեստ հաջողությունը կարող է բարձրացնելսեփական ուժերի նկատմամբ հավատը, իսկ անուշադրությունը` հանգեցնելկորուստների։ memory, attention, willpower, cooperation, the pursuitԳ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Դավթյան Թ., Սովորում ենք շախմատ խաղալ 4, Եր.։ Շաղիկ, 1995, 144 էջ։ 2. Դավթյան Թ., Սովորում ենք շախմատ խաղալ 3,Եր.։ Շաղիկ, 1995, 144 էջ։ 3. Գասպարյան Ս., Շախմատի հանրագիտարան,Եր.։ Արեգ, 2006, 188 էջ։ LAP Lambert Academic Publishing, 2012. 280 с.Տեղեկություններ հեղինակի մասինՍահակյան Կարինե Արամի - հոգ. գիտ. թեկնածու, դոցենտ, Գյումրու պետականմանկավարժական ինստիտուտ, հոգեբանության ամբիոնի վարիչ, E-mail։

example1688

example1688

Տեխնոլոգիաների զարգացմանը զուգընթաց, երբ ինտեգրալ սխեմաներում (ԻՍ)պարազիտային տարրերի ազդեցությունները դառնում են գերակշռող, գերմեծ ինտեգրալ սխեմաների (ԳՄԻՍ) նախագծման փուլում անհրաժեշտ է կատարել նախագծի բնութագրիչ պարամետրերի ճշգրիտ չափումներ եւ համադրել տեխնիկական առաջադրանքի հետ։ Տեխնիկական բարդ առաջադրանքներ իրականացնելու համար անխուսափելի է անալոգային եւ թվային ենթահանգույցների միասին օգտագործումը։ Քանի որ անալոգային եւ թվային ենթահանգույցները բնույթով տարբերվում են միմյանցից, նրանց ստուգման փուլում պետք է կիրառել տարբեր մոտեցումներ։ Հետեւաբար, անհրաժեշտ է նախագծման փուլում ինչ-որ կերպ առանձնացնել անալոգային եւ թվային ենթահանգույցները՝ հետագա ստուգումներն ու չափումները հեշտացնելու համար։ Հոդվածում առաջարկվում է նախագծի փականային մակարդակի նկարագրության մեջ անալոգային եւ թվային ենթահանգույցների տարբերակման ալգորիթմ եւ գրաֆիկական միջավայրով ավտոմատացված համակարգ։

Խոշոր ինտեգրալային շղթաների (GIS) նախագծման կարեւոր փուլերից մեկը բնութագրական պարամետրերի չափումն ու ստուգումն է։ GMIS- ի ֆունկցիոնալությունն ապահովելու համար օգտագործվում են ինչպես թվային, այնպես էլ անալոգային շղթաներ։ Նախագծման փուլում դրանց ստուգումը կազմակերպելու համար, շատ դեպքերում նպատակահարմար է առանձնացնել անալոգային և թվային ենթակայանները 426 ՏԵFORԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՝ դրանց եզակի ստուգումներն ու չափումները ապահովելու համար։ Տեխնոլոգիայի զարգացման հետ մեկտեղ մշակվել են թվային շղթաների փորձարկման տարբեր գործիքներ, որոնք թույլ են տալիս որոշակի ճշգրտությամբ չափել թվային ստորաբաժանումների պարամետրերը նախապես մշակված գրադարանների միջոցով [1]։ Անալոգային ստորաբաժանումների դեպքում սովորաբար փորձարկումները կատարվում են սիմուլյացիայի միջոցով [2-3] սիմուլյացիոն գործիքների միջոցով։ Թվային հանգույցները և դրանց ստուգման միջոցները։ Թվային հանգույցների ձևավորումը հիմնականում իրականացվում է ավտոմատացված դիզայնի գործիքների միջոցով, քանի որ այս հանգույցներում, ի տարբերություն անալոգային շղթաների, ազդանշանների համար օգտագործվում են երկու ակտիվ մակարդակներ ՝ «1» և «0» տրամաբանական մակարդակները։ Դրանք սովորաբար նկարագրվում և ձևավորվում են մոդելավորման լեզուներով (Verilog)։ Համապատասխան սխեմաները սինթեզվում են այս նկարագրություններից `ավտոմատ նախագծման գործիքների միջոցով, նախապես մշակված գրադարանների միջոցով։ Արդյունքում թվային ստորաբաժանումների տրամաբանությունը ներկայացված է ստանդարտ բջիջների և դրանց փոխկապակցվածության տեսքով։ Ֆիզիկական դիզայնը հանգեցնում է դիզայնի վերջնական նախագծմանը, որից քաղվածքները և փականի մակարդակի նկարագրությունը կարող են օգտագործվել նախագծային ստուգումներ կատարելու համար։ Անալոգային հանգույցներ և դրանց փորձարկման միջոցներ։ Անալոգային հանգույցների նախագծումը և փորձարկումը համեմատաբար բարդ է, քանի որ այս շղթաներում հաշվի են առնվում բոլոր միջանկյալ ազդանշանային արժեքները։ Սա բարդացնում է ֆունկցիոնալության ձևակերպումը ՝ դրանով իսկ ավտոմատացնելով նախնական դիզայնը։ Դիզայնը սովորաբար կատարվում է տրանզիստորի մակարդակում։ Դիզայնից հետո ստացված քաղվածքների օգնությամբ չափվում են նախագծման անհրաժեշտ պարամետրերը և ստուգվում է ֆունկցիոնալությունը մոդելավորման գործիքների միջոցով։ Կատարվում են սիմուլյացիաներ, որոնց արդյունքում կատարվում են փորձարկումներ։ 427 ՏԵFORԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ Անալոգային և թվային ենթաբաժիններից տարբերակելու անհրաժեշտությունը IS- ի գործունակության ամբողջականությունն ապահովելու համար նախագծում անհրաժեշտ է օգտագործել և՛ անալոգային, և՛ թվային ենթաբաժիններ, քանի որ շատ դեպքերում անհնար է լուծել խնդիրը։ առանց անալոգային ստորաբաժանումների օգտագործման։ Սա բարդացնում է նախագծման և նախագծման ստուգման խնդիրները։ Ընդհանուր սխեման ստուգելու համար անհրաժեշտ է համատեղել վերը նշված մեթոդները։ Նշված համադրությունը կյանքի կոչելու համար անհրաժեշտ է ինչ-որ կերպ տարբերակել և առանձնացնել անալոգային և թվային ենթահոդերը։ Տարբերակումը թույլ է տալիս կիրառել հարմար մոտեցում յուրաքանչյուր ենթաբաժնի նկատմամբ։ Գոյություն ունեցող ծրագրակազմի գործիքներում անալոգային ստորաբաժանումները համարվում են «սեւ տուփեր» և թույլ են տալիս դրանց վրա կատարել մոտավոր չափումներ և ստուգումներ ՝ ենթադրելով, որ ավելի ճշգրիտ չափումներ պետք է կատարվեն դիզայների կողմից ձեռքով [1]։ Առաջարկվող մոտեցումը թույլ է տալիս անալոգային ենթակայանները ներկայացնել որպես «անալոգային ենթակայաններ» «սեւ արկղերի» փոխարեն և հետագայում կատարել անալոգային բնորոշ ճշգրիտ չափումներ։ Առաջարկվող մոտեցումը հնարավորություն է տալիս տարբերակել նախագծում անալոգային և թվային ենթաբաժինները `կանխատեսվող փականի մակարդակի verilog- ի նկարագրության և ստանդարտ բջջային գրադարանների միջոցով, որոնք այնուհետև կարող են ենթարկվել անհատական ​​փորձարկումների։ Մոտեցումն իրականացվում է Նկար 1-ում ցուցադրված ալգորիթմի միջոցով։ Առաջին քայլը փականի մակարդակի verilog- ի նկարագրության և ստանդարտ բջջային գրադարանի մուտքագրումն է։ Փականի մակարդակի նկարագրությունը վերծանվում է, և բոլոր ստորաբաժանումները բաժանվում են։ Գրադարանները նույնպես վերծանվում են, և բոլոր բջիջները բաժանվում են։ Երբ մուտքային բոլոր տվյալները վերծանվում են, 428 ՏԵFORԵԿԱՏՎԱԿԱՆ համակարգը սկսում է համապատասխանեցնել նախագծի բոլոր ենթակոդերը գրադարանին։ Ենթաբաժինները, որոնց բոլոր բաղադրիչները ստանդարտ բջիջներ են, ներկայացված են որպես թվային ստորաբաժանումներ։ Եվ նրանք, որոնց համար հնարավոր չէր գտնել համապատասխան բջիջ, անալոգային ենթաբաժիններ են, քանի որ անալոգային ենթաբաժինները հիմնված չեն ստանդարտ գրադարանի բջիջների վրա։ Սկսում ենք Ստանդարտ բջիջների գրադարան (.v) 1 Մուտքային տվյալներ Հիմնական մակարդակի անվանումը Ստանդարտ բջիջների գրադարան (.v) n Միացնելով բոլոր մուտքային գրադարանները Վերծանման փականի մակարդակի նկարագրությունը Փոխարկիչով անցեք բոլոր հանգույցների կողպեքներով Փականի մակարդակի verilog- ի նկարագրություն (.v) SMP 1 Կա հանգույցի նկարագրություն։ Կատարել տիպային ստուգումներ և չափումներ ենթաբաժնի համար։ Առաջարկվող ավտոմատացված մոտեցման համակարգ։ Նշված ալգորիթմի հիման վրա կառուցվել է ավտոմատացված համակարգ, որի միջոցով ստեղծվել է գրաֆիկական միջավայր ՝ աշխատանքը հեշտացնելու համար։ Օգտագործողի գրաֆիկական պատուհանը ներկայացված է Նկար 2-ում։ Նկար 2. Առաջարկվող մոտեցման գրաֆիկական պատուհանը Նկար 3-ը ցույց է տալիս նախագծի կառուցվածքի հիերարխիկ տեսքը ստորաբաժանումից հետո։ 430 ՏԵFORԵԿԱՏՎԱԿԱՆ Գծապատկեր 3. Առաջարկվող մոտեցման գրաֆիկական պատուհանը Հետազոտված է նույն սխեմայի անալոգային և թվային ենթաբաժինների միջոցով ստուգումների և չափումների կատարման բարդությունը։ Ուցադրվել է, որ ստուգումները հեշտացնելու համար ընդհանուր սխեմայում անհրաժեշտ է տարբերակել անալոգային և թվային ենթաբաժինները։ Գոյություն ունեցող համակարգերում անալոգային ստորաբաժանումները կոչվում են «սեւ արկղեր» և նախագծման այս փուլում զրկված են ճշգրիտ ստուգումից։ Մշակվել է ալգորիթմ, որը տարբերակում է նախագծի մակարդակի verilog- ի նկարագրությունները և ստանդարտ բջջային գրադարանները նախագծերի նկարագրություններում և տարանջատում թվային և անալոգային ստորաբաժանումները `հնարավորություն տալով համապատասխանաբար ստուգել յուրաքանչյուր ստորաբաժանման տեսակ։ Առաջարկվող ալգորիթմի հիման վրա մշակվել է գրաֆիկական միջավայրով ավտոմատացված համակարգ, որի կիրառումը կնպաստի հետագա փորձարկման և չափման գործընթացին։

example700

example700

«Մայր» և «տատ» հասկացույթների ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս իմաստաբանության և քերականության սերտ կապը, մասնավորապես՝ ցեղասպանությունն ապրած ժողովրդի լեզվափիլիսոփայությունը։ Նրա մտածողությունը, վարքագիծը և աշխարհայացքը բնորոշվում են լեզվի բնույթով ու կառուցվածքով։ Եղեռնից մազապուրծ փրկված և երկար ժամանակ օտար մշակույթի ազդեցությանը ենթարկված ժողովրդի զավակի լեզվամտածողությունը որոշակի փոփոխություններ է կրել։

«ՄԱՅՐ» ԵՎ «ՏԱՏ» ՀԱՍԿԱՑՈՒՅԹՆԵՐԸ ՖԵԹՀԻՅԵ ՉԵԹԻՆԻ «ՄԵԾ ՄԱՅՐՍ» ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄԱզգակցական կապեր արտահայտող բառերը բազային հասկացույթների հիմնական բաղադրիչներն են, որոնք կայուն են և խոսքային միջավայրում աչքի են ընկնում կապակցելիության բազմազանությամբ։ Սույն հոդվածում ուսումնասիրել ենք մայր և տատ բառերի կապակցելիության հնարավորությունները, բառային-իմաստաբանական առանձնահատկությունները Ֆեթհիյե Չեթինի «Մեծ մայրս» ստեղծագործությունում՝ պարզելով ցեղասպանություն ապրած ժողովրդի լեզվամտածողության առանձնահատկությունները, որը լեզվաբանական հարաբերականության տեսության առանցքային խնդիրներինէ առնչվում։ Գ. Բրուտյանը «Փիլիսոփայություն և լեզու» աշխատությունում նշում է, որ ոչ թե լեզվի հատկանիշները, լեզվական մոդելներն են ինքնին որոշում մարդկանց վարքը, այլ լեզվական այդ միավորներն ումոդելները գործածողներն են գիտակցաբար նրանց միջոցով ազդում ուրիշների վարքի վրա, կառավարում այդ վարքը1։ Ստուգաբանորեն մայր բառը բնիկ հայերեն բառ է, որը գալիս է հնդեվրոպական նախալեզվիmātē'r ձևից, համապատասխանում է սանսկրիտի mātar, պարսկերեն mādar, լատիներեն māter ձևերին։ Սրանով բաղադրվել են մայրիկ, մայրաբար, մայրականություն, մորեղբայր, մայրաքաղաք, աստվածամայր, գորովամայր, մանկամայր, մատաղամայր, կնքամայր, կուսամայր, ոսկեմայր, կոչամայր, մայրագութ, մայրախնամ, մայրագյուղ, մայրագիր, մայրագորով, մայրածառ, մայրածին, մայրասիրտ, մայրասեր և այլ բառեր2։ Իմաստաբանական տեսանկյունից՝ բազմիմաստ բառ է՝ 1. Ծնող կինը զավակներիհամար։ 2. Զավակ ունեցած կամ ունեցող կին։ 3. Ձագ բերած կենդանի։ 4. Պարսի միակ էգ մեղուն, որըձու է ածում։ 5. Որևէ բան առաջացնող։ 6. Ուրիշների նկատմամբ հոգ տանող, խնամող կին։ 7. Գլխավոր, հիմնական։ 8. Հայրենի, հայրենական։ 9. Հայրենիք։ 10. Ընդհանուր և այլն3։ Ստուգաբանորեն տատ բառը բնաձայն բառ է, որը հատուկ է և՛ հնդեվրոպական, և՛ ոչ հնդեվրոպական լեզվախմբերին։ Համապատասխանում է սանսկրիտի tatá, ալբաներեն tat, սերբերեն tataձևերին։ Սրանից առաջացել են տատա (մեծ մայրիկ, մամիկ), տատի, տատիկ բառերը, որոնք առավելապես բնորոշ են մանկական լեզվին, տատե (հորեղբոր կին), տատմեր (մանկաբարձուհի) բառերը։ Բազմիմաստ բառ է՝ 1. Հոր կամ մոր մայրը, մեծ մայրը։ 2. Պառավ կին, ծեր կին։ 3. Տատմեր, մանկաբարձուհի4։ Ֆեթհիյե Չեթինի «Մեծ մայրս» ստեղծագործությունում մայր և տատ հասկացույթների լեզվամշակութային վերլուծությունը վերհանում է ցեղասպանությունից մազապուրծ փրկված ժողովրդի զավակիխոսքային առանձնահատկություններ, որոնք հանդես են գալիս որոշակի նրբերանգներով5։ Մայր բառը խոսքի մեջ հանդես է գալիս կապակցման լայն հնարավորություններով. 1. կապակցվում է անձնանիշ բայ-ստորոգյալին/ստորոգելիին՝ ձեռք բերելով յուրահատուկ, ազգային հատկանիշներ՝ «Մեծ մայրս վախճանվեց», «Մայրս քսանչորս տարեկանում այրի մնաց», «Մայրսմտադի՞ր էր ամուսնանալ», «Հորս մահից հետո մայրս և մենք պապիկենցս տուն տեղափոխվեցինք»,«Այդ գիշեր էլ մնացել էինք պապիկենցս տանը. մայրս, ես, քույրս և եղբայրս», «Մայրս Իսկուհին էր»։ «Մայրս և Զեհրա մորաքույրս աստիճաններով իրենց գրեթե ցած գցեցին»։ «Մայրս փորձում էր ինձստիպողաբար կերակրել» նախադասության մեջ անմասնատունակ արժեքով է հանդես եկել «ձևիպարագա + ստորոգելի» կապակցությունը՝ ստիպողաբար կերակրել, որում նկատվում է հայ մորմշտարթուն հսկողությունը զավակի նկատմամբ։ Բերենք այլ օրինակներ՝ «Տարին երկու անգամ մայրսիր սնդուկը դատարկում էր», «Մայրս, որ հոգու խորքում շատ էր ուզում դա անել, հագնում էր1 Տե՛ս Բրուտյան Գ., Փիլիսոփայություն և լեզու, Երևան, 1972, էջ 100։ 2 Տե՛ս Աճառյան Հ., Հայերեն արմատական բառարան, Երևան, 1926։ 3 Տե՛ս Աղայան Է., Արդի հայերենի բացատրական բառարան, Երևան, 1976։ 4 Տե՛ս Աճառյան Հ., Հայերեն արմատական բառարան, Երևան, 1926։ 5 Տե՛ս Չեթինե Ֆ., Մեծ մայրս, Երևան, 2013 (հետայսու բնագրային բոլոր մեջբերումները կկատարվեն սույն աղբյուրից)։ մատինեն, հայելուն նայելով, մազերը խոզանակով հարդարում, երբեմն էլ արտասահմանյանկինոնկարների արտիստուհիների պես մազերը ծոծրակին գցում», «Դրանք պատճառ էին դառնում,որպեսզի մայրս մի քիչ ավելի քայլերն արագացներ», «Հայրս, մայրս, որ անհամբեր ինձ էին սպասում,իմ փոխարեն քեռուդ տեսնելով, հուսախաբ են եղել», «Մայրս էլ քեռուս նման երիտասարդ համարվողմի տարիքում՝ հիսունինը տարեկանում, մեզնից հեռացավ»։ Մայր հասկացույթին կապակցված բայ-ստորոգյալները կարող են արտահայտել մի շարքհանգամանքներ.ա. հայ կնոջ ակնածանքը տան գլխավորի նկատմամբ - «Մայրս, պապիցս բացի, բոլորի մոտծխում էր»,բ. 1915 թ. տեղահանման փաստը - «Մայրս կարող էր մեզ թողնել ու գնալ», «Տեղահանվողներիմեջ են եղել Հերանուշը, նրա մայրն ու երկու եղբայրները»,գ. ցեղասպանության տարիների հիշողություններ - «Մայրեր, տատիկներ, երեխաներ, իրարկպած, դողացել են», «Մայրս, մորաքույրներս, եղբայրս, քույրս, բոլորս շատ էինք սիրում երգել», «Իմմայրը, հայրը, եղբայրն Ամերիկայում են»։ Ինչպես նկատում ենք, ցեղասպանության ենթարկվածժողովրդի գաղթի արդյունքն է երևան գալիս,դ. ցեղասպանության սարսափն ապրած ժողովրդի ապրելու ձգտումը - «Մայրս չէր ուզում աքսորիճամփին ետևի շարքերն ընկնեինք», ե. սեփական արմատները հարկադրված մոռանալը, բայց հիշողությունից երբեք չջնջելը - «Նրամայրն էլ էր կրոնափոխ հայ», «Պարզ դարձավ, որ մեր մայրը հայ է»։ Մայր հասկացույթին վերագրվող բայ-ստորոգյալները հիմնականում արտահայտվել են վաղակատար ներկա և անկատար անցյալ եղանակաժամանակային ձևերով, որոնցից առաջինն արտահայտումէ ներկա ժամանակակետից առաջ կատարված, ավարտված գործողություն, երկրորդը՝ անցյալ ժամանակակետում ընթացքի մեջ գտնվող գործողություն1։ Բացառություն է «Մայրս էլ պարել շատ էսիրել…սակայն այդ դեպքերից հետո ոչ մի անգամ այլևս չպարեց» նախադասությունը, որտեղ բայ-ստորոգյալը կիրառվել է անցյալ ժամանակով՝ վաղակատար ներկայի իմաստով. Ցեղասպանությունն ապրած ժողովրդի լեզվամտածողությունը, վարքագիծը լիովին է փոխվել։ Մայր հասկացույթը գործածվել է նաև փոխակերպված ենթակայի գործառույթով՝ լրացնելով բղավել բային, ինչպես՝ «Ճաշի ժամն ավարտվում էր մորս բղավելով, փնթփնթալով, ձեռքը հողաթափինգցելով»։ Տատ բառի կապակցելիությունը բայ-ստորոգյալին/ստորոգելիին նույնպես բնութագրվում է յուրահատուկ, ազգային հատկանիշներով. «Տատս սկզբից հարցերից խուսափում էր», «Տատս աչքերիխնդիր ուներ», «Տատս շատ պայծառ հիշողություն ուներ», «Իր տատը մի օր նրան քնեցնելիս «Փիզեզքույրիկը» պատմեց», «Տատս իր թոռան երեխաներին դաս էր սովորեցնում», «Տատս նրանց թույլտված սխալներն էր ուղղում», «Տատս արդեն շատ էր ծերացել», «Իսկ տատս գլուխն օրորում էր՝ ասելով. «Լակոտների ծաղրի առարկան դարձանք», «Տատս շատ լուրջ էր», «Տատս դագաղում է դրված»,«Տատս կարող էր այդ աստիճան անշարժ ու անօգնական պառկած լինել դագաղում»։ Տատ հասկացույթին վերագրվող ստորոգյալներն արտահայտում են հետևյալ հանգամանքները. ա. տատի զայրանալու և ամուսնուն ուղղված որոշակի դիմելաձևի սերտ կապը, որում վիրավորելու, նախատելու նկրտումներ են զգացվում. պապ հասկացույթը բնութագրվում է երրորդ՝ հարազատմիջավայրի չափմամբ2, ինչպես՝ «Երբ տատս զայրանում էր պապիս վրա, ահա այսպես էր դիմում. «Այմուսուլման»։ Այստեղ նկատվում է՝ թուրքերին բնորոշող մուսուլման բառն օգտագործվում է որպեսպարսավանք. այսպիսի կոչականները բազմիցս կրկնվում են ստեղծագործությունում, ինչպես՝ «Տատսասում էր՝ այ մուսուլման», բ. եղեռնի արհավիրքը - «Տասնապետ Հուսեյնի մահից հետո տատս էլ ավելի ծանր օրեր էրապրել»,գ. ազգային խտրականության ընդգծված տարրեր, որոնք մեծապես դրսևորվել են թուրք իրականության մեջ - «Տատդ այդ խոսքից («հավատափոխի ետգցածներ»-հավելումը մեր կողմից է) սաստիկբարկանում էր», դ. հայ տատիկներին, բնորոշ մաքրասիրությունը, հանդուրժողականությունը, համբերությունը,մեծ սերը թոռնիկների նկատմամբ - «Տատս, որը շատ էր սիրում հյուրասիրել, զբոսնել, ուտել, կերակրել, մերժում էր այն տների հրավերը, որոնք մաքրությամբ աչքի չէին ընկնում», «Տատս մշտապես մերպահապան հրեշտակն էր», «Տատս ծով համբերությամբ պատրաստում էր ուզածս միակ ուտելիքը», 1 Տե՛ս Աբրահամյան Ս., Ժամանակակից հայերենի քերականություն, Երևան, 1975, էջ 158-159։ 2 Տե՛ս Սանթոյան Մ., Էպիկական կերպարի ստեղծման չափումները, Վանաձոր, 1994, էջ 40։ ե. հայ տներում տատիկների զգոնությունը - «Պապս և տատս աղոթասեր, ջերմեռանդ, կրոնասերմարդիկ էին», «Սակայն տատս կրոնական մոլեռանդությանը և անտրամաբանականությանը չէրտրվում», զ. տատ հասկացույթին վերագրվող մաքրասիրությունն ու բարեսրտությունը՝ որպես հայ իրականության անբաժան մաս - «Տատս ձվով, սև սոնիճով, մեղրով մեր սիրած չորեքը պատրաստում էր»,«Տատս մաքրությունը շատ էր սիրում», «Տատս, թեկուզ մինչև առավոտ անքուն մնար, կարիք ունեցողներին օգնության էր հասնում», է. եղեռնից փախած հայի լեզվական մշակույթը - «Տատիկս թյուրքյու էր երգում»։ Տատ հասկացույթը, առաջին աստիճանում բնութագրվելով իրեն վերագրվող բայ-ստորոգյալներով, երկրորդ աստիճանում բնութագրվում է հարազատ միջավայրի չափմամբ1, ինչպես՝ «Մայրս, բնորոշելու համար տատիս արագաշարժությունն ու աշխատասիրությունը, նրան «փոթորիկ խոջա» մականունն էր կպցրել»։ «Մեծ մայրս այդ խաղերի մեջ վտասնմեկով»-ը շատ էր սիրում», «Սովածության պահերին մեծ մայրս մի կողմից աշխատում էր պապիս կշտացնել» արտահայտություններում մեծ մայրսբառակապակցությունը հանդես է գալիս տատ իմաստով, որը հայ իրականությանը բնորոշ իրողությունէ։ Տատ բառը հանդես է գալիս նաև իբրև ստորոգելի՝ բնութագրիչ. «Այդ կինը տատս էր», «Սեհերմորաքույրը մեր տատիկն էլ էր»։ Մայր և տատ հասկացույթները «Մեծ մայրս» երկում բնութագրվում են նաև որոշչառությամբ,ինչպես «Նա պահպանողական և ճնշիչ գյուղաքաղաքի մթնոլորտում «այրի կին» մորս խրախուսումէր» նախադասության մեջ մայր-ը բնութագրվել է այրի կին որոշչով։ 2. Մայր և տատ բառերը, խոսքում գործածվելով երկրորդական անդամների գործառույթով, հանդես են գալիս իբրև.ա. հատկացուցիչ՝ պատկանելության և վերաբերության իմաստով, ինչպես՝ «Իրար ետևից ծնվածերեք երեխաներից գլուխ հանել աշխատող մորս անհանդուրժողականությանը հակառակ՝ Զեհրա հորաքրոջս, պապիս ու տատիս մեղմությունը, համբերատարությունն էլ իմ աչքին այս տունը հրապուրիչէին դարձնում», «Հորս և մորս ամուսնական կյանքը հազիվ յոթ տարի տևեց», «Կատարյանենց Հովհաննեսն իրենց հարևան Արզումանյանների ավագ դստերը՝ Իսկուհուն, որ իր մոր անվանակիցն էր,շատ է հավանել», «Մորս, մորաքույրներիս ձայները բավական լավն էին», «Տատս փակում էր մորսճամփան», «Մորս գրանցման փաստաթղթերում գրված է եղել «մուհթեդի». մուհթեդի բառի կիրառությունը խոսքային այսպիսի միջավայրում հիմնավորում է հայերի բռնի հավատափոխության փաստը։ «Մորս «Փոթորիկ խոջա» անվանմանը համապատասխան ցատկով տեղից վեր էր կենում», «Մորսմահը տատիցս թաքցրեցինք», «Տատիս մոր և հոր գերեզմաններն այցելելու համար Նյու-Ջերսի գնացինք»։ «Մոր փեշին կպած Հերանուշը մի կողմից վախեցել է» նախադասության մեջ մայր հասկացույթըհանդես է եկել դարձվածային միավորի կազմում։ Մայր հասկացույթը, որպես կանոն, վերացական հասկացությունների կրողն է, բացառությամբ«Այստեղ ավելի շատ մորս օժիտի պարագաներն էին» նախադասության։ Նույն կապակցելիությամբ հանդես է գալիս նաև տատ բառը. «Տատիս ու պապիս տնազն անելով՝զվարճալի ու սրամիտ ձևով ներկայացնում էր այդ վեճերը», «Մենք էլ տատիս համբերության բաժակըլցրել ենք», «Տատիս մեկնաբանությունը կարճ էր ու հստակ», «Տատիս մաքրասիրությունն ասելիք էր»,«Ամեն մեկը տատիս հարեհասության մասին պատմելու մի բան ուներ», «Թող գնա պապի, տատի ձեռքերը համբուրի», «Տատիս ընտանիքը գտնելուց ավելի շատ ուզում էր իրականությունն իմանալ»։ «Դամեծ տատիկի հեքիաթն է», «Տատիս վիրավորանքը դեռ չէր անցել», «Տատիս մահից մի քանի ամիս էրանցել», «Տատիս մահից հետո, մի օր, կրկին Հասանի խանութ հանդիպեցի»։ Այս շարքում էլ իրանիշ հատկացյալի գործառույթով կիրառվել է մետաքսե ասեղնագործ, ժանեկազարդ գլխաշորն արտահայտությունը՝ իբրև աղջկական ժամանակների օժիտից մնացած մասունք.«Տատիս մետաքսե ասեղնագործ, ժանեկազարդ գլխաշորը և իր ձեռքերով գործած բաղնիքի ճիլոպըտվեցի Մարգե մորաքրոջը»։ Սեռական հոլովով արտահայտված տատ բառը զուգահեռաբար արտահայտում է նաև գործողություն կատարողի իմաստ, որը քերականության մեջ կոչվում է փոխակերպված ենթակա, ինչպես՝ «Տեսնելով տատիս ծափ տալը, այս անգամ չսպասեց որևէ մեկի խնդրանքին», «Տատիս պատմածներից հետո տակնուվրա եղած հոգով մտածում էի, թե ինչպես կարող եմ գտնել Ամերիկայի նրա հարազատներին»։ Քերականական այս իմաստը շարունակվում է նաև «Տատիս կերակուրներն էլ էին շատհայտնի», «Տատիս իչլի քյոֆթեն, քաբուրգա դոլման, մադեն քյոֆթեն, հլորիկ էշքին, էշքիլի դոլման,քիբե մումբարն ու քիբե քուդուրը, դոլաման, մեֆթունեն շատ հաջող էին ստացվում» նախադասություններում, որտեղ զեղչված է պատրաստած բայը։ 1 Սանթոյան Մ., էջ 40։ Տատ հասկացույթը հատկապես բնորոշվում էր հայրական որոշչով, որը բնորոշում է արևմտահայերի ազգային գծերից մեկը. արևելահայերս ավելի հաճախ կիրառում ենք մայրական որոշիչը. «Հայրական տատի ասածները ճիշտ դուրս եկան», «Հայրական տատը մյուսներին ասել է», «Հայրական տատըշարունակել է» և այլն։ «Մեծ մայրս» երկում մայրական տատ բառակապակցությունը կիրառվել է «Հերանուշի մայրական տատը, որ ասել է «բոլորս մեռնելու ենք», և հորաքույրն այդ մահի ճամփին չեն կարողացել ողջ մնալ» նախադասության մեջ։ բ. Բացահայտիչ՝ իբրև բացահայտյալի բուն բովանդակությունը բացահայտող միավոր, ինչպես՝«Իսկուհու մայրը՝ Թագուհին, գյուղի բուժակն է եղել», «Ընտանիքի ներսում կոչել են մորը՝ Իսկուհուն»։ «Հերանուշի մայրը՝ Իսկուհին էլ, ով սկեսրոջ պատմած աքսորի պատուհասն ապրել է ինը տարեկանում, մանկության փորձից ելնելով, պետք է որ կանխատեսած լիներ», «Մնացածները՝ տատիկները,թոռները, աղջիկները, հարսները, զոհվել էին»։ գ. Խնդիր՝ իբրև գործողությանն անմիջականորեն կամ միջնորդավորված կերպով կապված անձ։ Այսպես՝ մայր բառն ուղիղ խնդրի՝ գործողությունն անմիջականորեն իր վրա կրելու գործառույթով էհանդես եկել «Ձայնս գցեցի, թե մորս եմ ուզում», «Ոստիկանը մորն ու ավագ քրոջը սպանելու է»,«Նախ Զեհրա մորաքույրս, ապա Սաբահաթ մորաքույրս իրենց մորը գրկելով՝ լացեցին», հաղորդակցման խնդրի գործառույթով՝ «Մորս խնդրում էինք, որ մատինեն հագնի», «Մորս՝ եթե նա ծխում էր,ծխախոտը հանգցնելու և հետքերը կորցնելու ժամանակ էր տալիս», «Բոլոր հրավիրյալների ներկայությամբ են իրենց մորը հայտնել», «Ավելի ուշ մորս հետ խոսեցի», հանգման խնդրի գործառույթով՝«Ինչ-որ մարդիկ սիրահարվել էին մորս», «Չէր բավարարվում տնային գործերում մորն օգնելով», վերաբերության խնդրի գործառույթով՝ «Մորս մասին ընդհանրապես չմտածեց», անջատման խնդրի գործառույթով՝ «Հերանուշի՝ մորից խլվելու պահը» նախադասություններում. վերջինս բնութագրական էցեղասպանությանը։ Տատ բառը ևս հանդես է գալիս խնդրի գործառույթով՝ իբրև գործողությանն անմիջականորենկամ միջնորդավորված կերպով կապված անձ. տատ բառն ուղիղ խնդրի՝ գործողությունն անմիջականորեն իր վրա կրելու գործառույթով է հանդես եկել «Հիվանդանոցի դիարանից տատիս առել տարելէին գերեզմանատան մեջ գտնվող գուսուլհանե», «Պապս այդ պատճառով տատիս բնութագրում էրայսպիսի դարձվածքով՝ ծնվողին օրորոց, մեռնողին դագաղ», «Հիացմունքը համեմում էր հեգնալիցծաղրով ու տատիս կոչում. «Սեհեր չավուշ», որտեղ կարևորվում է միջավայրի կողմից չավուշ մակդրիվերագրումը տատ բառին։ «Այստեղ տատիս լողացնելու և պատանք էին հագցնելու», «Ահա միայն ըստայդ փաստաթղթերի մորաքրոջ երեխաներ հանդիսացող պապիս և տատիս, մեկին տասնհհինգ, մյուսին տասնվեց տարեկանում ամուսնացրել են», «Աղախին բառը տատիս շատ խորն էր վիրավորել»,հանգման խնդրի գործառույթով՝ «Տղամարդիկ կարողացան հրաժեշտ տալ տատիս», «Հանդանը ջուրըլցնելուց հետո փարվեց տատիկին», «Թաղում բոլորը տատիս շատ էին հարգում», «Այս խնդրի լուծումնուղիղ տատիս վրա էր ընկնում», բացառության խնդրի գործառույթով՝ «Ծոմից դուրս գալուց առաջտատիցս բացի պապիս ոչ ոք չէր համարձակվում մոտենալ», վերաբերության խնդրի գործառույթով՝«Երախտագիտության այնպիսի խոր զգացում ունեցա տատիս նկատմամբ», համեմատության խնդրիգործառույթով՝ «Իմ սկեսուրն էլ էր քո տատիկի պես» նախադասություններում։ Հետ կապով խնդիրները հանդես են գալիս հաղորդակցման խնդրի գործառույթով. «Տատիս հետ այլևս երբեք չխոսեցինք»,«Տատիս հետ կրկին զրուցելու հնարավորություն գտնելու համար ժամանակ պահանջվեց», միասնության խնդրի գործառույթով. «Երբ տատիս հետ մենակ էինք մնում, հոգու հետ խաղում էի», «Տատիսհետ չկարողացա տանը մենակ մնալ», «Տատիս հետ սենյակում փակվելով՝ զրուցում էին»։ դ. Մայր և տատ հասկացույթները կոչականի գործառույթով հանդես են գալիս հատկապես ուղղակի խոսքերում՝ հարակցմամբ կապակցվելով նախադասության այլ անդամներին. «Մայրի՛կ, տես՝ ո՞վէ եկել», «Փիզեզ քույրիկն ի՞նչ է, տատի՛կ», «Տատի՛կ, դե մեզ համար Փիզեզ քույրիկը պատմի՛ր», «Փիզեզ քույրիկը պատմիր ինձ, սիրելի՛ տատիկ», «Սուտը մեղք չէ՞, տատի՛կ», «Համբուրում էի և ասում.«Տատի՛կ», «Ի՞նչ ես ասում, տատի՛կ», «Լա՛վ, տատիկ, ինչո՞ւ ես գնացել Ամերիկա», «Տատիկ, սուրճկխմե՞ս», «Ինչո՞ւ դու չգնացիր, տատի՛կ» և այլն։ Փաստորեն, մայր և տատ հասկացույթներին վերագրվող միավորներն արտահայտում են մի շարքհանգամանքներ, որոնք անմիջականորեն առնչվում են ցեղասպանությանը։ Կարինե Դիլոյան«ՄԱՅՐ» ԵՎ «ՏԱՏ» ՀԱՍԿԱՑՈՒՅԹՆԵՐԸ ՖԵԹՀԻՅԵ ՉԵԹԻՆԻ «ՄԵԾ ՄԱՅՐՍ» ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄԲանալի բառեր՝ հասկացույթ, մայր, տատ, լեզվամշակութային, բառային-իմաստաբանական, ցեղասպանություն, կապակցելիություն։

example1641

example1641

Կրթության եւ աշխատաշուկայի, բուհերի եւ իրական հատվածի միջեւ հարաբերությունները ճանաչվել են նորարարության եւ մրցունակության ապահովման հիմնական բանաձեւը։ ՀՀ-ում նման կապերի թուլացումը հանգեցրել է որոշակի մասնագիտությունների գծով բարձ232ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ րագույն կրթությամբ աշխատանքային կադրերով աշխատաշուկայի հագեցմանը, նրանց խոցելիության բարձրացմանը եւ, որպես հետեւանք, «ուղեղների արտահոսքի»։ Մի շարք այլ մոտեցումների հետ մեկտեղ հոդվածում առաջարկվում է նաեւ օրենսդրական մակարդակով դիվերսիֆիկացնել աշխատավարձի դրույքաչափերը՝ կախված աշխատողների կրթական եւ որակակական հատկանիշներից։

Հայաստանում կրթության և աշխատաշուկայի տարբեր կապերի առանձնահատկությունները պարզելու համար, սույն հոդվածի շրջանակներում մենք վերլուծել ենք ըստ կրթական մակարդակի զբաղվածների, գործազուրկների ըստ կրթական մակարդակի, շրջանավարտների որակը գործատուները և աշխատուժի առաջարկ-պահանջարկ հարաբերակցությունը ըստ ոլորտների։ 2015 Ըստ տվյալների ՝ Հայաստանում զբաղվածների բաշխումն ըստ կրթության մակարդակի ցույց է տալիս, որ բարձրագույն և հետբուհական կրթություն ունեցողները լրացնում են զբաղվածների միայն 28% -ը (344,700 մարդ) ՝ զիջելով միջին ընդհանուր կրթություն ունեցողներին (43% կամ 461.700 մարդ) [5]։ Theբաղվածների 24% -ը ունեն միջին մասնագիտական ​​և թերի բարձրագույն կրթություն, 2% -ը ՝ նախնական մասնագիտական ​​կրթություն, 7% -ը ՝ հիմնական ընդհանուր կրթություն, իսկ 1% -ը հաճախել է միայն տարրական դպրոց։ Նմանատիպ ցուցանիշներ գրանցվել են նաև գործազրկության դեպքում։ Ամենաբարձր կրթական մակարդակ ունեցողները (գրանցված գործազուրկների 27.8% -ը կամ 67.800 մարդ) զգալի մասն ունեն գործազուրկների ընդհանուր թվի մեջ և զիջում են միայն ընդհանուր միջին կրթություն ունեցողներին (40.9% կամ 99.700 մարդ)։ Անհատական ​​կրթական մակարդակներով զբաղվածների և գործազուրկների թվաքանակի համեմատությունը ցույց է տալիս, որ 227 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ ունեցող անձինք, հատկապես միջնակարգ ընդհանուր կրթություն ունեցողները, ունեն աշխատանքի ավելի լայն հնարավորություններ։ Նման եզրակացության համար հիմք է հանդիսացել կրթության մակարդակներով առանձնացված բնակչության մասնաբաժինը զբաղվածների և գործազուրկների ընդհանուր թվի մեջ։ Այսպիսով, զբաղվածների 43% -ը և գործազուրկների 40% -ը ունեն ընդհանուր միջնակարգ կրթություն։ Employedբաղվածների և գործազուրկների տեսակարար կշիռը գործատուների օգտին բարձր և հետբուհական կրթություն ունեցողների շրջանում է (զբաղվածների 29,1% -ը և գործազուրկների 27,8% -ը), ինչպես նաև տարրական և թերի տարրական կրթություն ունեցող բնակչության դեպքում։ , Բնակչության այս խմբին բաժին է ընկնում զբաղվածների 5.4% -ը և գործազուրկների 4.15% -ը։ Հիմնական և նախնական մասնագիտական ​​կրթություն ունեցող բնակչության զբաղվածության և գործազրկության մակարդակները համամասնական են։ ՀՀ տնտեսության մեջ զբաղվածների ընդհանուր մասնաբաժնի համեմատ `միջին մասնագիտական ​​և թերի բարձր, ինչպես նաև բարձրագույն և հետբուհական կրթություն ունեցող բնակչության մասնաբաժինը մեծ է։ 2015 թվական Ըստ տվյալների ՝ միջին մասնագիտական ​​կրթություն է ստացել զբաղվածների 22,7% -ը և գործազուրկների 27% -ը։ Ստացվում է, որ Հայաստանի տնտեսության մեջ միջին մասնագիտական ​​և բարձրագույն կրթություն ունեցողները զբաղվածության ավելի սահմանափակ հնարավորություններ ունեն, քան ընդհանուր միջին կրթության ցածր մակարդակ ունեցող բնակչությունը։ Աշխատանքի և որակավորման համապատասխանությունը ավելի բարձր է տարրական և թերի տարրական (98,4%), հիմնական ընդհանուր (99,8%) և միջին ընդհանուր (99,5%) կրթություն ունեցողների շրջանում։ Ընդհակառակը, կրթության բարձր մակարդակներում փաստացի և աշխատանքային որակավորումների միջև ճեղքն ընդլայնվում է։ Մասնավորապես, 2014 թ.-ին կատարված աշխատանքը համապատասխանում էր նախնական մասնագիտական ​​(արհեստագործական) կրթություն ունեցողների 72.8%, միջին մասնագիտական ​​կամ թերի բարձրագույն կրթություն ունեցողների 69% և բարձր կամ հետբուհական կրթություն ունեցողների 81% կրթական որակավորմանը, որը նշանակում է, որ 228 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ մասնագետներ «Մասնագիտական ​​գործազրկության» մակարդակը հատկապես բարձր է տարածաշրջանում։ Մեր կարծիքով, ոչ հմուտ բնակչության զբաղվածության և որակավորման բարձր մակարդակը հիմնված է այն փաստի վրա, որ այս խմբում ընդգրկված անձինք զբաղեցնում են ամենացածր որակավորումը կամ աշխատանք, որը բնավ որակավորում չի պահանջում, ուստի, եթե նրանք աշխատում են, նրանք հիմնականում աշխատել `համապատասխան իրենց որակավորմանը։ Մյուս կողմից, բարձրագույն կրթություն ունեցողները ստիպված են տեղափոխվել ավելի ցածր որակավորում պահանջող աշխատանքներ, եթե չեն գտնում իրենց որակավորմանը համապատասխան աշխատանք։ Միևնույն ժամանակ, գործատուները ավելի հավանական է, որ վարձեն բարձրագույն կրթություն ունեցողներին ՝ անկախ որակավորումներից։ Աշխատուժի որակը և շրջանավարտների կրթության անբավարար մակարդակը դարձել են տեղական գործարարների և ղեկավարների լայն քննարկումների առարկա։ Գերակշռող կարծիքն այն է, որ ընդհանուր առմամբ շրջանավարտները պատրաստ չեն աշխատել իրենց մասնագիտական ​​ոլորտներում `ինչպես տեսական, այնպես էլ գործնական գիտելիքների և հմտությունների բացակայության պատճառով։ Այսպիսով, մեծ բաց կա կրթության համակարգի կատարելագործման մակարդակի և տնտեսության իրական պահանջարկի միջև։ Օգտվելով բարձրագույն կրթության մասնագետների աշխատաշուկայի գերհագեցածությունից ՝ գործատուները անհիմն պահանջներ են ներկայացնում (աշխատանքային փորձ, օտար լեզուների գերազանց իմացություն, վերապատրաստում և համապատասխան որակավորում և այլն) այն աշխատատեղերի համար, որոնք որակյալ չեն աշխատուժի համար, և որոնց համար վճարվում է զգալիորեն ցածր է։ համապատասխան փորձ ունեցող աշխատողների վարձատրության չափը։ Ստացվում է, որ բարձրագույն կրթություն ունեցող մարդիկ աշխատաշուկայում ավելի խոցելի են, քան աշխատանքային այլ ռեսուրսները և գործազրկությունից խուսափելու համար ավելի հավանական է խուսափել գործազրկությունից։ Այս ամենը վկայում է, որ ՀՀ աշխատաշուկան գերհագեցած է բարձրագույն կրթություն ունեցող մասնագետներով։ Ստեղծված իրավիճակը նպաստում է Հայաստանից «ուղեղների արտահոսքի» տեմպերի աճին։ Տարիներ շարունակ գործատուների պահանջների անտեսումը և աշխատաշուկայում առաջարկ-պահանջարկի հարաբերակցությունը հանգեցրել են որոշակի մասնագիտությունների աշխատողների գերարտադրության, համալսարան-գործատու խզման, համալսարան-աշխատաշուկա հարաբերությունների, որի պայմաններում համալսարան ավարտած լինելը չի ​​համարվում։ աշխատանքի երաշխիք ընդհանրապես։ Կրթության համակարգում բնակչության ներգրավվածության բարձր մակարդակի և կրթության ցածր որակի պարադոքսը կարելի է բացատրել Հայաստանի կրթական համակարգում ներդրումների շատ ցածր մակարդակով։ Այսպիսով, եթե մենք քարտեզագրենք կրթական ներդրումների և աշխարհի երկրներում բարձրագույն կրթության մեջ ներգրավման ցուցանիշները, ապա պարզ կդառնա, որ Հայաստանը բարձրագույն կրթության համակարգում յուրաքանչյուր ուսանողի համար ծախսերի ամենացածր մակարդակն ունեցող երկրներից մեկն է։ ՀՀ տնտեսության գերակա ճյուղերում աշխատուժի առաջարկի և պահանջարկի ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ ցածր գիտելիքների վրա հիմնված որոշ դիրքեր (տեքստիլ և թեթև արդյունաբերություն, ժամացույցների արտադրություն, ադամանդներ, ոսկերչություն և սննդի արդյունաբերություն) բարձր որակավորում ունեցող բարձրակարգ մասնագետների կարիք չունեն։ կրթություն Փաստորեն, վերոնշյալ պաշտոններին անհրաժեշտ են ոլորտի նախնական և միջին մասնագիտական ​​կրթությամբ մասնագետներ։ Այնուամենայնիվ, ներկայումս Հայաստանում գրեթե բոլոր ոլորտներում առկա է վերոհիշյալ նախնական և միջին մասնագիտական ​​կրթական համակարգի բացվածություն, որը պետք է լրացվի ՝ ոլորտի աշխատուժի պատրաստվածությունը օպտիմալացնելու և ոլորտի կարիքներն արդյունավետորեն լուծելու համար։ Վերջերս միջազգային պրակտիկայում լայնորեն կիրառվել են համալսարան-աշխատաշուկա կապի ամրապնդմանն ուղղված վերջին 230 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ մեխանիզմները։ Օրինակ, Նիդեռլանդներում օգտակար, շահավետ դասընթացներ դասավանդող դասախոսները պետք է ավելի լավ աշխատավարձ ստանան։ Կրթական ծրագրի ձևավորման ոլորտում գերակշռող է դառնում «կարգաբերում» մեթոդաբանությունը, որը թույլ է տալիս նախագծված ծրագրերի կառուցվածքն ու բովանդակությունը համապատասխանեցնել աշխատաշուկայի կարիքներին և պահանջներին։ Աշխատաշուկայի կողմից համալսարանների շրջանավարտների ամբողջ մատակարարումը կլանելու համար անհրաժեշտ է շարունակական տնտեսական աճ, որը կուղեկցվի նոր աշխատատեղերի ստեղծմամբ։ Ընդհանուր առմամբ, ՀՀ տնտեսության գրեթե բոլոր ոլորտներում առկա են որոշակի անհամամասնություններ։ Սա հատկապես վերաբերում է այն աշխատանքներին, որտեղ բարձրագույն կրթությունը պարտադիր պահանջ է (մասնավորապես ՏՏ ոլորտում)։ Այս փաստն ընդգծում է Հայաստանում բարձրագույն կրթության համակարգի անկատարությունը, որն արտացոլվում է շրջանավարտների վերապատրաստման ընթացքում գործատուների կողմից կատարված լրացուցիչ ֆինանսական և ժամանակային ծախսերում։ Միևնույն ժամանակ, բարձրագույն կրթությամբ նոր աշխատուժի պահանջարկը մեծ կլինի գիտելիքների վրա հիմնված և աշխատատար ոլորտներում։ Հաշվի առնելով տնտեսական զարգացման միտումները և կառուցվածքային փոփոխությունները, ինչպես նաև մի շարք շուկաների աճի կանխատեսումները, առաջիկա տարիներին նոր թափուր աշխատատեղերի ստեղծումն առավել հավանական է հետևյալ ոլորտներում. Ֆինանսական / բիզնես ծառայություններ, ՏՏ, ինտերնետ ծառայություններ և ճշգրիտ ճարտարագիտություն , առողջապահական ծառայություններ, առևտուր և այլն։ Ավելին, տնտեսության ընդհանուր զարգացման շնորհիվ կանխատեսվում է տնտեսագետների պահանջարկի աճ գրեթե բոլոր ոլորտներում։ Այսպիսով, ՀՀ կրթական ծառայությունների և աշխատաշուկայի համեմատական ​​վերլուծությունը թույլ տվեց կատարել հետևյալ եզրակացությունները. Ուսանողների տեսական ուսուցումը գերակշռում է կրթական ծրագրերում, շրջանավարտները չունեն բավարար գործնական հմտություններ և ունակություններ գիտական ​​գործունեության, արդյունավետ մասնագիտական ​​կողմնորոշման համար. Education Կրթության տարբեր մակարդակների, ինչպես նաև կրթության և տնտեսության միջև երկխոսությունը թույլ է, սոցիալական գործընկերության մեխանիզմները, կրթությունը։ համակարգը բավարար չէ Այն ի վիճակի չէ արագ և արդյունավետորեն արձագանքել հասարակության և տնտեսության արագ զարգացմանը։ Իրավիճակը բարելավելու համար անհրաժեշտ ենք համարում. Հաստատել հետադարձ կապ աշխատաշուկայի հետ, գործատուներին ներգրավել փորձագիտական ​​գործընթացների և կրթական ծրագրերի արդիականացման գործընթացներում։ , Շրջանավարտների ծառայության և մրցունակության բարելավում։ , Ուսուցչական կազմի դասավանդման ժամանակակից մեթոդների և տեխնոլոգիաների յուրացման կատարելագործում, վերապատրաստման արդյունավետության բարձրացում, մանկավարժների մասնագիտական ​​առաջխաղացման արդյունավետ համակարգի ներդրում։ , Կրթական ծրագրերի տնտեսական արդիականության բարձրացում, դրանց ուղղությունների և բովանդակության մոտեցում աշխատաշուկայի ներկայիս պահանջներին, ինչը ենթադրում է առկա մասնագիտությունների մանրամասն ցուցակի վերանայում և վերադասավորում շուկայի պահանջարկին։ Մեր կարծիքով, դրված խնդիրների լուծման մեխանիզմները պետք է դիտարկել ոչ թե ազգային մակարդակում, այլ ներբուհական մակարդակում `յուրաքանչյուր համալսարանի համար առաջարկելով դեղատոմս` ելնելով իր գործունեության առանձնահատկություններից։

example2474

example2474

Սույն աշխատանքում կենսապայմանների ցուցիչների կիրառմամբ գնահատվել է Սևան ազգային պարկի տարածքի կլիմայական հարմարավետությունը։ Մշակվել են գնահատման ընթացակարգն ու սանդղակը։ Որոշվել են Սևան ազգային պարկի վարչական շրջանների հարմարավետության երեք աստիճանները և կլիմայական հարմարավետության քարտեզն ըստ բարձրադիր գոտիականության։

ՍԵՎԱՆԻ ԱATIONԳԱՅԻՆ ՊԱՐԿԻ ՀԱՎԱՍԱՐ-ԷՖԵԿՏԻՎ EMերմաստիճանի ծայրահեղ գոտի Կլիմայի հարմարավետությունը, որպես կլիմայի առանձին բաղադրիչներից դուրս գտնվող բաղադրիչների համադրություն, էական ազդեցություն ունի բնակչության առողջության վրա։ Մարդու կյանքի պայմանների հարմարավետության գնահատումն իրականացվում է տարածքի բնապահպանական աշխարհագրական ուսումնասիրության առաջատար դիրքում։ Կլիմայի ազդեցության գնահատումը բնական միջավայրի ինտեգրված բնութագրերի բաղկացուցիչ մասն է։ Այն ներառում է որոշակի բնական տարածքի ուսումնասիրություն, որոշումը մարդկային օրգանիզմների կլիմայական բնութագրերի և ֆիզիոլոգիական պարամետրերի միջև, ներառյալ ջերմաստիճանի, խոնավության և քամու արագության ազդեցությունը։ Հետազոտության Մեթոդաբանություն. Ազգային պարկում հանգիստը կազմակերպելու կամ հանգստի գոտիները առանձնացնելու համար անհրաժեշտ է որոշել բարենպաստ կլիմայական պայմաններով գոտիներ, այսինքն `հաշվարկել համարժեք արդյունավետ ջերմաստիճանը` ըստ բարձր բարձրության։ Համարժեք արդյունավետ ջերմաստիճանը (EPS) անձի ջերմության զգացողության գնահատում է `օդի ջերմաստիճանի, խոնավության և քամու համատեղ ազդեցության ներքո։ EEG- ի գնահատումն ըստ վեր գոտիավորման իրականացվել է `պարզելու համար, թե որ բարձրության վրա է անհրաժեշտ առողջարանային տուրիզմը զարգացնել, և որ բարձրության վրա դա անհրաժեշտ է բացառել։ Հատկանշական է, որ տվյալ գոտու ԵՏՀ ընդհանուր բնութագրերը կազմելու համար անհրաժեշտ է իրականացնել հաշվարկներ ինչպես տաք, այնպես էլ խոնավ ձմեռների, ինչպես նաև սառը և թաց ձմեռների համար։ Սովորաբար հագնված չ ֆիզիկապես ծանրաբեռնված անձի ջերմային սենսացիան ազդում է օդի ջերմաստիճանի (𝑡), հարաբերական խոնավության (առավել) առավելագույն քամու առավելագույն արագությունից (𝑣)։ Համարվում է, որ մարդը նույն զգացողությունն ունի, եթե նա միևնույն ժամանակ է (𝑡) = 17,7˚С, v = 0 մ / վ, և f = 100%, (𝑡) = 22․4˚С, v = 0 5 մ / վրկ, և f = 70% կամ (𝑡) = 25․0˚С, v = 2․5 մ / վրկ, և f = 20% [3]։ Այսինքն, տվյալ գոտու ԵՏՀ-ն հաշվարկելիս կարելի է պարզել, որ բարձրության ուղեծրում առկա կլիմայական բուժման պայմանները. EE = 37 - որտեղ ջերմաստիճանն է, f հարաբերական խոնավությունն է, իսկ v քամու առավելագույն արագությունն է։ Իսկ ձմռան ամիսներին կլիմայի խստությունը պարզելու համար մենք օգտագործում ենք հետևյալ բանաձևը. S = (1 - 0,04 տ) (1 + 0,272 վ) [1]։ Այս բանաձեւի միջոցով ազգային պարկի ԵՏՀ-ն հաշվարկվել է 1900 մետրից 3700 մետր բարձրության վրա հուլիս-հունվար ամիսների համար։ Հաշվիչ Նկար 1EEJ հունվար-հուլիս ամիսների համար ըստ վեր գոտիացման հունվար Հուլիս Հուլիսի ջերմային զգայունության դասակարգումը բաժանվելու է. EEJ 9-16-1C չեզոք, EEJ 17-22˚C հարմարավետ, EEJ> 23 >C գերտաքացված։ Աղյուսակ 1․ Միջին օրական ջերմաստիճանը, օդի հարաբերական խոնավությունը և ավելացրած քամու առավելագույն արագությունը 1900-3700 մ բարձրությունների վրա] [2] Վերելքներ ՀունվարՀուլիս (մ / մ) (մ / վ) Ենթաբաժանման հիման վրա 2700, 2900 և 3100 մ բարձրությունները հատկապես բարենպաստ են հուլիսին կլիմայաթերապիայի զարգացման համար։ Որպես կանոն, կլիմայի ծանրության վրա հիմնականում ազդում է քամու արագությունը։ Նույնիսկ ցուրտ օրերին քամու արագությունը կարող է փոխհատուցել եղանակի խստությունը։ Սառը օդի և ուժեղ քամու համադրությունը մի քանի անգամ իջեցնում է մարդու մարմնի ջերմաստիճանը։ Ավելին, նույնիսկ ուժեղ քամին կարող է առաջացնել ցրտահարություն։ Ձմռան ամիսներին մարդու համար անհարմար ջերմաստիճանը համարվում է -15˚C- ից ցածր, իսկ -30˚C- ից ցածր ջերմաստիճանի դեպքում սկսում են զարգանալ սրտանոթային համակարգի սիրային կարգավորման հետ կապված անկարգություններ։ Այդ պատճառով ձմռանը «Շոն» ազգային պարկի տարածքում ձմեռային զբոսաշրջություն զարգացնելուց առաջ անհրաժեշտ է ուսումնասիրել, թե որ բարձրության վրա է նպատակահարմար զարգացնել ձմեռային զբոսաշրջությունը։ մասնավորապես `դահուկային սպորտի զարգացումը խթանելու համար։ Գոտիներ MustRefer, Նպատակային քարտեզ 1 Sean National Park EEZ ըստ վեր գոտիավորման Հունվար ամսվա համար բարձրության գոտիները առանձնացվել են հետևյալ չափանիշներով. EEZ 6-12˚C միջին ցուրտ, EEJ 0-6 ˚C ցուրտ, EEZ -6-0 շատ C շատ ցուրտ , EEZ <-24˚C ցրտահարություն։ Ստացված արդյունքներից պարզ է դառնում, որ հունվարին բարձր բարձրության բոլոր գոտիներում առկա են չափավոր ցուրտ-ցուրտ ջերմաստիճանային պայմաններ, որոնք բավականին բարենպաստ են դահուկասահքի զարգացման համար։ Եզրակացություն Շոն ազգային պարկի տարածքում բնակլիմայական հարմարավետության ցուցանիշների վերը նշված լուծման արդյունքում կարելի է եզրակացնել, որ ամռանը 2700 և 2900 մ բարձրությունների գոտին համարվում է բարենպաստ կլիմայական բուժման համար։ Ձմռանը բոլոր բարձրություններում (բացառությամբ 3300 և 3500 մ) դիտվել են չափավոր ցուրտ կլիմայական պայմաններ։ Ընդհանուր առմամբ, Ազգային պարկում առկա պայմանները բարենպաստ են ոչ միայն կլիմայաբուժության (համարժեք ջերմաստիճանի արդյունավետ հաշվարկների հիման վրա) զարգացման, այլ նաև դահուկային սպորտի և ձմեռային զբոսաշրջության զարգացման համար։ Հետևաբար, ազգային պարկում հանգստի զարգացումը կարող է ուղղակիորեն խթանել հարևան բնակավայրերի զարգացումը (գործազրկության նվազեցում, միջմշակութային հաղորդակցության ուժեղացում և այլն) ՝ նպաստելով բնակչության կյանքի որակի բարելավմանը և արտագաղթի տեմպի նվազմանը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Կենտրոնական Սիբիրի տարածաշրջանների։ Լ. Գիտություն, 1972, էջ. 128. ԲԱՐՁՐԱԳՈՒՅՆ ԳՈՏԻ Ա THEԳԱՅԻՆ ՊԱՐԿԻ Խաչատրյան ՍոնաՍևանի հավասարաչափ-էֆեկտիվ ջերմաստիճանը Հիմնաբառեր. Շոնի ազգային պարկ, կլիմա, ջերմաստիճան, խոնավություն, կլիմա։ բնակչության համար բարենպաստ։

example1652

example1652

Այսպիսով` որքան հրշեջ-փրկարարների մասնագիտական պատրաստվածությունը եւ հմտությունների մակարդակը բարձր է, այնքան ցածր է տագնապայնության մակարդակը։ Մեր կողմից կատարված ուսումնասիրությունները մեզ թույլ են տալիս փաստել, որ հոգեբանական հարմարվողականության եւ սթրեսակայունության վրա սեռային եւ տարիքային գործոններն էական ազդեցություն չունեն։ 14ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Ստացված արդյունքները կարող են օգտագործվել իրազեկման գործընթացն առավել արդյունավետ դարձնելու ուղղությամբ տարվող աշխատանքների կազմակերպման, ինչպես նաեւ հրշեջ-փրկարարների հետ աշխատող անձնակազմի մասնագիտական պատրաստման, վերապատրաստման եւ որակավորման բարձրացման ասպարեզներում։ Հետազոտության արդյունքները կարող են օգտակար լինել արտակարգ իրավիճակներում գործունեություն իրականացնողներին, նրանց հիմնախնդիրներն ուսումնասիրողներին։ Մեր կողմից կատարված ուսումնասիրությունները նպաստավոր կլինեն. «Արտակարգ իրավիճակների հոգեբանություն» դասընթացի շրջանակներում իրազեկել, կիրառել եւ տարածել։

Հոդվածում քննարկվում են հրշեջ-փրկարարական դասընթացների հոգեբանական առանձնահատկությունները և հարմարվողականության օրինաչափությունների ուսումնասիրման ռազմավարական մոտեցումներին վերաբերող հարցեր։ Մեր ընթացիկ հետազոտության մեջ դրված խնդիրներից մեկը `հրշեջի հարմարեցման բաղադրիչների համապարփակ բանաձևի ստեղծումն է` տարբեր մասնագիտական ​​ոլորտներում օգտագործելու համար։ Սույն հոդվածում բարձրացված խնդրի հրատապությունն ու հրատապությունը թելադրված է նշված խնդրի իրագործմամբ։ Ակնհայտ է, որ արտակարգ իրավիճակները հասարակության պատմությունն ուղեկցող անխուսափելի երեւույթներ են։ Հասարակության զարգացման ներկա փուլը զերծ չէ զանազան աղետներից, ուղեկցող և դրան հաջորդող արտակարգ իրավիճակներից, որոնք անկանխատեսելի են դարձնում մարդու կյանքի հետագա ընթացքը։ Նման իրավիճակների հետ գործ ունենալը պահանջում է ժամանակակից մոտեցում։ Արտակարգ իրավիճակների և ճգնաժամի մասին օրենքը շատ կարևոր է այսօրվա հասարակության համար, քանի որ ցանկացած արտակարգ իրավիճակում արդյունավետ աշխատանք կազմակերպելու համար անհրաժեշտ է ունենալ սոցիոլոգիական, սոցիալ-հոգեբանական, սոցիալ-տնտեսական և գիտելիքների վրա հիմնված այլ գիտելիքներ, որոնք կարող են լինել նախկինում գիտեին արտակարգ իրավիճակների մասին։ այդ ժամանակ հրշեջ-փրկարարներում ի հայտ եկող մտավոր դրսեւորումների առանձնահատկությունները, ճիշտ գործելու պատրաստակամության մակարդակը գնահատելու համար և այլն։ Փրկարարի մոտիվացիայի համակարգի կառավարումն իր 10 ՀՈԳԵԲԱՆՆԵՐԻ միջոցով կամ դրսից (հատուկ հոգեբան, մենեջեր և այլն) կարող է սթրեսի կարգավորման ազդեցություն ունենալ որոշակի սթրեսի սահմաններում։ [1; 68] Մեր հետազոտության նպատակն է պարզել արտակարգ և ճգնաժամային իրավիճակներում հրշեջ-փրկարարների հոգեբանական վերապատրաստման առանձնահատկությունները և սթրեսակայունությունը։ Հետազոտական ​​մասը մեր կողմից իրականացվել է ՀՀ արտակարգ իրավիճակների նախարարության հրշեջ-փրկարարական ջոկատների հրշեջ-փրկարարների հետ։ Հետազոտությունն իրականացնելու համար օգտագործվել են անկախ փորձագետների գնահատման հետևյալ մեթոդները. Դիտում, զրույց, հարցում և հետևյալ փորձարկման մեթոդները. Հոլմսի սթրեսի «2» -ում վատ հարմարվողականության և նյարդահոգեբանական կայունության ռիսկի ախտորոշման մեթոդաբանություն։ T. Հոլմսի և Ռահեի սթրեսի հայտնաբերման և սոցիալական հարմարվողականության մեթոդներ։ որի հիման վրա կազմվել են հրշեջ-փրկարարների անհատական ​​ու խմբային հոգեբանական բնութագրերը։ Իրականացված հետազոտությունների արդյունքում բացահայտվել են մի շարք օրինաչափություններ, որոնք, իրենց բնույթով, լույս են սփռում մարդու մտավոր աշխատունակության խնդրի հոգեբուժաֆիզիոլոգիական մեխանիզմների բացահայտման գործընթացի վրա։ Այսպիսով, հետազոտության արդյունքների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ մտավոր աշխատանքը հիմնված է խառնվածքի ուժեղ տեսակների, դրանց նյարդային պրոցեսների առանձնահատկությունների վրա (չնայած փրկարարի գործունեության բնույթն ինքնին պահանջում է ուժեղ տեսակներ)։ Մյուս կողմից, գործունեության ընթացքում փրկարարները մեծ փորձ են ձեռք բերում ինքնակառավարման և ծանր իրավիճակներում մոբիլիզացման հնարավորությունների ակտիվացման գործում։ 11 ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Բացի այդ, փրկարարական գործողությունն ինքնին դեռ ամբողջությամբ ուսումնասիրված չէ, դեռ պարզ չէ, թե որն է այն մեխանիզմը, որով փրկարարն օգտագործում է իր մտավոր ուժերը, երբ նա ցույց է տալիս օգտակար, արդյունավետ գործողություններ, ինչպիսի՞ն է նրա կրկնօրինակը, ինչ է նրա ճգնաժամային իրավիճակը ֆունկցիոնալ հնարավորությունների սահմանը։ Ավելին, հետազոտության արդյունքները ցույց են տալիս, որ փրկարարների գործունեության հիմքում դրդապատճառների արտահայտումն է `պայմանավորված առաջնային և երկրորդական ծառայության մեջ գտնվելու փաստով։ Դիտարկումները ունեցել են երկարաժամկետ բնույթ, ինչը կարելի է անվանել նաև երկայնական դիտարկումներ, քանի որ դրանք արվել են երկար ժամանակահատվածում (ամիսներ և տարիներ)։ Այն ենթադրում է մշտական ​​հաղորդակցություն հետազոտողի և հետազոտության օբյեկտի միջև։ Երիտասարդները (20-35 տարեկան) հիմնականում դրդված են ինքնահաստատմամբ, ավելի մեծ վստահություն ձեռք բերելով իրենց ղեկավարների կողմից ՝ ծերերը (36-50 տարեկան), ովքեր մնում են ծառայության մեջ, չթողնելով այն (գործազուրկ չլինելու ցանկություն)։ Այսպիսով, հղում կատարելով հետազոտության փորձարկման մեթոդներին, մենք հասանք հետևյալ արդյունքների։ 1. «Թեյլորի անհանգստության չափման մեթոդաբանություն» Այս մեթոդաբանությունը բաղկացած է 50 և 60 առանձին հայտարարություններից։ Հարցերը կարդալուց հետո նրանք պետք է պատասխանեին ՝ համաձայն են պնդումների հետ, թե ոչ։ Հետազոտության վերլուծության արդյունքում պարզվել է, որ հրշեջների 68% -ը տագնապի բարձր մակարդակ ունի, 20% -ը `բարձր անհանգստության, իսկ 12% -ը` ցածր անհանգստության միջին մակարդակ։ 2. «Տ. Հոլմսի և Ռահեի սթրեսը հայտնաբերելու և սոցիալական հարմարվողականության մեթոդը։ Պահանջն էր հիշել վերջին մեկ տարվա ընթացքում իրենց հետ կատարված բոլոր իրադարձությունները։ Մեթոդաբանությունը բաղկացած է համապատասխանաբար 43 գաղափարից և բանալուց։ Օգտագործելով այս մեթոդը ՝ մենք պարզեցինք, որ հրշեջների 89% -ը սթրեսակայունության բարձր մակարդակ ունի, 7% -ը սթրեսակայունության ցածր մակարդակ ունի, իսկ 4% -ը ՝ ստրեսի դիմադրության սահմանափակ մակարդակ։ 3. «Թ. Հոլմսի սթրեսում վատ հարմարվողականության և նյարդահոգեբանական կայունության ռիսկի ախտորոշման մեթոդաբանություն» Այս մեթոդը բաղկացած է 84 հայտարարությունից, հրշեջ-փրկարարները ստիպված էին կարդալ և պատասխանել ՝ կախված նրանից ՝ նա համաձայն է դրանց մեջ պարունակվող պնդումների հետ, թե ոչ։ Հ.Հոլմսի սթրեսում ախտորոշիչ ռիսկի և նյարդահոգեբանական կայունության ախտորոշիչ տեխնիկայի օգտագործումը ավարտվելուն պես մենք ստանում ենք հետևյալ արդյունքները. Վերլուծության արդյունքում պարզվել է, որ հրշեջների 70% -ը բարձր է սթրեսի վրա, 20% -ը չափավոր է սթրեսի վրա, և միայն մոտ 10% -ը ցածր է սթրեսի վրա։ , Հետազոտության վերլուծությունից պարզ է, որ եթե չկա նախնական հոգեբանական դասընթաց սթրեսի դիմադրության, նյարդահոգեբանական կայունության, տագնապի հոգեկան որակների միջև փոխկապակցվածությամբ, ապա կա կորստի, վշտի և այլ բացասական հոգեկան երեւույթների միտում։ Երկրաշարժից փրկված բնակչության սոցիալ-հոգեբանական խոցելիության նվազեցման գործընթացը պայմանավորված է անձի հոգեկան հատկությունների բարդ փոխկապակցվածությամբ `սթրեսակայունություն, նյարդահոգեբանական կայունություն, հոգեբանական հարմարվողականություն։ Վերջապես, կարելի է փաստել, որ ԱԻՆ փրկարար ծառայության հրշեջ ջոկատի փրկարարները պատրաստվածության բարձր մակարդակ ունեն և որևէ դեպքի մեկնումի ընթացքում վարքի, պասիվության, հակահարվածի, ճնշման, տատանման փոփոխություն չի նկատվում։ , Մասնագիտական, պետական ​​պարտքի, պատասխանատվության, կայուն խթանման համակարգի, քաղաքացիական, անձնական բարձր գիտակցության առկայությունը նպաստում է անձի մոտիվացիոն համակարգին, կամավոր ոլորտի զարգացման մակարդակին, արտակարգ իրավիճակներում մտավոր կայունություն ապահովելու կարողությանը, ինչպես նաև դրսեւորվելու և մոբիլիզացնելու ունակությունը։ [2; 46] Սթրեսի ազդեցությունը մարդու վրա կարելի է համեմատել ջութակի լարերը քաշելու հետ։ Եթե ​​լարը չափազանց կարճ է, ապա դա կստիպի խլացուցիչ ու տհաճ ձայն, իսկ եթե լարը չափազանց երկար է, ապա դա կթողարկի ուժեղ ձայն կամ լարը կկտրվի։ Նմանապես, եթե մեր կյանքում սթրեսը քիչ լինի կամ ընդհանրապես չկա, մեր կյանքը չի ունենա համ և հոտ, բայց մյուս կողմից ՝ չափազանց մեծ սթրեսը կարող է նույնիսկ մահվան պատճառ դառնալ։ Կարևորն այն սովորելն է։ [3; 310] Կարելի է ասել, որ մասնագիտական ​​հմտությունների և ունակությունների ճիշտ օգտագործումը օգնում է հրշեջին, ով գտնվում է արտակարգ իրավիճակներում, կարողանա համակարգված կերպով ցուցադրել իր ունեցած բոլոր ունակությունները։ Հրշեջ փրկարարների հարմարեցման ճկունության կառուցվածքային միավորը և՛ արտակարգ, և՛ ճգնաժամային իրավիճակներում սոցիալ-հոգեբանական և անձնական գործոնների փոխկապակցումն է։

example51

example51

Հոդվածը նվիրված է ժամանակակակից մանկավարժության կարևոր հարցերից մեկին՝ մանկավարժական աջակցությանը։ Այն մեկնաբանվում է որպես օգնություն երեխային՝ լուծելու իր անձնային խնդիրները՝ կապված ֆիզիկական և հոգեբանական առողջության, սոցիալական և տնտեսական կարգավիճակի, ուսման մեջ առաջընթացի, դպրոցական կանոնների կատարման, միջանձնային հաղորդակցման, կենսական և մասնագիտական կողմնորոշման հետ։

Երեխաները մեր ապագան են։ Ուստի եթե չկա բարձրակարգ և արդյունավետ կրթություն, չկա նաև ապագա։ Սակայն բարձրակարգ կրթություն իրականացնելու ճանապարհին մանկավարժները շատ հաճախ լիովին չեն գիտակցում, թե ժամանակակից տեղեկատվական ուժեղ հոսքի արդյունքում ինչպիսիհոգեբանական, հուզական ներգործությունների է ենթարկվում երեխան։ Տարիքի հետ այդ ներգործությունները ուժեղանում են, իսկ կենդանի շփումն ու փոխազդեցությունը՝ պակասում։ Հարցը դիտարկելով այս տեսանկյունից՝ պահանջելմանկավարժներից դաստիարակության գործընթացում հաշվի առնել երեխաների միայն տարիքային և անհատական առանձնահատկությունները, բավարար չէ։ Անհրաժեշտ է այլ մոտեցում։ Վերջին ժամանակներում կրթության ոլորտում ձևավորվել է դպրոցականներին որոշակի օգնություն ցուցաբերելու հատուկ մշակույթ, որն ընդունված է անվանել մանկավարժական աջակցություն։ Սկսած այն պահից, երբերեխան սկսում է հաճախել դպրոց, մտնում է նոր միջավայր, կանգնում է նորսոցիալական, ուսումնական, հոգեբանական և այլ խնդիրների առջև, որոնցհեշտ, նպատակային և արդյունավետ լուծման համար անհրաժեշտ է ուսուցչիմանկավարժական աջակցությունը։ Ամեն մի խնդիր կամ պրոբլեմ երեխայիհամար հուզական (վախ) և գործունային (այն հաղթահարելու չիմացություն)փակուղի է, որոնց լուծման համար անհրաժեշտ է մանկավարժի աջակցությունը։ Խնդիրները, որոնք լուծվում են մանկավարժական աջակցությամբ, կապված են տարբեր բնագավառների հետ՝ ուսում, առողջություն, հաղորդակցում,ժամանց և այլն։ Մանկավարժը առաջին հերթին պետք է շահագրգռված լինիսովորողների խնդիրների լուծման համար, իսկ երկրորդ հերթին, որ այդխնդիրների լուծման արդյունքում երեխան գրանցի անձնային աճ։ Երկար ժամանակ մանկավարժության մեջ գոյություն ուներ այն կարծրատիպը, որ մանկավարժական աջակցության և առանձնահատուկ ուշադրության կարիք ունեն միայն այն սովորողները, ովքեր այս կամ այն պատճառով չենհամապատասխանում ընդունված հասարակական նորմերին։ Սակայն հիմամանկավարժության մեջ գերիշխում է այն գաղափարը, որ մանկավարժականաջակցության և յուրատիպ վերաբերմունքի կարիք ունեն անխտիր բոլորերեխաները՝ անկախ նրանց ֆիզիկական, սոցիալական և այլ կարգավիճակներից։ Այսօր ժամանակակից դպրոցները ապահովված են մասնագետներիայնպիսի թիմով (սոցիալական մանկավարժ, հատուկ մանկավարժ, հոգեբան ևայլն), որոնց գործառույթներից է սովորողների մանկավարժական աջակցությանիրականացումը։ Անդրադարձ կատարելով մանկավարժության պատմությանը՝ կարողենք ասել, որ սովորողների մանկավարժական աջակցության գաղափարն ընկած է եղել դեռևս դաստիարակության բնահամապատասխանության սկզբունքիհիմքում։ Դրան են անդրադարձել Յ. Ա. Կոմենսկին, Ի. Հ. Պեստալոցցին, Ժ.Ժ.Ռուսոն, Կ. Դ. Ուշինսկին, Լ. Ն. Տոլստոյը, Ջ. Դյուին, Ս. Ֆրենեն, Մ. Մոնտեսորին, Ռ.Շտայները և այլք։ Սակայն մանկավարժական աջակցության հիմնական կառուցվածքային առանձնահատկությունները մշակել և ձևակերպել է ՌԴ Կրթության ակադեմիայի թղթակից անդամ, ակադեմիկոս Օ.Ս.Գազմանը։ Հետագայում աշխատանքները այս ուղղությամբ շարունակել են նրա աշակերտները՝Տ. Վ. Անոխինը, Վ. Պ. Բեդերխանովը, Ն. Բ. Կրիլովան, Ն. Ն. Միխայլովան, Ս. Դ.Պոլյակովը և այլք։ Օ. Ս. Գազմանը, մանկավարժական աջակցություն ասելով, հասկանումէր կանխարգելիչ և օպերատիվ օգնություն երեխային՝ լուծելու իր անձնայինխնդիրները՝ կապված ֆիզիկական և հոգեբանական առողջության, սոցիալական և տնտեսական կարգավիճակի, ուսման մեջ առաջընթացի, դպրոցականկանոնների կատարման, միջանձնային հաղորդակցման, կենսական, մասնագիտական կողմնորոշման հետ և այլն [6, 61-68]։ Մասնագիտական գրականության մեջ առանձնացնում են հոգեբանամանկավարժական աջակցության երեք հիմնական ուղղություն՝• Աջակցությունը՝ որպես դաստիարակություն (Օ. Ս. Գազման, Վ. Պ. Բոնդարով, Ի. Ա. Լիպսկի, Մ. Ի. Ռոժկով)։ Աջակցություն՝ ստեղծելով համապատասխան պայմաններ երեխայի ինքնազարգացման համար։ • Աջակցությունը՝ որպես պաշտպանություն (Ս. Վ. Դուդչիկ)։ Աջակցություն՝ապահովելով երեխայի անվտանգությունը։ • Աջակցությունը՝ որպես անհատականացում (Ե.Ա. Ալեկսանդրովա, Մ.Պ. Բիտյանովա, Ի. Բ. Լեվիցկայա, Ս. Կ. Տուրչակ)։ Աջակցություն՝ մշտապես իրագործելով երեխայի պահանջմունքը։ Մանկավարժական աջակցությունը երկարատև գործընթաց է, որն ուղղված է սովորողի անձի լիարժեք զարգացմանը։ Այն մշտական ներգործություն էերեխայի անձի զարգացման վրա՝ խթանելով սովորողների ինքնուրույնությունը[5,167-172]։ Մանկավարժական աջակցությունը ենթադրում է ուսուցչի մշտական ներկայություն աշակերտի կյանքում, այլ ոչ թե ձևական օգնություն միայնդժվարին իրավիճակներում կամ որևէ խնդրի առկայության դեպքում։ Մանկավարժական աջակցությունը չի ենթադրում ուսուցչի ուղղակի ներգործությունաշակերտների վրա։ Հակառակը՝ այն այնպիսի օգնություն է, որի դեպքում սովորողները ինքնուրույն կհաղթահարեն իրենց առջև ծառացած խնդիրները։ Այսինքն՝ մանկավարժական աջակցության դեպքում ստեղծվում են այնպիսիմանկավարժական պայմաններ և բարենպաստ միջավայր, որոնք բարերար աղդեցություն կունենան սովորողների զարգացման վրա։ Ցավոք, հանրակրթության մեջ հենց այսպիսին է մանկավարժական աջակցության թյուրընկալումը։ Այնինչ մանկավարժական գործընթացը և միջանձնային փոխհարաբերությունները դպրոցում առավելագույնս կշահեն այնպիսի համակարգային մոտեցմանդեպքում, երբ մանկավարժական աջակցությունը մանկավարժների կողմից դիտարկվի որպես «ապրելակերպ», մանկավարժական էության ու վարպետությանմի մասնիկ, որը դրսևորվում է ոչ թե ժամանակ առ ժամանակ, առիթից առիթ, այլորպես մշտական քողարկված ներկայություն սովորողի կյանքում։ Մանկավարժական աջակցությունը տարբերվում է այնպիսի հասկացություններից, ինչպիսիք են խնամքը, հոգատարությունը, պաշտպանությունը։ Այնուսուցչի քողարկված ներկայությունն է սովորողի կյանքում, որի դեպքում երեխան կարող է ինքնուրույն լուծել սեփական խնդիրները։ Եթե երեխայի կյանքումառաջացած խնդիրը համեմատենք անդունդի հետ, որը հաղթահարելու համարնա առնվազն պետք է թռիչք կատարի, ապա այդ դեպքում մանկավարժականաջակցությունը դրսևորվում է գալիս որպես ամուր հենարան ապահով թոիչքիհամար։ Այս պարագայում մանկավարժը հանդես է գալիս որպես վստահելի անձև երաշխավոր հնարավոր ռիսկի դեպքում։ Խնդրի լուծման ցանկացած դրականարդյունք, որը ձեռք է բերվել երեխայի ակտիվության միջոցով, դիտարկվում էորպես դրական փորձառություն, որը փոխում է վերաբերմունքը սեփական անձիհանդեպ և ձևավորում է դրական մոտիվացիա։ Քայլելով երեխայի կողքով, նրա հետ միասին՝ մանկավարժը խորհուրդներով ու իր օրինակով օգնում է նրան ինքնուրույն կառուցելու սեփական կյանքըև ընտրելու այն ճանապարհը, որով նա պետք է քայլի։ Այդ ճանապարհի ընտրությունը յուրաքանչյուր երեխայի իրավունքն ու պարտականությունն է։ Մանկավարժը պետք է օգնի միայն այդ ընտրությունը դարձնելու առավել գիտակցված [2, 54]։ Մանկավարժական աջակցության նպատակն է ձևավորել երեխայի սուբյեկտիվ դիրքորոշում կյանքի հանդեպ, օգնել աճող սերնդին ինքնորոշման, ինքնադրսևորման և ինքնազարգացման հարցում։ Այդ ամենին հասնելու համար անհրաժեշտ է զարգացած գիտակցություն, կամք, ուշադրություն, համառություն,նախագծելու կարողություն և նախաձեռնողականություն։ • բացահայտել երեխայի խնդիրները,• օգնել երեխային օբյեկտիվ գիտակցելու ստեղծված իրավիճակը,• օգնել գիտակցելու իր դերի կարևորությունը սեփական խնդիրների լուծման ևՄանկավարժական աջակցության խնդիրներն են՝կենսափորձի կուտակման գործում,• ստեղծել այնպիսի պայմաններ, որտեղ երեխան կգիտակցի սեփական ինքնազարգացման հեռանկարները։ Այնուհանդերձ, մանկավարժական աջակցության հիմնական խնդիրըայնպիսի փոխհարաբերությունների ստեղծումն է, երբ սովորողը պատասխանատու է սեփական խնդիրների ու դժվարությունների համար և կարող է միշտստանալ ուսուցչի օգնությունը այն ժամանակ, երբ սեփական հնարավորությունները չեն բավարարում։ Մանկավարժը պետք է արտահայտի իր հուզականվերաբերմունքը նրա կատարած այս կամ այն գործողության նկատմամբ՝ չմոռանալով դրական շեշտադրությունը երեխայի անձի հանդեպ՝ անկախ նրա կատարած գործողության որակից և բնույթից։ Իսկ ինչո՞ւ է անհրաժեշտ մանկավարժական աջակցությունը։ Նրահամար, որ երեխան կարողանա հաջողությամբ յուրացնել հասարակական արժեքներն ու նորմերը, ընտրել իր կյանքի ճանապարհը և իրագործել այն, բացահայտել արտաքին աշխարհը և զարգացնել ներաշխարհը, ձեռք բերել գիտելիքներ, ձևավորել կարողություններ ու հմտություններ։ Աջակցությունը ենթադրում է գործունեություն, որն իրականացվում էփուլերի հետևյալ հաջորդականությամբ [1]։ • Դիագնոստիկ փուլ կամ սովորողների ներուժի բացահայտում։ Մանկավարժը, ուսումնասիրելով սովորողների անձնական փաստաթղթերը, թղթապանակները, կատարելով դիտարկումներ, վերլուծում է երեխաների անհատական առանձնահատկությունները, զարգացման դինամիկան, միջանձնայինհաղորդակցման ոճը և այլն։ • Որոնողական փուլ կամ խնդրի համատեղ բացահայտում, դիտարկում երեխայի տեսանկյունից։ • Պայմանագրային փուլ կամ սովորողների մանկավարժական աջակցության ևնրանց անհատական զարգացման որոշակի ճանապարհների նախագծում։ • Գործունային փուլ կամ սովորողների գործողությունների հավանություն,նախաձեռնողականության խրախուսում։ Համապատասխան մանկավարժական իրավիճակների (թրենինգներ, թեմատիկ զրույցներ, խաղեր և այլն)մոդելավորում և իրականացում։ • Ռեֆլեքսիվ փուլ կամ արդյունքների գնահատում և վերլուծություն։ Մանկավարժական աջակցություն կարելի է իրականացնել տարբերուղղություններով՝• աջակցություն սովորողներին տարատեսակ որոշումների ընդունման մեջ,• աջակցություն տարբեր խնդիրների լուծման մեջ,• աջակցություն կյանքի դժվար իրավիճակներում,• ռիսկի խմբում գտնվող երեխաների բացահայտում և ղեկավարում,• դպրոցում և դրանից դուրս երեխաների հետ տարվող աշխատանքներիհամակարգում և այլն։ Մանկավարժական գրականության ուսումնասիրման և պրակտիկ փորձի վերլուծության արդյունքում հանգեցինք նրան, որ մանկավարժական աջակցություն իրականացնելիս մանկավարժը պետք է՝ • ստեղծի համապատասխան մանկավարժական պայմաններ՝ հաշվի առնելովսովորողների անհատական առանձնահատկություններն ու հետաքրքրությունները,• պատրաստ լինի օգնելու փոխներգործության՝ նրանց մղելով գիտակցելու ևինքնուրույն լուծելու անձնական խնդիրները,• չպարտադրի երեխային այս կամ այն վարքի ձևը, այլ օգնի գիտակցելու իրիրավունքները, պարտականություններն ու հնարավորությունները,• հարգի երեխայի ազատ ընտրության հնարավորությունը և ինքնուրույնության դրսևորումը,• խրախուսի երեխային և սովորեցնի պատասխանատվություն կրել իր արարքների համար։ Մանկավարժական աջակցության ռազմավարությունը երեխային պասսիվ դերից ակտիվ սուբյեկտի դերի վերափոխելու մեջ է։ Մանկավարժի կարևորդերակատարումը այն է, որ սովորեցնի երեխային ցանկացած խնդրի առջևկանգնելիս խորհել հետևյալ հարցերի շուրջ՝• ինչո՞ւ և ինչպե՞ս առաջացավ խնդիրը,• լուծման ի՞նչ արդյունքներ է ակնկալում և որքանով է դա ռեալ,• ի՞նչ գործողություններ պետք է ծավալի ցանկալի արդյունքին հասնելուհամար,• ի՞նչ խանգարող հագամանքներ կան և ինչպե՞ս հաղթահարել դրանք,• ինչպե՞ս կանդրադառնան իր ձեռնարկած քայլերը այն մարդկանց վրա, ովքերայս կամ այն կերպ կապված են ստեղծված իրավիճակի հետ և այլն։ Մանկավարժական աջակցությունը հնարավոր է միայն այն դեպքում,  երբ երեխան համաձայն է օգնության և աջակցության, երբ մանկավարժը հենվում է երեխայի առկա և հնարավոր ներուժի վրա, երբ կա հավատ երեխայի հնարավորությունների հանդեպ, երբ մանկավարժը խրախուսում է երեխայի նախաձեռնողականությունն ուինքնուրույնությունը, երբ առկա է համագործակցություն և փոխօգնություն երեխայի և մանկավարժի միջև, երբ հարգվում են երեխայի իրավունքներն ու մարդկային արժանապատվությունը, երբ մանկավարժը առաջնորդվում է «մի՛ վնասիր» սկզբունքով։ Մանկավարժական հաջող աջակցության համար անհրաժեշտ է հիշել միքանի պարզ, բայց կարևոր կանոններ [6]՝ 1. Միշտ ընդունենք երեխային այնպիսին, ինչպիսին նա կա։ 2. Երեխան երբեք չի կարող միջոց լինել մանկավարժական նպատակներինհասնելու համար։ 3. Մանկավարժի ինքնադրսևորումը աշակերտի ստեղծագործական ինքնադրսևորման մեջ է։ 4. Բոլոր դժվարությունները հաղթահարեք միայն բարոյական եղանակներով։ 5. Բարձր պահեք Ձեր և Ձեր աշակերտի արժանապատվությունը։ 6. Երբեք մի՛ համեմատեք մի աշակերտին մյուսի հետ։ Համեմատե՛ք արդյունքները ծավալած գործունեության հետ։ 7. Վստահե՛ք, բայց ստուգե՛ք։ 8. Ընդունե՛ք երեխայի սխալվելու իրավունքը և մի՛ դատեք նրան։ 9. Կարողացե՛ք ընդունել սեփական սխալները։ 10. Պաշտպանելով երեխային՝ սովորեցրե՛ք նրան պաշտպանել ինքն իրեն։ 11. Եթե երեխային ոգևորում և խրախուսում են, նա սովորում է շնորհակալլինել։ 12. Եթե երեխան մեծանում է ազնիվ մթնոլորտում, ապա սովորում է լինելարդարամիտ։ 13. Եթե երեխան մեծանում է անվտանգության մթնոլորտում, սովորում էհավատալ մարդկանց։ 14. Եթե երեխային անընդհատ քննադատում են, նա սովորում է ատել։ 15. Եթե երեխան մեծանում է թշնամանքի մեջ, ապա նա ձեռք է բերում ագրեսիվգծեր։ 16. Եթե երեխային ծաղրում են, նա դառնում է պարփակված և ներամփոփ։ 17. Եթե երեխան մեծանում է մշտական նախատինքներով, ապա սովորում էապրել մեղքի զգացումով։ Ընդհանրացնելով մասնագիտական գրականության մեր ուսումնասիրությունները՝ առանձնացնենք մանկավարժական աջակցության արդյունավետիրականացման մի շարք մեթոդներ.1. Խրախուսանքի մեթոդներ (բանավոր գովեստ, գովասանագրեր, մրցանակներև այլն)։ 2. Պատժի մեթոդներ (սաստող հայացք, խիստ վերաբերմունք, անհատականզրույցներ և այլն)։ 3. Ինքնադիագնոստիկայի մեթոդներ (վերլուծել սեփական հնարավորությունները, կարողություններն ու վարքը)։ 4. Ինքնագնահատականի մեթոդ (տալ ադեկվատ գնահատական սեփական անձին, նպատակներին, դրանց հասնելու համար կիրառվող միջոցներին)։ 5. Ինքնակազմակերպման մեթոդ (ինքնուրույն կազմակերպել օրվա ռեժիմը,իրականացվող աշխատանքները և այլն)։ 6. Ինքնավերականգնողական մեթոդ (ինքնուրույն վերականգնել ֆիզիկական ևհոգեկան ուժերը գործունեության տեսակների հաճախակի փոփոխության,ստեղծագործական աշխատանքների միջոցով)։ 7. Ինքնորոշման մեթոդ (իրավիճակների ստեղծում, երբ երեխան պետք է ինքնուրույն ընտրություն կատարի և որոշում կայացնի)։ 8. Ինքնաարտահայտման մեթոդ (իրավիճակների ստեղծում, երբ երեխանպետք է կատարի անհատապես իր համար նախատեսված աշխատանքներ)։ 9. Ինքնականխատեսման մեթոդ (մոտակա իրադարձությունների կանխատեսում)։ 10. Հաղորդակցական թրենինգների մեթոդ (դերային խաղեր, վարժություններ ևայլն)։ 11. Ստեղծագործական որոնումների մեթոդ (զանազան խնդիրների լուծմանստեղծագործական մոտեցում և դրական փորձառության ստեղծագործականկիրառում)։ 12. Աստիճանական առաջընթացի մեթոդ (սովորեցնել գործողությունների աստիճականությանը, հեշտից դեպի դժվարը ընթանալուն՝ խուսափելովկտրուկ թռիչքայնությունից)։ Նշենք նաև, որ մանկավարժական աջակցություն իրականացնողմանկավարժը պետք է օժտված լինի հետևյալ կարողություններով. միջանձնային կոնֆլիկտներից խուսափելու կարողություն, միջանձնային կոնֆլիկտները արդյունավետ հաղթահարելու կարողություն, կազմակերպչական կարողություններ, ապրումակցելու և փոխօգնության կարողություններ, բոլոր հնարավորություններն ու ռեսուրսները օգտագործելու կարողություն ևայլն։ Այսպիսով, մանկավարժական աջակցության արդյունավետ իրականացման համար անհրաժեշտ է փոփոխել կամ արդիականացնել մանկավարժներիարժեքային համակարգը,յուրացնել սովորողների հետ փոխհարաբերությունների և փոխներգործությունների նոր եղանակներ, որոնց արդյունքումերեխան կսովորի իրագործել ինքնորոշման, ինքադրսևորման և ինքնազարգացման մեխանիզմները։ Ամփոփելով վերը ասվածը՝ նշենք, որ կրթության կարևոր նպատակըպետք է լինի երեխայի ուղղորդված ինքնազարգացումը, օգնությունը կառուցելուսեփական կյանքը և աշխարհայացքը, դառնալու իր կյանքի ակտիվ դերակատարը։ Իրական ինքնազարգացումը պետք է հանգեցնի անհրաժեշտությանսահմանների և սեփական ուժերի գերազանցման։ Մանկավարժի առաքելությունն աջակցելն է երեխային նրա ինքնազարգացման բարդ գործում։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն в начальной школе. М.։ ТЦ Сфера, 2003, 160 с.Տեղեկություններ հեղինակի մասինՄարկոսյան Նարինե Ռուբիկի - մանկ. գիտ. թեկն., Խ.Աբովյանի անվան հայկական պետական մանկավարժական համալսարան, մասնագիտական կրթության և կիրառականմանկավարժության ամբիոնի դասախոս E-mail։

example1334

example1334

Սույն հոդվածում ներկայացրել ենք մի քանի մեթոդական հնարներ, որոնք, կարծում ենք, առավել արդյունավետ են գրաբարի դասավանդման ժամանակ։

Եվ դա Աստծո հոգին է, ծնողների մարմինը և հույս տվողների միտքը։ Գրիգոր Թաթացի Յուրաքանչյուր ժամանակաշրջան ունի իր առանձնահատկություններն ու նպատակները, որոնցից բխում են կրթական համակարգի որոշակի պահանջներ։ Միևնույն ժամանակ, հարկ է նշել, որ դպրոցի ղեկավարումը չի ենթադրում արմատավորված կրթություն. Փորձը ցույց է տվել, որ յուրաքանչյուր նորամուծություն պետք է կրկին խարսխվի կրթական մշակույթի վրա, որը հաղթահարել է տարիների փորձը (հայ ժողովրդի պարագայում ՝ դարեր)։ Այսպիսով, օրինակ, ինչպես նշում է Թ. Juուհարյանը, V դարից մենք ստացել ենք մի շարք արդյունավետ բանավոր մեթոդներ, որոնք օգտագործվում են հայ դպրոցում ՝ պատմողական, մեկնաբանական, նկարագրական, հարցական, դասախոսություն և այլն [7]։ Դպրոցական կրթության զարգացմանը զուգահեռ կատարելագործվում են բանավոր մեթոդները, մշակվում են հետազոտության մեթոդները ՝ խոսքի մեթոդներն առավել արդյունավետ և արդյունավետ դարձնելով։ [7] Համաշխարհային զարգացումները, կրթական ոլորտի ուսումնասիրությունները, կրթության զարգացման պահանջարկը և կրթական համակարգի նոր մարտահրավերները որոշակի լուրջ մարտահրավերներ են առաջացնում, որոնք պահանջում են ավելի ճկուն դպրոցական քաղաքականություն ՝ համատեղելով ընդունելի նորը համաշխարհային ինտեգրման լավագույն ավանդույթի հետ։ Բոլորն էլ գիտեն, որ ուսուցչի դերն անհամեմատելի է դասավանդման արդյունավետության տեսանկյունից։ Նրա անձնական հմայքը, սերը սովորողի առարկայի նկատմամբ նախապայման են, բայց նրա ընտրած մեթոդը կարող է լինել դրանից բխող մեթոդական հնարքներ։ Գրաբարի ուսուցումն այս առումով բացառություն չէ, որի դերն ու նշանակությունն անհամեմատելի են ինչպես հայոց լեզվի ուսումնասիրության, այնպես էլ եկեղեցական ծիսակարգը ներկայացնելու և հասկանալու համար։ Այդ է պատճառը, որ նրանք հունարեն սովորում են համալսարանների պատմագրական բաժանմունքներում, ավագ դպրոցի հումանիտար հոսքում, ինչպես նաև նվերների սրահներում և սեմինարիաներում, իհարկե, հաշվի առնելով յուրաքանչյուրի մասնագիտական ​​ուղղվածությունը ՝ դասավանդում Այս հոդվածում մենք կփորձենք ներկայացնել մի քանի մեթոդաբանական մեթոդներ, որոնք, մեր կարծիքով, արդյունավետ են Grabar- ին դասավանդելիս։ Կրկին նշենք ուսուցչի դերը ՝ դիմելով մեր հոգատար հայրերին։ «Ուսուցիչները աշակերտներին ագահությամբ սովորեցնում են այն, ինչ նրանք գիտեն, նրանք ավելի շատ կդատապարտվեն, քան ագահությունը։ Քանի որ ժլատները վախենում են գլխի փողը ծախսել կամ կարիքավորին ինչ-որ բան նվիրել ՝ իմանալով, որ ինչքան շատ են տալիս ուրիշներին, այնքան քիչ են ունենում իրենց ունեցվածքը, բայց ուսուցիչները այնքան էլ չեն վախենում, քանի որ նրանք նման են լուսավորված լամպ, որից որքան էլ լամպ վառվի, դրա լույսը չի մարելու։ Մանավանդ որ նրանք փորձից գիտեն, որ իրենց ասացվածքն ըստ ասացվածքի ավելանում է և չի պակասում։ «Նա, ով սովորեցնում է, ինքն իրեն է սովորում» [3]։ Ուսուցչի նվիրվածությունն առաջին հերթին արտահայտվում է մասնագիտական ​​առաջընթացի միջոցով։ Շարունակական աշխատանքը, մեթոդական-փորձարարական հետազոտությունները արդյունավետ ուսուցման հնարավորություններ են ստեղծում։ Իհարկե, պետք է օգտագործել քերականական նյութի հիմնավոր ներկայացում։ Պատահական չէ, որ վաղ միջնադարից ի վեր «քերականությունը վստահվել է վանական դպրոցներին և վանքերին ՝ որպես բոլոր մյուս առարկաների ուսումնասիրության դարպաս»։ Առաքել Սյունեցու խոսքով ՝ քերականության թեման ՝ որպես բանական արվեստի ուսումնասիրություն, խոսքի մասերն են, իսկ նպատակը լեզվական կարգավորումն ու կատարելագործումն է [7]։ Առաջնորդվելով վերոգրյալով ՝ գրաբարի ուսուցման ժամանակային նյութից կցանկանայինք առանձնացնել բայի թեմային վերաբերող մի քանի հարցեր, որոնք համարում ենք ամենակարևորը նշված թեման առավել արդյունավետ ներկայացնելու համար։ Նշենք, որ 8-րդ դարից ի վեր Ստեփանոս Սյունեցին, ելնելով խոսքի մասերի դասակարգման մեջ իրենց ունեցած դերից, առանձնացրեց բայը ՝ այն համարելով նախադասության կենտրոն, միջուկ։ Բայը ուսուցանելիս շատ կարևոր է ուշադրություն դարձնել հռետորաբանությանը։ Մենք գիտենք, որ գրաբարում չորս վանկ կար ՝ ա, ե, ի, և, իսկ արդի հայերենում ՝ երկու ՝ ա, ե։ Ընթացիկ ժամանակացույցի դեպքում, հատկապես գործարքների դեպքում, մեծ բարդություններ չկան։ Կարծում ենք, որ այս պարագայում հատկապես համեմատական ​​համեմատությունը բավական է, հատկապես դասի դիտարկման փուլում։ Ավելին, համեմատությունը կարելի է ներկայացնել ինչպես գրատախտակին խոնարհվելու օրինակ գրելով, այնպես էլ պաստառի միջոցով նախապես կազմված համեմատության աղյուսակի օրինակ ներկայացնելով։ Grabara խոնարհ / -al / խաղալ համեստ / -el / կասկածելի համեստ / -il / խորհել և խոնարհ / -ul / արթնացնել ամանակակից հայկական խոնարհ / -al / խաղալ համեստ / -el / խնդրել խորհել արթնացնելու համար Դուք կարող եք ներկայացնել համապատասխան քերականական նյութը 9-ի հետ ժամանակակից հայկական համեմատական ​​աղյուսակում ներկայացնելուց հետո `ընդգծելով նմանությունները։ Եկեք բերենք սահմանային անկատար ներկա ժամանակի համեմատական ​​օրինակ։ GrabarE khonarhumArdi իմացել հայերեն խոնարհուեց խոնարհվեցին khonarhumKhaghamKhaghasKhaghayKhaghamkKhaghaykKhaghanvazum yemvazum yesvazum evazum yenkvazum yekvazum yenkhaghum yemkhaghum yeskhaghum Խաղում yenkkhaghum yekkhaghum yenVazemVazesVazeVazemkVazekVazenAys օրինակ ժամանակակից հայերեն eghdzakaneghanaki ֆորմալ նմանությունների / grabaryan անկատար ներկա ձեւով համընկավ ardihayerenyan eghdzakan aparnun /, ինչպես նաեւ քերականական նյութը մեջ մեխանիկական Կաղապար, araveltesaneli և ասելիքը ընկալելի դարձնելու համար, ինչպես ես եմ վազում +, այսինքն ՝ վերացնել նրա անկատար ավարտը։ Կարող ենք օգտագործել Վենի դիագրամը, որի օգտագործումը օգնում է միասին տեսնել և հասկանալ քերականական ժամանակակից իրողությունները ՝ առանձնացնելով նմանություններն ու տարբերությունները։ Կարծում ենք, որ այս հնարքի օգտագործումը բավականին արդյունավետ է, մանավանդ, երբ խոսվում է դժվար հասկանալի քերականական նյութերի վրա, ինչպիսին է անցյալ կատարյալ ժամանակը, որը որոշակի դժվարություններ ունի տարբերելու և՛ ծուռ, և՛ ճկունություն, և՛ բայեր։ Կրթության հարցը հետագա բարդացնում է այն փաստը, որ դպրոցական ուսումնական պլանի համաձայն `բայերին հղում չի արվում։ Այդ պատճառով մենք առաջարկում ենք գործնական ուսուցում կատարել տեսանյութերի համեմատությամբ։ Այսինքն `ներկայացնել Grabaryan- ը և 9 Հարկ է նշել, որ սեղանների օգտագործումը կիրառելի է նաև հայ իրականության մեջ` միջնադարից ի վեր։ Օրինակ ՝ Եսայի Նշեցին քերականության վերլուծությանը կցեց քերականության աղյուսակ ՝ ուսուցումն ավելի արդյունավետ և դյուրին դարձնելու համար։ GrabarPatmetsiPatmetsirPatmetsPatmetsKatmetsikPatmetsinPatmetsiPatmetserPatmetsPatmatsakTatmetsiktrpardiardiՀայրենական համարժեքները, համեմատելով նրանց ընդհանրությունների տարբերությունները։ Օրինակ Ա. Ներածություն - Հումոր - Modernամանակակից հայերեն - եզակի 1-ին, 3-րդ անձինք։ Հոգնակի 2-րդ, 3-րդ անձինք։ Տրված օրինակում մենք ընդգծել ենք գրաբարյան «ժամանակակից հայկական» ձայնային ընդհանրությունները, որոնք ներկայացնելուց հետո անհրաժեշտ է բերել բնօրինակ օրինակներ ՝ թարգմանելով և տարանջատելով անցյալի կատարելագործված բայերը։ Իհարկե, ցանկալի է, որ այս բնօրինակների կատարյալ կատարյալ անցյալները նախ նման լինեն ժամանակակից հայերենին, ապա անդրադառնանք տարբերներին, ավելին ՝ դրանք բերել ենք արմատական ​​հիմքի վրա։ Գրաբարյան և ժամանակակից հայերենի նույնական տարբերակներ։ Նրանք կնքեցին ռազմական համազգեստը։ Նրանք գետ խաղացին, 2 քամի շնչեցին և հարվածեցին տունին։ Ձիեր, որոնք տարբերվում են ժամանակակից հայերենից, ինչպես Հայրն է ուղարկել ինձ, և ես կուղարկեմ ձեզ։ Եվ նա բուժեց նրանց։ Դու ասացիր. Տեր, ես գիտեի, որ դու խիստ մարդ ես։ Դու հնձում ես այն, ինչ չես սերմանել ու հավաքել, այնպես որ չես ցրվում։ Տե՛ր, ե՞րբ տեսար քեզ սոված ու կերակրված կամ ծարավ ու հարբած։ Armenianամանակակից հայերենով ՝ ձևով նման է, բայց իմաստով ՝ տարբեր Ե՞րբ եք ձեզ օտար տեսել և հավաքվել կամ մերկ ու զգացել։ Երբ տեսնում եք ձեզ հիվանդ կամ բանտում, գալիս եք ինքներդ ձեզ։ Տե՛ր, Տե՛ր, չե՞ս մարգարեացել քո անունով և դևեր հանեցիր քո անունով, և շատ բաներ արեցիր քո անունով։ Ինչո՞ւ նրան դուրս չհանեցինք։ Ի դեպ, բնօրինակ օրինակներին նշանակություն տալը պատահական չէ, քանի որ այն ընդունված ձև էր ավանդական դասակարգման մեջ։ ապահովել լեզվի և գրականության համատեղ ինքնատիպ ուսուցման բարձր արդյունավետություն։ Այս առումով պատահական չէ, որ, օրինակ, Գրիգոր Մագիստրատուրան քերականությունը դիտում է որպես գրականություն ՝ քերականության ծագումը կապելով գրականության հետ [7,15]։ Որպեսզի քերականական նյութն ավելի հիմնավորված դառնա, Վարդան Արզելցին իբրև օրիգինալ օրինակներ օգտագործել է բանահյուսություն, ասացվածքներ, ասացվածքներ և բառաբանություններ [7, 19]։ Ինչ վերաբերում է բնօրինակ օրինակների բովանդակությանը, ապա կարծում ենք, որ ցանկալի է, որ նվեր-սեմինարների բնօրինակը ընտրվի հայտնի գրականությունից կամ եկեղեցական ծեսերից, իսկ պատմության դասընթացներից ՝ պատմագրությունից և աղբյուրագիտությունից։ Այս եղանակով կարելի է ապահովել «միջառարկայական կապը», նյութը կարող է հիմնավորվել հարակից առարկաներից ստացված գիտելիքներով։ Բնօրինակ օրինակներ։ Սա իմ սիրելի որդին է, և ես գոհ եմ նրանից։ Նա մտածեց լռությամբ ազատել նրան։ Արտահայտելով պասիվի իմաստը ՝ Նա բացվեց երկինք։ 1 Բոլոր բնօրինակները վերցված են Ավետարանից (ըստ Մատթեոսի)։ 2 Բնօրինակ պատճենների անծանոթ բառերը պետք է բացատրվեն և մեկնաբանեք, թե ինչպես շնչել, փչել այստեղ։ Ընդհանուր խոնարհ գրաբար ժամանակակից ժամանակակից հայերեն Համեմատենք. Եվ նրանք դուրս եկան ծառաների ճանապարհից և հավաքեցին իրենց ունեցածը և գտան չարը և բարին. և հարսանիքները բազմացան։ Քահանայապետներն ու փարիսեցիները հավաքվել էին միասին։ Օրինակ ՝ Բ. Եզակի 1-ին, 2-րդ, 3-րդ անձինք։ Բազմակի 3-րդ անձ։ Ուղղագրական տարբերություններ։ Ես թողեցի. Ես թողեցի. Ես թողեցի. Ըստ իմաստի, իսկ երկրորդում ՝ սովորականի, նրանք հավաքվեցին։ C / խառը հումոր Grabar ZarteayZarteartZarteavZarteakZarteayakZartianOld ArmenianWakeWakeWakeWake UpWake UpWake UpWake UpWake UpWake UpNo's Ես վախենում էի գնալ այնտեղ։ Նա տվեց մյուսին և ասաց նույնը։ Նա հարություն առա՞վ։ Եվ երբ նա ծոմ պահեց քառասուն օր և քառասուն գիշեր, քաղցած մնաց։ Եվ մինչ նա նստած էր սարի վրա, Ձիթենու գիրքը գնաց շենք։ Հետո բոլոր կույսերը վեր կացան և կազմեցին զլապտերսուրյաններ։ Երբ նրան ճանաչեցին, նրան ուղարկեցին ամբողջ տարածաշրջան և բերեցին բոլոր հիվանդներին։ Քանի որ քաղցած էի, իսկ հետո դու ինձ կերար։ Կարծում ենք, որ նման առաջադրանքները դասի ընթացքում արդյունավետ են, դրանք արդարացնում են ներկայացված նյութը։ Գրականություն 1. Աբրահամյան Ա.Գրաբարի ձեռնարկ։ Երեւան, «Լույս» հրատարակչություն։ 1976 թ. 557 էջ։ Բարսեղյան Հ. Հայոց լեզվի մասերի դասավանդում։ Է. ԵՊՀ հրատարակչություն։ 1980 թ 527 էջ։ Հայ եկեղեցու հայրերը, հ. Ե, Ադրիանուպոլսի Պողոս պատրիարք, Ուսումնական թանգարան (18-19-րդ դարեր)։ Սուրբ Էջմիածին։ «Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին» հրատարակչություն։ 2009 թ. 403 էջ։ 4. Մովսիսյան Ա. Հայկական դպրոցի և մանկավարժության պատմության ուրվագծերը։ Պատմա-բանասիրական հանդես։ 1958 թ. N 3. Էջեր 275-277։ Simonyan J. Հայ մանկավարժության պատմություն։ Այո՛ «Մանկավարժ» հրատարակչություն։ 2006 թ. 263 էջ։ Ahահուկյան Գ. Քերականական «ուղղագրական աշխատանքներ հին» միջնադարյան Հայաստանում։ Այո՛ 1954 թ. 316 էջ։ Haուհարյան Թ. Գ. Հայոց լեզվի մեթոդաբանություն։ Ամրագրեք մեկը։ Այո՛ «Լույս» հրատարակչություն։ 1978 թ. 259 էջ։

example172

example172

Հոդվածի շրջանակներում առաջին անգամ առանձին ուսումնասիրության առարկա է դառնում XIXդ. վերջի Ալեքսանդրապոլի ՀՅԴ կառույցի ամենաառեղծվածային գործչի՝ Ավետիս Ղարիբյանի (Պադվալի Վաղոյի) կյանքն ու գործունեությունը։ Ալեքսանդրապոլցիներին քաջ հայտնի պանդոկատեր Ավոն իրականում այն եզակիներից էր, որ ի վիճակի էին ազատագրական շարժման կարիքների համար անսպառ քանակությամբ զինամթերք մատակարարել։ Իր հեղափոխական գործունեությունը Ա. Ղարիբյանը սկսեց 1890-ական թվականների սկզբներին՝ մասնավոր անձանցից զենք գնելով։ Հաջորդ տարիների ընթացքում, շրջանցելով ցարական վարչամեքենայի լարած բոլոր թակարդները, նա իր ընկերների հետ ծրագրեց ու անթերի իրագործեց Ալեքսանդրապոլի պետական զինապահեստների «մաքրազարդման» երեք գործողություն։ Ամենահամեստ հաշվարկներով 1894, 1896 և 1904 թվականների ընթացքում Ա. Ղարիբյանին ու նրա ընկերներին հաջողվեց պետական զինապահեստներից հանել «Բերդանկա» ու «Փիպոտի» տիպի հրացանների և «Սմիթ և Վիսսոն» տեսակի ատրճանակի մոտ 1200 արկղ փամփուշտ։ Հեղափոխական ընդհատակի լեգենդը Թորգոմի «Որսկան» խմբի կազմում իր մահկանացուն կնքեց 1904թ. հուլիսին Զարդանիսի կռվում։

Հոդվածի շրջանակներում գիտական գրականության, պարբերական մամուլի և ժամանակակիցների հուշագրությունների համադրմամբ առանձինուսումնասիրության առարկա կդառնա XIXդ. վերջի Ալեքսանդրապոլի ՀՅԴ կառույցի ամենաառեղծվածային գործչի՝ Ավետիս Ղարիբյանի (Պադվալի Վաղոյի)կյանքն ու գործունեությունը։ Հեղափոխական ընդհատակի լեգենդ, որը շրջանցելով ցարական պատժիչ մեքենան, երեք անգամ կազմակերպեց ու իրագործեցԱլեքսանդրապոլի պետական զինապահեստների «մաքրազարդումը»։ Ազատագրական պայքարի ավանդական կենտրոնների կողքին XIXդ. 90-ական թվականների սկզբներին ի դեմս Ալեքսանդրապոլի հայտնվեց մի նոր օջախ, որն իր աշխարհագրական նպաստավոր դիրքի ու այստեղտեղակայված ռուսական պետական զինապահեստների շնորհիվ առանձնահատուկ նշանակություն ստացավ XIXդ. վերջի և XXդ. սկզբի ազատագրականզինյալ պայքարում։ Կարճ ժամանակահատվածում քաղաքը դարձավ դեպի Երկիր անցնող զինատար ու մարտական խմբերի հավաքատեղի։ 1890թ. ամռաննայստեղ հիմնադրված «Քար» անունով կառույցը մինչև XXդ. սկիզբ մնաց իբրևամենակենսունակն ու գործունյան Երևանի նահանգում գործող ՀՅԴ խմբերիմեջ, իսկ նրա հիմնադիր անդամները (Թադևոս Խզմալյան, Ավետիք Մալոյան,Ալեքսանդր Պետրոսյան (Պետո), Ենովք Գյունջյան, Վաղարշակ Ժամակոչյան,Ավետիս Ղարիբյան (Պադվալի Վաղո), Տեր-Խորեն Աբգարյան (Նոթաջի)) խորհետք թողեցին հայ ազատամարտի պատմության մեջ[8, էջ 37-39]։ Իր գործունեության առաջին օրվանից կառույցը դարձավ Երկրի ազատագրության գործի կազմակերպման համար զենքի կուտակման և առաքմանհենակետ։ Ուսուլ Գրիգորի (Դուրգարյան), Վռամ Նալչաջյանի, ֆայտոնչի Վարոսի, Աթրենց Տիգրանի (Ստեփանյան), սոգյութլեցի (Սառնաղբյուր) քահանա տերՄեսրոպ Բադոյանի, տանուտեր Տանո Ներսիսյանի, ղոնախղռանցի (Շիրակ)Մատիկի և այլոց ջանքերով ստեղծվեցին զենք-զինամթերքի պատրաստման ուվերանորոգման արհեստանոցներ ու զինապահեստներ, ձևավորվեցին և Երկիրանցան տասնյակ մարտական ու զինատար խմբեր։ Հատկապես մեծ հաջողությունների հասան ալեքսանդրապոլցի դաշնակցականները ռուսական պետական զինապահեստները «դատարկելու» գործում։ «Այնտեղի ընկերները յանդգնութիւնն ու անձնազոհութիւնը հասցրել էինանասելի չափերի,-հիշում է ՀՅԴ հայտնի գործիչ Սարգիս Օհանջանյանը (Ֆարհատ),-օրը ցերեկով սայլակը քշում էին պետական զենքերի մթերանոցը, իրենցուսերով շալակում էին փափուշտներով լի արկղերը, դարսում սայլակի մեջ ևազատ-համարձակ քշում տանում ՀՅ Դաշնակցութեան պահեստը» [18, էջ 53]։ Ցարական ոստիկանության տոտալ վերահսկողության պայմաններումՊադվալի Վաղոյի, ուստա Գաբրիելի (Գաբրիել Ժամհարյան), ուսուլ Գրիգորի,Վահան Ջալլաթյանի և այլոց ջանքերով 1894թ.-ից սկսված Ալեքսանդրապոլիբերդի զինապահեստների պարբերաբար կրկնվող «մաքրազարդումը» ոչ այլ ինչէր, եթե ոչ տեղի դաշնակցական գործիչների հնարամտության և անձնազոհության բացառիկ դրսևորում։ Ալեքսանդրապոլի ՀՅԴ առաջին խումբը ներառեց մտավորականներից,արհեստավորներից ու մանր առևտրականներից բաղկացած բավականին ուժեղկամքի տեր ու գործունյա անհատների։ Նվիրյալների այդ շարքում առանձնահատուկ տեղ ունի Ավետիս (Ավո) Ղարիբյանը նույն ինքը՝ Պադվալի Վաղոն (1866-1904թթ.), զենք-զինամթերքի հայթայթման անզուգական վարպետը։ Ալեքսանդրապոլի բոլոր ժամանակների ՀՅԴ գործիչների մեջ նա ամենաառեղծվածայիննէ։ Մարդ, որ 14 տարի անընդմեջ շրջանցելով ցարական պատժիչ մեքենան,զբաղվեց զենք-զինամթերքի հայթայթմամբ, նորագմամբ, պարբերաբար կազմակերպեց ու իրագործեց Ալեքսանդրապոլի պետական զինապահեստների «մաքրազարդումը»։ Լայն հասարակության շրջանում Ավոն ճանաչված պանդոկատեր էր։ «Մտաւորական չէր, սակայն, շատ համեստ, ազնիւ եւ նուիրուած մի անձ էր, ունէր… մի «խան» («Պադվալ» անունով պանդոկ-Ա.Հ.) ուր իջեւանում էին… ճամբորդներից զատ եւ մեր ընկերները, որոնց… անհրաժեշտ էր լինում ծածկել ոստիկանութեան աչքից»,-գրել է Ռ. Սևյանը «Հայրենիք» ամսագրում[15,էջ 117-118]։ Հասարակական սնունդի «Պադվալ» կոչված օբյեկտը, որ աչքի չէր ընկնում սպիտակ սփռոցներով, ծաղկամաններով կամ տեսակ-տեսակ խորտիկներով՝ իջևանատան սոսկ կիսանկուղային մաս էր, «…մի քանի սեւ սեղաններառանց բազմութեան եւ դարակներ շարուած սրուակներով… քանի մը տակառներ գինու եւ գարեջրի» [14, էջ 213], սակայն մեծ անուն էր հանել ինչպես Գյումրիում, այնպես էլ Գյումրիից դուրս։ Հասնել Գյումրի և «Պադվալ» չմտնել՝ ըստժամանակակիցների նշանակում էր բան չտեսնել[14, էջ 211-212]։ Այլ մարդ էր դաշնակցական ընդհատակի գործիչ Վաղոն։ Տեղական տարազի փոխարեն առանց ուսադիրների զինվորական համազգեստով, գեղեցիկ,ուրախ առատաձեռն, քաղաքավարի և միևնույն ժամանակ խիստ գաղտնապահու առեղծվածային մի երիտասարդ, որի ով լինելն ըստ Ռուբենի՝ գիտեին միայնԿենտրոնական կոմիտեի հատուկենտ անդամներ։ Չնայած անձնական ծանոթությանը՝ Վաղոյի հեղափոխական գործունեության որոշ դրվագների Ռուբենը ծանոթացել է միայն Սերգեյի [1, էջ 3]4 ուՀակոբի [11, էջ 232]5 շնորհիվ՝ այն բանից հետո երբ Վաղոն արդեն զոհվել էրԶարդանիսի կռվում [12, էջ 111]։ Եվ նույնիսկ այս դեպքում ստացել էր հստակցուցում՝ իմացածի մասին «ծպտուն չհանել, եթէ կուզէ գլուխը փորձանքի չենթարկէ» [14, էջ 213]։ Շարքային կուսակցականների համար Վաղոն առասպելական մեկն էր,ով ի վիճակի էր այնքան զենք ու զինամթերք մատակարարել, որքան իրենք կկարողանային թաքցնել։ Իսկ թե ի՞նչ գնով ու ի՞նչ եղանակով էր դա կատարվում՝գաղտնիք էր։ Վաղոյի հետ Ռուբենը ծանոթացել էր 1904թ. գարնանը՝ «Պադվալում»։ Այստեղ էր նա առաջին անգամ տեսել նաև ընդհատակի մյուս լեգենդին՝ սվազցիԲիձային (Հարություն), ում մասին խոսում էին, թե «սապոնած պարան» ունիդավաճաններին խեղդելու համար։ «Երբ Բիձա անունը լսեցի, սարսուռը բռնեցզիս,-հիշում է Ռուբենը,-Բիձան ինձ կը թուար մի պօա օձ, որմէ ազատում չկայ,թէեւ ան գեղեցիկ տղամարդ էր եւ վրան ոչինչ չկար հրէշային» [14, էջ 215]։ Եթե Վաղոյի գործը զենքի հայթայթումն էր, ապա Բիձայի պարտականությունն էր ձեռք բերվածը թաքցնելը։ Եվ քանի որ երկուսն էլ աչքի էին ընկնումծայրահեղ քչախոսությամբ ու գաղտնապահությամբ, Ալեքսանդրապոլում լուրեր էին տարածվել, թե «Բիձան… որուն վրայ որ կասկածէր, թէ թոյլ բերան է կամմատնութեան հակամէտ, Վաղոյի Պադուալին մէջ սապոնած չուանը վիզը կըձգէր եւ կը խեղդէր ու հոն բացուած հորի մէջ կը ձգէր» [13, էջ 83]։ ՈՒշագրավ է այն, որ Ռուբենի նման փորձված դաշնակցականը երկարժամանակ հավատացել է այդ լուրերին, իսկ տարիներ անց իր հուշերումխոստովանել. «Եթէ ես ալ ձեզի ըսեմ, որ հարցի էութիւնը լրիւ գիտեմ, ականջ մի՛կախէք» [14, էջ 212]։ 4 Սարգիս (Սերգեյ) Հարությունի Հովհաննիսյան-նույն ինքը՝ Արամ Մանուկյան. ծնվել է 1879թ.մարտի 19-ին Ղափանի Զեյվա, այժմ` Դավիթ Բեկ գյուղում։ Ըստ այլ տեսակետի՝ Շուշիում։ Հայտնի պետական-հասարակական գործիչ, Վանի նահանգապետ, Երևանի նահանգիդիկտատոր, ՀՀ ՆԳ նախարար։ Մահացել է 1919թ. հունվարի 19-ին Երևանում։ 5 Հակոբ Չիլինգարյան (Աշոտ Հայկունի)-ռուսական բանակի նախկին սպա, ավարտել է ԷջմիածնիԳևորգյան ճեմարանը, ՀՅԴ Կարսի Ջրաբերդ կառույցի առանցքային գործիչներից, 1903թ.-իցղեկավարել է Երկիր անցնող խմբերի կազմավորման գործը, 1904թ. մասնակցել Ալեքսանդրապոլի պետական զինապահեստի «մաքրագործման» գործողությանը։ Մահացել է Վլադիկավկազի բանտում՝ 1912թ. սկզբին։ Իր հեղափոխական գործունեությունը Վաղոն սկսեց 1890-ական թվականների սկզբներին՝ Երկրի կարիքները հոգալու նպատակով ուսուլ Գրիգորի,Վռամ Նալչաջյանի և Աթրենց Տիգրանի հետ միասին մասնավոր անձանցից զենքգնելով։ Սակայն զինամթերքի հայթայթման այս եղանակն իրեն չարդարացրեց։ Նախ անհնար էր այս կերպ միանգամից մեծ քանակությամբ զենք ձեռք բերելը ևհետո ատրճանակներն ու հրացանները գնվում էին բավականին թանկ գնով, օգտագործված ու շատ հաճախ մի քանի անգամ արդեն նորոգված վիճակում։ Իրենչարդարացրեց նաև պետական հիմնարկությունները հսկող ռուս զինվորներիցզենքը խլելու մարտավարությունը։ Մեկ-երկու հաջողված դեպքից հետո ոստիկանությունն ուղղակի կրկնապատկեց ուժերը [9, էջ 147-148]։ Եվ վերջապես կարմատնությամբ բացահայտվելու մշտական վտանգ։ Ի դեպ, Ալեքսանդրապոլի ժանդարմական վարչության համար Վաղոյիհետ հաշվեհարդար տեսնելու հարմար առիթը չուշացավ։ 1891թ. փետրվարիսկզբներին, երբ տեղի ՀՅԴ կառույցը պատրաստվում էր առաջին զինատարխումբն ուղարկել Վան [8, էջ 37-38], իր հույն հարևան Ա. Աբրամովի մատնության և սեփական պանդոկում կատարված խուզարկության արդյունքում Վաղոնկանգնեց իրեղեն ապացույցներով հաստատված անհերքելի ամբաստանությունների առջև։ Մարտի 6-ին «Պադվալում» կատարված խուզարկությամբ հատակին՝ պատուհանի մոտ, հայտնաբերվեց պարկ՝ հեծելազորային «Բերդանկա»տիպի հրացանի 229 և թուրքական «Սնեյդերի» հրացանի 128 գործարանայինարտադրության, օգտագործման համար պիտանի փամփուշտներով։ Խուզարկությամբ հայտնաբերվեցին նաև հայերենով գրված անունների ցուցակներ ևանհասցե նամակներ՝ Վաղոյից զենք-զինամթերք ստանալու մասին բովանդակությամբ։ Իրեղեն ապացույցների նման բազայի առկայության պայմաններումթվում է, թե Վաղոն պատժից խուսափելու որևէ հնարավորություն չպիտի ունենար։ Սակայն գյումրեցուն հատուկ հնարամտությամբ նրա ձեռնարկած պատասխան քայլերը, որ ուղղակի ապշեցնում են իրենց տրամաբանությամբ,շրջեցին դատաքննության ընթացքը՝ ամբաստանյալին վերածելով զրպարտության զոհի, իսկ ամբաստանողին՝ կեղծ մատնություն կատարած հանցագործի։ Մարտի 14-ին ամբաստանյալ Ա. Ղարիբյանը՝ Ալեքսանդրապոլի բնակիչներ Հարությունյանի, Նալբանդյանցի ու Թանյանցի վկայությունների հիմանվրա, գրավոր հայտարարություն է տալիս այն մասին, որ հայտնաբերված փամփուշտներով պարկը պանդոկ է նետվել Ա. Աբրամովի կողմից, իսկ «1888թ. 16ապրիլի, մատաղի համար հավաքված փողեր» վերտառությամբ անուններիցուցակն ընդամենը զատկական տոներից առաջ կազմակերպված հանգանակության մասնակիցների ցանկն է։ Ըստ գործով վկաների հայտարարության՝հայերը սովորություն ունեն Զատկի տոնին ընդառաջ հանգանակություն կատարելու։ Բուն տոնի օրը գնված ցուլը խորովվում է և հացի ու գինու հետ միասինբաժանվում աղքատներին։ Ասել է թե՝ հայտնաբերված փաստաթղթում առկաանունների մի մասը հանգանակության մասնակիցներինն է, իսկ մյուսը՝ ծախսերը կատարողներինը։ Նույն օրը գործով վկաներ Մկրտիչ Խալաթյանցը, Մադաթ Զատիկյանցը և Արշակ Չարչօղլյանը հետաքննող մամնին տեղեկացնում ենայն մասին, որ Ղարիբյանի ու Աբրամովի թշնամության իրական պատճառն առաջինի կողմից երկրորդի գնորդներին խլելն է, և որ իրենք պարբերաբար լսելեն,թե ինչպես է Աբրամովը սպառնացել հաշվեհարդար տեսնել Ղարիբյանի հետ։ Վերջակետն այս հետաքրքրաշարժ գործում դրվեց այն բանից հետո, երբ1892թ. փետրվարի 19-ին ձեռագրաբանական փորձաքննությամբ ապացուցվեց(հավանաբար ոչ առանց Վաղոյի մտերիմների օգնության), որ Ղարիբյանի պանդոկում հայտնաբերված անստորագիր նամակները գրվել են քաղաքային ուսումնարանի նախկին աշակերտ Չուխարյանցի կողմից՝ Ա. Աբրամովի պարտադրանքով։ Նոր հայտնաբերված այս փաստերի հիման վրա Ա. Ղարիբյանի նկատմամբ քրեական հետապնդումը դադարեցվեց։ 1892թ. սեպտեմբերի 7-ին Երևանի Նահանգային ժանդարմական վարչությանն ուղարկած իր թիվ 1707 գրությամբ Ոստիկանության դեպարտամենտիղեկավար գեներալ-լեյտենանտ Շեբեկոն ստիպված եղավ տեղեկացնելու, որ«…Ալեքսանդրապոլ քաղաքի բնակիչ Ավետիս Ղարիբովին (իմա՝ ՂարիբյանինԱ.Հ.) պետական հանցագործության մեջ մեղադրելու հարցով իրականացվածհետաքննությունը պարոնայք Ներքին գործերի և Արդարադատության նախարարների համաձայնությամբ հետագա քննության համար դադարեցված է՝ չեղարկելով ամբաստանյալի հանդեպ կիրառվող հետապնդման միջոցը» [3, էջ188-197]6։ Փաստորեն իր և իր շրջապատի հնարամտության շնորհիվ Վաղոյինհաջողվեց խափանել մի ողջ կայսրության արդարադատության համակարգիձեռնարկած հետաքննությունը։ 6 «Պետական հանցագործության մեջ մեղադրվող քաղ. Ալեքսանդրապոլի բնակիչ ԱվետիսՂարիբովի գործով» զեկույցի ֆոտոպատճենը Ռուսաստանի Դաշնության պետական արխիվիցՀայաստան է բերել Գ. Խուդինյանը՝ 1988թ.։ 1892թ. վերջերին զենքի գնումները վերսկսվեցին։ Սակայն, ինչպես և նշելէինք, զինամթերքի հայթայթման այս եղանակն իրեն չարդարացրեց։ Գնմանմիջոցով ազատագրական շարժման հարաճուն կարիքները բավարարելն այլևսանհնար էր։ Վաղոն ինքն էր դեմ մասնավոր անձանցից զինամթերք գնելուեղանակին։ «Կաթիլ կաթիլ փոր չի կշտանայ,-կրկնում էր նա,-մի այլ ճամբայպիտի գտնել» [14, էջ 216]։ Եվ այդ ճանապարհը գտնվեց. 1893թ. վերջերին հասունացավ Ալեքսանդրապոլի պետական զինապահեստները թալանելու գաղափարը։ Ծրագիրը մշակեցին Ալեքսանդրապոլի ՀՅԴ կառույցի անդամներ՝ ուսուցիչներ Ավետիք Մալոյանը, Թադևոս Խզմալյանը, ներկարարներ Գաբրիել Ժամհարյանը, ԱլեքսանդրՔուպալյանը և ոսկերիչ Գևորգ Հալաճյանը։ Որոշվեց քաղաքի «Պոլիգոններ» թաղամասի զինապահեստներից մեկից մեծ քանակությամբ փամփուշտ հանել։ «Մաքրազարդումը» կատարելու էին Վաղոն, դարբին Վռամ Նալչաջյանը, ղոնախղռանցի Մարտիկը, ուսուլ Գրիգորը և ֆայտոնչի Վարոսը։ Խմբի անվտանգությունն ապահովելու էին Արամայիս Ազնավուրյանը, Աթրենց Տիգրանը և ՔոռԵղոն՝ զինանոցի պահակազորի երեք զինվորների ընկերակցությամբ։ Ծրագրիիրագործման համար ՀՅԴ տեղի կառույցը հատկացրեց անհրաժեշտ քանակությամբ դրամ և երկու քառաձի բեռնասայլ (ֆուրգոն)։ «Գործնական աշխատանքների ոգին ու դժուարին խնդիրները լուծողըՊադվալի Վաղոն էր,-հիշում է Ա. Ազնավուրյանը,-մի պարզ ու համեստ մարդ,ով զարմանալիօրէն գաղտնապահ էր, գիտէր իր մտածումներն իր մէջ պահել»։ Հետևողական աշխատանքի շնորհիվ նրան հաջողվել էր Մարգար անունով միղարաբաղցու և մի ռուս սպայի կաշառելով պարզել, թե ո՞ր զորամասը ո՞րզինապահեստն է հսկում, և զինանոցի ո՞ր մասում ի՞նչ զենք կա։ «Պադվալի Վաղոյի յամառ ու հետևողական աշխատանքներին ենք պարտական այն, որ հետագային Ալեքսանդրապոլի զօրքի մէջ ծառայող զինուորներ և սպաներ ոչ միայնհարկաւոր աջակցութիւնը չխնայեցին մեզ, այլ և գործօն դեր ստանձնեցին զինապահեստներից ռազմամթերք դուրս բերելու դժուարին գործի մէջ, վտանգիենթարկելով իրենց կեանքն ու պաշտօնները»,-գրում է նա [9, էջ 148]։ Զինապահեստի երկօրյա «մաքրազարդումը» տեղի ունեցավ 1894թ.օգոստոսի վերջերին։ Ռուս զինվորների միջոցով պահեստից դուրս բերվեց ևՄարտիկի ու ֆայտոնչի Վարոսի բեռնասայլերով Ղոնախղռան տեղափոխվեց200 արկղ (60000 հատ) փամփուշտ։ Ամենապատասխանատու պահն այս գործողության մեջ, ըստ Ա. Ազնավուրյանի, պահեստի մեղրամոմով կնքված դռները բացելն էր. «Փականքներիմիջով անցկացրած թելի երկու ծայրերը մեղրամոմով կնքւում ու ամրացւում էրդռան փեղկին։ Այդ մոմը սուր դանակով կամաց պոկում էին, ապա թելերի ծայրերը պոկում էին մոմից, փականքները բաց անում նախապէս շինուած բանալիներով ու յետոյ նոյն ձեւով թելին փակցնում մոմը ու նախապէս պատրաստուածկնիքով էլ կնքում փակում բացած դռները» [9, էջ 150]։ Ձեռք բերված զինամթերքն այնքան շատ էր, որ Ալեքսանդրապոլի ՀՅԴկոմիտեն որոշեց կառուցել երկու նոր զինապահեստ։ Դրանցից առաջինը կառուցվեց Դահարլի գյուղում՝ վարժապետ Մարտիրոսի տան նկուղում։ Երկրորդպահեստը կառուցվեց Ալեքսանդրապոլից դուրս՝ դամրչի (դարբին) ԳեորգիՉախմախյանի խանութի տակ՝ ուսուլ Գրիգորի, Վռամի, ներկարար Գաբրիելի ևՎաղոյի ջանքերով։ Շինարարության հետքերը թաքցնելու նպատակով փորվածհողը պարկերով դուրս հանվեց և լցվեց հարևանությամբ հոսող գետակը, իսկփորված ներքնահարկի պատերն ու հատակն ամրացվեցին ցեմենտի շաղախով[9, էջ 151]։ Համիդյան ջարդերի օրերին, երբ Երկիր զինամթերք փոխադրելու խնդիրը դարձավ հրատապ [16, էջ 59, 2, էջ 217], որոշվեց Ալեքսանդրապոլի պետականզինապահեստների «մաքրազարդման» գործողությունը կրկնել։ Այս անգամ ևսգործի գլուխ կանգնեց Պադվալի Վաղոն։ Ներկարար Գաբրիելի աջակցությամբհամակիրներ գտնելով ռուսական զորակայանի հայ զինվորների ու սպաներիմեջ՝ նրանք պայմանավորվեցին զինապահեստներից փամփուշտ հանել։ 1896թ.վերջին Վաղոն, ղոնախղռանցի Մարտիկը, վարժապետ Թադևոսը, Ա. Ազնավուրյանը, Մորուք Կարոն (1896թ. վերջին է տեղափոխվել Ալեքսանդրապոլ) ուներկարար Գաբրիելը մեկ շաբաթվա ընթացքում տարբեր զինապահեստներիցԴահարլի, Ղոնախղռան ու Բայանդուր գյուղեր տեղափոխեցին ու պահեստավորեցին օրական 4-5 բեռնասայլ «Բերդանկա» տիպի հրացանի փամփուշտ (500000հատ) [10 էջ 138, 17, էջ 52]։ «Գործը այնքան լաւ էր կազմակերպուած, որ զինուորական իշխանութիւնը ոչինչ չիմացաւ»-գրել է Ա. Ազնավուրյանն իր հուշերում[10, էջ 138]։ Սասունի 1904թ. ինքնապաշտպանության նախօրեին, երբ զինամթերքիու մարտական խմբերի փոխադրումը Երկիր կրկին դարձավ հրատապ խնդիր,Ալեքսանդրապոլի ՀՅԴ կառույցը վերագործարկեց տեղի պետական զինապահեստները դատարկելու ավանդույթը։ «Մաքրազարդման» երրորդ՝ վերջին արարն ամբողջությամբ ծրագրվեց Վաղոյի կողմից։ Մտերիմ կապեր հաստատելով զինապահեստը հսկող զորամասի սպաներից մեկի հետ՝ Վաղոն համոզեց սրան 20000 ռուբլու դիմաց աջակցել պահեստներն աննկատ թալանելու գործին։ Նրան հաջողվեց գործի մեջ ներքաշելնաև զորամասում ծառայող հայերից 5-6 ամենավստահելիներին, ովքեր «ծարաւի էին «Երկիր» գնալու» [14, էջ 216]։ Արկածախնդիր այս ծրագրի հիմնական գործող դեմքերը երկուսն էին՝Վաղոն և սվազցի Բիձան։ Ի դեպ, Բիձան չպիտի իմանար, թե ու՞մ հետ և ինչպե՞սէ Վաղոն մտնելու պահեստ, իսկ Վաղոն չպիտի իմանար, թե ու՞մ հետ, ինչպե՞սև որտե՞ղ է Բիձան պատրաստվում պահել զինամթերքի այդ հսկայականպաշարը։ Բուն գործողությունը կատարվեց երեք փուլերով. 1. Զինապահեստի «մարքրազարդումն» իրագործեց Վաղոն՝ միայն իրենհայտնի երկու ընկերների ու զորամասի հայազգի զինվորների միջոցով։ 2. Հետքերի վերացումն ու գողոնի փոխադրումը Կարս կազմակերպեցԲիձան՝ 10 ընկերներով և չորս բեռնասայլով։ Պահեստից հանված զինամթերքը երկուական բեռնասայլերով (օրական երկու անգամ) տեղափոխվեց Կարսիմարզի Ղըզըլչախչախ գյուղ։ Բեռնասայլերի հեռանալուց անմիջապես հետո զինապահեստի պատերի տակ հայտնված ոչխարների հոտը վերացրեց հետքերը։ 3. Զինամթերքի ընդունումն ու պահեստավորումը կազմակերպեց գյումրեցի Հակոբ Չիլինգարյանը։ Բիձայի հեռանալուց հետո Ղըզըլչախչախ հասածՀակոբի խումբը (ՈՒսուլ Խեչո, Հաջի Լևոն, Աշիկ, մշեցի Սարո, Ա. Ազնավուրյան)զինամթերքը բաժանեց մասերի և տեղավորեց տեղի ՀՅԴ զինապահեստներում[13, էջ 83]։ Աշխատանքի նման բաժանման շնորհիվ գյումրեցիները չիմացան, թեԿարսի մարզի ո՞ր գյուղում ի՞նչ քանակությամբ զենք պահվեց, իսկ կարսեցիներն էլ մտածեցին, թե զենքը գողացվել է Տուլայից ժամանած զինվորականգնացքից [13, էջ 81]։ Հաջորդ մեկ ամսվա ընթացքում գործողությունների այս շարքը կրկնվեց13 ամգամ։ Վաղոյի խմբին հաջողվեց Ալեքսանդրապոլի զինապահեստներիցդուրս բերել «Բերդանկա» տիպի հրացանի 437 (50Յ389 հատ), «Փիպոտի» տիպիհրացանի 30 (30000 հատ) և «Սմիթ և Վիսսոն» տեսակի ատրճանակի 46 արկղփամփուշտ (66240 հատ)։ Ինչպես նաև՝ 30115 հատ տարբեր տեսակի փամփուշտներ իրենց կապսուլներով (հրապատիճներով) [4, էջ 4, 5, էջ 2]։ «Մոռցւածէր միայն Վաղոյի բերած պայուսակը, իր գործիքներով, եւ գարեջրի դատարկշիշ…»,-գրել է Ռուբենն իր հուշերում[14, էջ 222-223]։ Սակայն զինամթերքի այս հսկայական պաշարի դուրս բերումն աննկատչնաց։ Բուշկով ազգանունով մի ռուս զինվոր 1904 թ. հունվարի 7-ին երեկոյանժամը 9-ին Ալեքսանդրապոլի բերդ վերադառնալիս նկատում է «10-15 հայեր եւանոնց քով ձեան վրայ ձեռքի սայլակներ եւ կուտված բան մը գետնի վրայ» [4, էջ4]։ Նա իր տեսածի մասին անմիջապես տեղեկացնում է պահակազորի ենթասպա Շամախյանցին։ Սակայն վերջինս իր վերադաս Շերեմետևին այդ մասինզեկուցում է միայն մեկ շաբաթ անց՝ հունվարի 13-ին։ Անմիջապես սկսված հետաքննության արդյունքում պարզվում է, որ գողությունը կատարվել է հունվարի7-ին՝ ժամը 7-ից 9-ը ընկած ժամանակահատվածում՝ շարքային Մարգարյանցիհերթապահության ժամանակ (գողության փաստի բացահայտման պահին վերջինս արդեն անհետացել էր)։ Նույն քրեական գործի շրջանակներում պարզվումէ, որ զինապահեստի թալանման ևս մեկ դեպք տեղի է ունեցել 1904թ. հունվարի5-ին։ Պահակազորի ազգությամբ վրացի զինվորներից մեկը՝ Քութաշվիլի ազգանունով, հունվարի 5-ի երեկոյան Ալեքսանդրապոլի բերդի «Ախալցխեյան» դարպասների մոտ նկատել էր կասկածելի բեռներ փոխադրող 8 մարդկանց։ Սրանցից 5-ը աշխատանքն ավարտելուց հետո հեռացել էին դաշտով, իսկ երեքը վերադարձել էին բերդ։ Քութաշվիլիի և մյուս զինվորների ջանքերով բերդ վերադարձածներից երկուսը՝ Գրիգոր Ղազարյանը և Հարություն Մելիքյանը, ձերբակալվել էին։ Ժամը 8-ին Քութաշվիլին այդ մասին զեկուցել էր ենթասպա՝ ազգությամբ հայ Բաղրամյանին, սակայն վերջինս գործին ընթացք չէր տվել։ Պահակազորի ենթասպա Շամախյանցի դեմ հունվարի 13-ին քրեականգործ հարուցելուց մի քանի օր անց շշուկները հունվարի 5-ի դեպքի՝ ենթասպաԲաղրամյանի կասկածելի վարքի ու երկու հայ զինվորների ձերբակալությանմասին հասան ռուսական հրամանատարությանը։ 1904թ. հունվարի 23-ինգնդապետ Սմիրնիտսկու հրամանով Ալեքսանդրապոլի բերդի թիվ 131 զինապահեստը բացվեց։ Քննությամբ պարզվեց, որ գողությունը կատարվել է հունվարի 5-ին՝ ժամը 7-ից 9-ը ընկած ժամանակահատվածում՝ պահեստի պատուհանից, շարքային Շահբազյանի հերթապահության ժամանակ [4, էջ 4, 5, էջ 2]։ Ձեռք բերված ապացույցների հիման վրա սկսված քրեական գործի շրջանակներում ռազմական դատարանը 1904թ. հունիսի 24-ին ենթասպաներ Մարտիրոս Բաղրամյանին և Նիկողայոս Շամախյանցին դատապարտեց համապատասխանաբար 6 և 5 տարվա ազատազրկման։ Ռազմական ատյանի առջևկանգնեցին նաև շարքայիններ Հարություն Մելիքյանը, Գրիգոր Ղազարյանը ևԱրշակ Շահբազյանը։ Սրանցից առաջին երկուսը, դատարանի կողմից անմեղճանաչվելով, ազատ արձակվեցին, իսկ Արշակ Շահբազյանը դատապարտվեց 6տարի տաժանակիր աշխատանքի [4, էջ 4]։ Ալեքսանդրապոլն անմիջապես շրջապատվեց զորքերով, սկսվեցին խուզարկություններն ու ձերբակալությունները։ Ըստ «Դրօշակ» պարբերականի՝իրավիճակը հսկելու նպատակով Թիֆլիսից Ալեքսանդրապոլ ժամանեց Կովկասի քաղաքացիական մասի կառավարչապետի ժամանակավոր պաշտոնակատար գեներալ Ֆրեզեն։ Հաշված օրերի ընթացքում միայն Կարս քաղաքում ձերբակալվեց 400 մարդ, ևս 50-60 մարդ աքսորվեց [6, էջ 29]։ Սակայն այս միջոցառումներն ուշացած էին։ Հանցագործության իրականկազմակերպիչներն ու իրագործողները վաղուց լքել էին Ալեքսանդրապոլի գավառի սահմանները։ Զինապահեստը հսկող զորամասի սպան պաշտոնի փոփոխությամբ փոխադրվել էր ծառայության Ռուսաստանի ներքին նահանգներ։ Ալեքսանդրապոլից անհետացել էին սվազցի Բիձան ու «մաքրազարդմանն» անմիջականորեն մասնակցած հայ զինվորներ Սուրենն ու Գրիշը։ Ամիսներ անցՍալմաստ ժամանած Ռուբենը Նիկոլ Դումանի (Նիկողայոս Տեր-Հովհաննիսյան)խմբում ծանոթացել էր ցարական բանակի ախալքալաքցի երկու զինվորականների հետ, որոնց մասին «կը շշնջային…, որ ատոնք Վաղոյի մարդիկ էին եւԳիւմրիի հերոսները, բայց անոնք մերժելով կը մերժէին իրենց Գիւմրի լինելը եւՎաղօն Ճանաչելը» [14, էջ 221]։ Չկար նաև գործի անմիջական նախաձեռնող Վաղոն։ Թորգոմի (ԹումանԹումյանց) «Որսկան» խմբի կազմում նա իր մահկանացուն կնքեց Զարդանիսիկռվում՝ 1904 թ. հուլիսին։ Օլթիից Նարիման անցնելիս խումբը հայտնվեց ռուս ևթուրք սահմանապահների խաչաձև կրակի տակ։ Խմբի անդամների մի մասըզոհվեց փոխհրաձգության ժամանակ, իսկ գերիներին ռուսները, ազգությամբթաթար գնդապետ Բիկովի հրամանով, սպանեցին թուրքերի ներկայությամբ [7,էջ 60-61]։ Վաղոյի եղերական վախճանն անդառնալի կորուստ էր ազատագրականշարժման համար և մեծ ցավ պատճառեց ընկերներին։ Ա. Ազնավուրյանը հիշումէ, թե «հակառակ Ալեքսանդրապոլի մարմինների ու ընկերների խնդրանքին ուպնդումին, որ մնայ ու շարունակի իր պատասխանատու գործը», պարզունակժպիտը դեմքին՝ նա պատասխանում էր. «Հերիք, ախպէր, ինչքան ուրիշներինզէնք տամ ու ղրկեմ մեռնելու։ Հիմի էլ սըրեն (իմա՝ հերթը-Ա.Հ.) ընձի է հասէ» [9,էջ 141]։ Եզրակացություն։ Ամփոփելով Ալեքսանդրապոլի ՀՅԴ կառույցի բոլորժամանակների ամենաառեղծվածային գործիչներից մեկի՝ Ավետիս Ղարիբյանի(Ավո, Պադվալի Վաղո) հեղափոխական գործունեության համառոտ քննությունը՝ նշենք հետևյալը. զենք-զինամթերքի հայթայթման այս անզուգական վարպետի կյանքը շատերին կարող է արկածային կինոֆիլմի սյուժե հիշեցնել։ Հեղափոխական ընդհատակում գործելու հրամայականը ստիպեց Ա. Ղարիբյանին քաջությունը մեկտեղել հնարամտության հետ, բայց դա ամենևին չնսեմացրեց նրադրսևորած անմնացորդ ինքնազոհությունը։ Շրջանցելով ցարական վարչամեքենայի լարած բոլոր թակարդները՝ նա տասնչորս տարի անընդմեջ զբաղվեց զենքզինամթերքի հայթայթմամբ, վերանորոգմամբ ու առաքմամբ, անձամբ կամ ընկերների հետ կազմակերպեց ու իրագործեց Ալեքսանդրապոլի պետական զինապահեստների թալանը։ Այսպիսին էր հեղափոխական պայքարի իրական առօրեականությունը,որտեղ միմյանց էին բախվում ցարական վարչամեքենան ու հայրենիքի ազատագրության վաղեմի ձգտումը։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Մանուկյան Ա. Փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու, կազմ. Գ. Ավագյան,Մ. Ավետիսյան, խմբ.՝ Ա. Վիրաբյանի։ Հայաստանի ազգային արխիվ։ 2. Դիւան Հ. Յ. Դաշնակցութեան, յաւելուած «Հայրենիք» ամսագրի, խմբ. Ս.Վրացեան։ 3. Խուդինյան Գ. Դաշնակցական ընդհատակի լեգենդը։ Մի ուշագրավ վավերագիր Ավետիս Ղարիբյանի (Պադվալի Վաղո) հեղափոխական գործունեության մասին, Վէմ համահայկական հանդես Է (ԺԳ) տարի։ Թիվ 3(51), հուլիս-սեպտեմբեր։ Էջ 187-198։ 4. Կովկասեան սուրհանդակ, «Հայրենիք», ազգային շաբաթաթերթ, Պօսթըն։ 1904, թիւ 265, Զ տարի, օգոստոսի 6։ 5. Կովկաս, «Հայրենիք», ազգային շաբաթաթերթ, Պօսթըն, 1905, թիւ 2 (288), 6րդ տարի, յունւարի 14։ 6. Կովկասում, «Դրօշակ», Ժնև, 1904, թիւ 2 (143), XIV տարի, էջ 29։ 7. Հակոբյան Կ., Թորգոմի «Որսկան» խումբը և նրա ազդեցությունը ազատամարտի հետագա մարտավարության վրա, «Էջմիածին» պաշտօնական ամսագիր ամենայն հայոց կաթողիկոսութեան մայր աթոոոյ սրբոյ Էջմիածնի։ Ս. Էջմիածին, 2013, օգոստոս։ 8. Հանգոյց Ն., Մ. Շ-ի յուշերը. Հայոց հասարակական շարժումների պատմութիւնից, «Հայրենիք» ամսագիր։ 1923, թիւ 5։ 9. Հայրապետեան Ե., Արամայիս Ազնաւուրեանի յուշերը, «Հայրենիք» ամսագիր։ Թիւ 9, յուլիս։ Էջ 145-151։ 10. Հայրապետեան Ե., Արամայիս Ազնաւուրեանի յուշերը, «Հայրենիք» ամսագիր։ Թիւ 1, նոյեմբեր։ Էջ 136-143։ 11. ՀՅ Դաշնակցության մեծ դատավարության թղթածրարները, կազմեց ԱւագՅարութիւնեան, «Վէմ» համահայկական հանդես, խմբ. Գ. Խուդինեան։ Թիւ 3 (35), հուլիս-սեպտեմբեր։ Էջ 162-182։ 12. «Որսկան» խմբի կռիւը Զարդանիսի մօտ, «Դրօշակ», օգոստոս։ Էջ 109-111։ 13. Ռուբէն, Կարսի հնոցին մէջ, «Հայրենիք» ամսագիր։ Թիւ 12, դեկտեմբեր։ 14. Ռուբէն, Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, հ. Ա, «Հորիզոն» տպարան։ Լոս Անճէլըս։ 15. Սեւեան Ռ. Ալէքսանդրապօլի շրջանի առաջին դաշնակցական գործիչները,«Հայրենիք» ամսագիր, Պոսթըն, 1938, թիւ 7, մայիս։ Էջ 117-121։ 16. Սիմոն Զաւարեան (մահուան եօթանասունամեակին առթիւ), խմբ. Հր.Տասնապետեանի։ 17. Փափազեան Վ. Իմ յուշերը։ Հ. Ա., Պոսթըն, 1950։ 18. Օհանջանեան Սարգիս, Իմյիշատակարանը, «Հայրենիք» ամսագիր։ Թիւ 6, նոյեմբեր-դեկտեմբեր։

example2108

example2108

Սույն հոդվածի նպատակն է ցույց տալ 1980-ականներին Ադրբեջանում սկիզբ առած ազգայնականության աղերսները 20-րդ դարասկզբին կովկասյան թաթարների շրջանում ծավալված գաղափարախոսական շարժումների հետ։ Ցույց է տրվում, որ 1980-ականների վերջին և 1990-ականների սկզբին Ադրբեջանում սկիզբ առած հակահայկական ազգայնամոլական դրսևորումների արմատները գալիս են կովկասյան թաթարների շրջանում հայերի հանդեպ սերմանվող ատելությունից։ Այսպիսով՝ հակահայկականությունը դառնում է ադրբեջանցիների շրջանում ձևավորվող էթնիկ ինքնության կարևորագույն բաղադրիչներից մեկը։

ԱԴՐԲԵԱՆԱԿԱՆ ԱATIONԳԱՅՆԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ Ա SOԲՅՈՒՐՆԵՐԸ. ՔԱEԱՔԱԳԻՏԱԿԱՆ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄՆԵՐ 20-ՐԴ ԴԱՐԻ ՎԱ H ՊԱՏՄԱԲԱՆԱԿԱՆ-ՔԱ PԱՔԱԿԱՆ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ հետ 1985 Միխայիլ Գորբաչովը դարձավ Խորհրդային Միության Կոմունիստական ​​կուսակցության Կենտկոմի քարտուղար։ Նրա կողմից հռչակված «Վերակառուցման» և «Հրապարակայնության» քաղաքականությունն աննկատ չմնաց Միության հանրապետությունների, այդ թվում `Ադրբեջանի կողմից։ «Վերակառուցման» քաղաքականության ազդեցությունը Ադրբեջանում և դրան հաջորդած զարգացումները սերտորեն կապված են ադրբեջանական ազգայնական գաղափարախոսության և ազգային տեսական հայեցակարգերի հիմքերի վերափոխման մի շարք առանձնահատկությունների հետ։ Ադրբեջանցիների էթնիկական ինքնության ձևավորման գործընթացը սկսվեց 20-րդ դարի սկզբին ներկայիս Ադրբեջանի տարածքում ապրող կովկասյան թաթարների շրջանում 1։ Այս պարագայում ցարական Ռուսաստանի ցարական վիճակագրական տեղեկագրերը 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարասկզբին նույնքան մեծ են, որքան «թաթար» կամ «կովկասյան թաթար» հասկացություններն օգտագործվել են ներկայիս հանրապետության տարածքում բնակվող թյուրքախոս մահմեդականների համար։ Ադրբեջանի։ Տե՛ս Ռոժդեստվենսկայա փողոցի բնակավայրի առաջին անձնական նկարագիրը։ Տե՛ս նաև Դուբրովինա Ն., Պատերազմի պատմությունը և Կովկասում Ռուսաստանի կառավարությունները (հատոր 1, գիրք 1) 21918-ին Ադրբեջանի Դեմոկրատական ​​Հանրապետության ի հայտ գալուց հետո շրջանառության մեջ մտավ «թուրք» տերմինը ՝ խորհրդանշելով թյուրքի լեզվական ինքնությունը - խոսող տարածքում բնակվող մահմեդականներ։ նույնականացնելու կարողություն։ Դրան հակադրվում էր թյուրքախոս ժողովրդի կրոնական ինքնությունը ՝ իսլամի շիական աղանդը, որն այդ ժամանակ քաղաքական և մշակութային հակասություններ ուներ սուննիզմի, այսինքն ՝ օսմանյան թյուրքիզմի, կրոնական ընդհանրություն իրանական շիիզմի հետ։ Սառցե Կովկասի թյուրքալեզու մահմեդականների «թուրքական» էթնիկական ինքնության ընտրության հարցում որոշակի դեր ուներ Վ. Լենին-Մ. Քեմալ ռուս-թուրքական դաշինք, որով մասնավոր պայմանավորվածություններ էին ձեռք բերվում Ադրբեջանի վերաբերյալ։ Այնուամենայնիվ, 1930-ականներին ԽՍՀՄ քաղաքական իշխանությունները բարձրացրեցին Ադրբեջանի թյուրքալեզու ժողովուրդների էթնիկական ինքնությունը շեշտելու հարցը։ 1937 թվականից մարդահամարի սկզբից ներդրվեց «ադրբեջանցի» տերմինը ՝ Ադրբեջանի տարածքի բնակիչների անունից աստիճանաբար վերածվելով էթնիկություն արտահայտող տերմինի։ Տե՛ս celzcelik Y., The Development and9 (2013), էջ։ 27 Հաշվի առնելով նշված հանգամանքները `սույն հոդվածի շրջանակներում 20-րդ քաղաքականության նշանակությունը։ Ըստ ամերիկացի հեղինակ Մայքլ Քրուազանի, «19-րդ դարի վերջին Ռուսաստանի կայսրության տնտեսական զարգացումները հանգեցրեցին հայերի և ադրբեջանցիների սոցիալական շերտավորման խորացմանը։ Վերջիններս հիմնականում աղքատ էին, ոչ պրոֆեսիոնալ, հիմնականում զբաղվում էին գյուղատնտեսական աշխատանքներով, իսկ հայերը ապրում էր քաղաքում որպես ձեռնարկատերեր և վաճառականներ ՝ շահութաբեր պաշտոններ զբաղեցնելով։ Այս իրողությունները նպաստեցին, որ ներքին մակարդակում ադրբեջանցիների շրջանում հակահայկական տրամադրություններ առաջանան։ Եվ պանթուրքիզմի վերելքը ադրբեջանական կրթություն ստացած դասակարգի շրջանում մտավոր հիմք ստեղծեց այդ տրամադրությունների համար։ »2 Մի կողմից ՝ նավթարդյունաբերության զարգացման, սոցիալ-տնտեսական հավասարության խորացման, մյուս կողմից ՝ Ռուսաստանի ռեժիմի վարած քաղաքականության շնորհիվ, 1905-1906 թվականներին հայ-թաթարական բախումների ժամանակ, հակա- Թաթարների շարքում առաջին անգամ հայտնվեցին հայկական տրամադրություններ։ Չեխ պատմաբան Միրոսլավ Հրո չ-ն նշում է, որ լուրջ սոցիալական կամ էթնիկական հակամարտության առկայությունը նախապայման է ազգային գաղափարախոսությունների քարոզչության և զանգվածային շարժման վերածվելու համար, ինչը շատ ցայտուն արտահայտվեց Կովկասում 1905-09 և 1917-1921 թվականներին, ներառյալ համարեք «կովկասյան թաթար» տերմինը, բայց մենք անփոփոխ ենք թողնում «ադրբեջանցի» անվանումը, որն օգտագործվում է որոշ հեղինակների կողմից, որոնց մենք հղում ենք անում։ 2 Կրուասան Մ., Հայաստան-Ադրբեջան հակամարտությունը։ Պատճառները և հետևանքները, Լոնդոն, 1998, էջ. 8. 3 arարական Ռուսաստանը մտադիր էր հասնել Սառցե Կովկասի ամբողջական ռուսացմանը ՝ ինչպես մշակութային, տնտեսական, այնպես էլ քաղաքական առումով։ Այս եղանակով անհնար էր հաշվի չառնել հայ մտավորականության արդեն հաստատված գործոնը, ուստի 20-րդ դարի սկզբին սկսվեց էթնիկական բախումներ հրահրելու քաղաքականություն `խուսափելու գաղութատիրական քաղաքականության ընդլայնմանը խոչընդոտող հնարավոր հեղափոխական շարժումներից։ ցարական կառավարությունը։ Հայերի և վրացիների պարագայում մշակութային և կրոնական ընդհանրությունները մեծ դեր խաղացին դարերի ընթացքում գոյություն ունեցող շփումների մեջ։ Հետևաբար, վրացիներին հայկական մայրաքաղաքով և հարստությամբ հետաքրքրելու ռուսների փորձերը հաջողություն չբերեցին։ Այսպիսով, ավելի նպատակահարմար էր Սառցե Կովկասում իսլամ դավանող կովկասյան թաթարներին հայերի դեմ հրահրելը։ 1896 թ. Կովկասի վարչապետ նշանակված Գրիգորի Գոլիցինը քայլեր ձեռնարկեց կայսրությունում մուսուլմանների դերը ուժեղացնելու և հայերին թուլացնելու ուղղությամբ։ Օրինակ ՝ քաղաքացիական ծառայության 50-90% պաշտոններ զբաղեցնող հայերի թիվը կտրուկ կրճատելուց հետո նա այդ պաշտոնները հանձնեց մահմեդականներին։ Գոլիցինի քաղաքականությունը շարունակեց Բաքվի նահանգապետ Միխայիլ Նակաշիձեն։ 1905 թ. Հունվարին նա թույլ տվեց մահմեդականներին մեծ քանակությամբ զենք ձեռք բերել։ Այդ զենքն օգտագործվել է հայ-թաթարական բախումների ժամանակ։ Տե՛ս Swietochowski T., Russian-Azerbaijan 1905-1906։ Ազգային ինքնության ձևավորումը մահմեդական համայնքում, Լոնդոն, 2004, էջ 40-41։ 4 Լեհ պատմաբան Թադեուշ Սվիտոկովսկին ընդգծեց. «Առաջին անգամ« հայ-թաթարական պատերազմը »նպաստեց մուսուլմանների միասնությանը մի նպատակի համար, որը գերազանցում էր տեղական կամ կրոնական պատկանելությունը։ Այսուհետ այդ բաժանումները դադարեցին լուրջ խոչընդոտ հանդիսանալ քաղաքական գործողությունների համար։ Միասնության խորհրդանիշը դեռ մարգարեի կանաչ դրոշն էր, բայց կրոնական բողոքն հիմնականում ուներ մահմեդական բնակչությանը էթնիկական հակամարտությունների մոբիլիզացնելու գործառույթը։ «Կարգախոսն էր ՝« մահ անհավատներին », բայց այն հիմնականում ուղղված էր հայերի դեմ ՝ բացառելով բռնությունների կիրառումը ռուսների, վրացիների և այլ քրիստոնյա ազգերի դեմ»։ Հայ-թաթարական հակամարտությունը վերածվեց բազմաբնույթ հակամարտության։ Իր կրոնական և մշակութային ուղղվածությանը զուգահեռ, այն ներառում էր այնպիսի գործոններ, ինչպիսիք են ադրբեջանական նորաստեղծ բուրժուազիայի դժգոհությունը `հիմնված անզիջում պայքարի վրա, ոչ հմուտ թաթարների բախում, հայ գործարարներ և վաճառականներ և ատելություն գերակշռող գյուղական մահմեդականների և քաղաքային հայերի նկատմամբ։ Միևնույն ժամանակ, 20-րդ դարի սկզբին ասպարեզում հայտնվեցին «ադրբեջանական» ազգայնականության «նախնիները», որոնք զգալի դեր խաղացին կովկասյան թաթարների շրջանում քաղաքական խմորումները ղեկավարելու գործում։ Նրանց թվում էին Ալի բեյ Հուսեյնզադեն, Ահմեդ բեյ Աղաօղլուն, Ալիմարդան բեյ Թոփչիբաշը և Մամեդ Էմին Ռասուլզադեն 7։ Հատկանշական է, որ իրենց գործունեության սկզբում նրանք գաղափարապես ավելի հակված էին մեծ դեր ունենալ իսլամի կրոնում։ 1905-1907 Հեղափոխական շարժումների ընթացքում ի հայտ եկած ադրբեջանական քաղաքական կազմակերպությունները նպատակ չունեին պայքարել ադրբեջանցիների դեմ ՝ որպես ինքնաբավ էթնիկական խմբավորում։ 4 Հղում ըստ Shissler H., Between Two Empires, Ahmet Ağaolu and The New Turkey, IB Tauris, London, 2002, p. 11 5 Swietochowski T., նշվ. աշխատանք., էջ 42։ 6 Swietochowski T., նշվ. աշխատանք., էջ 39։ 7 Այս ժամանակահատվածը նշանավորվում է Կովկասի մահմեդականների վրա իրանական ազդեցության թուլացմամբ, թուրքական ազդեցության ուժեղացմամբ, ինչը հատկապես արտահայտվեց տպագրված մամուլում։ Այսպիսով, «Իրշադ», «Հայաթ» թերթերը (1905-1906) և «Ֆույուզաթ» հանդեսը (1906-1907) լույս են տեսել օսմաներենի պոլսահայ բարբառով, որոնք մեծ դեր են ունեցել Թուրքիայի ազդեցության մեծացման և գործընթացում։ զարգացնելով Կովկասի թյուրքալեզու մահմեդականների շրջանում բոլոր-թուրքական ինքնությունը։ Մամուլի միջոցով գործի դրվեց «միլլիյաթչիլիկ» («ազգայնականություն») տերմինը, ավելի ճիշտ `« ազգայնականությունից »փոխառված բառը, և թերթերը սկսեցին իրենց ընթերցողներին անվանել ոչ միայն մահմեդականներ, այլ նաև Կովկասի թուրքեր կամ պարզապես թուրքեր։ Մանրամասները `Սվիետոչովսկի Տ., Նշ. գործողություն cit., էջ 56-63։ ամբողջի ազգային իրավունքների համար, բայց Կովկասում բոլոր մահմեդականների իրավունքների համար 8, ինչը բնական էր, քանի որ չկար «ադրբեջանական» էթնոս։ Հետևաբար, այս փուլում կովկասյան թաթարների ինքնությունը հիմնված չէր ազգային էթնիկական գիտակցության վրա, այն կառուցվել էր կրոնական-տարածաշրջանային պատկանելության շուրջ, հետևաբար, կրոնի շուրջ համախմբվելու փորձերը բնական էին և բացատրելի։ Այս գործընթացները նշանավորվում են թատրոնի, լրագրության և այլ ոլորտների մշակութային աճով 9։ Միևնույն ժամանակ, հատկանշական է, որ իսլամի մշակութային իրավունքները քննարկվում էին բացառապես թյուրքախոս ժողովուրդների ՝ կովկասյան թաթարների համար։ Մահմեդական կովկասյան լեզգի լեզուները, ավարները և այլ խմբավորումներ այս դիսկուրսում չէին։ Կրոնական ընկալումների հիման վրա, նաշիները բաժանվել են սուննիի, ավելին ՝ շիաները հիմնականում թյուրքախոս էին, բացառությամբ իրանախոս թաթարների, թալիշների և սուննիների կովկաս-մուսուլմաններ (լեզգիներ, ավարներ, ցախուրներ և այլն)։ .) 1905-1907 թվականներին Ռուսական հեղափոխության ժամանակաշրջանում կովկասյան թաթարների մեջ հայտնված քաղաքական կազմակերպությունների ծրագրային դրույթներում (նրանց թվում էին «Հեյրատ», «Դիֆայ» Գայլ) տեղը իսլամի գաղափարներին, միևնույն ժամանակ հայերի դեմ պայքարը սկսեց դառնալ էական գործոն։ Այն հատկապես սրվեց հայ-թաթարական բախումներից հետո 10։ 9 Օրինակ ՝ 1908 թ. Առաջին անգամ բեմադրվեց «Լեյլա աջ Մաջմուն» պիեսը։ Մանրամասների համար տե՛ս Swietochowski T., նշվ. աշխատանք., էջ 56։ Հատկանշական է, որ 1911 թվականին Բաքվում լույս տեսած Բաքվի թերթը, որը ներկայացնում էր Բաքվի բնակիչների կյանքը, ուներ երկու հստակ բաժանում ՝ «հայկական կյանք» և «մահմեդական կյանք»։ Տե՛ս Բաքու, 1911, Հարություն, հունվարի 9; Երեքշաբթի, հունվարի 24-ին; Չորեքշաբթի, փետրվարի 9-ին և այլն։ Այսինքն ՝ այստեղ ոչ մի բառ չկար «ադրբեջանցիների» մասին։ 10 Այս կազմակերպություններից ամենաազդեցիկը գաղտնի խումբ էր, որը կոչվում էր «Դիֆա» (Կովկասի համամուսուլմանական պաշտպանության կոմիտե), մահմեդական «ինքնապաշտպանության» կազմակերպություն, որը, ըստ Շիզլերի, Կովկասում ներկայացնում էր Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը։ Տե՛ս Shissler H., նշվ. Cit., P. 127։ Կազմակերպության խնդիրներից մեկը մահմեդական բնակչության համար վտանգավոր համարվող դիրքում հայամետ լինելու մեջ կասկածվող ահաբեկիչներին թիրախավորելն էր։ Տե՛ս izzizov E., Difai, XX ixsrin əvvəllərində'snaqişin -vvəllərlinə münaqişəsinin ilkin tarixişərtləri və səbəbləri, Bakı-2009, էջ։ 93 Հատկանշական է, որ կուսակցությունը որոշում կայացրեց նաև relatedարաբաղի հետ կապված։ Բաքվի կապիտալիստների ՝ Թաղիս և Ասադուլաների օգնությամբ, հայերից նախատեսվում էր գնել Ուծմի իշխանի կալվածքները և Աղդամի մոտակայքում, ինչպես նաև Աղդամից Խոջալու կայարան գտնվող բոլոր հողերը, Տե՛ս Բագիրովա Ի., Ադրբեջանի քաղաքական կուսակցություններ և կազմակերպություններ վաղ դարում։ 1900-1917, Բաքու, Էլմ, 1997, էջ։ 91 Հաշվի առնելով նշված իրողությունները ՝ կարելի է պնդել, որ 20-րդ դարի սկզբին կովկասյան թաթարների շրջանում սկսեցին ի հայտ գալ ազգայնականության ձևավորման առաջին տարրերը։ Հայ-թաթարական հակամարտությունների նշանակությունը մեծ էր այդ գործընթացում, որը խաղաց յուրօրինակ «կատալիզատորի» դեր կովկասյան թաթարների շրջանում ազգայնական գաղափարախոսության վերելքում։ Տարբեր նոր քաղաքական կազմակերպությունների փորձերը `միավորել Կովկասի բոլոր մահմեդականներին` կրոնը որպես համաիսլամիստական ​​գաղափարական նպատակների հիմք օգտագործելու համար, անհաջող էին, ուստի քայլ առ քայլ թյուրքիզմը սկսեց մեծ դեր ունենալ ազգային գաղափարական շարժման մեջ։ Դա պայմանավորված էր մի կողմից տարածաշրջանում Թուրքիայի ազդեցության ուժեղացմամբ, իսկ մյուս կողմից ՝ թաթարական մտավորականության ուժեղ ազդեցության տակ թուրքական գաղափարախոսությունից։ Արդյունքում, թյուրքիզմը սկսեց որոշիչ ազդեցություն ունենալ կովկասյան թաթարների շրջանում սկսված ազգայնական շարժումների գաղափարախոսությունների հետագա ձևավորման վրա։ «Ումմայից» «ազգի» և իսլամից թյուրքիզմի անցման առաջին նշաններն ի հայտ են գալիս Ադրբեջանի հասարակական-քաղաքական կյանքում 11։ Այս գործընթացում մեծ է Ադրբեջանի ժողովրդավարական հանրապետության (1918-1920) հիմնադիր Մամեդ Էմին Ռասուլզադեի և 1913 թվականից նրա գլխավորած «Մուսավաթ» կուսակցության դերը։ Դեռևս 1911 թվականին։ Սկզբնապես կուսակցության գաղափարական հիմքը իսլամն էր, բայց աստիճանաբար այն տեղի տվեց թուրքիզմին։ 1917 թ. Ռասուլզադեն իր գրություններում 1945 թ. Փետրվարի նախօրեին հիմնեց ազգայնական գաղափարախոսությունը Մուսավաթի վրա, ինչը, ի վերջո, նպաստեց կուսակցության անցմանը Իսլամական միություն հասկացությունից դեպի ադրբեջանցիների և թյուրք ժողովուրդների իրավունքների պայքարին 12։ «Մուսավաթ» կուսակցության կարգախոսն էր «Թուրքացումը, իսլամացումը, արդիականացումը» 13։ Այս գործընթացները պայմանավորում էին պետության անվան ընտրությունը։ Ռասուլզադեն, խոսելով 1918-1920թթ. Ադրբեջանի Դեմոկրատական ​​Հանրապետության կազմավորման վերաբերյալ նա նշել է. «« Ադրբեջան »անվանումն է 11 Balaev A., ադրբեջանական ազգ։ XIX-XX դարերի ավերակների վրա բնակության հիմնական փուլերը նույնիսկ չեն ընտրվել որպես երիտասարդ հանրապետության անուն։ Դրան նախորդել էին քննարկումները, որոնց ընթացքում «Ադրբեջան» -ից քննարկվում էր «Թուրքիա» կոչելու տարբերակը, քանի որ Թուրքիայի Հանրապետությունը դեռ գոյություն չուներ (հարևան երկիրը պաշտոնապես կոչվում էր Օսմանյան կայսրություն) »14։ Ի վերջո, հաստատվեց «Ադրբեջան» անվանումը, քանի որ, ըստ Ռասուլզադեի, «Ադրբեջանը» Ադրբեջանի թուրքերին անվանում էր որպես էթնոնիմ 15։ Առաջին հանրապետության անունը Ադրբեջան էր, իսկ ազգի անունը ՝ թուրքերեն, իսկ լեզուն ՝ թուրքերեն 16։ Հատկանշական է, որ Ադրբեջանում նորաստեղծ հանրապետության անվանակոչումը դժգոհություն առաջացրեց ինչպես երկրի ներսում, այնպես էլ նրա սահմաններից դուրս 17։ Մասնավորապես, թուրքական բուրժուազիան դեմ էր նման անվանմանը, նրանք առաջարկում էին այն անվանել Հարավային Կովկասի Թուրքական Հանրապետություն 18։ Այսպիսով, ազգայնական շարժումները, էթնիկական միավորման միտումները, որոնք սկիզբ են առել կովկասյան թաթարների շրջանում դարասկզբին, զուգորդվել են 1917-ի հետ։ Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո տարածաշրջանում քաղաքական իրավիճակը, մասնավորապես `թուրքական ազդեցության աճը, պայմանավորված էր 1918-1920թթ. Ադրբեջանի ժողովրդավարական հանրապետության առաջացումը 19։ 14 celzcelik Y., նշվ. աշխատանք., էջ 28։ 15 Նույն տեղում։ 16 ələkbərov F., Մենք տարբեր ենք։ Ազգային Ադրբեջա՞ն, թե՞ Խորհրդային Ադրբեջան, http։ 17 Պետք է նշել, որ «Ադրբեջան» կամ «Ադրբեջան» անվանումը ծագում է Ատրպատական ​​կոչվող տարածքի անունից։ Սառցե Կովկասի հյուսիս-արևելյան հատվածին տրված Ադրբեջան անվանումը չէր համապատասխանում պատմաաշխարհագրական ավանդույթներին։ Պատմականորեն Ադրբեջանը կոչվում էր տարածք Արաքսից հարավ, Վանա լճից արևելք, կենտրոնում ՝ Թավրիզը։ Տարբեր ժողովուրդներ տարբեր անուններ են տվել «Սառցե Կովկասի» որոշ մասերին ՝ Փայտկարան, Աղվանք-Ալբանիա, Սյունիք, Սաքասեն, Ռան, Շիրվան, Գանձակ և այլն, քանի որ այդ տարածքի համար ընդհանուր անուն գոյություն չի ունեցել։ Տե՛ս Համառուսաստան (1923), Azerbaijanամանակակից Ադրբեջան, էջ 22։ 167. Ադրբեջանի Դեմոկրատական ​​Հանրապետության հռչակումը մեծ դժգոհություն առաջացրեց Իրանում, որտեղ «Շիրվան» Արանի «Ադրբեջան» անվանումը դիտվում էր որպես Իրանի Ատրպատական ​​նահանգի տարածքային պահանջների ակնհայտ դրսևորում։ Անգամ առաջարկվեց Ատրպատականի նահանգը վերանվանել Ազադիստան, բայց այն չընդունվեց։ Մանրամասների համար տե՛ս Ռեզա J.., Http։ //modern.az/articles/22735/1/, 18.09.2012.19 ԱՊՀ կազմավորման առանձնահատկությունների վերաբերյալ ավելի մանրամասն տե՛ս Ադրբեջանի ժողովրդավարական հանրապետություն Տ. Հայրապետյան։ Պատմական անհրաժեշտությո՞ւն, թե՞ հաջող դիվանագիտություն։ «ԵՊՀ 90-ամյակին նվիրված հոբելյանական գիտական ​​շրջանի հոդվածների ժողովածու», ԵՊՀ հրատարակչություն, Երեւան, 2010, էջ 261-268։ Խորհրդային շրջանում «ադրբեջանական» տերմինը որպես էթնոնիմ օգտագործելուն ուղղված ակտիվ քայլերը որոշիչ էին «ադրբեջանական» ինքնագիտակցության զարգացման գործընթացում ՝ ստեղծելով գաղափարախոսական հիմք թյուրքերենից ադրբեջաներեն անցնելու։ Եթե ​​Խորհրդային Միության կազմավորման առաջին տարիներին ադրբեջանցիների անձնական փաստաթղթերում ազգության համար օգտագործվում էր «թուրք» տերմինը, ապա 1937 թվականին այն փոխարինվեց «ադրբեջանցի» 20-ով։ Ազգայնության և լեզվի տեսանկյունից «Ադրբեջան» անվանումը սկսեց օգտագործվել խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո, միայն 1937 թ.-ին։ Այն ստացավ պաշտոնական կարգավիճակ, և «թուրք» տերմինը արգելվեց 21։ Խորհրդային շրջանում ադրբեջանցի պատմաբանների կողմից շրջանառվել են ադրբեջանցիների ծագման մասին միմյանց հաճախ հակասող մի շարք տեսություններ, որոնցից կարելի է առանձնացնել երեք հիմնականը ՝ դրանք պայմանականորեն անվանելով աֆղանական, իրան-թուրք-թյուրքական տեսություններ 22։ Խորհրդային տարիներին կոմունիստական ​​ռեժիմի ազգային քաղաքականությունը փաստորեն միտված էր մի կողմից ադրբեջանցիների էթնիկական ինքնագիտակցության հաստատմանը, իսկ մյուս կողմից ՝ տարածաշրջանում նրանց «բնիկության» ապացուցմանը։ Ըստ ամերիկահայ պատմաբան Ռոնալդ Սանիի, «Սովետական ​​Միությունը դարձավ նոր ազգերի ստեղծման ինկուբատոր» 23, ինչը հստակորեն դրսեւորվեց «ադրբեջանցիների» դեպքում։ Այսպիսով, 20-րդ դարի սկզբին կովկասյան թաթարների, այժմ ՝ ադրբեջանցիների, ազգային ինքնության առաջին տարրերը սկսեցին ձեւավորվել։ Առաջացող ազգային գաղափարախոսությունները հիմնված են իսլամի վրա, որը հետագայում փոխարինվում է թյուրքիզմով։ Ընդհանուր թշնամու, այս դեպքում ՝ հայերի դեմ կռվելու գաղափարը դառնում է էթնիկական միավորման հնարավոր գործոն։ Ազգայնական գաղափարախոսության այս առանձնահատկությունները պարզվել են նաև հետագայում ՝ վերակառուցման տարիներին, Karabakhարաբաղյան հակամարտության վերաբացման ժամանակ, az 20zcelik Y., նշվ. աշխատանք., 29.21 ələkbərov F., Մենք տարբեր ենք։ 22 Այս տեսությունների մանրամասների համար տե՛ս Տ. Հայրապետյան, Ադրբեջանի ծագումնաբանության հիմնական տեսությունների որոշ առանձնահատկություններ, «Մերձավոր Արևելք. Պատմություն, քաղաքականություն, մշակույթ », հոդվածների ժողովածու, հատոր VIII, Գիտությունների ազգային ակադեմիա, Երեւան, 2012, էջ 212-224։ 23 Հղում ըստ Չեթերյանի։ Տե՛ս Cheterian V., Պատերազմը և խաղաղությունը Կովկասում։ Ethnic Conflict and New Geopolitics, Columbia University Press, New York, p. 45 Դրանք եկան ինքնության վերելքի, ազգայնական գաղափարախոսությունների վերածննդի, հակակոմունիստական ​​ուժերի ի հայտ գալու գործընթացում։ Տիկին ՀայրապետյանADRBEJANAKAN NATIONALISM AKUNKNERE.GAGHAPARAKHOSAKAN- ը կապում է 20-րդ դարի սկզբի պատմական REALITY HETBanali բառերի հետ, Ադրբեջան, կովկասյան թաթարներ, ազգայնականություն, իսլամիզմ, թյուրքականություն, adrbejanakanutyun, etnanvanum, haytatarampulzz բախումներ, MamedAmen Eminem ։

example244

example244

Գիտատեխնիկական ներկա ժամանակում և համակարգչային դպրոցական հնարավորությունների մաթեմատիկայի ծրագրերում աստիճանաբար պետք է զարգացնել կիրառական մատչելի խնդիրների մաթեմատիկական մոդելների կառուցման մոտեցման ձևավորումը, այդ մոդելների ուսումնասիրման ճշգրիտ և մոտավոր մեթոդների տիրապետումը և մոտավոր հաշվումների իրականացումը։ Աշխատանքում քննարկվում են այն հիմնախնդիրները, որոնք արդիական են դարձնում այս խնդիրների քննարկումը առանձնահատկություններին համապատասխան՝ կիրառական խնդիրների և մոտավոր մեթոդների առավել համակարգված ընդլայնումը դպրոցական մաթեմատիկայի դասընթացում։ Պայմանականորեն փորձ է արվում առանձնացնել այս խնդիրների և մեթոդների ներդրման փուլերը իրենց համապատասխան բովանդակությամբ։

Մաթեմատիկայիդասավանդմանբոլորդասարանների ներկայիս ծրագրերում կարելի է հստակորեն նկատել, որքիչ տեղ է հատկացված հանրահաշվի (կամ անալիզի) մոտավորբնույթիմեթոդներին, մոտավոր հաշվումներին և կիրառական(տնտեսագիտական,սոցիալհոգեբանական) խնդիրներին։ տեխնիկական,բնագիտական,դպրոցականՊետք է նշել, որ այս հանգամանքը նկատելի է եղել դեռևս վաղուց՝սովետական վաղ շրջանից սկսած (տես՝ В. М. Брадис [1]), որում նշվածէ.математической культуре молодежи, оканчивающей среднюю школу»։ Կարելի է ասել, որ այս իմաստով ներկայումս էլ շատ քիչ բան է փոխվել։ Կարծում ենք, որ գիտատեխնիկական ու համակարգչայինհնարավորություններիդպրոցականմաթեմատիկայի ծրագրերում (ցածր դասարաններից սկսած մինչևբարձր դասարաններ) աստիճանաբար պետք է զարգացնել կիրառականմատչելի խնդիրների մաթեմատիկական մոդելների կառուցմանմոտեցման ձևավորումը աշակերտների կողմից, այդ մոդելներիուսումնասիրման ճշգրիտ և մոտավոր մեթոդների տիրապետումը ևմոտավոր հաշվումների իրականացումը (այդ թվում՝ նաև անհատականհամակարգչով)։ Չափազանց կարևոր պետք է համարել դիտարկվողկիրառական խնդիրներիվարքագծերիուսումնասիրումը ըստ պարամետրի (կամ պարամետրերի), որոնքմասնակցումհամապատասխանմաթեմատիկական մոդելներում՝ գտնելու քննարկվող երևույթներիդրսևորման օպտիմալ տարբերակներ և այլն։ կիրառական խնդիրներիպայմաններումլուծումներիներկաստացվողենՄեր կարծիքով՝ հայկական իրականության մեջ չափազանց լուրջներդրում պետք է համարել դպրոցական մաթեմատիկայի ծրագրումվերջերս ֆինանսական բնույթի խնդիրների ներգրավման հանգամանքըև դրանց ուսումնասիրումը տարբեր դասարաններում։ Գտնում ենք, որայս մոտեցումը պետք է զարգացնել մաթեմատիկայի դպրոցականծրագրերում նաև այլ բնույթի կիրառական խնդիրների ներգրավումով,ինչպիսիք են՝ տնտեսագիտական, ֆիզիկայի, քիմիայի, կենսաբանության,բնույթիբազմազան խնդիրները։ Մինչև դասագրքային – ծրագրային անհրաժեշտփոփոխությունները իրականացնելը, որը, կարծում ենք, պահանջում էորոշակի ժամանակահատված՝ մասնագիտական լուրջ քննարկումներիև մշակումների համար, կարելի է այս կարևորագույն հարցի լուծմանհամար առայժմդասընթացներիհնարավորությունների օգտագործմամբ։ սոցիալ-հոգեբանականու տեխնիկականֆակուլտատիվբավարարվելԻնչևէ, մեր կարծիքով ներկայումս անհրաժեշտություն կադպրոցական մաթեմատիկայի ծրագրերում ներգրավելու կիրառականբնույթի խնդիրներ՝ նրանց մաթեմատիկական մոդելների կառուցմամբ,մոտավոր մեթոդների և մոտավոր հաշվման հիմունքներով հանդերձ,համակարգչային հնարավորությունների լայն օգտագործմամբ։ ենքհամարումնաևենլուրջգիտամեթոդականԲարձրացված հարցադրումը արդիական է նաև այն իմաստով, որեվրոպական ու ամերիկյան դպրոցական մաթեմատիկայի ծրագրերումկիրառական բնույթի խնդիրները ունեն լայն ներգրավվածություն, իսկռուսական իրականության մեջ, կարելի է ասել, այս ուղղությամբծավալվելուսումնասիրություններ,ֆակուլտատիվ դասընթացների կազմակերպում և, աստիճանաբար,մշակումների ներդրում դպրոցական մաթեմատիկայի ծրագրերում։ Կարևորբնույթիֆակուլտետներումհամալսարաններիմաթեմատիկայիմաթեմատիկայիդասավանդման մեթոդներ առարկայի ծրագրում նույնպես ներգրավելկիրառական բնույթի խնդիրների մաթեմատիկական մոդելներիկառուցման մոտեցումները, այդպիսի մոդելների լուծման մոտավորմեթոդներիհնարավորություններիօգտագործումը և խնդիրների թվային արդյունքների անալիզիիրականացումը։ Կարծում ենք, որ տարբեր կիրառական խնդիրներկարելիէ ներգրավել նաև մաթեմատիկայի համալսարաններիընդունելության քննությունների հարցաշարերում։ Այս ուղղությամբ էլանհրաժեշտ է նախապես լուրջ ուսումնասիրություններ կատարել։ ուսումնական առարկաներից՝ֆիզիկամաթեմատիկականմանկավարժականուսուցումը,համակարգչայինԲազմաշերտ, տարիքային առանձնահատկություններին համապատասխան հաշվարկային – կիրառական խնդիրների, ինչպես նաև նրանցմոդելավորման և հաշվարկային մեթոդների ներդրումը դպրոցականդասընթացներում սկզբնական շրջանում թեկուզ և ֆակուլտատիվաշխատանքների միջոցով, կարծում ենք, անհրաժեշտ է իրականացնելմաթեմատիկայի հիմնական ծրագրերին համահունչ՝ սկսած տարրականդասարաններից մինչև ավագ դպրոց և նաև ընդունելությանքննություններ։ Մոտավոր մեթոդների և հաշվարկային – կիրառական խնդիրներիմոդելավորման մոտեցումների և հաշվարկային մեթոդների քննարկումըպայմանականորեն կարելի է բաժանել ուսուցման մի քանի փուլերի։ I փուլ – տարրական դպրոց, հաշվարկային խնդիրներ ևկիրառական խնդիրների (այս դեպքում, հիմնականում, կենցաղայինբնույթի) ներգրավում, որոնք բացառապես հիմնված ենլինելուտարիքային այս խմբին խիստ համապատասխան։ II փուլ – 5-6-րդ դասարաններ, որտեղ առավել լուրջ հաշվարկայինխնդիրներին, մոտավոր մեթոդներին, կիրառական, ինչու չէ, նաևֆինանսական խնդիրներին կարելի է դարձնել խիստ ուշադրություն՝կիրառելով նաև կոտորակային թվերի և գծային հավասարումներիապարատը։ III փուլ – 7-8-րդ դասարաններ, որտեղ առավել խորանում են ոչմիայն մաթեմատիկական, այլ նաև բնագիտական բնույթի առարկաներիդասավանդման բովանդակությունները։ Այս փուլը բուն մտավորմեթոդների,միջառարկայականկապերի ապահովման առավել լուրջ և հիմնավոր շրջան է հանդիսանումիր բազմապիսի կիրառություններով։ Այս փուլում կարելի է նաև առավելխոր վերլուծել ֆինանսական և վիճակագրական բնույթի բազմաթիվխնդիրներ։ հաշվողական-կիրառական,նաևIV փուլ- 9-րդ դասարան, որն ամփոփում է կրթության միջին փուլըև լուրջ կիրառությունների լայն շրջանակ է բացում համապատասխանհաշվարկային-կիրառական խնդիրների և մոտավոր մեթոդներիօգտագործման համար։ V փուլ- ավագ դպրոց, որում, կարծում ենք, մեծ ասպարեզ էկիրառություններիխնդիրներիմաթեմատիկականիրականացնելուբացմաբնույթլուրջբացվումուղղությամբուսումնասիրման համար։ առավելևVI փուլ- ընդունելության քննություններ, որոնցում անհրաժեշտ էկիրառական – հաշվարկային խնդիրների ներգրավում։ ՚Կարծում ենք, որ այս փուլերին համապատասխան՝ կիրառականհաշվարկային խնդիրների(ֆինանսական, բնագիտական և այլոլորտների), մոտավոր մեթոդների ներգրավումը և նյութի շարադրմանխորացումըդասընթացներումհանդիսանում է կրթական ոլորտի արդի հիմանական առաջնահերթություններից մեկը։ մաթեմատիկայիդպրոցականԱյսնրանցքննարկումը,հիմնախնդիրներիբազմաշերտվերլուծությունը, մեթոդների ընտրությունը և կիրառական մշակումներըլուրջ ուշադրության անհրաժետություն ունեն։ Կարևորագույն խնդիր էհանդիսանում նաև այս ամենի զուգակցումը համակարգչային ևծրագրավորման միջոցների և հնարների հետ, նրանց խորըտիրապետումը՝ անշուշտ դպրոցական տարիքային առանձնահատկություններին համապատասխան։

example202

example202

Հոդվածում ներկայացվել են Հայաստանում առկա թրաֆիքինգի սոցիալ-աշխարհագրական ասպեկտները. վերլուծվել են Հայաստանի Հանրապետությունում և տարածմանը նպաստող սոցիալ-աշխարհագրական նախադրյալները, տարածման ուղղությունները, տեսակները և ներկայացվել պետության կողմից իրականացվող միջոցառումների համակարգը։

Աշխատանքի նպատակն է վերլուծել թրաֆիքինգիսոցիալ-աշխարհագրական առանձնահատկությունները, տարածմանընպաստող նախադրյալները, ուսումնասիրել Հայաստանը որպեստարանցիկ, սկզբնաղբյուր և վերջնակետ հանդիսացող երկիր՝բացահայտելով թրաֆիքինգի տարածման ուղղությունները, նշելկրթական համակարգում նրա դեմ պայքարի ուղիները։ թրաֆիքինգիԱշխատանքիէ,քանիոր այնհանդիսանում Աշխատանքի արդիականությունըսոցիալաշխարհագրական առանձնահատկությունների բացահայտումն ուգնահատումններկայիսհասարակության մեծագույն չարիքներից մեկը։ աշխատելիսենտեղեկատվության ստացման տարբեր աղբյուրներ, այդ թվում՝ տպագիրգրքեր, տեղեկատվականձեռնարկներ,ուղեցույցներ,տեղեկանք-հաշվետվություններ,էլեկտրոնային կայքեր (պետական գերատեսչությունների, ՀՀ ազգայինվիճակագրական կոմիտեի, ՀՀ ոստիկանության, հասարակականևզեկույցներ,ուսումնաօժանդակօգտագործվելվրաէկազմակերպությունների և լրատվության), հեռուստահաղորդումներ,ինչպես նաև անմիջական շփում՝ երիտասարդության զբաղվածության,միգրացիայի, թրաֆիքինգի, հարկադիր աշխատանքի հարցերովփորձագետ Անի Մակարյանի հետ։ է ինչպես աշխարհում, այնպես«Թրաֆիքինգ» հակամարդկային երևույթն անցել է զարգացմաներկարատև ուղի, ունի հին պատմություն և լայն աշխարհագրություն,տարածվածՀայաստանիՀանրապետությունում։ Այն կարելի է բնութագրել որպես ժամանակակիցստրկության տեսակ, որն ուղեկցվում է մարդու իրավունքներիամենադաժան խախտումներով՝և աշխատանքայինշահագործմամբ, մարդկանց օրգանների և հյուսվածքների վաճառքով,երեխաներին հակահասարակական աշխատանքների(այդ թվում՝մուրացկանության) մեջ ներգրավմամբ։ սեռականէլԺամանակակից ստրկության հարցերով առաջատար մասնագետՔեյվին Բեյլզի կարծիքով ժամանակակից աշխարհում ավելի քան 27 մլն.մարդ գտնվում է ստրկության մեջ [1, էջ 5]։ Առաջին անգամ Հայաստանի Հանրապետությունում մարդկանցառք ու վաճառքի մասին բարձրաձայն խոսվեց 1999 թվականին, երբՄիգրացիայիհայաստանյանգրասենյակի աջակցությամբ իրականացվեց ուսումնասիրություն՝Հայաստանից մարդկանց ապօրինի փոխադրումների և թրաֆիքինգիվերաբերյալ։ կազմակերպությանմիջազգայինՀայաստանիՀանարապետությունումինչպեսընդհանուր հանցագործությունների, այնպես էլ թրաֆիքինգի դեպքերիմեծ աճ, որի մասին կարելի է պատկերացում կազմել ՀՀ ոստիկանությանև ԱՄՆ պետքարտուղարության ամենամյա հաշվետվություններից։ դիտվումէՀայաստանում արձանագրվել են թրաֆիքինգի հետևյալ ձևերը. 1. Հայաստանի քաղաքացիների շահագործում այլ երկրներում(արտաքին թրաֆիքինգ), 2. Հայաստանի քաղաքացիների և օտարազգիների շահագործում ՀՀում (ներքին թրաֆիքինգ)։ Հայաստանըևէաշխատանքային և սեռական թրաֆիքինգի ենթարկվող տղամարդկանց,կանանց և երեխաների համար։ «վերջնակետ»«սկզբնակետ»երկիրԱհագնացող խնդիր է հայաստանաբնակ կանանց և երեխաներիսեռական ու աշխատանքային թրաֆիքինգը, ինչպես նաև երեխաներինհակահասարակական աշխատանքների մեջ ներգրավելու դեպքերը երկրի ներսում։ ՀՀ-ում առկա թրաֆիքինգի հատկանիշներով հարուցված քրեականգործերը 2008-2017թթ. ընթացքում կազմել են 436, առավելագույնքանակը դիտվել է 2009 թվականին՝ 65 քրեական գործ, նվազագույնը՝2014 թվականին՝ 29 քրեական գործ [2]։ Դիագրամ 1. Արտաքին թրաֆիքինգի ուղղություններըՄարդկանց շահագործման կամ թրաֆիքինգի երևույթն ունի միքանի ուղղություններ։ ՀՀ 2008-2017թթ. դեպքերի վերլուծությանարդյունքում՝ մեր կողմից առանձնացվել են արտաքին թրաֆիքինգի 6ուղղություններ, որոնք ներկայացված են դիագրամի տեսքով։ Արտաքինթրաֆիքինգի դեպքերի քանակի հիմնական մասը բաժին է ընկնումառաջին երեք ուղղություններին [տես՝ դիագրամ 1]։ Արտաքին թրաֆիքինգի 51 բացահայտված դեպք սեռականշահագործման բնույթի են, որոնք արձանագրվել են ԹուրքիայիՀանրապետությունում և Արաբական Միացյալ Էմիրություններում։ Ռուսաստանի Դաշնությունում և Վրաստանում ՀՀ-ից տարված «զոհերը»գլխավորապես ենթարկվել են աշխատանքային շահագործման։ 2012 թվականին հարուցված 62 քրեական գործերից մեկըվերաբերում էր մարդու օրգանները և հյուսվածքները վերցնելուն, որիդեպքում «վերջնակետ» երկիր է հանդիսացել Շրի Լանկան։ Եվս մեկ քրեական գործ հարուցվել և բացահայտվել է 2009թվականին ՀՀ քրեական օրենսգրքի 168 հոդվածի հատկանիշներով՝«Երեխայի առք ու վաճառք», այս դեպքում «վերջնակետ» երկիրհանդիսացել է Ֆրանսիան, որի դեպքում տուժող անձինք եղել են 4-ը [2]։ Վերջին տարիներին ավելացել են նաև ներքին թրաֆիքինգիդեպքերը, որոնց զոհ են դառնում ինչպես հայաստանաբնակ, այնպես էլայլ երկրների քաղաքացիները։ ՀՀ-ում2008-2017թթ.օտարերկրյա անձանցշահագործմանբացահայտվել են 5-ը, որոնցից 3-ը ՌուսաստանիդեպքերիցԴաշնության քաղաքացիների, իսկ 2-ը Չինաստանից և ԹայլանդիցՀայաստան եկած անձանց շահագործման դեպքեր են։ Նշված բոլորդեպքերում օտարերկրյա քաղաքացիները ՀՀ-ում ենթարկվել ենսեռական շահագործման։ Դիագրամ 2. Թրաֆիքինգի դրսևորման ձևերը (ըստ հարցման)շրջանումպետականևթրաֆիքինգիԵրիտասարդությանվերաբերյալիրազեկման մակարդակի բացահայտման նպատակով 2018 թվականիապրիլի տասնյոթից քսանն ընկած ժամանակահատվածում մեր կողմիցիրականացվել է սոցիոլոգիական հարցում Խ. Աբովյանի անվանհայկականհամալսարանիքիմիայի և աշխարհագրության, Կրթության,Կենսաբանության,հոգեբանության և սոցոլոգիայի, Օտար լեզուների, Մաթեմատիկայի,ֆիզիկայիուսանողներիշրջանակներում։ Հարցմանը մասնակցել են 50 ուսանողներ։ մանկավարժականինֆորմատիկայիֆակուլտետներիՀարցման ընթացքում փորձել ենք բացահայտել, թե ՀՀ-ումթրաֆիքինգի ինչ դրսևորումներ են առկա։ Սոցիոլոգիական հարցմանարդյունքում արձանագրեցինք հետևյալ տվյալները. հարցմանըմասնակիցների գերակշիռ մասի՝ 78%-ի կարծիքով ՀՀ-ում առկա ենաշխատանքայինհարկադիրմուրացկանության դեպքեր [տե՛ս դիագրամ 2]։ շահագործմանսեռականևևՀՀ-ում թրաֆիքինգի ձևավորմանն ու տարածմանը նպաստում ենշարքմասնավորապես՝միգործազրկություն, սոցիալ-տնտեսական ցածր մակարդակ։ սոցիալ-տնտեսականգործոններ,ՀՀ-ումհրատապԳործազրկությունըլուծում պահանջողհիմնախնդիրներից է իր բացասական հետևանքներով՝ աղքատությամբ,արտագաղթով,ավելացմամբ,հոգեբանական խնդիրներով և այլն։ Այդ մասին են ստորև նշվածփաստերը։ հանցագործություններիթվիԸստ պաշտոնական տվյալների՝գործազրկությանմակարդակը 2016թ. կազմել է 18% կամ 220200 մարդ, որից 116900-ը կամ53%-ը տղամարդիկ են, 103300-ը կամ 47%-ը՝ կանայք։ 2016 թվականինՀՀ-ում տնտեսապես ակտիվ բնակչությունը կազմել է 1226300 մարդ [4]։ ՀՀ-ումՀՀ մարզերի թվում գործազուրկների բացարձակ արժեքով աչքի ենընկնում Կոտայքի, Շիրակի և Լոռու մարզերը, որտեղ 2016 թվականինհամապատասխանաբար գրանցվել են գործազուրկների հետևյալցուցանիշները՝ 24 000, 22 200 և 13 500։ Նվազագույն ցուցանիշներդիտվել են Վայոց Ձորի /1900 մարդ/ և Գեղարքունքի /2800 մարդ/մարզերում։ ՀՀ ընդհանուր գործազուրկների թվի ավելի քան 50%-ըբաժին է ընկնում մայրաքաղաք Երևանին։ Գործազրկության մակարդակն ինքնին հանգեցնում է բնակչությանբարձրացմանը։ Ըստ ՀՀ Ազգայինաղքատության մակարդակիվիճակագրականթվականինՀայաստանում աղքատության մակարդակը կազմել է 29.4%՝ 2008թ.-ինարձանագրված 27.6%-ի և նախորդ տարվա արձանագրված 29.8%-իդիմաց։ ծառայության տվյալների՝Նախորդ տարվա համեմատությամբ այն նվազել է 0.4%-ով, սակայնաղքատության մակարդակը վիճակագրորեն չի փոփոխվել։ Թրաֆիքինգի զարգացմանը նպաստող գործոնների թվին էդասվում նաև ամուսնալուծությունների քանակը, որի հիմնավորումնայն է, որ թրաֆիքինգի զոհերի գերակշիռ մաս կազմում ենամուսնալուծված կանայք։ ՀՀ-ում 2017 թվականին 2006 թվականիհամեմատությամբ ամուսնալուծությունների քանակը ավելացել է 28,5%ով։ Ամուսնալուծությունների քանակի աճին զուգահեռ դիտվում էամուսնությունների քանակի նվազում, ամուսնացողների միջին տարիքիաճ (1995 թվականին արձանագրված 27,1-ի փոխարեն ամուսնացողներիմիջին տարիքը ներկայումս կազմում է 30,8 տարի)։ Դիագրամ 3. Թրաֆիքինգի առաջացման պայմանները /ըստ հարցման/ՀՀ-ում թրաֆիքինգիզարգացմանըգործոններիվերլուծության արդյունքում պարզ դարձավ, որ ամենաբարձրցուցանիշները գրանցվել են մայրաքաղաք Երևանում, Լոռու, Կոտայքիմարզերում։ Համեմատաբար ցածր ցուցանիշներ են գրանցվել ՎայոցՁորի և Սյունիքի մարզերում։ Ցուցանիշները մշակվել են մեր կողմից։ նպաստողՊաշտոնական տվյալների վերլուծությանը զուգահեռ վերը նշվածհարցման ընթացքում փորձեցինք բացահայտել հարցվողների կարծիքըթրաֆիքինգի առաջացման պատճառների վերաբերյալ։ Թրաֆիքինգի առաջացման պատճառների շարքում 15-ականհարցվողներ նշեցին բնակչության գործազրկությունը և աղքատությունը,նաև երկրի սոցիալ-տնտեսական մակարդակը։ Մասնակիցների 16%-իկարծիքով միգրացիաները, 14%-ի կարծիքով՝ ամուսնալուծություններնեն հանդիսանում թրաֆիքինգի առաջացման պայման [տե՛ս դիագրամ 3]։ ենթակառուցվածքներիօդային ևավտոմոբիլային տրանսպորտի տեսակները, կապի բոլոր միջոցները,տաքսուկողմից առկածառայությունները և այլն։ նպաստողշարքում կարող ենք առանձնացնելթրաֆիքինգի տարածմանըհյուրանոցային տներիՀՀ-ումվարորդների,ՀՀ Ոստիկանության հրապարակած պաշտոնական տվյալներիվերլուծության և սեփական դիտարկումների արդյունքում մշակվածաղյուսակում արտացոլված են Հայաստանի Հանարապետությունումթրաֆիքինգի առաջացման պատճառները և դրա հետևանքները [տե՛սաղյուսակ 1]։ Աղյուսակ 1. Թրաֆիքինգի առաջացման պատճառները և դրահետևանքները ՀՀ-ումՊԱՏՃԱՌՆԵՐՀԵՏԵՎԱՆՔՆԵՐՏնտեսական ճգնաժամԱշխատաշուկայի անկայունությունԳործազրկություն, աղքատությունԱրդյունավետ և իրատեսականհեռանկարների բացակայությունՈրակյալ կրթության ևառողջապահության ոչ մատչելիորակ Սեռական ոչ ճիշտդաստիարակությունԿոռուպցիաՍտվերային տնտեսությունԻրավական և դատականհամակարգերի թերացումներՄիգրացիաՑածր իրազեկությունթրաֆիքինգի վտանգներիմասին, էմոցիոնալանհասունություն,անգրագիտությունՔաղաքական, սոցիալական,տնտեսական կայունությանպակաս,հեշտ գումար վաստակելուձգտումԲռնություն ընտանիքումԽտրականություն և կարծրատիպերԱվանդույթներՀոգեբանական տրավմաներ, գենդերայինանհավասարությունՊետության կողմից իրականացվում է թրաֆիքինգի դեմ պայքարիռազմավարություն, առանձնակի ուշադրություն է հատկացվում նաևթրաֆիքինգի դեմ պայքարին կրթական համակարգում.• Ամրապնդվում է միջազգային համագործակցությունը տարբերերկրների հետ։ • «Մարդու թրաֆիքինգ և շահագործում» ուսուցչի ձեռնարկըերաշխավորված է որպես ուսումնաօժանդակ գրականություն։ • Թեման ներառված է դպրոցական ծրագրերում (8-12 դասարաններ)։ Մարդկանց թրաֆիքինգը հանդիսանում է մտահոգության առարկաողջ հասարակության համար, բազմաթիվ և բազմաբնույթ են դրաառաջացման պատճառներն ու տեսակները։ Անհրաժեշտ է զգոն լինել ևաշխատանքներ տանել երևույթի կանխման, ինչու ոչ՝ նաև վերացմանուղղությամբ։ Եզրահանգում։ Մարդու թրաֆիքինգի և շահագործման խնդիրըդարձել է մտահոգության առարկա ողջ հասարակության համար։ Թեևշատերի կարծիքով երևույթը մնացել է անցյալում, նորագույնպատմությունը վկայում է, որ այն մեր օրերում էլ լայնորեն տարածված է։ ԹրաֆիքինգիՀայաստանիՀանրապետությունը հանդիսանում է ինչպես տարանցիկ, այնպես էլսկզբնաղբյուր և նպակատակետ երկիր։ տեսանկյունիցտարածմանԱրտաքին թրաֆիքինիգի դեպքերի հիմնական ուղղություններն ենհանդիսանում Թուրքիան, Ռուսաստանի Դաշնությունը և ԱրաբականՄիացյալ Էմիրությունները։ Արտաքին թրաֆիքինգի ընդհանուրծավալում գերակշռում են սեռական և աշխատանքային շահագործմանդեպքեր, առավել նվազ չափով դրսևորվում են նաև երեխայի առք ուվաճառքի, մարդկանց օրգանների և հյուսվածքների կորզման դեպքեր։ ՀՀ-ում առկա ներքին թրաֆիքինգի առավել տարածված ձևերն ենհարկադիրաշխատանքայինշահագործումը,սեռականմուրացկանությունը, երեխաների առքն ու վաճառքը։ ևՀՀ-ում պետության կողմից մշակված է ռազմավարությունթրաֆիքինգի դեմ պայքարի համար, որն անհրաժեշտ է տարեցտարիբարելավել և փորձել Հայաստանից վերացնել մարդկության այդ մեծչարիքներից մեկը՝ մարդկանց շահագործումը։

example2298

example2298

Աշխարհագրության դասավանդման մեթոդաբանությունն աչքի է ընկնում մեթոդների բազմազանությամբ, սակայն դրանց միայն մի մասն է նպաստում դպրոցականների հետազոտական կարողությունների զարգացմանը (հիմնական դպրոցներում)։ Դրանք ստեղծագործական մեթոդներ են, որոնք ժամանակակից կրթությանը համապատասխան հետազոտական կարողություններ են զարգացնում։ Այդ մեթոդներն են պրոբլեմային շարադրանքի, մասնակի-որոնողական և հետազոտական մեթոդները, որոնք աշխարհագրության ուսուցման գործընթացում միմյանց փոխլրացնելով ապահովում են հետազոտական բնույթ ունեցող առաջադրանքների կիրառում։

Աշխարհագրության ուսուցման մեթոդներ KIRARUMEDPROTSAKANNERI հետազոտական ​​կարողություններ մեր մոլորակի բնապահպանական, սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական խնդիրների հաղթահարումը [2], ապա ուսանողների հետազոտական ​​հմտությունների զարգացումը ժամանակի հրամայականն է։ Այս հոդվածի գիտական ​​նպատակն է քննարկել ուսանողների հետազոտական ​​հմտությունների զարգացումը աշխարհագրության դասավանդման գործընթացում։ Մեր կարծիքով, վերջինիս լուծմանն ուղղված աշխատանքը պետք է սկսվի հիմնական դպրոցում, քանի որ այս գործընթացը ժամանակատար է։ դպրոցականները պետք է աստիճանաբար պատրաստվեն նախ ավագ դպրոցում, ապա բուհերում հետազոտական ​​աշխատանքներ կատարեն։ Ուսումնասիրելով առկա գրականությունը `մենք նկատեցինք, որ հայերեն աշխատությունները (գրքեր, գիտական ​​հոդվածներ, ձեռնարկներ, դիսերտացիաներ, Գիլենի կողմից առաջադրանքների օգտագործման հանձնարարություններ), որոնք ուղղված են տարրական դասարանների աշակերտների հետազոտական ​​հմտությունների զարգացմանը աշխարհագրության դասավանդման գործընթացում։ , կլինի շատ սահմանափակ։ Այս հոդվածի նպատակն է քննարկել աշխարհագրության ուսուցման մեթոդաբանության դասավանդման մեթոդները, որոնք առավել արդյունավետ են ուսանողների հետազոտական ​​հմտությունների զարգացման գործում, քանի որ համապատասխան ուսուցման մեթոդների պատշաճ օգտագործումը տալիս է կրթության ցանկալի արդյունքները։ Հարկ է նշել, որ աշխարհագրության դասավանդման մեթոդները դասակարգվում են ըստ գիտելիքների աղբյուրի `ճանաչողական գործունեության բնույթի [3]։ Վերջինս բաժանված է մեթոդների երկու խոշոր խմբերի։ Դրանք բացատրական (բացատրական, վերարտադրողական կամ վերհավաքվող) և ստեղծագործական (խնդիրների լուծման, մասնակի որոնման և հետազոտման) մեթոդներ են։ Բացատրական մեթոդների խումբն ուղղված է պատրաստի տեղեկատվության փոխանցմանը, դպրոցականների որոշակի գիտելիքների և հմտությունների ձեռքբերմանը ուսուցչի ուղղակի միջնորդությամբ։ Հետազոտական ​​հմտությունների զարգացման տեսանկյունից դա խիստ կարևոր է, քանի որ ուսուցչի ազդեցությունը շատ մեծ է, և դպրոցականներից պահանջվում է տիրապետել փոխանցված գիտելիքներին, պարզ վերարտադրությանը։ Ստեղծագործական մեթոդներն ուղղված են անձի ստեղծագործական գործունեության փորձի, ստեղծագործական ունակությունների և մտածողության զարգացմանը։ Նրանք նպաստում են դպրոցականների ինքնուրույնությանը, բարձրացնում են նրանց ճանաչողական գործունեությունը, զարգացնում ստեղծագործական և քննադատական ​​մտածողությունը ՝ նրանց հնարավորություն տալով ձևավորել ինքնորոշում և դիրքորոշում, ներկայացնել այն տարբեր լսարաններում, զարգացնել ստեղծագործական, հետազոտական ​​կանխարգելում ստեղծագործական, հետազոտական ​​հմտություններ։ Խնդիրների լուծման մեթոդը նպատակ ունի ուսանողներին ծանոթացնել գիտելիքների դժվարին ճանապարհին, որտեղ օգտագործվում են առաջադրանքներ, որոնք պահանջում են բարդ խնդրի ապացույց։ Այն նպաստում է հետազոտական ​​հմտությունների զարգացմանը. Կապ հաստատել տեղեկատվության տարբեր աղբյուրների միջև, տվյալների մշակում, զեկուցում, արդյունքների զեկուցում, քննադատական ​​գրագիտության հմտությունների օգտագործում լրատվամիջոցներում ներկայացված տեղեկատվությունը վերլուծելու և մեկնաբանելու համար։ Օրինակ ՝ 5-րդ դասարանում «Մթնոլորտ» թեմայի համատեքստում օդի ջերմաստիճանի և մթնոլորտային ճնշման փոփոխությունները դպրոցականներին ներկայացվում են վիճակագրական տվյալներով `իրենց աշխատանքի ընթացքում` հնարավորություն տալով դիտել իրենց օրինակը և գտնել հիմնավորումներ Մասնակի որոնման մեթոդի նպատակն է դպրոցականին մոտեցնել ստեղծագործական աշխատանքին։ Այս մեթոդը ենթադրում է նորի ինքնաբացահայտում և, բացի ստանդարտ պլանի հետ աշխատելուց, կատարում է ձեռք բերված գիտելիքների հիման վրա լրացուցիչ առաջադրանքներ։ Այն նպաստում է հետևյալ հետազոտական ​​կարողությունների զարգացմանը. Հավաքել, գրանցել, ստուգել տվյալները, բացահայտել տեղեկատվության առաջնային և երկրորդային աղբյուրները, գտնել լուծումներ, տեղեկացված որոշումներ կայացնել, վերլուծել տվյալները, ուսումնասիրել տարբեր աղբյուրներ, համեմատել, հակադրել ստեղծել կապեր (մուլտիմեդիա) տարբեր լրատվամիջոցների աղբյուրներ և այլն։ Օրինակ ՝ 6-րդ դասարանում, հիմնվելով Հարավային Ամերիկայի բնական գոտիների գիտելիքների վրա, ուսումնասիրեք Հյուսիսային Ամերիկայի բնական գոտիները ՝ օգտագործելով ստանդարտ հատակագիծ, բնական գոտիների քարտեզներ, ինտերնետ։ Հետազոտության մեթոդներն ուղղված են դպրոցականների համար բոլորովին նոր թեմա ուսումնասիրելուն։ Դպրոցականները կազմում են (ցածր դասարաններում, ընտրում են) հետազոտական ​​հարցը, կազմում (ցածր դասարաններում, առաջնորդվում են տվյալ նմուշով) հետազոտական ​​պլան, հավաքում, վերլուծում, ամփոփում տեղեկատվությունը և ներկայացնում հետազոտության արդյունքները։ Այս մեթոդը միտված է ինչպես տեղեկատվական, այնպես էլ մեդիա գրագիտության հմտությունների զարգացմանը։ Օրինակ, 9-րդ դասարանում, ՀՀ մարզերի ուսումնասիրության շրջանակներում, դպրոցականներին կարելի է հանձնարարել գնահատել զբոսաշրջության զարգացման ներուժը և հեռանկարները, կազմել մարզերի զբոսաշրջային կենտրոնների ցուցակ, նախագծել երթուղիներ, առաջարկություններ ներկայացնել ոլորտի բարելավման համար։ Խմբային հետազոտության մեթոդի օգտագործումը նպաստում է ոչ միայն հետազոտական ​​հմտությունների զարգացմանը, այլև խմբի անդամների համագործակցությանը `աշխատանքի արդյունավետության բարձրացմանը [1]։ Առաջին տեսակը Երկրորդ տեսակը Երրորդ տեսակը • Իրավիճակ, երբ խնդիր լուծելու համար առկա գիտելիքները բավարար չեն պայմանական բովանդակությունը հասկանալու համար։ • Այն մասը, որն անհրաժեշտ է խնդրի լուծման համար, ընտրվում է գիտելիքներից։ • Դպրոցականները պետք է կիրառեն նախկինում ձեռք բերած գիտելիքները նոր և անծանոթ իրավիճակներում։ Աղյուսակ 1. Խնդրահարույց իրավիճակների տեսակները [3]։ Աշխարհագրության ուսուցման գործընթացի արդյունավետության բարձրացման համար օգտագործվող վերոհիշյալ մեթոդները բնութագրվում են հիմնախնդիր իրավիճակների, խնդիրների առաջացման և կրթական խնդիրների լուծման խնդիրների լուծմամբ։ Այս առաջադրանքների կատարումը հիմնված է դպրոցականների նախկինում ձեռք բերած գիտելիքների ամրապնդման և նրանց նոր ձեռքբերման վրա։ Սա նշանակում է ինքնուրույն կամ ուսուցչի ղեկավարության միջոցով կամ խնդրի լուծման նոր եղանակներ գտնել կամ կիրառել իր ունեցած գիտելիքները։ Նախկինում ձեռք բերված «նոր ստացված գիտելիքների» միջեւ առկա հակասությունը ստեղծում է հոգեկան դժվարություններ, խնդրահարույց իրավիճակ, որը դպրոցականներին հաղթահարում է դեպի անկախ, ստեղծագործ մոտեցում։ Խնդրահարույց իրավիճակը հիմնականում ստեղծում է ուսուցիչը, բայց երբեմն այն կարող է առաջանալ դպրոցականների նախաձեռնությամբ։ Աշխարհագրության դասավանդման ժամանակ օգտագործվում են խնդրահարույց իրավիճակների երեք տեսակ (ըստ Ա.Մ. Մատյուշկինի), որոնք ներկայացված են Աղյուսակ 1-ում։ Վերոնշյալ երեք իրավիճակներն էլ կիրառելի են աշխարհագրության ուսուցման գործընթացում ուսանողների հետազոտական ​​հմտությունների զարգացման համար, նպաստելով նոր իրավիճակներում արդեն ձեռք բերված գիտելիքների օգտագործմանը, տրամաբանական-քննադատական ​​մտածողության զարգացմանը։ Ավելին, նրանք խթանում են դպրոցականներին հետազոտություն կատարել, նկատել փաստերի և գաղափարների հակասությունը, հետազոտության խնդիրը, ձևակերպել հետազոտության հարցը։ Խնդիրային իրավիճակները արդյունավետորեն օգտագործվում են ուղղորդված հետազոտական ​​աշխատանքներում, երբ ուսուցիչը ղեկավարում է դպրոցականների հետազոտական ​​գործունեությունը։ Այսպիսով, աշխարհագրության ուսուցման գործընթացում ուսանողների հետազոտական ​​հմտությունների զարգացումն ապահովելու համար նպատակահարմար է օգտագործել ուսուցման ստեղծագործական մեթոդներ (խնդիրների լուծում, մասնակի որոնում-հետազոտություն), որոնք նրանց ապահովում են հետազոտական ​​առաջադրանքներով, ուսանողների զարգացումով։ 'ստեղծագործական-քննադատական ​​մտածողություն-զարգացման հմտություններ։ , ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Հովհաննիսյան Ա., Հարությունյան Կ., Խրիմյան Ս. Եվ ուրիշներ, Համագործակցային ուսուցում, Երևան, Անտարես, 2006, էջ. 124։ [2] «Աշխարհագրություն» (6-8 դասարաններ) հանրակրթության հիմնական դպրոցի «Հայաստանի աշխարհագրություն» (9-րդ դասարան) դպրոցի ծրագրերի չափանիշներ, ՀՀ կրթության և գիտության նախարարի հունվարի 23-ի թիվ 1 հրաման, 2012 թ. N 49-Ա / Ք. [3] Մինասյան Ա.Ա., Աշխարհագրության դասավանդման մեթոդներն ու միջոցները, Երեւան, Հեղ. հրատ., 2011, էջ 96։ [4] https. //www.spps.org/site/handlers/filedownload.ashx?moduleinstanceid=38342&dataid Մկրտումյան ԴԱՍԱԽՈՍՆԵՐԻ ՀԵՏԱՈՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ APԱՐԳԱՄԱՆ ՄԵԹՈԴՆԵՐԻ ՈՒՍՈՒՄԱՆ ՄԵԹՈԴՆԵՐԻ ԿԻՐԱՌՈՒՄ ։

example442

example442

Ընտանիքի կենսամակարդակի բարձրացմանն ուղղված նպաստների (ԸԿԲՆ) ծրագիրը սկիզբ առավ՝ գործող տարաբնույթ նպաստների համակարգից մեկ միասնական հասցեագրված նպաստի համակարգի անցնելու նպատակով 1998 թ.-ին։ ԸԿԲՆ ծրագրի արդյունքում շուրջ 105 հազար ընտանիք կամ Հայաստանի բոլոր ընտանիքների մոտ 14 տոկոսը ստացել են դրամական աջակցություն պետությունից։ Դրանցից շուրջ 8Օ հազարը երեխա ունեցող ընտանիքներ են, որոնց մոտ մեկ չորրորդը` 3 եւ ավելի երեխաներ ունեցող ընտանիքներ են։ Սակայն ծրագիրը դեռեւս ունի հասցեականության, թիրախավորման 165ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ բացեր, եւ նյութականից աջակցությունից զատ նաեւ սոցիալ-հոգեբանական աջակցության տրամադրման։

Ընտանիքի կենսամակարդակի բարձրացմանն ուղղված նպաստների (ԸԿԲՆ) ծրագիրը ձեւավորվել է Հայաստանի Հանրապետությունում գործող տարաբնույթ նպաստների եւ փոխհատուցումների համակարգից մեկ միասնական նպաստի համակարգի անցնելու եւ առավել անապահով ընտանիքների նկատմամբ հասցեագրված սոցիալական աջակցության քաղաքականություն իրականացնելու նպատակով 1998 թ.-ին որոշում N 727 1 ։ Ընտանեկան նպաստների համակարգի հիմքում ընկած է դեռեւս 1994 թվականին՝ մարդասիրական օգնության հասցեականությունն ու սոցիալական արդարությունն ապահովելու նպատակով ստեղծված «Փարոս» համակարգը։ 1999-2007 թվականներին այս համակարգի շրջանակներում տրամադրվող պետական նպաստները անվանում էին «աղքատության ընտանեկան նպաստներ», այնուհետ, մինչեւ 2013 թվականը՝ «ընտանեկան նպաստներ», իսկ 2014 թվականի հունվարի 1-ից՝ «ընտանիքի կենսամակարդակի բարձրացմանն ուղղված նպաստներ» (այսուհետ ԸԿԲՆ)։ ԸԿԲՆ ծրագրի իրականացումը կարգավորվում է հետեւյալ հիմնական իրավական ակտերով` – «Սոցիալական աջակցության մասին» ՀՀ օրենք 2 Այս օրենքը կարգավորում է Հայաստանում սոցիալական աջակցության տրամադրման հետ կապված հարաբերությունները, սահմանում է սոցիալական աջակցության հասկացությունը, սոցիալական ծառայությունների տեսակները, կազմակերպման եւ տրամադրման սկզբունքներն ու կարգը, ֆինանսավորման աղբյուրները, սոցիալական աջակցության կառավարման համակարգը։ ՀՀ-ում Ընտանեկան նպաստներրի համակարգը ներդնելու մասին ՀՀ կառավարության որոշումը,19 նոյեմբերի 1998 թվականի N 727, քաղ. Երեւան, Սոցիալական աջակցության մասին ՀՀ օրենքը ընդունված է 2014 թվականի դեկտեմբերի 17-ին, http։ //www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=94972 156ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ – «Պետական նպաստների մասին» ՀՀ օրենք 3 Այս օրենքը կարգավորում է Հայաստանում պետական նպաստների տրամադրման հետ կապված հարաբերությունները, սահմանում է պետական նպաստի հասկացությունը, տեսակները եւ տրամադրման կարգը։ – ՀՀ կառավարության 30.01.2014թ. «Պետական նպաստների մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի կիրարկումն ապահովելու մասին» N 145-Ն որոշում։ Այս որոշումը սահմանում է նպաստների նշանակման եւ վճարման կարգերը, ընտանիքի անապահովության գնահատման կարգը, անհրաժեշտ փաստաթղթերի ցանկը, ընտանիքների անապահովության գնահատման համակարգի տեղեկատվական բազայի ստեղծման եւ ձեւավորման կարգը, ծրագրի իրականացումից բխող այլ կարգեր եւ ձեւեր։ ԸԿԲՆ ծրագրի շրջանակներում գործող անապահովության գնահատման համակարգը հիմք է ծառայում նաեւ «Սոցիալապես անապահովներին հիվանդանոցային բուժօգնության տրամադրում» բյուջետային ծրագրի համար։ Սույն օրենքի համաձայն` Ընտանիքների անապահովության գնահատման համակարգը ներառում է. 1. ընտանիքի անապահովության գնահատման կարգը. 2. ընտանիքի հաշվառումը համակարգում. 3. ընտանիքի անապահովության գնահատման տեղեկատվական բազան 4 ։ ԸԿԲՆ ծրագիրը` որպես ՀՀ սոցիալական քաղաքականության կարեւոր բաղադրիչ, մշակվում եւ իրականացվում է ՀՀ աշխատանքի եւ սոցիալական հարցերի նախարարության կողմից, իսկ ֆինանսավորումը տրամադրվում է ՀՀ պետբյուջեից։ ԸԿԲՆ ծրագիրն իրականացվում է սոցիալական ծառայությունների տարածքային մարմինների (այսուհետ` ՍԾՏՄ) կողմից։ Հայաստանում կան 55 ՍԾՏՄ-ներ, որոնցից 38-ը ՀՀ մարզպետարանների աշխատակազմերի առանձնացված ստորաբաժանումներ են` սոցիալական ծառայությունների տարածքային գործակալություններ, իսկ 17-ը` Երեւանի քաղաքապետարանի, ԱՊետական նպաստների մասին ՀՀ օրենքը՝ ընդունված է 2013 թվականի դեկտեմբերի 12-ին, ՀՕ-154-Ն, http։ //www.arlis.am/DocumentView.aspx?docid=94822 Տե՛ս նույն տեղում Հոդված 9 157ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ րարատի, Վանաձորի, Գյումրու եւ Ջերմուկի քաղաքային համայնքների ղեկավարների աշխատակազմերի առանձնացված ստորաբաժանումներ` սոցիալական ծառայությունների տարածքային բաժիններ։ ՍԾՏՄ-ները համագործակցում են սոցիալական աջակցության խորհուրդների հետ, որոնք ստեղծվում են ՀՀ կառավարության որոշմամբ եւ գործում են սոցիալական ծառայություններ տրամադրող տարածքային մարմիններին կից՝ հասարակական հիմունքներով։ Սոցիալական աջակցության խորհուրդների կազմում ընդգրկվում են մարզպետարանի ներկայացուցիչը, տեղական ինքնակառավարման մարմնի ներկայացուցիչը, ՍԾՏՄ ներկայացուցիչը, զբաղվածության տարածքային մարմնի ներկայացուցիչը եւ ոչ առեւտրային կազմակերպությունների ներկայացուցիչները։ 2017 թվականին բյուջետային դասակարգման սոցիալական պաշտպանություն բաժնին ընդհանուր առմամբ հատկացվել է պետական բյուջեի 27,4% կամ համախառն ներքին արդյունքի 7,8% 5 ։ Ստորեւ ներկայացված է Ընտանիքի կենսամակարդակի բարձրացմանն ուղղված նպաստների ծրագրի հատկացումները պետբյուջեից 2008-2016 թթ. կտրվածքով։ Գծապատկեր 1. ԸԿԲՆ ծրագրի կշիռը սոցիալական պաշտպանության համար հատկացված ընդհանուր բյուջեում, տոկոս Նախարար Արտեմ Ասատրյանը ներկայացրել է 2016թ. սոցիալական պաշտպանության ոլորտում իրականացված աշխատանքները, http։ //www.mlsa.am/?p=10712 02.08.2017, ժամը՝ 19։ 43 158ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ինչպես ցույց է տալիս գծապատկեր 1-ը, 2008թ-ից 2016 թ. ԸԿԲՆ ծրագրի համար հատկացված բյուջետավորումը նվազել է 4.1 %-ով։ ԸԿԲՆ ծրագրի շրջանակներում առկա են նպաստների հետեւյալ երեք տեսակները. 1) ընտանեկան նպաստ` երեխա ունեցող աղքատ ընտանիքների համար, 2) սոցիալական նպաստ` երեխա չունեցող աղքատ ընտանիքների համար, 3) հրատապ օգնություն՝ կյանքի դժվարին իրավիճակում գտնվող ընտանիքների համար 6 ։ ՀՀ կառավարությունը յուրաքանչյուր տարեսկզբին հաստատում է տվյալ տարվա պետական բյուջեով ԸԿԲՆ ծրագրին հատկացված միջոցների բաշխումն ըստ հիմնական ուղղությունների եւ մարզերի։ Մասնավորապես՝ 2015-ին ԸԿԲՆ ծրագրերի 82.7 %-ը ուղղվել է ընտանեկան նպաստներին, 13.0 %-ը` սոցիալական նպաստներին, իսկ 4.3 %-ը՝ հրատապ դրամական օգնությանը։ ՀՀ ԱՍՀՆ նախարարը կարող է տարվա վերջին եռամսյակում, անհրաժեշտության դեպքում, կատարել ֆինանսական միջոցների վերաբաշխում` ըստ ընտանեկան, սոցիալական նպաստների եւ հրատապ օգնություն, ընդհանուր միջոցների մեկ տոկոսի սահմաններում 7 ։ Պետական նպաստների մասին ՀՀ օրենքը՝ ընդունված է 2013 թվականի դեկտեմբերի 12-ին,ՀՕ-154-Ն, http։ //www.arlis.am/DocumentView.aspx?docid=94822 2015 թվականի ընտանեկան նպաստի, սոցիալական նպաստի, հրատապ օգնության եւ մինչեւ երկու տարեկան երեխայի խնամքի նպաստի չափերը սահմանելու մասին ՀՀ կառավարության N 19-Ն որոշում, 15 հունվարի 2015 թվական, 159ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Գծապատկեր 2. ԸԿԲՆ ծրագրի ֆինանսավորման կառուցվածքը 2015 թվականին, տոկոս Այսպես, եթե 2011թ. դեկտեմբերին ընտանեկան նպաստ էր ստանում շուրջ 84000 ընտանիք, ապա 2015թ. դեկտեմբեր ամսվա ընթացքում նպաստառու (ընտանեկան կամ սոցիալական նպաստ ստացող) ընտանիքների թիվը կազմել է շուրջ 106300 8 ։ 2015թ. ընտանիքների անապահովության գնահատման համակարգում հաշվառված շուրջ 136000 ընտանիքից ընտանեկան կամ սոցիալական նպաստ է ստացել ամսական, միջին հաշվով, 105408-ը` հաշվառված ընտանիքների շուրջ 77,6%-ը, իսկ եռամսյակային հրատապ օգնություն, միջին հաշվով, 8598 ընտանիք կամ հաշվառվածների 6.3%-ը, նպաստի միջին չափը կազմել է 30350 դրամ։ Ըստ ՀՀ աշխատանքի եւ սոցիալական հարցերի նախարարության ամփոփ տեղեկատվության, 2016թ. հուլիսի 1-ի դրությամբ ընտանեկան եւ սոցիալական նպաստներ ստացող ընտանիքների քանակը կազմել է 106 648, որի 75.5%-ը բաժին է ընկել ընտանեկան նպաստ ստացող ընտանիքներին 9 ։ Նպաստառուների թվի աճը մասամամբ պայամանավորված է այս ծրագրի համար պետական բյուջետավորման չափաբաժնի ավեԱզգային Ժողովում ներկայացվել է սոցիալական պաշտպանության ոլորտի 2015թ. գործունեության հաշվետվությունը, http։ //www.mlsa.am/?p=6335 02.08.2017, ժամը՝ 19։ 43 Հրապարակումներ, Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական վիճակը 2016 թվականի հունվար-հունիսին, http։ //www.armstat.am/am/?nid=82&id=1792, 160ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ լացմամբ, ինչպես նաեւ երկրում տիրող սոցիալ-տնտեսական իրավիճակով։ Ընտանեկան նպաստի իրավունք ունեցող ընտանիքներին տրվել է միանվագ դրամական օգնություն. երեխայի ծննդյան կապակցությամբ` 5181 ընտանիքի, երեխայի առաջին դասարան ընդունվելու կապակցությամբ` 10903 ընտանիքի, ընտանիքի անդամի մահվան կապակցությամբ` 170 ընտանիքի։ Իսկ 2016 թ. ընթացքում 106.000 ընտանիք ընդգրկվել են Ընտանական նպաստների համակարգում եւ փաստորեն անապահովության գնահատման ուղղակի մեթոդաբանության հիման վրա որոշելով անապահով ընտանիքներին՝ տրամադրվում են դրամական միջոցներ։ Շուրջ 80.000 ընտանիք, որոնք հիմնականում երեխաներ ունեցող ընտանիքներն են, ստանում են ընտանեկան նպաստներ` միջին չափով 31350 հազար դրամ։ 26.000 ընտանիքները երեխաներ չունեցող կամ միայն չափահաս անձանցից բաղկացած ընտանիքներն են, որոնք ստանում են սոցիալական նպաստներ 10 ։ Որպեսզի ընտանիքը համարվի ԸԿԲՆ ծրագրի շահառու (Ընտանեկան նպաստների համակագում ընդգրկվելու) հավանական անապահով ընտանիքը պետք է նախ եւ առաջ դիմի ՍԾՏՄ։ Տվյալ ընտանիքի համար ստեղծվում է սոցիալական քարտ (անձնագիր) եւ ընտանիքը հաշվառվում է համակարգում։ Ընտանիքի համար հաշվարկվում է ընտանիքի անապահովության միավոր, որի մեծությունն էլ որոշիչ է, թե արդյոք այդ ընտանիքը կարող է ստանալ նպաստ, թե ոչ։ Անապահովության միավորի մեծությունը կարող է ազդել նաեւ նպաստի մեծության վրա, ինչպես նաեւ լինել որոշիչ պետական այլ սոցիալական ծառայություններից օգտվելու համար։ Ընտանեկան նպաստ կարող են ստանալ հաշվառված այն ընտանիքները, որոնց ընտանիքի անապահովության միավորը (ԸԱՄ) գերազանցում է սահմանային միավորը (ներկայում կազմում է 30.00)։ Ընտանեկան նպաստը պարբերաբար (ամսական), շարունակաբար վճարվող նպաստ է։ Դրա չափը կախված է ընտանիքում երեխաների քանակից։ Այն որոշվում է՝ նպաստի բազային մեծությանը գումարելով յուրաքանչյուր երեխայի հաշվով հավելում։ Ընդ որում, յուրաքանչյուր Նախարար Արտեմ Ասատրյանը ներկայացրել է 2016թ. սոցիալական պաշտպանության ոլորտում իրականացված աշխատանքները, http։ //www.mlsa.am/?p=10712 02.08.2017, ժամը՝ 19։ 50 161ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ երեխայի հաշվով տրվող հավելման մեծությունը տարբերվում է բարձր լեռնային եւ սահմանամերձ բնակավայրերի համար, ինչպես նաեւ` ըստ ԸԱՄ մեծության։ ԸԿԲՆ ծրագիրը պետական սոցիալական պաշտպանության ոլորտի երկրորդ խոշոր ծրագիրն է՝ Աշխատանքային կենսաթոշակներ ծրագրից հետո։ 2015 թվականին պետական բյուջեից ԸԿԲՆ ծրագրի իրականացմանը հատկացվել է 38.4 մլրդ. դրամ, իսկ 2016 թվականին` 38.4 մլրդ. դրամ։ Վերջինը կազմում է սոցիալական պաշտպանության բյուջեի 9.5 տոկոսը, կամ պետական բյուջեի 2.8 տոկոսը։ Ծրագրի ֆինանսավորման ծավալները 2008-2016 թվականների ընթացքում շարունակաբար աճել են` միջին տարեկան 4.5 տոկոսով։ Բացառություն է կազմում 2011 թվականը, երբ ֆինանսավորման ծավալները կրճատվեցին 6.1 տոկոսով։ 2011 թվականին նվազել է նաեւ շահառու ընտանիքների թվաքանակը՝ ավելի քան 18 տոկոսով։ Հետագա տարիներին շահառուների թվաքանակն աճել է` 2015-ին կազմելով մոտ 105 հազար ընտանիք 11 ։ Գծապատկեր 3. ԸԿԲՆ ծրագրի ֆինանսավորման ծավալները եւ շահառուների քանակը ՀՀ օրենքը ՀՀ 2016 թվականի պետական բյուջեի մասին,ընդունվել է 09.12.2015, 162ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ԸԿԲՆ ծրագրի շրջանակներում տնային տնտեսություններին տրամադրվող Նպաստների վճարման համար հիմք է ծառայում ընտանիքների անապահովության գնահատման համակարգը։ Այս համակարգի արդյունքում առավել շատ ռեսուրսներ են հասել աղքատներին, քան կհասներ,եթե հասցեավորման որեւէ փորձ չկիրառվեր։ Այսինքն` կիրառվող համակարգը պրոգրեսիվ է։ Առաջին քվանտիլում պրոգրեսիվության գործակիցը կազմել է մոտ 2.75, ինչը նշանակում է, որ ամենաաղքատ 20 տոկոսին ԸԿԲՆ ծրագրի բյուջեից հասել է 2.7 անգամ ավելի շատ ռեսուրս, քան անապահովության գնահատման համակարգի չկիրառման (պատահական բաշխման) պարագայում։ Այնուհանդերձ, համակարգի արդյունավետությունը բավականին ցածր է, քանի որ ռեսուրսների 25-30 տոկոսը փաստացի հասնում է ոչ աղքատ` վերին 3 քվանտիլային խմբերին (գծապատկեր 4)։ Գծապատկեր 4. ԸԿԲՆ ծրագրի շահառուների եւ բյուջեի բաշխումն ըստ քվանտիլային խմբերի Համակարգում մեծ է ինչպես «ընդգրկման սխալը», այնպես էլ «չընդգրկման սխալը»։ Դրա մասին են վկայում ինչպես 2014 թվականի ՏՏԿԱՀ տվյալները, այնպես էլ ՏԶՀԿ 2015 թվականի ՏՏ հետազոտության տվյալները։ Եթե որպես համակարգի շահառուներ դիտարկենք բոլոր աղքատներին, ապա չընդգրկման սխալը կկազմի 73 տոկոս (ըստ ՏՏԿԱՀ` 79 տոկոս)։ Այսինքն, 2015-ին աղքատների 73 տոկոսը փաս163ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ տացի ընդգրկված չեն եղել համակարգում։ Չընդգրկման սխալը շատ աղքատների համար (ներառյալ ծայրահեղ աղքատները) կազմում է 63 տոկոս (73 տոկոս` ըստ ՏՏԿԱՀ), իսկ միայն ծայրահեղ աղքատների համար` 56 տոկոս (69 տոկոս` ըստ ՏՏԿԱՀ)։ Այսպիսով, ծայրահեղ աղքատների նվազագույնը 56 տոկոսը չի օգտվում ԸԿԲՆ ծրագրից 12 ։ Հարկ է նշել, որ ԸԿԲՆ ծրագիրը մեծ կարեւորություն ունի Հայաստանում աղքատության կրճատման եւ կյանքի դժվարին իրավիճակներում հայտնված ընտանիքների աջակցության առումով. այս ծրագրի բացակայությունը կհանգեցնի սոցիալ-ժողովրդագրական, ինչպես նաեւ տնտեսական չափազանց մեծ բացասական հետեւանքների։ Այն համապատասխանում է քաղաքականությունների գերակայություններին եւ ռազմավարական նպատակադրումներին, հասարակության եւ շահառուների իրական կարիքներին։ Այն աղքատության կրճատմանն ուղղված ամենակարեւոր գործիքն է Հայաստանում։ ԸԿԲՆ ծրագիրն ուղղված է երկրում աղքատության զսպմանը` հետեւաբար տնտեսական զարգացման անբարենպաստ պայմաններում, անկախ ֆիսկալ իրավիճակից, բյուջետային սահմանափակումներից եւ ռեսուրսների առկայությունից, ԸԿԲՆ ծրագիրը պետք է ընդլայնվի։ Հետեւաբար, ճիշտ է նաեւ հակառակ պնդումը. տնտեսական զարգացման լավատեսական սցենարների պարագայում ԸԿԲՆ ծրագիրը պետք է աստիճանաբար կորցնի իր դերը։ Այս բյուջետային ծրագրի եւ դրա ֆինանսավորման պահանջը հակադարձ համեմատական է երկրի սոցիալ-տնտեսական իրավիճակին եւ բյուջետային հնարավորություններին։ Պետական բյուջեի վրա ԸԿԲՆ ծրագրի ճնշման թուլացման մյուս տարբերակը համակարգի արդյունավետության բարձրացումն է։ ԸԿԲՆ ծրագրի արդյունքում շուրջ 105 հազար ընտանիք կամ Հայաստանի բոլոր ընտանիքների մոտ 14 տոկոսը ստացել են դրամական աջակցություն պետությունից։ Դրանցից շուրջ 8Օ հազարը երեխա ունեցող ընտանիքներ են, որոնց մոտ մեկ չորրորդը` 3 եւ ավելի երեխաներ ունեցող ընտանիքներ են։ Հասցեականության վերոնշյալ խախտումները նվազեցնելու առումով հարկ է հաշվի առնել հետեւյալ հանգամանքը, եթե նախկինում կաԸնտանիքի կենսամակարդակի բարձրացմանն ուղղված նպաստներ բյուջետային ծրագրի գնահատում, հեղինակային խումբ, Մուշեղ Թումանյան, Կարինե Հարությունյան, Լիլիթ Հակոբյան, Տնտեսական զարգացման եւ հետազոտությունների կենտրոն, 2016, էջ 19 164ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ րիքավոր ընտանիքներին հաշվառում էին ըստ փաստացի բնակության վայրի, ապա այսօր ընդգրկում են ըստ հաշվառման հասցեի, սակայն կան անապահով ընտանիքներ, որոնք նույնիսկ հաշվառման հասցե չունեն։ Այսինքն՝ խիստ կարիքավոր, շատ հաճախ դրսում հայտնված եւ բնակության վայր չունեցող ընտանիքները ինքնաբերաբար չեն կարող ընդգրկվել ԸԿԲՆ ծրագրում։ Այս խնդիրը լուծելու համար առաջարկվում է, որ ընտանիքի համայնքի Սոցիալական ծառայությունների տարածքային մարմինների դեպք վարողները տնայցերի միջոցով պարզեն ծրագրի հավանական ընտանիքի բնակության վայրի հետ կապված հարցերը։ Այդ նպատակով հարկ է բարձրացնել Սոցիալական ծառայությունների տարածքային մարմինների եւ սոցիալական աջակցության խորհուրդների աշխատանքների արդյունավետությունը` ներդնելով համապատասխան մեխանիզմներ եւ ընթացակարգեր, ակտիվ համագործակցություն սահմանել հասարակական կազմակերպությունների եւ միջազգային կազմակերպությունների հետ, ծրագրով սահմանված նյութական աջակցություն տալուց բացի իրականացնելով նաեւ սոցիալ-հոգեբանական պարբերական եւ կանոնակարգված հանդիպումներ ընտանիքի անդամների հետ։ ԸԿԲՆ ծրագրում ընդլայնել անկախ մոնիտորինգի եւ գնահատման դերը։ Հասարակության առավել մեծ ուշադրության առարկա դարձնել ԸԿԲՆ ծրագրի իրականացումը եւ արդյունքների քննարկումը։ Ստեղծել մեխանիզմներ հանրային վերահսկողության ներդրման համար։ Ապահովել ԸԿԲՆ ծրագրի կատարման եւ առաջընթացի վերաբերյալ պարբերական հաշվետվություններ։

example1416

example1416

Հոդվածում ներկայացված են ՀՀ գյուղերի և Երևան քաղաքի հանրակրթական դպրոցների ավագ դպրոցականների՝ կյանքի արժեքների գնահատումը, որի նպատակն էր բացահայտել նրանց վերաբերմունքը առողջության հանդեպ։ Բացահայտվեց գյուղերի և Երևան քաղաքի դպրոցականների՝ կյանքի արժեքների գնահատումը և «առողջություն» արժեքի կարևորությունը նրանց կյանքում։

Elամանակին Կախված ժամանակից, սոցիալական պայմաններից, երկրի զարգացման մակարդակից, հասարակության տեսակետներից, կյանքի նախընտրություններից `զգալի փոփոխություններ են կրել։ Քանի որ յուրաքանչյուր պետության սոցիալ-տնտեսական առաջընթացի և զարգացման հիմնական ուժը առողջ սերունդն է, հետէթնիկ բնակչության կողմից առողջության օգտագործումը համարվում է երկրի առաջատար խնդիրներից մեկը։ Ուղղորդելով աճող սերնդին դեպի առողջ ապրելակերպ ՝ անհրաժեշտ է պարզել նրանց վերաբերմունքը «առողջության» արժեքի նկատմամբ։ Որքան շուտ զարգանան գիտելիքներն ու հմտությունները առողջության ամրապնդման և պահպանման վերաբերյալ, այնքան ավելի իրատեսական կլինի բնակչության առողջության բարելավումը։ Որպես կրթական գործընթացի բաղկացուցիչ մաս ՝ «կյանքի արժեքների գնահատում» ընդգրկված է ՀՀ հանրակրթական դպրոցների «Ֆիզիկական կուլտուրա» առարկայական ծրագրի «Առողջ ապրելակերպ» բաժնում [1]։ Այս արժեքները կազմվել են ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Հայաստանի հանրապետական ​​կուսակցության նախարարության մասնագետների կողմից, որոնք ներառում են կյանքի 10 արժեքներ (նյութական անվտանգություն, սիրված զբաղմունք, ազատություն, ընտանիք, առողջություն, կրթություն, առողջ միջավայր, երջանկություն, հայրենիք, սեր և սեր)։ Ելնելով վերոգրյալից ՝ նպատակն էր բացահայտել «Ավագ դպրոցի աշակերտների կողմից կյանքի արժեքը»։ Վերոհիշյալ խնդրի իրականացման համար լուծվել են հետևյալ խնդիրները. 1. բացահայտել ավագ դպրոցի աշակերտների կողմից «առողջության» արժեքի գնահատումը, 2. համեմատություն կատարել գյուղական «քաղաքային ավագ դպրոցի աշակերտների» կողմից գնահատված արժեքների միջև։ , Հետազոտության մեթոդներն են. • գրական աղբյուրների ուսումնասիրություն, ընդհանրացում և վերլուծություն, • սոցիոլոգիական հետազոտություն։ Ելնելով խնդրից ՝ շուրջ 200 բիսեքսուալ աշակերտների շրջանում հարցաշար է անցկացվել Բամբակաշատ, Փամբակ, Ար-իք և Երջան ավագ դպրոցների գյուղերում։ Հետազոտության մասնակիցները գնահատել են կյանքի 10 արժեքներն ըստ իրենց կարողության (Աղյուսակ 1)։ Aghyusak1.KYANKI ARZHEKNEREREVANIGYUGHERIASHAKERTNERASHAKERTNERENTANIKKRTUTYUNAZATUTYUNHAYRENIKSIREL ԵՎ SIRVELNYUTAKANAPAHOVVATSUTYUNERJANKUTYUNAROGHJUTYUNAROGHJ SHRJAKAMIJAVAYRSIRATS ZBAGHMUNKHartsman պարգեւատրվել է արժեքի «ընտանեկան» aravelaguynushadrutyan կողմից ասպիրանտների, 29 ուսանողների Երեւանում, եւ 19% -ը դպրոցական երեխաների գյուղական վայրերում ընտրվել էին որպես ամենակարեւոր արժեքը։ Ամեն ինչ սկսվում է ընտանիքից ՝ երեխայի դաստիարակություն, մարդկային կապեր և աշխարհի գիտելիքներ, ուստի որքան ուժեղ լինեն ընտանիքները, այնքան առողջ և բարոյական կլինեն երեխաները։ Հաշվի առնելով դպրոցականների վերաբերմունքը առողջ ընտանիքների «ընտանեկան» արժեքի օգտագործման նկատմամբ `գրանցված ցուցանիշները համարվում են դրական։ 10 արժեքներից մայրաքաղաքի երկրորդ հարթությունը զբաղեցնում է «կրթությունը» ՝ 20% -ը, իսկ գյուղական ավագ դպրոցի աշակերտների միայն 14% -ն է ընտրվում որպես առաջատար արժեք։ Հաշվի առնելով հարցվածների տարիքը, ինչպես նաև այսօրվա աշխատանքի և առհասարակ կյանքի պահանջները, որոնք թելադրում են բարձրագույն կրթության առավելություններն ու առավելությունները, կարելի է ասել, որ «կրթության» արժեքը միջին մակարդակի վրա է։ Մեծ ուշադրություն է դարձվել գյուղաբնակ ուսանողների ամենաբարձր տոկոսին ՝ «ազատությանը» (23%), իսկ Երեւանում այն ​​բավականին ցածր է ՝ 3%։ Գյուղի երեխաների հետ հարցազրույցները ցույց տվեցին, որ ընտանիքի սահմանափակ իրավունքները, անտեսված բակերը և ժամանցի, արվեստի և սպորտային օբյեկտների բացակայությունը երեխաների առօրյա կյանքի անհետաքրքիր և թերի կազմակերպման պատճառներն էին։ , մեկը, որը թույլ կտա նրանց ունենալ հետաքրքիր և հագեցած օրեր։ Ի տարբերություն նրանց, քաղաքաբնակները նման խնդիր չունեն։ «Հայրենիքի» արժեքը մտածելու տեղիք է տալիս, վերջինս գյուղերում և Երևանում ուշադրության 8% էր ստացել։ Հինավուրց ժամանակներից հայի համար հիմնական արժեքը հայրենիքն էր, նրա պաշտպանության անկախությունը, ինչը միշտ էլ կարևորվել է ֆիզկուլտուրայի համակարգում, որտեղ հիմնական գաղափարախոսությունն է պատրաստել բազմակողմանի և ներդաշնակորեն զարգացած քաղաքացիներ, ովքեր պատրաստ կլինեն աշխատանքի։ ու հայրենիքի պաշտպանություն։ Կյանքի արժեքը ուղիղ համեմատական ​​է տարիքին։ Տարբեր ժամանակաշրջաններում ապրող անհատը նույն արժեքն այլ կերպ է ընկալում և գնահատում։ Հետագա արդյունքները ցույց են տալիս, որ պատանեկությունից պատանեկության անցումը դեռ թույլ չի տալիս ունենալ իրատեսական գաղափար և ճիշտ գնահատել շրջապատող աշխարհը, քանի որ նրանք գտնվում են մասնագիտության, աշխատանքի և կրթության կողմնորոշման բարդ շրջանում։ Ավագ դպրոցի աշակերտների տարիքը նույնպես խոսում է նրանց հուզական երեւակայության վառ արտահայտման մասին, այդ տեսանկյունից «սիրել» -ի արժեքը պատշաճ մակարդակի վրա է։ Ինչպես Երևանում, այնպես էլ գյուղերում գրանցվել է 11%։ Հաջորդ արժեքը ՝ «նյութական անվտանգությունը», նշվեց բնակիչների 5% -ի և գյուղացիների 7% -ի կողմից ՝ որպես կյանքի առաջատար արժեք։ Ողջունելի է, որ մեր դպրոցականներն այնքան էլ նյութապաշտ չեն, բայց չենք կարող ժխտել այն փաստը, որ ժամանակակից ժամանակներում մեր հասարակության կյանքի հիմնական խոչընդոտներից մեկը կապված է նյութական խնդիրների հետ։ Հաջորդ արժեքը ՝ «երջանկությունը», որպես առաջնային արժեք նշվեց քաղաքի ուսանողների 8% -ը, իսկ գյուղերում ՝ 4% -ը։ Մեկի համար ընտանիք ունենալը երջանկություն է, մյուսի համար ՝ ապահով կյանք, երրորդն իրեն երջանիկ է համարում միայն սիրված լինելով, իսկ մյուսը կարծում է, որ միայն վերը նշված բոլոր արժեքներով կարելի է լիովին երջանիկ լինել։ Սա վիճելի հարց է, քանի որ յուրաքանչյուր մարդ յուրովի է հասկանում «երջանկություն» հասկացությունը։ Ինչ վերաբերում է մեր հարցման հիմնական արժեքին ՝ «Առողջություն» -ին, պարզվեց, որ ինչպես Երևանում (10%), այնպես էլ գյուղերում (11%) հատուկ ուշադրություն չի դարձվել։ Ըստ առկա տվյալների, [2] հիվանդությունները Հայաստանում մահվան հիմնական պատճառն են։ Սրտանոթային հիվանդությունները առաջին տեղում են, իսկ քաղցկեղը ՝ երկրորդ։ Երրորդ պլատֆորմը կիսում են շաքարախտը և շնչառական հիվանդությունները։ Ընդհանուր առմամբ, մեկ տարվա ընթացքում մահվան դեպքերի 65-70% -ը տղամարդիկ են։ Մեջբերված աղբյուրները նշում են, որ դա կապված է տղամարդկանց անառողջ ապրելակերպի հետ։ Նշենք, որ ՀՀ կառավարության 2014 թվականի վիճակագրական տվյալների համաձայն, ՀՀ բնակչության 17.5% -ը ֆիզիկապես պասիվ է, իսկ 49% -ը `գեր ու գեր։ Tobaccoխախոտի ամենօրյա օգտագործման տարածվածությունը (50% տղամարդկանց շրջանում, 2,3% կանանց շրջանում) և ալկոհոլային խմիչքների չարաշահումը (15% տղամարդկանց շրջանում) բնակչության շրջանում [3]։ Վերոնշյալ փաստերը և հարցման արդյունքները ևս մեկ անգամ փաստում են, որ բնակչության առողջության խնդիրները պետք է լինեն պետության խնդիրներից մեկը, քանի որ միայն ուժեղ առողջություն ունեցող մարդը կարող է լավ աշխատել, ունենալ առողջ սերունդ, նվիրվել հայրենիքին։ , հաջողության հասնել կյանքի տարբեր ոլորտներում։ Վերջին երկու արժեքները ՝ «Սիրված զբաղմունք ունենալը» և «Առողջ միջավայր», վճռական ուշադրության չեն արժանացել մեր ուսանողների կողմից։ Եզրակացություն Այսպիսով, արձանագրված արդյունքներից կարելի է եզրակացնել, որ բնակչության «առողջությունը» պատշաճ կերպով գնահատելու համար ՝ առողջությունը բարելավելու և պահպանելու համար, անհրաժեշտ է նրանց կրթել համապատասխան գիտելիքներով, զարգացնել համապատասխան հմտություններ առողջ առաջնորդելու համար։ ապրելակերպ Այս ամենը նպատակաուղղված է սկսել հենց վաղ տարիքից ՝ հանրակրթական դպրոցներում սովորելիս։ Ինչ վերաբերում է գյուղական և քաղաքային ուսանողների կյանքի արժեքների գնահատման մեջ զգալի տարբերությանը, ապա անհրաժեշտ է բարելավել գյուղական երեխաների ժամանցի կազմակերպման պայմանները (բակային տարածքներում սպորտային սարքավորումների տեղադրում, արվեստի, սպորտի և այլ ժամանցի կենտրոնների ստեղծում) ) Դա, բնականաբար, կնպաստի նրանց կյանքի արժեքների ճիշտ ընկալմանը և գնահատմանը։ Գրականություն 1. Գրիգորյան ՅՈՒԳ, Հակոբյան Է.Ս., Հարությունյան Ա.Ա. հանրային դպրոցում առողջ ապրելակերպի ուսուցման հիմունքներ։ «Ասողիկ» հրատարակչություն, Երեւան։ 2015 թ. էջ 123։

example1161

example1161

2016 թվականի ապրիլյան քառօրյա պատերազմից հետո Երևանի պետական համալսարանի պատերին հայտնվեցին զոհված ազատամարտիկների պատկերներով գրաֆիտիներ։ Սա բավականին յուրահատուկ երևույթ է, քանի որ համալսարանի պատերին պատկերված գրաֆիտիները գոյություն ունեն մինչ այժմ։ Տվյալ հոդվածում ներկայացված է 2016 թվականի ապրիլյան քառօրյա պատերազմից հետո Երևանի պետական համալսարանի պատերին պատկերված զոհված ազատամարտիկների գրաֆիտիների նարատիվ սեմիոտիկ վերլուծությունը։ Հետազոտության նպատակն է վեր հանել տվյալ գրաֆիտիների ռազմականության դրսևորումները։ Գրաֆիտիները դիտարկվել են որպես առանձին երեք նարատիվ բլոկներ։

ՌԱԶՄԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԴՐՍԵՎՈՐՈՒՄՆԵՐՆ ԱՊՐԻԼՅԱՆ ՔԱՌՕՐՅԱՊԱՏԵՐԱԶՄԻ ԱԶԱՏԱՄԱՐՏԻԿՆԵՐԻՆ ՊԱՏԿԵՐՈՂ ԳՐԱՖԻՏԻՆԵՐՈՒՄՌազմական համակարգը չի կարող գործառնել և իմաստ չունի առանց քաղաքացիական համակարգի։ Այս երկու համակարգերի համագործակցության արդյունքում ռազմական մի շարք արժեքներ ներթափանցում են քաղաքացիական համակարգ և հակառակը։ Ազգային, հայրենասիրական ոգին, հայրենիքի նկատմամբպարտքի և պարտավորության զգացումը կարևոր բնութագրիչներ են, որոնքյուրաքանչյուր պետություն ցանկանում է սերմանել իր քաղաքացու մեջ։ Հայաստանիդեպքում սա շատ կարևոր խնդիր է, քանի որ պետությունը գտնվում է «հարաբերական խաղաղության» պայմաններում՝ հավասարազոր «պատերազմի սպառնալիքին»։ Ընդ որում, գաղափարախոսական համանման ձևերը կարող են ներթափանցել անգամ քաղաքացիական կյանքի այնպիսի ոլորտ, ինչպիսին փողոցային արվեստն է։ Վերջին շրջանում հաճախ են հանդիպում գրաֆիտիներ, որոնք պարունակում են ռազմական խորհրդանիշներ և գաղափարախոսական տարրեր։ Ապրիլյանքառօրյա պատերազմից հետո հայտնված նմանատիպ մի շարք գրաֆիտիներ թեպետմեծ ալիք բարձրացրին հասարակության մեջ, բայց դեռևս չեն ուսումնասիրվել որպեսսոցիալական ֆենոմեն։ Այսպիսով, արդիական է հասկանալ, թե ինչպես է այդ գրաֆիտիներումդրսևորվում ռազմականությունը, և ինչպես են կառուցակցվում այն իմաստները,որոնք ստեղծում են գաղափարախոսություններ և վարքի օրինակելի մոդելներ։ Սեն-Սիմոնը համարում էր, որ բանակը զարգացմանը խանգարող ամենաազդեցիկ երևույթն է։ Սոցիալ-դարվինականության ներկայացուցիչները, որոնց առաջադրած սոցիոլոգիական համակարգում բռնի հակամարտությունը կարևոր դեր ունի,նույնպես հակված են եղել դրա նշանակությունը անցյալին վերագրելուն։ Հ. Սպենսերըպնդում էր, որ բռնի պայքարի փոխարինումն արդյունաբերական մրցակցությամբանխուսափելի է, ընդ որում, վերջինս ավելի արդյունավետ է։ Իսկ Սամները կարծումէր, թե պատերազմի ամենակարևոր հետևանքներից մեկը տարածական ընդլայնումնէ, որտեղ տիրում են խաղաղությունն ու կարգը։ Նույնիսկ կոնֆլիկտի դպրոցի ծայրահեղ ներկայացուցիչները ինչ-որ առումով համակարծիք են այս տեսակետին։ ԸստԳումպլովիչի` ռասսաների միջև մահացու ատելությունը, որը մի ժամանակ հանգեցրելէր սպանդի, փոխակերպվում էր ստրկության և տնտեսական շահագործման [1]։ Կարելի է առանձնացնել առարկայական փոխկապակցված չորս ոլորտներ, որոնցուսումնասիրմամբ զբաղվում է ռազմական սոցիոլոգիան` ռազմական կազմակերպություններ, ռազմական համակարգ, զինվորաքաղաքացիական հարաբերություններ և պատերազմի սոցիոլոգիա [1]։ Այս ոլորտները բացահայտում են ռազմականության բաղկացուցիչ հիմնական տարրերը։ Ռազմական կազմակերպությունների բնութագրիչները վերհանելու համար գիտնականները հենվում են գոյություն ունեցող երկու մոտեցումներից մեկի վրա՝ ռազմական ուժերը դիտարկելով որպես «գերագույն ուժեր»։ Ռազմականության բնորոշ ասպեկտներ կարելի է բացահայտել մի քանի մոտեցման շնորհիվ։ Մշակութաբանական մոտեցման մերկայացուցիչներ Ֆիլիպ Սմիթը, Ջոն Հուչինսոնը, Էնթոնի Սմիթը և այլք կենտրոնանում էին խորհրդանիշների,ծեսերի, հավաքական հիշողության դերի վրա՝ որպես պատերազմական փորձիկարևոր բաղկացուցիչներ։ Է. Սմիթը և Հուչինսոնը կարևորում են հիշարժան իրադարձությունների և հուշահամալրիների դերը (օրինակ՝ ռազմական շքերթներ, հուշակոթողներ, պատերազմի հերոսների քանդակներ և հիշարժան օրերի նշում) [2]։ Սոցիալ-կենսաբանական մոտեցման գլխավոր փաստարկն այն է, որ մարդիկ հիմնականում կռվում են միմյանց դեմ սահմանափակ ռեսուրսների, տարածքի և նյութական այլ արտեֆակտների համար։ Պատերազմը միայն մշակութային եզրագիծ չունի․ այն առաջին հերթին նյութական կորուստների և ոչնչացման մասին է [3]։ Տնտեսագիտական մոտեցումը նշում է, որ մարդիկ հետաքրքրվում և առաջնորդվում ենսեփական շահերով, իսկ բոլոր քայլերի հիմքում ռացիոնալությունն է (նվազագույնծախսերով առավելագույն շահեր) [3]։ Կազմակերպական-մատերիալիզմի մոտեցման ներկայացուցիչներից Մանը հակամարտությունը սաhմանում է որպես պետության կառուցման որոշիչ սոցիալական մեխանիզմ։ Նա պետության և պատերազմիմիջև պատմական փոփոխությունները բացատրում էր օգտագործելով սոցիալականուժի՝ որոշակիորեն անկախ չորս, բայց փոխհարաբերակցության մեջ գտնվող աղբյուրներ` քաղաքական, տնտեսական, գաղափարախոսական և ռազմական [4]։ Պետք է նշել, որ զինվորական ուժերը բնույթով արդյունավետ չեն, երբ զրկվումեն աջակցությունից։ Ռազմական համակարգը կախված է ոչ ռազմական համակարգի, մարդկային և այլ ռեսուրսների ապահովման և այլ աջակցության հետ, որոնքբաշխվում են երկու համակարգերի միջև։ Այսպիսով կարելի է դիտարկել մեկ այլ,ավելի խոշոր համակարգ, որում գործառնում են զինված ուժերը։ Սոցիոլոգիականայսպիսի հեռանկարը ուշադրություն է գրավում բանակում աշխատուժի ձեռքբերմանաղբյուրների, շերտավորման և կարիերայի շարժունության, զինվորական և քաղաքացիական անձնակազմի միջև գործառույթների բաշխման և հասարակության վրաայդ միջոցների ազդեցությունը տեսանկյունից։ Ֆելդը նշում էր, որ ռազմական համակարգը հիմնվում է գերիշխանության վրա, եթե բացակայում է ռազմական և քաղաքացիական համակարգերի միասնականության որևէ հիմք։ Այս համատեքստում 2016 թվականի ապրիլյան քառօրյա պատերազմից հետոԵրևանի պետական համալսարանի պատերին հայտնվեցին զոհված ազատամարտիկների պատկերներով գրաֆիտիներ։ Սա յուրահատուկ երևույթ էր, քանի որ երբեմնի վանդալիզմ համարվող գործողությունը՝ գրաֆիտիի պատկերումըհայտնվեց համալսարանի պատերին և գոյություն ունի ցայժմ։ Գրաֆիտիները, ինչպեսյուրաքանչյուր նմանատիպ տեքստ, որևէ դիսկուրսիվ թեմա են` կոդավորված նշանային համակարգով ներկայացված պատկերողի կողմից։ Դրանք գաղափարախոսված են և արդի ժամանակաշրջանում, քանի որ հասարակական կյանքում զանգվածային հաղորդակցության բազմապիսի ձևերով հիմնվում են վիզուալ հաղորդակցության վրա։ Ընդ որում, տրամադրված տեղեկատվությունը կարող է ներկայացվելխորհրդանշական որոշ կապերով, որոնք ստեղծում են նարատիվ կառուցվածքներ`սոցիալական կոնկրետ տարածության մեջ արտահայտելով տվյալ ժամանակաշրջանը։ Հետազոտության համար անհրաժեշտ տեղեկատվության հավաքման աղբյուրները ԵՊՀ-ի պատերին 2016 թվականի ապրիլյան պատերազմից հետո պատկերվածզոհված ազատամարտիկների գրաֆիտիներն են։ Հետազոտության համար իրականացվել է համատարած ընտրանք։ ԵՊՀ տարածքում պատկերված է նմանատիպընդամենը 3 գրաֆիտի։ Բոլորն էլ վերլուծվել են։ Որպեսզի վեր հանենք պատկերվածգրաֆիտիներում ռազմականության արտահայտման առանձնահատկությունները,նպատակահարմար է կատարել նարատիվ սեմիոտիկ վերլուծություն։ Սեմիոտիկանվերլուծության ֆորմալ մոդել է, որն առաջնորդվում է սոցիալական համակարգումկառավարող և որոշակի իմաստներ փոխանցող նշանների բացահայտման կանոններով։ Նարատիվը կարելի է հասականալ որպես սկիզբ, միջնամաս և ավարտ ունեցողպատմություն, որը կրում է պատմողի փորձը։ Գրեյմասն առանձնացրել է նարատիվիհետևյալ էլեմենտները (ակտանտները)՝ սուբյեկտ և օբյեկտ, դեստինատոր (ուղարկող)և ստացող, և ուժերի շարք, որոնք կա՛մ օգնում են, կա՛մ խոչընդոտում (օգնող կամխոչընդոտող ակտանտներ) [5]։ Պատումը զարգանում է դեպի որոշումը` սուբյեկտի ևայլ նարատիվ ուժերի միջև ձևավորված, զարգացած հարաբերությունների միջոցով։ Այս հարաբերությունները տարբերակվում են այն հիմքի վրա, որը սեմիոտիկայումկոչվում է տոնայնություն և մոդալություն։ Սրանք նարատիվ բաղադրատարրեր են,որոնք բնութագրում են նարատիվ ուժերի հարաբերությունները։ Նարատիվի տոնայնությունը ներկայացնում է երևույթի դրական կամ բացասական ուղղվածությունը(նույնն է թե օգնող և խոչընդոտող հանգամանքները), իսկ մոդալությունը՝ երևույթմասին սուբյեկտի դատողությունները և կարող է լինել պրագմատիկ կամ կոգնիտիվ։ Պրագմատիկ մոդը հաստատում է սուբյեկտի իշխանական կապը կամ գործելուկարողությունը։ Սուբյեկտի և նարատիվ այլ ուժերի պրագմատիկ հարաբերությունները զարգանում են գործողությունների միջոցով՝ պատմության հաջորդականությամբ։ Կոգնիտիվ մոդը հաստատում է սուբյեկտի գիտելիքային կապը կամ տիրապետած գիտելիքը։ Կոգնիտիվ հարաբերությունները ծավալվում են գործողությունների հաջարդականությունից դուրս [6]։ Սա մեզ թույլ է տալիս վեր հանել գրաֆիտիների նարատիվ և խորին կառուցվածքները` դիտարկելով որպես տեքստի յուրահատուկ դրսևորում, որի միջոցով հնարավոր է խորությամբ ուսումնասիրել դրանցգաղափարական-մշակութային բաղադրիչները և ներկայացնել հարաբերակցությանսխեման։ Գրաֆիտիների վերլուծությունն իրականացվել է հետևյալ կերպ. Նարատիվներըկառուցելու համար նախ սահմանվել է նարատիվ բլոկը, որն այս հետազոտության մեջմեկն է` հիմնված տեղի և ժամանակի իզոտոպների վրա։ Այս բլոկը բաժանվում է երեքենթաբլոկների։ Յուրաքանչյուրը պարունակում է մեկական գրաֆիտի։ Այնուհետևդուրս է բերվել ակտանտային կառուցվածքը, մոդալությունները և տոնայնությունը,ինչից հետո փորձ է կատարվել երեք ենթաբլոկներից ստեղծել ընդհանուր մեկնարատիվ։ Ենթաբլոկ 1. Ռոբերտ Աբաջյանի պատկերը. ԵՊՀ գլխավոր մասնաշենքիցձախ գտնվող անցման պատ (հավելվածներ 1.1, 2)։ «Նա մինչև վերջին պահը դիրքը չլքեց։ Մի´ լքիր հայրենիքդ…»։ Այս գրաֆիտիիում ցույց է տրվում, որ դիրքը չլքելը արտաքին սահմանների, իսկհայրենիքը չլքելը՝ ներքին սահմանների պաշտպանությունն է։ Բացի այդ, գրաֆիտինփորձում է սեփականության զգացողություն առաջացնել ընթերցողի մոտ։ Դա կատարվում է «հայրենիքդ» բառում ստացական «դ» հոդի շնորհիվ։ Հիմնական շեշտադրումն այն է, որ տվյալ երկիրը քոնն է։ Գրաֆիտիի հիմնական գաղափարը հայրենիքիհանդեպ որոշակի պարտավորվածությունների մատնանշումն է, այն է՝ յուրաքանչյուրոք, լինելով տվյալ պետության ներկայացուցիչ, պարտավորություններ ունի և պետք էկատարի։ Հետևաբար, այստեղ մեր նարատիվի օբյեկտ է համարվում «անձի որոշակիպարտավորվածությունը հայրենիքի նկատմամբ»։ Այժմ դուրս բերենք ակտանտներիհամակարգը. Ուղարկողը (դեստինատորը)` հայրենասիրություն, քանի որ գրաֆիտինուղղված է հայրենասիրական գաղափարների տարածմանը (պարտավորվածությունև պատասխանատվություն հայրենիքի հանդեպ)։ Ստացող` երիտասարդություն,մասնավորապես՝ ուսանող երիտասարդություն, քանի որ ժամանակի և տարածության իզոտոպները հանգեցնում են այս շեշտադրմանը։ Սուբյեկտ` համալսարան։ Առաջին հայացքից կարող է թվալ, թե սուբյեկտը զինվորն է։ Սակայն իրականումզինվորը ոչ թե համարվում է այս նարատիվի սուբյեկտ, այլ օգնող գործոն։ Այս գրաֆիտին համարվում է հեղինակի` ԵՊՀ ՈՒԽ-ի աջակցությամբ և համագործակցությամբ իրականացված ծրագիր։ Ընդ որում, այստեղ հեղինակը չի համարվում սուբյեկտայն պարզ պատճառով, որ նրա նախաձեռնությունը միայն հերոսներին որպես«հուշարձան» պատկերելն է եղել։ Ինչ վերաբերում է գրաֆիտիի հիմնական ուղերձին,ապա այն մշակվել է համալսարանը ներկայացնող ուսանողական աշխատակազմիմիջոցով։ Օբյեկտ` պարտավորվածություն հայրենիքի նկատմամբ։ Օգնող միջոցներ` զինվոր, սահմանը չլքելու, իր պարտականությունը արդեն կատարած լինելուհանգամանք։ Խանգարող միջոցներ` հայրենիքը լքելու գաղափար [7]։ Գրաֆիտիում ներկայացվում է երկու դերակատարում` քաղաքացի ևզինվորական, այն է` քաղաքացիություն-զինվորականություն փոխհարաբերություններ։ Հասկանանք այս ընդդիմադիր հարաբերությունների մոդալությունը։ Զինվորականի կերպարի արժեքանորմատիվային համակարգը ներառում էանձնվիրություն, քաջություն, պարտաճանաչություն, հայրենասիրություն, հերոսություն, պատասխանատվության զգացողություն։ Սա ներկայացնում է կոգնիտիվ մակարդակը՝ արտահայտված դրական մոդալությամբ։ Զինվորականի կերպարի պրագմատիկ մակարդակը համապատասխանում է կոգնիտիվ մակարդակին։ Սաենթադրում է, որ գրաֆիտիում զինվորականության պատկերացումային և գործողութային համակարգերը համընկնում են։ Քաղաքացու կերպարի արժեքանորմատիվային համակարգը ներառում էանձնվիրություն, քաջություն, պատասխանատվության զգացողություն, հայրենասիրություն, պարտաճանաչություն։ Սա ներկայացնում է նրա վերաբերյալ կոգնիտիվմակարդակը։ Այսպիսով, այստեղ զինվորականության կոգնիտիվ դրական մոդալություն կա, որը հավասարվում է զինվորականության դերակատարությանը։ Իսկ քաղաքացու կերպարի գործողութային համակարգը ներկայանում է բացասական մոդալությամբ։ Այսպիսով, քաղաքացիության պատկերացումային և գործողութային համակարգերը գրաֆիտիում չեն համընկնում։ Տվյալ ենթաբլոկի սեմիոտիկ քառակուսու կառուցվածքը. Այս գրաֆիտիի մեջարտահայտված զինվորականություն-քաղաքացիություն հարաբերություններից որևէմեկը չի գերակայում։ Զինվորականության ներկայացման համար օգտագործվում ենայնպիսի ցուցիչներ, ինչպիսիք են` մահ, պատերազմ, պայքար, ռազմական գործողություն, արտաքին պաշտպանություն, քաղաքացիության ներկայացման համարօգտագործվում են խաղաղության, հաշտության, քաղաքացիական գործողության ևներքին պաշտպանության ցուցանիշները։ Ենթաբլոկ 2. Արմենակ Ուրֆանյանի պատկերը. ԵՊՀ բանասիրության ֆակուլտետի մասնաշենք (հավելվածներ 1.2, 2)։ «Նրա առաքելությունն էր պաշտպանել։ Քո առաքելությունն է` սովորել…»։ Այստեղ ցուցադրվում է, որ և´ քաղաքացին, և´ զինվորը ունեն առաքելություն,այսինքն՝ խոսքը կրկին հայրենիքի նկատմամբ պարտավորության մասին է։ Սակայնայս գրաֆիտին տարբերվում է նրանով, որ շեշտում է, թե որն է պարտավորվածությունը։ Զինվորի դեպքում դա պաշտպանելն է, իսկ քաղաքացու դեպքում` սովորելը,որը կրում է գիտելիքի ձեռքբերման ընթացակարգի գաղափարը։ Այստեղ «սովորելը»դիտարկվում է «պաշտպանելու» հետ համատեքստային այնպիսի հարաբերությունների մեջ, որի շնորհիվ «սովորելը» դառնում է «պաշտպանության» դրսևորում։ Այսպիսով, գրաֆիտին շեշտադրում է, որ զինվորը` որպես տվյալ դերի կրող, պարտավորություն ունի արտաքին, իսկ քաղաքացին` ներքին պաշտպանության համար։ Քանի որ արդեն պարզեցինք, որ գրաֆիտիի համար գլխավոր ստացող (լսարան)համարվում է երիտասարդությունը, իսկ ուղարկողը համալսարանն է, ապա բնականէ, որ ներքին պաշտպանությունը սովորելու միջոցով շարժվում է պարտավորվածության կատարման ուղղությամբ։ Բավականին հետաքրքիր է արտահայտվում մահվանև կյանքի գաղափարn օժանդակ բայերի միջոցով` «առաքելությունն էր», «առաքելությունն է»։ Դրանով տեքստն կոչ է անում սովորել («կյանքի» ցուցիչ) և պաշտպանել («մահվան» ցուցիչ)։ Այս գրաֆիտիների համատեքստում արտաքին պաշտպանությունը ևհերոսությունն ուղղակիորեն կապվում են մահվան հետ․ հերոսները մահացածհերոսներ են, իսկ պաշտպանելը նույնականացվում է մահվանը։ Միաժամանակգրաֆիտին փորձում է կոտրել այս գաղափարը՝ ցույց տալով, որ հերոս լինելուհամար պարտադիր չէ զոհվել։ Դու կարող ես սովորել և լինել պաշտպան, հերոս`ներքին սահմաններում։ Գրաֆիտիի ակտանտների համակարգում փոխվում են երեք դերակատարներ(ակտորներ)՝ օբյեկտ` հայրենիքի հանդեպ ունեցած պարտքի բնույթը, օգնող միջոցներ` զինվոր, կատարված պաշտպանական առաքելություն, խանգարող միջոցներ`սովորելու ցանկության բացակայություն։ Այս գրաֆիտիում, ինչպես նախորդում, արտահայտվում են զինվորականությանպրագմատիկ և կոգնիտիվ մակարդակներ` դրական մոդալությամբ, և քաղաքացիության կոգնիտիվ դրական և պրագմատիկ բացասական մոդալությամբ մակարդակներ։ Տվյալ ենթաբլոկի սեմիոտիկ քառակուսու կառուցվածքը. Այս գրաֆիտիի մեջարտահայտված զինվորականություն-քաղաքացիություն հարաբերություններից որևէմեկը չի գերակայում։ Զինվորականությանը ներկայացնելու համար օգտագործվում ենայնպիսի ցուցիչներ, ինչպիսիք են` մահը, պատերազմը, պայքարը, ռազմագործողությունը, արտաքին պաշտպանությունը, քաղաքացիության ներկայացնելու համար՝կյանքը, խաղաղությունը, հաշտությունը, քաղաքացիական գործողությունը և ներքինպաշտպանության ցուցանիշները։ Ենթաբլոկ 3. Բենիամին Եղոյանի պատկերը. ԵՊՀ ֆիզիկայի ֆակուլտետիմասնաշենքի պատին (հավելվածներ 1.3, 2)։ «Նա զենքը տանկն էր, քո զենքը գիտելիքն է…»։ Այս գրաֆիտիի հիմնական իմաստը գիտելիքի և տանկի կիրառական նշանակությունն է, իսկ ընդդիմությունը ստեղծվում է այն ժամանակ, երբ փորձում ենքպայքարի մեջ դիտարկել հարաբերությունները։ Երբ տանկը և գիտելիքը դիտվում ենորպես պայքարի միջոց, ապա զինվորը ուրիշ հնար չունի պայքարելու, բացի իրեղենզենքից` սպառազինությունից։ Իսկ քաղաքացին գիտելիքով պետք է պայքարի, որապահովի ներքին պաշտպանությունը։ Տանկն արտաքին պաշտպանության և պարտավորությունների, իսկ գիտելիքը՝ ներքին պաշտպանության խորհրդանիշն է։ Հիմնական ուղերձը հետևյալն է․ եթե զինվորը պաշտպանում է զենքով, ապա դու էլունես քո պարտականությունը՝ ունենալու գիտելիք, որով նույնպես կարող ես օգտակար լինել հայրենիքիդ։ Այսինքն կրկին արծածվում է որպես զինվոր ու քաղաքացիհայրենիքին ծառայելու գաղափարը։ Եթե զինվորականի օրինակելի կերպարը պետքէ տանկն օգտագործի որպես զենք, ապա քաղաքացու օրինակելի կերպարը՝ գիտելիքը։ Այսպիսով, գրաֆիտիի հիմնական գաղափարն է շեշտել, որ հայրենիքի հանդեպպարտավորություն ունի մեզնից յուրաքանչյուրը․ եթե զինվորի միջոցը սպառազինությունն է, ապա քաղաքացու միջոցը գիտելիքն է։ Գրաֆիտիի ակտանտների համակարգում փոխվում են երեք դերակատարներ․ օբյեկտ` պարտավորության կատարման միջոց, օգնող միջոցներ` զինվոր, սպառազինություն, խանգարող միջոցներ` գիտելիքի բացակայություն։ Այս գրաֆիտիում, ինչպես նախորդում երկուսում ևս, արտահայտվում են զինվորականության պրագմատիկ և կոգնիտիվ մակարդակներ` դրական մոդալությամբ, ևքաղաքացիության կոգնիտիվ դրական և պրագմատիկ բացասական մոդալությամբմակարդակներ։ Տվյալ ենթաբլոկի սեմիոտիկ քառակուսու կառուցվածքը. Այս գրաֆիտիումզինվորականություն-քաղաքացիություն հարաբերության մեջ գերակայում է զինվորականությունը։ Զինվորականության ներկայացման համար օգտագործվում են այնպիսիցուցիչներ, ինչպիսիք են` մահը, պատերազմը, պայքարը, սպառազինությունը, արտաքին պաշտպանությունը, իսկ քաղաքացիության ներկայացման համար՝ խաղաղությունը, հաշտությունը, քաղաքացիական ատրիբուտը և ներքին պաշտպանությանցուցանիշները։ Իրականում այս երեք գրաֆիտիները ոչ թե ներկայացնում են երեք առանձիննարատիվներ, այլ մեկ գաղափարի, մեկ տեքստի և մեկ նարատիվի մաս են կազմում։ Այստեղ կա մեկ պատմույթ-ուղերձ, որը բաժանվել է 3 մասի և ներկայացել տարածական նույն հարթության տարբեր կետերում։ Ռ. Աբաջյանը պատմույթի սկիզբն է, Ա.Ուրֆանյանը` միջնամասը, իսկ Բ. Եղոյանն` ավարտը։ Այս գրաֆիտիների միջոցովարծարծվում է 3 մակարդակ` գաղափարախոսական (պարտականություն), գործողության (պաշտպանելու առաքելություն) և գործիքային (զենք)։ Սրանք համապատասխանաբար հավասարազոր են նարատիվ կառուցվածքի գիտելիքային, մտադրվածության և իշխանության կապերին։ Աբաջյանի գրաֆիտին ներկայացնում է գիտելիքային կապը, գաղափարախոսական մակարդակի ցուցիչը, շեշտադրում է հայրենիքի նկատմամբ յուրաքանչյուրի պարտավորության գաղափարախոսությունը՝ դառնալով ընդհանուր նարատիվի շարժիչ ուժ։ Ուրֆանյանի գրաֆիտին ներկայացնում էմտադրվածության կապը, գործողության մակարդակի ցուցիչը, որի գաղափարախոսությունը մետամակարդակից իջեցնում է կոնկրետ գործողության մակարդակ` ցույցտալով դրա դրսևորումը` պաշտպանությունը։ Եղոյանի գրաֆիտին ներկայացնում էիշխանության կապը։ Այն գործիքային մակարդակի ցուցիչ է, որը պետք է հնարավորություն ընձեռի գործողության մակարդակի իրականացմանը, կամ խոչընդոտիդրան։ Սրա միջոցով ցուցադրվում է ամեն դերակատարի պարտականությունը`պաշտպանությունն իրականացնելու օրինակելի միջոցը։ Բացի այդ, նարատիվումզինվորականությունը և´ պրագմատիկ, և´ կոգնիտիվ մակարդակում դրսևորվում էդրական մոդալությամբ, իսկ քաղաքացիությունը՝ կոգնիտիվ մակարդակում՝ դրական,իսկ պրագմատիկ մակարդակում` բացասական մոդալությամբ։ Սա նշանակում է, որքաղաքացիության վերաբերյալ վարքային օրինակելի մոդելներ կան, որոնց չենհամապատասխանում քաղաքացիների գործողությունները, մինչդեռ զինվորականությունը ներկայանում է սպասումների համապատասխանությամբ։ Սրա միջոցովգրաֆիտին փորձում է ուղղորդել քաղաքացիներին սպասելի վարք դրսևորելուհամար։ Այսպիսով, կարելի է դուրս բերել ընդհանուր նարատիվը. Ապրիլյան քառօրյա պատերազմի ավարտից հետո ԵՊՀ ՈՒԽ-ի աջակցությամբև հեղինակի նախաձեռնությամբ ստեղծված այս երեք գրաֆիտիներն ուղղորդվում եներիտասարդների շրջանում հայրենասիրական գաղափարախոսության տարածմանը։ Նարատիվը, որը կառուցվում է այս գրաֆիտիների միջոցով, նշում է, որյուրաքանչյուր անձ պարտավորություն ունի հայրենիքի նկատմամբ՝ անկախ այնհանգամանքից, որ փոխվում են՝ կախված անձի դերից (քաղաքացի կամ զինվոր)։ Հորդորելով քաղաքացուն չլքել հայրենիքը` նարատիվը ցույց է տալիս, որ այսգործողությունն օրինակելի չէ և հավասար է դավաճանության։ Պետք է կատարելհայրենիքի նկատմամբ պարտավորությունները, բայց քանի որ դերակատարումներըտարբեր են, տարբեր են նաև պարտականությունները, ուստի պետք է հստակեցնելյուրաքանչյուր դերին վերագրվող պարտավորությունը։ Նարատիվն այս փուլումշեշտադրում է կատարում պաշտպանության վրա՝ նշելով, որ զինվորը պատասխանատու է արտաքին, իսկ քաղաքացին` ներքին պաշտպանության համար։ Ներքինպաշտպանության իրականացումը նույնականացվում է սովորելու հետ։ Այնուհետևնարատիվը կենտրոնանում է պարտավորության կատարման բուն մեխանիզմներիօգտագործման վրա։ Զինվորի դեպքում դա սպառազինությունն է (արտահայտչականության համար օգտագործվել է տանկը), իսկ քաղաքացու համար՝ գիտելիքը։ Գիտելիքի միջոցով քաղաքացին, մասնավորապես՝ երիտասարդը, պետք է կարողանապաշտպանել հայրենիքի ներքին սահմանները։ Յուրաքանչյուր գրաֆիտիիում խոսքից ու պատկերից զատ ներկայացվում է հերոսի անունը, ինչը կատարում էհիշողության մեջ տվյալ մարդու և իրադարձության ամրապնդման ու հավաքականհիշողության ձևավորման գործառույթ։ Տեքստի մակերեսային կառուցվածքում սաուղղված է զինվորների վառ հիշատակի պահպանմանը, սակայն խորքային մակարդակում պետք է նպաստի նաև ներքին համախմբությանը։ Այս նարատիվը ցույց է տալիս, որ հայրենիքի հերոս լինելու համար իրականումպարտադիր չէ զոհվել։ Քաղաքացին նույնպես կարող է իր պարտքը կատարել․կենդանության օրոք սովորել, գիտելիք ձեռք բերել՝ այս կերպ ծառայելով հայրենիքին։ Հետաքրքիր է, որ նարատիվի բոլոր մակարդակներում քաղաքացիության ևզինվորականության հավասար հարաբերություններ են արտահայտվում։ Այսինքն՝զինվորականությունը ներկայացվում է որպես դեր, որը պարտաճանաչորեն կատարվում է` ի տարբերություն քաղաքացիության դերի։ Սակայն այս երկու դերակատարումները ցուցադրվում են հավասարության մեջ՝ շեշտադրելով, որ երկու դերակատարումները հավասարապես կարևոր են հայրենիքի համար։ Սա բարձրացնում էքաղաքացիության կարևորությունը և նպաստում քաղաքացու պատասխանատվության բարձրացմանը։ Նպատակը մեկն է՝ քաղաքացիությանը ևս հաղորդել զինվորականությանը հատուկ պաշաճ դերակատարում։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[2] Hutchinson J., ‘Warfare, remembrance and national identity. In։ Поиск Метода», Академийский проектՄիչիկյան ՍրբուհիՌԱԶՄԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԴՐՍԵՎՈՐՈՒՄՆԵՐՆ ԱՊՐԻԼՅԱՆ ՔԱՌՕՐՅԱՊԱՏԵՐԱԶՄԻ ԱԶԱՏԱՄԱՐՏԻԿՆԵՐԻՆ ՊԱՏԿԵՐՈՂ ԳՐԱՖԻՏԻՆԵՐՈՒՄԲանալի բառեր` գրաֆիտի, ռազմականության սոցիոլոգիա, զինվորականությունքաղաքացիություն հարաբերություններ, նարատիվ սեմիոտիկա։

example1151

example1151

Հոդվածում քննարկվում են գենդերային հավասարության արդի հիմնախնդիրները Հայաստանի Հանրապետությունում։ Անդրադարձ է կատարվում գենդերային հավասարության օրենսդրական հիմքերին, դրանցում առկա հասկացությունների և ձևակերպումների համապատասխանությանը միջազգային իրավական փաստաթղթերին և դոկտրինալ մեկնաբանություններին, տարբերակումների սահմանման համար օբյեկտիվորեն անհրաժեշտ հիմքերի առկայության հիմնախնդիրներին, իրավական ակտերում առկա խտրականության դրսևորումներին, մշտադիտարկմանն ու վերահսկողության առնչվող խնդիրներին։

ԳԵՆԴԵՐԱՅԻՆ ՀԱՎԱՍԱՐՈՒԹՅԱՆ ԱՐԴԻ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄՄեր ժամանակներում գենդերային հավասարության և գենդերային քաղաքականությանն առնչվող հարցադրումները համարժեք և միասնական չեն ընկալվում,ինչի համատեքստում բախվում ենք իրավակիրառ բազում խնդիրների, ինչն էլ պայմանավորել է սույն հետազոտության անհրաժեշտությունը։ Նախ հարկ է ներկայացնել «գենդեր» եզրույթի էությունը և այն համատեքստը,որում այն գործածվում է սույն հոդվածում։ Ինչպես նշում է Ռիչարդ Ուդրին. «Գենդերըկենսաբանական սեռի և վարքագծի հարաբերակցությունն է. գենդերային տեսությունը բացահայտում է այդ հարաբարեկցությունը»։ Վերջինս նշում է նաև, որ գոյությունունեն երկու հիմնական տեսություն` կենսաբանական և սոցիալական [1]։ Համաձայնմեկ այլ սահմանման՝ գենդերը կանանց և տղամարդկանց սոցիալապես ձևավորվածսահմանումն է։ Դա սեռը չէ (կանանց և տղամարդկանց կենսաբանական հատկանիշները)։ Գենդերը սահմանվում է որպես հասարակությունում, հանրային և մասնավոր կյանքում կանանց և տղամարդկանց վերագրված խնդիրների, գործառույթներիև դերերի հայեցակարգ [2]։ Համամիտ լինելով այս սահմանումների հետ և կատարելով որոշակի ընդհանրացում՝ կարող ենք արձանագրել, որ միջազգային իրավականև սոցիոլոգիական գրականության մեջ, անգամ իրավական ակտերում «գենդեր»եզրույթը «սեռ» եզրույթի հոմանիշը չէ, քանի որ ունի սոցիալական բաղադրիչ ևկապված է այն հարցադրման հետ, թե ինչպես է անձը իրեն ընկալում հասարակությունում։ Սակայն, հաշվի առնելով Հայաստանի մշակութային համատեքստումգենդեր և սեռ եզրույթների տարբերակման ժամանակավրեպությունը և այս պահինհասարակության կողմից այդ տարբերությունն ու դրանից բխող հետևանքներնընդունելու անպատրաստությունը, նպատակահարմար ենք գտնում սույն հոդվածումներկայացնել «գենդեր» եզրույթը որպես բավականաչափ մոտ «սեռ» եզրույթին, իսկգենդերային տարբերությունները բնորոշել որպես սեռերի միջև առկա սոցիալականև կենսաբանական տարբերությունների ամբողջություն։ Գենդերային հավասարության, ինչպես նաև կանանց ու տղամարդկանց իրավահավասարության հիմնախնդիրների լուծումը հատկապես 19-րդ դարավերջից կանանց ընտրական իրավունք վերապահելու գործընթացի մեկնարկից եղել և շարունակում է մնալ թե՛ երկրների ներպետական, թե՛ միջազգային իրավական հիմնականնպատակներից մեկը։ 19-րդ դարից մինչ այսօր գենդերային հավասարության ոլորտում կատարվել է ծավալուն աշխատանք, սակայն այսօր էլ զարգացող մեծաթիվերկրներում, որոնց մշակութային համակարգերին մշտապես բնորոշ է եղել ընտանիքում և հասարակությունում տղամարդու իշխող դերը կամ նահապետական սովորույթներով պայմանավորված շեղումները, առկա են բազում հիմնախնդիրներ։ Այդպիսի երկրների թվին կարող ենք դասել նաև Հայաստանը, որտեղ այդ առնչությամբառկա հիմնախնդիրները նպատակահարմար ենք համարում քննության առնել սույնհոդվածում։ Անդրադառնալով Հայաստանի Հանրապետությունում գենդերային հավասարությանը, նախ, կցանկանայինք ընդգծել առհասարակ «գենդերային իրավահավասարություն» և «գենդերային հավասարություն» եզրույթների տարբերություններիսահմանները և բացահայտել, թե ինչպես են ընկալվում այդ եզրերն ազգայինօրենսդրությունում։ Ինչպես նշում է Ն. Շվեդովան. «...գենդերային հավասարությունըհասարակության կողմից կանանց և տղամարդկանց միջև նմանությունների ևտարբերությունների, նրանց զբաղեցրած տարբեր սոցիալական դերերի հավասարաչափ գնահատումն է» [3]։ Համամիտ լինելով այս սահմանմանը, կարող ենք ասել,որ «գենդերային հավասարություն» եզրույթը ոչ այլ ինչ է, քան հասարակականգիտակցության և հասարակական մտքի արտացոլում․ այն է՝ ինչպես է հասարակությունն իր համար սահմանում սեռերի փոխհարաբերության բնույթը։ Հասարակական գիտակցության և մտքի ձևավորումը մեծապես կապված է նաևսովորույթների և մշակույթի հետ՝ եվրոպական գենդերային էգալիտարիզմից մինչևասիական մշակութային այնպիսի համակարգեր, որոնցում բացառվում է, որ կանանքև տղամարդիկ գտնվեն սոցիալական միատեսակ հարթության վրա։ ՀայաստանիՀանրապետության մասին խոսելիս նշենք, որ առկա է կանանց և տղամարդկանցսոցիալական, ինչպես նաև հասարակությունում զբաղեցրած դերի մասին պատկերացումների դրական տեղաշարժ, ինչը պայմանավորված է նաև պետական և տեղականինքնակառավարման մարմիններում իգական սեռի մեծաթիվ ներկայացուցիչներիառկայությամբ։ Սակայն անհրաժեշտ է ընդգծել նաև, որ մեր մշակութային համատեքստում առկա են հասարակությունում կնոջ զբաղեցրած տեղի մասին կարծրացածմի շարք պատկերացումներ, որոնց պատճառով չենք կարող խոսել եվրոպականգենդերային էգալիտարիզմի հետ անգամ մոտ հարթության վրա գտնվելու մասին։ Ինչվերաբերում է «գենդերային հավասարություն» և «գենդերային իրավահավասարություն» եզրույթների հարաբերակցությանը, ապա նշենք, որ ի տարբերություն«գենդերային հավասարություն» եզրույթի, «գենդերային իրավահավասարություն»եզրն արդեն կարող ենք բնորոշել որպես հասարակության մեջ սեռերի փոխհարաբերության կառուցման սկզբունք՝ սահմանված պետության կողմից։ Բացի այդ,«գենդերային իրավահավասարություն» եզրույթն իմաստով ավելի նեղ է, քան «գենդերային հավասարություն»-ը։ Այժմ ներկայացնենք վերոհիշյալ եզրույթների օրենսդրական հիմքերը և դրանցվերլուծությանը։ Համաձայն «Կանանց և տղամարդկանց հավասար իրավունքների ևհավասար հնարավորությունների ապահովման մասին» օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ինմասի 9-րդ կետի՝ «գենդերային հավասարություն» եզրույթի ներքո հասկանում ենքկանանց և տղամարդկանց իրավական հավասար կարգավիճակ և դրա իրականացման համար հավասար հնարավորություններ, որոնք ընձեռվում անձանց՝ անկախսեռից ազատորեն օգտագործելու իրենց ունակությունները քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական, մշակութային և հասարակական կյանքի այլ ոլորտներում մասնակցություն ունենալու համար։ «Գենդերային իրավահավասարություն» եզրույթըհամաձայն նույն օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի 10-րդ կետի՝ օրենքի առաջ կանանցև տղամարդկանց իրավունքների, պարտականությունների և պատասխանատվության հավասարությունն է` օրենքով սահմանված բացառությունների հաշվառմամբ։ «Գենդերային իրավահավասարություն» եզրույթի օրենսդրական սահմանմաննառնչվող հարցեր չեն առաջանում՝ հատկապես հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որնշվում է օրենքով սահմանված բացառությունների հնարավորությունը, քանի որկանանց և տղամարդկանց միջև օբյեկտիվորեն առկա տարբերությունները մի շարքդեպքերում պահանջում են իրավունքների, ազատությունների և հատկապես պարտականությունների տարբեր ծավալների սահմանում։ Ինչ վերաբերում է «գենդերայինհավասարություն» եզրույթի օրենսդրական սահմանմանը, ապա առկա են որոշակիխնդիրներ։ Փաստորեն, հասկացության օրենսդրական սահմանումը «գենդերայինհավասարություն» և «գենդերային իրավահավասարություն» եզրույթների հարաբերակցության համատեքստում «գենդերային հավասարություն» եզրույթն առավել լայնէ ճանաչում միայն այնքանով, որքանով այն բովանդակում է նաև իրավունքների ևազատությունների իրականացման հավասար հնարավորությունների սահմանում։ Կարծում ենք, որ նման սահմանումը չափազանց նեղ է, և այն առավել համապատասխանում է հենց կանանց և տղամարկանց համար իրավունքների և ազատությունների իրացման հավասար հնարավորությունների ամրագրում հասկացությանը,բայց ոչ «գենդերային հավասարություն» եզրույթին, որը չափազանց լայն է։ Անդրադառնանք նաև «գենդերային խտրականություն» եզրույթի օրենսդրականհիմքերին՝ հետագայում իրավական մի շարք ակտերում պարունակվող դրույթներըգենդերային խտրականություն որակելու անհրաժեշտության համատեքստում։ Համաձայն «Կանանց և տղամարդկանց իրավունքների և հավասար հնարավորություններիապահովման մասին» օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետի՝ գենդերայինխտրականությունը լինում է ուղղակի և անուղղակի։ Այն սահմանվում է որպես սեռիհատկանիշով անձանց իրավունքներն ու շահերը սահմանափակող ցանկացածտարբերակում, բացառում կամ նախապատվություն, որն ուղղված է կամ հանգեցնումէ քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական, մշակութային և հասարակական կյանքիայլ ոլորտներում կանանց և տղամարդկանց իրավահավասարության ճանաչման,օգտագործման կամ իրականացման սահմանափակման կամ վերացման։ Համեմատական անցկացնենք սույն բնորոշման և միջազգային իրավականակտերում ամրագրված, ինչպես նաև տեսական որոշ սահմանումների հետ։ Առաջինհերթին նշենք «Կանանց նկատմամբ խտրականության բոլոր ձևերի վերացմանմասին» կոնվենցիայում առկա սահմանումը։ Համաձայն վերոնշյալ կոնվենցիայի 1-ինմասի 1-ին հոդվածի` Կոնվենցիայի նպատակների համար «կանանց նկատմամբխտրականություն» հասկացությունը նշանակում է սեռի հիմքով ցանկացած տարբերակում, բացառում կամ սահմանափակում, որը նպատակ ունի կանանց համարսահմանափակել կամ վերացնել քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական, մշակութային, քաղաքացիական կամ ցանկացած այլ բնագավառում տղամարդկանց ևկանանց` անկախ ամուսնական կարգավիճակից, հավասարության հիմքով, մարդուիրավունքների ու հիմնարար ազատությունների ճանաչումը և կանանց կողմից այդիրավունքների ու ազատությունների իրականացումը կամ դրանցից օգտվելը [4]։ Որոշակի համեմատական անցկացնելով վերոնշյալ սահմանումների միջև, կարող ենքարձանագրել դրանց հիմնական տարբերությունը․ «Կանանց և տղամարդկանցհավասար իրավունքների և հավասար հնարավորությունների ապահովման մասին»ՀՀ օրենքը խտրականությունը սահմանում է սոսկ որպես իրավունքներն ու շահերըսահմանափակող տարբերակում, բացառում կամ նախապատվություն, մինչդեռԿոնվենցիան խտրականությունը սահմանում է որպես ցանկացած տարբերակում,բացառում կամ սահմանափակում։ Իբրև գենդերային խտրականություն եզրույթիտեսական մեկնաբանություն, Ա. Մաքսիմովը նշում է. «…խտրականությունը բացարձակ արտահայտությամբ ունի երկու հիմնական ձև՝ ֆորմալ և նյութական։ Ֆորմալխտրականություն ասելով հասկանում ենք պետության կամ հասարակության կողմիցորոշակի կատեգորիայի մարդկանց իրավունքների և(կամ) ազատությունների սահմանափակում, ինչը կարող է լինել թե՛ օրենսդրորեն ամրագրված, թե՛ սահմանվածհասարակության սովորույթներով։ Նյութական խտրականություն ասելով հասկանումենք մարդկանց իրավունքների սահմանափակմանն ուղղված կոնկրետ գործողություններ` դրա համար ձևականորեն սահմանված հիմքերի բացակայության պարագայում» [5]։ Եթե երկրորդն ակնհայտ իրավախախտում է և վերլուծության ու համեմատության համար այդքան էլ հետաքրքրական չէ, ապա ֆորմալ խտրականությանսահմանման մեջ ուշադրություն պետք է դարձնենք հատկապես այն հանգամանքին,որ սահմանափակումը կարող է սահմանվել նաև հասարակության սովորույթներով։ Այսպիսով, կարող ենք արձանագրել, որ ազգային օրենսդրական սահմանման հիմնական տարբերությունը կոնվենցիայի սահմանումից և վերոնշյալ տեսական մեկնաբանությունից այն է, որ կոնվենցիան և մեկնաբանությունը բովանդակում են «խտրականություն»։ Հետևաբար, «գենդերային խտրականություն» եզրույթն առավել լայնծավալ ունի, քան ազգային օրենսդրությունը։ Վերջինս, խտրականությունը բնորոշելով որպես իրավունքները և շահերը սահմափակող ցանկացած տարբերակում,բացառում կամ նախապատվություն, խնդիրը տեղափոխում է բացառապես իրավական ոլորտ, մինչդեռ ոչ պակաս կարևոր է գենդերային խտրականության բացառումըև դրա դեմ պայքարը նաև հասարակական կյանքի այնպիսի ոլորտներում, որոնքամբողջովին չեն կարգավորվում իրավական նորմերով։ Կարևոր է նաև հասարակության գիտակցության մեջ փոփոխությունների կատարելու անհրաժեշտությունը,ինչն առավել լայն և ընգրկուն է, քան իրավական նորմերում առկա կարգավորումները։ Հաշվի առնելով վերոնշյալը, անհրաժեշտ ենք համարում փոփոխություն կատարել «Կանանց և տղամարդկանց հավասար իրավունքների և հավասար հնարավորությունների ապահովման մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդկետում՝ «գենդերային խտրականություն» եզրույթը սահմանելով որպես «ցանկացածտարբերակում, բացառում կամ նախապատվություն, որն ուղղված է կամհանգեցնում է քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական, մշակութային և հասարակական կյանքի այլ ոլորտներում կանանց և տղամարդկանց իրավահավասարության ճանաչման, օգտագործման կամ իրականացման սահմանափակման կամ վերացման», այլ ոչ միայն շահերի կամ իրավունքների սահմանափակում։ Այս դեպքում խտրականության վերացմանն ուղղված քայլերն ու միջոցառումներնարդյունավետ կլինեն ոչ միայն իրավական բարեփոխումներ իրականացնելու և սույնոլորտի կարգավորման համար ամուր իրավական հիմք ստեղծելու, այլև հասարակական կարծիքի և գիտակցության մեջ փոփոխություններ կատարելու համատեքստում։ Առկա է դիտարկում նաև՝ կապված նույն օրենքի 6-րդ հոդվածի 4-րդ մասի 1-ինկետի հետ, ըստ որի՝ կանանց և տղամարդկանց հարաբերությունների կարգավորմանհարցերում տարբերությունների սահմանումը խտրականություն չէ` պայմանավորվածհղիությամբ և ծննդաբերությամբ, երեխայի խնամքով և կրծքով կերակրելով։ Կարծումենք, որ ձևակերպումն այնքան էլ հաջող չէ, քանի որ ըստ վերոնշյալ սահմանման՝ստացվում է, որ կարգավորվող հարաբերությունների սուբյեկտ կարող են լինել միայնմի կողմից կինը, մյուս կողմից՝ տղամարդը, մինչդեռ հնարավոր է իրավիճակ, երբնմանօրինակ հարաբերության սուբյեկտ լինեն իգական սեռի երկու ներկայացուցիչ,կամ էլ մի կողմից իգական և արական սեռի ներկայացուցիչներ, որոնց հետ հարաբերություններում կսահմանվեն խտրականություն չհանդիսացող տարբերութ-յուններ,մյուս կողմից՝ իգական կամ արական սեռի ներկայացուցիչ կամ ներկայա-ցուցիչներ։ Հաշվի առնելով վերոգրյալը, անհրաժեշտ ենք համարում փոփոխություն կատարելօրենքի 6-րդ հոդվածի 4-րդ մասի 1 կետում՝ վերաձևակերպելով հետևյալ կերպ.«կանանց և տղամարդկանց հետ հարաբերությունների կարգավորման հարցերում տարբերությունների սահմանումը` պայմանավորված հղիությամբ և ծննդաբերությամբ, երեխայի խնամքով և կրծքով կերակրելով»։ Գենդերային հավասարության հիմնախնդիրներին առնչվող դրույթներ է պարունակում նաև ՀՀ հիմնական օրենքը՝ սահմանադրությունը։ Համաձայն ՀՀ սահմանադրության 30-րդ հոդվածի՝ կանայք և տղամարդիկ իրավահավասար են։ Հաշվիառնելով ազգային օրենսդրությունում այնպիսի դրույթներ, ինչպիսիք են «Զինվորական ծառայության և զինծառայողի կարգավիճակի մասին» օրենքի 19-րդ հոդվածիառաջին մասը, որը պարտադիր զինվորական ծառայության պարտականություն էսահմանում արական սեռի ներկայացուցիչների համար, ՀՀ քաղաքացիականօրենսգրքի 1081-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 3-րդ կետը, որի համաձայն կանանց համարտուժողի (կերակրողի) մահվան դեպքում ցմահ փոխհատուցման իրավունքը առաջացանում է 55 տարեկանից, իսկ տղամարդկանց համար՝ 60, ինչպես նաև մի շարքայլ նորմերի առկայությունը, որոնք կանանց և տղամարդկանց համար համապատասխան հիմքերի առկայությամբ կամ դրանց բացակայությամբ սահմանում ենիրավունքների կամ պարտականությունների ոչ հավասար ծավալ, կարծում ենք, որՀՀ սահմանադրության 30-րդ հոդվածը պետք է սահմանի օրենքով նախատեսվածդեպքերում կանանց և տղամարդկանց իրավունքների և պարտավորությունների ոչհավասար բաշխման և բացառությունների հնարավորություն։ Սա անհրաժեշտ ենքհամարում նաև կանանց և տղամարդկանց միջև բացարձակ իրավահավասարությանանհնարինության և աննպատակահարմարության համատեքստում։ Ճիշտ է, «Կանանց և տղամարդկանց իրավունքների և հավասար հնարավորությունների ապահովման մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի 10-րդ կետը սահմանում է բացառությունների հնարավորությունը, սակայն հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որիրավունքների տարբեր ծավալ նախատեսող դրույթ է պարունակում այնպիսի կարևորություն ունեցող նորմատիվ իրավական ակտ, ինչպիսին է ՀՀ քաղաքացիականօրենսգիրքը, բացառությունների սահմանման հնարավորությունն անհրաժեշտ ենքհամարում ամրագրել հենց հիմնական օրենքում։ Սահմանադրության՝ առանց բացառությունների սահմանման հնարավորության30-րդ հոդվածը որոշակի հակասության մեջ է մտնում սահմանադրության 86-րդհոդվածի հոդվածի հետ, ըստ որի՝ տնտեսական, սոցիալական և մշակութայինոլորտներում պետության քաղաքականության հիմնական նպատակներից է նաևկանանց և տղամարդկանց միջև փաստացի հավասարության խթանումը։ «Փաստացիհավասարություն» եզրույթը իմաստային առումով արտացոլում է ոչ թե «իրավահավասարություն», այլ «սոցիալական հավասարություն» եզրույթի բովանդակությունը։ Այս դեպքում հակադրություն կա «իրավահավասարություն» և «փաստացիհավասարություն» եզրույթների և դրանց բովանդակություն միջև։ Կանանց ևտղամարդկանց միջև փաստացի հավասարության ապահովման համար մի շարքդեպքերում կանանց և տղամարդկանց միջև շեղումներ են անհրաժեշտ իրավահավասարության սկզբունքից։ Որպես օրինակ բերենք ընտրական օրենսգիրքը։ Համաձայն «Ընտրական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքի 83-րդ հոդվածի՝կուսակցության, կուսակցությունների դաշինքի և դաշինքում ընդգրկված կուսակցություններից յուրաքանչյուրի համապետական ընտրական ցուցակի առաջին մասումառաջին համարից սկսած՝ ցանկացած ամբողջ թվով եռյակներում (1-3, 1-6, 1-9 ևայդպես շարունակ` մինչև ցուցակի ավարտը) յուրաքանչյուր սեռի ներկայացուցիչներիթիվը չպետք է գերազանցի 70 տոկոսը։ Նման դրույթը հակասում է սեռերի միջևբացարձակ իրավահավասաթյան1 սկզբունքին, սակայն դրա գոյությունն օբյեկտիվորեն անհրաժեշտ է, քանզի դրա և նմանօրինակ այլ դրույթների բացակայությանպարագայում խստ սակավ կլիներ պետական և տեղական ինքնակառավարմանմարմիններում կանանց թվաքանակը` պայամանավորված հայ կականց՝ քաղաքականությանը և առհասարակ հանրային գործունեությանն առնչվող հասարակական ևմշակութային ըմբռնումների և կարծրատիպերի համատեքստում։ Վերոնշյալ հանգամանքները ևս մեկ անգամ հաստատում են, որ սահմանադրության 30-րդ հոդվածումանհրաժեշտ է փոփոխություն կատարել։ Որպես խտրականության օրինակ անդրադառնանք ՀՀ քաղաքացիականօրենսգրքի 1081-րդ հոդվածին (կերակրողի մահվան հետևանքով վնաս կրածանձանց վնասը հատուցելը)։ Համաձայն այս հոդվածի 2-րդ մասի 3-րդ կետի՝ վնասըհատուցվում է 55 տարեկանից մեծ կանանց և ցմահ՝ 60 տարեկանից մեծ տղամարդկանց։ Հարց է առաջանում, թե օբյեկտիվ ինչ հանգամանք կարող է հիմքծառայել նման դրույթի սահմանման համար։ Այդպիսին կարող էր լինել Հայաստանումկյանքի միջին տևողության տարբերությունը սեռերի միջև հօգուտ տղամարդկանց,սակայն 2015 թվականին Հայաստանի Հանրապետությունում կյանքի միջինտևողությունը տղամարդկանց համար կազմել է 71.6, իսկ կանանց համար` 77.7 տարի[6]։ Նշենք նաև, որ «Պետական կենսաթոշակների մասին» օրենքի 9-րդ հոդվածիհամաձայն՝ տարիքային աշխատանքային կենսաթոշակը թե՛ կանանց, թե՛ տղամարդկանց համար սահմանվում է 63 տարեկանից և առկա չէ կենսաթոշակայինտարբեր տարիքներով պայմանավորված օբյեկտիվ անհրաժեշտություն։ Կարծումենք, որ վերոհիշյալ դրույթի ամրագրման համար հիմք է հանդիսացել համապատասխան տարիքային խմբում (65-75 տարեկան) կանանց և տղամարկանց աշխատունակությունը և սույն տարիքային խմբում տնտեսապես ակտիվ և ոչ ակտիվ բնակչությանհարաբերակցությունն ըստ սեռերի։ Սույն գործոնի ուսումնասիրման և դրանով ՀՀքաղաքացիական օրենսգրքի 1081-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 3-րդ կետի բովանդակության հիմնավորումը խտրականություն որակելու համատեքստում անհրաժեշտ ենքհամարում ուսումնասիրել վիճակագրությունը [7]։ Համաձայն ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայության տվյալների՝ 2016 թվականին Հայաստանում տնտեսապեսակտիվ բնակչությունը 65-75 տարեկանների տարիքային խմբում կանանց համարկազմում է 26.6 %, տղամարդկանց համար` 45 %։ Առաջին հայացքից կարող է թվալ,թե, հաշվի առնելով սույն հանգամանքը, ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի վերոնշյալդրույթը պայմանավորված է օբյեկտիվ հիմքերով, սակայն կցանկանանք քննարկելնաև, թե ինչ հիմքերով է պայմանավորված նշված տարիքային խմբում սույն սեռայինխզվածքը, և արդյոք այդ հիմքերով օրենսգրքի վերոնշյալ դրույթի հիմնավորումը1 Սույն հոդվածի նպատակների համար «կանանց և տղամարդկանց միջև բացարձակ իրավահավասարություն» եզրույթի ներքո հասկանում ենք ՀՀ սահմանադրության 30-րդ հոդվածում բովանդակված նորմը՝ բացառություններ սահմանելու հնարավորություն պարունակող դրույթի բացակայության պարագայում։ գենդերային խտրականություն չէ։ Նույն վիճակագրությամբ ուսումնասիրելով նաևտնտեսապես ոչ ակտիվ բնակչության հետ կապված տվյալները՝ նկատում ենք, որկանանց պարագայում տնտեսապես ոչ ակտիվ բնակչության 48 %-ը տնային տնտեսվարող է։ Հաշվի առնելով նաև այն հանգամանքը, որ ուսումնասիրվող տարիքայինխմբում կանանց մոտ հիմնականում բացակայում են տնտեսապես ոչ ակտիվբնակչության կազմում ընդգրկվելու համար անհրաժեշտ կենսաբանական գործոնները (ծննդաբերություն, երեխային կրծքով կերակրել և այլն), կարող ենք արձանագրել, որ ուսումնասիրվող տարիքային խմբում կանանց` տնտեսապես ոչ ակտիվբնակչության կազմում գտնվելու հանգամանքն առավելապես պայմանավորված էկնոջ` հասարակության մեջ զբաղեցրած դերի մասին կարծրատիպերով և տնայինտնտեսությունը վարելու անհրաժեշտությամբ։ Կարծում ենք, որ նմանօրինակ հիմքովտարբերակումը խտրականություն է, քանի որ պայմանավորված չէ հղիությամբ,ծննդաբերությամբ, երեխայի խնամքով կամ կրծքով կերակրելով, վերարտադրողական առողջության պահպանմամբ, կենսաբանական որևէ այլ առանձնահատկությամբ կամ այնպիսի հիմքով, որը սահմանված է «Կանանց և տղամարդկանցհավասար իրավունքների և հավասար հնարավորությունների ապահովման մասին»օրենքով։ Հաշվի առնելով վերոնշյալը, անհրաժեշտ ենք համարում փոփոխությունկատարել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1081-րդ հոդվածի 2-րդ 3-րդ կետում, ևկանանց ու տղամարդկանց համար տուժողի (կերակրողի) մահվան դեպքում վնասիցմահ հատուցման իրավունքի ծագման համար սահմանել նույն տարիքը։ Կցանկանանք անդրադառնալ նաև «Զենքի մասին» օրենքի 24-րդ հոդվածին (ՀՀքաղաքացիների կողմից զենք գործադրելը)։ Համաձայն սույն հոդվածի՝ արգելվում էհրազեն գործադրել կանանց, հաշմանդամության ակնհայտ նշաններ ունեցողանձանց և անչափահասների նկատմամբ, եթե վերջիններիս տարիքն ակնհայտ է կամհայտնի է հրազեն գործադրողին՝ բացառությամբ նրանց կողմից զինված կամխմբակային հարձակման կամ զինված դիմադրության դեպքերի, ինչպես նաևմարդկանց զգալի կուտակումների ժամանակ, երբ հրազենի գործադրումից կարող ենտուժել այլ անձինք։ Հարց է առաջանում, թե որն է կանանց նկատմամբ հրազենգործադրելու արգելքի անհրաժեշտությունը պայմանավորող օբյեկտիվ հիմքը։ Կարողենք ենթադրել, որ հիմք կարող է լինել դեպքերի մեծամասնությունում կանանց`ֆիզիկապես տղամարդկանցից առավել թույլ լինելու հանգամանքը, սակայն զենքգործադրողը կարող է լինել նաև իգական սեռի ներկայացուցիչ, և տվյալ դեպքումխոսք չի կարող լինել վերոնշյալ հանգամանքի մասին։ Կարող է հարց առաջանալ նաև՝կապված կանանց վերարտադրողական առողջության հետ։ Պետք է նշենք, որհրազենը Հայաստանի Հանրապետությունում օրինական հիմքերով հիմնականումգործադրվում է ոստիկանական մարմինների ծառայողների կողմից, իսկ տվյալպարագայում խնդիրն արդեն կապված է ոչ թե վերարտադրողական արտադրության,այլ Հայաստանում ոստիկանական մարմինների ծառայողների հրազենի գործադրմանն առնչվող ոչ բավարար չափով պատրաստվածությանը և պարբերականպրակտիկայի բացակայությանը, որը մեր օրերում կարող է իրագործվել տեխնոլոգիական զարգացումների համատեքստում։ Հաշվի առնելով վերոգրյալը, կարծումենք, որ «Զենքի մասին» օրենքի 24-րդ հոդվածը պետք է փոփոխվի և բացառվիբովանդակված արգելքը` կապված կանանց նկատմամբ հրազեն գործադրելու հետ։ Քննարկելով գենդերային հավասարության հետ կապված օրենսդրականխնդիրները, կցանկանանք անդրադառնալ նաև վերահսկողության և մշտադիտարկմանն առնչվող հիմնախնդրի։ Ուսումնասիրելով Հայաստանի ՀանրապետությանՄարդու իրավունքների պաշտպանի 2016 և 2017 թթ․ տարեկան հաղորդումները ՀՀմարդու իրավունքների պաշտպանի գործունեության, մարդու իրավունքների ևազատությունների պաշտպանության վիճակի մասին` կարող ենք նկատել, որ երկուհաղորդումներն էլ բացարձակապես նույն վիճակագրական տվյալներն են պարունակում՝ կապված կնոջ նկատմամբ բռնություն գործադրելու կարծրատիպայինմոտեցումների հետ։ Ըստ էության, չի նկատվել որևէ փոփոխություն [8], ինչն անընդունելի ենք համարում տվյալ խնդրի մշտադիտարկման անհրաժեշտությանպարագայում։ Վերոգրյալը թույլ է տալիս արձանագրել, որ Հայաստանի Հանրապետությունումգենդերային հավասարության հարցում առկա են թե՛ օրենսդրական, և թե՛ մշտադիտարկման ու վերահսկողության զգալի խնդիրներ, որոնց լուծման համար անհրաժեշտ է և՛ պետական ու տեղական ինքնակառավարման մարմինների, և՛ քաղաքացիական հասարակության անդամների նպատակաուղղված և ներդաշնակ գործունեությունը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[3] Шведова Н. А., Гендерное просвещение։ просто о сложмом, 2002, 212 с. [7] ՀՀ Ազգային վիճակագրական ծառայություն, «Հայաստանի կանայք և տղամարդիկ 2017»։ [8] ՀՀ Մարդու իրավունքների պաշտպանի տարեկան հաղորդում 2016 թ. ընթացքումՀՀ Մարդու իրավունքների պաշտպանի գործունեության, մարդու իրավունքների ևազատությունների պաշտպանության վիճակի մասին, Երևան 2017, էջ 247։ ՀՀՄարդու իրավունքների պաշտպանի տարեկան հաղորդում 2017 թ. ընթացքում ՀՀՄարդու իրավունքների պաշտպանի գործունեության, մարդու իրավունքների ևազատությունների պաշտպանության վիճակի մասին, Երևան 2018, էջ 311-2։ Վարտումյան Զավեն ԳԵՆԴԵՐԱՅԻՆ ՀԱՎԱՍԱՐՈՒԹՅԱՆ ԱՐԴԻ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄԲանալի բառեր` գենդեր, գենդերային հավասարություն, գենդերայինիրավահավասարություն, գենդերային խտրականություն, սեռ, կին, տղամարդ։

example2238

example2238

Արդարադատությունը կայացած է համարվում, եթե կատարվում է դատարանի` օրինական ուժի մեջ մտած վճիռը։ Վերջինիս համար կարևոր նշանակություն ունի հայցի ապահովման ինստիտուտը։ Հոդվածը մասնավորապես նվիրված է հիմնավոր ենթադրությանը` որպես հայցի ապահովման հիմք։ Հեղինակի պնդմամբ դատարանի համար հայցի ապահովում կիրառելու հիմքը պետք է լինի հիմնավոր ենթադրությունն առ այն, որ հայցի ապահովում չկիրառելը կդժվարացնի վճռի կատարումը։ Արդյունքում հեղինակն առաջարկել է օրենսդրորեն ամրագրել հիմնավոր ենթադրությունը` որպես հայցի ապահովման հիմք` նպատակ ունենալով սահմանափակել դատարանի հայեցողականության շրջանակները։

ՀԻՄՆԱԿԱՆ ԸՆԴՈՒՆՈՒՄԸ ՈՐՊԵՍ ՕՐԵՆՔԻ ՀԻՄՆԱԴՐԱՄ Համաձայն Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի 8-րդ հոդվածի ՝ յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի արդյունավետ պաշտպանության միջոց հայցել իրավասու ազգային տրիբունալների կողմից սահմանադրությամբ կամ օրենքով իրեն տրված հիմնական իրավունքները խախտող գործողությունների համար։ Հռչակագրի այս դրույթն ամրագրված է ՀՀ Սահմանադրության 18-րդ հոդվածում 1։ Յուրաքանչյուր ոք ունի իրավասու ազգային տրիբունալների կողմից արդյունավետ պաշտպանության իրավունքի իրավունք սահմանադրությամբ կամ օրենքով իրեն տրված հիմնարար իրավունքները խախտող գործողությունների համար։ Հայցի ապահովման ինստիտուտն ուղղված է իրավունքների պաշտպանության ապահովմանը, որոնք կարգավորվում են Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 14-10-րդ հոդվածներով (այսուհետ `ՔԴԿ),« Ապահովում պահանջը »2։ Հայցի ապահովման ինստիտուտը ստացել է ավելի համակարգված և արդյունավետ կարգավորում ՔԴԿ նախագծի 13-րդ գլխում (հոդվածներ 120-127) 3։ Այս հաստատությունը գործնականում հաճախ օգտագործվող հաստատություններից մեկն է, որից ուղղակիորեն կախված է դատավճռի կատարման հնարավորությունը։ Մեր կարծիքով, արդարադատությունը կարելի է համարել հաջողված, եթե դատարանի օրինական ուժի մեջ մտած վճիռը կատարվի։ Ուստի, կարծում ենք, որ հայցի ապահովման ինստիտուտի կիրառումը պետք է ավելի հստակ կարգավորվի։ Եվ այդ հստակ կարգավորումը պահանջում է լուծումներ `ուղղված ինչպես օրենսդրական, այնպես էլ գործնական կիրառմանը։ Գործնականում հաճախ խնդիրներ են առաջանում այն ​​հարցի վերաբերյալ, թե երբ դատարանը պետք է հայցը բավարարի։ Օրենքը վերաբերում է միայն հայցի ապահովման հիմքերին։ որպես այդպիսին, նրանք գործում են դատարանի նախաձեռնությամբ 1 Տե՛ս ARPA 2015.12.21 / Հատուկ թողարկում, այսուհետ ՝ ՀՀ Սահմանադրություն։ 2 Ընդունվել է 17.06.1998 թ., Ուժի մեջ է մտել 01.01.1999 թ .։ Տե՛ս ARPA 1998/20 (53), 09.09.1998։ Այսուհետ `ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրք կամ ՔԴԿ։ 3 Տե՛ս «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություններ կատարելու մասին» Հայաստանի Հանրապետության գործող օրենքի նախագիծը, այսուհետ `http։ //moj.am/storage/files/legal_acts/legal_acts_525118627441_Qagh.dat_final Project, 11.01.2016.pdf. և կուսակցության միջնորդությունը։ Այնուամենայնիվ, միջնորդությանը որևէ պահանջ չի ներկայացվում։ Մենք գտնում ենք, որ բովանդակային կանխավարկածը պետք է ամրագրվի օրենսդրության մեջ `որպես հայցի ապահովման օգտագործման հիմք։ Ենթադրությունն այն է, որ հայցը չկատարելը կարող է անհնարին կամ դժվարացնել վճռի կատարումը կամ վիճելի վիճելի գույքի վիճակի վատթարացում։ Այս հոդվածի շրջանակներում փորձ է արվել ներկայացնել որպես ողջամիտ ենթադրության էությունը որպես ապացույցի տեսակ, պարզաբանել դրա նշանակությունը հայցն ապահովող հաստատության համար։ Հայցի ապահովությունը դատարանի կողմից օգտագործվող իրավական միջոցն է, որի նպատակը հայցը բավարարելու դեպքում ապագա վճռի կատարման համար երաշխիքներ տրամադրելն է 4։ Տեսաբանները դա այլ կերպ են բնորոշել։ Ա.Սուխարը հայցի տրամադրումը սահմանում է որպես վճռի փաստացի կատարումն ապահովող միջոցների ամբողջություն 5։ Փաստաբան Է. Մուրադյանը գտնում է, որ հայցը ապահովված է միջճյուղային դատական ​​ինստիտուտի կողմից, որը նախատեսում է, որ դատարանը հայցվորի պահանջով ձեռնարկի համապատասխան դատավարական կանոններին համարժեք միջոցներ `ուղղված դատական ​​ակտի կատարմանը, եթե հայցը բավարարվում է։ Դա դատական ​​հարկադրանքի միջոց է 6։ Համաձայն ՀՀ քրեական օրենսգրքի 97-րդ հոդվածի `դատարանը, գործին մասնակցող անձի միջնորդությամբ կամ նախաձեռնությամբ, միջոցներ է ձեռնարկում հայցը ապահովելու համար, եթե այդպիսի միջոցներ չձեռնարկելը դժվարացնում կամ դժվարացնում է կատարումը։ դատական ​​ակտը կամ հանգեցնել վիճելի գույքի վատթարացմանը։ Ըստ ՌԴ արբիտրաժային օրենսգրքի, հայցերը հրատապ են, ժամանակավոր միջոցներ, որոնք ուղղված են հայցադիմումի կամ գույքային այլ շահերի ապահովմանը 7։ ԳԴՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի համաձայն, հայցի ապահովման ինստիտուտը պաշտպանության ժամանակավոր իրավունք է (der einstweilige Rechtsschutz) 8։ Վերլուծելով վերոհիշյալ օրենսդրական-տեսական մեջբերումները, մենք եզրակացնում ենք, որ հայցի ապահովման ինստիտուտը դատական ​​գործ է 4 Տե՛ս Petrosyan R., Հայաստանի քաղաքացիական դատավարություն, 4-րդ հրատարակություն, Երեւան, 2012, էջ։ 5 Տե՛ս Greater Iridian Բառարան։ 3-րդ հրատարակություն, Մոսկվա 2007 թ., Էջ 377։ 6 Տե՛ս Մուրադյան.. Մ., Արբիտրաժային գործընթաց, Մոսկվա, 2004, էջ. 72 7 Տե՛ս Արբիտրաժային դատավարության օրենսգիրք (APC RF), հոդված 100։ 8 Տե՛ս Zivilprozessordnung (ZPO) Abschnitt 5, 917։ Դա գործողությունների ամբողջություն է, որի նպատակն է հայցը բավարարելու դեպքում վճռի կատարման իրական երաշխիքներ ստեղծել։ Հայցի ապահովման ինստիտուտի նպատակն է. • ստեղծել օպտիմալ պայմաններ անձի իրավունքների և իրական օրինական շահերի իրական պաշտպանության համար, • ապահովել դատարանի որոշման կատարումը 9։ Հայցապահանջի անվտանգության հաստատության բնորոշ առանձնահատկություններն են. • շտապողականություն, • ժամանակավոր բնույթ, • հայցվորի գույքային շահերի պաշտպանություն, • ապահովության միջոցի համամասնությունը հայցերին 10։ Քաղաքացիական վարույթում հայցի ապահովման միջոցներն են դատարանի կողմից որոշակի ժամանակահատվածով սահմանված սահմանափակումները, խոչընդոտները և պարտավորությունները, որոնք կոչված են ստեղծել համապատասխան երաշխիքներ դատական ​​ակտերի կատարումն ապահովելու համար։ Դատական ​​պրակտիկայում ծագող հայցի ապահովման ինստիտուտի հիմնական խնդիրը ապացույցի առարկայի որոշումն է, այսինքն ՝ հիմնավորումների առկայության դեպքում օգտագործվում է հայցի ապահովումը։ Բոլոր դեպքերը, երբ դատարանը անվտանգության միջոց է կիրառում առանց որևէ հիմնավորման, որը կապացուցի, որ չկիրառելու դեպքում հնարավոր է ապահովել վճռի կատարումը, բացառվում է։ Վ.Ֆ. Յակովը իրավացիորեն ասում է. «Մենք պետք է բացառենք հայցի ապահովման միջոցների անհիմն օգտագործման դեպքերը, հատկապես նախապատրաստական ​​փուլում, քանի որ վերջինս խախտում է կողմերի միջև առկա հավասարակշռությունը, խաթարում կողմերից մեկի գործունեությունը։ Դրանք հանգեցնում են ապակայունացման, հատկապես համատեղ սեփականության, սնանկության դեպքերում »11։ Ողջամիտ ենթադրությունը կամ ողջամիտ կասկածը, որը հայտնի է որպես ողջամիտ կասկած, առավել տարածված է ամերիկյան օրենսդրությունում։ Դա ապացույցի չափանիշ է, որն ավելի քիչ պարզություն ունի, քան հավանական պատճառն ու ապացույցները, բայց ավելին է, քան «առաջնային, ոչ սպեցիֆիկ կասկածը»։ Համոզված ենք, որ կասկածներն ավելի շատ են։ 9 Տե՛ս Volchenko O.,., Ռուսաստանը և Գերմանիան ապացուցում են քաղաքացիական դատավարության քաղաքացիական դատավարության ձախողման հիմքի վրա հիմնված միջոցը 3 Տե՛ս Դ. Սարգսյան, Քաղաքացիական դատավարությունում հայցադիմումի ապահովման ինստիտուտի առանձնահատկությունները։ Ռուսաստանի Դաշնության Գերագույն արբիտրաժային դատարանի հանդես, 2003, № 4, էջ 16։ Դա զուտ քրեական տերմին է, և, մենք գտնում ենք, որ ավելի նպատակահարմար է կիրառել ողջամիտ կանխավարկած քաղաքացիական դատավարությունում։ Առողջ ենթադրությունը պետք է հիմնված լինի որոշակի փաստերի վրա։ Հայցի ապահովման համատեքստում ողջամիտ ենթադրություն քննարկելիս պետք է դիտարկել որպես ենթադրություն, որ հայցի ապահովման չկիրառումը կդարձնի անհնարին վճռի կատարումը, կվատթարանա գույքի վիճակը կամ հայցվորին այլ վնաս պատճառի։ Այսինքն ՝ կան հանգամանքներ, որոնց ուժով վճռի կատարումը կդառնա անհնարին, եթե հայցը բավարարվի։ Օրինակ ՝ ամբաստանյալը անբարեխիղճ վարք կցուցաբերի։ Խնդիրը, որը մենք ներկայացնում ենք սույն հոդվածի շրջանակներում, այն է, որ գործնականում հաճախ լինում են դեպքեր, երբ դատարանը մերժում է հայցը ապահովելու միջնորդությունը ՝ պատճառաբանելով, որ անբավարար ապացույցներ են ներկայացվել։ Մեր կարծիքով, հայցվորից հնարավոր չէ 100% ապացույց պահանջել այն մասին, որ հայցի չկիրառումը կդժվարացնի վճռի կատարումը, քանի որ նման ապացույցները, հազվադեպ բացառություններով, չեն կարող ներկայացվել։ Մինչդեռ նույն պատասխանողի անբարեխիղճ պահվածքը շատ հնարավոր է հայցի չափազանց «էական» հիմնավորման պատճառով։ Այսինքն ՝ այս կանոնակարգի առաջարկման նպատակն է սահմանափակել դատարանի հայեցողությունը։ Իրավաբանորեն, իհարկե, հնարավոր չէ ամրագրել բոլոր այն հիմնավորումների շրջանակները, որոնք անհրաժեշտ են հայց ապահովելու համար դիմելու համար։ Այս խնդիրը պահանջում է ավելի գործնական լուծում։ Այնուամենայնիվ, ըստ Վճռաբեկ դատարանի որոշման, հնարավոր չէ կարգավորել այն, գոնե գործող ՔԴԿ-ով, քանի որ օրենսգիրքը հնարավորություն չի տալիս բողոքարկել հայցը ապահովելու որոշումը։ Նախագիծը բարելավել է բողոքարկման ինստիտուտը։ Առաջին հերթին հստակ որոշված ​​է այն որոշումների սպառիչ ցանկը, որոնք բողոքարկման ենթակա են։ Մասնավորապես, որոշումներ են կայացվել անվտանգության միջոցի (հակաապահովման) կիրառման, հայցի մերժման (հակաապահովության), հայցի ապահովման մի միջոցը մյուսով փոխարինելու կամ փոխարինումը մերժելու, չեղյալ հայտարարելու կամ հայցը չեղյալ համարելը։ Համաձայն ՀՀ ՔԴՕ 97-րդ հոդվածի `դատարանը, գործին մասնակցող անձի միջնորդությամբ կամ նախաձեռնությամբ, միջոցներ է ձեռնարկում հայցը ապահովելու համար, եթե այդպիսի միջոցներ չձեռնարկելը կարող է անհնար կամ դժվարացնել դատական ​​ակտի կատարումը կամ հարուցումը։ վիճելի գույքի վատթարացմանը։ Հայցի ապահովումը թույլատրվում է դատաքննության ցանկացած փուլում։ ՍԴԿ նախագծի 120-րդ հոդվածը չի առաջարկում որևէ նոր կանոնակարգ հայցադիմումի հիմնավորման վերաբերյալ։ Նոր կանոնակարգերը վերաբերում են միջնորդության կարգին. եթե գործող օրենսգիրքը թույլ է տալիս հայց ներկայացնել վարույթի ցանկացած փուլում, նախագիծը հստակ ասում է, որ դա թույլատրելի է առաջին ատյանի դատարանում դատավարության ցանկացած փուլում ՝ ապահովելով ilesայլսը, ինչը մենք չենք անդրադառնա այս հոդվածում։ Ամփոփելով, նշենք, որ գիտական ​​աշխատանքի շրջանակներում մենք պետք է օրենսդրական բնույթի հետևյալ առաջարկը կատարենք. Հիմնավորել հիմնավոր ենթադրությունը `որպես հայցի ապահովման հիմք։ Մարգարիտա hazազարյան ՀԻՄՆԱԿԱՆ ԸՆԴՈՒՆՈՒՄԸ ՝ ՓԱՍՏԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱՊԱՀՈՎՄԱՆ ՀԻՄՆ Հիմնաբառեր. Հայցի ապահովում, հայցի ապահովման միջոց, վճռի կատարում, հիմնավորում, ապացույցների չափանիշ Ամփոփում։

example110

example110

Ժամանակակից հայերենում կան զգալի թվով բառեր, որոնք համատեղում են մեկից ավելի խոսքիմասային իմաստներ ու արժեքներ։ Մեկից ավելի խոսքիմասային արժեքներ համատեղող բառերը կոչվում են խոսքիմասային տարարժեք բառեր։ Այդ կարգի բառերը իրենց երկատված խոսքիմասային արժեքները ձեռք են բերել լեզվի պատմական զարգացման ընթացքում՝ նախնական մայր արժեքի երկփեղկման հետևանքով։

Հոդվածում քննությունը կատարվում է ըստ տարարժեք բառերի կառուցվածքային գործոնի՝ տարբերակելով ածական // մակբայ վերլուծական բարդությունները։ Բառերի խոսքիմասային այդ կարգի նշանակությունները հետևանք ենբառիմաստի պատմական զարգացման։ Ժամանակի ընթացքում բառի իմաստային կառուցվածքը կարող է փոփոխվել, եթե բառը գործածվի այլ առարկայիկամ երևույթի դերով։ Այդ դեպքում բառը ձեռք է բերում նոր իմաստ, «ընդ որումայդ նոր իմաստը կարող է բառի արդեն ունեցած հասկացության ընդարձակումըլինել, կարող է բառի ունեցած իմաստին զուգորդել, նրա հետ միաժամանակգոյություն ունենալ, կարող է փոխարինել նրան և այլն» [1]։ Բառիմաստի այդ կարգի փոփոխությունները կարող են ազդել բառերիխոսքիմասային արժեքի վրա. այս դեպքում կա´մ փոխվում է նրանց խոսքիմասային նշանակությունը, կա´մ նրանք ներառում են այլ արժեք կամ արժեքներ։ Եթե բառերի իմաստային կառուցվածքում հարատևում են մեկից ավելի խոսքիմասային նշանակություններ, ապա այդ կարգի բառերը դիտվում են խոսքիմասային տարարժեք բառեր, իսկ քերականական իրողությունը համարվում է խոսքիմասային տարարժեքություն [2]։ Խոսքիմասային տարարժեքությունն ընդգրկում է ինչպես նյութականիմաստ ունեցող բառերի, այնպես էլ սպասարկու բառերի ոլորտը։ Նյութական իմաստ ունեցող բառերի շրջանակներում հետաքրքրականիրողություն են ներկայացնում ածական //մակբայ տարարժեք բառերը։ Այդ կարգի բառերը հանդես են գալիս երկգործառույթ դերով՝ շարահյուսական մակարդակում կատարելով ածականին և մակբային հատուկ պաշտոններ։ Հայ իրականության մեջ ածական//մակբայ արժեքներ համատեղող բառերը համարվել են ածականներ, որոնք, պահպանելով իրենց խոսքիմասային հիմնական իմաստը և քերականական առանձնահատկությունները, ձեռք են բերելնոր գործառույթ՝ մակբայական կիրառություն [3]։ Ինչպես նշվում է լեզվաբանական գրականության մեջ, այդ կարգի բառույթները կարող են հանդես գալ ինչպես որոշչային ու ստորոգելիական, այնպես էլ պարագայական գործառույթներով [4]։ Ածական//մակբայ խոսքիմասային տարարժեք բառերի առաջացման համար կարևորվում են խոսքիմասային փոխանցումների գործոնը, ծագումնաբանական ընդհանրության հանգամանքը։ «…Խոսքիմասային փոխանցումն անցնում է երկար ուղի և ենթադրում է անցման մի շրջան, երբ տվյալ բառը որպեսածական և որպես մակբայ կարող է ունենալ խոսքիմասային զուգահեռ արժեքներ։ Եվ ոչ միայն արևելահայերենում, այլև հայոց լեզվի տարբեր փուլերումառավել գործածական մի շարք ածականներ խոսքից դուրս էլ ունեն ընդգծվածմակբայական իմաստ…։ Ավելին, նրանցից մի քանիսն ունեն ավելի շատ մակբայի խոսքիմասային արժեք, քան ածականի…» [5]։ Բնական է, որ ածական//մակբայ խոսքիմասային տարարժեք բառերը,պայմանավորված ելակետային խոսքիմասային արժեքով, բաժանվում են երկուխմբի՝ ածականական և մակբայական ծագմամբ բառերի։ Ներկա հոդվածում այդ բառերի քննությունը կտանենք ոչ թե ըստ ծագմանաղբյուրի կամ սերիչ խոսքիմասային կաղապարների, այլ ըստ երկարժեք բառերի կառուցվածքային գործոնի՝ տարբերակելով վերլուծական բարդությունները։ Վերլուծական բարդությունները, որոնք հատկանշվում են խոսքիմասայինտարարժեքությամբ, կրկնավոր կամ անվանական հարադրություններ են։ Կրկնավոր բարդություններՎերլուծական բարդությունների մեջ խոսքիմասային տարարժեքությամբառանձնանում են այն բառերը, որոնք կրկնավոր կազմություններ են։ Կրկնավորբարդությունները բառաստեղծության հնագույն միջոցներից մեկի՝ բառակրկնության դրսևորումներն են, որոնք լեզվի պատմության ընթացքում ենթարկվում են իմաստային զարգացման։ Բառիմաստի երանգավորումները կարող ենհանգեցնել նրան, որ կրկնավոր բարդության բաղադրիչները, աստիճանաբարհեռանալով նախնական իմաստներից, ձեռք բերեն նոր իմաստավորում։ Սակայն այդ նոր իմաստավորումը այս կամ այն չափով առնչվում է նրանց արտահայտած նախնական իմաստի հետ։ Կրկնավոր բարդությունների մեջ մենք առանձնացնում ենք այն կազմությունները, որոնց բաղադրիչներն առանձին-առանձին գործածական են։ Նկատելի է, որ նման բաղադրությունները անհնչյունափոխ կազմություններ են։ Անհնչյունափոխ կրկնավոր բարդությունները, որոնք դրսևորում են խոսքիմասային տարարժեքություն, կազմվում են գոյականների և ածականներիկրկնությամբ։ 1) Գոյականի կրկնությամբ կազմված բարդությունների մի մասը երկարժեքնշանակություն ունի. իբրև ածականներ «ստանում են զանազանության, բազմակիության նշանակություն», իբրև մակբայ «համազգի բաների հաջորդություն ենցույց տալիս» [6]։ Կրկնավոր բարդություններ են կազմում սովորաբար այն գոյականները, որոնք հավաքականություն են արտահայտում, ինչպես՝ խումբ, երամ,գունդ, փունջ, ինչպես նաև ունեն քանակի և ծավալի իմաստ՝ բուռ, թել և այլն։ Այդբառերից են ՝ խումբ-խումբ, երամ-երամ, գունդ-գունդ, թել-թել, բուռ-բուռ, փունջփունջ և այլն։ Դիտարկենք այդ բարդությունները շարահյուսական կիրառության ոլորտում։ Հմմտ.բուռ − բուռ արցունքներ (ած. ) բուռ − բուռ շաղ տալ (մկբ. ) խումբ − խումբ աղջիկներ (ած. ) խումբ − խումբ ման գալ (մկբ. )երամ − երամ թռչուններ (ած. ) երամ − երամ չվել (մկբ. ) գունդ − գունդ խմորներ (ած. ) գունդ − գունդ դարսել (մկբ. ) թել − թել մազեր (ած. ) թել − թել սպիտակել (մկբ. ) փունջ − փունջ ծաղիկներ (ած. ) փունջ − փունջ կապել (մկբ. ) Հմմտ. Բուռ-բուռ - ա. շատ, առատ. Լուսամուտից ներս ընկած դժգույն շողերի տակ մայր ու աղջիկ թափումեն բուռ-բուռ արցունքներ (ՎԹ, 570)։ մ. առատորեն, առատ կերպով. Կամ ավլելովձյան շեղջերը տանիքներից՝ Բաց երդիկից ներս է մաղում, բուռ-բուռ շաղում(ՊՍ,Դ,116)։ Փունջ - փունջ - ա. տեսակ-տեսակ. Բաժակների չրխկոցին պիտի խառնեն… Փունջ-փունջ երգերը Ծաղկոցի (ՊՍ, Դ, 116)։ մ. խումբ-խումբ, փնջերով. Եվմոմերի ու կանթեղի Բուրումնալից բոցն է երթում, Ծաղկի նման փունջ-փունջփթթում, Ծաղիկի նման վառ ու դեղին (ՊՍ, Դ, 95)։ 2) Ածականի կրկնությամբ կազմված բարդությունները իբրև ածականներ«սաստկացնում են ածականների իմաստը՝ միացնելով նաև գործողությանկրկնություն» [7]։ Այդպիսի բարդություններ են կազմում հետևյալ ածականները՝ բարձր,շատ, տխուր, տաք, սուր, մեծ, նոր, երկար, ծանր, սառը և այլն։ Այսպիսի ածականներով կազմված բարդություններ են բարձր-բարձր,շատ-շատ, տխուր- տխուր, տաք-տաք, սուր-սուր, մեծ-մեծ, նոր-նոր, երկարերկար, ծանր- ծանր, սառը-սառը և այլն։ Այս կարգի բառերի մակբայական արժեքը պայմանավորված է արմատական բաղադրիչների (ածականների) մակբայական իմաստ արտահայտելուներունակությամբ, ինչպես՝ բարձր խոսել և բարձր-բարձր խոսել, տաք հագնվելև տաք-տաք հագնվել, շատ գրել և շատ-շատ գրել, տխուր նստել և տխուր- տխուրնստել [8]։ Դիտարկենք այս կարգի բարդությունների տարարժեքությունը շարահյուսական մակարդակում։ բարակ − բարակ մատներ (ած. ) բարակ − բարակ մանել (մկբ. ) ծանր − ծանր քարեր (ած. ) ծանր − ծանր շարժվել (մկբ. ) բարձր − բարձր լեռներ (ած. ) բարձր − բարձր երգել (մկբ. ) շատ − շատ գրքեր (ած. ) շատ − շատ գրել (մկբ. ) տխուր − տխուր հայացք (ած. ) տխուր − տխուր նստել (մկբ. )նոր − նոր հագուստ (ած. ) նոր − նոր հագնել (մկբ. ) երկար − երկար փայտ (ած. ) երկար − երկար պատմել (մկբ. ) սառը − սառը կերակուր(ած. ) սառը − սառը ուտել (մկբ. ) Հմմտ. Տաք-տաք - ա. տաք վիճակում, կրակից նոր վերցրած. (Իրիցկինը) Տաքտաք լավաշ, ծաղիկ լավաշ հանեց թոնրից ու փռեց, Նորահացի անուշ հոտը դուռու երդիկը բռնեց (ԱԻ, 1, 27)։ մ. 1. շատ տաք. – Ծուղրուղո՜ւ, թագավորը ինձ տաք-տաք բաղնիք է ղրկե՜լ(ՀՔ, 3, 170)։ 2. կրքոտ, հուզված, բուռն կերպով. Խոսում են տաք-տաք (ՀԹ, 6, 38)։ Մեծ-մեծ - ա. 1. սուր-սուր, իր ուժերից վեր. Ա՛յ, դու սատանա, է՞լ կուզեսխաբել, Մեծ-մեծ խոսքերով աչքերս կապել (ՀԹ, 2, 99 )։ 2. խոշոր, հսկայական. ԵՎանմիջապես գոռում- ճչում են Աշխարհիս բոլոր օրաթերթերը… Մեծ-մեծտառերով (ՊՍ,Դ,303)։ մ. պոռոտախոսելով, սնապարծորեն. Երկուսն էլ համառու հպարտ էսպես՝ Մեծ-մեծ պարծեցան, սաստիկ վիճեցին (ՀԹ, 1, 288)։ Խոսքիմասային՝ ած.//մկբ. տարարժեքություն են դրսևորում որոշ կրկնավոր բարդություններ էլ, որոնց բաղադրիչներից երկրորդը հնչյունափոխված է։ Այդպիսի բարդություններով «ընդաձակվում է բառի նշանակությունը, առնվումէ մի առարկա՝ իր նմաններով, իր պարագաներով կամ մի հատկություն՝ իրնման կամ մոտիկ հատկություններով» [9]։ Անհնչյունափոխ կրկնավորները արտահայտում են միայն բազմակիություն, իսկ հնչյունափոխված բարդությունները ընդարձակում են նախնականիմաստը՝ նրան լրացուցիչ երանգներ հաղորդելով, ինչպես՝ նվազական, փաղաքշական, սաստկական և այլն [10]։ Այդպիսի բարդությունները առարկայանիշբառերի լրացման դերում ցուցաբերում են ածականի, բայի լրացման դերում՝մակբայի խոսքիմասային արժեք։ Այդ բառերից են թելիկ-մելիկ, սուր-մուր, ոլոր-մոլոր, քաղցր – մեղցր, բարակ-մարակ, պարապ-սարապ, սուսիկ-փուսիկ և այլն։ Դիտարկենք այդ բառերի խոսքիմասային տարարժեքությունը շարահյուսական ոլորտում։ թելիկ − մելիկ շարժուձև (ած. ) թելիկ − մելիկ շարժվել (մկբ. ) { սուտ − մուտ պատմություն (ած. ) սուտ − մուտ պատմել (մկբ. ) ոլոր − մոլոր ճանապարհ (ած. ) ոլոր − մոլոր գնալ (մկբ. ) քաղցր − մեղցր լեզու (ած. ) քաղցր − մեղցր խոսել (մկբ. ) բարակ − մարակ արահետ (ած. ) բարակ − մարակ ձգվել (մկբ. ) սուսիկ − փուսիկ աղջիկ (ած. ) սուսիկ − փուսիկ աշխատել (մկբ. ) Հմմտ. Պարապ-սարապ - ա. անգործ,անբան. Հովվի գամփռը ժիր ու մտացի է լինում, իսկ պարապ-սարապ պարոնի շունը՝ ծույլ ու քմապաշտ (ՀԹ, 3, 126)։ մ. առանց գործի, պարապ կերպով. էսպես պարապ-սարապ նստելուց հոգնել եմ(ՀԹ, 3, 127)։ Սուսիկ-փուսիկ -ա. լուռ ու մունջ, համեստ, լռակյաց. Ամաչկոտ էր որքանԱրան, Ինքնամփոփ ու սուսիկ-փուսիկ, Երազիկը՝ ընդհակառակ … (ՊՍ, Գ, 59)։ մ. առանց ձայն հանելու, լռելյայն. Իրեն կինն էլ սուսիկ-փուսիկ կողքից կորել,Ով գիտի՝ ինչ ծակ էր գտել (ՀԹ, 1, 341)։ Այսպիսով, խոսքիմասային տարարժեքություն ցուցաբերող կրկնավորբարդությունները բաժանվում են երկու խմբի. բարդություններ, որոնք կազմվածեն անհնչյունափոխ բաղադրիչներով, և բարդություններ, որոնց երկրորդ բաղադրիչը բարդություն է կազմել հնչյունափոխված ձևով։ Անհնչյունափոխ կրկնավորները կազմված են կա՛մ գոյականների, կա՛մ ածականների կրկնությամբ, իսկ հնչյունափոխված կրկնավորի բաղադրիչներըածականներ են։ Անվանական հարադրություններԱնվանական հարադրական բարդությունների մի մասը արտահայտում էխոսքիմասային՝ ած.//մկբ. տարարժեքություն։ Դրանք այն բառերն են, որոնք կազմված են ածականական բաղադրիչներով։ Նկատելի է, որ ած.//մկբ. տարարժեքություն արտահայտում են որակական ածական բաղադրիչներով կազմվածները։ Ընդ որում այդ կազմություններն այն յուրահատկություններն ունեն, որհարադրական բարդության բաղադրիչներից յուրաքանչյուրը՝ որպես առանձինբառական միավոր, ցուցաբերում է ած.//մկբ. երկարժեքություն։ Այդ կարգի հարադրական բարդություններից են՝ անտուն-անտեր, տխուրտրտում, երկար-բարակ,կիսատ-պռատ,կոշտ-կոպիտ, հլու-հնազանդ և այլն[11]։ Իբրև ածականներ՝ այս բառերը արտահայտում են սաստկական իմաստ,իբրև մակբայներ՝ բնութագրվում են ձևի պարագայի հատկանիշով։ Հմմտ. անտուն-անտեր (երեխա, թափառել),տխուր-տրտում (խոհեր, գնալ),երկար-բարակ (պատմություն, խոսել),կիսատ-պռատ (աշխաատանք, կատարել),կոշտ-կոպիտ (վերաբերմունք, վերաբերվել), հլու-հնազանդ (ծառա, ծառայել)։ Անվանական հարադրական բարդությունները կարող են հանդես գալ ու(երբեմն՝ և ) շաղկապով՝ դարձյալ պահպանելով երկատված խոսքիմասային արժեքներ, ինչպես՝ անտուն-անտեր, տխուր-տրտում, երկար-բարակ, ուրախ ուզվարթ, կոշտ ու կոպիտ, կիսատ ու պռատ, հլու և հնազանդ և այլն։ Վկայենք համապատասխան բնագրային օրինակներ։ Ուրախ ու զվարթ - ա. ուրախ, զվարճալի, հաճելի. Եվ աղմուկով, ուրախ ուզվարթ աղաղակով… հոծ ամբոխը հարսնահյուրի Գյուղամիջով հեղեղում էխնամոնց տուն (ՊՍ, Դ, 112)։ մ. շատ ուրախ, ուրախությամբ. (Վարոսը) կրկնակիեռանդով, ուրախ ու զվարթ աշխատում էր տանն ու դռանը (ԱԻ, ԺՀԲԲ)։ Տխուր-տրտում - ա. շատ տխուր, վշտահար. Ազիզ մորես բաժանվել եմ,տխուր-տրտում, քուն չունիմ (ԱԻ, Ա, 33)։ մ. շատ տխուր կերպով, տխրորեն. էսաշխարհի քար-ապառաժ Անգութ խղճին միշտ զարնելով՝ Տխուր-տրտում կերթաս, Արա՛զ (ԱԻ, Ա, 119)։ Այսպիսով, ածական//մակբայ խոսքիմասային երկարժեքություն են ցուցաբերում այն հարադրական բարդությունները, որոնք կազմված են ածականական բաղադրիչներից, ընդ որում այդ բաղադրիչները միմյանց նկատմամբգտնվում են հոմանշային կապերի մեջ, մյուս կողմից՝ դրանցից յուրաքանչյուրը,առանձին վերցրած, բնութագրվում է խոսքիմասային տարարժեքությամբ։ Միաժամանակ, խոսքիմասային՝ ած.//մկբ. տարարժեքություն ցուցաբերողվերլուծական բարդությունները բաժանվում են երկու խմբի՝ կրկնավոր հարադրությունների և անվանական հարադրությունների։ ՀամառոտագրություններԱՇ- Ալ. ՇիրվանզադեԱԻ-Ավ. ԻսահակյանԴԴ- Դ. ԴեմիրճյանԵՉ- Ե. ՉարենցՀԹ- Հովհ. ԹումանյանՆԶ- Ն. ԶարյանՊՍ- Պ. ՍևակՍԶ- Ստ. ԶորյանԳ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Աղայան Էդ., Ընդհանուր և հայկական բառագիտություն, «Լույս» հրատ., Եր.,1984, էջ 101։ 2. Խաչատրյան Լ., Տեղաշարժեր բառերի ձևաբանական իմաստի մեջ, «Լույս»հրատ., Եր., 1985, էջ 32-33։ 3. Ժամանակակից հայոց լեզու, հ.2, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., Եր., 1975, էջ 136-138։ 4. Ջահուկյան Գ., Ժամանակակից հայերենի տեսության հիմունքները, ՀՍՍՀԳԱ հրատ., Եր., 1974, էջ 526-527։ 5. Քյուրքչյան Ա., Հայերենի մակբայները,«Էդիթ Պրինտ» հրատ., Եր., 2011, էջ 118։ 6. Աբեղյան Մ., Հայոց լեզվի տեսություն, «Միտք» հրատ., Եր.,1965, էջ 180։ 7. Աբեղյան Մ., Հայոց լեզվի տեսություն, «Միտք» հրատ., Եր., 1965, էջ 181։ 8. Մարգարյան Ալ., Ժամանակակից հայոց լեզու, Երևանի համալսարանիհրատ., Եր., 1990, էջ 56 ։ 9. Աբեղյան Մ., Հայոց լեզվի տեսություն, «Միտք» հրատ., Եր., 1965, էջ 182։ 10. Սուքիասյան Ա., Ժամանակակից հայոց լեզու, Երևանի համալսարանիհրատ., Եր., 1982, էջ 273։ 11. Աբեղյան Մ., Հայոց լեզվի տեսություն, «Միտք» հրատ., Եր., 1965, էջ 82-84,Աղայան Էդ., Ընդհանուր և հայկական բառագիտություն, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ.,Եր., 1984, էջ 227։

example2163

example2163

Հոդվածում ներկայացվում է համալսարանում` ուսանողների հաղորդակցության և մասնագիտական կողմնորոշման առանձնահատկությունների կարևորությունը։ Անհատի ինքնաճանաչման, ինքնազարգացման համար կարևոր է հարմարվողական գործընթացի խթանումը` կապված բուհական համակարգ ընդունվելու դրդապատճառների, ուսանողների ռեֆլեքսիայի զարգացման և մասնագիտական գործունեության վրա թողած ազդեցության հետ։ Արդիական խնդիր է գտնել ուղիներ ապագա մասնագետների պատրաստման արդյունավետության բարձրացման համար։ Սովորողների մասնագիտական ինքնորոշման արդյունավետությանը նպաստում են ինչպես ընտանիքը, հասարակությունը, այնպես էլ կրթական հասատությունների պայմանները և միջավայրը, որտեղ սովորում է ուսանողը։

ՈՒՍԱՆՈԱԿԱՆ ՀԵՏԱԴԱՐՁ ԿԱՊԻ ԵՎ ՊՐՈՖԵՍԻՈՆԱԼԻ ՈՐՈՇՄԱՆ ՈՒ WԻՆԵՐ Այսօրվա ժամանակակից հասարակությունը մեծ պահանջներ է դնում ապագա մասնագետների վրա։ Այդ պատճառով ուսանողների մասնագիտական ​​ինքնորոշման խթանման հետ կապված բոլոր խնդիրները թարմացվում են, հատկապես ցածր դասընթացներում։ Ուսանողների ինքնաճանաչման և անհատական ​​ինքնազարգացման հետ կապված հարմարվողականության գործընթացների խթանը կապված է բարձրագույն կրթության համակարգ ընդունվելու դրդապատճառների, դրանց արտացոլման զարգացման և մասնագիտական ​​գործունեության վրա ազդեցության հետ։ Այսօր ամենահրատապ խնդիրը ապագա մասնագետի համար ուղիներ գտնելն է բարձրացնել ուսումնական համակարգի արդյունավետությունը։ Հասարակության բարեկեցության համար անհրաժեշտ է, որ ապագա մասնագետները արագ և որակապես ձեռք բերեն նոր գիտելիքներ, հմտություններ և կարողություններ, ակտիվորեն նպաստեն մասնագիտական ​​տիրապետման ուղու հաստատմանը։ Հարկ է նշել, որ մասնագիտական ​​ինքնորոշման խթանմանը միտված «նոր ուղղությունները» պետք է կիրառվեն կրտսեր ուսանողների վրա, ովքեր պետք է լինեն մասնագիտացման ավելի վաղ փուլերում ՝ ստեղծելով դրական հուզական տրամադրություն իրենց ընտրած մասնագիտության համար, բարձրացնելով նրանց հետաքրքրությունը կրթական ոլորտում։ գործընթաց Համալսարանում վերոնշյալ գործընթացը կապված է անհատի կողմից իրականացվող գործունեության տեսակների որոշման, բուհական ոլորտում «ուսանող-համալսարան» հարաբերությունների համակարգի ձևավորման հետ 1։ Հարմարվողականությունը ենթադրում է ուսանող-անհատ շփում սոցիալ-մասնագիտական ​​փորձին, սոցիալական նոր գործառույթներին, համալսարանական մշակույթին, վարքի նորմերին։ Համալսարանում ուսանողների հարմարվելու հիմնական խնդիրներն առանձնացվում են. • ըստ ուսանողի, հարմարվողականություն համալսարանական համակարգին (նորմերի, սկզբունքների յուրացում, համակարգի ուսուցում), աշխատանքի քանակ։ - Մ., 1999, էջ. 250. • ըստ ուսանողի հարմարվելու նոր խմբին (դասընկերների խմբում), • ըստ կարողությունների զարգացման, որպես համարժեք փոխազդեցություն, • ըստ ուսանողների մասնագիտական ​​ինքնորոշման պատրաստակամության դրդապատճառի։ Ուսանողների մասնագիտական ​​ինքնորոշման ամենակարևոր դրդապատճառներից մեկը նախնական փուլերում (առաջին-երկրորդ կուրս) ապագա մասնագետների պատրաստումն է։ Համալսարանում մեծ արժեք ունի մասնագիտական ​​ինքնորոշման և անհատական ​​գործունեության խթանումը։ Պրյաժնիկովն առանձնացնում է գործունեության չորս ձևեր, որոնց վրա կարելի է ապավինել ուսանողների հետ աշխատանքում `ինքնորոշման մասնագիտության հատուկ դասընթացներ անցկացնելով և անհատի վրա հեռանկարներ կառուցելով։ մասնագիտական ​​աճի համար 2։ 1. մոտիվացիոն։ Դա հուզական, հուզական գործունեության (հետաքրքրություններ, կարիքներ) ձևավորում է, որի հիման վրա կարող են շարժառիթներ ստեղծվել մասնագիտական ​​ինքնորոշման հատուկ խնդիրներ լուծելու համար։ Մոտիվացիա նշանակում է հստակեցնել մասնագիտական ​​ինքնորոշման նպատակները։ 2. ognանաչողական-մտավորական։ Մասնագիտական ​​ինքնորոշման այս ուղղությունը իրականացվում է հիմնախնդիրների վրա հիմնված ուսուցման հիման վրա. • համատեղ գործունեության մեջ ներառել մասնագիտական ​​կողմնորոշման խնդիրներ, • բարդացնել խնդիրները, պահանջարկը զուգահեռ ձևակերպել, սեփական ունակությունները վերլուծելու կարողություն։ 3. Գործնական-վարքային գործունեություն, որը ձեւավորվում է աշխատանքում մեթոդների կիրառմամբ։ Այս փուլում երիտասարդներին տրվում է մեծ ազատություն ՝ ինքնուրույն առաջադրանքներ կատարելու համար։ Opportunityանկացած հնարավորություն օգտագործվում է անհատի համար յուրահատուկ գործունեություն ծավալելու համար (օրինակ ՝ հարցազրույցի գնալ, ժամանակավորապես աշխատել)։ Անհրաժեշտ է օգտագործել ցանկացած հնարավորություն `երիտասարդներին խմբային գործունեության մեջ ներգրավելու համար։ Այն պետք է նպաստի ապագա մասնագետների վստահությանը իրենց ուժի մեջ։ Ս., Մասնագիտական ​​և անձնական ինքնորոշման ակտիվացման մեթոդներ։ և հնարավորություն են տալիս ինքնուրույն լուծել իրենց խնդիրները։ 4. Բարոյականություն։ Այս փուլում ինքնորոշված ​​երիտասարդներին, առաջին հերթին, անհրաժեշտ է աջակցել, քանի որ նրանց դա շատ անհրաժեշտ է։ Անհրաժեշտ է ապագա մասնագետին ցույց տալ դժվար իրավիճակներում աջակցելու պատրաստակամություն։ Կարելի է պատմել շրջանավարտների և ուսանողների ինքնորոշման հաջող օրինակների մասին. Լավ կլինի կազմակերպել հոգեբանական-մանկավարժական խաղեր կամ դասընթացներ ՝ դրված նպատակներին հասնելու համար։ Այս տեսակի գործողությունները փոխկապակցված են և զուգահեռաբար ձեւավորվում են։ Ըստ Գալագանովայի, մասնագիտական ​​ինքնորոշման գործընթացում պրոֆեսորադասախոսական կազմը `դեկանը, ամբիոնի վարիչը, դասախոսը կարևոր դեր են խաղում ուսանողների մասնագիտական ​​ինքնորոշման, կրթական տեսակների մեջ։ , մասնագիտական ​​գործունեություն, հետազոտական ​​աշխատանք, հանդես գալ որպես մասնագետ-խորհրդատու։ Նրանք ուսանողների հետ խորհրդակցում են մասնագիտական ​​ինքնորոշման, կրթության, անձնական զարգացման հարցերի շուրջ Այս գործառույթը պետք է ակտիվորեն իրականացվի առաջին տարում, քանի որ անհրաժեշտ է օգնել ապագա մասնագետներին, խթանել համալսարանի կրթական միջավայրին հարմարվելու գործընթացը 3։ Մանկավարժի գործունեությունը զգալիորեն ավելի բարձր մակարդակ ունի, եթե իրականացվեն հետևյալ ուղղությունները. • գործնական պարապմունքների կազմակերպում, զրույց ուսանողական խմբում հարաբերությունների թեմայի շուրջ, • ապագա մասնագետների հնարավոր մասնագիտական ​​որակների քննարկում, զարգացման նպատակների իրականացում, • աջակցություն սոցիալական դիմանկարի մասնագիտական ​​զարգացում ուժեղ գծերի և որակների ձևավորում։ Այսպիսով, մասնագետը, դեկանը, ամբիոնի վարիչը, դասախոսը, հանդես գալով որպես մանկավարժ, մանկավարժ-հոգեբան, նպաստում են ուսանողների մասնագիտական ​​ինքնորոշմանը։ Մարդախայի խոսքով ՝ բարձրագույն ուսումնական հաստատության կրթական միջավայրը հատուկ կազմակերպված տարածք է մարդկանց և խմբերի ուսուցման համար։ Նա տալիս է ուսումնական հաստատությունների առանձնահատկությունների ընդհանուր նկարագիրը լայն և նեղ իմաստներով։ Լայն իմաստով, ըստ մասնագիտական ​​ուսումնական հաստատությունների, ուսանողների համար չկա համալսարան։ - Камерово, 1998, с. 139. Նահատակությունը, ներառում է ուսուցչական կազմը, դրանում ներդրված մշակույթն ու ավանդույթները, տեղեկատվության հնարավորությունները։ Նեղ իմաստով, ըստ անմիջական կրթական միջավայրի առանձնահատկությունների, այն իր մեջ ներառում է. Լսարաններ, կենտրոններ, պրակտիկա, ֆակուլտետ, ֆակուլտետի ավանդույթներ, ուսուցիչ-ուսանող կապեր։ Պրոֆեսոր Լ.Վ. Մարդիկ համալսարանի կրթական միջավայրից առանձնացնում են հետևյալ ոլորտները, որոնք կարևոր են ուսանողների մասնագիտական ​​ինքնորոշման խնդիրների ուսումնասիրման համար. (Համալսարանի կառավարման, պրոֆեսորադասախոսական կազմի, ամբիոնների, ամբիոնների, մշակութային միջավայրի մշակութային, մասնագիտական ​​մակարդակ ՝ հաստատություն, ամբիոններ , դասասենյակներ, ուսուցիչ-ուսանող, աշխատող-ուսանող հարաբերությունների մշակույթ, համալսարանական թանգարաններ, ֆակուլտետի պատմության մատչում), • կրթական (կրթական) կազմակերպություն, դասարանում ուղղակի հրահանգներ, Այս ոլորտները համատեղելով `հնարավոր է կանխատեսել և պլանավորել և անհատական ​​ինքնորոշում և զարգացման գործընթացներ կրթական միջավայրում 5 Ուսանողների մասնագիտական ​​ինքնորոշման արդյունավետությանը նպաստում է ընտանիքը, հասարակությունը, ինչպես նաև ուսումնական հաստատություններում ընդունված պայմանները, այն միջավայրը, որտեղ ուսանող է սովորում։ Բարձրագույն ուսումնական հաստատության կրթական միջավայրը անհրաժեշտ պայման է, կապի դաշտ մասնագիտական ​​համակարգում ուսանողների մասնագիտական ​​ինքնորոշման համար `նպաստելով անձի որոշակի միջավայրին հաջող հարմարվելուն` դրանով իսկ առաջնորդելով նրանց դեպի հանրային կյանք 6։ 4 укова В. И., Методика преподавания в вузе. - RGSU, 2006, էջ։ 22-27-ին։ Օքսանա Մարդանյան ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ԿԱՊԻ ԵՎ ՊՐՈՖԵՍԻՈՆԱԼԻ ԻՆՔՆԱԱՆԿՈՒԹՅԱՆ ՁԵՌՔԵՐ Բառեր. ։

example1171

example1171

Վան (Բիայնիլի, Ուրարտու, Արարատ) թագավորության ժամանակաշրջանի կարևոր հիմնահարցերից է ռազմագերիների թվի հստակեցման խնդիրը։ Հիմք ընդունելով Արգիշտի Ա-ի թողած «Խորխոռյան տարեգրությունը»՝ փորձել ենք ներկայացնել ռազմագերիների թիվը։ Սա այն ժամանակաշրջանն էր, երբ թագավորությունը հասել էր հզորության գագաթնակետին։ Այս ժամանակաշրջանում Արգիշտին հպատակեցրել է մոտ 300.000 ռազմագերու, իսկ մի մասին սպանելով թագավորության տարածք է բերել մոտ 150.000 ռազմագերիների, ովքեր հիմնական կատարել են ծանր աշխատանքներ։

ԱՐԳԻՇՏԻ Ա-Ի ԿՈՂՄԻՑ ՀՊԱՏԱԿԵՑՎԱԾ ՌԱԶՄԱԳԵՐԻՆԵՐԻ ԹՎԻՀՍՏԱԿԵՑՄԱՆ ՓՈՐՁՀայկական լեռնաշխարհը Ք.ա. IX դարում թևակոխեց պատմական զարգացմանորակապես նոր շրջափուլ։ Սա այն ժամանակաշրջանն էր, երբ Հայկական լեռնաշխարհում Նաիրյան համադաշնության հիմքի վրա վեր խոյացավ Վանի (Բիայնիլի,Ուրարտու, Արարատ) համահայկական թագավորությունը։ Ուրարտուն դարձավ ՀինԱրևելքի հզորագույն պետություններից մեկը, որի քաղաքական ազդեցությունըտարածվում էր ինչպես հարակից, այնպես էլ հեռավոր երկրներում։ Վանի (Բիայնիլի, Ուրարտու, Արարատ) թագավորությունը հզորության գագաթնակետին է հասնում Արգիշտի Ա-ի (Ք.ա. 786-764 թթ.) կառավարման ժամանակաշրջանում [9, 5]1։ Նկար 1. Արգիշտի Ա-ին (Ք.ա. 786-764 թթ.)Արգիշտին իր կառավարման հենց սկզբից քայլեր ձեռնարկեց թագավորությանընդարձակման ուղղությամբ՝ մի տարվա ընթացքում արշավանքներ ձեռնարկելովերկրի տարբեր ուղղություններով։ Ի վերջո, նրան հաջողվում է ստեղծել հզոր աշխարհակալություն, որը մեծ սպառնալիք է դառնում ժամանակի հզոր գերտերությունների համար։ Արգիշտի Ա-ի վարած քաղաքականության շնորհիվ թագավորության սահմանները հյուսիսում ձգվում էին մինչև Ճորոխի ավազան, Սևանա լճի հյուսիս-արևմտյանափերը և Չըլդըր լճից դեպի հյուսիս ընկած շրջանները, արևմուտքում և հարավ1 Մենուան ուներ երկու որդի՝ ԱրգիշտինևԻնուշպուան (Ունուշպուա, Unušpua)։ Արգիշտին շարունակեցերկրի կառավարումը, իսկ ինչ վերաբերվում է նրա եղբորը՝ Ինուշպուային, ապա վերջինիս մասին միքանի արձանագրություններ են պահպանվել, որոնցից մեկը գտնվում է Վանի «Կուրշու-Ջամի»մզկիթում։ Ամենայն հավանականությամբ, հորեղբոր՝ Սարդուրու պես բռնել էկրոնական ուղին ևդարձել Մուսասիրի գլխավոր քուրմը։ արևմուտքում՝ Եփրատի վերին և միջին հոսանքները, հարավում՝ մինչև Ասորեստան,արևելքում մինչև Ուրմիա լճի հյուսիսային և արևելյան ափերը։ Արգիշտիի նվաճումների վերաբերյալ հիմք է արքայի թողնած «Խորխոռյանտարեգրություն»-ը [11]2։ Նկար 2 և 3. «Խորխոռյան տարեգրություն»Տարեգրությունում հիշատակվում են մի շարք երկրներ, որոնց վրա արքան իրգերիշխանությունն է հաստատել և վերջիններս հարկադրված են եղել վճարելուարքայի սահմանած հարկը։ Վերջիններս ժամանակ առ ժամանակ փորձել են դուրսգալ ուրարտացիների3 գերիշխանությունից, սակայն ակնհայտ է, որ Արգիշտին կրկինենթարկել և մեծ թվով ռազմագերիներ է բերել երկրի կենտրոնական շրջաններ։ Միայն մեկ արշավանքի ընթացքում արքան երիկրի բուն տարածք էր բերումհազարից ավել ռազմագերիներ։ Իսկ այն, որ գահակալման ընթացքում արքան հզորգերտերություն է ստեղծում և նվաճում մեծ թվով երկրներ, հիմք է տալիս պնդելու, որռազմագերիների թվաքանակն իսկապես մեծ է եղել։ Փորձենք միայն «Խորխոռյան տարեգրությունում» պահպանված տեղեկությունների հիման վրա ներկայացնել Արգիշտի Ա-ի հպատակեցրած ռազմագերիներիթվաքանակը։ «Խորխոռյան տարեգրություն»-ում ներկայացված տեղեկություններն Արգիշտի Ա-ի արշավանքների ուղղությունների և թագավորություն բերված ռազմագերիների թվաքանակի վերաբերյալ։ Հիմք ընդունելով «Խորխոռյան տարեգրություն»ը՝ փորձենք ներկայացնել ընդանուր պատկերը՝ պարզելու, թե որ տարածքից ինչքան2 1827 թվականին ֆրանսիական Ասիական ընկերությունը Վան գործուղեց արևելագետ Ֆ. Է. Շուլցին,ով ընդօրինակեց մոտ 40 արձանագրություններ՝ դնելով ուրարտերենի ուսումնասիրության հիմքը։ Վերջինս 1828 թվականին հայտնաբերել է «Խորխոռյան տարեգրություն»-ը, որը ցայսօր հայտնիուրարտական ամենամեծ արձանագրությունն է։ «Խորխոռյան» ութ սյունակների արձանագրություններից առաջին յոթն են պարունակում Արգիշտի Ա-ի ձեռնարկած արշավանքների նկարագրությունները, իսկ վերջին՝ ութերորդ սյունակում գրված է արքայի անեծքը նրանց հասցեին, ովքեր կփորձենվնասել արձանագրությունը։ 3 «Ուրարտու» և «ուրարտացի» եզրույթներն աշխատանքում գործածվում են ոչ թե էթնիկական, այլժամանակային իմաստով։ ստրուկ է իր հետ բերել արքան։ Արձանագրությունը սկսվում է «նույն տարում երրորդանգամ զինվորներ գնդեցի» արտահայտությամբ։ Ակնհայտ է, որ ևս երկու արշավանքէ ձեռնարկել արքան։ Դժբախտաբար, արձանագրության առաջին սյունակը խիստվնասված է և չգիտենք թե, որ ուղղությամբ է արքան արշավել և ինչքան ռազմագերիէ իր հետ բերել թագավորության տարածք։ Այնուհետև Արգիշտին հիշատակում էԴիաուխի (երկիրը), որը հպատակեցնելուց հետո գրավում է Շերիազի երկիրը, հասնում մինչև Բութի քաղաք, արշավում Զաբախա՝ հասնելով մինչև Սիրիմութարա լեռը՝«..արշավեցի Դիաուխի (ցեղի) վրա... արքայի Դիաուխի (ցեղի) հպատակեցրի(?),գրավեցի Շերիազի (երկիրը), քաղաքները այրեցի, ամրոցները ավերեցի։ Կտրում էիմինչև Բութի (քաղաքը)։ Բուն (?) Բիանի (և) Խուշանի (երկրները) անջատեցի(?)ամբողջը (?) Թարիունի (երկրից)։ Արշավեցի Զաբախա (երկրի) վրա, գրավեցիԶաբախա (երկրի) գավառը (?)։ Կտրում էի մինչև Ուզինաբիթարնա (քաղաքը), մինչևՍիրիմութարա լեռը։ Ամբողջը (?) Մակալթունի քաղաքը Իյանի (երկրից) անջատեցի(?)։ Ելա Էրիախի երկրի վրա, արշավեցի Աբունի (երկրի) վրա։ Գրավեցի Ուրեյունիքաղաքն արքայական Վիտերուխի (երկրի)» [4, 6]։ Ամփոփելով այդ ժամանակաշրջանում կատարած արշավանքները՝ Արգիշտիննշում է, թե քանի ռազմագերի է իր հետ տարել՝ «Տասնինն հազար երկու հարյուր հիսունհինգ պատանի (քշեցի), տասը հազարհարյուր քառասուն զինվոր երիտասարդ, քսաներեք հազար երկու հարյուր ութսունստրկուհի(?), ընդամենը հինգ բյուր երկու հազար վեց հարյուր յոթանասունհինգ մարդ(մեկ) տարում։ Ոմանց սպանեցի, ոմանց կենդանի տարա» [4, 6]։ Արձանագրության վերոնշյալ հատվածում Արգիշտին նշում է, թե քանի հազարռազմագերի է տարել։ Հավանաբար, խոսքը վերաբերում է Ք.ա. մոտ 785 թվականին։ Վերոնշյալ հատվածն ամփոփելով՝ ունենում ենք հետևյալ պատկերը՝ 19.255 պատանի, 10.140 զինվոր, 23.280 ստրկուհի (ընդամենը՝ 52.675 ռազմագերի)։ Ք.ա. մոտ 784 թվականին արքան գրավում է Աբելիանիխի, Անիշթերգա, Կուարզանի, Ուլթուզաինի, Էթիունի և մի շարք այլ երկրներ՝«Խալդին արշավեց, սեփական զենքին(?) ենթարկեց Աբելիանիխի (ցեղի)երկիրը, Անիշթերգա (երկիրը), Կուարզանի (ցեղի) (երկիրը), Ուլթուզաինի (ցեղի)երկիրը, զգետնեց նրանց Արգիշտիի առջև։ ...Արգիշտին ասում է.– Գրավեցի Էթիունի(երկիրը)։ Կտրում էի մինչև [...] (երկիրը), մինչև Ուդուրե Էթիուխի (երկիրը)։ Մարդ, կինքշեցի» [4, 6]։ Շարունակելով արքան գրում է՝«Հենց նույն տարում արշավեցի Ումելունի(?) (երկրի) վրա, գրավեցի Ուրյա(երկիրը), Տերտուբի(?) (երկիրը), գրավեցի Մուրուզու (ցեղի) (երկիրը)։ «Մարե»-ականժայռը(?), (որ) ամրացված էր, կռվում գրավեցի, մարդ, կին քշեցի։ ԳրավեցիՈւբարուգիլդու քաղաքն արքայական [...]։ Կտրում էի մինչև Քուրուպերա (երկիրը),մինչև Թար(ե)րա (երկիրը) [...]։ Արշավեցի, վերադարձա զորությամբ Քուաունի(երկրի) վրա (...)»[4, 6]։ Տեքստի ավարտին արքան նշում է իր հետ բերած ռազմագերիներիթվաքանակը՝«Ընդամենը քսան հազար երկու հարյուր յոթանասունինը մարդ (մեկ) տարում։ Ոմանց սպանեցի, ոմանց կենդանի տարա» [4, 6]։ Հաջորդ արշավանքն Արգիշտին ձեռնարկում է Ք.ա. մոտ 783 թվականին։ Արգիշտին գրում է՝«Խալդին արշավեց, սեփական զենքին(?) ենթարկեց Խաթի (երկիրը), ենթարկեցԽիլարուադային, զգետնեց Արգիշտիի առջև։ ... Հենց այդ նույն օրը (ժամանակ)արշավեցի Խաթինիլի (երկրի) վրա, գրավեցի Նիրիբայի դաշտը (...), Խուրմա(?)(քաղաքը), (որ) ամրացված էր, կռվում գրավեցի ... Խալդյան մեծությամբ արշավեցիԽաթինիլի (երկրի) վրա։ Ամբողջ(?) Տուատեխիի երկիրն անջատեցի(?) բուն(?)Մելիտիայից։ Կտրում էի մինչև Պիթեյրա (քաղաքի) տակ, մինչև Մեծ(?) Մելիայանգետը, Մարմուա (և) Կալայա (երկրները)» [4, 6]։ «Երկու հազար հինգ հարյուր երեսունինը պատանի (քշեցի), ութ հազար վեցհարյուր իննսունութ երիտասարդ(?), տասնութ հազար քառասունյոթ կին, ընդամենըքսանինն հազար երկուհարյուր ութսունչորս մարդ (մեկ) տարում» (2539 պատանի,8698 երիտասարդ, 18047 կին, ընդամենը` 29.284 ռազմագերի) [4]։ Ք.ա. մոտ 782 թ. Արգիշտին շարունակում է ռազմական արշավանքները՝ընդարձակելով իր երբեմնի հզոր աշխարհակալությունը։ Արքան արշավանքը սկսումէ Էթիունի երկրի գրավմամբ։ «Խալդին արշավեց, սեփական զենքին(?) ենթարկեց Էթիունիենթարկեց Կեխունի (քաղաքի) երկիրը, զգետնեց Արգիշտիի առջև» [4, 6]։ (երկիրը),Այս ժամանակաշրջանում Արգիշտին կառուցում է Էրեբունի քաղաքը, որտեղ6600 մարդ է բնակեցնում։ «Վեց հազար վեց հարյուր մարդ ռազմական բնակեցրի այնտեղ ԽաթիյանԾուպայից» [4, 6]։ «Հենց այդ նույն տարում արշավեցի Ուբուրդա (երկրի) վրա։ Իշ(..)լուբուրաարքային (և) Ուբուրդա-ալխի երկիրը գրավեցի։ Էրդուա քաղաքը գրավեցի, Վիշուշե(երկիրը) հպատակեցրի։ Մարդ, կին հանեցի այնտեղից։ Արշավեցի Խախիա (երկրի)վրա» [4, 6]։ Վերոնշյալ արշավանքների ընթացքում ևս արքան մեծ թվով ռազմագերիներ էբերում թագավորություն։ «Ութ հազար վեց հարյուր քառասունութ պատանի (քշեցի), երկու հազար վեցհարյուր հիսունհինգ երիտասարդ, ութ հազար չորս հարյուր իննսունյոթ ստրկուհի,ընդամենը՝ տասնինն հազար յոթ հարյուր իննսուն մարդ (մեկ) տարում» [4, 6]։ Ք.ա. մոտ 781 թվականի արշավանքի վերաբերյալ Արգիշտին գրում է՝«Խալդին արշավեց, սեփական զենքին(?) ենթարկեց ասորեստանյան զորքը,ենթարկեց Արսիթա (ցեղի) երկիրը, զգետնեց նրանց Արգիշտիի առջև» [4, 6]։ Շարունակելով արշավանքը արքան գրում է՝«Խալդյան մեծությամբ հողաշերտը խորտակեցի (?) Դադեի առջև Քուլաշելեռան։ (...) տասնմեկ (?) հազար չորս հարյուր երեսունինը պատանի այնտեղից քշեցի(?)։ Ասորեստանցիներին վռնդեցի, սպանեցի, հանեցի երկրիցս։ Հենց այդ նույնտարում արշավեցի Մենաբշու (քաղաքի) վրա, Դուկկամա (քաղաքի) վրա։ (...)քաղաքնարքայական (և) երկիրնիրգրավեցի։ (...) Շաարա-Ռաա (քաղաքը) Պուշթու(երկրի)։ Արշավեցի Բաբիլու(ինի) (քաղաքի) երկրիվրա, (...) Բարուաթա (երկրի) վրա,Պարշուա (երկրի) վրա» [4, 6]։ «Հինգ(?) հազար(?) քառասուն մարդ (մեկ) տարում» [4, 6]։ Վերոնշյալ հատվածում սեպագիր տեքստը վնասված է, ինչը հստակ տեսանելիէ տեքստի սկզբի հատվածում՝ մոտ 5040 ռազմագերի։ Ք.ա. մոտ 780 թ. արքանՊուշթու, Թարիունի և այլ երկրներից ու քաղաքներից մի քանի հազար ռազմագերի էիր հետ բերում բուն թագավորության տարածք։ «Խալդին արշավեց, սեփական զենքին (?) ենթարկեց ասորեստանյան զորքը,ենթարկեց Պուշթու (երկիրը), Թարիունի (երկիրը), զգետնեց նրանց Արգիշտիի առջև»[4, 6]։ Արքան շարունակում է իր նվաճումները և հաջողությամբ իրականացնում Արխա(KURAr-ha), Պուշթու (KURBu-uš-tú) երկրների, Աբուրզանի (URUA-bur-za-ni), Կադուկանիու(URUQa-du-qa-ni-ú) քաղաքների հպատակեցումը4։ 4 Վերոնշյալ երկրներից բացի հիշատակվում են նաև մի քանի այլ երկրներ և քաղաքներ։ Արձանագրության մեջ սեպագիր տեքստի այս հատվածը վնասված է, ինչը դժվարեցնում է արձանագրությանհստակ վերծանությունը։ «Տասնութ հազար ութ հարյուր քսանյոթ մարդ (մեկ) տարում (քշեցի)։ Ոմանցսպանեցի, ոմանց կենդանի տարա» (ընդամենը՝ 18.827 ռազմագերի) [4, 6]։ Ք.ա. մոտ 779 թվականի արշավանքի վերաբերյալ արքան գրում է` «Խալդին արշավեց, սեփական զենքին(?) ենթարկեց Իյանե երկիրը, ենթարկեցՄանա (երկիրը), Պուշթու (երկիրը), զգետնեց նրանց Արգիշտիի առջև» [4, 6]։ Նույն թվականին արքան գրավում է նաև Էրատելի քաղաք (URUE-ra-ţè-[li-e) ևՄյուս Էրատելե քաղաքը ([URU]E-ra-ţè-li-e ú-li ha-ú-b[i])։ Գրավելով մի շարք քաղաքներև երկրներ՝ Արգիշտին թագավորության սահմանները հասցնում է ընդհուպ Վիխիքաքաղաքը5։ «Տասնութ հազար երկու հարյուր քառասուներեք մարդ (մեկ) տարում (քշվեցի)։ Ոմանց սպանեցի ոմանց կենդանի տարա» (ընդամենը՝ 18.243 ռազմագերի) [4, 6]։ Արգիշտի Ա-ը հաջորդ տարի՝ Ք.ա. մոտ 778 թ.-ին էլ շարունակում է իրաշխարհակալության ընդարձակումը`«Խալդյան մեծությամբ արշավեցի Մանա (երկրի) վրա, գրավեցի Իրքիունե(երկիրը), կտրում էի մինչև Ասորեստանյան հարթավայրը։ Վեց հազար չորս հարյուրյոթանասունմեկ մարդ (մեկ) տարում (քշեցի)» (ընդամենը՝ 6471 ռազմագերի) [4, 6]։ Ք.ա. մոտ 777 թվականին արքան շարժվում է Մանա, Պուշթու և այլ երկրներ`«Խալդյան մեծությամբ արշավեցի Պուշթու (երկրի) վրա, գրավեցի Առկայայիդաշտը Շաթիրա-Ռազա (երկրից)։ Ամբողջ (?) Ույիշթե (երկիրը) անջատեցի (?) բուն (?)Ուվշե (երկրից)։ Կտրում էի մինչև Ալատեյե լեռը» [4, 6]։ «Յոթ հազար հարյուր յոթանասուներեք մարդ (մեկ) տարում (քշեցի)։ Ոմանցսպանեցի, ոմանց կենդանի տարա» (ընդամենը՝ 7073 (7873) ռազմագերի) [4, 6]։ 6Ք.ա. 776 թ. Արգիշտին դարձյալ արշավում է Ուրմիա լճի հարավ-արևելք ընկածշրջաններ`5 Վիխիքա քաղաքը Պուշթու երկրի քաղաքներից էր։ 6 Տարբեր սկզբնաղբյուրներում թիվը տարբերվում է (7073 կամ 7873)։ «Արգիշտին ասում է. – (....) զորքի մեջ՝ գնդի առջև, արշավեցի (և) Սիրա(քաղաքը) վերապաշարեցի Մանա (երկրի)» [4, 6]։ «Երեք հազար երկու հարյուր յոթանասուն մարդ (մեկ) տարում (քշեցի)»(ընդամենը՝ 3270 ռազմագերի) [4, 6]։ Հաջորդ տարի`Ք.ա. մոտ 775 թ.-ին,Արգիշտին շարունակում է նվաճումները`«Խալդին արշավեց, սեփական զենքին(?) ենթարկեց Տուարածյան դաշտը մինչևՔուրքու (լեռը), ենթարկեց Մանա (երկրի) զորքը, զգետնեց նրանց Արգիշտիի առջև…» [4]։ Վերոնշյալ արշավանքից հետո արքան թագավորության տարածք է բերումընդամենը 13.979 ռազմագերի։ Ք.ա. մոտ 774 թ. արքան շարունակում է իր թագավորության հզորացումը՝նվաճելով մի շարք երկրներ։ Արգիշտին գրում է. «Խալդին արշավեց, սեփական զենքին(?) ենթարկեց Մանաերկիրը, ենթարկեց Էթիունի (երկիրը), զգետնեց նրանց Արգիշտիի առջև» [4]։ Էթիունի երկրի նվաճումից հետո արքան շարունակում է արշավանքը և գրավումԷրիախի (ցեղի) երկիրը, Կաթարզայան (ցեղի) երկիրը` հասնելով մինչև Իշկիգուլուերկիրը։ Արշավանքի ընթացում կռվով գրավում է Վիտերուխիական երկրի Ամիդուքաղաքը։ Վերոնշյալ հատվածում արձանագրությունը վնասված է և անհնար է հասկա-նալ,թե քանի հազար ռազմագերի է հպատակեցրել արքան։ Սակայն, հաշվի առնելովնախորդ արշավանքներից հետո բերված ռազմագերիների թիվը՝ ակնհայտ է, որ այսարշավանքի ընթացքում ևս արքան մեծ թվով ռազմագերիներ է բերել։ Հաջորդ տարի՝ Ք.ա. մոտ 773 թ.-ին, Արգիշտին գրավում է Թարիու երկիրը, 11ամրոցներ և այլն։ Նույն տարում արքան գրավում է նաև Իշկիգուլու երկիրը։ Սեպագիրտեքստում այս հատվածը վնասված է և ռազմագերիների հստակ թիվ չի պահպանվել։ Ք.ա. մոտ 772 թ. արշավանքի վերաբերյալ արքան գրում է՝ «Քաղաքները այրեցի, մարդ, կին տարա դեպի Բիաինելե (երկիրը)։ Ընդամենըքսան (?)չորս հազար ութ հարյուր տասներեք մարդ (մեկ) տարում (քշեցի)» (ընդամենը՝24.813 ռազմագերի) [4]։ Տարեգրության վերջին սյունակը մեզ կարևոր տեղեկությունչի հաղորդում։ Աղյուսակ 1.Սեպագիր տեքստերում ռազմագերիների թիվնըստ Հարությունյանի, Սալվինիի և Մելիքիշվիլիի։ Հարությունյան ՏարեթիվՔ.ա. մոտ 785 թ.Ք.ա. մոտ 784 թ.Ք.ա. մոտ 783 թ.Ք.ա. մոտ 782 թ.Ք.ա. մոտ 781 թ. 22.439/5.40=27.479 Ք.ա. մոտ 780 թ.Ք.ա. մոտ 779 թ.Ք.ա. մոտ 778 թ.Ք.ա. մոտ 777 թ.Ք.ա. մոտ 776 թ.Ք.ա. մոտ 775 թ.Ք.ա. մոտ 774 թ.Ք.ա. մոտ 773 թ.Ք.ա. մոտ 772 թ.ԸնդամենըՍալվինի Մելիքիշվիլի Աղյուսակ 1-ից կարելի է ենթադրել, որ իրենց ռազմական արշավանքներիընթացքում ուրարտացիները Ք.ա. 785-772 թթ. ընթացքում հպատակեցրել են մոտ300.000 ռազմագերիների (թիվը գրվել է՝ հաշվի առնելով, որ Ք.ա. մոտ 774 և Ք.ա.մոտ 773 թթ. տվյալները բացակայում են)։ Սակայն «Խորխոռյան տարեգրությունում»Արգիշտին թագավորություն բերված ռազմագերիների թվի հետ միասին նշում է, որմի մասին սպանել է։ Գրեթե բոլոր թվական տվյալների կողքին արքան գրում է.«ոմանց սպանեցի, ոմանց կենդանի տարա» արտահայտությունը, ինչից ակնհայտ է,որ իսկապես, ռազմագերիների մի մասին արքան սպանել է։ Հավանաբար արքանհպատակեցրել է մոտ 300.000 ռազմագերիների, սակայն թագավորության տարածքէ տարել միայն կեսին՝ մոտ 150.000-ին։ Թագավորության տարածք բերված ռազմագերիների թիվը խիստ մեծ էր։ Հարցէ առաջանում թե ինչու էր արքային անհրաժեշտ այսքան մեծ թվով ռազմագերիներ,եթե ընդամենը մեկ ուղղությամբ արշավելով արքան հազարից ավելի ռազմագերիներէր բերում մայրաքաղաք։ Թագավորությունում ռազմագերիների կատարած հիմնական գործառույթները։ Թագավորությունում հիմնական ծանր աշխատանքները կատարում էինստրուկները։ Վերջիններս կառուցում էին քաղաքներ, ամրոցներ, ճանապարհներ,պաշտպանության համար նախատեսված հատուկ նշանակության շինություններ։ Ստրուկների մի մասը ներգրավվում էր տնտեսական աշխատանքներին։ Փորձենքներկայացնել թե ռազմագերիները որ բնագավառներում և ինչ աշխատանքներ էինկատարում։ Ռազմական Անհրաժեշտության դեպքումհամալրում էինբանակը։ Տնտեսական Արքունական տնտեսություն Արքունիքում ծառայությունէին կատարում։ ԱյլՔաղաքաշինություն Թագավորությունումհիմնական ծանրաշխատանքները կատարումէին ստրուկները։ Նրանքկառուցում էին քաղաքներ,բերդեր, տաճարներ և այլն։ Մասնակցում էինՏաճարային տնտեսություն Մասնակցում էինարքայիԹագավորը որոշկազմակերպածքանակությամբ ստրուկներ էրռազմականարշավանքներին։ տալիս տաճարներին։ ջրանցքների կառուցմանը,անցկացնում էին ոռոգմանհամակարգեր և այլն։ Մասնավոր տնտեսություն Որոշ զինվորականների լավծառայության դիմացթագավորը որոշքանակությամբ ստրուկներ էրտալիս, որոնք էլ դառնում էինտվյալ զինվորականիծառայողները։ Անասնապահությամբ էինզբաղվում։ Այգեգործությամբ էինզբաղվում։ Խաղողագործությամբ էինզբաղվում։ Հարց է ծագում, թե որ բնագավառում թվով քանի ստրուկ է ներգրավված եղել։ Թիվը հստակեցնելու համար անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել բանակի թվին ևհասկանալ, թե մոտավորապես քանի ստրուկ է մասնակցել ռազմական արշավանքներին։ Վանի թագավորության արքաները քայլեր էին ձեռնարկում թագավորությանընդարձակման ուղղությամբ, ուստի բանակի համալրումը խիստ կարևոր հարց էր։ Հատկապես կարևոր էր այն դեպքում, երբ մի տարվա ընթացքում արքաները տարբերուղղություններով էին իրականացնում ռազմական արշավանքները։ Օրինակ՝Ուիտերուխի, Լուշա, Կատարզա երկրների դեմ կատարված արշավանքի ընթացքումուրարտական բանակը կազմված է եղել՝ 15.000 հետևակից, մի քանի հազար 460հեծյալներից, 66 մարտակառքերից [3]։ Մեկ այլ արշավանքի ընթացում բանակըկազմված էր՝ 9174 հեծյալներից, 2704 հետևակներից, 106 մարտակառքերից7։ Ռազմագերիների մի մասը, ենթադրում ենք, որ համալրել են բանակը [2]։ Սակայն, անշուշտ, ռազմագերիների թիվը փոքր էր, քանի որ արշավանքներիընթացքում վերջիններիս կողմից ապստամբության վտանգ կառաջանար։ Հավանաբար, ստրուկների շահագործումն ինչպես Ուրարտուում, այնպես էլԱսորեստանում, մեծ չափերի է հասել։ Պատահական չէ, որ Ք.ա. 7-րդ դարումուրարտացի ու ասորեստանցի փախստականներ են տեղափոխվել Արմե-Շուպրիա(Սասուն), որտեղ պայմանները բավականին մեղմ էին [7, 3]։ Արդեն Ք.ա. 7-րդ դարում Ուրարտուի և Ասորեստանի շահագործվող տարրերիփախուստը մեծ չափերի էր հասել։ Ասվածի վառ ապացույց է այն, որ Ասորեստանիթագավոր Ասախադդոնը (Ք.ա. 681-669 թթ.) Ք.ա. 673 թվականին ստիպված էրռազմական արշավանք ձեռնարկել դեպի Արմե-Շուպրիա՝ վերադարձնելու այստեղապաստանած փախստականներին [1, 8, 3]։ Թագավորի համաձայնությամբ ռազմագերիների մի մասը բաժին էր հասնումզինվորներին։ Կարելի է ենթադրել, որ թեպետ ոչ բոլոր զինվորները, բայց և այնպես,մասնավոր տնտեսություն են ունեցել՝ ռազմագերիներին օգտագործելով որպեսաշխատողուժ։ Արշավանքների ընթացքում, երբ արքան լքել է նվաճած երկիրը, հավանաբար,զինվորները նունպես ռազմագերիներ են բերել։ Մասնավոր տնտեսությունները ևս հիմնված էին ստրուկների և ռազմագերիներիշահագործման վրա, որոնց ձեռք էին բերում նաև առևտրի միջոցով [4, 10, 3]8։ 7Սարդուրյան տարեգրության մեջհիշատակվում էին 350.000 հետևակ և հեծելազոր։ Սա բավականինմեծ ուժ ժամանակի համար։ 8 Վանի թագավորությունում ստրուկներ ձեռք բերելու հիմնական աղբյուրը պարբերաբար վարվողպատերազմներն էին։ Յուրաքանչյուր արշավանքի ընթացքում ուրարտական արքաները թագավորության տարածք էին բերում հարյուրավոր ռազմագերիներ, որոնց թիվը երբեմն հասնում էրհազարների։ «Խորխոռյան տարեգրության» տեքստերի համաձայն՝ Արգիշտի Ա-ը Վանի թագավորություն է տեղափոխել 150-200 հազար մարդ։ Արձանագրություններում նշվում է նաև, որ ռազմագերիներիմի մասին սպանել են, իսկ մյուս մասին՝ կենդանի տարել։ Հաշվի առնելով, թե որքան կարևոր էինՎանի թագավորությունում հազարավոր ռազմագերիներ շինարարական ծանրաշխատանքներ էին կատարում։ Ռազմագերիների մի մասը վերածվում էր ստրուկների՝ օգտագործվելով տաճարային, վարչական, ռազմական վերնախավին պատկանող տնտեսություններում։ Իսկ մյուս մասին ընդգրկում էին գյուղական համայնքներիմեջ։ Ստրուկները մասնակցում էին քաղաքների, ամրոցների, արհեստական լճերի,ոռոգիչ համակարգերի, ջրանցքների կառուցմանը։ Սակայն տեղեկություններ չենպահպանվել այն մասին, թե ինչպիսին է եղել ստրուկների դերը տաճարային ևարքայական տնտեսություններում։ Ամփոփելով պետք է նշել, որ Արգիշտի Ա-ի [9, 5] կառավարման ժամանակաշրջանում ուրարտացիների կողմից հպատակեցված ստրուկների թիվը 300.000-իէր հասնում։ Արքան միայն մեկ արշավանքի ընթացքում հազարավոր ստրուկներ էրբերում թագավորության տարածք։ Ք.ա. 785-772 թթ. ընթացքում ուրարտացիներըհպատակեցրել են մոտ 300.000 ռազմագերի։ Սպանելով մի մասին, թագավորությանտարածք են բերվել մոտ 150.000 ռազմագերիներ (թիվը գրվել է՝ հաշվի առնելով, որՔ.ա. մոտ 774 և Ք.ա. մոտ 773 թթ. տվյալները բացակայում են)։ «Խորխոռյան տարեգրությունում» Արգիշտին թագավորության տարածք բերվածռազմագերիների թվի հետ միասին նշում է, որ մի մասին սպանել է։ Ուստի, կարելի էենթադրել, որ արքան հպատակեցրել է մոտ 300 հազարին, սակայն թագավորությանտարածք է տարել միայն մի մասին։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Ադոնց Ն., Հայաստանի պատմություն, Երևան, 1972, էջ 137-8։ [2] Գրեկյան Ե., «Բիայնիլի-Ուրարտու. Պետություն և հասարակություն (պատմահնագիտական հետազոտություն)» դոկտորական ատենախոսություն, Երևան, 2016,էջ 209-11։ [3] Հարությունյան Ն. Վ., Ուրարտու պետության կազմավորումը, «Հայ ժողովրդիպատմություն», ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, հատոր Ա, Երևան, 1971, էջ 342-8։ [4] Հայ ժողովրդի պատմության քրեստոմատիա, հատոր Ա, Երևան, 2007, էջ 161-73։ [5] Ղափանցյան Գ., Ուրարտուի պատմությունը, Երևան, 1940, էջ 156։ ռազմագերիներն ուրարտական տնտեսության համար, կարելի է ենթադրել, որ սպանել են միայնանաշխատունակներին։ Հնարավոր է, որ սպանել են նաև այլ անձանց՝ մյուս ստրուկներին վախեցնելով, թե ինչ ճակատագրի կարժանանան չենթարկվելու դեպքում։ Ռազմագերիներին նաև վերաբնակեցնում էին։ Արձանագրություններից տեղեկանում ենք, որ Արգիշտի Ա-ը Ք.ա. 782 թ. 6600 ռազմագերիների (Խաթե և Ծուփանի երկրներից) վերաբնակեցրել է Էրեբունիում։ I Testi, Roma,Բաղումյան ՍիրանուշԱՐԳԻՇՏԻ Ա-Ի ԿՈՂՄԻՑ ՀՊԱՏԱԿԵՑՎԱԾ ՌԱԶՄԱԳԵՐԻՆԵՐԻ ԹՎԻՀՍՏԱԿԵՑՄԱՆ ՓՈՐՁԲանալի բառեր՝ Ուրարտու, թագավորություն, Արգիշտի Ա, ռազմագերի,«Խորխոռյան տարեգրություն», ռազմական արշավանք, տնտեսություն,աշխատանք, զինվորական, գրավել։

example2340

example2340

Սոցիալական գործընկերությունը, գործելով տրիպարտիզմի հիմքով, աշխատաշուկայի հիմնական սուբյեկտների` գործատուների և վարձու աշխատողների համար այսօր հանդես է գալիս որպես ձևաչափ կամ գործիք` արդյունավետ քննարկումների, օպտիմալ լուծումների, փոխզիջման, համագործակցության և կոլեկտիվ բանակցությունների անցկացման համար։ Պետության դերը անհրաժեշտ իրավական, տնտեսական, կազմակերպչական, ֆինանսական և այլ ռեսուրսներով ՍԳ սուբյեկտներին ապահովելն է։ Բոլոր այս նպատակների հասանելիության երաշխիքը պետությունմասնավոր հատվածի արդյունավետ համագործակցությունն է, ՀՀ-ում սոցիալական եռակողմ գործընկերության ներդաշնակ զարգացումը, ինչպես նաև արհմիությունների և գործատուների միությունների կառուցվածքային և գործառութային ռադիկալ փոփոխությունը։

Նիկողոսյան Քրիստինե ՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ ԳՈՐԸՆԿԵՐՈՒԹՅԱՆ ԴԵՐԸ ՀՀ ՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ ՔԱOLԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱՏԵՔՍՈՒՄ Հայ իրականության պատմական զարգացման խճանկարը պարզ է դարձնում այն ​​փաստը, որ Հայաստանում անցումը կապիտալիստական ​​հարաբերությունների տեղի ունեցավ հեղափոխության արտաքին և արտաքին բացասական ազդեցությունների պատճառով։ , Հետխորհրդային հասարակությունների համար սոցիալական ոլորտի նոր զարգացումները արմատապես փոխակերպեցին հասարակական կապերը։ Սոցիալական շերտավորումը և հասարակության կենսամակարդակի հետևանքով կտրուկ անկումը հրամայական են դարձնում սոցիալական գործակցության այնպիսի գործիքի օգտագործումը։ Այլ կերպ ասած, սոցիալական գործընկերությունը դիտվում էր որպես սոցիալական կայունության ապահովման մեխանիզմ և փոխադարձ համաձայնություն `որպես հասարակական կայուն զարգացման հիմք։ Սոցիալական գործընկերությունը հարաբերությունների համակարգ է, որը ձևավորվում է աշխատողների և գործատուների միջև պետական ​​միջնորդության շրջանակներում։ Այն ենթադրում է մի շարք ինստիտուտներ, մեխանիզմներ և գործընթացներ, որոնք ուղղված են բանակցային գործընթացում հավասարակշռություն ապահովելուն, որտեղ կողմերը քննարկում են զբաղվածության, վարձատրության, զբաղվածության և զբաղվածության սկզբունքներին վերաբերող հարցեր։ Բանակցային գործընթացն, ըստ էության, կհանգեցնի փոխզիջման ՝ կորպորատիվ և հանրային շահերի իրացման համար [1]։ Ագապովան կարծում է, որ սոցիալական գործընկերությունը հասարակության մեջ առկա խնդիրները լուծելու գործիք է։ Բացի այդ, այն նպատակ ունի ստեղծել նոր դաշինքներ և կոալիցիաներ, որոնք կենտրոնացնելու են համայնքի կառավարումը։ Վոլգինը սոցիալական գործընկերությունը դիտում է որպես պետական ​​աշխատողների և գործատուների միջև հարաբերությունների համակարգ `պետության միջամտության միջոցով, որը նպատակաուղղված է սոցիալական և աշխատանքային ոլորտներում տնտեսական շահերի հաշտեցմանը և սոցիալական-աշխատանքային հակասությունների լուծմանը։ Վերոնշյալ սահմանումները տեսանելի են դարձնում այն ​​փաստը, որ սոցիալական գործընկերությունն ուղղված է աշխատանքային հարաբերությունների կարգավորմանը, հակամարտությունների և խնդիրների կարգավորմանը։ Այլ կերպ ասած, շեշտադրվում է աշխատանքի, աշխատանքային օրենսդրության և շեշտադրումների ծավալը և իրականությունը։ Աշխատանքային օրենսդրությունը և աշխատանքային իրավունքները ոչ միայն սոցիալ-տնտեսական, այլ նաև մարդու հիմնարար իրավունքներն են։ Աշխատանքի հետ կապված մարդու իրավունքների ընդհանուր հայտարարը, ըստ էության, աշխատանքն է։ Societyանկացած հասարակության նյութական հիմքը մարդկանց աշխատանքային գործունեությունն է։ Հաշվի առնելով Հայաստանի Հանրապետությունում սոցիալական գործընկերության հիմքերը `առաջին հերթին ուսումնասիրել է դրա ձևավորման պատմական հիմքերը, որոնք պարզ կդարձնեն դրա ծագման հիմնական անհրաժեշտությունը։ 19-րդ դարի առաջին տասնամյակների ընթացքում Արեւելյան Հայաստանը, ինչպես նաև Վրաստանը և Ադրբեջանը վերջնականապես ազատագրվեցին «Օսմանյան կայսրության լծից» և միացան ցարական Ռուսաստանին։ Արևելյան Հայաստանի համար ստեղծվել են բարենպաստ պայմաններ տնտեսական և մշակութային զարգացման համար։ Այնուամենայնիվ, Ռուսաստանի միապետություն մտած բոլոր ժողովուրդները, ներառյալ հայերը, ենթարկվեցին ցարիզմի, դաժան ազգային հետապնդումների և անխնա շահագործման գաղութատիրական դաժան ռեժիմի։ Հետ-բարեփոխումների շրջանը նշանավորվեց կապիտալիզմի արագ զարգացմամբ ինչպես Ռուսաստանում, այնպես էլ Անդրկովկասում։ Կապիտալիստական ​​հարաբերությունները սկսեցին զարգանալ նաև Հայաստանում։ Արդյունաբերությունն ու առեւտուրը սկսեցին դանդաղ աճել։ Հայաստանի գյուղացիության համար ստեղծվել են բարենպաստ պայմաններ հատկապես 1870-ին։ Ագրարային բարեփոխումներից հետո, չնայած հայ գյուղացիության վիճակը դեռ շատ վատ էր, հողատերերը նախկինում շարունակում էին ճնշել ազատագրված գյուղացիությանը։ Կապիտալիզմի զարգացման արդյունքում Անդրկովկասում հայտնվեց նոր դաս ՝ առևտրաարդյունաբերական բուրժուազիան։ Բուրժուազիան զարգացման, արտադրության միջոցների, փոխանակման միջոցների հեղափոխության արդյունք է, որի առաջացման հետ մեկտեղ ձեւավորվում է բանվոր դասակարգը։ Այսպիսով, բուրժուազիան ծնեց իր հակադրությունը։ Կապիտալի կենտրոնացումը հասարակության որոշակի խավի, այս դեպքում ՝ բուրժուազիայի ձեռքում, հանգեցրեց հարաբերությունների վերափոխման։ Կապիտալիզմի զարգացման սկզբնական փուլում երկու դասերի փոխազդեցությունը հանգեցրեց այդ դասերի հակասական շահերի ի հայտ գալուն։ Կապիտալիզմի ծագման հենց սկզբից ՝ կապիտալիստները, իրենց իսկ շահի համար, աշխատողին ստիպում էին աշխատել առանց իրենց հնարավորությունների, ծայրահեղ ծանր և վնասակար պայմաններում ՝ առանց ժամկետի։ Նման պայմաններում ակնհայտ է, որ բացակայում է ոչ միայն աշխատանքային պաշտպանություն տերմինի օգտագործումը, այլ նաև գործնականում դրա ապահովման համար համապատասխան երաշխիքների ստեղծումը։ Նման պայմաններում երկու սուբյեկտների գործունեության շրջանակներում անհրաժեշտ է դառնում ստեղծել մեխանիզմ, որը պարարտ հող կպատրաստի հակամարտության հաղթահարման համար։ Սկզբնապես այդպիսի մեխանիզմը ձեւավորվեց անաղմուկ, որի արդյունքում աշխատանքային ժամերը կրճատվեցին, աշխատավարձը բարձրացվեց։ Նման իրավիճակում վարձու աշխատողների ուժն ու հնարավորությունն ավելի մեծ էին, քան կապիտալիստինը։ Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ կապիտալիզմի զարգացման սկզբնական փուլում նրանց աջակցում էր պետությունը, որի հիմնական դերը օրենսդրական կարգավորումն էր։ Այս շրջանում լայնորեն հավատում էին, որ պետությունը ստանձնել է «գիշերային պահակ» -ի դերը ՝ այն մտադրությամբ, որ ոչ ոք չի խախտի իրերի կարգը։ Նման իրավիճակում աշխատողները չէին կարող հույսը դնել չեզոքության քաղաքականություն վարող պետության վրա։ Անհրաժեշտ էր միավորվել ՝ իրենց շահերից բխող օրենքների ընդունմանը հասնելու համար։ Սա բացատրում է, թե ինչու շատ երկրներում գործում էին արհմիությունների կազմավորումն արգելող օրենքներ։ Արդյունքում, միայն 19-րդ դարի վերջին նրանք օրինականացրեցին իրենց գործունեությունը։ Դրան հաջորդեցին աշխատանքային օրենսգրքերի փոփոխությունները և արհմիությունների ստեղծումը։ Ահա այսպես դրվեցին արհմիութենական գործունեության հիմքերը։ 1919 Ստեղծվեց Աշխատանքի միջազգային կազմակերպությունը, բայց սոցիալական գործընկերությունը դեռ չէր գործում։ Տեսական և գործնական մակարդակում սոցիալական գործընկերության գաղափարի ձևավորումը տևեց մոտ կես դար։ Բնականաբար, այս տարածաշրջանում տեղի ունեցան որոշակի սոցիալ-տնտեսական փոփոխություններ, որոնց դիտարկման արդյունքում ակնհայտ կդառնա սոցիալական գործընկերության առաջացման հրամայականը։ Այս ժամանակահատվածում կապիտալիզմը մտավ զարգացման նոր փուլ, արտադրության մասշտաբներն ընդլայնվեցին, և արտադրությունը միջազգայնացվեց։ Մրցակցությունն ակնհայտ էր ինչպես երկրի ներսում, այնպես էլ դրսում։ Այս արհմիությունների կազմակերպած գործադուլները ժամանակավորապես դադարեցրեցին արտադրությունը, որի արդյունքում սեփականատերերը բախվեցին ավելի լուրջ խնդիրների, քան 20-30 տարի առաջ։ Արտադրության միջազգայնացումը արտաքին շուկաներ ունենալու անհրաժեշտությունն ավելի է բարդացրել գործադուլների ընթացքում։ Գործադուլների պատճառով մրցակիցները սեփականատերերին ուղղակիորեն պարտվեցին, ինչը հանգեցրեց շահույթի կրճատմանը։ Այսպիսով, տերերին այլ բան չէր մնում, քան համագործակցել արհմիությունների հետ։ Նման իրավիճակում, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո, արհմիություններն արդեն նշանակալից ուժ էին կազմում։ Սա փոխեց սոցիալական-աշխատանքային հարաբերությունների բնույթը, նպաստեց աշխատողների և գործատուների միջև հարաբերությունների ձևավորմանը։ Պետության դերը կփոխվի։ 20-րդ դարի առաջին կեսին պետությունը տնտեսական ոլորտում «գիշերային պահակ» -ի դերից անցավ ակտիվ գործունեության։ Միջամտությունն ակնհայտ էր ոչ միայն տնտեսական, այլ նաև սոցիալական ոլորտներում։ Այս ալիքի ազդեցության տակ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո ներդրվեց նոր հայեցակարգ ՝ «Բարօրության պետություն» (WelfareState)։ «Ընդհանուր բարեկեցիկ պետություն» հասկացությունը հիմնված էր սոցիալական ապահովության, նվազագույն աշխատավարձի և այլ գործիքների միջոցով մատչելի կրթության և առողջապահության համակարգի ստեղծման վրա։ Այսպիսով, ժողովրդավարական ընթացակարգերի և մեխանիզմների դերը պետական ​​կառավարման գործընթացում սկսեց ամրապնդվել։ Կոլեկտիվ բանակցությունների միջոցով 1919 թ. Աշխատանքի միջազգային կազմակերպության շրջանակներում հիմք դրվեց սոցիալական գործընկերության նման կատալիզատորի շահագործմանը։ Սոցիալական գործընկերության գաղափարախոսությունը հիմնված է փոխզիջման, համագործակցության, փոխադարձ պատասխանատվության սկզբունքի վրա ՝ աշխատանքային վեճերի արմատական ​​բախումից անցնելով իրավական, հաշտեցման և հաշտեցման ընթացակարգերի [8]։ Վոլգինը սոցիալական գործընկերության համակարգը (այսուհետ `ՍԴ) անվանում է« եռակողմ »` դրանում երեք կողմերի առկայության պատճառով [3]։ Կազմակերպություններ, որոնք ներկայացնում են աշխատողների շահերը `արհմիություններ, գործատուներ, գործատուների արհմիություններ, պետություն։ Պետական ​​մարմինների բանակցություններ Գործատուների աշխատակիցներ Սմոլկովը SG համակարգը դիտարկում է եռակողմ համաձայնագրի համատեքստում ՝ ձգտելով աշխատանքի սոցիալ-տնտեսական հարաբերություններում գտնել ընդունելի եռակողմ լուծումներ։ Նման սահմանումը շեշտը դնում է ԳԿ-ի միայն մեկ կողմի վրա, մասնավորապես, որ ԳԿ-ն նպատակահարմար մեթոդի գործիքակազմ է `սոցիալական-աշխատանքային հարաբերությունների կարգավորման համար։ Այլ կերպ ասած, այն դարձել է հասարակության հետ կապի մի մաս, և այսօր այդ մեխանիզմի ամրապնդումը, զարգացումը և կատարելագործումը առաջնային է։ [9] Այսպիսով, ամփոփելով սոցիալական գործընկերության դերը, մենք այն համարում ենք որպես դրա մաս կազմող սուբյեկտների գործողություններ, որոնք ուղղված են սոցիալական քաղաքականության իրականացմանը, բնակչության և նրա առանձին մասերի իրավիճակի փոփոխմանը, սոցիալական ոլորտում առկա խնդիրների լուծմանը։ ոլորտը։ Այս սահմանումը սոցիալական գործընկերությունը դիտում է որպես սոցիալական ոլորտում առկա խնդիրները լուծելու միջոց `բնակչության և նրա առանձին խմբերի սոցիալական կարգավիճակը փոխելու կամ պահպանելու միջոցով։ Այս սահմանումից կարելի է եզրակացնել, որ սոցիալական գործընկերությունն ավելի լայն իմաստով դիտվում է որպես սոցիալական խմբի շահերը ներկայացնելու միջոց։ Սոցիալական գործընկերությունը, որպես միջազգայնորեն ճանաչված հայեցակարգի գործնական գործունեության ոլորտը, ընդունվել է աշխարհի ինչպես զարգացած, այնպես էլ զարգացող երկրների կողմից։ Շուկայական տնտեսությանն անցնելու և ժողովրդավարական ինստիտուտների կայացման գործընթացում սոցիալական գործընկերությունը համարվում է հիմնական հասկացություններից մեկը, որի գործունեությունը կապահովի բարեկեցիկ պետության կայացման սահունությունը, ինչպես նաև բիզնեսի զարգացումը։ միջավայր Որպես հանրային կապերի և կարգավորող մեխանիզմի եզակի տեսակ, սոցիալական գործընկերության հայեցակարգային հայեցակարգի շրջանակն այսօր ընդլայնվել է։ Սկզբնապես սոցիալական գործընկերության առաջացումը կապված էր սոցիալական-աշխատանքային հարաբերությունների կարգավորման հետ։ Այնուամենայնիվ, անհրաժեշտ սոցիալական գործընկերության (CSP) գործիքակազմը կիրառելի դարձնելու համար մի շարք այլ ոլորտներում։ Նախ և առաջ, անդրադառնալով տնտեսական ոլորտին, հարկ է նշել, որ SG գործիքակազմի օգտագործումը այս ոլորտում հիմնականում ուղղված է բիզնեսի ոլորտում փոխըմբռնման համագործակցային միջավայրի ապահովմանը։ Ստացվում է հետևյալ պատկերը։ Գործատուները և նրանց շահերը ներկայացնող ինստիտուցիոնալ մարմինները տնտեսապես ԳԿ կարգավորող մեխանիզմի հիմքում են։ Անհրաժեշտ է նշել այն փաստը, որ գործարարը, որպես գործատու, ՍԴ-ի կողմերից մեկն է, և նման գործողությունների արդյունքում ստեղծվում է գործատու-աշխատող փոխհարաբերություն, որի մնացորդը կարող է հիմք դառնալ միայն պետության կողմից որդեգրված աշխատանքային և տնտեսական քաղաքականության իրականացումը։ Սակայն նման հարաբերությունների կարգավորումը նախ և առաջ ենթադրում է տարածքային տարածականության բաղադրիչի առկայություն։ Այլ կերպ ասած, նման հարաբերությունների զարգացումը պետք է տեղի ունենա ոչ միայն որոշակի կենտրոնում, այլ նաև երկրի ծայրամասային շրջաններում `ապահովելով հավասարակշռված գործընկերային հարաբերությունների ձևավորում։ Մենք պետք է հաշվի առնենք SG- ի դերի կարևորությունը բնապահպանական ոլորտում `բիզնեսի զարգացման հետ կապված։ Որպես հասկացություն հասկացություն ՝ եկեք օգտագործենք կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվություն տերմինը ՝ ԿՍՊ։ Այս տերմինը հիմնված է «բիզնեսի շարունակական հանձնառության վրա` գործելու էթիկական նորմերին համապատասխան, խթանելու տնտեսական զարգացումը `միաժամանակ բարելավելով աշխատուժի, նրանց ընտանիքի, համայնքների և առհասարակ հասարակության կյանքի որակը»։ Սոցիալապես պատասխանատու լինելու առավելությունը բիզնեսի շարժման ուղղվածության և հասարակության սպասելիքների համընկնումն է։ Ընկերությունները, լինելով տնտեսվարող սուբյեկտներ, պարտավոր են հոգ տանել իրենց կողմից վերահսկվող ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործման մասին։ Առաջնորդվելով նշված պարտավորության կատարմամբ ՝ ընկերություններն արտադրում են ապրանքներ կամ ծառայություններ մատուցում, տվյալ հասարակության քաղաքացիներին աշխատանք են տալիս, բաժնետերերին վճարում են շահաբաժին։ Մյուս կողմից, ընկերություններն ավելին են, քան պարզապես տնտեսական ամբողջությունը։ Այս դեպքում ընկերությունները արտաքին աշխարհի մաս են կազմում։ Նրանց գործունեության հաջողությունը կախված է արտաքին աշխարհի հետ հարաբերությունների բնույթից։ Ստացվում է, որ ընկերությունները պետք է պատասխանատվություն ստանձնեն այնպիսի ոլորտներում, ինչպիսիք են շրջակա միջավայրի պաշտպանությունը, տեղական համայնքների զարգացումը, հանրային անվտանգությունը և այլն։ Այլ կերպ ասած, գործարարը սոցիալական պատասխանատվություն է կրելու աշխատողի, նրա ընտանիքի և համայնքի համար։ ԿՍՊ-ի միջոցով հնարավոր է հասնել տնտեսական զարգացման, սոցիալական կայունության և շրջակա միջավայրի անվտանգության։ Հայաստանում սոցիալական գործընկերություն արհեստագործական կրթության ոլորտում (ՄԿՈՒ)։ Այս ոլորտում համագործակցության ապահովման հիմնական նպատակն է ապահովել կրթական համակարգի կարգը աշխատաշուկա-տնտեսություն-սոցիալական ենթակառուցվածքային կապերի միջոցով։ Արդյունքում, որակավորված կադրեր-աշխատաշուկա մոդելը խիստ անհրաժեշտ միջոց է զարգացած տնտեսություն ունեցող կամ դրան ձգտող ցանկացած երկրի համար։ Theրագիրն իրականացվում է Հայաստանում միջին մասնագիտական ​​կրթության համակարգում։ ՄԿՈՒ ոլորտի կարևորագույն խնդիրներից մեկը կրթության որակի բարելավումն է, համակարգի արդյունավետ գործունեությունը, քաղաքացիների կրթության ստացման հավասար պայմանների ապահովումը `իրենց ձգտումներին և ունակություններին համապատասխան, և աշխատաշուկայում մրցունակությունը։ Խնդիրն այն է, որ բարձրագույն կրթություն ունեցողների մի մեծ մասն աշխատում է ոչ մասնագիտական ​​մասնագիտություններում, կատարում է աշխատանք, որը պահանջում է ավելի ցածր որակավորում, քան մասնագիտական ​​որակավորում, զբաղեցնում է ՄԿՈՒ շրջանավարտների տեղը ՀՀ աշխատանքի շուկայում։ Սոցիալական գործընկերության ձևավորումը ընդհանուր խնդիր է մասնագիտական ​​կրթության և ուսուցման ոլորտում։ Մասնագիտական ​​կրթությունն ու ուսուցումը պետք է զարգանան սոցիալական գործընկերության հիման վրա։ Սոցիալական գործընկերների որոշումների կայացումը աշխատաշուկայի պահանջներին համապատասխանության երաշխիք է, և նրանց լայնածավալ ներդրումները ՄԿՈՒ համակարգի տարբեր մակարդակներում կարող են ապահովել տնտեսության և մասնագիտական ​​կրթության համակարգի կայուն աճ։ , Այս ամենը ենթադրում է, որ կրթական համակարգը պետք է վերակազմակերպվի, վերափոխվի, դառնա ավելի արդյունավետ և դինամիկ, և դրա կարգը կարող է տալ միայն զարգացող կամ գիտելիք փնտրող տնտեսությունը, որը բովանդակության նոր պահանջ է ձևավորում։ Հեռանկարային դիտարկումներ անելիս անհրաժեշտ ենք համարում ուսումնասիրել պետության դերի հետ կապված հանգամանքները։ Պետության հետաքրքրության հանգամանքը օգտագործվում է որպես Հայաստանի Հանրապետությունում ԳՍ հիմնադրման առաջին նախապայման։ Պետության դերը հիմնականում կապված է օրենսդրական ոլորտում իրականացվող գործունեության հետ, բայց բացթողում կլինի չնշել ֆինանսավորման հետ կապված խնդիրները։ Գործատուների և արհմիությունների գործունեության ապահովման կարևոր ասպեկտը, որը հանդիսանում է ՓԳ առարկա, անհրաժեշտ ֆինանսական ռեսուրսների առկայությունն է, որը պետք է ձևավորվի ոչ միայն անդամավճարներից, այլև պետական ​​փոխանցումներից։ Հայաստանի Հանրապետությունում այս բոլոր նպատակներին հասնելու գրավականը պետական-մասնավոր արդյունավետ գործընկերությունն է և եռակողմ սոցիալական գործընկերության ներդաշնակ զարգացումը։ Մասնավորապես, երբ առկա են ներդաշնակ իրավական հավասարակշռություններ պետության համար ՝ որպես հանրային շահի ներկայացուցիչ, գործատուների ՝ որպես ապրանքների և ծառայությունների մատակարար, արհմիությունների ՝ որպես սոցիալական պաշտպանության երաշխավոր։ Այլ կերպ ասած, ՔՊ-ն ՊՄԳ-ի (պետություն-մասնավոր հատված գործընկերություն) հիմքն է, որը կարող է ապահովել վերջինիս արդյունավետությունը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Хохлова М. Մ., Սոցիալական քաղաքականություն։ Учебное пособие, Կրասնոյարսկ, SFU, 2010, [4] Վարդապետյան Ա.Վ., Հայաստանի արհմիությունների պատմություն, Երեւան, 1969, էջ 5։ [5] Վարդապետյան Ա.Վ., Լենինը արհմիությունների դերի և խնդիրների մասին, Երևան, 1970, էջ. 3 URL. www.encyclopedia.com (հասանելի է. 16.08.2017)։ [8] Sorokin SA, սոցիալական գործընկերություն։ Vedi- ի արդի խնդիրները [9] Kiselev V. Н., Смольков В. Գ., Սոցիալական գործընկերությունը Ռուսաստանում։ առանձնահատկությունները և [10] Հոլոստովա Է.Ի., Սոցիալական քաղաքականություն։ ուս бное пособие, Москва, СТИ, МГУС, Քրիստինե Նիկողոսյան ՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ ԳՈՐԸՆԿԵՐՈՒԹՅԱՆ ԴԵՐԸ ՀՀ ՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ ՔԱOLԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՈԼՈՐՏՈՒՄ. ։

example1369

example1369

Հոդվածում ներկայացրել ենք Շիրակի տարածքի խոսվածքների արդի վիճակը, փորձել ենք բացահայտել խոսվածքների փոխհարաբերությունները, փոխներթափանցումներն ու փոխազդեցությունները։ Ցույց ենք տվել բարբառային հատկանիշների առանձնահատկությունները՝ բացահայտելու քերականական զուգաբանությունների փոխհարաբերությունները։

Կենդանի խոսքն այն կենսատու անփոխարինելի աղբյուրն է, որից լեզուն սնուցվում և ամրապնդվում է։ Մեր նախորդ հրապարակումներում մենք ուսումնասիրել ենք Շիրակի տարածքի բարբառների հնչյունական համակարգի առանձնահատկությունները, մասնավորապես բաղաձայնների հնչյունաբանական փոփոխությունը [2, 3], հնչյունական զուգահեռությունների փոխհարաբերությունները [4]։ Այս հոդվածում մենք ուսումնասիրել ենք բարբառային առանձնահատկությունների դրսևորումները ՝ պարզելու համար խոսակցական քերականական զուգահեռությունների հարաբերակցությունը։ Հիմնվելով Կարնո և Մուշի բարբառներում բարբառային առանձնահատկությունների դրսևորումների վրա, Գ. Ahահուկյանի տվյալների [7], Կարնո և Մուշի բարբառներում հետազոտողների կողմից արձանագրված լեզվական փաստերի [6, 1] Նախորդ հրապարակումներում մենք ուսումնասիրել ենք հնչյունական վանկերի և խոսքի փոխհարաբերությունները `օգտագործելով բազմաչափ բարբառների դասակարգման աղյուսակներ։ Այս հոդվածում մենք կցանկանայինք դիտարկել Գյումրու բարբառի, Ոսկեհասկի ենթախմբի, Արթիկ-Մարալիկի և Ամասիայի տարածքների բարբառի քերականական առանձնահատկությունների դրսևորումները, որոնք մենք առանձնացրել ենք Շիրակի տարածքում։ Ստորեւ մենք կներկայացնենք բարբառների բազմաբնույթ դասակարգման աղյուսակները, որոնց օգնությամբ կփորձենք պարզել խոսքի քերականական համեմատությունների հարաբերակցությունը։ Աղյուսակները ցույց են տալիս Գ. Մուշի, Կարնոյի և Լենինականի բարբառային կենտրոնների տվյալները `կապված ahահուկյանի կողմից արված հայերենի բարբառների բազմաբնույթ դասակարգման հետ, որի կողքին կներկայացնենք Գյումրու բարբառի բարբառային առանձնահատկությունները, Ոսկեհասկի ենթալբառը, Արթիկ-Մարալիկ մ Ամասիայի տարածքներ բարբառային տեղեր / տես! 1, 2 /։ Սյունակները, որոնք լրացնում ենք աղյուսակներում, տրված են շեղատառերով։ Աղյուսակներում պլյուսների և մինուսների հարաբերակցությունը ավելի ակնհայտ կլինի։ Շիրակի տարածքի բարբառները անվանման եւ դերանվան քերականական փոփոխությունների համակարգում ունեն հետեւյալ հատկանիշները .1 / 51,54 /։ Հոգնած լանջերի առկայությունը, որոնք գոյություն ունեին Կարնո-Մուշի բարբառներում ՝ Լենինականի բարբառով, մինչ այժմ գոյություն չունի Շիրակի մարզի ոչ մի բարբառում։ Հոգնակիի հոլովումը / n / er- ի հետ, որը Գ. Ahահուկյանի կողմից կազմված աղյուսակներում դա նշան է, այսինքն `այս երեւույթը գրանցված չէ ոչ Կարնոյի, ոչ էլ Մուշի բարբառներում։ Ուգահեռաբար կա նաև na և holovum / pab-pabi // pabu /։ Գ Ahահուկյանը շեղատառով նշում է Մուշի և Կարնոյի բարբառների բացառիկ կազմը, իսկ 59-րդ առանձնահատկությունը, որը վերաբերում է ts-ov- ի բացառիկ կազմին, նշվում է. Հետաքրքիր է, որ այս երկու հատկությունների դիմաց մենք նշել ենք + Շիրակի տարածքի բոլոր բարբառների համար, քանի որ այսօր Շիրակում -են էն-ից ստացված հակումները գրեթե հավասարապես օգտագործվում են բացառիկ կոմպոզիցիայում / հեռու մնացեք ինձանից // հեռու մնացեք ինձնից /։ Բազմ հատկանիշների դասակարգման 67-րդ քերականական առանձնահատկության ներքո այն արձանագրում է ցուցադրական դերանունների թեք բաղաձայններում լրացուցիչ t, d- ի առկայությունը (հոգնակի թվով հոգնակի թվով (isi-atra, isigistor, edi-adra, eni-ador) , Գ Featureահուկյանի սեղաններում այս հատկությունը նշված է միայն մուշի բարբառի համար։ Մինչդեռ այսօր այս հատկությունը առկա է Արթիկ-Մարալիկ շրջանի բարբառներում `Ոսկեհասկի ենթաբարբառում, բայց դա չկա Գյումրիի բարբառում։ Ոսկեհասկի բարբառում, ինչպես Շուշի բարբառում, ինդեքսային դերանունների երկիմաստ հատկություն կա, երբ առաջին դեմքը բացակայում է, ինչը և խոսում է Մշո բարբառի հետ նմանության մասին / Սա տուն է - Տուն է / Այս առաջին դեմքի դերանունը բացակայում է դա // ասել է /։ Նվիրատուի հոդավորումը, որը բնորոշ էր Կարնո և Մշոբար բարբառներին, այսօր արձանագրվում է Ոսկեհասկի և Ամասիայի բարբառներում։ Կարնո-Մշոբար բարբառներին բնորոշ անորոշ հոդի ածանցումը ներկայիս Շիրակի տարածքում այլեւս գոյություն չունի։ F նախդիրի օգտագործումը, որը հատուկ է Մուշի բարբառին, նշվում է os նշանով Ոսկեհասկի ենթագրում, քանի որ այս հատկությունը առկա է միայն դերանվան համակարգում, և ոչ հետընթաց։ Մուշի բարբառին բնորոշ ժամանակակից գրական լեզվի (ինձ հետ) հետագա կապերի նախադասության օգտագործումը այլևս չի գործում Շիրակի տարածքում, նույնիսկ Ոսկեհասկի ենթաբաժնում։ Անվան և դերանվան քերականական փոփոխություններին վերաբերող առանձնահատկություններից 5-ը ընդհանուր են Շիրակի տարածքի բարբառների համար։ Ան / կ / հոգնակի ձևի գոյություն / ձիան, իշվանք, ախպրդանք /։ 2/58, 59 / Ինչպես արդեն նշեցինք վերևում, բացառիկ կոմպոզիցիայի լանջերը հավասարապես գործում են Շիրակի տարածքում։ Այս հատկանիշով իմ շրջանի բարբառները տարբերվում են Կարնոյի և Մուշի բարբառներից, միևնույն ժամանակ, եզակի մոտեցում է դրսեւորվում ամբողջ Շիրակի տարածքում։ I- ի գոյությունը դերանունների թեք բաղաձայններում։ / I / k / dzigig, esig, isig / հետ դերանունների առկայությունը։ Անձի և իրի կողմերը տարբերակելու առանձնահատկությունը։ Աղյուսակ 1-ում ներկայացված են ելույթների քերականական առանձնահատկությունները, որոնք վերաբերում են և՛ և, և՛ և՛, և՛, և՛, և՛ փոփոխվող և՛ և փոփոխվող փոփոխվող փոփոխվող վան վան վանում և, և, և, և և և և, և, և 1 Աղյուսակ 1. ժ / հն ի։ ա K։ Քերականական առանձնահատկություններ / հոմանիշներ / Անվան և դերանվան հնչյունաբանական փոփոխություններ ա k։ ա n։ ի։ ե։ շ։ ւ։ նրա։ մ։ ւ։ Գյո. կս։ ա ժ։ ե։ Ո։ անագ r։ ա -Մ։ ի։ թ։ ա ai։ ա մ։ ա Շիրակի տարածքի բարբառները միմյանցից տարբերվում են հետևյալ բանավոր հատկանիշներով .1 / 76 /։ Կառնոյի և Մուշի բարբառներում, իսկ Շիրակում ՝ Ոսկեհասկի ենթալբառում, առաջին և երկրորդ / el / il / շեղման բայերի հոլովման բայերի միջև տարբերություն կա։ Ամասիայի շրջանի բարբառներում։ Այս հատկությունը բացակայում է Արթիկ-Մարալիկ տարածքում։ Գյումրիում մենք այս հատկությունը նշել ենք + ̅ նշանով, որը պայմանավորված է ժամանակակից լեզվի ազդեցությամբ։ Չորրորդ / ul / լարվածության առկայությունը ընդհանուր է Մուշի բարբառի և Ոսկեհասկի ստորաբաժանման համար։ Գ Ahահուկյանի կողմից կազմված աղյուսակներում Կարին և Լենինական համար 78-րդ հատկանիշը նշված է +1-ով, որը վերաբերում է ku / k, k, k, g, c / ներկա / և անցյալ անկատար / time / kertam, kudem / բաղադրությանը։ , Մենք այս հատկությունը նշել ենք նույն +1 նշանով Գյումրիի և Ամասիայի համար։ Իսկ Արթիկ-Մարալիկ բարբառում ներկա մասնակիցը ունի ոչ թե համեմատական, այլ վերլուծական կառուցվածք, այն կազմված է անկատար բայով, օժանդակ բայով (ertem em, udim em), ուստի սյունակում + - ով նշված 82-րդ հատկությունը։ այս բարբառի 4/82 /։ Ով է ներկա և Անցյալ անկատար, այսինքն ՝ ներկա ժամանակի գոյությունը գոյություն ունի միայն Արթիկ-Մարալիկ շրջանի բարբառներում (գալիս եմ, տեսնում եմ, գնում եմ)։ Մարդու հետ դերբի է տեղի ունենում միայն Մուշի և Ոսկեհասկի բարբառով բարբառով / էլետ - յելման, այրված - այրված /։ Կատարողի կազմը R- ով / տվել / տվեց /, որը Գ. Jահուկյանը նշում է + -ով Կարինի համար, Լենինականը ՝ Մուշի համար, այսօր այն գործում է միայն Ոսկեհասկի խոսքի ենթաբաժնում ՝ Ամասիայի տարածքի բարբառներով։ Ուկրաինայի ածանցյալը կազմավորվում է Մուշի բարբառով ՝ Ոսկեհասկի (կռվան) ենթաբաժնում։ Վարողի առաջին վանկի տառադարձումը (di) Արթիկ-Մարալիկ և Ամասիա բարբառի քերականական հատկություններից է, որը բնորոշ չէ Գյումրիին կամ Ոսկեհասկիին։ Դա առաջին / ե / անվավեր բայերի ոչ կատարյալ բնութագիրն է Մուշի բարբառի և Ոսկեհասկի ստորաբաժանման համար։ Այլ բարբառներում այս հատկությունը բացակայում է (ես գրել եմ - գրում եմ)։ Բացասականի բացասական ձևերի կրկնությունը (օժանդակի կրկնությունը) բնութագրում է մշո բարբառի և Ոսկեհասկի ենթա-ենթականին, որը բացակայում է այլ բարբառներում (ես դա չեմ գրել)։ Ի թիվս սահմանափակ բաշխվածությամբ բայական հատկությունների, որոնք նշում է Գ. Ahահուկյանը, Մուշում փոխարեն Ոսկեհասկում եզակի առաջին անձի անկատար, բազմակի ձու (այո, մենք դա չենք տեսել) փոխարեն, որը Շիրակի այլ բարբառներում բացակայում է , Բայի հոլովման համակարգում, ինչպես պարզ է, գրեթե բոլոր հատկությունները տարածված են Մշոբարի բարբառի սկ Ոսկեհասկի սյունակների մեջ։ Իսկ իմ շրջանի բոլոր բարբառների համար բայական համակարգում ընդամենը 2 հատկանիշ է տարածված .1 / 89 /։ Անցյալ ժամանակի օժանդակ բայը օժտված է yi / e / y / i-ey /։ Բացասական բայի հատուկ ձևերի առկայությունը l / kartal-karta, g'rel-g're / անկմամբ։ Աղյուսակ 2-ը ցույց է տալիս բայերի հոլովման առանձնահատկությունները։ ժամ / ժամ ի։ ա K։ Քերականական առանձնահատկություններ / հոմանիշներ / Բայերի հոլովման տարբերությունները Աղյուսակ 2.n։ ա k։ ա n։ ի։ ե։ շ։ ւ։ նրա։ մ։ ւ։ Գյո. կս։ ա ժ։ ե։ Ո։ ի։ թ։ ա անագ r։ ա M։ ա մ։ ա Այժմ փորձենք համեմատել բարբառային կենտրոնների ընդհանուր և տարբերակող քերականական առանձնահատկությունները աղյուսակների տվյալների հիման վրա։ Կառնոյի բարբառը և Ամասիայի շրջանի բարբառներն ունեն ընդհանուր 9 9 51 / 51,52,54,55,56,59,63,71,74 / վերաբերմունքի բայ վերաբերմունք 5 / 53,58 բայ 65,66,70 / 3 ընդհանուր / 76,78,99 / և դիֆերենցիալ / 85,89,92 / առանձնահատկություններ։ Կարնոյի բարբառը և Արթիկ-Մարալիկի բարբառը ունեն 5 ընդհանուր / 53,58, 65, 66, 74 / և 10/51, 52, 54, 55, 56, 59, 63, 67, 70, 71 / վերաբերմունք ՝ կապված քերականական առանձնահատկությունների հետ դերանվան և 1//99 / ընդհանուր վերաբերմունք 6/76, 78, 82, 85, 89, 92 / բայերի հոլովման հետ կապված տարբերակիչ հատկություններ։ Հիմա համեմատենք Գ. Ahահուկյանի ներկայացրած տվյալները Գյումրիի բարբառային կենտրոնների վերաբերյալ մեր կողմից կազմված Լենինականի զուգակցված եզրակացությունների աղյուսակներն են։ Հետևյալ պատկերը գրանցված է աղյուսակներում։ Լենինականն ու Գյումրին ունեն 6 ընդհանուր / 53, 54, 58, 65, 66, 74 / և 7 տարբերակիչ / 51, 52,55, 56, 59, 70, 71/3 բայերի հոլովման 3 ընդհանուր հոլովակներ / 76, 78, 99 / և 2 դիֆերենցիալ / 85,89 / զուգահեռներ։ Մուշի և Ոսկեհասկի բարբառի միջև զուգահեռների ուսումնասիրությունից պարզվում է, որ վերոհիշյալներն ունեն 8 ընդհանուր / 53, 55, 58, 65, 66, 67, 68, 72 / և 9 տարբերակումներ / 51, 54, 56 Դերանվան հետ կապված, 69, 70,71։ , 73, 74, 75 / զուգահեռներ։ Հետաքրքիր է, որ բայի հոլովման բոլոր 11 զուգորդումները ընդհանուր են. / 76, 77, 78, 84, 85, 86, 89, 65, 98, 99, 100 /։ Ամփոփելով մեր դիտարկումները ՝ կարելի է նշել, որ Ամասիայի շրջանի բարբառները Կարնոյի բարբառից տարբերվում են 14 հատկանիշներով, իսկ հատկությունների ընդհանուր քանակը 22 է։ Արթիկ-Մարալիկ շրջանի բարբառները Կարնոյի բարբառից տարբերվում են 21 հատկանիշներով և ունեն 16 ընդհանուր հատկություններ։ Գ. Լենինականի ելույթի մասին Compահուկյանի բերած տվյալները Գյումրու ներկայիս բարբառի հետ համեմատելով `մենք արձանագրում ենք 19 ընդհանուր և 18 տարբերակիչ հատկությունների առկայությունը։ Իսկ Մուշի բարբառի և Ոսկեհասկի ենթագիտակցությունն ունի 28 ընդհանուր և 20 տարբերակիչ հատկություններ։ Այսպիսով, վերը բերված համառոտ տվյալներից կարելի է պատկերացնել, թե Շիրակի մարզի բարբառներն ինչպիսի հարաբերությունների և փոխադարձ ներթափանցումներ ունեն, ինչն է փոխել ժողովրդի կենդանի խոսքը ժամանակի ընթացքում։ Գրականություն 1. Բաղդասարյան-Թափալցյան Ս., Մուշի բարբառ, Երեւան, ԽՍՀՄ ԳԱ հրատ., 1958,277 էջ։ 2. Գորգյան Լ.Վ., Համաձայնների ձայնային փոփոխությունը Շիրակի բարբառներում, ahահուկյանական ընթերցումներ, հանրապետական ​​գիտական ​​նստաշրջանի զեկույցներ, Երեւան, «angանգակ», 2012, էջ 67-76։ 3. Գորգյան Լ.Վ., Շիրակի բարբառների հնչյունական համակարգը, Հանրապետական ​​գիտական ​​նստաշրջան, Նյութերի ժողովածու, Գյումրի, «Դպիր» հրատարակչություն, 2008, էջ 4-7։ 4. Գորգյան Լ.Վ., Շիրակի տարածքում խոսքի հնչյունական համեմատության փոխհարաբերությունները, GSPI գիտական ​​տեղեկագիր, հատոր Բ, Գյումրի, 2014, էջ 65-75։ 5. Մկրտչյան Հ.Մ., Կարնոյի բարբառը, ԽՍՀՄ ԳԱ հրատ., Երեւան, 1952, 189 էջ։ 6. ahահուկյան Գ.Բ., Հայ բարբառագիտության ներածություն, Երեւան, Գահրատ, Հայկական ԽՍՀ, 1972, 347 էջ։ Տեղեկատվություն հեղինակի մասին Լուսինե Վահրամի Գ. Գորգյանի - ՀՊՄՀ, մանկավարժության և սոցիալական աշխատանքի ամբիոնի ասիստենտ, մի բան։ գիտնականի թեկնածու, էլ. ։

example2123

example2123

Սույն հոդվածը նվիրված է ՀՀ քաղաքացիական իրավունքում ոչ նյութական վնասի հատուցման հիմնախնդիրներին։ Մասնավորապես վերլուծվել են այն դեպքերը, երբ անձինք հնարավորություն են ստանում ոչ նյութական վնասի փոխհատուցում ստանալու ինչպես ըստ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի, այնպես էլ ՀՀ նորմատիվ իրավական մի շարք այլ ակտերի համաձայն։ Փորձ է կատարվել վերհանել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում առկա բացը կապված ոչ նյութական վնասի հատուցման կարգի հետ։ Հոդվածում անդրադարձ է կատարվել նաև իրավաբանական անձանց կողմից ոչ նյութական վնասի հատուցում ստանալու իրավունքին։

ՀՀ ՔԱILԱՔԱԻԱԿԱՆ ԿԱՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅԱՆ ՈՉ ԱՐԴՅՈՒՆՔԻ ՎՆԱՍԻ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում վնասը սահմանվում է որպես իրավունքը խախտած անձի ծախս, որը արել է կամ պետք է անի խախտված իրավունքը վերականգնելու, իր ունեցվածքի կորուստը կամ վնասը ( իրական վնաս), չհավաքագրված եկամուտ, եթե նրա իրավունքը չի խախտվել (բաց թողնված նպաստ), ինչպես նաև ոչ նյութական վնաս։ Այսպիսով, 2014 թ.-ին օրենսգրքում կատարված փոփոխություններն առաջին անգամ նշեցին ոչ նյութական վնասի փոխհատուցում ստանալու իրավունքը և սահմանեցին դրա հայեցակարգը։ Այնուամենայնիվ, շատ իրավական ակտերում ոչ նյութական վնասի փոխարեն օգտագործվում է «բարոյական վնաս» տերմինը։ Նշենք, որ ինչպես առաջին, այնպես էլ երկրորդ տերմինների կիրառումը կարելի է գտնել աշխարհի շատ երկրների քաղաքացիական օրենսգրքերում։ Այսպիսով, Բելգիայի, Շվեդիայի, Դանիայի, Իտալիայի քաղաքացիական օրենսգրքերում օգտագործվում է «ոչ նյութական վնաս» տերմինը 4, Kazakhազախստան ՝ ծածկագրերում։ «Բարոյական վնաս» հասկացությունը սահմանելու համար նախ անհրաժեշտ է պարզել, թե ինչ է նշանակում «բարոյականություն»։ «Բարոյականությունը» (լատ. ՝ moralis) փիլիսոփայական հասկացություն է, որը հանրագիտարաններում սահմանվում է որպես մարդու սոցիալական վարքի հիմնական կարգավորիչ, հասարակական գիտակցության ձև, սոցիալական հարաբերությունների հատուկ տեսակ 5։ Մեկ այլ սահմանման համաձայն ՝ բարոյականությունը մարդկային աշխարհայացքի մի մասն է, որն իր մեջ ներառում է 1 Տե՛ս Բելգիայի, Իտալիայի, Շվեդիայի և Հոլանդիայի օրենսդրությունները - Ius Commune Casebooks, էջ 1-12։ 2 Տե՛ս GK RF, ct. 151 թ. 3 Տե՛ս ГК Украины, с. 1167 թ. 4 Տե՛ս GK Belarus 1998 թվականի դեկտեմբերի 7, N 218-3, էջ 152։ 5 Տե՛ս «Բոլշեւիկյան սովետական ​​հանրագիտարան», Մ., 1972, «Սովետական ​​հանրագիտարան», էջ 14-42։ չարի գաղափարները, արդարությունը, խիղճը և կյանքի իմաստը։ Ինչ վերաբերում է բարոյական վնասին, ապա այն մեկնաբանվում է որպես ոտնձգություն մարդկային բարձր արժեքների, արդարադատության, մարդկային խղճի նկատմամբ, ինչը, ի վերջո, վնասում է ամբողջ հասարակությանը 7։ «Բարոյական վնաս» հասկացությանը վկայակոչեց նաև Ռուսաստանի Դաշնության Գերագույն դատարանի պլենումը, որում նա ասաց, որ բարոյական վնաս ասելով `մենք նկատի ունենք հոգեկան կամ ֆիզիկական տառապանք, որն առաջացել է գործողության (անգործության) արդյունքում, որը մարդու խախտում է։ ծննդյան կամ ոչ գույքային ապրանքներ (կյանք), առողջություն, պատիվ, արժանապատվություն, գործարար համբավ, անձնական կյանք և այլն) կամ անձնական ոչ գույքային իրավունքներին հակառակ (սեփական անվան օգտագործում, հեղինակային իրավունքի և հարակից իրավունքներ) կամ անձի գույքային իրավունքներ։ Բարոյական վնասը կարող է հանգեցնել սիրելիի կորստին, սիրելիի կորստին, ակտիվ հասարակական կյանք հետապնդելու անհնարինությանը, աշխատանքի կորստին, գաղտնիության կամ բժշկական գաղտնիքների բացահայտմանը։ արդյունքում առաջացած ֆիզիկական տառապանքները և այլն։ Այնուամենայնիվ, կարծում ենք, որ առավել նպատակահարմար է օգտագործել «ոչ նյութական վնաս» տերմինը, քանի որ այն արդեն ներառում է «բարոյական վնաս» հասկացությունը և հիմնականում արտացոլում է ինստիտուտի բովանդակությունը։ Մինչև 2014 թվականը ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը չի պարունակել ոչ նյութական վնասի մասին որևէ դրույթ, բայց սահմանել է պատվի պատճառած վնասի հատուցման իրավունքը, գործարար համբավը, այսինքն ՝ ոչ նյութական վնասի հատուցման ինստիտուտը, այնուամենայնիվ, գոյություն է ունեցել։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսդրությունում։ Ավելին, մի շարք իրավական ակտերում օգտագործվել է «բարոյական վնաս» տերմինը։ Այսպիսով, Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ ՀՀ օրենսգրքի 268-րդ հոդվածը սահմանում է. «Տուժողը այն անձն է, որը վարչական իրավախախտման արդյունքում բարոյական, ֆիզիկական կամ 6 Տե՛ս փիլիսոփայական բառարան, Մ.,« Հեռանկար », 2000, էջ։ 7 Տե՛ս «Բարոյական արժեքի փոխհատուցման» տիրապետում, Վելիկոմիսլով Ю. ., 2007 թ. 8 Տե՛ս էջ 2 Ռուսաստանի Դաշնության Գերագույն դատարանի պլենումի ստեղծում 1994 թ. Դեկտեմբերի 20-ից, №10, «Օրենսդրության կիրառման և բարոյական արժեքի փոխհատուցման որոշ հարցեր»։ պատճառվել է գույքային վնաս »9։ Տերմինը ամրագրված է նաև ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի մի շարք դրույթներում, մասնավորապես `6-րդ հոդվածի 45-րդ կետում, որում« վնաս »տերմինը համարվում է« դրամական չափման ենթակա բարոյական, ֆիզիկական, գույքային վնաս »10։ Նույն օրենսգրքի 58-րդ հոդվածի 1-ին մասը, որը սահմանում է «զոհ» հասկացությունը, սահմանում է. «Տուժող է համարվում այն ​​անձը, ում բարոյական, ֆիզիկական կամ գույքային վնասը ուղղակիորեն պատճառվել է Քրեական օրենսգրքով չթույլատրված արարքով։ Victimոհ է համարվում այն ​​անձը, որին կարող է ուղղակիորեն պատճառվել բարոյական, ֆիզիկական կամ գույքային վնաս, եթե նա կատարում է Քրեական օրենսգրքով թույլատրելի արարք »11։ «Ոչ գույքային վնասի հատուցման հիմքերը» վերտառությամբ «Վարչական վարույթի հիմունքների մասին» ՀՀ օրենքի 104-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է, որ «Անօրինական կառավարման միջոցով ֆիզիկական անձի ազատության սահմանափակումը կյանքի անձեռնմխելիության խախտման, իր պատվի, հեղինակության կամ արժանապատվության արատավորմամբ ոչ նյութական վնասի հասցնելու համար այդ անձն իրավունք ունի պահանջել դրամական փոխհատուցում կամ հետեւանքների վերացում `ապօրինի վարչարարության կողմից պատճառված ոչ նյութական վնասի համամասնությամբ։ 2013 թ. Նոյեմբերի 5-ին ՀՀ Սահմանադրական դատարանը, Արթուր Խաչատրյանի դիմումի հիման վրա կայացրած իր որոշման մեջ, հայտարարեց, որ «.... ՀՀ մի շարք նորմատիվ իրավական ակտեր համապատասխան դրույթներ են տրամադրում նյութի վերաբերյալ բարոյական վնասի փոխհատուցումը, և ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի վիճահարույց 17-րդ հոդվածը։ 2-րդ հոդվածի 2-րդ մասը որպես վնաս չի պարունակում բարոյական վնասը, այնուամենայնիվ, ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1087.1 1 1-8-րդ հոդվածը նախատեսում է անձի արժանապատվությանը, պատվի կամ գործարար համբավին պատճառված վնասի դրամական հատուցման հնարավորություն։ համապատասխանաբար `վիրավորանքի դեպքում` նվազագույն աշխատավարձի մինչև 1000-ապատիկի չափով, իսկ զրպարտության դեպքում `2000 անգամ։ Ավելին, նույն հոդվածի 11-րդ կետը սահմանում է, որ իրավախախտումը 9 Տե՛ս Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ ՀՀ օրենսգիրք, 268-րդ հոդված։ 10 Տե՛ս ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրք, հոդված 6, 45-րդ կետ։ 11 Տե՛ս ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրք, 58-րդ հոդվածի 1-ին մաս։ 12 Տե՛ս «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 104-րդ հոդվածի 1-ին մասը։ Defրպարտության դեպքերում փոխհատուցման չափը որոշելիս դատարանը չպետք է հաշվի առնի վիրավորանքի կամ զրպարտության պատճառած գույքային վնասը։ Այն փաստը, որ դատարանը պատվի, պատվի կամ գործարար համբավի վնասի հատուցման չափը որոշելիս հաշվի չի առնում գույքային վնասը ուղղակիորեն ցույց է տալիս, որ քննարկվող կանոնակարգի նպատակը գույքային վնասի հատուցումը չէ։ Ընդհակառակը, այն նախատեսված է կարգավորել անձին պատճառված բարոյական վնասի նյութական փոխհատուցման հնարավորությունները։ Միջազգային փորձի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ անձի արժանապատվությանը, պատվի կամ գործարար համբավի վնասի համար դրամական փոխհատուցման կանոնակարգերը վերաբերում են բարոյական վնասի նյութական հատուցման ինստիտուտին (նման հաստատություն նախատեսված է, մասնավորապես, Ռուսաստանի Դաշնությունում, Խորվաթիայում, Լատվիա, Լիտվա, Էստոնիա, Սլովենիա և այլն)։ ըստ երկրների օրենսդրության)։ Ելնելով վերոգրյալից ՝ Սահմանադրական դատարանը նշում է, որ ՀՀ օրենսդրությունը նախատեսում է բարոյական վնասի նյութական փոխհատուցման շատ դեպքեր, բայց ինստիտուտը ամբողջովին կարգավորված չէ, ինչը թույլ է տալիս ապահովել օրենսդրական ներդաշնակություն գործերը, հիմքերը և կարգը կարգավորելու հարցում։ նման փոխհատուցման։ իր հերթին խոչընդոտում է ՀՀ Սահմանադրությամբ երաշխավորված իրավունքների և ազատությունների արդյունավետ պաշտպանությանը։ » Փաստորեն, ՀՀ Սահմանադրական դատարանը «արձանագրել է ՀՀ օրենքում առկա օրենքի բացը» և ոչ նյութական վնասի սահմանման անհրաժեշտությունը։ Արդյունքում, 2014 թ.-ին օրենսգրքում կատարված փոփոխությունները և օրենսգրքի 17-րդ հոդվածում վնասը համարվում էր ոչ միայն խախտում կատարած անձի այն ծախսերը, որը նա կրել է կամ պետք է կրեր խախտված իրավունքը վերականգնելու, իր գույքի կորուստը կամ վնասը (իրական վնաս), չվաստակած եկամուտը, որը նա կստանար սովորական քաղաքացիական շրջանառության պայմաններում. եթե նրա իրավունքը չի խախտվել (բաց թողնված օգուտ), բայց ոչ նյութական վնաս։ Սահմանվել է, որ ոչ նյութական վնասը ենթակա է փոխհատուցման միայն օրենքով նախատեսված դեպքերում։ Օրենսգրքի 162.1 հոդվածը սահմանում էր «ոչ նյութական վնաս» հասկացությունը. «1. Սույն օրենսգրքի նպատակների համար ոչ նյութական վնասը ֆիզիկական կամ հոգեկան տառապանքն է, որն առաջացել է նյութական կամ էական վնաս հասցնող որոշմամբ, գործողությամբ կամ բացթողմամբ։ ապրանքներ, որոնք անձը ծնվել է օրենքով կամ օրենքով կամ խախտում է նրա անձնական գույքը կամ ոչ գույքային իրավունքները։ 2. Անձը, իսկ նրա մահվան կամ անգործունակության դեպքում `նրա կինը, ծնողը, որդեգրողը, երեխան, որդեգրողը, խնամակալը իրավունք ունեն պահանջել դատարանի կողմից պատճառված ոչ նյութական վնասի փոխհատուցում, եթե քրեական հետապնդման մարմինը կամ դատարանը հաստատել են, որ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությամբ երաշխավորված հետևյալ հիմնարար իրավունքները հիմնավորում են Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին կոնվենցիան։ Որոշման արդյունքում գործողությունը կամ անգործությունը խախտվել են. 1) կյանքի իրավունքը. 2) խոշտանգումների, անմարդկային կամ արժանապատվությունը նվաստացնող վերաբերմունքի անպատժելիության իրավունքը անձեռնմխելիության իրավունք։ 4) արդար դատաքննության իրավունք։ 5) անձնական և ընտանեկան կյանքի հարգանք. Բնակարանի անձեռնմխելիության իրավունք. 6) մտքի, խղճի, դավանանքի, արտահայտման ազատության իրավունք։ 3. Եթե դատապարտված անձը արդարացվել է Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին կոնվենցիայի թիվ 7 արձանագրության 3-րդ հոդվածով սահմանված պայմաններով, ապա նա իրավունք ունի հատուցել ոչ նյութական վնասի փոխհատուցումը (ընթացքում սույն օրենսգրքի իմաստը, անարդար դատապարտման փոխհատուցում)։ 4. Պատիվին, արժանապատվությանը կամ գործարար համբավին պատճառված վնասը փոխհատուցվում է սույն օրենսգրքի 1087.1 հոդվածի համաձայն, իսկ հիմնարար իրավունքների (անարդար դատապարտման) խախտման արդյունքում պատճառված ոչ նյութական վնասը `1087.2 հոդվածով սահմանված կարգով։ , 5. Ապօրինի վարչարարության կողմից պատճառված ոչ նյութական վնասը ենթակա է փոխհատուցման `« Կառավարման իրավական սկզբունքների մասին »Հայաստանի Հանրապետության օրենքով սահմանված կարգով։ Գրականության մեջ կարծիք է արտահայտվել այն մասին, որ ոչ նյութական վնասը նախատեսվում է միայն Օրենսգրքի 1087.1 հոդվածի համար `պատիվին, արժանապատվությանը կամ գործարար համբավին պատճառված վնասի համար, հոդված 1087.2-ը` նյութական վնասի համար `պատճառված անարդար դատապարտմամբ կոնվենցիայի իրավունքների խախտման , Ըստ էության, օրենսգիրքը սահմանափակում է ֆիզիկական անձանց `ոչ նյութական վնաս պահանջելու իրավունքը այլ իրավական ակտերով, ինչպիսիք են« Գովազդի մասին »օրենքը 13։ Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ օրենսգիրքը, սահմանելով «ոչ նյութական վնաս» տերմինը, չի սահմանափակում դրա ստացման հնարավորությունը միայն այդ մի քանի դեպքերում (պատվի, արժանապատվության կամ բիզնեսի վնասի պատճառած ոչ նյութական վնասի համար) հեղինակություն, կոնվենցիայի իրավունքների խախտում, անարդար դատապարտում), բայց ոչ նյութական Սահմանում է միայն նրանց վնասի հատուցման կարգը և պայմանները։ Մենք կարծում ենք, որ չնայած այն հանգամանքին, որ օրենսգիրքը չի սահմանել այլ դեպքերի վնասների փոխհատուցման կարգն ու պայմանները, անձը դեռ իրավունք ունի դրանք ստանալու։ Մասնավորապես, օրենսգրքում նշվում է, որ ոչ նյութական վնասը ենթակա է փոխհատուցման միայն օրենքով նախատեսված դեպքերում։ Դա ֆիզիկական կամ հոգեկան տառապանք է, որն առաջացել է օրենքի ուժով իրեն պատկանող նյութական կամ ոչ նյութական ապրանքների նկատմամբ իր ունեցվածքը կամ ոչ գույքային իրավունքները ոտնահարող անձի կողմից ծնված որոշման, գործողության կամ անգործության արդյունքում։ Այսինքն, եթե, օրինակ, այն անձը, ով ավանդներով գումար դուրս բերելու իրավունք չունի, քաղաքացուց ավանդ է ստացել կամ օրենքի խախտմամբ կամ դրան համապատասխան ընդունված բանկային կանոններին համապատասխան, ավանդատուը կարող է պահանջել անհապաղ վերադարձնել ավանդը, ինչպես վճարված է սույն օրենսգրքի 411 հոդվածով։ Հոդվածում նախատեսված տոկոսները, ի լրումն տոկոսների չափի, ավանդատուին պատճառված վնասները հատուցելու համար։ Նշված վնասները պետք է ներառեն անձին պատճառված ոչ նյութական վնասը, քանի որ անհնար է պատկերացնել նյութական և ոչ տե'ս 13 Տե՛ս Գ. Բեքմեզյան, ՀՀ քաղաքացիական օրենսդրությամբ նախատեսված ոչ նյութական վնասի հատուցման հարցերի մի շարք, ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետի դասախոսական կազմի գիտաժողովի նյութերը։ Նվիրվում է Ա. Եսայանի ծննդյան 100-ամյակին, գլխավոր խմբագիր `Գ. Ghaազինյան, Երևան։ ԵՊՀ, 2015, էջ 190-206։ նյութական վնասները միմյանցից անջատ են։ Գրականության մեջ կա կարծիք, որ ամեն դեպքում, երբ արտադրողները, ապրանք վաճառողները, ծառայություններ մատուցողները անորակ ապրանքներ են վաճառում կամ սպառողներին անորակ ծառայություններ են մատուցում, ֆինանսական հաստատությունների կողմից սպառողներին մատուցվող ծառայությունների ընթացքում նրանց իրավունքները չարաշահվում են կամ նրանց պարտականությունները անբավարար են կատարվել։ Նյութական վնասը կարող է ուղեկցվել զգալի անհանգստությամբ, զրկանքներով, այսինքն ոչ նյութական վնասով 14։ Այսպիսով, կատարելով վերոնշյալ վերլուծությունը, գալիս ենք այն եզրակացության, որ անհրաժեշտ է ամբողջությամբ կիրառել ոչ նյութական վնասի ինստիտուտը ՝ չսահմանափակվելով ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում սահմանված դեպքերով, ինչպես նախատեսում է օրենսգրքի 17-րդ հոդվածի 4-րդ մասը։ այդպիսի հնարավորություն `նշելով, որ ոչ նյութական վնասը Անհատները փոխհատուցման իրավունք են ձեռք բերում օրենքով նախատեսված դեպքերում։ Իրականում դա անհրաժեշտ է։ Կատարել լրացում օրենսգրքում և նախատեսել բոլոր այս դեպքերի փոխհատուցման կարգ։ Անհրաժեշտ ենք համարում անդրադառնալ ոչ նյութական վնասի փոխհատուցման համար դիմելու իրավունք ունեցող սուբյեկտների շրջանակին։ ՀՀքաղ. Օրենսգրքի 162.2, 1087.1-1087.3 հոդվածների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ոչ նյութական փոխհատուցման իրավունք ունեն միայն անհատները, ինչը տրամաբանական է թվում, քանի որ հոգեկան աշխարհ ունեցող սուբյեկտը ունակ է հոգեկան տառապանք զգալու, իսկ ֆիզիկական տառապանքի դեպքում ։ Մարմին 15։ Գրականության մեջ կարծիք է արտահայտվել, որ վիրավորանքի կամ զրպարտության միջոցով իրավաբանական անձանց գործարար համբավի արատավորմամբ պատճառված ոչ նյութական վնասը եզակի է։ Այս դեպքում դա ոչ թե սուբյեկտիվ, այլ օբյեկտիվ հասկացություն է, որի բովանդակությունն արտահայտվում է բացասական կարծիքի միջոցով, որն առաջանում է երրորդ անձանց ՝ իրավաբանական անձի, նրա կողմից մատուցվող ծառայությունների վերաբերյալ ընկալումների մեջ։ Անհրաժեշտ է հիշել, որ բացի գույքային վնասից, իրավաբանական անձի կառավարման հետ կապված անխուսափելիորեն առաջանում են նաև այլ խնդիրներ։ Բեկմեզյանը, նույն տեղում։ 15 Տե՛ս O. В. Դմիտրիևա, Փոխհատուցման ինստիտուտի որոշ խնդիրներ բարոյապես արժեքավոր են։ հասանելի է https- ում։ //cyberleninka.ru/article/v/nekotorye-problemy-instituta-kompensatsii-moralnogo-vreda մարդ `որոշումների կայացման և պլանավորման անհարմարության հետ, և վերջապես` իրավաբանական անձի կառավարման մեջ ներգրավված անձանց անհարմարությունների համար 16։ Իրավաբանական անձի գործարար համբավը ձեւավորվում է նրա հասարակական գործունեության արդյունքում `վերջինիս կողմից իր գործունեության վերաբերյալ տարածված դրական տեղեկատվության, ինչպես նաև գաղտնի տեղեկատվության միջոցով 17։ Իրավաբանական անձի գործարար համբավն իրականում դասվում է որպես ոչ նյութական ակտիվ և ենթակա է դրամական գնահատման։ Այսպիսով, օրինակ, օտար երկրներում այն ​​գնահատվում է պայմանավորված կազմակերպության ընթացիկ շուկայական գնով։ Դա փոփոխական մեծություն է, այն ուղիղ համեմատական ​​է տվյալ իրավաբանական անձին հասարակության կողմից տրված կարծիքին։ Հետևաբար, վերջինիս դրական լինելը շատ կարևոր է, քանի որ կազմակերպության զարգացումը և կայուն առաջընթացը մեծապես կախված են դրանից 18։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը չի պարունակում որևէ դրույթ իրավաբանական անձանց ոչ նյութական վնասի հատուցման իրավունքի վերաբերյալ, բայց դրա վերաբերյալ կա դրույթ, օրինակ ՝ «Գովազդի մասին» ՀՀ օրենքում։ Մասնավորապես, համաձայն «Գովազդի մասին» ՀՀ օրենքի 23-րդ հոդվածի 1-ին մասի. «1. Իրավաբանական և ֆիզիկական անձինք, որոնց իրավունքները ոտնահարվել են անբարեխիղճ գովազդի պատճառով, իրավունք ունեն սահմանված կարգով պահանջել դատարան. ա) վնասի հատուցում, բ) քաղաքացիների կյանք և առողջություն, ում գույքի վնասի փոխհատուցում գ) բարոյական վնասի հատուցում, դ) գովազդի հրապարակային մերժում։ 16 Տե՛ս В. В. Կարպենկով, Գործարար համբավ яридических лиц. общий взгляд на проблему. В.В. Կարպենկով // Կառավարում սոցիալական և տնտեսական համակարգերում։ м-лы ХVII Международнойредкол. Н.В. Երաշտ [et al.]։ - Մինսկ, 2008. [Էլեկտրոն. ресурс] - Режим доступа։ - Ամսաթիվը մատչելի է։ 22.01.2018.17 Տե՛ս Իրավաբանական անձանց բիզնեսի հեղինակությունը և իրավական պաշտպանությունը (թեկնածու Գ. Գ. Իվանենկո)։ 18 Տե՛ս նույն տեղում։ Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ իրավաբանական անձանց ոչ նյութական վնասը հատուցելու կարգի համար դեռևս արդյունավետ մեխանիզմ չի մշակվել։ Վերոնշյալ վերլուծությունը կատարելով ՝ գալիս ենք այն եզրակացության, որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում անհրաժեշտ է ուղղակիորեն նախատեսել իրավաբանական անձանց ոչ նյութական վնասի հատուցման իրավունք, սահմանել դրա որոշման կարգը։ Աննա Հարությունյան Ոչ նյութական վնասի ինստիտուտը ՀՀ ՔԱԱՔԱԿԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔՈՒՄ Հիմնաբառեր. Ոչ նյութական վնաս, ոչ նյութական վնասի հատուցում, միջազգային փորձ, Շվեդիա, Դանիա, Իտալիա, Ռուսաստան, Kazakhազախստան, Ուկրաինա, Բելառուս, իրավաբանական անձ, ոչ իրավաբանական անձ։

example1537

example1537

Աշխատանքում մեր կողմից մանրամասն ուսումնասիրության է ենթարկվել զինված ընդհարումների ժամանակ քաղաքացիական անձանց պաշտպանությունը միջազգային մարդասիրական իրավունքում։ Հատուկ ուշադրություն է դարձվել նաև քաղաքացիական օբյեկտներին տրվող պաշտպանությանը, քանի որ դրանք առավել խոցելի են ռազմական գործողությունների ժամանակ, և քաղաքացիական անձանց պաշտպանությանը անդրադառնալիս հնարավոր չէ չդիտարկել քաղաքացիական օբյեկտների պաշտպանությունը։

Մարդկությունը միշտ ականատես է եղել ռազմական գործողությունների ՝ կրելով ուղղակի հետևանքները։ Մեզ անմասն չեն մնում 21-րդ դարի երկրորդ տասնամյակում, երբ չնայած ամբողջ աշխարհը կարծես ապրում էր քաղաքակրթության ոսկե դարաշրջանում, կրակոցներ դեռ լսվում են։ Նման իրավիճակ է այսօր Հայաստանի Հանրապետությունում և Արցախում, ինչը վկայում է, որ այս թեման առավել քան արդիական է։ Չնայած նորմերի առկայությանը, մեր տարածաշրջանում կան բազմաթիվ ռազմական բախումներ, որոնցից տուժում են խաղաղ բնակիչները։ Աշխատանքի ընթացքում քննարկվեցին ոչ միայն առկա իրավական կարգավորումները, այլև դրանցից գործնականում բխող խնդիրները։ Սա «զանգվածաբար» կարգավիճակ ունեցող անձանց պաշտպանությունն է, որը շատ համատեքստերում քննարկվում է միջազգային հումանիտար իրավունքում և բարձրացնում միջազգային հումանիտար իրավունքի խնդիրներ։ Աշխատանքային հետազոտության արդյունքում անդրադարձ կատարվեց մեր տարածաշրջանում տիրող իրավիճակին։ ԿԽՄԿ գրասենյակի Մարդու իրավունքների միջազգային ֆեդերացիայի հրապարակած վիճակագրական տվյալների լույսի ներքո քննարկվել է մեր տարածաշրջանում զինված բախումների արդյունքում սպանված կամ վիրավորված խաղաղ բնակիչների իրավական պաշտպանությունը։ Աշխատանքի առանձնահատկությունն ընդգծվում է հատկապես մեր տարածաշրջանում լարված ռազմական իրավիճակի վերջին շրջանում։ Հետազոտության նորությունն այն է, որ ներքին գրականության մեջ թեմայի վերաբերյալ ուսումնասիրությունները շատ քիչ են, մենք կարծում ենք, որ աշխատության մեջ կատարված վերլուծությունները. Առաջարկությունները կարող են օգտագործվել հետագա գիտական ​​հետազոտությունների, ինչպես նաև մեր տարածաշրջանում ռազմական գործողությունների ընթացքում իրավական վերլուծության համար։ , Աշխատանքն արվել է ՝ օգտագործելով պատմական և համեմատական ​​մեթոդների համադրություն։ Ուսումնասիրությունն իրականացվել է մի շարք պետությունների կոնվենցիաների, նախադեպային որոշումների, ինչպես նաև ռազմական նախաձեռնությունների, հայտարարագրերի և միջազգային իրավական ակտերի համապարփակ վերլուծության արդյունքում։ Թե՛ հայկական, թե՛ միջազգային հումանիտար իրավունքի (ՄԻH) տեսության մեջ կա երեք հիմնական սկզբունք, որոնք կարգավորում են զինված հակամարտության մասնակիցների կողմից ռազմական գործողությունների անցկացումը։ [1] Դրանք տարբերակման, համաչափության և նախազգուշացման սկզբունքներն են, որոնց նպատակն է պաշտպանել խաղաղ բնակչությանը հակամարտության հետևանքներից։ Այն նաև նախատեսված է հավասարակշռված թիրախները պաշտպանող ավելորդ տառապանքներից կամ վնասվածքներից պաշտպանվելու համար։ Այս սկզբունքներն ամրագրված էին Առաջին Արձանագրության մեջ, որը կցված էր Կոնվենցիային, բայց մինչ այդ դրանք գոյություն ունեին սովորական միջազգային ոչ ագրեսիվ զինված բախումներում, հայտնի էին և կիրառվում էին զինված հակամարտության մասնակիցների կողմից։ Սկզբունքը սահմանում է, որ տարբերակված մարտիկների միջեւ զինված բախման դեպքում հակամարտության կողմերը պարտավոր են առանձնացնել զինված հակամարտության մասնակիցներին։ Ըստ այդմ, դրանք պայմանականորեն կարելի է բաժանել երկու խմբի ՝ մարտիկներ (մարտիկներ) և ոչ մարտիկներ (ոչ մարտիկներ)։ Հակամարտության կողմերը ռազմական բախումների ընթացքում իրենց գործողություններն իրականացնելիս պետք է տարբերակեն խաղաղ բնակչության և իրերի, համապատասխանաբար ՝ ռազմական օբյեկտների միջև։ Armedինված հակամարտության կողմը կարող է ուղղակիորեն հարձակվել մարտիկների և (կամ) ռազմական օբյեկտների վրա։ Հարկ է նշել, որ զինված ուժերի յուրաքանչյուր անդամ որակավորված է որպես մարտիկ ռազմական գործողություններում, բացի այդ բոլոր մարտիկներից պահանջվում է պահպանել զինված բախումների ընթացքում կիրառվող միջազգային իրավունքի նորմերը, սակայն այդ նորմերի խախտումները նրանց չեն զրկում։ մարտիկներ համարվելու իրավունքի մասին։ Մարտական ​​գործողությունների ընթացքում մարտիկները միշտ պետք է տարբերվեն քաղաքացիական անձանցից։ Այնուամենայնիվ, տրամաբանորեն զինված բախումների ժամանակ կարող են իրավիճակներ առաջանալ, երբ մարտիկը չի կարող տարբերվել քաղաքացիական բնակչությունից։ Նման իրավիճակների համար որոշվել է, որ մարտիկը պետք է իր զենքը բացահայտ կրի բժշկական անձնակազմից։ Կրոնական ցանկացած ռազմական բախման ժամանակ, • երբ նա հակառակորդի աչքում է, նախահարձակ հարձակման ընթացքում, որին նա պետք է մասնակցի։ Մարտական ​​գործողությունների և (կամ) ռազմական օբյեկտների վրա հարձակումները միշտ պետք է իրականացվեն համամասնության սկզբունքի համաձայն։ Այլ կերպ ասած, ռազմական օբյեկտների վրա կարող է հարձակվել միայն այն եզրակացությունից հետո, որ օբյեկտներից քաղաքացիական բնակչության կրած կորուստները չեն գերազանցում սպասվող ռազմական առավելությունը։ Արգելվում է զենքի, հրետանու, պատերազմի մեթոդների և միջոցների օգտագործումը, որոնք կարող են մեծ տառապանք կամ վնասվածք պատճառել։ Մարտիկները չեն կարողանա օգտագործել զենքեր, որոնք ընդունելի չեն MMI- ի տեսանկյունից և կարող են անհարկի ցավ պատճառել։ Համաձայն Առաջին լրացուցիչ արձանագրության 50-րդ հոդվածի `ցանկացած այլ անձի պատկանող ցանկացած անձ քաղաքացիական քաղաքացի է։ Կասկածի դեպքում տվյալները համարվում են քաղաքացիական անձինք։ Քաղաքացիական բնակչությունը բաղկացած է բոլոր այն անձանցից, ովքեր համարվում են քաղաքացիական անձինք։ Անհատների ներկայությունը, որոնք չեն դիտարկվում քաղաքացիական հասկացության սահմանման ներքո, ի վերջո չի զրկում քաղաքացիական բնակչությանը քաղաքացիական բնութագրումից։ Մեր կարծիքով, Կոնվենցիան, ըստ էության, տալիս է տերմինի բացասական սահմանում ՝ չմանրամասնելով այս կարգավիճակի առանձնահատկությունները։ «Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեի (ԿԽՄԿ) 2009 թ. Հակամարտությանը անմիջական մասնակցության ուղեցույց (ԿԽՄԿ)» վերնագրով մի փաստաթղթում ասվում է, որ խաղաղ բնակիչները համարվում են զինված բախումների անմիջական մասնակիցներ, երբ նրանք իրականացնում են հատուկ գործողություններ, որոնք անմիջականորեն առնչվում են զինված բախում։ Ներառեք քաղաքացիական անձանց կողմից պատասխան գործողություններ `գոնե որպես հակամարտություններին անմիջական մասնակցության ուղղակի չափանիշ։ Իրականացվող գործողությունները պետք է հասնեն վնասի որոշակի շեմի։ 2. Վնասի վնասի և կատարված գործողության միջև պետք է լինի պատճառահետեւանքային կապ։ 3. Ռազմական նշանակումը նշանակում է նախապայմանավորված գաղափարի ռազմատենչ կողմի համար `ի վնաս մեկ ուրիշի։ (ռազմատենչ կապ) Օրբիտալի առկայությունը վնասի որոշակի շեմին հասնելու համար։ Գործողությունը անհրաժեշտ է։ Ավելին, նման գործողությունների նախապատրաստական ​​միջոցառումները համարվում են ռազմական գործողություններին անմիջական մասնակցություն։ Ռազմական հակամարտության յուրաքանչյուր կողմ իրավունք ունի ընտրելու պատերազմ վարելու միջոցներն ու մեթոդները։ Արդար հարց կա, թե ինչպես տարբերակել օգտագործված զենքերը։ « Արդարադատության միջազգային դատարանն անդրադարձել է այս խնդրին խորհրդատվական եզրակացության մեջ, [5] նշելով, որ դա առաջին հերթին ուղղված է քաղաքացիական բնակչության «օբյեկտների» պաշտպանությանը, Եթե ​​դրանք ուղղված լինեին ռազմական գործողությունների անմիջական մասնակիցներին, բացառելով քաղաքացիական բնակչության օբյեկտների հնարավոր թիրախը։ Դատարանը, ճանաչելով այս դրույթը, ճանաչում է «քաղաքացիական բնակչության նկատմամբ առաջնահերթ ուշադրությունը»։ ռազմական զարգացման համար։ Ավելին, 1969 թ.-ին Իսրայելի ռազմական դատարանը Քասեմի գործով [7] վճռեց, որ ճանաչում է քաղաքացիական անձեռնմխելիությունը անմիջական հարձակումից ՝ համարելով դա MMI- ի հիմնաքարը։ Այս որոշումը մեկնարկային կետ է դարձել IAU- ի համար։ Լրացուցիչ արձանագրության 13 2 2-րդ հոդվածը սահմանում է, որ քաղաքացիական բնակչությունը, ինչպես նաև առանձին քաղաքացիական անձինք չպետք է լինեն հարձակման օբյեկտ [9]։ Արգելվում է սպառնալ խաղաղ բնակչությանը `վախեցնելու հիմնական նպատակով։ Այս դրույթը արգելում է ոչ միայն խաղաղ բնակչությանը, այլև անհատներին հարձակման ենթարկվել։ Սա ենթադրում է, որ նույնիսկ այն դեպքերում, երբ քաղաքացիական անձը տվյալ ռազմական բախման ընթացքում բռնություն չի գործադրում քաղաքացիական բնակչության այլ անդամների հետ (բնակչություն տերմինը ընկալվում է որպես մարդկանց զանգված), նա պաշտպանված է ՄՄԿ-ի դրույթներով։ , Նախկին Հարավսլավիայի Միջազգային քրեական տրիբունալը (ICTY) 2000 թվականին քաղաքացիական բնակչությանը սահմանեց որպես դատախազ ընդդեմ Տիհոմիր Բլասկիչիչի ՝ որպես անձինք, որոնք կամ զինված ուժերի անդամ չեն կամ դադարել են անդամակցել։ Սա, համեմատելով վերոնշյալ սահմանումների հետ, տրամաբանորեն շեշտում է, թե քանի քաղաքացիական անձ է եղել զինված ուժերում ռազմական բախման սկզբից ի վեր։ Այնուամենայնիվ, փորձը ցույց է տալիս, որ MMI- ի համար ընդունելի է, որ խաղաղ բնակիչները ոչ մի կերպ չեն մասնակցում զինված բախումներին։ Այն պահից, երբ քաղաքացիական անձը դառնում է զինված բախման մասնակից, նա կորցնում է այն պաշտպանությունը, որը նա ուներ որպես քաղաքացիական անձ։ «Levee enmasse» - ը սահմանվում է որպես բացառություն այս սկզբունքից։ Այս տերմինը վերաբերում է այն իրավիճակին, երբ հակառակորդի կողմից դեռ չգրավված բնակավայրերի բնակիչները աստիճանաբար ինքնաբերաբար զենք են վերցնում թշնամուն մոտենալով թշնամուն դիմակայելու համար ՝ չունենալով զինված ուժ ստեղծելու որոշակի ժամանակ։ Բոլորովին վերջերս նման իրավիճակ էր տեղի ունեցել նաև Արցախում, երբ Հադրութ քաղաքի բնակիչները ինքնապաշտպանության համար օգտագործեցին ինքնաշարժներ ՝ դիմադրելով զինյալ մարտիկներին։ [11] Համաձայն կոնվենցիայի ՝ այդ անձինք մարտիկ են դառնում այն ​​պահից, երբ նրանք բացահայտ զենք են վերցնում։ Սա ամրագրված է Հաագայի երրորդ կոնվենցիայի կոնվենցիայում։ Մասնավորապես, ըստ Կոնվենցիայի, չբնակեցված տարածքի բնակիչները, ովքեր բնականաբար զենք են վերցնում թշնամու մոտենալիս, պայքարելու են զավթիչ ուժերի դեմ, բայց դեռ չեն հասցրել կանոնավոր բանակ կազմել, եթե նրանք բաց զենք են կրում, դիտում են պատերազմի օրենքները։ Այս իմաստով Կոնվենցիայի սովորույթները համարվում են ռազմագերիներ։ Այս առումով, մի շարք ռազմական նախաձեռնություններ մատնանշում են այն փաստը, որ կարող են լինել դեպքեր, երբ ռազմական օբյեկտներում աշխատող քաղաքացիական անձինք, ինչպիսիք են գործարանները, իրականում չեն մասնակցում զինված բախումների, բայց իրականում սպառնում են ռազմական ներգրավվածության հավանականությանը։ , Մենք հավատում ենք, որ իրականում զինված հակամարտության ընթացքում բավականին դժվար և համակարգային խնդիր է տարբերակել մարդկանց կարգավիճակը ՄՄԻ-ում։ Մեր կարծիքով, «զանգվածաբար» կարգավիճակ ունեցողներին չպետք է տալ մարտիկի կարգավիճակ, բայց նրանք պետք է շարունակեն քաղաքացիական կարգավիճակ ունենալ, քանի որ այդպիսի անձինք ի սկզբանե չպետք է անտեսվեն ՝ պատերազմ վարելով ՝ վնաս հասցնելով հակառակորդին, և հետևաբար չունի ԿԽՄԿ չափանիշներ, որոնցից գոնե մեկի դեպքում քաղաքացիական անձը համարվում է մարտական ​​գործողություն։ Համոզված ենք, որ այդպիսի մարդիկ պատերազմ մղելու հատուկ նպատակ չունեն, նրանք մասնակցում են զինված բախմանը ՝ անկախ իրենց կամքից, օբյեկտիվորեն պաշտպանելով իրենց, իրենց ընտանիքը, բնակավայրը, որը չի պաշտպանվում կազմակերպված բանակի կողմից։ Փաստորեն, այդպիսի անձինք պետք է համարվեն Կոնվենցիայի սահմանման միակ բացառությունը։ Հետևաբար, նրանք պետք է օգտագործեն քաղաքացիական անձանց տրամադրվող պաշտպանությունը, քանի որ այն ավելի լայն է։ լինել առաջնային Ըստ ԿԽՄԿ որոշ պաշտոնական կայքի ՝ վերջին 60 տարվա ընթացքում քաղաքացիական անձինք զոհեր են դարձել զինված բախումների զոհ։ Հետևաբար, զինված ընդհարումների ժամանակ քաղաքացիական անձանց պաշտպանությունը դիտավորյալ հարձակման է ենթարկվել քաղաքացիական անձանց կողմից, ենթարկվելով սարսափելի վայրագությունների ՝ խախտելով միջազգային կոնվենցիաների նորմերը և հարգանքը մարդու նկատմամբ։ Մարդու իրավունքների միջազգային ֆեդերացիան նույնպես անդրադարձավ լարված իրավիճակին։ Ըստ մեր տարածաշրջանում հրապարակված պարբերականների ՝ 2016 թվականի ապրիլին ռազմական գործողությունների ընթացքում հայկական կողմը 92 զոհ է ունեցել, այդ թվում ՝ 4 քաղաքացիական անձ։ Սա ապացույց է այն բանի, որ մենք կպահպանենք մեր նորմերը տարածաշրջանում, ընդհանրապես քաղաքացիական անձանց համար։ Քաղաքացիական բնակչությունն իրավունք ունի պաշտպանել իր կյանքը, արժանապատվությունը, անձնական իրավունքները և հարգել քաղաքական և կրոնական համոզմունքները։ Նրանք չպետք է ենթարկվեն նվաստացուցիչ վերաբերմունքի կամ պատժի, և պետք է պաշտպանված լինեն բռնության կամ վրեժխնդրության բոլոր ձևերից։ MMI- ի պատմության մեջ եղել են բազմաթիվ դեպքեր, որոնք ենթարկվել են խոշտանգումների, դաժան խոշտանգումների, իսկ քաղաքացիական անձինք վիրավորվել կամ սպանվել են ռազմական գործողությունների արդյունքում։ Որպես օրինակ, մենք կարող ենք բերել դատախազն ընդդեմ Դուսկո Թադիչի գործը [17], որը ՄԻ is-ի համար նախադեպ է ոչ միայն այն փաստի համար, որ այն վերաբերում էր քաղաքացիական անձանց պաշտպանությանը, այլ նաև այն բանի համար, որ առաջինը ժամանակն այս որոշման բախման մեջ։ Այս գործով ռազմական տրիբունալը դատապարտում է բոսնիացի սերբերի զինված ուժերի կողմից բոսնիացի խաղաղ բնակիչների նկատմամբ ուժի գործադրումը, որն ուղեկցվում էր զենքի օգտագործմամբ։ Մարդասիրական միջազգային կազմակերպությունն ամփոփելով ուսումնասիրությունը, կարող ենք փաստել, որ մարդու իրավունքների ոտնահարումները չեն կատարվում նորմերի բացակայության պատճառով, այլ այդ նորմերը կիրառելու ցանկություն չկա։ Բացի այդ, գործնական տեսանկյունից, քաղաքացիական բնակչությանը ռազմական գործողություններից պաշտպանելու համար նախատեսված իրավական պաշտպանության միջոցառումները բավականին թույլ են։ Մարդասիրական իրավունքի այլ սկզբունքների խախտման արդյունքում `ռազմական գործողություններին մասնակցող քաղաքացիական բնակչությանը շնորհված քաղաքացիական պաշտպանություն ստանալու իրավունքը, մինչդեռ մենք կարծում ենք, որ նման կարգավիճակ ունեցող բնակչությունը պետք է շարունակի օգտվել քաղաքացիական անձի կողմից տրված պաշտպանությունից։ Հոդվածը ներկայացվել է 29.09.2020 թ. Ուսանողների համաժողովում։

example464

example464

Հոդվածում ներկայացված են ամերիկացի անվանի քաղաքագետ Արենդ Լեյփհարթի կողմից առաջարկված կոնսոցիատիվ ժողովրդավարության կիրառության հարցերը։ Այդ նպատակով անհամասեռ հասարակություններից բացի աշխատանքում հատուկ ուշադրություն է դարձվում համասեռ հասարակություններում կոնսոցիատիվիզմի կիրառության առանձնահատկություններին։ Առանձին մակարդակներում ներկայացված են կոնսոցիատիվ ժողովրդավարության տեսության շրջանակներում «մոդել» եւ «մոտեցում» հասկացությունների բովանդակային տարբերությունները։ Հետազոտության մեջ հիմնական շեշտը դրված է կոնսոցիատիվ մոտեցման (approach) մեթոդաբանական գործառնության խնդիրների վրա։ Այս համատեքստում հետազոտությունը անդրադառնում է հասարակության կառուցվածքային խնդիրներին՝ քննարկում է հասարակության սեգմենտների եւ ստրատիֆիկացիայի հետ կապված խնդիրները։ Առանձին ուշադրույթուն է դարձվում Հայաստանում ստրատիֆիկացիայի հստակեցման եւ դրանց մասնագիտական բնորոշումներին։ Դաշնային պետություններից բացի նաեւ ներկայացվում են կոնսոցիատիվիզմի կիրառության ունիտար երկրների հնարավորությունները, ՀՀ դեպքում կենտրոնանալով ապակենտրոնացված ունիտարիզմի վրա։ Հոդվածի վերջում ամփոփվում են Հայաստանում կոնսոցիատիվ ժողովրդավարության մոտեցման ներդրման հնարավորությունները եւ ՀՀ արտաքին քաղաքականության արդիականցման կոնսոցիատիվ ուղղությունների եւ առաջնահերթությունների մասին։

Կոնսցիատիվ ժողովրդավարությունը ըստ տեսության հիմնադիր պրոֆեսոր Ա. Լեյփհարթի հիմնականում կիրառելի է անհամասեռ (heterogeneous) հասարակություններում, ուր առկա են հասարակության բազմակազմություն կամ հատվածականություն (segmentation) եւ դրանով պայմանավորված կոնֆլիկտածին խնդիրներ։ Հենց դրանում է կոնսոցիատիվիզմի էությունը՝ քաղաքական համակարգի ներսում իշխանության կիսմամբ ապահովել հասարակության բոլոր հատվածների ներգրավվածությունը պետական կառավարման եւ որոշումների կայացման գործընթացում։ Այնուամենայնիվ, տեսության հիմնարար հետազոտության արդյունքում, հարց է առաջանում՝ արդյո՞ք այն կիրառելի է նաեւ համասեռ (homogeneous) հասարակություններում, որտեղ գործ ունենք միատարր էթնոսի հետ եւ բաժանարարության տեսնակյունից հասարակության հատվածականության խնդիր կարծես թե չկա [1]։ Այդ Երկրորդ հարցն այն է, թե ինչո՞ւ են մի շարք միատարր կառուցվածք ունեցող պետությունների հասարակություններում խռովություններ սկսում, հեղափոխություններ լինում եւ առհասարակ ինչումն է խնդիրը։ Պատճառները կարող են տարբեր լինել՝ մի դեպքում խնդիրների հիմքը սոցիալ-քաղաքական անհամաձայնություններն են, մյուս դեպքում ինքնության ճգնաժամը, որի առկայության դեպքում ինքնության մի տեսակը ձգտում է չեզոքացնել ինքնության մյուս տեսակներին։ Չնայած այն հանգամանքին որ պրոֆեսոր Լեյփհարթը իր աշխատություններում չի դիտարկում համասեռ հասրակություններում եւ պետություններում կոնսոցիատիվիզմի կիրառության խնդիրը, սակայն նա չի էլ ժխտում դա եւ գիտահետազոտական մակարդակում բարձրացնում է մի քանի հիմնահարցեր որոնք անմիջականորեն առնչվում են տվյալ հետազոտվող խնդրին։ Լեյփհարթը, մասնավորապես խոսում է երկու կարեւոր, փոխկապակցված հասկացությունների մասին՝ նշելով որ կոնսոցիատիվ ժողովրդավարության հիմնասյուներից է ներդաշնակ հասարակության կառուցումը։ Այս մոտեցումը նաեւ առկա է Գ. Ալմոնդի, Ս. Վերբայի ուսումնասիրություններում, նրանք նշում են, որ անկախ հասարակության կառուցվածքից, բոլորը ունեն շահերի համախմբման (aggregation) խնդիր։ Հետեւաբար, քաղաքական վարչակարգի եւ պետական կառավարման համակարգի ճիշտ ընտրությունը նպատակաուղղված է հնարավորինս արդյունավետ կազմակերպելու եւ իրականացնելու այդ կա548ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ռավարչական գործընթանցերը [2, pp. 634-684]։ Ստացվում է, որ բոլոր հասարակությունները, անկախ իրենց անհամասեռ եւ համասեռ կառուցվածքից, ունեն շահերի համախմբման, եւ փոխշահավետ հիմքով, ներդաշնակ հասարակություն ձեւավորելու օրակարգ։ Այլ բան է, որ մի դեպքում հասարկության հատվածականությունը (segmentation) պայմանվորված է բաժանարարությամբ (divided, torn, cleft societies) (որտեղ առկա են էթնիկ, կրոնական, մշակութային, լեզվական եւ այլ անհամասեռ սեգմենտներ, իսկ մյուս դեպքում կարող է դրսեւորվել սոցիալական շերտավորման կամ դասերի տեսքով, որտեղ միջհասարակական խնդիրները ընդգծված բաժանարար չեն, բայց կարիք ունեն արդյունավետ պետական կառավարման մոտեցումների եւ շահերի համախմբման։ Կոնսոցիատիվիզմի կիրառությունը ներդնելով միատարր հասարակություն ունեցող միատարր պետություններում, ինքնաբերաբար առնչվում ենք երկու տարբեր գիտակիրառական հասկացությունների (կոնսոցիատիվ մոդել եւ կոնսոցիատիվ մոտեցում) հետ։ Կոնսոցիատիվ մոդելը (consociational model) ժողովրդավարության այն մոդելն է որը համապատասխան տեսության հիմքով ձեւավորվել եւ մեթոդական կիրառության օրինակներ է ունեցել այնպիսի երկրներում ինչպիսիք են՝ Նիդերլանդները, Ավստրիան, Շվեյցարիան, Հնդկաստանը եւ այլն։ Կոնսոցիատիվ մոտեցում (consociational approach) ասելով նկատի ունենք կոնսոցիատիվիզմի գաղափարական հայեցակետերի ընտրությունն ու դրանց ճիշտ տեղայնացումը, որը կհանգեցնի միատարր հասարակություններում կոնսոցիատիվ մոտեցման կիրառման հնարավորությանը [3, pp. 327-352]։ Ուստի, եթե խոսում ենք միատարր հասարակություններում կոնսոցիատիվ մոտեցման կիրառության մասին պետք է հստակեցնենք հետեւյալ հարցերը. ժամանակակից հասարակության կառուցվածքի տերմինաբանական (սեգմենտից ստարտային անցումը) խնդիրները։ Այն հանգամանքը, որ միատարր պետության (օրինակ ՀՀ-ն) հասարակությունը համասեռ է, չի նշանակում, որ այդ հասարակության ներսում համատարած ներդաշնակության է։ Առհասարակ, խնդիրներ կան բոլոր հասարակություններում, այլ բան է որ դրանք կարող են լինել մեծ կամ փոքր, հեշտ լուծելի կամ դժվար լուծելի։ Միաժամանակ, էլիտաների կողմից այդ խնդիրների վերհանման եւ կարգավորման գործում կան բազմաթիվ կողմնակալ մոտեցումներ, ո549ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ րոնք հաճախ պայմանավորված են նեղ իշխանական շահերով։ Անշուշտ, միատարր հասարակություններում ընդգծված բաժանարար հատվածականության դրսեւորումներ չկան, բայց եթե ընդունում ենք, որ բոլոր հասարակություններում առկա են ստրատիֆիկացիա, դասեր, սոցիալական կառուցվածքներ եւ դրանով պայմանավորված տարբեր ստրատաներ, ապա ինքնաբերաբար ընդունում ենք տարբեր շահահենք մոտեցումներով հասարակության շերտերի գոյությունը, որոնք ներդաշնակ հասարակություն ստեղծելու գործում կարիք ունեն շահերի համախբման եւ արդիականացման [4, pp. 65-97]։ Ըստ երեւույթին, հենց սրանում է կոնսոցիատիվիզմի էությունը՝ քաղաքական համակարգի ներսում բաշխելով իշխանությունը հասարակության բոլոր մրցակցող ներկայացուցիչներին ներգրավել պետական կառավարման եւ որոշումների կայացման գործընթացում։ Հետեւաբար, առնվազն սխալ պնդում է որ միայն անհամասեռ հատվածական հասարակություններն են կոնֆլիկտային եւ պետական շահերի տեսանկյունից պայթունավտանգ։ Նման կոնֆլիկտածին շահերի վրա հիմնված խնդիրներ կան նաեւ միատարր հասարակություններում, պարզապես դրանք ծավալով եւ բովանդակությամբ տարբեր են միմյանցից [5, pp. 201-217]։ Սակայն, ասել, որ միատարր հասարակության ներսում շահերի բախումներ չկան եւ բոլոր ստրատաները ներդաշնակ գործում են, առնվազն անհիմն կլինի։ Այլապես, հարց է առաջանում օրինակ՝ ՀՀ դեպքում 2018 թվականին ինչո՞ւ տեղի ունեցան հեղափոխական քաղաքական գործընթացներ եւ որոնք էին դրա սոցիալ-քաղաքական անբավարարվածության նախադրյալները։ Կարծում ենք, դրանք գալիս են հասարակության շերտավորվածության կարեւոր խնդիրները եւ սոցիալական տարբեր խմբերի փոխազդեցության մեխանիզմները ժամանակին չգնահատելու ու չվերլուծելու հետեւանքով։ Ուսումնասիրելով ՀՀ հասարակության սոցիալ-քաղաքական պատկերը, կարող ենք առանձնացնել տարբեր շերտեր, որոնք տարիներ շարունակ մասնակցություն կամ ազդեցություն ունեն հասարակական-քաղաքական գործընթացներում։ Առհասարակ, շերտավորման (stratification) վերաբերյալ տարբեր մոտեցումներ կան, ընդհանրացնելով դրանք, նշենք, որ ստրատան (stratum) հայերենում համապատասխանում է սոցիալական շերտին եւ սահմանվում է՝ հասարակության կառուցվածքի տարր, որը կազմակերպվել է աստիճանակարգությամբ եւ ամբողջանում է բազմաչափ դասակարգման հիման վրա [6, c. 550ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ 234-238]։ Հասարակության շերտավորումը ներառում է բազմաթիվ առանձնահատկություններ, եւ դասակարգման առումով օգտագործվում են հասարակության սոցիոլոգիական ախտորոշման եւ որոշակի կարգավիճակի շերտերի հստակեցման (կախված նրանից, թե ինչն է համարվում տարբերությունների համակարգում ընկալելի) նպատակով։ Միաժամանակ, ստրատաները ունեն իրավիճակային բնույթ. կարող են ստեղծվել եւ անհետանալ։ Ստրատաներում շարժունակությունը դեռ չի նշանակում, որ տվյալ ստրատան (շերտը) անհետացել է, պարզապես ոմանք կարող են հեղափոխականներից դառնալ հակահեղափոխական կամ հակառակը, հարուստից աղքատ, ֆուտբոլասերից շախմատասեր եւ այլն։ Ստրատաների դասակարգման հիմքում ընկած են բազմաթիվ գործոններ, ինչպես օրինակ՝ մասնագիտությունը, զբաղվածությունը, կրթությունը, մշակույթը, քաղաքականացվածության աստիճանը, էթնիկականությունը, կրոնական գործոնը եւ այլն։ ՀՀ դեպքում հասարակության ստրատիֆիկացիայի ընդհանուր պատկերը հետեւյալն է։ Մասնագիտական հիմքով կան հումանիտար, միջհումանիտար, տեխնիակական, բնագիտական եւ այլ ստրատաները։ Զբաղվածության հիմքով կարող ենք առանձնացնել երեք հիմնական ստրատաներ՝ 1. մասնավոր-բիզնես շրջանակների ներկայացուցիչներ, 2. պետական ապարատում աշխատողներ կամ ծառայողներ եւ 3. ըստ պաշտոնի վերադասության եւ ենթադասության ստրատաներ, որոնք ներառում են՝ ղեկավար, վարչական, տեխնիկական, սպասարկող/օժանդակող եւ այլ ստրատաները։ Կրթության հիմքով առանձնացվում են՝ կրթություն տվողները, կրթություն ստացողները, բակալավրի ուսանողները, մագիստրոսները, ասպիրանտները, վերապատրաստվածները եւ այլն։ Մշակութային հիմքով կան՝ խորհրդային մշակույթի ներկայացուցիչներ, ժողովրդավարական արժեքների կրողներ, ազգային/նահապետական արժեհամակարգի կրողներ, ժամանակակից մշակույթի կրողներ, գինեգործներ, գորգագործներ, բանաստեղծներ, գեղանկարիչներ։ Քաղաքականացվածության աստիճանով առանձնացվում են՝ հեղափոխականներ, հակահեղափոխականներ, արտասահմանյան դրամաշնորհներից սնվող քաղաքական շարժումներ, հասարակական-քաղաքական կազմակերպություններ, իշխանավորներ, ընդդիմադիրներ եւ այլն։ Ըստ սոցիալական ծագման կարող ենք առանձնացնել՝ հարուստ, աղքատ, ծեր, երիտասարդ, գյուղացի, քաղաքացի եւ այլն։ Էթ551ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ նիկական հիմքով ստրատաներ մենք կարծես չունենք, քանի որ ՀՀ իշխանությունները բոլոր ժամանակներում տարբեր ճնշումներ եւ ռեպրեսիվ քայլեր չեն իրականացնել ՀՀ-ում ապրող էթնիկ խմբերի (եզդիների, ասորիների, ռուսների, վրացիների, հրեաներ եւ այլն) նկատմամբ, իսկ վերջիններս Հայաստանի Հանրապետության հասարակականքաղաքական կյանքում ներդաշնակ գոյակցում են ու ընդգծված դժգոհություններ չունեն։ Եվ վեջապես մեր իրականության մեջ գործող կարեւոր ստրատաներից են՝ կրոնական հիմքով շերտերն ու ենթաշերտերը։ Ըստ այդմ էլ կարող են առանձնացնել՝ Հայաստանյաց առաքելական եկեղեցու հետեւորդներ, Կաթոլիկ եկեղեցու հետեւորդներ (Ֆրանգներ), Մուսուլմաններ, Ուղղափառներ, Հուդայականներ, Ագնոստիկներ, Աթեիստներ եւ Աղանդավորականներ (Եհովայի վկաներ, Կյանքի խոսք, Հիսունականներ եւ այլն)։ Կոնսոցիատիվ մոտեցման կիրառման խնդիրները նաեւ վերաբերում են կոսնոցիատիվ ժողովրդվարության տեսության չորս հիմնական սկզբունքներից վերջինինի՝ դաշնություն ստեղծելուն կամ սեգմենտներին ինքնավարություն տրամադրելուն [7, pp. 38-40]։ Տվյալ սկզբունքը կոնսոցիատիվ մոտեցման առումով նույնպես վերաիմաստավորման եւ ՀՀ կիրառության դեպքում տեղայնացման կարիք ունի։ Մասնավորապես, Հայաստանի հասարակության շերտավորվածության առումով նախատեսվում է սեգմենտներին ինքնավարություն տրամադրելը փոխարինել ստրատաներին ինքնուրույնություն տրամադրելով, իսկ դաշնային պետություն ստեծելու նախնական փուլում կարեւոր կլինի ներդնել ապակենտրոնացված միատարրության մոտեցումը։ Պետական կառավարման առումով միատարրությունը լինում է երկու տիպի՝ կենտրոնաձիգ եւ ապակենտրոնացված [8]։ Ուստի, մենք կարող ենք որդեգրել ապակենտրոցաված ունիատարիզմի կառավարման մոդելը եւ ապահովել արդյունավետ տեղական ինքնակառավարում (ՏԻՄ)։ Եթե ՏԻՄ-ի դեպքում համայնքի բնակչությանը վերապահվում է տեղական նշանակության հարցերն ինքնուրույն լուծելու, համայնքային ունեցվածքն օգտագործելու եւ տնօրինելու իրավունք։ Ինքնակառավարումն իրականացվում է ընտրովի մարմինների՝ համայնքի ավագանու (ներկայացուցչական մարմին) եւ ղեկավարի (գործադիր մարմին, քաղաքում՝ քաղաքապետ, գյուղում՝ գյուղապետ) միջոցով ապա ինչու վերջիններիս քաղաքական մասնակցությունը չկատարելագործել եւ կոնսո552ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ցիատիվիզմի գաղափարական հիմքով զարգացնել ՀՀ ՏԻՄ ինստիտուտները։ Ըստ երեւույթին ստրատաներին ինքնուրույնություն տալը չի նշանակում ինքնավարության կամ դրա ավելի բարձր աստիճանը՝ ինքնորոշման (իրավունքի) իրացում, այլ վերոնշյալ ինքնուրույնությունը նպատակաուղղված է կոնսոցիատիվիզմի գաղափարին համապատասխան նպաստելու պետական կառավարման համակարգում տարբեր մրցակցող ստրատաների միջեւ իշխանության բաշխմանը, որոնք ակտիվորեն ներգրավված են սոցիալ-քաղաքական գործընթացներում եւ որոշումների կայացման գործընթացում ազդցություն ունեն [9]։ Այսինքն, կոնսոցիատիվ մոտեցման նպատակը շատ հստակ է՝ ստրատաների մասնակցայնության ճանապարհով բոլորին ներգրավել համապետական քաղաքական գործընթացներում, որտեղ որոշումնեի կայացման գործընթացում մասնակցելով, դրական կամ բացասական արդյունքի դեպքում պատասխանատու կլինի ոչ թե մեկը այլ բոլորը։ Կոնսոցիատիվ մոտեցումը պահպանելով կոնսոցիատիվ ժողովրդավարության տեսության բուն էությունը, տեղայնացման միջոցով նախատեսում է կիրառել կոնսոցիատիվիզմը միատարր տարածքային կազմակերպման ձեւ ունեցող պետության միատարր հասարակություններում։ Անդրադառնալով, ապակենտրոնացված միատարր պետության կառավարմանը, կարող ենք նշել, որ այն կնպաստի ոչ միայն տեղական ինքնակառավարման մեխանիզմների արդյունավետության բարձրացմանը, այլեւ կնպաստի միատարրությունից դեպի դաշնություն կամ համադաշնություն սահուն անցում կատարելուն [10, pp. 29-32]։ ՀՀ դեպքում սա հատկապես կարեւորվում է Արցախյան հիմնախնդրի կարգավորման առումով։ Եվ եթե մենք խոսում ենք Միացյալ Հայաստանի մասին, ապա դրա միջազգային իրավական կարգավորումները առաջնահերթ պետք է փնտրել Կոնֆեդերատիվ Հայաստանի ձեւաչափում։ Կոնսոցիատիվ մոտեցման համատեքստում հաջորդ կարեւոր հարցը վերաբերում է կարճաժամկետ եւ երկարաժամկետ փուլերում ՀՀ արտաքին քաղաքականության հիմնական ուղղությունների եւ առաջնահերթությունների արդիականացմանը։ Մասնավորապես, նախատեսվում է կոնսոցիատիվ մոտեցման հաջող տեղայնացման եւ արդյունավետ կիրառման փորձի դեպքում կոնսոցիատիվիզմը վերածել ժողովրդավարության հայկական բրենդի։ Արտաքին քաղաքականության առումով պետք է արդիականացվեն, խորհրդարանական կառավարման 553ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ պայմաններում՝ խորհրդարանական դիվանագիտությունը, երկկողմ հարաբերությունների կառուցման կոնսոցիատիվ սկզբունքները եւ ՀՀ պետական շահերից բխող այլ ուղղություններն ու առաջնահերթությունները։

example2443

example2443

Միջազգային իրավունքում չի տրվում օտարերկրյա ներդրողների սահմանումը, և ներդրումային յուրաքանչյուր վեճի դեպքում Ներդրումային վեճերի կարգավորման միջազգային կենտրոնի արբիտրաժային վարույթի ընթացքում է որոշվում, թե դիմողը համարվում է օտարերկրյա ներդրող, թե ոչ։ Վերջինիս համատեքստում կարևոր է դիմումատուի քաղաքացիության հարցի որոշումը։ Աշխատանքում բացահայտվել են, թե արդյոք Տրիբունալն իրավասություն ունի որոշում կայացնելու անձի քաղաքացիության վերաբերյալ ratione personae իրավազորությունը որոշելիս։ Ուսումնասիրվել են նաև այդ որոշումը կայացնելու սահմանները։

ՆԵՐԴՐՈՒՄԱՅԻՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՄԱՆ ՄԻERNԱԳԱՅԻՆ ԿԵՆՏՐՈՆԻ ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱՆՁՆԱԿԱՆ Յուրաքանչյուր դատարան, արբիտրաժային տրիբունալ կամ վեճերի լուծման այլ մարմին լսում է մի շարք գործեր, որոնք կարող են ներկայացվել սահմանափակ թվով հատուկ կազմակերպությունների կողմից։ Սա որոշում է տվյալ վեճերի լուծման մարմնի սուբյեկտիվ իրավասությունը, որը միջազգային իրավունքում ընդունված է որպես ratione personae։ Ներքին դատարանների համար առարկաների շրջանակը հստակ սահմանված է ներքին օրենսդրությամբ։ Իրավիճակն այլ է, բարդ `փոքր-ինչ բարդ, միջազգային արբիտրաժի դեպքում։ տրիբունալները։ Ներդրումային վեճերի կարգավորման միջազգային կենտրոնը (այսուհետ `Կենտրոն կամ տրիբունալ) բացառություն չէ։ Միջազգային ներդրումային օրենսդրության մեջ օտարերկրյա ներդրողի սահմանումը կարելի է գտնել մի շարք փաստաթղթերում, առաջին հերթին `« Այլ պետությունների քաղաքացիների միջև ներդրումային վեճերի լուծման մասին »կոնվենցիայում, որն ընդունվել է 1965 թ. Մարտի 18-ին Վաշինգտոնում (այսուհետ` կոնվենցիան)։ Օտարերկրյա ներդրողի սահմանումը պարունակվում է միջպետական ​​ներդրումների խթանման (BIT, MIT) երկկողմ կամ բազմակողմ պայմանագրերում (այսուհետ `Համաձայնագիր)։ Եվ վերջապես, օտարերկրյա ներդրողի սահմանումները պարունակվում են յուրաքանչյուր պետության ներքին օրենսդրություններում, որտեղ յուրաքանչյուր պետություն իր օրենսդրությամբ սահմանում է «օտարերկրյա ներդրողի» ընդունելի տարբերակը։ Վերոնշյալ սահմանումների բազմազանությունը դժվարացնում է որոշել ներդրումային որևէ վեճի դեպքում Կենտրոն դիմելու իրավունք ունեցող անձանց շրջանակը։ Դիմումներ Կենտրոն կարող են ներկայացնել միայն Կոնվենցիան վավերացրած պետությունների այն քաղաքացիները, եթե վեճի կողմերի միջև կա համաձայնություն `դիմել Կենտրոն։ Այս համաձայնագրերը հիմնականում արտացոլվում են երկկողմ կամ բազմակողմ ներդրումների խթանման պայմանագրերում, որոնք կնքվել են պետությունների միջև, միայն օտարերկրյա սուբյեկտների շրջանակը որոշելու դեպքում կարելի է պարզել, մասնավորապես, որ սուբյեկտների նկատմամբ Պայմանագրերում սահմանված իրավունքներն ու պարտականությունները։ կարող է կիրառվել։ Բացի այդ, օտարերկրյա ներդրողի սահմանումը կարող է կիրառվել այն ներդրող երկրների նկատմամբ, որոնք արտահանում և ընդունում են ներդրումը, հենց իրենք `ներդրողները։ Այն երկիրը, որտեղից պետք է ներդրումային կապիտալ արտահանվի, կարող է օգտագործել այս սահմանումը `հասկանալու համար, թե իր քաղաքացիների որ մասն է պաշտպանության կարիք ունեն այլ երկրներում ներդրումներ կատարելու ժամանակ, և որ շրջանակը պետք է նշված լինի այլ պետությունների հետ կնքվելիք պայմանագրերում։ Ինչ վերաբերում է օտարերկրյա ներդրումներ ընդունող պետությանը, ապա վերջինիս համար կարևոր է այս սահմանման միջոցով հասկանալ այն անձանց շրջանակը, որոնց պետությունը կարող է ներգրավել որպես ներդրող։ Այս սահմանումը կարևոր է ներդրողի համար, քանի որ միայն հստակության դեպքում նա կարող է հասկանալ `կարո՞ղ է պաշտպանություն ակնկալել այս կամ այն ​​պայմանագրով, թե ոչ [1]։ Այսպիսով, օտարերկրյա ներդրողի սահմանումը կարող է որոշվել ոչ միայն տեսականորեն, այլև ավելի գործնական եղանակով, քանի որ օտարերկրյա ներդրողի պաշտպանության աստիճանը կախված է այդ սահմանումից, ինչպես նաև ներդրող պետության ներգրավման հնարավորությունից։ ներդրումային վեճը։ Եթե ​​օտարերկրյա ներդրողի իրավունքները խախտվել են ներդրման ընդունող երկրի կողմից, վերջինս Կենտրոն դիմելու համար պետք է համապատասխանի Կոնվենցիայի 25-րդ հոդվածում նշված պահանջներին։ Հոդվածի համաձայն, կողմը պետք է լինի Պայմանավորվող պետության քաղաքացի, իսկ վեճի կողմերի միջեւ պետք է լինի գրավոր համաձայնություն։ Տրիբունալ դիմելու իրավասություն ունեցող սուբյեկտների շրջանակը որոշելու հարցը պետք է դիտարկել երկու տեսանկյունից. Դիմումատուները և ինքը ՝ Տրիբունալը։ Եթե ​​դիմումատուների դեպքում ամեն ինչ պարզ է թվում, ապա Տրիբունալի դեպքում իրավիճակն այլ է։ Թե՛ դատարանները, թե՛ Տրիբունալը պետք է որոշում կայացնեն վեճի վերաբերյալ իրենց իրավասության վերաբերյալ, որը պետք է ներառի պետությունների միջև միջազգային պայմանագրի ՝ Կոնվենցիայի մեկնաբանություն։ Այս պարագայում անհրաժեշտ է հասկանալ, թե միայն Կոնվենցիայի տեքստի մեկնաբանությունը բավարար է, որ Կենտրոնի կողմից իր իրավասության վերաբերյալ բարձրացված հարցին միանշանակ պատասխան տրվի։ Կոնվենցիայի տեքստից պարզ է, որ դա այդպես չէ։ Հոդված 25 2 2 կետ համապատասխան (ա) համապատասխան (բ) սահմանում է ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց սահմանումները, որոնք «մյուս Պայմանավորվող կողմի» քաղաքացի են։ Մասնավորապես, դրանք ֆիզիկական և իրավաբանական անձինք են, որոնք համարվում են Պայմանավորվող կողմի քաղաքացի։ Այս սահմանումներից պարզ է դառնում, որ յուրաքանչյուր դեպքում Տրիբունալը, իր իրավասության հարցը որոշելով, չի կարող սահմանափակվել միայն Կոնվենցիայի տեքստով։ Օտարերկրյա ներդրողների շրջանակը պետություններն առաջին հերթին սահմանում են փոխադարձ ներդրումների խթանման մասին միջազգային պայմանագրերում, որոնք հիմնականում վերաբերում են կողմերի ներքին օրենսդրությանը։ Այստեղ հնարավոր է հասկանալ ՝ քաղաքացիության հարցը մնում է ներքին օրենսդրության խնդիր, թե Կենտրոնը պետք է ապավինի պետության իրավասու մարմնի հաստատմանը ՝ պետության կիրառելի օրենսդրության համատեքստում, պայմանագրերով սահմանված քաղաքացիության թեստի կիրառում։ , Պետությունների հարաբերություններում կան խնդիրներ, որոնք յուրաքանչյուր պետության ներքին կարգավորման խնդիր են, բայց առնչվում են միջազգային իրավունքին։ Քաղաքացիություն որոշելիս այստեղ հնարավոր է սահմանը միջազգային «ազգային իրավունքի» միջև։ Կարող ենք միանշանակ պնդել, որ քաղաքացիություն շնորհելու կամ զրկելու իրավունքը մնում է պետության բացառիկ իրավասությունը, որի ընթացակարգը ներքին օրենսդրության կարգավորման խնդիր է։ Այնուամենայնիվ, երբ երկու պետությունների քաղաքացիության հարցը տարաձայնության է հասնում, որի դեպքում հարցը դադարում է համարվել ներքին օրենսդրության հարց, դրա վերաբերյալ որոշում պետք է կայացնի միջազգային դատարանը։ Այնուամենայնիվ, դա չի նշանակում, որ Ազգային արդարադատության միջազգային դատարանի որոշումը կարող է առաջացնել որոշակի իրավական հետևանքներ Պայմանավորվող պետությունում դիմումատուի համար։ Այսպես թե այնպես, տվյալ առարկայի քաղաքացիության հարցը կշարունակվի կարգավորվել պետական ​​օրենսդրությամբ։ Համաձայն agreementաքարի Դուգլասի, համապատասխան պայմանագրով տրիբունալի կողմից ԱՄՆ քաղաքացի լինելու դիմումատուի որոշումը դժվար թե որևէ նշանակություն ունենա ԱՄՆ սահմանապահների համար։ Հնարավոր է պարզել, թե որն է միջազգային դատարանի, այս դեպքում ՝ Տրիբունալի սահմանը, դիմումատուի քաղաքացիության վերաբերյալ իր որոշումը կայացնելու մասին ՝ Պայմանավորվող կողմի օրենսդրությանը համապատասխան։ Դա պարզելու համար անհրաժեշտ է անդրադառնալ Տրիբունալի կողմից արված մեկնաբանություններին։ Եվ այս հարցում միջազգային իրավունքում կա արդեն հաստատված նախադեպ։ Մասնավորապես, «Sufraki v. Ընդդեմ Արաբական Միացյալ Էմիրությունների» գործով տրիբունալը հայտարարեց. «Միջազգային իրավունքում ընդունված է, որ քաղաքացիությունը գտնվում է պետության պետական ​​իրավասության ներքո, որն իր օրենսդրությամբ սահմանում է քաղաքացիություն ձեռք բերելու և կորցնելու կարգը։ , Դա արտացոլվել է նաև Իտալիայի և ԱՄԷ-ի միջև կնքված համաձայնագրում։ Երբ անձի ազգային պատկանելությունը վիճարկվում է միջազգային արբիտրաժային կամ դատական ​​գործընթացներում, միջազգային տրիբունալը իրավասու է լսելու հարցը։ Այդ դեպքում մեծ ուշադրություն պետք է դարձնել պետության ներքին օրենսդրությանը, նրա իրավասությունների կողմից այդ օրենքի մեկնաբանմանը։ Բայց, ի վերջո, փաստերի օրենքի հիման վրա այն պետք է ինքնուրույն որոշի ՝ անձը, որի քաղաքացիության մասին է խոսքը, տվյալ պետության քաղաքացի է, թե ոչ, կամ ինչ է ենթադրում եզրակացությունը։ Նման դեպքերում, ինչպես այս դեպքում, միջազգային դատարանը պետք է լուծի քաղաքացիության հարցը։ Միջազգային դատարանը իրավասություն ունի. փաստորեն, նա պարտավոր է լուծել այս հարցը։ «[4] Սալեմի գործով (ԱՄՆ ընդդեմ Եգիպտոսի) արբիտրաժային տրիբունալը մի շարք պատճառներով առաջ քաշեց վերը նշված սկզբունքը։ Արբիտրաժային տրիբունալը նշեց, որ դիմումատուի ԱՄՆ քաղաքացիություն շնորհելու որոշումը չի բացառում միջազգային իրավունքի այն սկզբունքը, որ յուրաքանչյուր ինքնիշխան պետություն, ընդհանուր առմամբ, որոշում է կայացնում քաղաքացիություն շնորհել իր ենթականերին, քանի որ քաղաքացիություն տրամադրելը միջազգային անկախության դրսևորում է։ Արբիտրաժային տրիբունալը անդրադարձավ այն հարցին, թե քաղաքացիություն շնորհելը միջազգային իրավունքի ընդհանուր սկզբունքների խախտմամբ խախտո՞ւմ է այլ պետության հեղինակությունը, թե՞ այդպիսի դրամաշնորհը պետք է անվավեր ճանաչվի, քանի որ այն ստացվել է խարդախության միջոցով։ Ազգության որոշման հարցը բարձրացվել է Կոնվենցիայի բանակցությունների ընթացքում, կողմերը համաձայնության են եկել այն մասին, որ կողմ հանդիսացող անձի քաղաքացիության մասին պաշտոնական փաստաթուղթը պետք է ընդունվի միայն որպես ազգության վկայություն, և որոշում կայացվի։ տրիբունալի կողմից։ Տրիբունալի `իր իրավասության մասին ratione personae- ի որոշման արդյունավետությունն ու անհրաժեշտությունը հատկապես ակնհայտ է երկքաղաքացի դիմումատուների դեպքում։ Կոնվենցիան բացառում է երկքաղաքացիության հնարավորությունը, եթե քաղաքացիություններից մեկը պատկանում է ընդունող պետությանը։ Նման դեպքերում ցանկացած կողմ կարող է պնդել այդ պետության քաղաքացիությունը կամ քաղաքացիության կորուստը, միայն Տրիբունալը պետք է վերջնական որոշում կայացնի այդ կապակցությամբ։ Այս դեպքում Տրիբունալը պետք է ուսումնասիրի քաղաքացիություն ստանալու ընթացակարգերը, ինչպես նաև դրա հնարավոր կորուստը այլ պետության քաղաքացիություն ստանալու դեպքում [4, 6]։ Այն փաստը, որ Տրիբունալը իրականացնում է իր սեփական rae personae իրավասության վերաբերյալ հետաքննություն, հանգեցնում է այն փաստի, որ Պայմանավորվող պետության ներքին օրենսդրությունը պետք է դիտարկվի։ Այս պարագայում մեկ այլ հարց է առաջանում։ Կարո՞ղ է Տրիբունալը անտեսել այդ պետության ազգային օրենսդրությունը։ Այս հարցին կարելի է դրական պատասխան տալ, երբ պետության ներքին օրենսդրությունը քաղաքացիության վերաբերյալ դրույթներ է պարունակում, որոնք, ըստ էության, չեն համապատասխանում միջազգային իրավունքի սկզբունքներին, միջազգային ներդրումային համաձայնագրերի արբիտրաժային ընթացակարգերից։ Սա կարող է լինել, օրինակ, նորմ, որը հակասում է ներդրումային պայմանագրի ռեժիմի ամբողջականության և կայունության սկզբունքին [3]։ Նման դեպքերում պետական ​​օրենսդրությունը կարող է սահմանել նորմեր, որոնք «օտարերկրյա ներդրողի» կարգավիճակ կտրամադրեն անհամեմատ մեծ թվով անձանց `նրանց պաշտպանությունն ապահովելու համար։ Կարող են լինել դեպքեր, երբ չնայած Տրիբունալի պնդմանը, որ դիմումատուն շահագրգիռ Պայմանավորվող կողմի քաղաքացի է, այն դեռ մերժում է իր դիմումատուի իր իրավասության իրավասությունը։ Տրիբունալի նման իրավասությունը անհրաժեշտ է ներդրումային համաձայնագրերի ոլորտում պատշաճ հավասարակշռություն և հավասարություն ապահովելու համար։ Այսպիսով, քաղաքացիություն շնորհելու, դրանից զրկելու գործընթացները, անկասկած, պետությունների ներքին կարգավորման խնդիր են, բայց եթե դրանց վերաբերյալ տարաձայնություններ կան, ապա որոշումը պետք է կայացնի Տրիբունալը։ Միևնույն ժամանակ, Տրիբունալի որոշումը ցանկացած անձի քաղաքացիության մասին չի կարող պարտադիր համարվել այդ պետության համար, քանի որ որոշումը պետք է տարածվի միայն միջազգային հարաբերությունների վրա, այլ ոչ թե պետության ներքին գործերի։ Ամեն դեպքում, Տրիբունալը պետք է անկախ լինի `որոշում կայացնելով իր իրավասության մասին ratione personae։ Պետությունների միջեւ կնքվելիք պայմանագրերը բազմազան են, ինչպես նաև անհատական ​​քաղաքացիության սահմանումները։ Դատարանը պետք է ապահովի այդ առումով անհրաժեշտ հավասարակշռությունը `հաշվի առնելով դրանում պարունակվող սահմանումները, ներառյալ Պայմանավորվող պետությունների ներքին օրենսդրության դրույթները։ Բացի այդ, ազգային օրենսդրությամբ քաղաքացիություն ձեռք բերելը կամ այս կամ այն ​​պետության քաղաքացի համարվելը միշտ չէ, որ կարող է բավարար լինել, որ Տրիբունալը որոշում կայացնի իր իրավասության վերաբերյալ։ Վերջապես, յուրաքանչյուր դեպքում, Տրիբունալը, լուծելով իր իրավասության հիմնավորված հարցը, պաշտպանում է օտարերկրյա ներդրողի իրավունքները Պայմանավորվող կողմի այն անբավարար փաստարկից, որ դիմումատուն շահագրգիռ պետության քաղաքացի չէ։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Legum B., Defining Investor and Investor. Ո՞վ է հայցադիմումի իրավունք, Փարիզ, 12 Թովմասյան Նազելի Ներդրումային վեճերի կարգավորման միջազգային կենտրոնի RATIONE PERSONAE իրավասություն Բանալի բառեր. Օտարերկրյա ներդրումներ, միջազգային վեճերի լուծում, միջազգային կարգավորում ։

example2422

example2422

Աշխատանքի մեջ փորձ է արվում տալ իրավական նիհիլիզմի հասկացությունը, դրա դրսևորման հիմնական ձևերը Հայաստանի Հանրապետությունում, իրավական մշակույթի հասկացությունը, նշել դրա առանձնահատկությունները, շերտերը և գործառույթները, տալ իրավական մշակույթի և իրավական նիհիլիզմի փոխադարձ կապը, գտնել դրա զարգացման ուղիները Հայաստանի Հանրապետության պայմաններում։

ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ DEԱՐԳԱՈՒՄԸ ՈՐՊԵՍ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՆԻԿԼԻHԻILՄԻ ՀԱԿԱՄԱՐՏՈՒԹՅԱՆ ՄԻՈ Սահմանադրության 1-ին հոդվածը համարվում է Սահմանադրության հիմքը և կանխորոշում է պետության զարգացման ուղին։ Իրավական, ժողովրդավարական պետության կայացմանը խոչընդոտող հանգամանքները հաղթահարելու համար անհրաժեշտ է աշխատել պետության կառավարության, բնակչության, քաղաքացիական հասարակության և վստահության մթնոլորտի հետ միասին։ Օրենքի դերը մեծ դեր ունի վերջինիս ձևավորման գործում, ինչը հիմնական օղակն է այս երեք ուժերի միջև։ Հետևաբար, օրենքի դերի նվազեցումը և իրավական նիհիլիզմի դրսևորումները կարող են հիմք հանդիսանալ դրանց սխալ հաղորդակցության համար։ Ներկայումս այս խնդիրն առավել ճակատագրական է։ Առաջին հերթին երկիրը գտնվում է սահմանադրական-իրավական-լուրջ քաղաքական բարեփոխումների փուլում, ինչը բարդ գործընթաց է, որն ուղեկցվում է առկա համակարգի ամբողջական վերակառուցմամբ։ Ավելին, ժամանակակից աշխարհում, երբ օրենքը որոշակի ազդեցություն է ունենում գրեթե բոլոր սոցիալական հարաբերությունների վրա, դա խոչընդոտ է դառնում տվյալ հասարակության զարգացմանը իրավական նիհիլիզմի յուրաքանչյուր ասպեկտում։ Եվ եթե հաշվի առնենք, որ գլոբալիզացիայի պայմաններում սահմանները պետությունների միջև աստիճանաբար վերանում են իրենց նախկին իմաստով, ապա որոշակի հասարակության մեջ իրավական նիհիլիզմի զանգվածային դրսևորումներն ազդում են այլ պետությունների վրա ՝ խոչընդոտելով տարբեր ինտեգրացիոն գործընթացներին, տարբեր գլոբալ խնդիրներ։ Հետեւաբար, ժամանակակից աշխարհում իրավական նիհիլիզմի հաղթահարումը պետք է դառնա պետությունների գերակա խնդիրներից մեկը։ Այս խնդիրները լուծելու համար հասարակության յուրաքանչյուր մասի համար անհրաժեշտ է ընկալել իրավունքը որպես սոցիալական կարգավորող։ Ինչպես նշեց Ի. Ըստ Կանտի, օրենքը քաղաքացիական հասարակության ամենակարևոր գործիքն է, որը կոչված է պաշտպանել քաղաքացուն ամենաթողությունից, ապահովել ազատությունների սահմանը [1]։ Եվ վերջինս կախված է ինչպես իրավագիտակցության մակարդակից, այնպես էլ հասարակության իրավական մշակույթի մակարդակից, օրենքի պահանջից։ Այս երեւույթների հակադրությունը իրավական նիհիլիզմն է։ Դրա լուծման կարևոր ուղիներից մեկը իրավական և մշակույթի բարձրացումն է անհատի և հասարակության մեջ։ Դրա նպատակն է բացատրել իրավունքի դերը այդ առարկաներում, դրա ներուժը, խնդիրները և նպատակները։ Այս ամենը կյանքի կոչելու համար պետությունը պետք է ունենա հստակ քաղաքականություն, այն պետք է ուղղված լինի վերոնշյալ խնդիրների լուծմանը։ Նախ և առաջ, իրավական նիհիլիզմը սոցիալական ֆենոմեն է, որը բխում է օրենքի գնահատումից, որը բխում է որոշակի ակտիվ կամ պասիվ գործողություններից, ինչը իրավական գիտակցության խեղաթյուրում է, օրենքի արժեքի թերագնահատում կամ մերժում, և ունի իր կառուցվածքը, կրողները, մակարդակները։ , խախտումների ծավալը մեծացնող և սոցիալական զարգացմանը խոչընդոտող արտահայտման եղանակներ։ Այն մեր հասարակության մեջ տարբեր դրսեւորումներ ունի։ Ուսումնասիրությունն ավարտելու համար անհրաժեշտ ենք համարում դրանց համառոտ անդրադառնալ։ 1. Իրավական նիհիլիզմի հիմնական դրսևորումը մեր հասարակության օրենքի ուղղակի խախտումներն են կամ, այսպես կոչված, ակտիվ նիհիլիզմը։ Խախտվում են օրենքով պաշտպանված բազմաթիվ հարաբերություններ։ Ավելին, այդ խախտումները տեղի են ունենում ոչ միայն քրեական, այլ նաև վարչական-քաղաքացիական օրենսդրությամբ պաշտպանված հարաբերությունների հետ կապված։ Նման խախտումները բնորոշ են ակնհայտ արհամարհանքով կատարելը։ Այս իրադարձությունը Ն. Մատուզովը այն անվանում է «սոցիալական բոյկոտ»։ 2. Հասարակության պետության անդամ անդամների համագործակցության ցածր մակարդակը, հասարակության մեջ պետության կառավարմանը մասնակցելը արտահայտում են իրենց կարծիքը արտահայտող արտահայտություններ։ 3. Պետական ​​ապարատում կոռուպցիոն դրսեւորումներ, ինչը հանգեցնում է վերջինիս նկատմամբ պրոֆեսիոնալիզմի և հասարակության վստահության պակասի։ 4. Պետությունում ստուգումների և հաշվեկշռի մեխանիզմների վատ գործունեություն, ինչը նաև հանգեցնում է պետական ​​ապարատի նկատմամբ անվստահության։ 5. Սոցիալիստական ​​հայացքների առկայությունը, որոնք թերագնահատում են օրենքի դերը գիտության մեջ։ Իրավական նիհիլիզմը հիմնականում հասարակության բարոյականության, կրթության և գիտակցության ցածր մակարդակի արդյունք է, որն առաջանում է որոշակի պատմական և քաղաքական զարգացումների արդյունքում։ Այդ մակարդակի բարձրացման ձևը գործողությունները, որոնք ուղղված են իրավունքի հարգանքի զարգացմանը, սեփական իրավունքների և պարտականությունների իմացությանը և մարդուն որպես բարձրագույն արժեք ընկալելուն։ Եվ դրանց կարելի է հասնել իրավական մշակույթի ձևավորման միջոցով։ Այլ կերպ ասած, կարելի է նշել, որ իրավական նիհիլիզմը և իրավական մշակույթի պատշաճ մակարդակը հակադարձ համամասնական են։ Առանց այլ միջոցների դերը թերագնահատելու, պետք է փաստել, որ որդերը չեն կարող անհրաժեշտ արդյունք տալ, եթե հասարակության մեջ իրավական մշակույթի մակարդակը ցածր է։ Առանց դրա այլ միջոցների օգտագործումը պարզապես վերածվում է մակերեսային պայքարի, դա համակարգային լուծում չի տալիս խնդրին։ Իրավական մշակույթի առկայությունը կամ մակարդակը հասարակությունը բնութագրելու հիմնական չափանիշներից մեկն է։ Ինչպես արդեն նշեցինք, դա հակադարձ համեմատական ​​է իրավական նիհիլիզմին, այսինքն ՝ դրանք հակադիր են միմյանց։ Կարո՞ղ ենք համաձայնվել Վ. Ներսիսյանցի այն պնդման հետ, որ «ժամանակակից իրավագիտակցության ճգնաժամը մեծապես պայմանավորված է ցածր իրավաբանական մշակույթով»։ Որպեսզի հասկանանք իրավական նիհիլիզմի իրավական մշակույթի փոխհարաբերությունը, նախ պետք է հասկանալ, թե ինչ է իրավական մշակույթը, դրա բովանդակությունն ու տեսակները։ Նախ և առաջ պետք է նշել, որ իրավական մշակույթը կարելի է համարել որպես օղակ իրավունքի և մշակույթի միջև, որի սահմանները երկու կողմից էլ պարզ չեն [4], ուստի նախ անհրաժեշտ է հասկանալ, թե ընդհանրապես ինչ է մշակույթը։ Գիտության մեջ ընդհանուր առմամբ մշակույթի ընդհանուր սահմանում գոյություն չունի, բայց այսօր առավել ընդունված տեսակետը Էդվարդ Թեյլորի մշակույթը որպես բարդ բնորոշում է, որը ներառում է գիտելիք, հավատ, արհեստ, արվեստ, օրենքներ, սովորույթներ, սովորություններ, այն ամենը, ինչ մարդը ձեռք է բերել։ բերում է ՝ դառնալով հասարակության անդամ [5]։ Այս բնութագրից կարելի է ենթադրել, որ մարդը հաղորդակից է դառնում միայն այն ժամանակ, երբ նա շփվում է հասարակության հետ, դառնում դրա մի մասը։ Սա վերաբերում է նաև իրավական մշակույթին, քանի որ օրենքն իր էությամբ հասարակության անդամների միջև հարաբերությունների կարգավորման գործիք է։ Իրավական մշակույթը ամբողջ հասարակության մշակույթի մի մասն է, որն ստեղծվում է հասարակության աստիճանական զարգացման, սերնդեսերունդ փոխանցվող աշխատանքի և այդ աշխատանքների ավարտի միջոցով։ Իրավական մշակույթը, ընդհանուր առմամբ մշակույթը, հասարակության պատմականորեն ձևավորված հոգևոր և մշակութային արժեքների արտացոլումն է, որը կանխորոշում է նրա կյանքի ձևը և անդամների փոխհարաբերությունները։ Իրավական մշակույթի մակարդակը մեծապես կապված է հասարակության պատմական անցյալի, ներկա քաղաքական իրավիճակի հետ։ Իրավական մշակույթը հաճախ նույնացվում է իրավական գիտակցության հետ, բայց հարկ է նշել, որ իրավական մշակույթը ավելի լայն հասկացություն է։ Եթե ​​իրավական գիտակցությունը ներառում է առարկայի գաղափարական-հոգեբանական տարրերը, ապա անօրինական մշակույթը ներառում է սուբյեկտի վարքագիծը։ Դա արտացոլվում է ինչպես պետական ​​մարմինների, այնպես էլ հասարակության անդամների վարքագծում։ Գրականության մեկ տեսակետի համաձայն, իրավական մշակույթը ներառում է երեք հիմնական տարր։ Առաջին տարրը հասարակության կամ առանձին առարկայի իրավական գիտակցությունն է։ Այս տարրը ենթադրում է այն խորությունը, որով հասարակությունը ընկալում է այնպիսի երևույթներ, ինչպիսիք են մարդու իրավունքները և ազատությունները, վեճերի լուծման իրավական տարբերակ, հասարակության հուզական վերաբերմունքը օրենքի նկատմամբ, տեղեկացվածություն և այլն։ Երկրորդ տարրը ներառում է հասարակության իրավական գործունեության զարգացումը, որի շրջանակներում ենթադրվում են տեսական (այսինքն ՝ իրավունքի զարգացումը որպես գիտություն) և գործնական (այսինքն ՝ օրենսդիր և իրավապահ գործունեություն)։ Երրորդ տարրը ենթադրում է իրավական ակտերի մշակման մակարդակ։ Դրանով մենք պետք է հասկանանք իրավական սարքավորումների որակը, հակամարտության բախվող նորմերի քանակը նորմալ Գայլ։ Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ վերջին երկու տարրերը բացահայտված են և կազմում են հասարակության իրավական մշակույթի գաղափարական տարրը, իսկ առաջին կետը համարվում է իրավական մշակույթի հոգեբանական տարր։ Իրավական մշակութային տարրերի դեպքում ամենակարևոր տեսակետն այն է, որ, բացի վերջինից, իրավական մշակույթն ունի վարքային տարր [7], որը գոյություն ունեցող իրավական մշակույթի արտահայտումն է ամբողջ հասարակության կամ նրա ամենօրյա վարքի մեջ։ անհատական ​​անդամ։ Այսպիսով, կարելի է նշել, որ իրավական մշակույթը հասարակության իրավական կյանքի որակական վիճակն է, որը պայմանավորված է հասարակության սոցիալական, հոգատար, քաղաքական-տնտեսական գործոններով `արտահայտված իրավական իրազեկության մակարդակով, իրավական ակտերով, դրանց իրականացումը, մարդու հիմնական իրավունքներն ու ազատությունները պետության և քաղաքացիական հասարակության կողմից։ Վերոնշյալ եզրակացություններից պարզ է, որ մեկուսացված իրավական մշակույթի առկայությունը կամ մակարդակը կամ բոլոր տարրերի առկայությունը կամ մակարդակը հասարակության մեջ իրավական նիհիլիզմի մակարդակը ձևավորող գործոններ են։ Այսինքն, եթե հասարակության մեջ իրավական մշակույթի այս տարրերից մեկը կասեցված է կամ ցածր մակարդակի վրա, դա կարող է հանգեցնել ինչ-որ տեսակի իրավական նիհիլիզմի զարգացման, և այդ մեկ ձիու զարգացումը կարող է խթան հանդիսանալ մյուսի զարգացման համար։ իրավական նիհիլիզմի ձևերը, որպես իրավական նիհիլիզմ։ Դա, ըստ էության, մի ամբողջ օրգանիզմ է և հեշտությամբ կարող է հարմարվել ցանկացած նոր իրավիճակի։ Ուստի անհրաժեշտ պայման է, որ իրավական մշակույթը բարձրացվի իր բոլոր մակարդակներում։ Այս մակարդակները անհատի հասարակական, խմբային և իրավական մշակույթն են։ Հասարակության իրավական մշակույթը հասարակության ընդհանուր մշակույթի անբաժանելի մասն է, որը հասարակության կողմից կուտակված փորձն է իրավունքի ոլորտում, իրավագիտակցության ընդհանուր մակարդակը, օրինականության մակարդակը, օրենսդրական պրակտիկայի մակարդակը։ Սոցիալական իրավական մշակույթի բարձր մակարդակը սոցիալական առաջընթացի ցուցիչ է։ Խմբային իրավական մշակույթը որոշակի սոցիալական խմբի իրավական իրազեկության մակարդակն է ՝ իրավական ակտերին իրականում հնազանդվելու և հարգելու վերաբերյալ։ Այնուամենայնիվ, խմբային իրավական մշակույթը, ըստ էության, նույնն է, ինչ հասարակության իրավական մշակույթը, ուստի դրա վերլուծությունը կարող է անհրաժեշտ լինել միայն որոշակի սոցիալական խմբի, և ոչ թե ընդհանրապես իրավական մշակույթի ուսումնասիրության համար։ Իրավական մշակույթի երեք մակարդակներից հատկապես կարևոր է ոչ իրավական մշակույթի ուսումնասիրությունը, քանի որ այն հիմք է հանդիսանում այլ մակարդակների։ Յուրաքանչյուր սոցիալական խումբ կամ ամբողջ հասարակություն բաղկացած է մեկ հիմնական բջիջից `անհատից։ Միևնույն ժամանակ, իրավական մշակույթը վերաբերում է որոշակի արժեքների և հարաբերությունների, որոնք միավորում են մարդկանց, որոշում հասարակության ընդհանուր մշակույթում առկա իրավական համակարգը [8], հետևաբար, իրավական նիհիլացման համար անհրաժեշտ պայման է, որ յուրաքանչյուր անհատ հասկանում է, որ նա հասարակության անբաժանելի մասն է։ Յուրաքանչյուր արված քայլ կարող է ազդեցություն ունենալ ամբողջ խմբի վրա։ Ոչ իրավական մշակույթը անհատի իրավական բնութագրերն ու հատկություններն են, հատկապես իրավական դաշտում անհատի վարքի գաղափարական-հոգեբանական իրավական աշխարհը [9]։ Անհատի իրավական մշակույթը բազմաշերտ երեւույթ է։ Դա ենթադրում է իրավաբանական գիտելիքների առկայություն (մտավոր մաս), առկա գիտելիքների վերափոխում իրավական համոզմունքի սովորույթի (գաղափարական, հուզական-հոգեբանական մաս), այդ սովորույթներով և համոզմունքներով առաջնորդվելու պատրաստակամություն, այսինքն ՝ ապրել և ապրել գործել օրենքի և օրենքի սահմաններում (վարքային մաս)։ Անհատի իրավական մշակույթն ունի ենթաշերտեր, որոնք կախված են այն հանգամանքից, թե ինչ իրավական գիտելիքներ ունի անձը։ Ըստ այդմ, ոչ լեգիտիմ մշակույթն ունի երեք ենթաշերտ։ ամեն օր, պրոֆեսիոնալ bտեսություն։ Ամենօրյա ենթակատեգորիայի տակ հասկացվում է անհատների գործողությունների իրավական շրջանակը, որոնք նրանք օգտագործում են առօրյա կյանքում իրավական խնդիրներ լուծելիս։ Մասնագիտական ​​ենթաշերտը ձևավորվում է որակավորված իրավաբան մասնագետների կողմից `իրենց մասնագիտական ​​գործունեության ընթացքում։ Տեսական ենթաշերտը իրավական մշակույթի մի մասն է, որը ձևավորվում է իրավաբան գիտնականների կողմից հասարակության մեջ իրավական գաղափարների և արժեքների ուսումնասիրության ընթացքում։ Այս բոլոր մակարդակներում իրավական մշակույթի ցածր մակարդակը բարենպաստ պայմաններ է ստեղծում իրավական նիհիլիզմի առաջացման համար։ Օստիդրան կանխելու համար հասարակությունը պետք է քայլեր ձեռնարկի ՝ ապահովելու իրավական մշակույթի հիմնական գործառույթների իրականացումը։ Այս գործառույթները հետևյալն են. 1. cանաչողական-տրանսֆորմացիոն ֆունկցիայի նպատակը կապված է տեսականորեն «կազմակերպչական գործողությունների հետ, որի նպատակը քաղաքացիական հասարակության կառուցումն է» իրավական պետության կողմից։ Այս պարագայում հատկապես կարևոր են երկրում սահմանադրականության ապահովումը և սահմանադրական մշակույթի զարգացումը, քանի որ սահմանադրական պետությունը ձևավորվում է միայն հասարակությանը համարժեք սահմանադրական մշակույթով։ [8] Բացի այդ, այս գործառույթը կապված է արդարության, բարության, բարոյականության, խղճի, արժանապատվության, ընտրության ազատության արժեքների ամրապնդման համար իրավական հիմքի ստեղծման հետ։ 2. Իրավակարգավորիչ գործառույթի նպատակն ուղղված է հասարակության բոլոր իրավական տարրերի կայացմանը, նրանց կայուն, արդյունավետ և դինամիկ գործունեությանը։ 3. Արժեք-նորմատիվ գործառույթի նպատակը արտահայտվում է արժեքային համակարգերի նկարագրությամբ։ Այն արտահայտվում է անհատների գործողություններում պարունակվող փաստերի որոշակի արժեքի ձեռքբերմամբ։ Այսինքն ՝ այս փաստերը որոշակի գնահատական ​​են ստանում հասարակության կամ դրա առանձին անհատների կողմից։ Այս գնահատականների ամբողջականության շնորհիվ կարգավորվում է հասարակության օրենսդրական գործունեությունը, որոշակի իրավական նորմերի որակը, քաղաքացիների վարքագիծը, իրավապահ մարմինների գործունեությունն ընդդեմ իրավախախտումների [10]։ 4. Իրավական-սոցիալական գործառույթի նպատակը մարդու մեջ իրավաբանական որակների զարգացումն է։ Սրա հիմնական խնդիրը իրավական շահերի պաշտպանությունն ու կրթությունն են, որոնց վրա մեծապես ազդում է հասարակության ներկայիս իրավական իրողությունը։ 5. Հաղորդակցման գործառույթի նպատակն է իրավական հարաբերությունների ընթացքում հասարակության անդամների միջեւ իրավական կապ ստեղծել, ինչպես նաև այդ կապը ապահովել և պաշտպանել։ Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ իրավական մշակույթի աճի հետ մեկտեղ հասարակության մեջ իրավական նիհիլիզմը աստիճանաբար նվազում է։ Իրավական նիհիլիզմը չի կարող զարգանալ այն հասարակությունում, որտեղ օրենքի նկատմամբ հարգանքը և պաշտպանության օգտագործման հիմքերը ամուր արմատավորված են։ Այս գործողությունների իրականացման համար անհրաժեշտ է մոբիլիզացնել հասարակության բոլոր շերտերի ուժերը։ Պետական ​​մարմինները հատկապես հաճախորդներ ունեն։ Այս մարմինների ձեռքում են պետությունում մշակութային արժեքների ձևավորման, ամրապնդման և կարգավորման հնարավորությունները։ Դրանք ձևավորում են պետության մշակութային քաղաքականությունը և ապահովում դրա իրականացումը։ Հետևաբար, այս քաղաքականությունը պետք է լինի այնպիսին, որ հասարակության մեջ ձևավորվի օրենքի նկատմամբ հարգանքի նկատմամբ։ Իրավական նիհիլիզմի այն տարրերը, որոնք վնասում են օրենքի դերին, պետք է աստիճանաբար վերացվեն հասարակության մշակույթից։ Դրանում պետական ​​մարմինների հիմնական գործիքը պետք է լինեն զանգվածային լրատվամիջոցները։ Դրանցում պարունակվող նյութերը (կինոնկարներ, սերիալներ, շոուներ, ժամանցային հաղորդումներ, լրատվական ծրագրեր և այլն) պետք է ակտիվորեն նպաստեն օրենքին, աստիճանաբար հասարակության մեջ սերմանեն այն միտքը, որ յուրաքանչյուր անդամ այս մեծ օրգանիզմի բաղկացուցիչ մասն է և պետք է նպաստի դրա զարգացմանը։ զարգացում ՝ իր հնարավորությունների չափով։ Անհրաժեշտ է մասսայական մշակույթից հանել կամ գոնե նվազեցնել հանցավոր տարրերի ցուցադրումը, դրանց ռոմանտիզացումը, այն ցույց տալ որպես հասարակության հիմքը քանդող մի երեւույթ։ Իհարկե, այդ քայլերը պետք է ձեռնարկվեն այնպես, որ գրաքննություն չառաջացնեն, քանի որ դրա առկայությունը կպատճառի արձագանք, որն ինքնին իրավական նիհիլիզմի պատճառ է։ Բացի այդ, իրավական մշակույթի բարձրացման հիմնական ձևը պետք է լինի իրավաբանական կրթության համապատասխան մակարդակի ձևավորումը, որի հիմնական մեթոդները պետք է լինեն մարդու մոտ վաղ տարիքից սերմանել հարգանք օրենքի, օրենքի գերակայության, պետության համար։ կամ քաղծառայողը։ Անհրաժեշտ է ամբողջությամբ վերանայել առկա կրթական համակարգը, մանկապարտեզներում ներդնել իրավաբանական դասընթացներ ՝ հաշվի առնելով տարիքային խմբի չափանիշները։ Դպրոցական ուսումնական ծրագրում «Հասարակագիտություն» առարկան ավելի պարզ դարձնել դպրոցական տարիքի մարդկանց համար, դրա դասավանդման համար պատրաստել որակյալ, արհեստավարժ մասնագետների, ավելացնել իրավագիտության ուսուցումը ոչ իրավաբանական ֆակուլտետների, միջին մասնագիտական ​​ուսումնական հաստատությունների ուսանողների համար։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Մաքուր բանականության քննադատություն, Էդ. երկրորդ, SPb Հրատարակված է «Գիտություն», 2005 թ. (Սերիա [6] Կառավարության և իրավունքների տեսություն։ Դասագիրք ՝ վուզովի համար, ըստ հերթականության։ պրոֆ. В. М. Корельского [8] Հարությունյան Գ.Գ., Դասեր սահմանադրական մշակույթի պատմության մեջ. Ժամանակի մարտահրավերներ, Երեւան, Նժար, 2005, էջ 21, 25։ [9] Վաղարշյան Ա.Գ., Պետական ​​իրավունքի տեսություն -2, ԵՊՀ, Երեւան, 2011, էջ։ 240 ԲՈՒԼԳԱԴԱՐՅԱՆՈՒՄ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ DEԱՐԳԱՈՒՄԸ ՈՐՊԵՍ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՆԻԿԼԻILԻISՄԻ ՄԵՐՈՒՄ ։

example483

example483

Սույն գիտական հոդվածոււմ ներկայացված են միջազգային օդային հաղորդակցության ազատականացման արդի իրավական հիմնախնդիրները տարածաշրջանային մակարդակում։ Ներկայացված են միջազգային օդային հաղորդակցության ազատականացմանը նպաստող միջազգային իրավական ակտերի պատմահամեմատական և իրավական վերլուծությունը և մի շարք միջպետական մարմինների առաքելությունը հիշյալ ոլորտում։ Հիշատակավում է նաև տարածաշրջանային մակարդակում օդային փոխադրումների ոլորտն ազատականացնելու «բաց երկնքի» քաղաքականության մասին։ Միաժամանակ անդրադարձ է կատարվում ավիափոխադրումների հետ կապված վեճերի կարգավորման դատական ընթացակարգի ազատականացմանը։

Միջազգային քաղաքացիական ավիացիայի ազատականացումը, ինչպես և տնտեսության գլոբալացումը, համաշխարհային միտումներ են և, ըստ այդմ էլ, այլընտրանք չունեն։ Սակայն Հայաստանի պարագայում դա պայմանավորված է ոչ միայն ներքին կարողություններով (հաշվի առնելով ազգային ավիափոխադրողների զարգացման մակարդակը), այլև արտաքին տարածաշրջանային իրավիճակով՝ հաշվի առնելով ազգային անվտանգության խնդիրները։ Ավելին, ակնհայտ է, որ ավիացիայի զարգացումը զգալի ազդեցություն կունենա ցանկացած պետության, այդ թվում նաև Հայաստանի տնտեսության վերականգնման և քաղաքական անկախության պահպանման վրա։ Անտարակույս, հաշվի առնելով Հայաստանի աշխարհագրական դիրքը և ցամաքային միջավայրը, օդային երթևեկությունը որոշիչ դեր է խաղում երկրի զարգացման մեջ, ինչպես նաև ներկա պայմանների լույսով, օդային տրանսպորտը միջազգային փոխադրումների և հաղորդակցության միակ անվտանգ և վստահելի միջոցն է։ 20-րդ դարի սկզբին, երբ առաջացան առաջին ինքնաթիռները ծավալվեց մեծ քննարկում` կապված պետությունների ունեցած իրավունքներին` ինչպես իրենց օդային տարածքի նկատմամբ, այնպես էլ այլ օդային տարածքների նկատմամբ։ Օդային հաղորդակցությունների առևտրային բնույթը պահանջում էր միջպետական համագործակցության ազատականացում, որը դրսևորվեց «օդի ազատություն» առևտրային իրավունքի ի հայտ գալով1։ Ֆրանսիան առաջին համաշխարհային պատերազմից առաջ հանդիսանում էր առաջատար օդանավերի արտադրության մեջ։ Ֆրանսիան երկար ժամանակ անհրաժեշտ չէր համարում օդային փոխադրումների որոշակի սահմանափակումների և պետությունների սուվերենության ճանաչմանը իրենց օդային տարածքի նկատմամբ։ Ֆրանսիական կողմը գտնում էր, որ «օդի ազատության» ռեժիմը չէր կարող խոչընդոտել օդային փոխադրումների ազատությանը2։ Ֆրանսիայի այս դիրքորոշմանը նպաստում էր նաև նրա գաղութներ ունենալու հանգամանքը։ ՈՒնենալով գաղութներ Աֆրիկայում, Մերձավոր և Միջին Արևելքում և աշխարհի այլ մասերում, Ֆրանսիան հետաքրքրված չէր այդ գաղութների օդային տարածքների նկատմամբ սուվերենության հաստատմամբ։ «Օդի ազատության» տեսությունը վտանգ չէր ներկայացնում Ֆրանսիայի գաղութների համար։ Հիմնադրելով «օդի ազատության» տեսությունը` հայտնի ֆրանսիացի գիտնական Պ. Ֆոշիլը պնդում էր, որ «օդի ազատությունը» որոշվում է բնական և իրավական համատեքստում։ Օդը իր ֆիզիկական բնույթով մարդուն չի ենթարկվում, իրականում մարդը չի կարող ազդել նրա վրա, իսկ իրավաբանական տեսանկյունից իրավունքի ուժը կարող էր տարածվել միայն բարձրության վրա։ 1904թ., երբ Պ. Ֆոշիլը հիմնադրեց «օդի ազատության» տեսությունը, այդ ժամանակ աշխարհում ամենաբարձր շինությունը Էյֆելյան աշտարակն էր, որն ուներ 330 մետր բարձրություն։ Կենտրոնանալով նրա բարձրության վրա` գիտնականը եկավ այն եզրակացության, որ Էֆելյան աշտարակից վեր գտնվող օդային տարածքը ենթակա չէ որևէ մեկին և այն ազատ է օդային փոխադրումների համար։ Այս ամենը գիտնական Պ. Ֆոշիլին բերեց այն եզրահանգման, որ անհնար է օդային տարածքը ենթարկելու որևէ մեկի իշխանությանը և այդ իսկ պատճառով իրավական առումով ճիշտ է «օդի ազատության» տեսության ամրագրումը3։ Միևնույն ժամանակ գիտնականը գտնում էր, որ պետությունները իրավունք ունեն որոշակի սահմանափակումներ սահմանելու օդային տարածքը օգտագործելու համար։ Օրինակ` արգելել օտարերկրյա օդանավերի թռիչքները իրենց պետական տարածքի վրայով, միջոցներ ձեռնարկել իրենց պետական անվտանգության համար, պաշտպանել իր առևտրային իրավունքները այլ երկրների մրցակցութունից։ Փաստացի «օդի ազատության» տեսության ամրագրումը միջազգային օդային օրենսդրությունում, որը ստեղծվել էր 1911թ. ավիացիայի միջազգային իրավական կոմիտեի կողմից, դարձավ ֆրանս-գերմանական համաձայնագիրը։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո 1919թ. Փարիզի խաղաղ կոնֆերանսը ընդունեց կոնվենցիա օդային փոխադրումների մասին, անդամ պետությունները անխոս ընդունեցին պետության բացառիկ և լիակատար սուվերենությունը իր օդային տարածքի նկատմամբ։ Կողմնորոշվելով ամենակարևոր հարցում, թե ով է տնօրինում օդային տարածությունը, 1919թ. Փարիզի կոնվենցիայի անդամ պետությունները չէին ձգտում այն հասանելի դարձնել ոչ անդամ հանդիսացող պետությունների համար։ Այսպիսով, համաձայն 1919թ. Փարիզի կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի` անդամ պետությունները իրավունք ունեին իրականացնել թռիչքներ անդամ պետությունների օդային տարածքներով4։ Իսկ անդամ չհանդիսացող պետությունները այս իրավունքը չունեին։ Այսպիսով օդային հաղորդակցության ազատականացման մոդելը արդեն իսկ նախատեսվեց 1919թ. Փարիզի խաղաղ կոնֆերանսի ժամանակ` կոնվենցիայի անդամ պետությունների համագործակցության շրջանակում։ 1919թ. Փարիզի կոնվենցիան կանոնակարգեց նաև միջազգային օդային տարածքի օգտագործման հարցերը։ Իրենց սուվերենությունը հաստատելուց հետո պետությունները սկսեցին լայնորեն զբաղվել օդային հաղորդակցությունների ազատականացման հարցերով։ Դրա մասին վկայում էին 1919թ. Փարիզի կոնվենցիայի այն դրույթները, որոնցով պետությունները տալիս են իրենց համաձայնությունը խաղաղ ժամանակ օդանավերի ազատ թռիչքի իրավունքին՝ միայն նախապես թույլտվություն ստանալով։ Հատուկ թույլտվություն տրվում էր ռազմական, մաքսային և ոստիկանական օդանավերի համար5։ Արդեն 1920-1939թթ.-ին ավիացիայի կանոնակարգումը դասվում էր պետության հրապարակային իրավունքի շարքին։ Լայն առումով այս տերմինի ներքո պետք է հասկանալ միջազգային թռիչքների և օդային հաղորդակցությունների կարգավորումը։ Չնայած այն հանգամանքին, որ պետությունները ունեին սուվերենություն իրենց պետական օդային տարածքի նկատմամբ և միջազգային օդային հաղորդակցությունները կարգավորվում էին ներպետական նորմերով և միջազգային պայմանագրերով, անհրաժեշտություն առաջացավ ստեղծել միասնական հատուկ կանոնակարգ6։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից առաջ` 1944թ. դեկտեմբերի 7-ին, Չիկագոյում ավարտվեց միջազգային կոնֆերանսի աշխատանքները՝ կապված քաղաքացիական ավիացիայի հարցերի հետ, որին մասնակցում էին 52 պետություններ7։ Կոնֆերանսի իրականացման մտահաղացումը ԱՄՆ-ինն էր։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտին Ամերիկայի ավիացիոն մարմինները անհանգստացած էին իրենց ավիացիոն գործարանների հետպատերազմյա ճակատագրով։ Այդ գործարանները խաղաղ ժամանակ արտադրում էին մեծ քանակությամբ քաղաքացիական օդանավեր։ Որպեսզի կարգավորեին իրենց տնտեսական հարցերը պատերազմից հետո, ամերիկյան քաղաքացիական ավիացիայի տեխնիկա արտադրողները միջոցներ ձեռնարկեցին, որ ամերիկյան կազմակերպությունները անխոչընդոտ փոխադրումներ իրականացնեին ամբողջ աշխարհում։ Այդ ամենի շնորհիվ ամերիկյան փոխադրողները կկարողանային առաջնային տեղ զբաղեցնել միջազգային օդային փոխադրումների բնագավառում։ Խորհրդային Միությունը չմասնակցեց Չիկագոյի կոնֆերանսի աշխատանքներին, չնայած Խորհրդային կառավարությունը ստացել էր մասնակցելու հրավեր։ Երկար ժամանակ Խորհրդային Միության չմասնակցելու պատճառը անհայտ էր։ Ինչպես պարզվեց տարիներ անց, դա կապված էր այն հարցի հետ, որ Խորհրդային Միությունը դեմ էր Պորտուգալիայի մասնակցությանը Չիկագոյի միջազգային կոնֆերանսին։ Իսկ այդ հանգամանքը պայմանավորված էր նրանով, որ Պորտուգալիան պատերազմել էր որպես ֆաշիստական Գերմանիայի դաշնակից8։ ԱՄՆ-ն հասկանալով իր իրավիճակի առավելությունը սկսեց պաշտպանել «օդի ազատությունը»։ ԱՄՆ-ի ակնհայտ ձգտումը ապահովել ամերիկյան կազմակերպությունների առաջնային տեղը ամբողջ աշխարհում, մեծ դժգոհություն առաջացրեց Անգլիայի, Գերմանիայի, Կանադայի, Նոր Զելանդիայի և Ավստրալիայի մոտ։ Այս հանգամանքը մեծ դեր խաղաց քաղաքացիական ավիացիայի միջազգային կոնֆերանսի հետագա հարցերի լուծման վրա։ Չիկագոյի կոնվենցիան ունեցավ և շարունակում է մեծ դեր ունենալ ժամանակակից միջազգային օդային իրավունքում` • կոնվենցիան ամրապնդեց կարգավորման համընդհանուր նորմեր, որոնք կարգավորում էին պետությունների հարաբերությունները կապված կանոնավոր և ոչ կանոնավոր թռիչքների հետ, որոնք իրականացվում էին միջազգային օդային հաղորդակցությունների սահմաններում, • կոնվենցիան իրականացնում է համախմբող դեր, որի հիման վրա զարգանում, ձևավորվում են նոր նորմատիվ փաստաթղթեր • կոնվենցիան կարգավորում և ապահովում է միանման ռեժիմ, որն իրականացվում է ԻԿԱՕ-ի կողմից` լիազորություններին համապատասխան9 • կոնվենցիան հանդիսանում է ԻԿԱՕ-ի կանոնադրությունը։ ԻԿԱՕ-ի նպատակները և խնդիրները թվարկված են Չիկագոյի 1944թ. կոնվենցիայի 44-րդ հոդվածում` • ապահովել միջազգային քաղաքացիական ավիացիայի անվտանգ և պատշաճ զարգացումը ամբողջ աշխարհում • քաջալերել օդանավի շահագործումը խաղաղ նպատակով • խրախուսել օդուղիների, օդանավակայանների և օդանավարկության միջոցների զարգացումը քաղաքացիական ավիացիայի բնագավառում • բավարարել ժողովրդի անվտանգ, պարբերական, արդյունավետ և տնտեսական օդային տրանսպորտի պահանջները • կանխել տնտեսական կորուստները, որոնք առաջանում են անհիմն մրցակցության արդյունքում • ապահովել անդամ պետությունների իրավունքների հարգումը և հնարավորություն տալ յուրաքանչյուր պետության օգտագործել ավիաձեռնարկությունները, որոնք գործում են միջազգային օդային հաղորդակցություններում • խրախուսել խտրականության կանխումը անդամ պետությունների միջև • նպաստել թռիչքների անվտանգության ապահովմանը • նպաստել քաղաքացիական ավիացիայի ընդհանուր զարգացմանը10։ Միջազգային հաղորդակցությունների կարգավորման համար մեծ նշանակություն ունեն նաև երկկողմ համաձայնագրերը։ Միջազգային հաղորդակցությունները կարգավորող համաձայնագրերի թիվը հասնում է մոտ երեք հազարի։ Այս համաձայնագրերի դերը իրոք ահռելի է, քանի որ նրանց միջոցով են կարգավորվում միջպետական հաղորդակցությունները և պետությունների հարաբերությունները այս ոլորտում։ Միջազգային օդային հաղորդակցություններին մասնակցելով` պետությունները բացում են իրենց սուվերեն օդային տարածքները ոչ միայն միջազգային թռիչքների համար, այլ նաև ուղևորների և բեռի միջազգային օդային փոխադրումների համար։ Հենց միջազգային փոխադրումներն են դարձնում միջազգային թռիչքները տնտեսապես ձեռնտու11։ Միջազգային հաղորդակցությունների պետական կարգավորման ոլորտում ազատականացման նպատակներն են` • միջազգային պահանջների պահպանումը օդային հաղորդակցություններում • օդանավերի մուտքի ապահովումը պետական շուկա • փոխադրման իրավունքը • ավիափախադրողի սակագին • բեռնափոխադրման կարգավորումը • օդանավի վարձակալումը և լիզինգը։ 1944թ. Չիկագոյի կոնվենցիան համեմատություն է անցկացնում միջազգային ոչ կանոնավոր թռիչքների (հոդ. 5) և միջազգային կանոնավոր օդային հաղորդակցությունների միջև։ Համաձայն կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի` բոլոր օդանավերը, որոնք չեն իրականացնում միջազգային կանոնավոր հաղորդակցություններ, իրավունք ունեն իրականացնել տրանզիտ անվայրէջք թռիչքներ և վայրէջք կատարել շահույթ չհետապնդող նպատակով առանց նախնական թույլտվության անհրաժեշտության, բայց այն պայմանով, որ այն պետությունները, որոնց տարածքի վրայով իրականացվում է թռիչքը, իրավունք ունի պահանջել վայրէջքի կատարում։ Ավելին, թռիչքների անվտանգության նկատառումով պետությունները իրավունք ունեն օդանավերից պահանջել, որոնք մտադիր են թռիչք իրականացնեն այն շրջաններով, որոնք համարվում են անհասանելի կամ չեն պարունակում օդանավարկության համար անհրաժեշտ միջոցներ, հետևել սահմանված ուղիներին կամ ստանալ հատուկ թույլատվություն այդպիսի թռիչքների իրականացման համար։ Միևնույն ժամանակ հոդված 5-ում նշված է, որ ոչ կանոնավոր առևտրային թռիչքները օգտվում են որոշակի առավելություններից` ընդունել օդանավ կամ օդանավից ուղեկցել ուղևորներին, բեռնաթափել բեռ և փոստ այն պայմանով, որ յուրաքանչուր պետություն, որտեղ իրականացվում է բեռնում կամ բեռնաթափում, իրավունք ունի սահմանել այնպիսի իրավունքներ, պայմաններ կամ սահմանափակումներ, որոնք նա ճիշտ կհամարի։ Կանոնավոր և ոչ կանոնավոր հաղորդակցությունների կարգավորման հարցում կարևոր և սկզբունքային նշանակություն ունի Չիկագոյի կոնվենցիայի սուվերենության, ծովեզրյա նավագնացության, օդանավակայանների, օդանավերի գրանցման և ազգային պատկանելիության, մաքսային և իմիգրացիոն գործընթացների մասին դրույթները։ Այս դրույթների պահպանումը հանդիսանում է օդային հաղորդակցությունների կարգավորման հիմքը12։ Ոչ կանոնավոր թռիչքների մասին համընդհանուր նորմեր պարունակում է նաև Չիկագոյի կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածը։ Նրանում սահմանված են ոչ կանոնավոր թռիչքների իրավունքը՝ իրականացնել ոչ առևտրային նպատակ ունեցող վայրէջք առանց նախնական թույլտվության13։ Չիկագոյի տիպի համաձայնագրերը տալիս էին ակնհայտ առավելություններ հզոր ավիաձեռնարկություններին, այդ պատճառով էլ օտարերկրյա փոխադրողների մեծամասնությունը հրաժարվեցին գործածել Չիկագոյի տիպի համաձայնագրերը։ ԱՄՆ-ի նոր մոտեցումը կապված էր իր ավիաձեռնարկությունների շահերի հետ, որը պայմանավորեց Բերմուդյան տիպի համաձայնագրերի կնքումը։ 1946թ. Մեծ Բրիտանիայի և ԱՄՆ-ի միչև կնքվեցին Բերմուդյան համաձայնագրեր։ Օդային հաղորդակցությունների մասին երկկողմ համաձայնագրերի հարցում հետպատերազմյա տարիներին մեծ դեր ունեցավ ԱՄՆ-ի և Մեծ Բրիտանիայի միջև կնքված համաձայնագիրը, որը կնքվեց 1946թ.՝ Բերմուդյան կղզիների բանակցությունների ժամանակ։ Բախումների և կոնֆլիկտների վերացման անհրաժեշտությունը՝ կախված փոխադրողի պատասխանատվությունից, օդային տրանսպորտի թղթաբանությունից, վեճերի լուծումը օդային փոխադրումների ժամանակ, միասնական օրենքների սահմանումը, որոնք միանմանություն և ընդհանրություն կստեղծեին նորմերի կիրառման մեջ, վերաբերում էին ավիատոմսերին, ուղեբեռին և բեռին, վնասի հատուցմանը ուղևորների կյանքի և առողջության համար, պահանջների ներկայացմանը14։ Միջազգային օդային փոխադրումների որոշ կանոնների միասնականացմանն էին ուղղված 1929թ. ստորագրված Վարշավայի կոնվենցիան, կոնվենցիան լրացնող` 1955թ. Հաագայի Արձանագրությունը, Գվատեմալայի 1971թ. արձանագրությունը, Մոնրեալի 1975թ. արձանագրությունները։ 1950թ. և հետագա տարիներին միջազգային օդային հաղորդակցությունների պրակտիկայում ստեղծվեցին գործունեության ոլորտներ, որտեղ պետությունների միջամտությունն անթույլատրելի էր։ Մասնավորապես, ազատականացումը դրսևորվեց այնպիսի ոլորտներում, ինչպիսիք էին` վառելիքի մատակարարումը, թռիչքի տեխնիկական պատրաստվածությունը, օդանավի մաքրումը, օդանավում ծառայությունների մատուցումը, համընդհանուր ծածկագրերի օգտագործումը և այլն։ Այս հարաբերությունների հետ առաջացող հարցերի կարգավորումը իրականացվում է համաձայնագրերի հիման վրա, որոնք կարգավորում են օգտագործման, տեղեկատվական, տեխնիկական, առևտրային և այլ հարցեր, որոնք առաջանում են տվյալ ավիափոխադրողների միջև, այլ ոչ թե պետությունների15։ Սովորութային համաձայնագրերը նախատեսում են պետությունների լայն միջամտությունը՝ կապված համապատասխան ավիաձեռնարկությունների միջև իրականացվող փոխադրումների գրաֆիկի հաստատման, չվերթների հաճախականության, օգտագործվող ինքնաթիռների տեսակի հաստատումը` կապված եկամուտների բաշխման և պայմանավորված ուղիների օգտագործման հետ և այլն։ Թույլատրելով ավիափոխադրողներին միմյանց միջև կնքել բազմաբնույթ համաձայնագրեր` պետությունները սահմանել են դրանց համար համապատասխան սահմաններ և այդ թվում նաև ոչ պետական համագործակցության ժամանակ16։ Այդ պատճառով էլ ավիափոխադրողների միջև կորպորատիվ համաձայնագրերը կարգավորում են միայն ոչ պետական մասնավոր երկկողմ հարաբերությունները, որոնք առաջանում են կանոնավոր և ոչ կանոնավոր միջազգային օդային թռիչքների օգտագործման և փոխադրումների ժամանակ։ Բերմուդյան համաձայնագրերի կնքումից հետո ԱՄՆ-ն հռչակեց հակակարգավորման քաղաքականությունը, որի նպատակները հանդիսանում էին չարտերային փոխադրումների ազատականացումը, ազատ մուտքը դեպի շուկաներ, սակագների ճկունությունը (ազատ գներ չարտերային թռիչքների համար և հրաժարում կանոնավոր թռիչքների սակագների դուրացիայից), արդյունավետ մրցակցությունը ավիաձեռնարկությունների միջև երկկողմ հարաբերություններում։ Այնուհետև, ԱՄՆ-ն և մի քանի այլ արևմտյան երկրներ (Բելգիան, Նիդերլանդները) կնքեցին լիբերալ օդային համաձայնագրեր, որոնք բնութագրվում են որպես ավելի լայն մուտք ունեցող դեպի շուկա և պետական հսկողության նվազեցում փոխադրողների սակագնային քաղաքականության ոլորտում։ Որոշ համաձայնագրեր ներառում են նաև լիբերալ դրույթներ` կապված այնպիսի հարցերի հետ, ինչպիսիք են չարտերային թռիչքները, զուտ բեռի փոխադրումները և ավտոմատացված համակարգի պաշտպանությունը։ ԻԿԱՕ-ն 5-րդ համաշխարհային ավիատրանսպորտային կոնֆերանսի ժամանակ պետություններին ներկայացվեց տիպային երկկողմ համաձայնագիր օդային հաղորդակցությունների մասին, որն իր մեջ ներառում է «բաց երկնքի» ռեժիմի տարրեր և սովորութային մոտեցումներ օդային հաղորդակցությունների կարգավորման համար։ Այն ներառում է այնպիսի դրույթներ, ինչպիսիք են` մուտքը դեպի ավիափոխադրումների շուկա, ավիաձեռնարկությունների նշանակումը, սակագների սահմանումը, փոխադրումների ծավալը, հնարավոր բախումներից խուսափումը մրցակցության ընթացքում՝ գործածելով սահմանված օրենքները, ավիափոխադրողների շուկայի պաշտպանությունը անբարեխիղճ մրցակցությունից, համատեղ ծածկագրերի օգտագործումը17։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո միջազգային օդային հաղորդակցությունների կարգավորումը իրականացվում էր պետությունների խստիվ հսկողության ներքո։ Բայց 20-րդ դարի 70-80-ական թթ. այդ հսկողությունը աստիճանաբար ազատագրվեց և փոխարինվեց «հակակարգավորման» քաղաքականությամբ, իսկ դրանից հետո հիմնվեց «բաց երկնքի» ռեժիմը։ Հակակարգավորման գաղափարը պատկանում էր ԱՄՆ-ին, և որի էությունը պետությունների դերի նվազեցումն էր միջազգային օդային հաղորդակցությունների կարգավորման միջամտություններին և առևտրային իրավունքներին։ Դրա արդյունքում օտարերկրյա փոխադրողները ձեռք բերեցին իրավունք՝ երթուղիներ ունենալ դեպի ԱՄՆ-ի քաղաքներ, որտեղ նախկինում նրանք չունեին մուտքի իրավունք18։ 90-ական թթ. ԱՄՆ-ն ներկայացավ «բաց երկնքի» ռեժիմի տարածման նախաձեռնությամբ` կնքելով համաձայնագրեր տարբեր պետությունների առանձին մարզերի հետ, փոխադրողներին հնարավորություն ընձեռնեց իրականացնել փոխադրումներ որոշ շուկաներում առանց սահմանափակումների, որը մուտք կբացեր դեպի ԱՄՆ-ի փոխադրումների հարուստ շուկա։ «Բաց երկնքի» մասին համաձայնագրերը շահավետ դրության մեջ են դնում նշանակված փոխադրողներին տվյալ պետության նույն շրջանի փոխադրողների առջև, որոնք չէին կնքել համաձայնագրեր ԱՄՆ-ի հետ և ուղղորդվում էին օդային հաղորդակցությունների կարգավորման սովորութային խիստ պայմաններով` պարտադրված լինելով սկսել բանակցություններ ԱՄՆ-ի և այլ փոխադրողների հետ՝ նպատակ ունենալով հաստատել փոխադարձ ռեժիմ19։ Բաց երկնքի մասին համաձայնագիրը Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների հետ կնքեցին Լյուքսեմբուրգը, Նորվեգիան, Շվեդիան, Ֆինլանդիան, Ֆրանսիան, Գերմանիան և մի շարք այլ եվրոպական երկրներ։ Եվրոպայի հետքերով ԱՄՆ-ի հետ բաց երկնքի մասին միջկառավարական համաձայնագրեր կնքեցին Լատինական Ամերիկան, ասիական և խաղաղօվկանիոսյան տարածաշրջանը, մասամբ նաև Մերձավոր Արևելքը։ Ազատականացման ազդեցությունը ակներև դարձավ նաև ավիափոխադրումների հետ կապված վեճերի կարգավորման դատական ընթացակարգում։ Ավիաձեռնարկությունների իրավունքների և ռիսկի կրճատման նպատակով կապված առավել վտանգի հետ ստեղծվել են դատական իրավասության համակարգ, որը թույլ է տալիս լուծել բարդ տարաձայնություններ ավիափոխադրողների և ուղևորների միջև։ Ուղևորը ինքնուրույն կարող է ընտրել 4 դատարաններից մեկը։ Հայցվորի ընտրությամբ հայցը կարող է ներկայացվել` • փոխադրողի գտնվելու վայրի դատարան • այն երկրի դատարան, որտեղ գտնվում է ավիափոխադրողի շտաբը • այն երկրի դատարան, որտեղ ավիափոխադրողը կնքել է համաձայնագիր օդային փոխադրման ժամանակ • այն երկրի դատարան, որը նշել է փոխադրողը20։ 1970 Մոնրեալի կոնվենցիան պահպանեց դատարան հայց ներկայացնելու այս 4 տարբերակները և ավելացրեց 5-ը` կապված ուղևորին վնաս պատճառելու հետ, որի հետևանքով ուղևորին հասցվել է մարմնական վնաս կամ ուղևորը մահացել է։ Կոնվենցիայի 33-րդ հոդվածի 2-րդ կետի համաձայն՝ բացի վերը նշված դատարանններից հայց կարող է ներկայացվել այն պետության դատարան, որտեղ ուղևորը այդ պահին ունի ժամանակավոր կամ մշտական բնակության վայր21։ Միջազգային օդանավագնացության անվտանգության և ազատականացման ապահովման կարևոր ուղղություն է պայքարը քաղաքացիական ավիացիայի գործունեությանն ապօրինի միջամտությունների դեմ։ Դրան են ուղղված 1963թ. Տոկիոյի, 1970թ. Մոնրեալի կոնվենցիաները։ Վերջինս սահմանել է ապօրինի միջամտությունների վերաբերյալ պետությունների ունիվերսալ իրավասությունը. յուրաքանչյուր պետություն պարտավոր է կամ պատժել հանցագործներին կամ էլ այդ նպատակով նրանց այլ պետության հանձնել։ Մասնավորապես, ՄԱԿ-ի միջազգային դատարանի «Lockerbie»-ի նախադեպը հիմք հանդիսացավ հանցագործություն կատարած անձին հանձնելու կամ դատական կարգով քրեական պատասխանատվության ենթարկելու` Aut Dedere Aut Judicare սկզբունքի ձևավորման համար22։ Ավիացիայի անվտանգության ստանդարտների միասնականության ապահովման համար տարածաշրջանային մակարդակներում ստեղծվեցին տարբեր միջպետական մարմիններ։ Առաջին բազմակողմ համաձայնագիրն օդային ոչ կանոնավոր հաղորդակցությունների մասին կնքվել է 1956թ. եվրոպայում քաղաքացիական ավիացիայի կոնֆերանսի մասնակիցների միջև (ЕКГА), իսկ հաջորդը կնքվել է 1971թ. հարավարևելյան Ասիայի երկրների միջև (АСЕАН)։ Այս համաձայնագրերում նախատեսված են լիբերալ (ազատականացման) ռեժիմ, որը տրամադրվում է համաձայնագրի մասնակիցներին ոչ կանոնավոր օդային հաղորդակցություններ իրականացնելիս23։ Միացյալ ավիացիոն իշխանությունները (JAA) - Եվրոպական Պետությունների ավիացիոն իշխանությունների համագործակցության մարմին է։ Այն ստեղծվել է 1900թ-ին Կիպրոսում։ JAA-ի հիմնական նպատակն է` ավիացիոն և թռիչքային անվտանգության ստանդարտների միասնականության ապահովումը` Եվրոպայի ամբողջ տարածքում, ինչպես նաև Եվրոպական պետությունների ավիացիոն արտադրության արդյունավետության բարձրացումը։ Քաղաքացիական ավիացիայի եվրոպական կոնֆերանսը (ԵԿԱԿ) հիմնադրվել է 1955 թ-ին։ Նրան անդամակցում են 42 Եվրոպական երկրներ։ ԵԿԱԿ-ի հիմնական նպատակն է` ապահովել Եվրոպական երկրների օդային տրանսպորտի կայուն զարգացումը։ Հայաստանի Հանրապետությունը անդամակցել է ԵԿԱԿ-ին 1996 թվականից։ Միջպետական ավիացիոն կոմիտեն (ՄԱԿ/MAK)։ ՄԱԿ-ը հիմնադրվել է 1991թ-ին` նախկին ԽՍՀՄ 12 պետությունների կողմից, «Օդային տարածքի օգտագործման և քաղաքացիական ավիացիայի մասին համաձայնագրի» ստորագրմամբ։ ՄԱԿ-ը հանդիսանում է անդամ պետությունների քաղաքացիական ավիացիայի բնագավառի գործադիր մարմին24։ Օդային տրանսպորտի միջազգային ասոցիացիա (ԻԱՏԱ/ IATA)։ ԻԱՏԱ-ն հիմնադրվել է 1945թ. Կուբայում։ Հիմնական նպատակն է` ավիաընկերությունների միջազգային համագործակցության ապահովումը, մատուցված ծառայությունները անվտանգ, հարմարավետ և առավելագույն տնտեսական օգուտով սպառողներին մատուցելը։ Ներկայումս ԻԱՏԱ-ն ունի 189 անդամ երկրներ։ Եվրոկոնտրոլը (EUROCONTROL) - աերոնավիգացիայի անվտանգության եվրոպական կազմակերպությունը` Եվրոկոնտրոլը, համաեվրոպական կառույց է, որի գործունեության հիմնական նպատակն օդային երթևեկության սպասարկման եվրոպական համակարգի հիմնումն է։ Իր խնդիրների իրականացման նպատակով, քաղաքացիական ավիացիայի միջազգային կազմակերպության` ԻԿԱՕ-ի ընդհանուր բնույթ կրող միջազգային ստանդարտների հիման վրա Եվրոկոնտրոլը մշակում է աերոնավիգացիոն բնագավառի եվրոպական պահանջները, միջազգային ստանդարտների ներդրման մանրամասն ընթացակարգերը և տեխնիկական ուղեցույցները։ Կազմակերպությունն իրականացնում է աերոնավիգացիոն բնագավառի տեխնիկական զարգացման, օդային երթևեկության կառավարման գործընթացների և թռիչքների անվտանգության հարցերին առնչվող միջոցառումների համալիր եվրոպական ծրագրի մշակումը և անդամ երկրներում դրա ներդրման աշխատանքների կոորդինացումը։ Հայաստանը Եվրոկոնտրոլին անդամակցում է 2006թ-ից։ Ներկայումս Զվարթնոց օդանավակայանը Հայաստանի խոշորագույն օդանավակայանն է, օդային երթևեկության տեսանկյունից՝ տարածաշրջանում խոշորագույններից մեկը։ Սակայն Զվարթնոց օդանավակայանից 1.200 կմ շառավղի վրա ընկած 5 օդանավակայաններից կարևորագույնը Ստամբուլի օդանավակայանն է, որի ուղևորաշրջանառությունը 2012 թ. եղել է 4,5 մլն` աշխարհում 20-րդ իր մեծությամբ։ Երկրորդ խոշորագույն օդանավակայանը Իմամ Խոմեինի միջազգային օդանավակայանն է Թեհրանում, որը 2012 թ. սպասարկել է 4.9 միլիոն ուղևոր, թեև ունի 6.5 միլիոն ուղևոր սպասարկելու հնարավորություն։ Թբիլիսիի օդանավակայանը ուղևորաշրջանառության ցուցանիշով զիջում է Զվարթնոցին` 2012թ. ընդամենը 1.2 մլն, սակայն հարկ է հաշվի առնել նաև, որ Թբիլիսիի օդանավակայանից զատ Վրաստանում ակտիվորեն գործում են նաև 4 այլ օդանավակայաններ՝ Բաթում, Քութաիսի, Փոթի և Սուխումի քաղաքներում։ Բաքվի` Հեյդար Ալիևի անվան օդանավակայանը 2012 թ. սպասարկել է ավելի քան 2.3 մլն ուղևորի։ Գոհացնող չէ այն փաստը, որ Զվարթնոցը զգալիորեն զիջում է այս օդանավակայաններին նաև ուղևորափոխադրումների տարեկան աճի հարաբերական տեմպերով։ Իրավիճակը ոլորտում կտրուկ փոխվեց «Արմավիայի» շուկայից դուրս գալու հանգամանքով պայմանավորված, և սա առիթ դարձավ, որ ավիացիոն շուկայի կարգավորման խնդիրը նոր ձևաչափով մտնի գործադիրի օրակարգ։ Օդային հաղորդակցության ոլորտը ազատականացնելու՝ առաջադրված տարբերակների ուսումնասիրությունից հետո 24.10.2013թ. ՀՀ կառավարության հերթական նիստում հայտարարվեց Հայաստանի օդային փոխադրումների ոլորտն ազատականացնելու, այլ կերպ ասած՝ «բաց երկնքի» քաղաքականություն որդեգրելու մասին25։ Վերլուծությամբ պարզվում է, որ «բաց երկնքի» քաղաքականությունը կունենա ամենամեծ դրական ազդեցությունը տնտեսության, աշխատատեղերի ստեղծման, ուղևորների քանակի աճի և ավիափոխադրումների սակագնի իջեցման վրա։ Ըստ այս բնագավառի աշխարհի լավագույն մասնագետների՝ Հայաստանը պետք է գնա ազատականացման ճանապարհով, ինչը խթանելու է համախառն ներքին արդյունքի աճը, ստեղծելու է նոր աշխատատեղեր, ուղևորափոխադրումները դարձնելու է հարմարավետ և գները նվազելու են։ Առհասարակ, «բաց երկնքի» քաղաքականության ընդունումը ենթադրում է կառավարության կողմից հետևյալ սահմանափակումների վերացում. • ավիաընկերությունների քանակի սահմանափակումները • ավիաընկերության առաջարկած հաճախականությունների, չվացուցակների, կարողությունների և ծառայությունների սահմանափակումները • գործողությունները համակարգելու՝ ավիաընկերություններին ներկայացվող պահանջները • գնանշման սահմանափակումները։ Սակայն, միևնույն ժամանակ, հարկավոր է նաև չանտեսել շուկայական մոդելի գործառության բացասական հետևանքները։ Մասնավորապես, ավիափոխադրումների շուկայական համակարգին խոչընդոտող հանգամանքներն են՝ • մրցակցության թուլացումը, ավիաձեռնարկությունների միաձուլման և նրանց միջև գաղտնի համաձայնությունների կնքումը, • ավիաաշխատողների լրիվ զբաղվածությունն ապահովելու անհնարինությունը, • ավիասակագների անկայուն մակարդակը, • շրջակա միջավայրի պաշտպանության և գիտության մեջ հիմնարար հետազոտությունների իրականացման համար տնտեսական մեխանիզմի բացակայությունը և այլն։ Այս տեսակետից չափազանց կարևոր է հստակեցնել ազգային փոխադրողի կարգավիճակի կազմակերպաիրավական և տնտեսական հիմնավորումը։ Ամփոփելով ընդգծենք, որ ոլորտում արմատական բարեփոխումների հունով անխուսափելի ենք համարում հետևյալ միջոցառումները` 1. օդային հաղորդակցության մասով միջազգային համաձայնագրերի ընդլայնում. 2. «Զվարթնոց» օդանավակայանի մատուցած ծառայությունների սակագների գնագոյացման թափանցիկության ապահովում. 3. «Արմավիա» ավիաընկերության սնանկացման մասով հատուկ ծրագրի իրականացում. պետությունը առողջացման նպատակով ձեռք կբերի ընկերության բաժնետոմսերի վերահսկիչ փաթեթը, այնուհետև ըստ կազմված ժամանակացույցի՝ առավելագույնը երեք տարի առողջացման ծրագիր իրականացնելուց հետո, դուրս կգա նախագծից` վաճառելով իր մասնաբաժինը։ 4. Հաշվի առնելով բնակչության զգալի մասի ցածր կենսամակարդակը և օգտվելով միջազգային ազատականացման փորձից՝ առաջ քաշել ավելի համեստ և ցածրակարգ օդանավակայան ունենալու անհրաժեշտության գաղափարը, որտեղ հատուկ ավիաընկերությունները կարող են low−cost թռիչքներ իրականացնել։ Դրա ցայտուն օրինակ կարող են ծառայել Վրաստանում Քութաիսիի օդանավակայանը, Կիևում՝ Ժուլյանի օդանավակայանը, որտեղից էկոնոմ թռիչքներ է իրականացնում լեհ−հունգարական Wizzair բյուջետային ավիաընկերությունը։ Կարծում ենք, որ ՀՀ−ում որպես այդպիսին կարող է ծառայել Գյումրիի «Շիրակ» օդանավակայանը։

example1219

example1219

Սույն զեկույցում փորձ է արվում քննելու անգլիացի պոետ Ուիլյամ Բլեյքի կենտրոնական գաղափարներից մեկը՝ հակադրությունների միասնությունը «Դրախտի և Դժոխքի ամուսնությունը» պոեմում։ Ստեղծագործության բարդ կառուցվածքում նկատելի են դառնում Բլեյքի` տարբեր միասնություններին վերաբերվող համոզմունքները, իսկ վերլուծության ընթացքում դուրս է բերվում եռաչափ մոդել՝ մարմնի և հոգու միասնություն, եռամիասնություն՝ Հոր, Որդու և Սուրբ Հոգու, և համընդհանուր միասնություն՝ Ասվածային Մարդկության տեսքով։

ՀԱԿԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԻԱՍՆՈՒԹՅԱՆ ԳԱՂԱՓԱՐՆ ՈՒԻԼՅԱՄ ԲԼԵՅՔԻ«ԴՐԱԽՏԻ ԵՎ ԴԺՈԽՔԻ ԱՄՈՒՍՆՈՒԹՅՈՒՆԸ» ՊՈԵՄՈՒՄՈւիլյամ Բլեյքը 18-րդ դարի վերջում սկսում է գրել «Մարգարեական պոեմներ»-իշարքը։ Առաջիններից, հավանաբար նաև, ամենահայտնիներից էր «Դրախտի ամուսնությունը» պոեմը։ Ինչպես հեղինակը հայտնում է, պոեմը սկսել է գրել երեսուներեքտարեկան հասակում և աշխատել մոտ երեք տարի [1]։ Ստեղծագործությունն իսկզբանե միտված էր ծաղրելու կրոնափիլիսոփա Էմանուել Սվեդենբորգի՝ դժոխքի ևդրախտի մասին աշխատությունն ու, առհասարակ, վերջինիս՝ դրանց վերաբերողհամոզմունքները։ Ուիլյամ Բլեյքն ու իր կինը՝ Քեթրինը, սկսում են հաճախել ՆորԵրուսաղեմի կամ Սվեդեմբորգյան եկեղեցին, բայց շուտով Բլեյքի մոտ կասկածներ ենառաջանում մի շարք գաղափարների նկատմամբ, որոնք, ըստ Բլեյքի, մարդկանցխաբեության են տանում, և նա ի վերջո հրաժարվում է հետևել Սվեդենբորգի համոզմունքերին «սեփական պատճառներով» [2]։ Այս ծաղրի հետ մեկտեղ անհնար էչնկատել Բլեյքի ինքնուրույն գաղափարները։ Պոետը տասնմեկ էջի սահմաններումտալիս է միավորում այն ծայրահեղություններին, որոնց մինչ այդ դիտարկում էինիրարից անջատ։ Անջատումը տեղի էր ունենում անգլիական եկեղեցու գլխավորությամբ, և հենց այդ եկեղեցու դեմ են ուղղված Բլեյքի հիմնական սկզբունքները։ Բլեյքնիր ստեղծագործություններում քննարկում է միասնության թեման, որը կարելի էբաժանել երեք հիմնական խմբի՝ հոգու (բանականության) և մարմնի (էներգիայի)միասնութ-յուն, եռամիասնություն՝ Հայր, Որդի, Սուրբ Հոգի, և համընդհանուրմիասնություն՝ Աստվածային մարդկության տեսքով։ Նա հրաժարվում է առանձնացնելԴժոխքն ու Դրախտը, այնպես, ինչպես հոգին ու մարմինը, ու պահանջում է դրանցմիավորումն ամեն օր [3]։ Զարգացնելով իր միտքը Վերին ու Ստորին աշխարհներիմասին, Բլեյքը հանգում է դրանց ամուսնությանը։ Բլեյքյան միտքն աշխատում էօրինաչափ տրա-մաբանությամբ. նրա համար չկան տարբեր բացարձակ տիրույթներ,չկան առանձին երևույթներ։ Բլեյքը գրում է. «Աստվածաշունչն ու այլ սուրբ գրերը միշարք սխալների աղբյուր են դարձել» [4]։ Այն, ինչն ամենաշատն է գրավում Բլեյքի ուշադրությունը, փաստերի հետևյալշարքն է՝1. մարդուն բաժանում են երկու մասի՝ Հոգի և Մարմին։ 2. Կենսահյութ 1 մարմինց անջատ է ու կոչվում է Չարիք։ Բանականություննանջատ է հոգուց և կոչվում է Բարիք։ 3. Աստված մարդուն հավերժական կտտանքների կենթարկի իր ցանկություններին հետևելու համար։ Միևնույն ժամանակ ճշմարիտ են հետևյալ հակադրությունները՝1. մարդը Հոգուց առանձին Մարմին չունի, քանի որ այն, ինչ կոչվում է Մարմին,Հոգու մասնիկն է, որն ընկալվում է հինգ Զգայարանների օգնությամբ, որոնք Հոգումուտքի գլխավոր միջոցն են այս oրերին։ 2. Կենսահյութը միակ գոյությունն է և Մարմնից է, իսկ ԲանականությունըԿենսահյութի սահմանագիծն է կամ արտաքին շրջանակը3. Կենսահյութը Հավերժական Բերկրանք է [4]։ Մարմինն այն նույն էներգիայի կրողն է, որը կենսարար է մարդու գոյությանհամար. առանց դրա մարդու միակ ուղղորդողը դառնում է բանականությունը, ինչըտանում է զսպվածության։ Բլեյքը համարում էր, որ զսպելով ցանկությունները բանականության միջոցով, մարմինը միևնույն է, թելադրում է իր պահանջները, և ի վերջոդրանք բավարարվում են անցանկալի միջոցներով։ Կրոնավորները, ինչպես պնդումէ Բլեյքը, ստույգ գծեր են քաշել Բարու և Չարի միջև, սակայն իրենք էլ են դարձելչանբավարարված և ոչ լիակատար կյանք վարելու զոհերը. «Լավ է սպանել նորածնինիր օրորոցում, քան բավարարել զսպած ցանկությունները» [4]։ «Դժոխքի և Դրախտի Ամուսնություն»-ում Բլեյքը տարբեր ուղեկիցներ ունի։ Դրանց շարքում է Հրեշտակը, իսկ ավելի ուշ՝ Դևը։ Հրեշտակն Աստվածային բանականության կրողն է, Աստծո կամակատարը, որի առաքելությունն է սովորեցնել մարդուն՝ հետևելու Աստվածային օրենքներին։ Այնինչ Բլեյքի Դևն անհնազանդության ուկենսարար էներգիայի կրողն է, որը դատապարտում էր համակարգված կրոնը։ Հանդիպելով իրար՝ բանականությունն ու կենսահյութը փոձում են բացատրել իրենցհամոզմունքները, ու Հրեշտակը դոգմատիկ կերպով արտահայտում է հետրյալ միտքը. «- Դու՛, Կռապաշտ, արդյո՞ք Աստված Մեկը չէ։ Եվ արդյո՞ք նա չի պատկերվումՀիսուս Քրիստոսի մեջ, չի՞ տվել իր հավանությունը տասը պատվիրանների օրենքին»[4]։ Սակայն Հիսուսին, ում մասին այդքան մեծ համոզվածությամբ խոսում էՀրեշտակը, առավել մոտ է Դևը։ Նրանք երկուսն էլ հրաժարվել են հնազանդվել գրվածօրենքներին ու Հին Ուխտի կանոններին։ Դևն ուզում է իր ազատությունը և այսպիսովազատագրվում է Աստծուց։ Հիսուսը խախտում է պատվիրանները ու վստահում իրներքին էներգիային. «Ասում եմ ձեզ, առաքինությունը չի կարող գոյություն ունենալառանց այդ տասը պատվիրանները խախտելու։ Հիսուսն ամբողջությամբ առաքինիէր և գործում էր համաձայն իր մղումների և ոչ կանոնների» [4]։ 1 Բնագրում՝ Էներգիա (Energy)։ Բլեյքը նկատի ունի սեռական էներգիան։ Ի վերջո Հրեշտակը բոցավառվում է՝ կլանվելով ու տրվելով այն էներգիային,որից զուրկ էր՝ վերածնված բարձրանալով վեր։ Էներգիայի ու բանականությանսինթեզի շնորհիվ Հրեշտակի մոտ տեղի է ունենում մարդկայնացում, որը նրանդարձնում է լիակատար ու ինքնաբավ [5]։ Բլեյքը, գրելով միսանության թեմայիմասին, նշում է իր ամենասիրելի գրողներից մեկին՝ Միլթընին։ Նա Միլթընինհամարում էր մարգարե, ում հաջողվել էր տեսնել շատ ավելին, քան այլ պոետներին։ Նա, անդրադառնալով Միլթընի «Կորուսյալ Դրախտ»-ին, հետևյալ միտքն է արտահայտում. «Բայց Միլթընի գործում Հայրը Ճակատագիր է, Որդին՝ հինգ զգայությունների հարաբերակցություն, և Սուրբ Հոգին՝ Դատարկություն» [14]։ Բլեյքի ստեղծագործություններում ներքին ձգողականության միջոցով ամեն միհակադրություն դեպի միավորում է շարժվում։ Նա, հատկապես կարևորելով Սբ.Հոգու գործառույթը պոետի համար, այն կոչում է Պոետական Հանճար։ Սա այն միակու գերագույն աղբյուրն է, որից սերում է ոգեշնչանքն ու ստեղծարար էներգիան։ Նաչի համաձայնում Միլթընի՝ Աստծո մոդելի հետ, որը միայն բանականության ներկայացուցիչն է, ինչպես նաև Հիսուսի, որը սահմանափակ է գործում։ Հինգ զգայարանները ոչ թե օգնում են մարդուն, ով հավասար է Հիսուսին Բլեյքի աչքում, այլ միայնխանգարում են տեսնել նրան այն հավերժությունը, որը կարող է հասանելի լինելմարդուն ամեն վայրկյան։ Բլեյքը մեզ տանում է այդ հինգ զգայարանների հաղթահարման։ Հենց այդպիսի ճանապարհով է գնում նրա Հիսուսը և միավորման մեջ էմտնում բոլորի ու ամեն ինչի հետ։ Նա շարունակում է. «Նկատի ունեցեք. պատճառը,թե ինչու էր Միլթընը կաշկանդված գրում Հրեշտակների և Աստծո մասին, և ազատ,երբ գրում էր Դևի և Դժոխքի մասին, այն էր, որ նա իրական Պոետ էր ու Սատանայիկողմնակից՝ առանց դա իմանալու» [4]։ Ակտիվ հատվածը, որը Բլեյքի համաձայն Միլթոնյան ստեղծագործությանառաձին մաս է կազմում, ամբողջովին նվիրված է Սատանային ու նրա կողմնակիցներին, լի է հուզմունքով ու էներգիայով, այնինչ Հոր կերպարի մուտք գործելուն պեսգործողություններն այլևս չեն ստանում այդ դինամիկան։ Ստացվում է, որ Միլթըննառանց հասկանալու բռնել է Սատանայական էներգիայի կողմը և շփոթել է, թե ումնա պետք է դարձներ իր ստեղծագործության գլխավոր կերպարը։ Այս թեմային Բլեյքըանդրադառնում է և լուծում է տալիս «Միլթըն» մարգարեական պոեմում, որտեղարդեն Միլթընին զղջման ու ներման ուղիներով երկնային կյանք է տանում։ Այսփրկությունը տեղի է ունենում էմանացիաների միավորման շնորհիվ, որոնց մասին նա«Դժոխքի և Դրախտի Ամուսնություն»-ում դեռ չի գրում։ Այստեղ նա տալիս էընդարձակման թեման, երբ հակադրությունները միավորվելով ամբողջություն ենդառնում մեկ մարդու մեջ։ Հաջորդ քայլը միասնական մարդկություն է. պետք էմիավորվեն մարդիկ, որից հետո միայն հնարավոր կլինի միանալ Աստվածայինէներգիային ու դառնալ աստվածային ամբողջական պատկեր։ Աստված միասնությանմեջ է մարդու հետ, մարդու երևակայությունը սնում է այդ պաշտամունքն ու օգնում էկառուցել ներքին հոգևոր տաճարը. «Մարդիկ մոռացել էին, որ բոլոր աստվածություննեը բնակվում են մարդու կրծքում» [14]։ Բլեյքը հավատացած է, որ բոլոր մարդիկ միանում են ու միաձուլվում մեկ Մարդումեջ։ Մարդու զգացմունքների պատճառով նա բաժանվում է ամբողջից ու դառնումառանձին, իսկ միանալով՝ Համընդհանուր Ընտանքի մեջ դառնում Մեկ մարդ, որինհամապատասխանում է նաև Բլեյքի Հիսուսը։ Նա մարդկանց մեջ է, մարդիկ՝ Նրա.այս դեպքում մարդիկ ապրում են ներդաշնակության մեջ՝ Եդեմում, որտեղ թագավորում են ներողամտությունը, գթասրտությունն ու սերը. «Արդյո՞ք Աստված մեկը չէ,և արդյո՞ք նա չի երևում Հիսուս Քրիստոսի մեջ» [14]։ Մարդու՝ աստված դառնալու ներսուժն, ըստ Բլեյքի, նրա մեջ ներդրված էարարելու ունակության տեսքով։ Ստեղծարար մարդը վայելում է աստվածայինստեղծարարությունը, ինչը նաև Բլեյքի համար երևակայական ստեղծարարություն է։ Միասնությունը հնարավոր է միայն օրգանական զգայարանների հաղթահարմանմիջոցով. միայն այդ դեպքում կբացվի դուռը դեպի ամբողջականություն. «Ի՞նչիմանաս, միգուցե ամեն մի Թռչուն, որ սուրում է՝ կտրելով օդը, բերկրանքի մի վիթխարի աշխարհ է՝ մեզ համար սահմանափակված մեր հինգ զգայարաններով» [14]։ Մի անգամ Բլեյքն իր նամակում նշում է, «Հիսուսն Աստված է, ինչպես և ես,ինչպես և դու» [6]։ Այն, ինչ նա նկատի ուներ, ամենևին չէր համապատասխանումեկեղեցու ավանդական հավատալիքներին։ Նա գտնում էր, թե յուրաքանչյուրս մերԱստվածն ունենք, և մեր Աստվածը հենց մենք ենք, նրա կերպարը մեր կերպարն է։ Յուրաքանչյուրս, կրելով մեր մեջ մեր Աստծուն, կարող ենք տեսնել այդ էներգիան նաևմեր կողքի մարդու մեջ՝ դրանով իսկ հաղորդակից լինել այն աստվածայինին, որըկապ է ստեղծում երկու և ավելի մարդկանց միջև։ Իրենց զրույցներից մեկումՍատանան հուշում է Բլեյքին, որ Աստված ուզում է մարդկանց սերը, իսկ մարդիկչունեն ավելի լավ եղանակ տալու նրան այդ սերը, քան իրենց կողքի մարդուն սիրելով։ Նա իր Դժոխքի ասույթների շարքում գրում է. «Ամենավեհ քայլը ուրիշին քո անձիցառաջ դասելն է» [14]։ Բլեյքի Դևը դառնում է նրա ամենամոտ ընկերը, ու նրանք հաճախ Աստվածաշունչը միասին են կարդում։ Հակադրությունները շարունակվում են նաև այստեղ.Բլեյքը տալիս է մեզ Սև Աստվածաշնչի գաղափարը, որն իր սուբյեկտիվ պատկերացումների ու վերլուծությունների հետևանքով ստացված Աստվածաշունչն է։ Աստվածաշունչը սեփական երևակայությունը խաղացնելու ամենամեծ հարթակն էտրամադրում, և սրա վրա է հիմնված Բլեյքի ամբողջ ստեղծագործական կյանքը։ Օգտվելով այդ խաղից՝ Բլեյքը տալիս է մեզ նաև Դժոխքի գաղափարը, որը նույնպեսնյութական և օբյեկտիվ չէ։ Այն, ինչպես յուրաքանյուր այլ բան, ենթակա է մերերևակայությանը, ու մենք ինքներս ենք կերտում մեր դժոխքն ու դրախտը։ Երևակայական ճանապարհորդությունների ժամանակ Հրեշտակը որոշում է ցույցտալ Բլեյքին նրա դժոխքը, որը լի էր սարսափելի տեսարաններով, սարդերով ու սևարևով, որտեղ ի վերջո հայտնվում է Լևիաթանի կերպարը։ Այն տարածք չէ, որտեղմարդիկ կրում են իրենց պատիժը։ Բլեյքի համար դժոխքը տարածական չէ, այնէներգիայի ու զգայությունների կուտակում է՝ անձնական ու հոգևոր զարգացմանն ուստեղծարարությանը սերտորեն կապված [7]։ Սակայն հրեշտակի գնալուն պես Բլեյքըհայտնվում է մի հովտում՝ տավղահարին լսելիս. «Այն ամենն, ինչ մենք տեսանք, քոմետաֆիզիակայի արդյունքն էր, քանի որ երբ դու փախար, ես հայտնվեցի ափին՝տավղահարին լսելիս, լուսնի լույսի ներքո» [4]։ Բլեյքի Աստվածային Մարդկության գաղափարը փաստացիորեն ծագում է այնհամոզմունքից, թե մարդիկ իրենց երևակայության միջոցով մասնակցում են Ասվածային դիզայնին, նրա ընտրություններին. «Երևակայությունն ունի ուժ փոփոխելուաշխարհը, տեղադրելու թե՛ դժոխքը, թե՛ դրախտը այն ճաքի մեջ, որը առաջացել էբաժանման հետևանքով» [3]։ Բլեյքի Հիսուսն, այսպիսով, մարդ-աստված սինթեզի  գերագույն ներկայացուցիչն է, ում Հարոլդ Բլումն անվանում է տիեզերքի կենտրոն, ճշմարտություն, ովինքնուրույն գոյատևում է իր էության մեջ։ Բլեյքը, մարդուն պատկերելով որպեսԱստծո տապան, իր նամակներից մեկում նշում է, որ մենք բոլորս գոյություն ունենքԱստծո հետ միասնության մեջ, մենք ասվածային մարմնի անդամներն ենք։ ըստ այդմ,մենք աստվածային բնության մասնակիցներ ենք։ Ըստ Բլեյքի՝ այս գործընթացըերկկողմանի է. ոչ միայն մարդիկ են մասնակից աստվածայինին, այլև Աստվածն էմասնակից մարդկային կենսաընթացքին [8]։ Այսպիսով, Ուիլյամ Բլեյքն ստեղծում է միասնության սեփական՝ բազմաթիվհակադրությունների վերամիավարման մոդելը։ Նա ցույց է տալիս, որ հակադրվելդեռևս չի նշանակում բացառել մյուսի գոյությունը, իսկ միավորվել չի նշանակումկորցնել սուբյեկտիվ որակները։ Ամուսնացնելով դժոխքն ու դրախտը՝ Բլեյքը տալիս էայն հավասարակշռությունը, որն անհրաժեշտ է յուրաքանչյուր մարդու՝ հաղթահարելու երկրային սահմանները։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՈՒՆURL։ William Blake’s Vision of Theosis and theՍահակյան Անահիտ ՀԱԿԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԻԱՍՆՈՒԹՅԱՆ ԳԱՂԱՓԱՐՆ ՈՒԻԼՅԱՄ ԲԼԵՅՔԻ«ԴՐԱԽՏԻ ԵՎ ԴԺՈԽՔԻ ԱՄՈՒՍՆՈՒԹՅՈՒՆԸ» ՊՈԵՄՈՒՄԲանալի բառեր` հակադրություն, միասնություն, դժոխք, դրախտ, հոգի, մարմին,կենսահյութ, բանականություն, Աստված, Հիսուս, հրեշտակ, դև, սատանա,երևակայություն։

example534

example534

Ամենհոտեպ III-ի տաճարում 2007-2010 թթ. կատարված մեր հետազոտությունները ցույց տվեցին հին երկրաշարժերի հստակ հետքեր Ք. ա. 1200-900 թթ.։ 2011-2013 թթ. հետազոտությունների արդյունքում Ամենհոտեպ III-ի տաճարի և Լուքսորի այլ տաճարների վրա հայտնաբերվեցին ուժեղ երկրաշարժերի ազդեցության գործոններ։ Նոր տվյալները հայտնաբերվել են Ամենհոտեպ III-ի տաճարի պերիստիլի և III պիլոնի ուսումնասիրման ժամանակ, ինչպես նաև Կառնակի տաճարի II պիլոնի մոտ։ Վերոհիշյալ հնագիտասեյսմոլոգիական և հնագիտական հետազոտություններում լայնամասշտաբ օգտագործվել է գեոռադարային հանույթը՝ ստորգետնյա թաղված գտածոների և վաղ ժամանակներում տեղի ունեցած երկրաշարժերի արդյունքում առաջացած խախտման գոտիների հայտնաբերման համար։

ԳԵՈՌԱԴԱՐԻ ՕԳՏԱԳՈՐԾՈՒՄԸ ԱՄԵՆՀՈՏԵՊ III ՓԱՐԱՎՈՆԻ ՏԱՃԱՐԻՏԱՐԱԾՔՈՒՄ ՀՆԱԳԻՏԱՍԵՅՍՄՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ Ներածություն։ Ամենհոտեպ III-ի տաճարը գտնվում է Նեղոս գետի արևմտյանափին՝ ժամանակակից Լուքսոր քաղաքի արվարձանում։ Լուքսորը, որը հնում կրել էԹեբե (Ֆիվ) անունը, հարյուրավոր տարիներ եղել է Եգիպտոսի մայրաքաղաքը ևայժմ աշխարհի ամենանշանավոր հնագիտական տեղամասերից մեկն է։ ԱմենհոտեպIII-ի տաճարը Եգիպտոսում երբևէ կառուցված ամենամեծ տաճարն է։ 385 հազ. մ2տարածքի մեջ պարունակել է հսկայական քանակության պիլոններ, պալատներ, պատեր և արձաններ։ Տաճարի գլխավոր առանցքի երկարությունը կազմել է մոտ 1 կմ,լայնությունը՝ 550 մ։ Ամենհոտեպ III-ի տաճարում 2007-2010 թթ. մեր կատարած հետազոտությունները ցույց տվեցին հին երկրաշարժերի (Ք. ա. 1200-900 թթ.) հստակ հետքեր։ 2011-2013 թթ. հետազոտությունների արդյունքում Ամենհոտեպ III-ի տաճարի ևԼուքսորի այլ տաճարների վրա հայտնաբերվեցին ուժեղ երկրաշարժերի ազդեցության գործոններ։ Նոր տվյալները հայտնաբերվել են Ամենհոտեպ III-ի տաճարի պերիստիլի և III պիլոնի ուսումնասիրման ժամանակ, ինչպես նաև Կառնակի տաճարի IIպիլոնի մոտ։ Վերոհիշյալ հնագիտասեյսմոլոգիական և հնագիտական հետազոտություններումլայնամասշտաբ օգտագործվել է գեոռադարային հանույթը ստորգետնյա՝ թաղվածգտածոների և վաղ ժամանակներում տեղի ունեցած երկրաշարժերի արդյունքումառաջացած խախտման գոտիների հայտնաբերման նպատակով։ Հետազոտությունների նկարագրությունը և մեթոդիկան։ Ամենհոտեպ III-ի տաճարի տարածքում 2013 թ. իրականացվեցին հնագիտա-երկրաֆիզիկական հետազոտություններ առանձնացված տեղամասերում, որոնց տեղադիրքը ներկայացվում էգեոռադարային հանույթի համար նախատեսված փաստացի նյութերի քարտեզի վրա(նկ. 1)։ Առաջարկվող տարածքում եռաչափ 3D գեոռադարային հանույթի հիման վրամանրամասն տեղեկատվություն ստանալու նպատակով տեղամասը բաժանվել է միշարք կանոնավոր երկրաչափական պատկերների տեսք ունեցող մակերեսների, որոնքբաղկացած են առանձին պրոֆիլներից։ Դրանց միջև հեռավորությունը կազմել է 0,5մ,ինչը պայմանավորված է հետազոտվող կառույցների չափերով։ Տեղամասերի առանձին հատվածներում, պայմանավորված ռելիեֆով, հնագիտական պեղումների և ժամանակակից կոմունիկացիոն գծերի առկայությամբ, իրականացվել են միայն պրոֆիլային հանույթներ։ Աշխատանքներում օգտագործվել է SIR–3000 (ԱՄՆ, 2008 թ.) գեոռադարայինհամակարգը՝ 400 MHz հաճախականությամբ ընդունիչ և տվիչ ալեհավաքով, ինչըթույլ է տվել սքանավորել մինչև 4 մ խորությամբ երկրաբանական կտրվածքը։ Գեոռադարային զոնդավորման հիմքում ընկած են էլեկտրամագնիսական իմպուլսների վերծանումը և զոնդավորման միջավայրի շերտերի սահմաններից անդրադարձած ազդանշանների գրանցումը, որոնք ունեն տարբեր էլեկտրաֆիզիկականհատկություններ (նկ. 1)։ Հիմնական նպատակն է շերտերի սահմանների հզորությանև տեղադրման խորության որոշումը։ Նկար 1. А՝ Ամենհոտեպ III-ի տաճարի հատակագիծը,B՝ Պերիստիլի հատակագիծը, որի վրա նշված են գրունտների քայքայման հատվածը,գեոռադարային և գեոդեզիական հանույթների տեղադիրքերըԳեոռադարային համակարգի կիրառման համար մուտքային պարամետրեր ենհանդիսանում տեսակարար մարումը և միջավայրում էլեկտրամագնիսական ալիքների տարածման արագությունը, որն էլ իր հերթին ներկայացնում է միջավայրի էլեկտրական բնութագիրը։ Միևնույն ժամանակ մարումը բնութագրում է զոնդավորմանխորությունը, իսկ արագությունը՝ մինչև անդրադարձման սահմանն ընկած հեռավորությունը։ Միջավայրում էլեկտրամագնիսական ալիքների տարածման արագությունըկախված է դրա դիէլեկտրիկ և մագնիսական թափանցման աստիճանից։ Արագությունը միջավայրում հակադարձ համեմատական է միջավայրի դիէլեկտրիկ թափանցելիությանը, որտեղ C-ն լույսի արագությունն է վակուումում։ Ալիքի նորմալ անկման դեպքում դիէլեկտրիկ տարբեր թափանցելիություն ունեցող երկու միջավայրերի անդրադարձման գործակիցը հետևյալն է.Անդրադարձած էլեկտրամագնիսական ալիքի տարածման սխեման բերված էնկար 2-ում։ (ա) (բ)Նկար 2. Անդրադարձված էլեկտրամագնիսական ալիքի տարածման սխեման (ա) և դրաամպլիտուդան ու տարածման պարբերությունը (բ)Պետք է նշել, որ ռադարոգրամմայի գունային բաժանումը համապատասխանումէ այս կամ այն միջավայրի, կամ գրունտների տատանումների սեփական պարբերությանը, կամ դրանց բնորոշ ամպլիտուդային ու հետևաբար խտությունների բախշմանը։ Որպես արդյունք, գեոռադարային հանույթի վերջում ալեհավաքներից ստացվածտեղեկատվությունը կամ հսկայածավալ ռադարոգրամմաների խումբը գրանցվում էֆայլի տեսքով, որպես էլեկտրամագնիսական ալիքների խումբ, որը հետագայում ինտերպոլացվում և վիզուալիզացվում է հետազոտված տեղամասի երկրաբանականկտրվածքների կամ եռաչափ (3D) մոդելի տեսքով, որոնք ներկայացվելու են ստորև`առանձին տեղամասերի նկարագրության ժամանակ։ Դաշտային չափումների արդյունքները մշակվել են Radan 6.5 համակարգչայինփաթեթի կիրառմամբ։ Հնագիտասեյսմոլոգիական արդյունքներ։ Պերիստիլի հյուսիսային հատվածումհայտնաբերվել են բազմաթիվ օրթոգոնալ ձգման ճաքեր (նկ. 2), որոնք արևելք-արևմուտք ուղղությամբ ունեն 18-20 մ երկարություն, իսկ հյուսիս-հարավ ուղղությամբավելի կարճ են։ Ճաքերի լայնությունը տատանվում է 3-4 սմ-ից մինչև 10-12 սմ։ Ճաքերը հատում են պերիստիլի կրաքարային ցեմենտից պատրաստված հատակը (залат) և մի քանի սյուների հիմքերը, որոնք լցոնված են մանր ավազով (նկ. 3A)։ Ճաքերից մեկի վրա փորվել է շուրֆ, որը ցույց տալիս, որ ճաքը լցոնված ավազով հատում էհատակը և թափանցում ավելի խորը։ SIR 3000 գեոռադարի օգտագործումը թույլ տվեց հետևել ճաքերին մինչև 3 մխորություն, որտեղ դրանք հատվում էին հորիզոնական շերտի հետ, ինչը հնարավոր էբնութագրել որպես ավազի շերտ (նկ. 3B)։ Պերիստիլում հայտնաբերված ճաքերը հանդիսանում են ավազի դայկաներ ևբնորոշ են ուժեղ երկրաշարժերի ժամանակ գրունտների քայքայման գործընթացին։ Նման ճաքերի առաջացումը հանգեցնում է դրանց վրա կառուցված շինություններիձևախախտմանն ու քանդմանը։ Պերիստիլի արևմտյան հատվածում պահպանված սյուների հիմքերի ներքինշարքի երկարությամբ անցկացվել է գեոդեզիական հանույթ c-d պրոֆիլով, որտեղչափվել են նաև բոլոր սյուների հիմքերի և դրանց միջև գտնվող արձանների բարձրությունները։ c-d պրոֆիլին զուգահեռ իրականացվել են նաև բազմաթիվ գեոռադարային պրոֆիլներ։ Նկար 3-ում ցույց են տրված այդ չափումների արդյունքները, որոնցհիման վրա պարզվեց, որ պերիստիլի հարավային հատվածը իջած է 1 մ-ով հյուսիսային հատվածի համեմատ։ Նկար 3. A՝ Ճաքեր-դայկաներ լցոնված ավազով; B՝ գեոռադարային հանույթի պրոֆիլ, որտեղառանձնացված են ճաք-դայկաների տարածումը մինչև 3 մ խորությամբ (1 թվով նշված էհնարավոր ավազի շերտը); C՝ Ճաքեր-դայկաներ կտրող-անցնող սյուների հիմքերըՀարավային հատվածի իջեցումը տեղի է ունենում ոչ թե սահուն, այլ աստիճանաձև՝ երեք հստակ մակարդակներով, որոնք ցույց են տրված գեոդեզիական պրոֆիլիվրա (նկ. 4В)։ Այն հատվածներում, որտեղ առկա են բարձրությունների կտրուկ փոփոխություններ գեոռադարով ճաքերը հստակ ֆիքսվում են (նկ. 4. C, D, E)։ Շատ ավելիհետաքրքիր են գեոռադարով ֆիքսած սյուների հիմքերի կտորները՝ սպիտակ և բացմոխրագույն հորիզոնական գծերի տեսքով (նկ. 4. 1, 2)։ Պերիստիլի կտրուկ նստեցման հատվածներում այդ կտորները ջարդված և տեղաշարժված են ճաքերով, հատկապես տեղաշարժված են դրանց հարավային մասերը, որոնք համապատասխանումեն պերիստիլի վրա դիտարկվող նստեցման դեֆորմացիաներին։ Հնագիտական արդյունքներ։ Իրականացված 3D գեոռադարային հանույթի 12տեղամասերը և առանձին պրոֆիլների տեղադիրքերը ներկայացված են փաստացինյութերի սխեմայի վրա (նկ. 5)։ Տարածքը բաժանվել է ուղղանկյունների, ինչպես ցույց է տրված նկար 4-ում, ևկատարվել է գեոռադարային 3D հանույթ, որի ժամանակ պրոֆիլների քայլերի հեռավորությունը կազմել է 50 սմ, իսկ խորությունը՝ 4,2 մ։ Նկար 4-ում օվալաձև նշումներով ցույց են տրված գեոռադարային հանույթովհայտնաբերված անոմալ տեղամասերը։ Նկար 4. А՝ գեոդեզիական պրոֆիլ c-d նկ. 3-ում, որտեղ ցույց են տրված բոլոր սյուներիհիմքերի և դրանց միջև գտնվող արձանների բարձրությունները։ В՝ գեոռադարային հանույթիպրոֆիլ; С՝ գեոռադարային հանույթի մասեր. 1՝ սյուների հիմքերն իրենց բարձրություններով;2՝ բարձրությունների կորը; 3՝ ճաքերն առանձնացված գեոռադարային հանույթի վրա; 4՝բարձրությունների կտրուկ փոփոխության հատվածները և համապատասխան ճաքերը, որոնքկտրում են սյուների հիմքերն ըստ գեոռադարային հանույթիՆկար 5. Սխեմատիկ պատկերված է հնագիտական տեսակետից հետաքրքրություն ներկայացնող մասունքների հայտնաբերման նպատակով կատարված գեոռադարային 3D պրոֆիլների տեղաբաշխվածությունը կոսմիկական լուսանկարի վրաՆկար 6-ում ներկայացվում է Մեմնոնի արձանի տարածքում կատարված գեոռադարային հանույթի արդյունքներից մեկը (հատված A), որը հաստատվել է հնագիտական պեղումներով։ Նկար 6-ի վերևի հատվածում ներկայացված են Մեմնոնի տարածքում կատարված հետազոտությունների տեղադիրքերը, իսկ վառ կարմիր գույնովառանձնացված է այս աշխատանքում քննարկվող գտածոյի հատվածը (նկ. 6 հատված A), որը իրենից ներկայացնում է Մեմնոնի արձանի 3 մեծ բեկորները։ Նկար 6-իձախ կողմում վերից վար ներկայացվում են եռաչափ հանույթի կտրվածքները՝ ըստխորությունների առանձին հորիզոնների, իսկ աջ մասում՝ հանույթի անոմալ դրսևորումները՝ եռաչափ հանույթի համապատասխան լայնական կտրվածքների տեսքով։ Նկար 6. Մեմնոնի արձանի տարածքի գեոռադարային հանույթի փաստացի նյութերի սխեման և ստացված արդյունքներըԵզրակացություն։ Ստացված արդյունքները ցույց են տալիս, որ պերիստիլիտարբեր հատվածներում՝ նվազագույնը 8 տարածքներում, հստակ առկա են ուժեղերկրաշարժերով հարուցված դեֆորմացիաներ։ Ճեղք-դայկաների, ավազային ժայթքման խառնարանների (“crater sand blow”), ընդարձակման սպրեդինգի ճեղքերի և պերիստիլի 1 մ ուղղահայաց դեֆորմացիայի առաջացումն ակնհայտ բերել են նրան, որամբողջությամբ քանդվել է պերիստիլը։ Հետազոտված ամբողջ տարածքը հարուստ է հնագիտական տարաբնույթ ևտարբեր աստիճանի քայքայված կառույցներով, ինչը բավական բարդ իրավիճակ էստեղծում գեոռադարային հանույթի համար։ Շատ դեպքերում ստացվում են իրարամերժ արդյունքներ, կախված կառույցի առանձին տարրերի քայքայվածության աստիճանից կամ նյութի խտությունից։ Այդ պատճառով ընդհանուր դաշտում հնագիտական տեսակետից հետաքրքրական տեղամասերը առանձնացվել են վերապահումներով։ Բազմակողմանի վերլուծության արդյունքում ընտրվել և քարտեզագրվել են տեղամասեր, որոնք հետագայում կարող են ուղեցույց հանդիսանալ հնագետների հետազոտությունների համար։ Միևնույն ժամանակ հարկ ենք համարում նշել, որ առանձնակի ուշադրության ենարժանի այն տեղամասերում հայտնաբերված անոմալիաները, որոնք տեղադրված ենկամ կապվում են ստորերկրյա կառուցվածքների հետ։ Առանձնացված անոմալիաների մի մասը հաստատվել է 2013 թ. պեղումների ժամանակ, իսկ մյուսները՝ ըստ հնագետների մեկնաբանության, կարող են հանդիսանալ հեռանկարային գոտիներ։ ԳրականությունSouth Carolina։ Gesselschaft zu Jean, 1932, vol. 18, 2,Միքայել ԳևորգյանԳԵՈՌԱԴԱՐԻ ՕԳՏԱԳՈՐԾՈՒՄԸ ԱՄԵՆՀՈՏԵՊ III ՓԱՐԱՎՈՆԻ ՏԱՃԱՐԻ ՏԱՐԱԾՔՈՒՄ ՀՆԱԳԻՏԱՍԵՅՍՄՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ Բանալի բառեր՝ պալեոսեյսմոլոգիա, գեոռադար, Ամենհոտեպ III-ի տաճար (Լուքսոր, Եգիպտոս)։

example1702

example1702

Հոդվածում խոսվում է ժառանգատու-պարտապանի մահվան դեպքում վերջինիս պարտատիրոջ կողմից պահանջներ ներկայացնելու ժամկետի եւ կարգի, ինչպես նաեւ պարտատիրոջ իրավունքների պաշտպանության եւ նրա պահանջների բավարարման հնարավոր եղանակների մասին։ Միեւնույն ժամանակ տվյալ հոդվածում ուշադրություն է հրավիրվում այն հանգամանքին, որ օրենսդրական ներկայիս կարգավորումների պայմաններում ժառանգատու-պարտապանի մահվան պարագայում վերջիններիս պարտատերերի իրավունքները բավարար չափով պաշտպանված չեն, եւ վերջիններս, իրենցից անկախ պատճառներով, կարող են չստանալ ունեցած պահանջների բավարարում։

Անհատների իրավահաջորդության ամենատարածված տեսակն է ժառանգությունը։ Հաշվի առնելով այս ինստիտուտի կարևորությունը `Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում է, որ ժառանգության իրավունքը երաշխավորված է [1]։ Չնայած այն ամրագրված է սեփականության իրավունքը կարգավորող հոդվածում, դա սեփականության իրավունք չէ։ Այնուամենայնիվ, ժառանգության իրավունքի իրականացումը սեփականության իրավունքի ծագման համար իրավական փաստ է։ Heritageառանգության ինստիտուտը ավելի մանրամասն կարգավորում է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը (այսուհետ `օրենսգիրք), համաձայն որի` 1184-րդ հոդվածի 1-ին մասը, ժառանգության դեպքում, անցնում է մահացածի (ժառանգության) ունեցվածքը անփոփոխ վիճակում, ընդհանուր առմամբ այլ անձանց (համապարփակ իրավահաջորդություն), որոնք նախատեսված չեն սույն օրենսգրքի 211 իրավասության իրավասությամբ [3]։ Առանգությունը ներառում է ժառանգության բացման օրը ժառանգին պատկանող գույքը, այդ թվում `փողեր, արժեթղթեր, գույքային իրավունքներ և պարտավորություններ։ Վերոհիշյալ նորմերից հետեւում է, որ ժառանգի մահից հետո, բացի ժառանգին պատկանող գույքից և գույքային իրավունքներից, ժառանգի պարտականությունները անցնում են նաև ժառանգներին։ Հետեւաբար, ժառանգի համար ժառանգության ընդունումը չի սահմանափակվում միայն ակտիվների ընդունմամբ։ Վերջինս պարտականություններ է կրում նաև պարտատեր պարտատերերի առջև `ժառանգական գույքի շրջանակներում։ Նման պարտավորությունը սահմանված է Օրենսգրքի 1244 հոդվածով, որի 1-ին մասի համաձայն, ժառանգները ժառանգության իրավունքի վկայագիր ստանալուց հետո փոխհատուցում են իրենց անցած գույքի արժեքի մեջ ժառանգության հետ կապված ծախսերը [3]։ Ավելին, օրենսգիրքը սահմանում է ժառանգների պարտատերերի կողմից իրենց պահանջները հասցեատերերին ներկայացնելու ժամկետները։ Այսպիսով, պարտատերերն իրավունք ունեն իրենց պահանջները ներկայացնել ժառանգությունը բացելու օրվանից վեց ամսվա ընթացքում։ Հայցերը կարող են ներկայացվել ժառանգություն ստացած ժառանգին կամ կտակարարին մինչ ժառանգները կստանան ժառանգության իրավունքի վկայագիր, իսկ նշված անձանց բացակայության դեպքում ՝ ժառանգությունը բացելու վայրի նոտարին։ [3] Նախ տեսնենք պարտատիրոջ կողմից պահանջ ներկայացնելու վերջնաժամկետը։ Օրենսգիրքը նախատեսում է վեց ամսվա ժամկետ պարտատերերի պարտատերերի կողմից հայց ներկայացնելու համար, որը սկսվում է ժառանգի մահվան օրվանից։ Նման ժամկետի սահմանումից բխում է, որ ժառանգորդի պարտատիրոջ պահանջները դրա ժամկետի ավարտից հետո ներկայացված չեն բավարարվում։ Նման դիրքորոշում է արտահայտել Վճռաբեկ դատարանը, որը գրանցել է թիվ 3-1778 (VD)։ «(....) inherառանգության իրավունքի վկայագիր ստանալուց հետո ժառանգը կարող է կրել պարտականություններ պարտատիրոջ պարտքերով իրեն փոխանցված գույքի սահմաններում ժառանգության բացումից հետո (կամ ժառանգության վկայագիր ստանալուց առաջ) վեց ամսվա ընթացքում։ իրավունք) պարտատերերի կողմից։ Հայցադիմումներ ներկայացնելու վեցամսյա ժամկետը լրանալուց հետո ներկայացված պահանջները `ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1244 հոդվածի 1-ին կետով սահմանված կարգով, բավարարման ենթակա չեն, քանի որ մինչ ժառանգության վկայագիր ստանալը միայն ժառանգը կարող էր որոշում կայացնել ժառանգությունն ընդունելու նպատակահարմարության մասին։ [8] Հաշվի առնելով այն փաստը, որ վերոհիշյալ վեցամսյա ժամկետը սկսում է գործել ժառանգության բացման օրվանից, և դրա բացակայությունը օրենսդրությանը համապատասխան հանգեցնում է պարտատիրոջ պահանջի դադարեցմանը, տրամաբանական հարց է առաջանում։ Եվ ի՞նչ է պատահում պարտատիրոջ պահանջի իրավունքի հետ, եթե վերջինս չգիտեր և չէր կարող իմանալ պարտապանի մահվան մասին։ Տրամաբանորեն, պարտատերերը նման դեպքերում պետք է հնարավորություն ունենային գոնե դատարանում ճանաչելու հայց ներկայացնելու համար օրենքով սահմանված ժամկետի բացթողումը։ Այնուամենայնիվ, օրենսգիրքը նման հնարավորություն չի տալիս ժառանգի պարտատերին։ Ավելին, վկայակոչելով պարտատիրոջ կողմից հայց ներկայացնելու վերջնաժամկետը բաց թողնելու հարցը, ՀՀ վճռաբեկ դատարանը հաստատում է օրենքի կողմից նման կարգավորման բացակայության պայմաններում նման հնարավորության բացակայությունը։ Այսպիսով, Վճռաբեկ դատարանը թիվ ԱՐԱԴ / 0416/02/13 որոշմամբ արձանագրում է. «Ավելին, Վճռաբեկ դատարանն անհրաժեշտ է համարում շեշտել, որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1243-րդ հոդվածով սահմանված ժամկետը դասվում է որպես օրինականացնող ժամկետ, ինչը նշանակում է, որ այդ ժամկետի բացթողումը հանգեցնում է պարտատիրոջ իրավունքի կորստին։ Այսպիսով, գործնականում չի բացառվում, որ ժառանգության բացումից հետո ժառանգի պարտատերը կարող է օբյեկտիվորեն չգիտել պարտապանի մահվան մասին որոշակի ժամանակահատվածում։ Մինչդեռ, ինչպես ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1243-րդ հոդվածը, այնպես էլ ժառանգության հետ կապված ծախսերի փոխհատուցման հետ կապված այլ իրավունքներ չեն նախատեսում այս առումով բացառություններ։ Ավելին, Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությունը չի նախատեսում քննարկել հնարավորությունը `հայցվորի կողմից ժառանգներին հայց ներկայացնելու վերջնաժամկետը շրջանցելու համար` համապատասխան անձի մահվան մասին անտեղյակ լինելու հիմքով և (կամ) ) վերականգնելով այդ ժամկետը։ Վերոգրյալի հիման վրա Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ եթե պարտատերերը պահանջներ չեն ներկայացնում ժառանգությունը բացելու օրվանից վեց ամսվա ընթացքում, նրանք զրկված են հետագայում պարտապանի ժառանգների դեմ հայց ներկայացնելու իրենց իրավունքից օգտվելու հնարավորությունից։ » [9] Նման պայմանավորվածությունների համաձայն, պարտատիրոջ իրավունքների պաշտպանությունը հիմնավորված է կասկածի տակ, քանի որ վերջինիս իրավունքը կարող է դադարեցվել իր վերահսկողությունից դուրս հանգամանքներում, որոնք նա ոչ մի կերպ չի կարող հաղթահարել։ Համաձայն «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության» կոնվենցիայի թիվ 1 արձանագրության 1-ին հոդվածի (այսուհետ `Կոնվենցիա)` յուրաքանչյուր ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձ իրավունք ունի իր ունեցվածքով խաղաղ օգտվել։ Ոչ ոք չի կարող զրկվել իր ունեցվածքից, բացառությամբ հանրային շահի և օրենքով և միջազգային իրավունքի ընդհանուր սկզբունքներով նախատեսված պայմանների։ [2] Մարդկանց իրավունքների եվրոպական դատարանը, բացի շարժական և անշարժ գույքից (վերապահված իրավունքներ), ինչպես նաև մտավոր սեփականությունից, Կոնվենցիայի իմաստով գույք է համարում անձամբ (սեփականություն անձամբ)։ Mario DE NAPOLES PACHECO v / BELGIUM (բողոք թիվ 7775/77) գործով Կոմիտեն 05.10.1978 թ. Որոշմամբ հաստատեց, որ հայցը կարող է լինել սեփականություն։ Հայցը կդիտարկվի որպես պահպանվող գույք, եթե բավարարվեն դրա ճանաչման բոլոր անհրաժեշտ պայմանները [10, էջ 12]։ ՀՀ Սահմանադրական դատարանը թիվ SDO-741 որոշմամբ ասում է. ովքեր օրենքի ուժով գույքային իրավունքներ ձեռք բերելու իրավական ակնկալիք ունեն »։ [5] Եվ իրավական ակնկալիքի հիմքը միայն օրենքը չէ։ Անձը կարող է նման ակնկալիք ունենալ պայմանագրից, այլ գործարքից կամ իրադարձությունից։ Վերոգրյալից հետեւում է, որ պարտատիրոջ կողմից մեկ այլ անձի նկատմամբ պահանջելու իրավունքը ենթակա է պաշտպանության նույն կերպ, ինչպես անձի սեփականության իրավունքը։ Հետեւաբար, սեփականության իրավունքի պաշտպանության երաշխիքները կիրառելի են այդ իրավունքի պաշտպանության նկատմամբ։ ՀՀ Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 1-ին և 4-րդ մասերի համաձայն `յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի իր հայեցողությամբ տիրապետել, օգտագործել և տնօրինել իրավական հիմքերով ձեռք բերված գույքը։ Ոչ ոք չի կարող զրկվել իր ունեցվածքից, բացառությամբ դատարանի դատարանի։ [1] ՀՀ Սահմանադրական դատարանը թիվ SDO-1140 որոշմամբ արձանագրում է. «Թե՛ միջազգային իրավական, թե՛ սահմանադրական մակարդակներում հաստատվում է պետական ​​մարմինների դրական պարտավորությունը ՝ ապահովել սեփականության իրավունքի անձեռնմխելիության երաշխիքներ, մասնավորապես ՝ Առաջին ՝ ճանաչել և պաշտպանել սեփականության իրավունքը առանց խտրականության, անկախ դրա դրսևորման ձևերից, երկրորդ ՝ երաշխավորել սեփականության իրավունքի պաշտպանությունը ՝ ստեղծելով օրինական սեփականություն հանդիսացող գույքի ազատ տիրապետման, օգտագործման և կառավարման նախադրյալներ, ինչպես նաև երրորդ, սեփականության բոլոր ձևերի ազատ զարգացում և հավասար իրավական պաշտպանություն. երրորդ ՝ սահմանել սեփականության իրավունքներն իրականացնելու ազատության մասին օրենքով թույլատրված սահմանադրությունը Սահմանադրությամբ կանխորոշված ​​նպատակի համար. [7] Վերոգրյալից բխում է, որ պետությունը պարտավոր է երաշխավորել սեփականության իրավունքի պաշտպանությունը, որն առաջին հերթին իրականացվում է այդ իրավունքի իրականացման համար անհրաժեշտ իրավական ընթացակարգերի հաստատմամբ։ Եվ այս դեպքում պարտատիրոջ համար 6 ամիս ժամկետ սահմանելը, առանց որոշակի հանգամանքներում դրա բացթողումը վերականգնելու հնարավորության, ուղղակիորեն զրկում է պարտատերին իր սեփականության իրավունքից ՝ համարելով տրված իրավունքը դադարեցված։ Իսկ ՀՀ Սահմանադրական դատարանն իր CC-903 որոշմամբ անդրադարձել է սեփականության իրավունքի զրկման առանձնահատկություններին, մասնավորապես նշելով. «Սեփականության զրկման ինստիտուտը բնութագրվում է հետևյալ հիմնական պարտադիր տարրերով. - գույքից զրկելու դեպքում կա Տրված գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքի անհատույց դադարեցումը սեփականատիրոջ կամքին և համաձայնությանը հակառակ, - գույքի զրկման դեպքում օգտագործվում է որպես պատասխանատվության միջոց, - գույքից զրկելու դեպքում կա միաժամանակ տիրապետում, տիրապետում և օգտագործում գույքի. և ամբողջական դադարեցում ՝ առանց շարունակականության երաշխիքի »։ [6] Այս պարագայում տեղի է ունենում ժառանգական պարտատիրոջ գույքային իրավունքների ամբողջական, միաժամանակ և անհատույց դադարեցում ՝ առանց երաշխավորելու շարունակականությունը, ինչը բացասական հետևանք է սեփականատիրոջը ժառանգությունը բացելու օրվանից 6 ամսվա ընթացքում հայց չներկայացնելու համար։ Այսինքն ՝ պարտատեր-սեփականատերը պատասխանատվություն է կրում սեփականության իրավունքից զրկելու տեսքով `օրենսգրքով սահմանված ժամկետում պահանջ չներկայացնելու համար։ Եվ վերջինս գուցե չգիտեր ժառանգորդ-պարտապանի մահվան մասին, ինչը հիմնավոր կերպով կզրկեր սեփականատիրոջը իր պահանջը ներկայացնելու հնարավորությունից։ Եվ գոնե այս դեպքում ստացվում է, որ սեփականատերը պատասխանատվություն է կրում (կորցնում է սեփականության իրավունքը) ՝ մեղքի բացակայության պայմաններում։ Եվ այդպիսի պատասխանատվության սահմանումը ուղղակիորեն հակասում է Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 1-ին և 4-րդ մասերին։ Հաշվի առնելով վերը նշվածը, մենք գտնում ենք, որ օրենքը պետք է ուղղակիորեն նախատեսի, որ ժառանգ-պարտապանի մահվան դեպքում նրա պարտատեր իրավունք ունի ճանաչել վեցամսյա ժամկետի բացթողումը, եթե վերջինս ապացուցի, որ ինքը չգիտեր և չէր կարող ողջամտորեն իմանալ պարտապան ժառանգորդի մահվան մասին։ Միևնույն ժամանակ, հարկ է նշել, որ Վճռաբեկ դատարանն իր որոշմամբ ARAD / 0416/02/13 անդրադարձել է ժառանգորդ պարտատերերին պահանջներ ներկայացնելու վերջնաժամկետ սահմանելու նպատակին, մասնավորապես նշելով. «Յուրաքանչյուրում դեպք, ժառանգության իր իրավունքն օգտագործելիս ժառանգը պետք է հստակ պատկերացնի ինչպես գույքում ընդգրկված գույքի կազմի, այնպես էլ ժառանգի պարտավորությունների մասին։ Եթե ​​ժառանգի համար, որպես կանոն, ժառանգության կազմը պարզ է, ապա ժառանգի պարտավորությունների դեպքում իրավիճակն այլ է։ Վերջինիս վերաբերյալ ժառանգը կարող է որոշակի պատկերացում ունենալ միայն այն դեպքում, եթե պարտատերերը համապատասխան պահանջներ ներկայացնեն օրենքով սահմանված ժամկետում։ Նման պայմաններում, Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ օրենսդիրը, սահմանելով վերջնաժամկետ ժառանգորդի պարտատերերին պահանջներ ներկայացնելու համար, փաստորեն, նախապայմաններ է տրամադրել ժառանգին `որոշելու իր ժառանգության իրավունքի իրացումը` հաշվի առնելով գույքը։ և ժառանգի պարտավորությունները։ [9] Մենք գտնում ենք, որ Վճռաբեկ դատարանը դա չի համարել ժառանգների պարտատերերի գույքային իրավունքները սահմանափակելու տեսանկյունից `հաշվի առնելով ժառանգության իրավունքի իրականացման կամ հրաժարման հարցը` հաշվի առնելով պարտավորությունները։ Այս դեպքում պարտատիրոջ պահանջի իրավունքի (սեփականության իրավունքի) և ժառանգության իրավունքն իրականացնող ժառանգի միջեւ կա անարդար հարաբերություն։ Նույնիսկ եթե ժառանգը գոյություն ունեցող պարտավորությունների մասին իմանա միայն ժառանգությունն ընդունելուց հետո (պարտատերը վեց ամսվա ընթացքում պահանջ չի ներկայացրել), վերջինս այդ պարտավորությունների համար կարող է պատասխանատու լինել միայն ժառանգական գույքի շրջանակներում։ Այսինքն, որպես այդպիսին, նույնիսկ եթե պարտավորություններ լինեն, վերջինս չի լինի ավելի անբարենպաստ իրավիճակում, քան եթե նա չընդուներ ժառանգությունը։ Credառանգորդ պարտատիրոջ համար բացասական հետևանքներն ակնհայտ են։ Հետևաբար, ժառանգի `ժառանգությունը ընդունելը կամ չընդունելը որոշելու հարցը, հաշվի առնելով գործող դատական ​​պրակտիկայում առկա պարտավորությունները, գերակշռում է պարտատեր-սեփականատիրոջ սեփականության իրավունքի վրա, ինչը ուղղակիորեն խախտում է սեփականատիրոջ հիմնարար իրավունքը` նախատեսված 6-րդ հոդվածով։ Սահմանադրության։ Հաշվի առնելով վերոգրյալը ՝ մենք գտնում ենք, որ կողմերի իրավունքների հարաբերակցությունը նախադեպային իրավունքում ճիշտ չի որոշվում։ Ինչ վերաբերում է օրենսգրքի 1243 2 2-րդ հոդվածին, ապա այն սահմանում է այն անձանց շրջանակը, որոնց պարտատերերը կարող են ներկայացնել իրենց պահանջները։ Այնուամենայնիվ, ինչպես վճռաբեկ դատարանն արդարացիորեն նշեց, օրենսդիրը չի սահմանել այդ հայցերը ներկայացնելու կարգը։ Հետևաբար, պարտատերը պետք է իրավունք իրականացնի այնպես, որ ապացուցի 1243-րդ հոդվածի 2-րդ մասով նախատեսված առարկաներին (ժառանգին կամ կտակարարին) տեղեկացնելու փաստը, իսկ նշված անձանց բացակայության դեպքում `նոտարը ժառանգությունը բացելը)։ Խնդիրն այն է, որ 1244 հոդվածի 1-ին մասի համաձայն, 1242 հոդվածով նախատեսված ծախսերը (պարտատիրոջ պահանջը համարվում է երրորդ շրջադարձ) ժառանգը փոխհատուցում է ժառանգության վկայագիրը ստանալուց հետո։ Եվ ժառանգները կարող են ժառանգությունն ստանալ փաստացի տիրապետողությամբ (առանց պարտատերերի գիտության) կամ ընդհանրապես ժառանգներ չեն կարող լինել։ Նման պայմաններում հարց է առաջանում, թե երբ և ինչպես պարտատերը պետք է գոհ մնա ժառանգի գույքով։ Irsառանգների բացակայության դեպքում ժառանգությունը 216 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅԱՆ սեփականություն է, որը ծանրաբեռնված չէ որևէ մեկի իրավունքով, ժառանգական գույքով և փոխանցվում է ժառանգությունը բացելու վայրի համայնքի սեփականությանը։ Հաշվի առնելով, որ համայնքային սեփականությանը փոխանցված ժառանգական գույքը ծանրաբեռնված չէ որևէ իրավունքով, պարզ է դառնում, որ պարտատիրոջ պահանջը պետք է բավարարվի մինչ այդ պահը։ Այնուամենայնիվ, օրենսդիրը չի սահմանում պարտատերերի պահանջը բավարարելու հստակ ընթացակարգ։ Եվ, համաձայն Սահմանադրության 75-րդ հոդվածի, հիմնարար իրավունքներն ու ազատությունները կարգավորելիս, օրենքները սահմանում են կազմակերպական կառուցվածքներն ու ընթացակարգերը, որոնք անհրաժեշտ են այդ իրավունքների և ազատությունների արդյունավետ իրականացման համար։ [1] Հետևաբար, առկա է պարտատիրոջ սեփականության իրավունքի իրացման հետ կապված օրենքի հստակության խնդիր։ Հաշվի առնելով վերոգրյալը `անհրաժեշտություն կա հստակորեն կարգավորել պարտատերերի պահանջները բավարարելու կարգը ժառանգ-պարտապանի մահվան դեպքում` վերջինիս գույքային իրավունքներն իրականացնելու տեսանկյունից։ Բոլոր դեպքերում դա պետք է իրականացվի մինչ գույքը ժառանգական ճանաչվի։ Կարծում ենք, որ ժառանգների բացակայության դեպքում (ինչպես նաև ժառանգության վկայականի դիմում չներկայացնելու դեպքում) պարտատերերի պահանջները պետք է բավարարվեն ժառանգության մեջ ներառված գույքից `պարտատիրոջ պահանջի անվիճելիությունը հաստատելուց հետո։ նոտար կամ դատարան։ Ամփոփելով վերը նշվածը, մենք հանգում ենք այն եզրակացության, որ. 1. theառանգ-պարտապանի մահվան դեպքում անհրաժեշտ է հաստատել պարտատիրոջ կողմից 6-ամսյա ժամկետի բացթողումը ճանաչելու հնարավորությունը `հոդվածով պահանջ պահանջ ներկայացնելու համար։ Օրենսգրքի 1243-ը և վերականգնել բաց թողնված ժամանակահատվածը։ Պարտատիրոջ համար նման հնարավորության բացակայությունը պետք է մեկնաբանել որպես պարտատիրոջ սեփականության իրավունքի խախտում։ 2. Անհրաժեշտ է հստակ կարգ սահմանել պարտատիրոջ պահանջները բավարարելու համար ժառանգորդ-պարտապանի մահվան դեպքում ժառանգության վկայականի դիմումը որևէ անձի կողմից չներկայացնելու դեպքում։

example221

example221

Հոդվածն անդրադառնում է 1960-ական թվականների խորհրդահայ իրականության դեռևս չուսումնասիրված կողմերից մեկին՝ կանանց նկատմամբ ՀԽՍՀ ժողովրդական դատարանի մեղադրական նյութերի միջոցով փորձ է արվում հիմնական առանձնահատկությունները և պատճառները։

Ընտանեկան բռնությունների հիմնախնդիրը եղել ևմնումև այլգիտությունների ուշադրության կենտրոնում։ Հայ պատմագիտությանմեջ այս խնդիրը նախկինում արծարծված չի եղել, սակայն ԽորհրդայինՀայաստանի առօրեականության պատմության նկատմամբ ներկայումսհիմնախնդրիաճողԸնտանեկանհետազոտությանբռնությունների պրակտիկան,նյութից,տարածված էր 1960-ական թվականների Հայաստանում։ Բնական է, որսրա մասին լռում էին իշխանությունները, լռում էր ժամանակի մամուլը,այս հիմնախնդիրըէր մատնված նաև պետականկուսակցական մարմինների տարաբնույթ հաշվետվություններում ևզեկուցագրերում։ Լավագույն դեպքում ընտանեկան բռնություններըդիտարկվումհամապատկերում՝անտեսելով սրանք ծնող առանձնահատուկ սոցիալ-հոգեբանականկարևորությունն անժխտելիդատելով փաստականհամատեքստում այսհանցանքներիքրեականէ։ լռությանէինպատճառները։ Այդ պատճառների ուսումնասիրությանը նվիրված էներկայացվող հոդվածը, որում փորձել ենք ընտանեկան բռնություններըդիտարկել որպես 1960-ականների խորհրդահայ իրականությանսոցիալական ֆենոմեն։ Որպես հետազոտական նյութ են ծառայելհիմնականում Խորհրդային Հայաստանի ժողովրդական դատարանիմեղադրական նյութերը, որոնցում ուշագրավ մանրամասներ կանբռնությունների դրդապատճառների և դրանց վերաբերող հանրայինընկալումների վերաբերյալ։ Անդրադարձել ենք նաև ընտանիքին վերաբերող հարցերումխորհրդային իշխանությունների որդեգրած քաղաքականությանը և այդքաղաքականության՝ ընտանեկան բռնությունների կանխարգելման վրաունեցած ազդեցություններին։ թթ.ընտանեկան1950-60-ականհարաբերություններումտարածված են եղել սոցիալ-հոգեբանական վարքագծի, մտածելակերպիև պատկերացումների ընդհանուր մոդելներ։ Նշված ժամանակաշրջանում ընտանեկան բռնությունների դեպքերը մեծ մասամբ եղել ենխանդի դրսևորումներ։ Ընդ որում՝ խանդը ոչ միայն բռնությանգործադրման հոգեբանական հզոր շարժառիթ էր, այլև հանդիսանում էրյուրօրինակ մտածողության, ընտանեկան հարաբերություններումհայրիշխանական ընկալումների արտահայտություն։ Օրինակ՝ 1966 թ.Կամոյի շրջանի Գեղարքունիք գյուղում ամուսինը դանակի տասըհարված էր հասցրել կնոջը՝ սպանելով նաև իր նորածին երեխային՝կասկածներ ունենալով, որ այդ երեխան իրենը չէ։ Իրավապահմարմիններին իր տված ցուցմունքներում նա ասել էր, որ, եթե կնոջհավատարմությանն ինքը կասկածել է, ուրեմն նրա սպանության համարմեղավոր չէ [4, թ. 19]։ Փաստորեն՝ հանցագործի համար խանդը ոչ թե իրարարքի հանցավորությունը մեղմացնող, այլ բացառող հանգամանք էր,և նա իրեն լիովին անմեղ էր համարում՝ ելնելով կնոջ բարոյականությանմասին իր ավանդապաշտական պատկերացումներից։ Մյուս դեպքըտեղի է ունեցել 1969 թ.։ Ամուսիններն ապրել են Էջմիածնի շրջանիՓարաքար գյուղում՝ ամուսնու եղբոր տանը։ Որոշ ժամանակ անցամուսինը կնոջը կասկածել է եղբոր հետ ինտիմ կապ ունենալու մեջ,տարել է նրան Երևան և առանձնակի դաժանությամբ սպանելՀրազդանի կիրճի մերձակա տարածքում՝ դիակը նետելով ջրանցքի մեջ[5, թ. 66-69]։ Հետաքրքրականն այն է, որ սպանությունից հետո նագնացել է իր հարազատների մոտ և իր մյուս եղբայրներին պատմելկատարած հանցանքի մասին։ Եղբայրներից մեկը նույնիսկ օգնել է նրանդիտավորությունհանցագործության հետքերը կոծկելու հարցում։ Այս գործը բավականհետաքրքիր է այն իմաստով, որ հանցագործի կողմից ագրեսիվվերաբերմունքը դրսևորվել է բացառապես կնոջ հանդեպ, իսկ եղբորնկատմամբ, որի հետ կապի մեջ նա կասկածել էր կնոջը, ըստ էության,հանցավորեղել։ Այստեղ, փաստորեն,հայրիշխանական ավանդույթն արգելում էր եղբոր վրա ձեռքբարձրացնել, սակայն չէր խանգարում սպանել «անբարոյական կնոջը»։ Կնոջը սպանելուց հետո հարազատների պաշտպանությանն էր դիմելնաև Կամոյի շրջանի Լանջաղբյուր գյուղի բնակիչներից մեկը, այսդեպքում, սակայն, նրան չէին օգնել ոչ քույրը և ոչ էլ հայրը։ Վերջինսնրան նույնիսկ ասել էր, որ մարդասպանին իր տանը չի ընդունի, և որորդին պետք է անհապաղ ներկայանա միլիցիայի աշխատակիցներին ևխոստովանի իր արարքը, ինչը և որդին արել էր [2, թ.83-88]։ չիէ աշխատանքի։ ՍպանությանԿրասնոսելսկի շրջանի Վերին Ճամբարակ գյուղի բնակիչներիցմեկը 1964թ. սպանել էր իր նախկին կնոջը և երեխաներին։ Դեռևս 1955թ.-ից նրանց ընտանիքում ամուսնու անհիմն խանդի հողի վրա ծագածվեճերն ի վերջո հանգեցնում են իր դաժանությամբ մարդկայիներևակայության մեջ չտեղավորվող հրեշավոր հանցագործության։ Միքանի անգամ կնոջից բաժանվելուց և Ռուսաստանում թափառաշրջիկկյանք վարելուց հետո ամուսինը վերադառնում է հայրենի գյուղ, որտեղտեղավորվումօրն1 ամուսինը,աշխատանքից տուն գալով, հետը կոնյակ է բերում և խմում մինչևգիշերվա ժամը 3-4-ը։ Երբ կինը խնդրում է նրան անջատելռադիոընդունիչը,նապատասխանում է, որ դա արդեն իմաստ չունի, որովհետև ինքը շուտովբոլորին էլ սպանելու է։ Իր հրեշավոր դիտավորությունը նա շուտովիրագործում է՝ որսորդական հրացանով սկզբում կրակելով կնոջ վրա,որից հետո իր վեցամյա և չորսամյա տղաների վրա (հայրը կասկածումէր, որ այս տղաներն իրենը չեն, կինը նրանց ունեցել է այլ տղամարդուց)։ Երեքին էլ սպանելուց հետո նա հանձնվում է իրավապահ մարմիններին։ Սեփական արարքի հանդեպ հոգեբանական նույն վերաբերմունքը,այսինքն՝ զղջման լիակատար բացակայությունը և սեփական խանդն իրհանցանքն արդարացնող հանգամանք ընդունելն առկա է նաև այսդեպքում։ Երբ ոճրագործի՝ դեռևս վիրավոր կնոջը (կինը ստացածչարթնանան,որպեսզիերեխաները1 Ելնելով էթիկական նկատառումներից՝ հոդվածի մեջ նկարագրված դեպքերինառնչվող որոշ տվյալներ՝ դեպքի օրը և դեպքին առնչված մարդկանց անունները, չենքհրապարակում։ հարվածներից մահանում է հիվանդանոցում) պատգարակով դուրս ենբերում սենյակից, տղամարդը նույնիսկ օգնում է բացել պատգարակինխանգարող դռան փեղկը՝ անելով հետևյալ արտահայտությունը. «Ափսոսայդ շունը չսատկեց» [ 3, թ. 83-84]։ և այդճանաչողկոնֆլիկտներինհիմնականումմիջամտումընտանիքներըբացատրվումէ ավանդականԱռհասարակ խանդի թիրախում հիմնականում հայտնվում էինկանայք, և զոհերն էլ կանայք էին, և նմանատիպ հանցագործություններիգլխավոր առանձնահատկությունն այն էր, որ մեծ մասամբ այս կանայքամուսնական դավաճանության մեջ մեղադրվումէին անհիմն։ Ընտանեկանէինհարազատները՝ փորձելով հարթել դրանք։ Նկատվումէ նաևչհանրայնացնելու, ընտանիքի ներսում թաքցնելուկոնֆլիկտներըմիտում,մտածողությամբինչըպարտադրված՝ այսպես կոչված «խայտառակությունից» խուսափելու՝ հարազատների մտայնությամբ։ Մեր կողմից ուսումնասիրված բոլորդեպքերում զոհերի անմեղությունը հաստատվել է հարազատների,մարդկանցբարեկամներիվկայություններով։ Կարելիչնայած որոշբացառությունների, կանայք ընդհանուր առմամբ հավատարիմ էինամուսնաընտանեկան ավանդական արժեքներին։ Սրան հակառակ՝կենցաղայինհամապատկերում առավելընդգծված է տղամարդկանց ցածր սոցիալական և բարոյականպատասխանատվությունը։ Ասվածի համար օրինակ կարող է ծառայելդեպքը, որ տեղի է ունեցել 1966 թ. Երևանում։ Ամուսինները գրանցել ենիրենց ապահարզանը, և հաջորդ օրվա երեկոյան ամուսինը իր սիրուհուհետ այցելել է իր բնակարան, որտեղ բնակվելիս է եղել նաև իր նախկինկինը։ Կնոջ և սիրուհու միջև ծագել է վեճ այն բանից հետո, երբ կինըհանդիմանել է ամուսնու սիրուհուն հետևյալ արտահայտությամբ. «Երեկենք մենք զագսի միջոցով ամուսնալուծվել, և դեռ հնարավոր է՝միանանք։ Ինչու՞ եք եկել և քայքայում եք ուրիշի ընտանիքը»։ Վեճին միջամտել էամուսինը և հարվածներ հասցրել նախկին կնոջը, նրա մորը ևընկերուհուն՝ սպանելով բոլորին [4, թ. 22]։ հանցագործություններիէ եզրակացնել, որ,Տղամարդկանցշրջանում ավելի հաճախէր դրսևորվումանպատասխանատու վերաբերմունք դեպի ընտանիքը, ինչը շատհաճախ արտահայտվում էր նաև ֆիզիկական հաշվեհարդարով ուսպանությամբ։ Օրինակ՝ 1963 թ. Մարտունու շրջանի Մարտունիավանում ամուսինը այն բանից հետո, երբ կինը փորձել է թույլ չտալնրան մեկնել Վրաստան, հարվածել է կնոջ գլխին՝ հասցնելով կյանքիհետ անհամատեղելի մարմնականլուրջ վնասվածք։ Անօգնականթողնելով կնոջը՝ մեկնել է Վրաստան և անգամ, երբ իր հարազատներըհեռագրել են նրան կնոջ մահամերձ վիճակի մասին, նա չի վերադարձել։ Այնտեղ հանգիստ խղճով ամուսնացել է երկրորդ անգամ ևվերադառնալուց հետո, առաջին կնոջից ունեցած երեխաներինկատմամբ տածելով մեծ ատելություն, ի վերջո իր երկրորդ կնոջ հետմիասին սպանել է նաև նրանց [4, թ. 1-9]։ Մյուս դեպքը տեղի է ունեցելԿիրովականի շրջանի Քոլագերան գյուղում։ Չնայած պատկառելիտարիքին՝ ամուսինն ինտիմ հարաբերությունների մեջ է եղել բազմաթիվայլ կանանց հետ և օրինական կնոջ բազմաթիվ հանդիմանություններիցհետո որոշել է մեկընդմիշտ ազատվել նրանից։ Իր այս մտադրությունընա իրագործել է 1958 թ.՝ կնոջ դաժան սպանությամբ։ Նախ կնոջը ցած էնետել պատշգամբից, հետո սկսել է խեղդել, իսկ հետո, տեսնելով, որվերջինս չի մահացել, ուրագի հարվածներով տանջամահ է արել նրան[1, թ. 1]։ Մեղադրականնյութերը,Հետազոտված նյութերը ցույց են տալիս, որ բռնության ենթարկվածկանայք իրենց և երեխաներին պաշտպանելու հնարավորություն չենունեցել։ Խոսքը գնում է հատկապես նրանց սոցիալական և իրավականպաշտպանությանորոնցումարձանագրված են նշված հանցանքները, ցույց են տալիս, որ տեղականիշխանությունների կողմից այս հանցագործությունների կանխարգելմանուղղությամբ գործուն քայլեր չեն եղել։ Մենք չենք հանդիպում որևէդեպքի, երբ կինը դիմեր միլիցիա և բողոքեր ամուսնու դեմ, չենք տեսնումտեղականկանխարգելիչաշխատանք նման խնդիրներ ունեցող ընտանիքների հետ, չենք տեսնումդաստիարակչական արդյունավետ ներգործություն հակասոցիալականվարքագիծ դրսևորող տղամարդկանց վրա։ Նման վարքագիծըբնույթի հռչակագրային,քննադատվումքարոզչականհայտարարություններում։ Ներկայացված բոլոր դեպքերում կնոջ նկատմամբ ատելություննունենում էր կասկածներից մինչև սպանության հանգեցնող մոլեգինատելության նույն զարգացումը։ Պետք է հատուկ նշել, որ այսհանցանքների առանձնակի դաժանությունը պայմանավորվածչէհանցագործներիսադիստականհակումներով։ Մեղադրական բոլոր եզրակացություններում առկա էդատաբժշկական փորձաքննություններիեզրակացությունն այստղամարդկանց հոգեկան սթափ վիճակի և սեփական արարքներիէր միայն ընդհանուրևհոգեկան խնդիրներովկամիշխանությաններկայացուցիչներիհրապարակումներումծանրությունը գիտակցելու մասին։ Սպանությունները կատարվել են մեծմասամբ ալկոհոլի ազդեցության տակ, սակայն, դատելով արարքներիհանգամանքներից, ալկոհոլը նրանք օգտագործել են համարձակությունձեռք բերելու համար, իսկ ոճիրը հղացել են սթափ վիճակում։ Սպանությունները եղել են խանդի ազդեցությամբ կամ էլ անցանկալիկնոջից ազատվելու մտադրությունից ծնված հանցագործություններ։ Այսհանգամանքը մեզ տալիս է հնարավորություն՝ եզրակացնելու, որկանանց նկատմամբ ատելություն ծնող պատճառներն ավելի խորքայինէին և պայմանավորվածէին ամուսնաընտանեկան հարցերումավանդական մոտեցումներով [7]։ ՏՏղամարդկանց դեսպոտիզմն այսդեպքում կարելիէ համարել հասարակության մեջ առկահայրիշխանական ավանդույթի արձագանք2, և խանդի տեսարանները,բռնությունները եղել են այս ընտանիքների ամուսնական կյանքիմշտական ուղեկիցները։ գյուղական հասարակություններում կանանց հանդեպ վերաբերմունքը ձևավորվում էր նրանցսոցիալական կարգավիճակի, ընտանիքում նրանց իրավազուրկ,ձայնազուրկ և կենցաղային պարտականություններով կաշկանդվածլինելու ավանդական պատկերացումների հիման վրա։ Նմանիրավիճակը սահմանափակում էր կնոջ իրավասությունները մինչևկենցաղային պարտականությունների մակարդակ, և, բնականաբար,դարձնում խոցելի տղամարդու կողմից հաճախ արտահայտվող անառիթագրեսիայի հանդեպ։ Պետությունը ներգործում էր միայն հետևանքիվրա՝ դատելով հանցագործներին և մեծ մասամբ նշանակելով պատժիառավելագույն չափեր, սակայն հանցանքները ծնող պատճառների վրա,փաստորեն, ազդեցություն չէր ունենում։ Սա ուներ իր պատճառները,որոնք հիմնականում պայմանավորված էին կանանց հիմնախնդիրներիառնչությամբ խորհրդային իշխանությունների վարած քաղաքականությամբ։ Դիտարկենք այդ քաղաքականության որոշ կողմեր։ Հատկապեսէլևայնպես2 Ընտանեկան հոգեբան Իվան Գերոնիմուսն իր հոդվածում, անդրադառնալով ինչպեսհետխորհրդայինմինչհեղափոխական,ժամանակաշրջաններում Ռուսաստանում ընտանեկան բռնություններին, սրանցպատճառների դասակարգման մեջ առանցքային կարևորությունէ տալիսհայրիշխանական մշակույթին։ Մեր կողմից հետազոտված նյութերն ընդհանուրառմամբ թույլ են տալիս նման հետազոտական կանխավարկածը ընդունելի համարելնաև Խորհրդայինդեպքերիհետազոտության պարագայում։ Հայաստանում տեղիխորհրդայինունեցածնմանատիպարդարացիդիրքերից,որըենթադրում«պետականֆեմինիզմից»,հասարակությանԱյսպես՝ եթե 1920-ական թվականներին բոլշևիկները, խանդավառված հին բուրժուական հասարակության վերացման և նոր՝ստեղծմանսոցիալիստական«պետականգաղափարով, հանդես են գալիս այսպես կոչվածֆեմինիզմի»էրկանանցիրավահավասարություն և «բուրժուական ստրկացնող կենցաղից»նրանց ազատագրում, ապա 1930-ականներին այս մոտեցումներըվերանայվեցին։ Խորհրդայինիշխանություններն աստիճանաբարհրաժարվեցինկանանցորովհետևհասարակական ակտիվության և, այսպես կոչված,«կենցաղիհեղափոխության»3 վերաբերյալ հռչակված սկզբունքները հակադրվումէին 1930-ականներին պետության համար առաջացած մարտահրավերներին։ 1930-ական թվերին կանանց հասարակական ակտիվություննսկսեց բացասաբար անդրադառնալ ծնելիության վրա, իսկ երկրին,հաշվի առնելով միջազգային լարված իրադրությունը, անհրաժեշտ էինզինվորներ։ Ստալինյան սահմանադրությամբ արդեն 1936 թվականինարգելվեցին աբորտները, պետությունն սկսեց ավելի կարևորելընտանեկանհարաբերությունների դերը, ազատ ամուսնական հարաբերություններն այլևսչէին խրախուսվում։ 1944 թ. հուլիսի 8-ին ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդիհրամանագրով պետությունը միայն գրանցված ամուսնության դեպքումէր ճանաչում ամուսինների իրավունքները և պարտականությունները,չգրանցված ընտանիքները զրկվում էին պետական աջակցությունից։ Հետագայում ընդունված այլ հրամանագրերով խիստ դժվարացվեցամուսնալուծությանչէրխրախուսվում պետության կողմից, դա համարվում էր խորհրդայինքաղաքացու բարոյական անկայունության խորհրդանիշ [6]։ պատասխանատվությամբամուսնալուծությունըգործընթացը,փոխադարձԴժվար չէ նկատել, որ այս փոփոխությունները կանանց շատհարցերում դարձնում էին խոցելի։ Նախ՝ կենցաղային պարտականություններովքիչհնարավորությունըտնտեսականկախվածությունը տղամարդուց, երեխաների նորմալ դաստիարաև աշխատելունրանցկաշկանդվածխորացնումլինելըէր3 «Կենցաղի հեղափոխության» սկզբունքը ենթադրում էր սպասարկման ոլորտիզարգացման միջոցով ազատել կնոջը տնային աշխատանքներից։ Սնունդը պետք էմատուցվեր ճաշարաններում,լվացքատներում, իսկերեխաների կրթությամբ և դաստիարակությամբ պետք է զբաղվեին մսուրմանկապարտեզները և դպրոցները։ լվացքը պետք է արվերկությունը, ըստ էության, հնարավոր էր միայն ընտանիքում, և սաապահովելու, ինչպես նաև ապրուստի միջոցներից չզրկվելու համարնրանք խուսափում էին ամուսնալուծությունից, ինչը, ի դեպ, նաևհասարակական պարսավանք հարուցող երևույթ էր։ Բնական է, որընտանիքում ծնված կոնֆլիկտներն այս պարագայում կամ հարթվումէին ի հաշիվ կանանց ինքնազոհաբերությունների, կամ էլ հանգեցնումէին նրանց նկատմամբ բռնության։ Եթե սրան ավելացնենք նաևընտանեկանհայրիշխանական,ավանդական պատկերացումները, որոնք բնորոշվում էին ընտանեկանհարաբերություններում տղամարդկանց թելադրման և ուղղորդմանբացառիկ մենաշնորհով, ապա պարզ է դառնում, որ ԽորհրդայինՀայաստանում 1960-ական թվականներին կանանց իրավունքներիպաշտպանության և նրանց հասարակական դերի բարձրացմանհայեցակարգերը չէին գործում։ հարաբերություններում առկաընտանեկանհիմնախնդիրը,բռնություններիՎերջում ավելացնենք նաև, որ սույն հոդվածով, բնականաբար, չիսպառվումինչըբազմակողմանի և խորքային հետագա վերլուծությունների կարիք ունի՝հաշվի առնելով նաև նրա հետազոտության ցածր մակարդակըՀայաստանում։ Ուստի թեմայի հետագա ուսումնասիրություններիհամար կարևորում ենք նաև առավել բազմակողմանի աղբյուրագիտականօգտագործումը, ինչպես նաև հիմնախնդրիդիտարկումը սովորույթային իրավունքի դիրքերից։ բազայիсоветско-армянской реальности 1960-ых годов։

example511

example511

Բջջաբանական, հյուսվածաբանական, ձևաչափական մեթոդների կիրառմամբ նկարագրվել են առնետների լյարդի ռեակտիվ փոփոխությունները` մի քանի միկոտոքսինների` աֆլատոքսին B1-ի, օխրատոքսին A-ի և զեարալենոնի ազդեցության պայմաններում։ Ստացված տվյալները հնարավորություն են տալիս բացահայտել նշված պայմաններում այդ օրգանում տեղի ունեցող որոշ հարմարողական փոխհատուցողական պրոցեսների և ախտաբանական փոփոխությունների բջջային մեխանիզմները, որոնք դրսևորվում են բջիջների պրոլիֆերատիվ ակտիվության աշխուժացմամբ, երկկորիզ բջիջների քանակության նվազմամբ, ինչը վկայում է միկոտոքսինների ազդեցության հետևանքով կատարվող լյարդի հետադիմական և ախտաբանական երևույթներին ուղեկցող վերականգնողական պրոցեսների առկայության մասին։

ՄԻԿՈՏՈՔՍԻՆՆԵՐԻ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐՈՒՄ ԵՐԿԿՈՐԻԶՀԵՊԱՏՈՑԻՏՆԵՐԻ ՔԱՆԱԿՈՒԹՅԱՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆ ԱՌՆԵՏՆԵՐԻ ԼՅԱՐԴՈՒՄ Ներածություն։ Բորբոսասնկերի կենսագործունեության արդյունքում արտադրվողքիմիական թունավոր նյութերը` միկոտոքսինները, հայտնվելով սնման շղթայի տարբեր օղակներում, լուրջ վտանգ են ներկայացնում մարդու և գյուղատնտեսական կենդանիների համար։ Ներկայումս մեծ թվով տվյալներ կան այն մասին, որ այդ նյութերով աղտոտված բուսական և կենդանական ծագման սննդամթերքը կարող է պատճառ դառնալ մարդու և կենդանիների զանազան հիվանդությունների զարգացման, ընտանիկենդանիների արտադրողական ցուցանիշների նվազեցման համար։ Նույնիսկ փոքր չափաքանակներով ընկնելով մարդու կամ կենդանու օրգանիզմ՝ դրանք դուրս չեն բերվում, այլ կուտակվում են տարբեր հյուսվածքներում (Huwig et al., 2001; Fodor et al.,2006)։ Արծարծվող խնդրի ուսումնասիրությունը հույժ կարևոր է` կապված էկոլոգիական պայմանների վատթարացման և սնման գիտական հիմունքներին բնակչությանանբավարար տեղեկացվածության հետ (Huwig et al., 2001; Alwakeel, 2009)։ Նկատի ունենալով վերը նշվածը` մեր ուսումնասիրություններն ուղղված են եղելառնետների լյարդում միկոտոքսինների ազդեցության պայմաններում տեղի ունեցողմորֆոֆունկցիոնալ փոփոխությունների ուսումնասիրմանը։ Աշխատանքի նյութը և մեթոդները։ Աշխատանքի համար նյութ է ծառայել մարմնի 150-200 գ. կշիռ ունեցող 40 առնետների լյարդը, որոնք կերի հետ միասին ստացելէին միկոտոքսիններ` աֆլատոքսին B1, օխրատոքսին A և զեարալենոն։ Փորձակենդանիները բաժանվել էին խմբերի, որոնք միմյանցից տարբերվում էին ըստ փորձիտևողության և սննդի հետ ներմուծվող միկոտոքսինների (աղ. 1)։ Աղյուսակ 1. Փորձակենդանիների բաժանումը խմբերիՄիկոտոքսիններըՓորձի տևողությունըԿենդանիների թիվըՍտուգիչԱֆլատոքսին B1Օխրատոքսին AԶեարալենոնԱֆլատոքսին B1,Օխրատոքսին A,Զեարալենոն15 օր1 ամիս2 ամիս15 օր1 ամիս2 ամիս15 օր1 ամիս2 ամիս15 օր1 ամիս2 ամիսԱռաջին սերիայում փորձակենդանիները սննդի հետ ամեն օր ստանում էինաֆլատոքսին B1 (0,0257 մգ), երկրորդ` օխրատոքսին A (0,0064 մգ), երրորդ` զեարալենոն (0,0128 մգ), իսկ չորրորդ սերիայում կենդանիներին կերի հետ ամեն օր տրվել էնշված միկոտոքսինների խառնուրդը։ Որպես ստուգիչ ծառայել է չաղտոտված կերովկերակրվող 5 առնետների լյարդը։ Փորձերի ավարտին ընդհանուր ցավազրկման պայմաններում կենդանիները կշռվել են և սպանվել գլխատման միջոցով։ Լյարդից պատրաստվել են դրոշմվածքներ, որոնք ենթարկվել են սևեռակման և ներկվել հեմատոքսիլին-էոզինով։ Համակարգչին միացած մանրադիտակի տակ բոլոր ստուգիչ և ենթափորձային կենդանիների լյարդում հաշվվել է երկկորիզ բջիջների հարաբերական քանակությունը։ Յուրաքանչյուր կենդանու լյարդում հաշվվել են 1000 բջիջ և դրանցթվում եղած երկկորիզները։ Ստացված թվային տվյալները մշակվել են վիճակագրական մեթոդներով` չափանիշների միջին արժեքների (M) և միջին սխալների (m) որոշմամբ։ Փորձնական և ստուգիչ նյութերում ստացված արժեքների միջև տարբերությունների հավաստիությունը որոշվել է Ստյուդենտի աղյուսակի օգնությամբ։ Աշխատանքի արդյունքները։ Պետք է նշել, որ փորձի վերջին ժամկետում` փորձնավարտվելուց 2-3 օր առաջ, դիտվեց աֆլատոքսին ստացած խմբի կենդանիների անկում։ Դրանցից ոչ մեկը մինչև 60-րդ օրը չապրեց։ Մենք դա վերագրում ենք թույնիազդեցությանը։ Ինչ վերաբերում է 15- և 30-օրյա փորձերի արդյունքներին, կարելի էասել, որ այդ կենդանիների լյարդում դիտվում է երկկորիզ բջիջների քանակությաննվազում։ Սակայն ստուգիչի համեմատությամբ տարբերությունը վիճակագրականհավաստիություն չունի (աղ. 2)։ Երկկորիզ բջիջների քանակության փոփոխություններն առնետների լյարդում` կերի հետ աֆլատոքսին B1-ի ամենօրյա ներմուծման պայմաններումԱղյուսակ 2. ՓորձիտևողությունըԵրկկորիզ հեպատոցիտներիքանակությունը, ‰ (M  m)Ստուգիչ15 օր30 օրՆույնը կարելի է ասել կենդանիների այն խմբերի լյարդում երկկորիզ բջիջներիքանակության փոփոխությունների վերաբերյալ, որոնք կերի հետ 15 օր, 30 օր և 60օր ստացել են զեարալենոն (աղ. 3)։ Այս դեպքում ևս, չնայած ուսումնասիրվող ցուցանիշի որոշ նվազմանը, դիտվող տարբերությունը ստուգիչի համեմատ չի հասնում վիճակագրորեն հավաստի աստիճանի։ Աղյուսակ 3. Երկկորիզ բջիջների քանակության փոփոխություններն առնետների լյարդում` կերի հետ զեարալենոնի ամենօրյա ներմուծման պայմաններումԵրկկորիզ հեպատոցիտների քանակությունը, ‰ (M  m)Փորձի տևողությունըՍտուգիչ15 օր30 օր60 օրԿերի հետ յուրաքանչյուր օր օխրատոքսին A ստացած կենդանիների ուսումնասիրության արդյունքները վկայում են այս փորձի բոլոր ժամկետներում երկկորիզ բջիջների հարաբերական քանակության վիճակագրորեն հավաստի տվյալների նվազմանմասին։ Կարելի է ենթադրել, որ երկկորիզ բջիջները նյութ են ծառայել պոլիպլոիդբջիջների առաջացման համար։ Դա կատարվում է հետևյալ կերպ. երկու դիպլոիդ կորիզներ ունեցող բջիջը միտոտիկ բաժանման ժամանակ առաջացնում է ոչ թե երկուդիպլոիդ կորիզներով երկկորիզ բջիջներ, այլ երկու տետրապլոիդ բջիջներ (աղ. 4)։ Աղյուսակ 4. Երկկորիզ բջիջների քանակության փոփոխություններն առնետների լյարդում` կերի հետ օխրատոքսին A-ի ամենօրյա ներմուծման պայմաններումԵրկկորիզ հեպատոցիտների քանակությունը, ‰ (M  m)Փորձի տևողությունըՍտուգիչ15 օր30 օր60 օրԱյսպիսով` երկկորիզ բջիջների քանակության նվազումը վկայում է այն մասին, որայս միկոտոքսինի ազդեցության պայմաններում լյարդում ընթացող պաշտպանողական ադապտիվ փոփոխություններն ընդգրկում են նաև հեպատոցիտների պրոլիֆերատիվ ակտիվության աշխուժացում։ Կենդանիներին նշված միկոտոքսինների խառնուրդը ներմուծելու պայմաններումփորձի բոլոր երեք ժամկետներում վերցված նյութի ուսումնասիրությունից պարզվել է, որսկսած 15-րդ օրվանից մինչև փորձի ավարտը փորձակենդանիների լյարդում երկկորիզբջիջների քանակությունը վիճակագրորեն հավաստի չափով նվազել է (աղ. 5)։ Աղյուսակ 5. Երկկորիզ բջիջների քանակության փոփոխություններն առնետների լյարդում` կերի հետ աֆլատոքսին B1-ի, օխրատոքսինի և զեարալենոնի խառնուրդի ամենօրյա ներմուծման պայմաններումԵրկկորիզ հեպատոցիտների քանակությունը, ‰ (M  m)Փորձի տևողությունը Ստուգիչ15 օր30 օր60 օրՀիմնվելով վերը նշված պատկերացումների վրա` կարելի է ասել, որ երկկորիզբջիջների քանակության նվազումն արտացոլում է հեպատոցիտների պրոլիֆերատիվակտիվության բարձրացումը (նկ. 2)։ Նկար 2. Երկկորիզ բջիջների քանակության փոփոխություններն առնետների լյարդում`կերի հետ աֆլատոքսին B1-ի, օխրատոքսինի և զեարալենոնի խառնուրդի ամենօրյաներմուծման պայմաններում։ Նկատի ունենալով ասվածը` եզրակացնում ենք, որ բջիջների պրոլիֆերատիվակտիվության աշխուժացումը, որի մասին խոսում է երկկորիզ բջիջների քանակության նվազումը, վկայում է միկոտոքսինների ազդեցության հետևանքով կատարվողլյարդի հետադիմական և ախտաբանական երևույթներին ուղեկցող վերականգնողական պրոցեսների առկայության մասին։ 050100150Ստուգիչ153060ԱֆլատոքսինՕխրատոքսինԶաերալենոնԿոմբինացվածԳրականությունՀասմիկ Հակոբյան, Աննա ԿարապետյանՄԻԿՈՏՈՔՍԻՆՆԵՐԻ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐՈՒՄ ԵՐԿԿՈՐԻԶՀԵՊԱՏՈՑԻՏՆԵՐԻ ՔԱՆԱԿՈՒԹՅԱՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆ ԱՌՆԵՏՆԵՐԻ ԼՅԱՐԴՈՒՄ Բանալի բառեր` միկոտոքսիններ, երկկորիզ հեպատոցիտներ ։

example842

example842

Քաղաքները, իրենց վրա կրելով սոցիալական կյանքի փոփոխությունները, արտացոլում են ամբողջ ժամանակաշրջանի պատմությունը։ Պատմական լայն կոնտեքստում քաղաքի ուսումնասիրումը համադրումների, օրինաչափությունների, կրկնությունների դուրսբերման հնարավորություններ է տալիս։ Հոդվածն այս առումով ներկայացնում է քաղաքի պատմասոցիոլոգիական վերլուծության մեթոդաբանական հնարավորությունները և ամփոփում առկա մոտեցումները՝ փորձ անելով ցույց տալ առկա տեսանկյունների փոխառնչությունները։

ՔԱՂԱՔԸ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՓՈԽԱԿԵՐՊՈՒՄՆԵՐԻ ՏԻՐՈՒՅԹՈՒՄ. ՊԱՏՄԱՍՈՑԻՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑԵՐՊատմական գործընթացների ուսումնասիրությունը դիտարկվում է որպես ներկան մեկնաբանելուհիմք։ Մարդիկ ժամանակի ընթացքում ադապտացվում են և սովորում հավանական երևույթներին 1։ Պատմական սոցիոլոգիան, միջանկյալ օղակ զբաղեցնելով սոցիոլոգիայի և պատմության միջև, դիտարկում է ներկան անցյալի առնչությամբ՝ կենտրոնանալով արդիականության ձևավորման և փոխակերպման վրա։ Չնայած անցյալ և ներկա ժամանակների միջև քերականական զանազանությանը, անցյալն ուներկան միմյանցից ամբողջությամբ առանձնացված միավորներ չեն։ Պատմության մեծ մասի ընթացքում մենք գործ ունենք այնպիսի հասարակությունների ու համայնքների հետ, որոնց համար անցյալնիրապես հանդիսանում է օրինակ, մոդել ներկայի համար2։ Քաղաքը, իր վրա կրելով և կենտրոնացնելով արդյունաբերական, տեխնոլոգիական նվաճումները,հասարակության զարգացման համար ուղենիշ է դառնում։ Չարլզ Թիլին, դիտարկելով լայն կառուցվածքային փոփոխությունների և առօրեականության միջև կապը, նշում է, որ «արդիականությանքվինտէսենցիալ պատմությունը ոչ այլն ինչ է, քան քաղաքի պատմությունը»3։ Քաղաքի ուսումնասիրման պատմասոցիոլոգիական մեթոդաբանության կիրառումն այս առումով հնարավորություն է ընձեռում հասարակության զարգացման արդի փուլը դիտարկելու պատմական զարգացման համատեքստում։ Գոյություն ունեն պատմասոցիոլոգիական վերլուծության ավանդույթներ4, որոնցից յուրաքանչյուրը պատմական փոփոխությունների և մեկնաբանումների արդյունք է։ Ուսումնասիրության ընթացքումհանդիպում ենք մոտեցումների բազմազանության, որոնք հարկ է ամբողջացնել և ցույց տալ քաղաքիպատմասոցիոլոգիական վերլուծության մեթոդաբանական հնարավորությունները և տեսանկյուններիփոխառնչությունները։ Պատմասոցիոլոգիական ուսումնասիրության տիրույթը ոչ այնքան անցյալ իրադարձություններիվրա կենտրոնացումն է, որքան արդիականության ձևավորման վրա վերջիններիս ներգործության դիտարկումը։ Պատմաբաններն օգտագործում են սոցիոլոգիան վերլուծություն իրականացնելու՝ լայնամասշտաբ գործընթացներում կոնկրետ շեշտն ընդգծելու և օրինաչափություններ դուրս բերելու համար։ Այս առնչությամբ ֆրանսիացի պատմաբան Ֆ. Բրոդելն իր «Ի՞նչ է Ֆրանսիան» աշխատության նպատակը սահմանում է «գտնել կապեր, տենդենցներ և կրկնություններ, որոնք դարձնում են այդ պատմությունը ռետրոսպեկտիվ սոցիոլոգիա»5։ Ռ. Արոնը, ամփոփելով Մ. Վեբերի մոտեցումը պատմության և սոցիոլոգիայի նպատակի՝ պատճառական կապերը բացատրելու, մեկնաբանում է այն երկու ուղղությամբ՝ պատմական պատճառականություն և սոցիոլոգիական պատճառականություն։ Պատմական պատճառականությունը դիտարկում էայն պայմանները, որոնք առաջ են բերել այլ իրադարձություններ։ Սոցիոլոգիական պատճառականությունը երկու երևույթների միջև օրինաչափ փոխկապակցությունն է. պարտադիր չէ, որ երևույթը պատճառ դառնա այլ երևույթի համար, այն կարող է ինչ-որ չափով նպաստել երկրորդի առաջացմանը։ Պատճառականության խնդիրը կայանում է այն բոլոր փաստերի ուսումնասիրման մեջ, որոնք նախորդել են իրադարձությանը։ Սա նշանակում է զարգացման հաջորդականությամբ դասակարգել իրադարձությունները և անդրադառնալ վերջիններիս հաջորդաբար՝ ա) դուրս բերելով պատմական իրադարձության կոնստրուկտը; բ) վերլուծելով պատմական իրադարձության տարրերը բարդ ամբողջականից դեպի մասնավոր; գ) ենթադրելով, թե ինչ կլիներ, եթե կոնկրետ դեպք տեղի չունենար կամ այլկերպ տեղի ունենար։ Այս մեթոդաբանական մոտեցումն ամփոփում է այն փուլերը, առանց որոնցուսումնասիրությունը կսահմանափակվի զուտ նկարագրությամբ6։ Այստեղ կարևոր է գործող սուբյեկտի գաղափարը. ամեն ինչ ի սկզբանե որոշված չէ և ոչ իրականի մտովի կառուցումը միջոց է հասկա1 Տե՛ս Mumford L., The City in History։ Its Origins, Its Transformations, and Its Prospects, New York, 1961, էջ 526։ 2 Տե՛ս Մարության Հ., Հիշողության դերն ազգային ինքնության կառուցվածքում. տեսական հարցադրումներ, Երևան, 2006, էջ 6։ 4 Տե՛ս Delanty G., Isin E., Handbook of Historical Sociology, US, 2003, էջ 9-81։ 6 Տե՛ս Арон Р., Этапы развития социологической мысли, Москва, 1993, էջ 501։ նալու ինչպես կարող է զարգանալ իրադարձությունը։ Մեթոդաբանությունը թույլ է տալիս գործողփաստերին տալ այլ մեկնաբանում՝ արդյունքում վերհանելով օրինաչափություններ և տալով հնարավորություն կանխատեսելու հավանական զարգացումները։ Ֆ. Բրոդելը հաստատում է միտքն ու այսառնչությամբ հղում անում ֆրանսիացի փիլիսոփա Ժան Պոլ Սարտրին՝ նշելով «Իրականությունը չիկարող լինել դիալեկտիկ, եթե դիալեկտիկ չէ ժամանակը, այլ կերպ ասած՝ եթե չենք գիտակցում ապագայի որոշ դրսևորումներ։ Մեր այսօրն ունի իմաստ այն դեպքում, եթե տանում է դեպի վաղը, եթեդուրս ենք գալիս նրա շեմից»1։ Քաղաքը պատմասոցիոլոգիական վերլուծության ենթարկելիս ուսումնասիրվում է քաղաքը՝ որպես այդպիսին ի տարբերություն ուրբան պատմությունների, որոնց պարագայում դիտարկվում է քաղաքի պատմությունը։ Սակայն արդյո՞ք հնարավոր է քննարկել քաղաքի պատմությունն առանց քաղաքի մասին որպես այդպիսին իմանալու։ Չ. Թիլին այս առնչությամբ նշում է, որ ուրբան պատմաբաններնանտեսում են քաղաքի առօրեականությունը մակրոգործընթացների հետ կապելու մարտահրավերը,մինչդեռ քաղաքների՝ որպես այդպիսին ուսումնասիրելությունը տալիս է հնարավորություն դիտարկելու ամենօրյա փորձը պատմության լայն կառուցվածքում2։ Քաղաքներն առաջինն են իրենց վրա արտացոլում սոցիալական կյանքի փոփոխությունները, և քաղաքների մասին խոսելիս մենք խոսում ենքամբողջ ժամանակաշրջանի պատմության մասին։ Լ. Մամֆորդի հայացքները Չ. Թիլիի համար միջոց են ցույց տալու, որ ուրբան պատմաբաններըդիտարկում են յուրաքանչյուր քաղաք որպես առանձին նմուշ, այլ ոչ փոխհարաբերություններն այդնմուշները հաստատող կամ հերքող գործընթացների միջև։ «Կամ նրանք դիտարկում են քաղաքներըչտարբերակված կերպով՝ կենտրոնանալով միջքաղաքային գործընթացների վրա, ինչպիսիք են ուրբանիզացիան և միգրացիան, կամ դիտարկում քաղաքը հստակ սահմանազատված՝ վերլուծելու ինքնամփոփ ուրբան գործընթացները»3։ Մ. Վեբերը և Լ. Մամֆորդը համարժեք մոտեցում էին առաջարկում՝կենտրոնանալով առանձին պատմական դեպքերի ուսումնասիրության վրա՝ այն տարրերի, որոնքապահովում էին տվյալ քաղաքի յուրահատկությունը՝ շեղվելով այլ քաղաքների զարգացման բնականոն, էվոլյուցիոն սխեմաներից։ Լայն պատմական կոնտեքստում ուսումնասիրություն էին իրականացնում Աննալների դպրոցիներկայացուցիչները։ Դպրոցի մեթոդաբանական յուրահատկությունը երևույթները երկար ժամանակային կոնտեքստում դիտարկելն էր (longue dure՛e)։ Ֆ. Բրոդելը, ներկայացնելով ֆրանսիական մի շարքքաղաքների օրինակներ4, ցույց է տալիս քաղաքի պատմության երկարատև ուսումնասիրման միջոցովհամադրումների, օրինաչափությունների, կրկնությունների դուրսբերման հնարավորությունները։ Ֆ. Բրոդելը նաև նշում էր, որ առօրեականությունը բացահայտելու համար պետք է ուսումնասիրելամեն ինչ, ինչից օգտվում է մարդը՝ կենցաղը, ուտելիքը, հագուստը, առարկաները, գյուղերը, քաղաքները. միայն դրա միջոցով է հնարավոր զգալ նրա առօրյա գործունեությունը, ինչպես նաև այն պատմամշակութային կոնտեքստը, որում մարդիկ ապրում են։ Հենց այդ պատճառով է պատմաբանն անդրադարձել քաղաքներին՝ որպես վայր, որտեղ ձևավորվում է առօրեականությունը։ Բրոդելը զարգացրել է պատմական իրականության բազմաստիճան կառուցվածքը նկարագրողտեսություն։ Նա գտնում էր, որ պատմությունը պետք է ուսումնասիրի սինխրոն, ապա նոր դիախրոնգործընթացները։ Սինխրոն վերլուծության իր տարբերակն ընդգրկում էր կառուցվածքի երեք շերտերիուսումնասիրություն՝ կառուցվածքային, կոնյեկտուրային և իրադարձային։ Կառուցվածքը համապատասխանում է երկարատև հասարակական, տնտեսական և մշակութային իրականություններին։ Կոնյեկտուրային իրականությունը բնութագրվում է կարճատև ալիքներով,որոնք շարունակական են։ Իսկ իրադարձային պատմությունը համապատասխանում է ժամանակայինտարբերակված շրջաններին՝ ընդհանուր պատմությունից հավանական կտրվածությամբ5։ Քաղաքի պատմասոցիոլոգիական ուսումնասիրությունում Բրոդելի մեթոդաբանության կիրառումը հնարավորություն է տալիս անդրադառնալու սոցիալական կառուցվածքին, կոնտեքստին և առանձին իրադարձություններին։ Այս երեքից ամենաշատն նա ուշադրություն է դարձրել կառուցվածքայինին՝ կոնյեկտուրայինին և իրադարձայինին այդքան էլ չգրավվելով։ «Կառուցվածքը կոնստրուկտ է. Բացի այդ և դրան զուգահեռ այն իրականություն է՝ կապված երկար ժամանակային միջակայքի հետ։ Կառուցվածքներն են տալիս մարդկային կյանքին ձև և որոշակի շրջանակ, որից մարդը և նրա գործունեությունը դուրս չեն գալիս»6։ Չնայած Ֆ. Բրոդելը նկարագրում է պատմությանը բնորոշ տարբեր ժամանակային կտրվածքները, այդուհանդերձ պատմությունը մեկն է, և այս մակարդակները միջոց են կարգավորելու պատմու1 Бродель Ф., 1994, с. 13։ 2 Տե՛ս Delanty G., Isin E., Handbook of Historical Sociology, US, 2003, էջ 313։ 3 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 314։ 4 Տե՛ս Бродель Ф., 1994։ 5 Տե՛ս Бродель Ф., Материальная цивилизация, экономика и капитализм, XV-XVIII вв. Т.1։ возможное и невозможное, Москва, 1986, էջ 509-592։ թյունը և տանելու դեպի «ամբողջական պատմության1» ստեղծման։ Ամբողջական պատմություննընդգրկում է պատմական իրականության տարբեր ասպեկտներ. քանի որ ասպեկտներից յուրաքանչյուրը որոշակի ռիթմով է ընթանում, հարկավոր է այս երեք շերտերի դիտարկում։ Բրոդելի մեթոդաբանության պրոյեկտումը քաղաքի ուսումնասիրությունում թույլ է տալիս վերլուծել որոշակի պատմականժամանակաշրջանում քաղաքի՝ որպես այդպիսին լայն կառուցվածքային փոփոխությունները՝ համատեքստի դիտարկմամբ և իրադարձությունների հաշվի առմամբ։ Այսպիսով, քաղաքը պատմասոցիոլոգիական վերլուծության ենթարկելիս հարկ է տարբերակել՝դիտարկվում է քաղաքի պատմությունը, թե քաղաքի՝ որպես այդպիսին զարգացումները՝ միևնույն ժամանակ ֆիքսելով, որ քաղաքներն են առաջինն իրենց վրա արտացոլում սոցիալական կյանքի փոփոխությունները, հետևաբար քաղաքների մասին խոսելիս մենք խոսում ենք ամբողջ ժամանակաշրջանիպատմության մասին։ Մեթոդաբանական մոտեցման ընտրությունն այստեղ առանցքային է, քանի որդրանից է կախված վերլուծելիս պատմության օգտագործման առանձնահատկությունը՝ կառուցվածքիկամ առանձին իրադարձության շեշտադրումը, պատճառականության և օրինաչափությունների դուրսբերումը, ժամանակային և տարածական ընկալումները և այլն, ինչպես այս հնարավորություններն արտահայտված են Ֆ. Բրոդելի և Մ. Վեբերի վերը նկարագրված մեթոդաբանական մոտեցումներում։ Եվ չնայած այն հանգամանքին, որ, ըստ Զ. Բաումանի, գլոբալիզացիոն գործընթացները բերում ենքաղաքների ընկալման փոփոխության ևս՝ մի իրավիճակի, որ ներկայումս քաղաքներն ընդունված էհամարել վայր, որտեղ հանդիպում են անծանոթներ, որտեղ մնում են իրար կողք, երկարաժամկետփոխհարաբերվում իրար հետ՝ շարունակելով մնալ անծանոթներ2, այդուհանդերձ, ողջ պատմությանընթացքում քաղաքները եղել են անընդհատական փոփոխությունների կենտրոն, և քաղաքներում ենծնունդ առել այն փոփոխությունները, որոնք հետագայում փոխել են ողջ հասարակությունը։ Ինչպեսկանխատեսում էր Լ. Մամֆորդը, «պատմության ընթացքում մենք շարժվում էինք քաղաքից, որը միառանձին աշխարհ էր դեպի մի աշխարհ, որը քաղաքն է»3։ Օֆելիա ԳրիգորյանՔԱՂԱՔԸ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՓՈԽԱԿԵՐՊՈՒՄՆԵՐԻ ՏԻՐՈՒՅԹՈՒՄ.ՊԱՏՄԱՍՈՑԻՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑԵՐԲանալի բառեր՝ պատմասոցիոլոգիական մեթոդաբանություն, քաղաք,պատմական փոխակերպումներ, Ֆ. Բրոդել, Մ. Վեբեր։

example1467

example1467

Հոդվածում ներկայացվել է վերլուծաբար քաղաքացիական «սոցիալական աշխատանք» ինստիտուտի նպաստարար դերը հետխորհրդային ձևավորման հայաստանյան սոցիալական գործընթացում։ ծառայության, գործընթացների դիտարկումը փոխլրացչականության սկզբունքով հնարավորություն է ստեղծում առավել բազմակողմանի իրականացնել խորհրդառուների կարիքների բացահայտումն ու ադեկվատ աջակցությունը։

Նախաբան Սոցիալական աշխատանքը, որպես մասնագիտական ​​գործունեություն, ի հայտ է եկել, զարգացել «զարգացած մարդկային կապերը, փոխազդեցությունները բարելավելու համար, ինչպես նաև« հմուտ միջամտության »միջոցով` նրանց վերափոխման և զարգացման գործընթացը խթանելու համար։ Սոցիալական աշխատանքն ուղղված է խոցելի անհատների և խմբերի կարիքների լուծմանը աջակցելուն, ովքեր կորցրել են իրենց լիարժեք մասնակցությունը սոցիալական կյանքին, նրանց վերաինտեգրումը հասարակական կյանք։ Սոցիալական աշխատանքը հասարակության կյանքում կարգուկանոն հաստատելու անհրաժեշտության, այսպես կոչված, «ազգային-ազգային» վերլուծություն է ՝ քաղաքական, սոցիալական ներկայացուցչություն հաստատելու մտադրությամբ [2]։ Մարդկանց համակեցությունը բարելավելու նպատակով, Հայաստանում վերջին տարիներին գիտական ​​և միջազգային հանրությունը մի շարք ուսումնասիրություններ է իրականացրել քաղաքացիական հասարակության ձևավորման գործընթացի վերաբերյալ `սոցիալ-տնտեսական և այլ առանձնահատկությունների հետ միասին։ Ուսումնասիրվել են քաղաքացիական հասարակության ներգրավման գործընթացում քաղաքացիական հասարակության ներգրավման օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ խոչընդոտները [4, 5] [7, 5], հասարակական կազմակերպությունների ՝ որպես քաղաքացիական հասարակության զարգացման խոչընդոտները, և այլն Հօգուտ Հայաստանում «սոցիալական աշխատանքի» տեսագիտության, պետք է ուսումնասիրվեն տարբեր խոցելի խմբերի կարիքները, մշակվեն հաղթահարման ուղիներ, վերլուծվի սոցիալական աշխատանքի և սոցիալական քաղաքականության փոխկապակցված փոխկապակցվածությունը և սոցիալական աշխատանքի պրակտիկայի տեսական հիմքերը։ , Բաղադրիչների կատարելագործում, տնային տնտեսությունների խմբերի գիտակցության զգալի բարելավման ռիսկերի վերլուծություն։ Նրանց հիմնական մասը։ Հետխորհրդային տարածքում տնտեսական, քաղաքական և սոցիալական կյանքում կատարված փոփոխությունները հանգեցրին տրանսցենդենտալ պայմանների խնդիրների ճանաչմանը, դրանց լուծման կանխամտածված գործողությանը, իսկ հետո սոցիալական կանխատեսելիության արմատական ​​փլուզմանը ՝ արվածի և ինչի խնդրի մեջ։ սպասվում էր ՝ տեսնելու անսպասելի և անորոշ ուղղակիորեն առկա իրենց կյանքում։ Սոցիալապես առավել խոցելի խմբերը ՝ անհատներ, ընտանիքներ, խմբեր և համայնքներ, որոնք չէին կարող հարմարվել փոփոխություններին, գտնվում էին ամենաանկայուն իրավիճակում։ տեղի համարժեք արձագանքելով տեղականին Նորանկախ հայկական պետականության անպատրաստությունը սոցիալական կյանքում առաջացած երևույթներին և այս ամենը ծագեց միայն ընկալման մի շարք խնդիրների խառնաշփոթի արդյունքում, որոնցից յուրաքանչյուրն ընտրեց իր ուժը պարտադրել անզորին։ անկասելի կամ անկասելի խնդիր։ Պետությունը իրականացնում էր սոցիալական կյանքի խնդիրների ընտրողականություն ինչպես քանակական, այնպես էլ որակական տեսանկյունից։ Նա անհրաժեշտ օգնությունը ցուցաբերեց ոչ թե համարժեքության սկզբունքով, այլ այնքանով, որքանով նա մտահոգված էր կրճատմամբ, «տնտեսական հարմարավետության» տեսանկյունից։ Այնուամենայնիվ, այս ամենի մեջ, պետական ​​ռեսուրսների անբավարարության հետ մեկտեղ, կարևորությունը հասկանալու, որոշելու և վիճարկելու ըմբռնումի պակաս կար, օգնության չափը, չափը, մեթոդը։ Ե՞րբ նա ավելի տեղեկացավ կենսական խնդիրների մասին, ավելի շատ օգնության անհրաժեշտության մասին, ճանաչելու այն, ինչ արվում էր ուրիշների կողմից, որպես «պահանջվածից պակաս» ՝ իր անբավարար ռեսուրսների պատճառով։ Մյուս կողմից, այդպիսի խոստովանությունը կնշանակեր, որ պետությունը կճանաչեր և, սկզբունքորեն, ստանձնում էր իր կատարած անբավարար խոստովանությունը լրացնելու պարտականությունն ու պարտավորությունը, եթե հետագայում իր զեկույցներում գրանցեր տնտեսական աճ։ Նման խոստովանությունը կնշանակեր, որ պետությունը միևնույն ժամանակ ստանձներ պարտավորություն `անդրադառնալու բոլոր« իրողությունները »բացահայտված և գնահատված որպես« կարիքավոր »կարողությունների օգտագործման պայմաններում, այսինքն` անհապաղ «անհրաժեշտ վերապատրաստում», «նախապատրաստում «ապագա խնամքի համար [2]։ Սկզբունքորեն, պետական ​​կառույցները, ինչպես նաև պետական ​​կառույցները, խնդիրների բնույթի, իրենց կողմից ընտրված մոտեցումների բազմազանությամբ թելադրված մոտեցումների և գործունեության մեթոդների ընդունման արդյունքում նկատեցին ազատությունից զրկում , Տարբեր պետական ​​ատյաններում ծնվեց այն գիտակցությունը, որ հասարակական կազմակերպություններին (ՀԿ-ներ) կարելի է «թույլ տալ» զբաղվել նման խնդիրներով։ ամրագրել մարդկանց խնդիրները, որոնց համար EPA- ները հիմք են հանդիսանում քաղաքացիական հասարակության ձևավորման համար։ Նորանկախ Հայաստանում կարիքավոր օժանդակ գործունեությամբ զբաղվող ՀԿ-ների իրավունքը ճանաչվեց պետական ​​կառույցների կողմից, որոնք ամրագրված էին օրենսդրական ակտերով և նորմերով։ Եվ նկատելի էր, որ պետական ​​կառույցների միջև տարբերություն կար, ՀԿ-ներն ավելի ազատ էին բացահայտելու ծագած խնդիրները, դրանք դիտելու տեսանկյունից, ընտրելու լուծումների մշակման մեթոդներն ու մեթոդները։ Ի՞նչ է նշանակում «հասարակական կազմակերպություն» ասելով։ Ի՞նչ է նշանակում «հասարակական կազմակերպություն» հասկացություն։ Համաձայն «Հասարակական կազմակերպությունների մասին» օրենքի, մենք հանդիպում ենք շահույթ չհետապնդող սահմանմանը։ Ոչ առևտրային (ոչ առևտրային) կազմակերպությունը հանդիսանում է ոչ բաշխիչ (ոչ առևտրային) կազմակերպություն մասնակիցների շրջանում, որը հիմնված է հասարակական կազմակերպությունների, օտարերկրացիների, քաղաքացիություն չունեցող անձանց ընդհանուր շահի վրա]։ Իմ կարծիքով, ՀԿ-ները մարդկանց ասոցիացիաներ են, որոնք դրդված են ընդհանուր նպատակներով, նպատակներով, արժեքներով և շահերով, կատարում են սոցիալական սիրո, համակեցության և մշակույթի, սոցիալական, կրթական, առողջապահական, հոգևոր և այլ կյանք փրկող խնդիրները։ Նախկինում Հայաստանում մի շարք միջազգային կազմակերպություններ սկսեցին գործել, բացառությամբ հասարակական կազմակերպությունների [8], որոնք ներառում էին սոցիալական աշխատանք ՝ ուղղված տարբեր անհատների, խմբերի և տարբեր համայնքների։ Բարեգործական կազմակերպությունների առաջացում և ընդլայնում ացումը սոցիալական աշխատանքի իրականացումը քաղաքացիական հասարակության զարգացման և ինքնակատարելագործման հիմնարար և հիմնարար գործոններ են։ Ինչո՞ւ Այստեղ վերաիմաստավորմամբ անհրաժեշտ է սահմանել «քաղաքացիական հասարակություն» հասկացությունը և դրանով նշված մարդկային իրականությունը։ Քաղաքացիական հասարակության ընկալումը որպես սոցիալական ֆենոմեն անցել է զարգացման և վերափոխման երկար գործընթաց. Այս խնդիրներին անդրադարձել են այնպիսի մեծագույն փիլիսոփաներ, ինչպիսիք են Պլատոնը, Արիստոտել icիցերոնը, Լոկը, Հոբս-Կանտը, Հեգել-Մարկսը։ Ըստ Յուի. Ըստ Իրխինի, «քաղաքացիական հասարակությունը» հասկացվում է որպես ոչ պետական, սոցիալական, հոգևոր, կրոնական, բարոյական, ընտանեկան, ազգային և այլ հարաբերությունների բարդույթ, անհատների և կամավորական կազմակերպությունների ինքնորոշման ոլորտ, որը պաշտպանված է օրենքով։ պետական ​​կառույցների ուղղակի միջամտությունից։ Հայկական քաղաքական դիսկուրսում «քաղաքացիական հասարակություն» տերմինը սովորաբար օգտագործվում է որպես ասպարեզ `ընտանիքի, պետական ​​կառույցների, սոցիալական հաստատությունների, կազմակերպությունների կամ հաստատությունների, անհատական ​​կամ կոլեկտիվ հիմքերով ստեղծված կազմակերպությունների, հասարակական շահերի պաշտպանությանն ուղղված կազմակերպությունների սահմաններից դուրս։ [12] Իմ կարծիքով, սակայն, քաղաքացիական հասարակությունը հավաքական նվաճում է, որը կատարվել է մարդկային ինքնության ազատ կամքի հետ, պետության համակեցության գոյակցություն, ծաղրանկար, որը խորանում և աճում է, և բարեգործական և ինտրովերտ կերպով սերմանված ու մշակված ծաղրանկար։ , Քաղաքացիական հասարակությունը պետք է առաջին հերթին ընկալվի որպես քաղաքական, սոցիալական, տնտեսական, իրավական և այլ հարաբերությունների սուբյեկտ, որպես այդ հարաբերությունների կառուցման նախաձեռնող և ստեղծող, ինչը, փաստորեն, շարունակաբար բարելավում է իրավունքի համակարգը, պետության կառուցվածքը։ , Հասարակական կազմակերպությունները, միշտ ընձեռելով զարգացման հնարավորությունը, առաջարկում են տարբեր ծրագրեր `ուղղված իրենց հարաբերությունների միջոցով այդ հարաբերությունների բարելավմանը։ Իհարկե, քաղաքացիական հասարակությունը ոչ միայն սուբյեկտ է, այլև այդ հարաբերությունների, կառույցների և կազմակերպությունների առարկա։ Այնուամենայնիվ, «քաղաքացիական հասարակությունը» դառնում է պետական ​​և ոչ իշխանական կառույցների գործունեությունն ու էներգիան կրող օբյեկտ ՝ այդ կառույցների բռնի բռնությունը ամբողջովին չլինելով օրենքի համակարգին, այլ ստանձնելով միայն իրավունքներ և պարտականություններ բոլոր այն կառույցների նկատմամբ, որոնք ստեղծված Սա նշանակում է, որ քաղաքացիական հասարակություն-հասարակություն ինքնակազմակերպման հնարավորությունները կառուցված չեն։ Քաղաքացիական հասարակությունը սահմանափակված է այս իրավիճակով։ Քաղաքացիական հասարակությունը, որպես այդպիսին, առաջին հերթին ներկայացվում է իր հոգատար-քաղաքակրթական որակով, որը հիմնված է հումանիզմի վրա որպես հոգատար զգացում, որպես հոգատար IDEA։ Մարդկության պատմության մեջ հումանիզմի անընդհատ խորացող ըմբռնումից առաջանում է արդարության նոր ընկալում, որն արտացոլվում է իրավական-պետական ​​կառուցվածքի համակարգում։ [13] և սոցիալական շինարարության ոլորտներում։ Սա նշանակում է, որ քաղաքացիական հասարակությունը ներկայանում է որպես իր կողմից ստեղծված պետական-սոցիալական կառույցներից մեկուսացված, բայց, ներառյալ դրանք, ներկայանում է որպես քաղաքացիական և քաղաքակիրթ հասարակություն `այդ ամենի միասնությամբ, որում, սակայն, այդ կառույցները սկզբունքորեն պետք է նպաստի։ Ոլորտերում։ … Ապահովել մարդկային ինքնության և համակեցության մշտապես բարելավվող և զարգացող գոյությունը։ Այս կառույցները պետք է լինեն ուղեցույց մարդկային ինքնության համակեցության և կենսունակության համար, այլ ոչ թե ճնշելու, այսինքն կասեցնելու, խաթարելու, խոչընդոտելու քաղաքացիական հասարակության `որպես ազատ ստեղծագործական անձի գոյությունը` այդպիսով հաստատելով միայն իրենց ինքնանպատակն իրենց սեփական անձի համար։ -հետաքրքրություն։ Սկզբունքորեն չպետք է ստեղծվեն բոլոր արհեստական ​​կառույցները ՝ ինքնանպատակ ՝ մարդուն և հասարակությանը վերաբերվելով որպես իրենց իսկ գործողության և ազդեցության սարսափելի օբյեկտի ՝ այդպիսով ոչնչացնելով քաղաքացիական և եսակենտրոն քաղաքակիրթ հասարակությունը, որպես այդպիսին։ Մարդու, պետության և սոցիալական կառույցների կողմից ստեղծված ամեն ինչ քաղաքակրթական նվաճումներ և մշակույթ է, միայն եթե դրանք ազատագրեն մարդուն, բարձրացնեն ազատության աստիճանը դեպի ինքնակատարելագործվող մարդկային ինքնություն և կյանքի ձև, չփորձարկեն և ստրկացնեն մարդուն բուն նպատակի համար։ դրանց գոյությունը։ Քաղաքակիրթ հասարակությունն այնպիսին է, երբ ընտրության ազատությունը ստանձնելու նրա իրավունքը պաշտպանված է մարդու փոխգործակցության նախաձեռնության, ստեղծման և մասնակցության բոլոր հարցերում։ Քաղաքացիական հասարակության կողմից ստեղծված կառույցների քաղաքակրթական որակը, սկզբունքորեն, կախված է հենց մարդկության գաղափարներից, որոնց հետևյալ կառուցվածքից, որը սահմանում է մարդկային կյանքի գաղափարը։ Եվ սա նշանակում է, որ ամենակարևոր քաղաքակրթական խնդիրը անձի նպատակային գործունեությունն է, նրա ընդհանուր կենսակերպը ՝ «փոխել իր անձնական կյանքի ուղին», հնարավորություն տալ, նպաստել և ապահովել բարեկեցություն։ Սոցիոլոգիան, որն իր գոյության օրվանից կոչվում է մարդկային համակեցության բարելավում, չի կարողացել փոխել որևէ անհատի, մասնավորապես ընտանիքի, խոցելի խմբի կամ ազգի մարդկային ինքնությունը։ Տեսական ՝ որպես կիրառական սոցիոլոգիա ՝ իրատեսության հնարավորություններով, մնալով զուտ տեսական գիտակցության մեջ, մնալով իներտ ՝ մարդկային կյանքի ինքնությունը փոխելու և գերադասելիորեն բարելավելու մշակութային-քաղաքակրթական աշխատանքներում։ Օգուտ քաղեք մարդկանցից ինքնակատարելագործման կամ խորհրդատվության միջոցով։ Եվ փոխեք սոցիալական աշխատանքի (աջակցության) բնորոշումը համագործակցության սկզբունքի և բարելավեք մարդու ինքնությունն ու կյանքի ձևը, և ​​օրենսդրական նախաձեռնության միջոցով `կյանքի ընդհանուր ձևը, որին հասել եք առօրյա գործունեության ընթացքում։ Բնական աշխարհի բոլոր արարածներից ամենադժվարը մարդն է, և սոցիալական աշխատանքի ամենօրյա գործունեության մեջ մարդկային փոփոխություններին հասնելու ամենադժվարը, սա ապացուցված փաստ է, որին յուրաքանչյուրը առնչվում է, գիտի և հասնում է յուրաքանչյուր սոցիալական աշխատողի։ Պետք է նշել, որ այս խնդիրը կիրառվում է նաև էթիկայի ոլորտում փիլիսոփայության կողմից, միայն հոգեբանությունը, սոցիալական բարեկեցությունը և սոցիալական հոգեբանությունը նպատակ ունեն փոխելու և բարելավելու ներքին եսը։ Մանկավարժությունը անմիջականորեն կապված է մարդկային ինքնության ձեւավորման խնդիրների հետ։ Եվ հայտնի է, որ իր գործունեության մեջ, վերաիմաստավորմանը զուգահեռ, նա ունի այդ գիտությունների նվաճումները։ Սոցիալական աշխատանքը, որն ի սկզբանե անհրաժեշտ էր մարդկության հոգևոր և քաղաքակրթական զարգացման, մարդկության ինքնության և կյանքի բարելավման առաքելության իրականացման այս խիստ անհրաժեշտ գործի համար, «հիմնականում և մինչ օրս» զարգացել է հասարակական կազմակերպություններում, միայն այն ներառելու համար։ եւ գործել է պետական ​​կառույցներում։ pokhgortsuneutyunumashkhatanknhasnelunpataknunisotsialakanirmardkayinHasarakakanpetakankarutsvatskneri համագործակցության հիման վրա մի քաղաքացիական sharknshanakali gortsonner.kazmakerputyunneriev • • kaghakatsinerihasarakakanhasarakutyankarutsvatskayinkazmakerputyunnerizargatsatsutyune համարը, ուղղությունը, արժեքները հիմքում ընկած գործունեությունը nerendgrkvatsutyunehasarakakan irakanatsvoghsotsialakan կազմակերպությունների, կրթական, մշակութային, բնապահպանական ծրագրերի, masnaktsabar • kaghakatsiakanhasarakutyansotsial-kaghakakanazdetsikutyune պետական ​​իշխանությունը շահագործման. Եզրակացություն Սոցիալական աշխատանքն առավել առաջնահերթ է կարիքավորների, կարիքավորներին հաղթահարելու, ընդհանրապես, կարիքավորներին օգնելու կամ հոգատար լինելու հարցում, քան պետությունն ու հասարակության գիտակցությունը, ներկայանալով որպես ռահվիրա ամենաէական, բարդ, դժվար և անհայտ ոլորտում։ Սոցիալական աշխատանքը կոչված է մարդկային խնամքի `բարոյահոգեբանական, կրթական, մշակութային, մասնագիտական ​​..., անձինք և խմբերը, ովքեր կորցրել են բարեկեցության և բարեկեցության համակարգում` մասնակցելու սոցիալական կյանքին `փոխելով համարժեքության սկզբունքը։ անհրաժեշտության դեպքում ՝ հզորացում և օժանդակ կարողություն։ կրկին ներգրավվել սոցիալական կյանքում խոցելի, վտանգված կամ անապահով կարգավիճակում։ «Սոցիալական աշխատանք» տեսա-գործնական գիտությունը, որպես մարդու ինքնության, կենսակերպի և կենսազերծման նպատակային գիտական-մասնագիտական ​​գործունեություն, իր վերնագրին համապատասխան, ավելի կայացել է, շարունակում է զարգանալ և զարգանալ հիմնականում ՀԿ-ների շրջանակներում։ Հաշվի առնելով քաղաքակիրթ հասարակության հիմնադրումը և իրականացումը `հիմնված սոցիալական աշխատանքի կոմպլեմենտարության սկզբունքի վրա, սոցիալական կառավարում, սոցիալական քաղաքականության գործընթացներ, ծառայության հնարավորություն, սոցիալական աշխատողների կարիքների առավել համապարփակ իրականացում, խորհրդատուների նույնականացման համարժեք աջակցություն։

example272

example272

Հոդվածը նվիրված է հեղինակի կողմից մշակված հանրակրթական 9-րդ դասարանի երկրաչափական հասկացությունների դպրոցի սահմանումների ուսուցման մեթոդիկայի նկարագրությանը։

Գիտական ցանկացած բնագավառի, այդ թվում մաթեմատիկականյուրաքանչյուր տեսության զարգացումը ներառում է նաև նրանումդիտարկվող հասկացությունների որոշակի համակարգի ներմուծում։ Դրանից զերծ չէ նաև մաթեմատիկայի դպրոցական դասընթացը։ Նրանում անընդհատ նորանոր հասկացություններ են ներմուծվում։ Այսփաստը պահանջների տեսքով որոշակիորեն արտացոլվում են նաևհանրակրթական դպրոցի մաթեմատիկայի ծրագրում։ Յուրաքանչյուր հասկացություն իր մեջ ներառում է օբյեկտներիկամ հարաբերությունների որոշակի բազմություն (որը կոչվում է այդհասկացության ծավալ) և այդ բազմության բոլոր տարրերին ու միայննրանց(հասկացությանբովանդակություն) [1; 119-120]։ հատկությունբնութագրիչներհատուկՀասկացության բովանդակությունը բացահայտվում է, այսպեսասած, մի տրամաբանական գործողության ընթացքում, որին անվանումեն հասկացության սահմանում [Qar; 81] ։ Շատ տրամաբաններ,ևմեթոդիստներ անդրադարձել են հասկացությունների սահմանումներին,սահմանումների տեսակներին, առանձնացրել են սահմանումների միմանկավարժներհոգեբաններ,քանի եղանակներ, դիտարկել են կոռեկտ և ոչ կոռեկտ սահմանումներ ևայլ հարցեր, սակայն սկզբունքորեն մանկավարժության մեջ չկա հստակմշակված մեթոդաբանություն, որը կպատասխանի հետևյալ հարցին՝տիրապետում է արդյոք աշակերտը այս կամ այն հասկացությանսահմանմանը։ Ինչպես նշեցինք, տրամաբանները առանձնացրել ենսահմանումների մի քանի տեսակներ՝ իրական, անվանական,աքսիոմատիկ, ծագումնաբանական, անդրադարձ կամ ինդուկտիվ, ըստսեռի ու տեսակային տարբերության, աբստրակտ սահմանումներ և այլն[1; 120-121]։ Սակայն մանկավարժության մեջ առկա այդ բացը մասամբ լրացրելէ հայտնի մեթոդիստ և մանկավարժ Է. Ի. Այվազյանը՝ մշակելով որոշտեսակի սահմանումների (ըստ սեռի և տեսակային տարբերության,իրական, անվանական և դասական) ուսուցման մեթոդաբանություն։ Նախորդմեթոդաբանությանըհամանման՝ փորձենք ներկայացնել 9-րդ դասարանի սահմանումներիմեթոդիկան մի քանի սահմանման օրինակով։ հոդվածներումորդեգրվածԵվ այսպես, համաձայն Է. Այվազյանի [1]՝ սովորողը տիրապետումէ հասկացության սահմանմանը, նշանակում է.3. նա գիտի տվյալ հասկացության սահմանման ձևակերպումը,4. նա կարողանում է լուծել հտևյալ չորս տիպի խնդիրները կամհետևյալ տիպիկատարելգործնականում կարողանում էմտահանգումներ․ա) գ)[1;124-125]։ , բ), դ) , (ա, բ - ճանաչում) (գ, դ- հետևանքների որոնում)Հաշվի առնելով, որ չկա մշակված առանձին մաթեմատիկականառարկանների(երկրաչափություն, հանրահաշիվ, հանրահաշիվ ևմաթեմատիկականհասկացություններիսահմանումների ուսուցման մեթոդիկա, մեր կողմից մշակվել էհիմնական դպրոցի հարթաչափության դասընթացի սահմանումներիուսուցման մեթոդիկան։ տարրեր)անալիզիԵթե աշակերտը կարողանումէ բառացիորեն ձևակերպելհասկացության սահմանումը, դա դեռ չի նշանակում, որ աշակերտըյուրացրել է սահմանումը։ Սահմանման ձևակերպումը գիտենալը կրումoooxB xA X,xoooxBxAX,x áã áãoooxA xB X,xoooxAxBX,x áã áãէ ձևական բնույթ, քանի դեռ աշակերտը չի կարողանում գործնականումկիրառել այն։ Մեր կողմից առաջադրվող մեթոդիկան հետևյալն է․«Ցանկացածհասկացության սահմանումը անցնելուց հետո, երբ ուսուցիչըհամոզվում է, որ սահմանման ձևակերպումը սովորողները գիտեն, նաձեռնամուխ է լինում դասարանում՝ գրատախտակի մոտ, այդհասկացության՝ [3] ձեռնարկում զետեղված տիպային խնդիրների մեկքառյակի լուծմանը՝ մանրակրկիտ բացատրելով ամեն ինչ։ Իսկմեթոդական այդ ձեռնարկում առաջարկված երկրորդ քառյակիխնդիրները պետք է աշակերտները լուծեն ինքնուրույն՝ օգտվելովառաջին քառյակի լուծման մոտեցումներից։ Ուսուցիչը պետք է ընթացիկթեմատիկ գրավոր աշխատանքի ժամանակ հանձնարարիլուծելերկրորդ քառյակի խնդիրները»։ Այս ամենը կատարելուց հետո միայն ուսուցիչը կարող է ենթադրել,թե ինչ չափով են աշակերտները յուրացրել տվյալ հասկացությունը ևդրա սահմանումը։ Ասվածը ցուցադրենք կոնկրետ օրինակի վրա՝ դիտարկելովերկրաչափության 9-րդ դասարանի գործող դասընթացի «համագիծվեկտորներ»հասկացություններիևսահմանումները։ վեկտորներ»«հավասարՍահմանում 1.Ոչ զրոյական վեկտորները կոչվում են համագիծ, եթե նրանքգտնվում են կամ նույն ուղղի, կամ զուգահեռ ուղիղների վրա։ Այն բանից հետո, երբ ուսուցիչը համոզվում է, որ սովորողներըգիտեն այս սահմանումը, նա ձեռնամուխ է լինում հետևյալ չորս տիպիխնդիրների լուծմանը․Առաջին քառյակ՝) Տրված է AC հիմքով ABC եռանկյունը։ Ապացուցել, որ ևկետերըվեկտորներըհամապատասխանաբար AB և BC կողմերի միջնակետեր են։ եթե Mևհամագիծեն,Լուծում։ Քանի որ M –ը և N-ը AB և BC կողմերի միջնակետեր են, հետևաբարMN-ը հանդիսանում է միջին գիծ։ Ինչպես գիտենք, միջին գիծը զուգահեռէ հիմքին։ Հետևաբար վեկտորները համագիծ են։ և) Տրված է ABC եռանկյունը։ Ապացուցել, որ եռանկյան մեջցանկացած երկու կողմերով ներկայացվող վեկտորները համագիծ չեն։ Ըստ սահմանման՝ վեկտորները կհանդիսանան համագիծ,եթե կա՛մ պատկանեն միևնույն ուղղին, կա՛մ գտնվեն զուգահեռուղիղիների վրա։ Միևնույն ուղղին չեն կարող պատկանել եռանկյան մեջցանկացած երկու կողմերով ներկայացվող վեկտորները, որովհետև եթեկողմերից որևէ մեկով տանենք ուղիղ, կտեսնենք, որ այդ ուղղից դուրսկմնան մյուս կողմերը։ Զուգահեռ ուղիղների վրա ևս գտնվել չեն կարող,քանի որ կողմերից որևէ երկուսը միշտ ունեն ընդհանուր գագաթ։ ) Տրված են և համագիծ վեկտորները։ Ինչպիսի՞փոխդասավորություն ունեն AB և MN հատվածները։ Դիտարկել բոլորհնարավոր դեպքերը։ Քանի որ վեկտորները համագիծ են, հետևաբարվերջիններս կա՛մ պատկանում են միևնույն ուղղին, կա՛մ գտնվում ենզուգահեռ ուղիղների վրա։ և) Տրված են ոչ համագիծ վեկտորները։ Հետևաբար՝ MNև AC հատվածները ․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․։ Հիմնավորեք պատասխանը։ Հետևաբար՝ MN և AC հատվածները չեն կարող գտնվելմիևնույն ուղղի վրա կամ զուգահեռ ուղիղների վրա, հակառակ դեպքումտրված վեկտորները կլինեն համագիծ։ Ինքնուրույն աշխատանք 1 (20 րոպե)) Թվարկեք MNPQ շեղանկյան մեջ մի քանի ակնհայտ համագիծվեկտորներ։ ) Տրված է ABCD քառակուսին։ Ապացուցել, որ քառակուսուանկյունագծերից որևէ մեկը կողմերից որևէ մեկի հետ չի կարող լինելհամագիծ։ ) Վերցնենք համագիծ վեկտորները։ Ինչպիսի՞քառանկյուն է MNCA-ն, եթե M, N, C և A կետերը չեն պատկանում նույնուղղին։ և) Հայտնի է, որ և վեկտորները ոչ համագիծ են։ Ապացուցել,որ AC և KL ուղիղները հատվում են։ Սահմանում 2.Վեկտորները կոչվում են հավասար, եթե համուղղված են, և նրանցերկարությունները հավասար են։ ) a ուղղի վրա վերցված են A, B և C կետերը այնպես, որ B-ն AC վեկտորները ևհատվածի միջնակետն է։ Ապացուցել, որ հավասար են։ Քանի որ AB և BC հատվածները գտնվում են միևնույնուղղի վրա և ունեն նույն ուղղությունը, հետևաբար համուղղված են։ Ինչպես նաև AB և BC հատվածները հավասար են (ըստ պայմանի B-նհանդիսանում է AC հատվածի միջնակետը)։ ) Տրված է AC հիմքով ABC հավասարասրուն եռանկյունը։ Ապացուցել, որ և վեկտորները հավասար չեն։ Քանի որ ABC եռանկյունը հավասարասրուն է,հետևաբար AB և BC սրունքները հավասար են։ Չնայած այն ևհանգամանքին, որ AB և BC հատվածները հավասար են, սակայն վեկտորները չեն կարող լինել հավասար, քանի որվեկտորները համագիծ չեն, հետևաբար նաև համուղղված չեն։ և) Տրված և վեկտորները ի՞նչ պայմանների դեպքում կլինենհավասար։ և վեկտորները կլինեն հավասար, եթե բավարարումեն սահմանման մեջ նշված երկու պայմաններին։ ) ՏրվածԱպացուցել, որ և և վեկտորները հավասար չեն, սակայն՝ AB=CD։ վեկտորները չեն կարող լինել համուղղված։ և վեկտորները չեն կարող լինել համուղղված, քանիոր հակառակ դեպքում վեկտորները կլինեն հավասար։ Ինքնուրույն աշխատանք 2 (20 րոպե)) Տրված է ABCD զուգահեռագիծը։ Ապացուցել, որ ևվեկտորները հավասար են։ ) ABC հավասարակողմ եռանկյան պարագիծը հավասար է 18սմ։ Գտնել AB և BC կողմերը և ապացուցել, որհավասար չեն։ և վեկտորները) Տրված են և հավասար վեկտորները, հետևաբար․ ա) = բ) = և այդ վեկտորները համուղղված չեն, և այդ վեկտորները համուղղված են։ Ընտրեք ճիշտ պատասխանը։ և) Տրված է ոչ հավասար վեկտորները, ընդ որում՝ տրվածվեկտորները համուղղված են։ Ապացուցել, որ MN և PQ հատվածներըչեն կարող լինել հավասար։ Նշված աշխատանքները կատարելուց հետո միայն ուսուցիչը կարող էեզրակացնել՝յուրացրել են սովորողները տվյալ հասկացությանսահմանումը, թե ոչ։ ուսուցմանդեպքումԱվանդականԱկնհայտ է, որ սահմանումների ուսուցումը մինչև այժմ կրել է ձևականբնույթ։ ուսուցիչներինբավականացրել է միայն այն փաստը, որ աշակերտը բառացիորեն գիտիհասկացության սահմանումը՝ առանց հաշվի առնելու այն հանգամանքը,որ աշակերտը չի կարողանում կիրառել սահմանումը գործնականում։ Այնուհետև արագ անցումհասկացությանհատկությունների և հայտանիշների ուսումնասիրմանը։ կատարվումէԱյսպիսով արձանագրենք, որ երկրաչափության դասագրքերումբացակայում են սահմանումների ձևավորմանը և յուրացմանը ուղղվածտիպային խնդիրները, ինչպես նաև առկա խնդիրների համակարգը չինպաստում երկրաչափական հասկացությունների սահմանումներիուսուցման համար անհրաժեշտ կարողությունների և հմտություններիձևավորմանը։ Մեր կողմից առաջարկվող տիպային խնդիրները հատկապես շատհարմար են ներառված ուսուցման համակարգի աշակերտների համար։ Սա նաև շոշափելի մեթոդական օգնություն կլինի ներառվածսովորողներ ունեցող դասարանների հետ աշխատող ուցուցիչներիհամար։ «Այսքանից հետո կարելի կլինի անցնել հասկացության այնորոնքհատկություններիձևակերպված են թեորեմների կամ խնդիրների տեսքով» [1; 126]։

example1757

example1757

Հոդվածը վերաբերում է Hypericum elongatum Ledeb մեր կողմից ստացված մեկուսացված կուլտուրայի կենսաբանական ակտիվության ուսումնասիրությանը։ Մեկուսացված կուլտուրայի ստացումը իրականացվել է ՄՍ սննդամիջավայրում (Մուրասիգե-Սկուգ)։ Արմատագոյացումը դիտվել է 0.1 մգ/լ նաֆթիլքացախաթթու պարունակող սննդամիջավայրում։ Հայտնի է դարձել, որ հետազոտված կուլտուրան օժտված է բարձր հակաօքսիդանտային և հակաբակտերիական ակտիվությամբ։ Ցույց է տրվել, որ սննդամիջավայրում իդոլիլ-եռքացախաթթվի և արգինինի հարաբերությունը ազդում է H. Elongatum in vitro բույսում պրոլինի սինթեզին, որն իր հերթին նպաստում է բույսերին հող փոխադրելու պայմանների ադապտացմանը։

HYPERICUM ELONGATUM LEDEB մեկուսացված մշակույթի բնութագրերը ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ Hypericum elongatum- ը բազմամյա խոտաբույս ​​է, որը պատկանում է Hypericaceae ընտանիքին։ Այն ունի բուժիչ ազդեցություն, այն օգտագործվում է հատկապես ավանդական բժշկության մեջ։ Եթերայուղերի բուժիչ հատկությունները հայտնի են հին ժամանակներում։ Պարունակում է եթերայուղեր, խեժեր, անտոցիաններ, եթերայուղեր, անտրաքինոններ (հիպերիցին, պսեվդոհիպերիցին, պրոտոպսիդոֆիպերիցին), ֆլավոնոիդներ, ռուտին, կվերցետին, տերպեններ, նիկոտինաթթու, վիտամիններ (C, P, E և այլն)։ Կլինիկական ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ Hypericum elongatum- ը հակադեպրեսանտ հատկություններ ունի, ունի հակաբակտերիալ ազդեցություն, իսկ օրգանական նյութերը ակտիվորեն մասնակցում են նյութափոխանակության գործընթացներին, ավելացնում են քրտինքը։ Srohund elongated- ն օգտագործվում է գաստրիտի, ստամոքսախոցի, դեղնախտի, մալարիայի, լյարդի քաղցկեղի բուժման համար (Caraci F., 2011)։ Անհետացման վտանգի տակ գտնվող բույսերի պահպանումն այժմ ամբողջ աշխարհի հիմնական խնդիրն է։ Biամանակակից կենսատեխնոլոգիական մեթոդները կարող են օգնել լուծել այս խնդիրը։ Այս մեթոդներից մեկը կլոնային միկրոպրոպագացիան է (Butenko R., 1964)։ Միկրոբազմացման միջոցով ստացված մեկուսացված մշակաբույսերում անհրաժեշտ է խթանել արմատային ձևավորումը in vitro եցնել ՝ արդյունքում ստացված միկրոբույսերը հարմարեցնելու հողի մշակմանը։ Արմատը խթանելու համար օգտագործվում են տարբեր նյութեր, ներառյալ ինդոլիլ-տիկարիկաթթու արգինինը (Nasibi F., 2013)։ Արգինինը ամենակարևոր ամինաթթուներից է և համարվում է արգինինի դեկարբոքսիլացման արդյունքում առաջացող պոլիամինի առաջատարը։ Նախկին նախորդող արգինինը պոլիամինները համարվում են բարձր բույսերի աճի կենսականորեն մոդուլյատորներ, որոնք ներգրավված են ֆիզիոլոգիական զարգացման գործընթացներում (Amira M., 2009)։ Ենթադրվում է, որ L-arginine- ը կարգավորիչ ազդեցություն ունի in vitro արմատների ձևավորման վրա, մասնակցում է ֆոտոսինթետիկ ապարատի գործառույթներին, ազդում է տանտերերի քլորոֆիլի քանակի վրա, մասնակցում է ածխաջրերի նյութափոխանակությանը, նյութափոխանակությանը, նպաստում է բույսերում պրոլինի կուտակմանը։ Պոլիամինները մասնակցում են բջիջների ցիկլի կարգավորման, բջիջների բաժանման, ֆիտոխրոմի մորֆոգենեզի, բուսական հորմոնների փոխարինման, բույսերի ծերացման կարգավորման գործընթացում, քանի որ դրանք բույսերի սթրեսի կարգավորման գործոններ են։ Պրոլինը և պոլիամինը բույսի համար ամենակարևոր օսմոլիտիկն են, սթրեսի պայմաններում սինթեզվում են բույսի ցիտոպլազմայում և մասնակցում են օսմորեգուլյացիային։ Պրոլինը խոչընդոտում է ֆերմենտների անգործունակությանը, պաշտպանում է կենսապոլիմերների խոնավեցնող թաղանթը վնասներից, սթրեսային սպիտակուցների սինթեզը վերահսկող գեների գործունեության փոփոխությունից և ունի հակաօքսիդիչ հատկություններ (Hassanein RA)։ Ներկայացված աշխատանքի նպատակն է բարձրացնել հողի հարմարեցման պայմաններում միկրոկլոկալ բազմացման միջոցով ստացված բույսերի կայունությունը `ընտրելով սննդանյութերի պարունակությունը, ինչպես նաև ուսումնասիրել H. elongatum մեկուսացված մշակույթի աճի և նյութափոխանակության որոշ առանձնահատկություններ։ Նյութ և մեթոդ։ Մեկուսացված H. elongatum մշակույթը ստացվել է MS միջավայրում (Moorashige and Skoog, 1962) ավանդական մեթոդով (Buteno, 1964) ՝ MS միջավայրի փոփոխված տարբերակներում։ Սրոհունդ երկարավուն կոկոսի մշակույթի աճի առանձնահատկություններն ուսումնասիրելու համար կատարվել է կալուսի, չոր նյութի քանակի (%) և աճի ինդեքսի որոշում։ Միկրոկլոնների բազմացումը խթանելու համար մերիլլոնները աճեցվել են MS միջավայրում, որոնք պարունակում են արգինին-ինդոլիլ-տրիկարբոքսիկաթթվի տարբեր կոնցենտրացիաներ `1 մգ / լ ՏՀՏ և 0,5 մգ / լ արգինին, 1 մգ / լ Arg / 0,5 մգ / լ մգ / լ ՏՀՏ և 2 մգ / լ արգինին, 2 մգ / լ ՏՀՏ և 2 մգ / լ արգինին։ Որպես հսկողություն օգտագործվել է հորմոնազերծող և արգինին MS դիետան։ Մերիկլոնների մակերևույթում պրոլինի քանակը որոշվել է Բեյթսի մեթոդով ՝ հաշվի առնելով մաքուր պրոլինի տարբեր կոնցենտրացիաներով ձևավորված տրամաչափման կորը (Բեյթս և այլք, 1996)։ Այդ նպատակով օգտագործվել է 100 մգ թարմ բուսական նյութ։ Հակաօքսիդիչը որոշվել է էքսպրես թեստի միջոցով (ազատ ռադիկալների մաքրում) `օգտագործելով DFH (2,2-դիֆենիլ-1-պիկրիլհիդրազիլ) (Kalita et al., 2013)։ Այս մեթոդի համար 1 գր. Չոր հյուսվածքը արդյունահանվել է 70% էթանոլով ՝ 10 ° C ջերմաստիճանում։ Արդյունքում ստացված համասեռանյութը ցենտրիֆուգացվեց, իսկ գերբնական նյութը չորացրեցին սենյակային ջերմաստիճանում։ Արդյունահանված նյութերի չոր մնացորդը պահվում էր 7 ° C ջերմաստիճանում `հետագա օգտագործման համար։ Վերականգնված նյութերը վերականգնվել են 96% էթանոլով։ Որպես դրական հսկողություն օգտագործվել է ասկորբինաթթուն։ Հակաբակտերիալ ակտիվությունը որոշվել է ագարի ցրման միջոցով `օգտագործելով 0,1 մլ ալկոհոլային (70%) քաղվածք և 10 մգ / մլ կոնցենտրացիայում (Bauer AW, 1973)։ Որպես փորձարկման օրգանիզմներ օգտագործվել են Bacilus subtilis A1 WT, Pseudomonas aeruginosa GRP3 Esherichia coliWDCM M 17, Staphylococcus aureus VKPM 5233 շտամները։ Ագարի վրա կատարված անցքերի տրամագիծը 8 մմ էր։ 70% էթանոլն օգտագործվել է որպես բացասական հսկողություն։ Արդյունքների ամփոփում։ H. elongatum- ի մեկուսացված մշակույթը ստացվել է ավանդական մեթոդով։ Բույսի ծաղիկներն օգտագործվել են որպես բույսեր ՝ օգտագործելով Murasige-Skug (MS) սննդարար միջավայրը։ Srohund- ի երկարավուն IP միջավայրում աճեցրած զանգը ունի բաց դեղին գույն, աճն ուղղված է դեպի վեր, զանգը միջին փխրունության է։ Աճման ընթացքում օրգանոգենեզի արդյունքում կոճղի վրա առաջանում են կադրեր (նկ. 1)։ H. elongatum callus– ի աճի բնութագրերն ուսումնասիրելու համար աճի ինդեքսը և չոր նյութի կուտակումը որոշվել են աճի մեկ փուլում 5, 10, 15, 20, 30 օրվա ընթացքում (նկ. 2, 3)։ Նկար 1. H. elongatum callus Նկար 2. Չոր նյութի պարունակությունը H. elongatum callus հյուսվածքում Ինչպես ցույց է տրված Նկարում։ 2-ից, չոր զանգի զանգվածի ամենաբարձր կուտակումը գրանցվել է աճման 5-15-րդ օրերի ընթացքում։ Մշակման 20-25-րդ օրերին նկատվել է չոր նյութի կուտակման նվազում, իսկ ավելի ուշ այն աճել է (30-րդ օր), բայց չի հասել չոր նյութի առավելագույն կուտակմանը (10-րդ օր)։ Նկար 3. H. elongatum callus հյուսվածքի աճի ինդեքսը. Elongatum callus հյուսվածքի աճի ինդեքսի որոշումը ցույց տվեց, որ առաջին հինգ օրվա ընթացքում orcalus- ի աճը համամասնական է, աճի 10-րդ օրը չափանիշը փոքր-ինչ նվազել է, իսկ հետո աճել ( 20-րդ օր), մի փոքր նվազել է 25-րդ օրը։ Վերջում, 30-րդ օրը, այն աճեց և հասավ 1,2-ի։ Արմատների ձևավորման համար մենք օգտագործեցինք փոփոխված MSS միջավայրը, որը պարունակում էր միայն նավթիլ քացախաթթու ՝ ֆիտոհորմոններից 0,1 մգ / լ կոնցենտրացիայով։ Այս միջավայրում մշակման ընթացքում նկատվել է ոչ միայն ակտիվ արմատային ձևավորում, այլ նաև զարգացել մակերեսային մերիլլոններ (նկ. 4)։ 11,051,11,151,2010203040 աճի ինդեքս H. elongatum callus հյուսվածքը ստանում է վառ կարմիր-շագանակագույն գույն «լույսի» և «մթության» պայմաններում, ինչը պայմանավորված է երկրորդական արտադրանքի սինթեզի ակտիվացմամբ (նկ. 5)։ Գծապատկեր 4. H. elongatum- ի աճը in vitro Նկար 5. H. elongatum callus- ի աճը լույսի պայմաններում Հայտնի է, որ Hypericum սեռի բույսերը օժտված են բարձր հակաօքսիդիչ ակտիվությամբ `հիմնվելով ֆիլեոգենետիկ կինետիկայի սկզբունքի վրա։ որոշում (կոշտ աճի 10-րդ, 20-րդ և 30-րդ օրերին)։ Այդ նպատակով օգտագործվել են 10, 50, 100, 500, 1000 մկգ / մլ կոնցենտրացիաներով քաղվածքներ, որոնց ակտիվությունը համեմատվել է ասկորբինաթթվի նույն կոնցենտրացիայով լուծույթների ակտիվության հետ (աղյուսակ 1)։ H. elongatum- ի մեկուսացված մշակույթի հակաօքսիդիչ ակտիվություն Կոնցենտրացիան 1000 μg / ml 500 μg / ml 100 μg / ml 50 μg / ml 10 μg / ml Աղյուսակ 1. 10-րդ և 20-րդ օրերի 20-րդ 3030-րդ օրերի փորձարկում Կուղի հյուսվածքը 9-րդ օրը։ Այս օրինաչափությունը պահպանվում է ՝ փորձարկման լուծույթի բոլոր կոնցենտրացիաները կիրառելով։ H. elongatum- ը ՝ որպես հակաօքսիդիչ ակտիվություն ունեցող նյութերի արտադրող, գրեթե ուսումնասիրված չէ։ Այն իր կենսաբանական գործունեությամբ չի զիջում. երբեմն այն գերազանցում է այս ցեղի այլ ներկայացուցիչներին (Դիմիտրով Դ., Նեդիալկով Պ., 2010)։ Սա ենթադրում է, որ նորմալ աճի ցիկլի ավարտին (30-րդ օր) կոշտ հյուսվածքը կարող է օգտագործվել մարմնում հակառադիկալ պաշտպանության մեխանիզմների խախտման հետևանքով մի շարք հիվանդությունների կանխարգելման և բուժման համար։ H. elongatum callus հյուսվածքի հակաբակտերիալ ակտիվություն Միկրոօրգանիզմների աճի բացակայության թեստային գոտի (Φ, մմ) Աղյուսակ 2. Լարվածության օրեր 10-րդ 20-րդ 30-րդ Հ. Էլոնգատումով մեկուսացված մշակույթի հակաբակտերիալ ակտիվությունը որոշվել է կալուսի աճի նույն փուլերում (օր 10-րդ , 20 և 30), որի արդյունքում պարզ դարձավ, որ հյուսվածքի մեջ հակաբակտերիալ նյութերի առավելագույն կուտակումը տեղի է ունենում աճի ցիկլի վերջում `30-րդ օր (աճ. Բացակայության գոտիների տրամագիծը հասնում է 13-15 մմ, տե՛ս Աղյուսակ 2)։ Pseudomonas aeruginosa GRP3 գրամ-բացասական միկրոօրգանիզմը ցույց տվեց ամենաբարձր զգայունությունը H. elongatum callus հյուսվածքի նյութափոխանակության արտադրանքի նկատմամբ։ Տարբեր սննդանյութերի միջավայրի համընկնման ժամանակ աճեցված H. elongatum in vitro բույսերում աճեցման 30-րդ օրը ուսումնասիրվել է պրոլինի սինթեզի ակտիվությունը ՝ կախված շրջակա միջավայրի գործոններից։ Այս ամինաթթվի հետազոտության արդյունքում պարզվել է, որ դրա առավելագույն մակարդակը նկատվել է 1 մգ / մլ ՏՀՏ Ի 1 մգ / մլ արգինին պարունակող սննդարար միջավայրում աճեցված բույսերի մեջ (նկ. 1)։ Սա ցույց է տալիս, որ սննդարար միջավայրում ՏՀՏ-արգինինի այս հարաբերակցությունը նպաստում էր բույսում պրոլինի կուտակմանը, և ինչպես վերը նշվեց, պրոլինը համարվում է օսմոտիկ կարգավորիչ։ Այս նյութի բարձր սինթեզով in vitro աճեցված բույսերը կարող են հեշտությամբ տեղափոխվել հող։ Ել Դիմադրել այս գործընթացում տարբեր սթրեսորների ազդեցությանը, մասնավորապես `ջրազրկմանը։ Գրաֆիկ 1. Պրոլինի քանակը երկարացված մերիկլոններում։ Այսպիսով, հաշվի առնելով վերը նշվածը, H. elongatum- ն առաջարկվել է որպես կենսաբանորեն ակտիվ նյութերի մեկուսացված աղբյուր, որոնք կարող են փոխարինել վայրի աճող բույսերից ստացված նյութերին։ Դա թույլ կտա բավարարել բուսական ծագման դեղամիջոցների պահանջարկը ՝ այդպիսով պահպանելով անընդհատ նվազող բնական պաշարները։ Գրականություն և հակաքաղցկեղային դեղեր։ Կենտրոնացեք սերոտոնինի հետընկալման ընտրողական ինհիբիտորների և հիպերկոնի քաղվածքի վրա // Սյաննա Իսաջյան, Նաիրա Սահակյան, Անուշ Բաբայան, Մարգարիտ Պետրոսյան HYPERICUM ELONGATUM LEDEB մեկուսացված մշակույթ ։

example1621

example1621

Համալսարանական կրթության համակարգի ներքին արդյունավետության աճն ապահովվելու է մի շարք միջոցառումներով. - պետական հատվածի արդյունավետության բարձրացում՝ պետական բուհերի խոշորացման եւ ներբուհական օպտիմալացման, մասնագիտությունների զուգահեռականության վերացման միջոցով։ - միջոցառումներ, որոնք ուղղված են ուսանող (դասախոս եւ ուսանող) ոչ դասախոսական անձնակազմ հարաբերակցության աճին։ - միջոցառումներ, որոնք ուղղված են բուհերի ֆինանսական կարգապահության ավելացմանը, ֆինանսական ռեսուրսների աղբյուրների եւ ծախսի թափանցիկության ապահովմանը։

Առայությունների շուկան բաժանված է բազմաթիվ հատվածների, որոնք միմյանցից տարբերվում են ֆինանսական, սոցիալական, ժողովրդագրական, ազգային և այլ բնութագրերով։ Հաշվի առնելով թվարկված գործոնները `հնարավոր է դառնում հիմնավոր կանխատեսումներ կատարել ծառայությունների շուկայի պահանջարկի և դրանց զարգացման միտումների վերաբերյալ։ Կրթությունն ու առողջապահությունը եղել են ծառայությունների պետական ​​երկու ենթաճյուղերը, որոնք համեմատաբար կայուն են եղել Հայաստանի Հանրապետության անկախությունից ի վեր։ Այնուամենայնիվ, մեր տարածաշրջանում Հայաստանը հայտնվել է տարածաշրջանում ամենացածր կրթական ծախսեր ունեցող երկրների ցուցակում, և վերջին տարիներին պետական ​​բյուջեում կրթության ծախսերի աճ չի նկատվել (տե՛ս Աղյուսակ 1)։ Նույն միտումը նկատվում է ՀՆԱ-ում կրթական ծառայությունների մասնաբաժնում (տե՛ս Գծապատկեր 1.), մինչդեռ արևմտյան Եվրոպայի զարգացած երկրներում կրթական ծառայությունների միջին մասնաբաժինը մոտ է ՀՆԱ-ի 5% -ին։ Աղյուսակ 1. Կրթության ծախսերի դինամիկան ՀՀ պետական ​​բյուջեում (միլիոն դրամ) 1 ցուցանիշներ Բյուջեի ծախսերը, ներառյալ կրթությունը Կրթության բնագավառի ծախսերի տեսակարար կշիռը (%) 2011 106085.0 2013 103094.5 2016 ՀՀ պետական ​​բյուջեի մասին օրենք, 2011, 2013, 2016։ 210 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Գծապատկեր 1. Կրթության և կրթական ծառայությունների պետական ​​ֆինանսավորման տեսակարար կշիռը ՀՆԱ-ում 2 Ընդհանուր կրթությունը հիմնականում ֆինանսավորվում է Հայաստանում պետական ​​միջոցների հաշվին (տե՛ս Գծապատկեր 2), իսկ միջնակարգ, հատկապես բարձրագույն մասնագիտական ​​կրթությունը հիմնականում կազմակերպվում է մասնավոր ռեսուրսներ։ Այսպիսով, ՀՀ պետական ​​բուհերում պետության կողմից ֆինանսավորվող ուսանողների մասնաբաժինը կազմում է շուրջ 24%։ Գծապատկեր 2 ՀՀ 2016 թվականի պետական ​​բյուջեում հանրային միջոցների միջոցով կրթական ծառայություններ մատուցելու ծախսերի կառուցվածքը 3 ԱՎSS պաշտոնական կայք, //armstat.am ՀՀ 2016 թվականի պետական ​​բյուջեի մասին օրենք։ 211 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ երկրում կրթական ծառայությունները ունեն զարգացման տարբեր մակարդակներ ոչ միայն ըստ ոլորտների, այլ նաև ըստ առաքման վայրերի։ ՀՀ ծառայությունների շուկան ներկայում ունի հետևյալ հատուկ առանձնահատկությունները, որոնք ոլորտի բարելավման մի շարք առաջարկների տեղիք են տալիս։ Նախ անհրաժեշտ է հավասարեցնել մարզերում և հանրապետության մայրաքաղաքում մատուցվող կրթական ծառայությունների ծավալը, քանի որ մատուցվող մասնագիտական ​​կրթական ծառայությունների շուրջ 78% -ը կենտրոնացած է Երևան քաղաքում, որտեղ բնակչության կեսից ավելին է։ հանրապետությունը չի ապրում։ Երկրորդ, երկրում մատուցվող կրթական ծառայությունների կառուցվածքը պետք է բարեփոխվի `համաձայն ֆինանսավորման բնույթի։ Ներկայումս մասնավոր ուսման վարձի վրա հիմնված ծառայությունների տեսակները զարգանում են, մինչդեռ ժամանակն է լուրջ ուշադրություն դարձնել հանրային ռեսուրսներ և պետական ​​ֆինանսական վերահսկողություն պահանջող կրթական ծառայությունների ոլորտի ընդլայնմանը։ Եվ վերջապես, արագ զարգացման կարիք ունեն կրթական ծառայությունների այն ոլորտները, որոնք ավելի շուկայական են միջազգային շուկայում և անհրաժեշտ որակ ունենալու դեպքում, նույնիսկ կարող են արտահանվել հանրապետությունից։ Ներկայումս կրթական ծառայությունների արտահանմանը լուրջ ուշադրություն է դարձվում զարգացած երկրներում, որտեղ ուսանողների մեծ մասը օտարերկրացիներ են։ Այս գործընթացը հատկապես ակնհայտ է ԱՄՆ-ում, Գերմանիայում, սկանդինավյան երկրներում և Ֆրանսիայում (տե՛ս Աղյուսակ 2)։ Եվ այժմ Չինաստանը ձգտում է դառնալ առաջատար ՝ լուրջ ներդրումներ կատարելով օտարերկրյա ուսանողների կրթության ոլորտում։ 212 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Աղյուսակ 2 Արտերկրյա ուսանողների բաշխում Արտահանող երկրներում Արտահանող ծառայություններ 4 երկրներ Միացյալ Թագավորություն Ավստրալիա Ավստրալիա Ավստրալիա Գերմանիա Չինաստան Կանադա Oապոնիա Ռուսաստան Այլ երկրներ Արտերկրյա ուսանողների թվի ընդհանուր տոկոսը Տոկոս տոկոս (%) Հայաստանում գործընթացները դեռ պասիվ են և զգալի աճ գրանցվում են օտարերկրյա ուսանողների միտումները։ Ավելին, եթե նրանք գալիս են արտերկրից սովորելու, հիմնականում սփյուռքահայեր են Ռուսաստանի Դաշնությունից և Վրաստանից։ Նման իրավիճակը խորհելու տեղիք է տալիս, թե ինչու չկա արտասահմանցի ուսանողների աճի միտում այն ​​երկրում, որն առաջարկում է համեմատաբար ցածր ուսման վարձ։ Բազմաթիվ պատճառներ կան, բայց դրանցից ամենակարևորը կրթության որակի ապահովումն է։ Կրթության որակը ուղղակիորեն կախված է լիարժեք ֆինանսավորումից։ Նոր ֆինանսական պրակտիկայի մշակումը շուկայում հաջողակ լինելու կարևոր գործոններից է։ Պետական ​​միջոցների ճիշտ օգտագործումը և լրացուցիչ ֆինանսական միջոցների ներգրավումը մեծ խթան կհանդիսանան կրթական համակարգի տնտեսական խնդիրները կարգավորելու գործում։ Հաշվի առնելով խնդրի մեծ չափը ՝ այն դեռևս լիարժեք լուծված համարել չի կարելի։ Դա հատկապես նկատելի է մասնագիտական ​​կրթության բյուջեի քննարկումների ժամանակ։ Ուսանողների անվճար ձևը որոշելուց հետո հաշվարկվում է նրանց կրթությունը կազմակերպելու համար անհրաժեշտ գումարը։ Բարձրագույն կրթության որակի պահանջարկի փոփոխությունները պայմանավորված են մի շարք հիմնական գործողություններով։ Այս գործոններից կարելի է առանձնացնել հետևյալը. միջազգային չափանիշներով, 6. Բարձրագույն կրթության ոլորտում պետական ​​ծախսերի քաղաքականություն։ Կրթությունը կարող է դիտվել որպես հետաձգված ներդրում։ Պետական ​​ներդրումները ներառում են պետական ​​ծախսեր, ինչպիսիք են դպրոցական ծառայությունները և ուսման այլ վճարներ։ Նույնիսկ այդ ծախսերը ներառելուց հետո սոցիալական փոխհատուցումն ավելի բարձր է, բայց սոցիալական փոխհատուցման ի հայտ գալը տարիներ է տևում։ Ինչ վերաբերում է աշխատաշուկայում պահանջարկի բարձրացմամբ բարձրագույն կրթություն ստացողների թվի աճին, ապա առաջիկա 5 տարում չի կարելի աճ ակնկալել, հաշվի առնելով բարձրագույն կրթություն ունեցող մասնագետների զբաղվածության մակարդակը, 2016. կազմել է մոտ 28%։ Ապագայում, որպես 214 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ամենամեծ տներից մեկի պետության քաղաքականությունը նույնպես էական ազդեցություն կունենա աշխատաշուկայի պահանջարկի վրա։ Ներկայումս մտահոգիչ է, որ աշխատավարձի ցածր մակարդակ կա մի շարք մասնագիտություններում, մասնավորապես այն ոլորտներում, որտեղ պետությունը հիմնական գործատուն է։ Մյուս կողմից, աշխատաշուկայի հարաբերությունների աճն ապահովելու համար անհրաժեշտ է ձեռնարկել մի շարք միջոցառումներ։ Բոլոր պետական ​​բուհերում օպտիմալացման գործընթացին զուգահեռ կարիերայի կենտրոնների զարգացում հմտություններ Ինչ վերաբերում է ապագայում մասնագիտական ​​կրթական ծառայությունների աճին, ապա դա առաջին հերթին կապված կլինի հանրակրթության շրջանավարտների թվի պահպանման և ավագ դպրոցից հետո ուսումը շարունակողների թվի հարաբերական աճի հետ։ Նման սպասումները հիմնավորվում են ինչպես երկրի տնտեսության զարգացմամբ, այնպես էլ հանրակրթության պետական ​​ծախսերի կայունության շարունակական քաղաքականությամբ։

example2044

example2044

Հոդվածում անդրադարձ է կատարվում 1871 թ. Փարիզի կոմունային կանանց մասնակցությանը։ Աշխատանքն իրականացվել է նկարագրական-վերլուծական եղանակով։ Որպես գիտական աղբյուրներ օգտագործվել է ռուսալեզու գրականություն։ Փորձ է կատարվել վերլուծել այն պնդման հիմունքները, համաձայն որի, անկախ սեռից, անհրաժեշտության դեպքում կանայք ևս կարող են դրսևորել խիզախ ոգի և քաջություն։

Կանանց մասնակցությունը Փարիզի համայնքին 1871 թ.-ին Փարիզի կոմունայի ստեղծման, գործունեության և նշանակության մասին արևմտյան սովետական ​​պատմագրությունը շատ ուսումնասիրություններ թողեց որպես ժառանգություն։ Նրանց հեղինակները հիմնականում օգտագործում էին փարիզյան բանվորների մասնակցությունն ու դերը։ Այս պատմական իրադարձությանը կանանց ներգրավվածության հարցը համեմատաբար քիչ է լուսաբանվել։ Շատ գիտնականներ կանանց մասնակցությունը Փարիզի կոմունային համարում են որպես ֆեմինիստական ​​շարժում, ազատագրական պայքար ՝ ընտրելու իրավունքի, սոցիալական և իրավական հավասարության համար։ 1860-ականների երկրորդ կեսին Ֆրանսիայում բանվորական շարժման նոր խթանը, բացի սոցիալական բազմաթիվ գործոններից, պայմանավորված էր քաղաքական հանգամանքներով, այդ թվում ՝ մի շարք գաղտնի կազմակերպությունների ձևավորմամբ, Առաջին միջազգային, որը խորտակեց Երկրորդ կայսրությունը ճգնաժամի մեջ Երկրում ներքին իրավիճակը կայունացնելու համար Նապոլեոն III- ը և նրա կառավարությունը պատերազմ սկսեցին Պրուսիայի դեմ `այդպիսով փորձելով ամրապնդել իրենց դիրքերը և կանխել վերահաս հեղափոխությունը։ Այնուամենայնիվ, Փարիզի կոմունայի ստեղծման հիմքը ոչ միայն ֆրանկո-պրուսական պատերազմն էր, այլև, մի կողմից, բանվորների միջև հակասությունների սրումը, իսկ մյուս կողմից ՝ գաղափարների տարածումը։ Առաջին միջազգային. Փարիզի կոմունայի ղեկավարները մտավորականներ և քաղաքական գործիչներ էին ՝ հեղափոխական տրամադրությամբ, իսկ շարժիչ ուժը ՝ բանվորներն ու արհեստավորները։ Վերսալի հեղափոխականների դեմ պայքարում կանայք ակտիվորեն աջակցում էին նրանց։ 1871 թվականը նախադեպ էր Փարիզի կոմունայի համար։ 1945 թ. Մարտի 18-ի իրադարձությունները, երբ կանանց մանկությունը շրջադարձային պահ էր աշխատողների հաղթանակն ապահովելու գործում։ Վարչապետ Թիերիի հրամանով այդ օրը զորքերի զորքերը և ոստիկանները շարժվեցին դեպի Փարիզի բանվորական բլրի գագաթը գտնվող Մոնմարտր քաղաք։ Լուսադեմին բանվորները նկատեցին զինվորներին, և շուտով մարդիկ, որոնց մեծամասնությունը կանայք և երեխաներ էին, փակեցին դեպի Մոնմարտր տանող բոլոր ճանապարհները։ Կանայք շրջապատեցին 88-րդ հետեւակի գնդի զինվորներին ՝ նրանց հորդորելով միանալ բանվորներին։ Մի պահ երկմտելուց հետո զինվորները համաձայնեցին, և երբ գեներալ Լեկոնտեն մի քանի անգամ հրամայեց կրակել ամբոխի վրա, նրանք հրաժարվեցին ենթարկվել։ Peopleողովուրդը նրանց դիմավորեց «Կեցցե՛ հասարակ ժողովուրդը», «Կեցցե թիկունքը» բացականչություններով, իսկ ազգային գվարդիայի զինվորները ձերբակալեցին գեներալներ Լեկոնտեին և Կլեմենտ Թոմային և գնդակահարեցին նրանց։ Մարտի 19-ին ժողովուրդը Կարմիր դրոշը բարձրացրեց Փարիզի Ռատուշի վրա `ի նշան հաղթանակի, քանի որ Թիերի կառավարությունը փախել էր Փարիզից։ Այսպիսով սկսվեց Փարիզի կոմունան։ Այս առիթով Լիսագարեն նշեց, որ կանայք առաջին անգամ էին խոսում, ինչպես Մեծ հեղափոխության օրերին։ Ավելի ուշ, Կոմունայի կին գործիչներից մեկը, Լ. Միշելը նշեց. «Նրանք թնդանոթների փողերը ծածկեցին իրենց կրծքերով» 2։ 1871 Ընդգծելով մարտի 18-ի իրադարձությունների առանձնահատկությունը ՝ ժամանակի հեռատես դեմքերից մեկը ՝ Էլիզե Ռեկլուն, իր ընկերներից մեկին ուղղված նամակում մարտի 27-ին գրել է. «Ինձ թվում է, որ մարտի 18-ը ամենակարևոր տարին է Ֆրանսիայի պատմության մեջ - 1792. օգոստոսի 10-ից սկսած։ Հանրապետության աշխատողների հաղթանակն ապահովելուց բացի, այն նաև հիմք հանդիսացավ Կոմունայի կազմավորման համար »1։ Փարիզի կոմունայում կանայք մասնակցում էին համագործակցային սեմինարների, որոնցում ակտիվ էր ապագա կոմունա Սոֆի Պուարեն։ Նրա ղեկավարությամբ Մոնմարտրի արհեստանոցում աշխատում էին 75-80 կին։ Հետագայում այս արհեստանոցների ղեկավարումը ստանձնեց Լուիզա Միշելը։ Չնայած կանանց միությունների մասին մեր տեղեկատվության սակավությանը, հայտնի է, որ Փարիզում նրանք մեծ հեղինակություն և ազդեցություն ունեին։ Այս ընկերություններում կենսական նշանակություն ունեցող հարցերի քննարկման շնորհիվ կանայք ոչ միայն հմտացան քաղաքական ասպարեզում, այլև հրաժարվեցին իրենց հաշտեցման դիրքերից և ուտոպիստական ​​հայացքներից։ Պաշարումից հետո կանայք սովորեցին միասին աշխատել։ Լյուսիա Միշելը ասում էր. «Մարդիկ ստանում են միայն այն, ինչ վերցնում են» 2։ Կանանց քաղաքացի Մոնմարտի կոմիտեն դարձավ կանանց պայքարի կենտրոնը `պահանջելով ավելի ակտիվ ռազմական գործողություններ, վճռական գործողություններ շահարկողների դեմ և նույնիսկ խուզարկել նրանց տները։ Ազգային գվարդիայի և ոստիկանության 11-րդ շրջանի վարչությունը հրաման է ստացել «ձերբակալել բոլոր այն կանանց, ովքեր իրենց ամոթալի արհեստը կատարում էին քաղաքի փողոցներում» 3։ Կանայք միջնորդություններ և խնդրագրեր ներկայացրին կառավարությանը ՝ սպասելով համընդհանուր սոցիալական փոփոխությունների։ Կոմունայում նրանք պահանջում էին բացել մասնագիտացված կանանց դպրոցներ, ազատել աշխատավոր դասի ընտանիքներին եկեղեցու հովանավորությունից և ազատ արձակել հիվանդանոցներից և բանտերից միանձնուհիներ։ Կոմունայի որոշմամբ բացվեց աղջիկների համար կիրառական արվեստի առաջին դպրոցը, եկեղեցին առանձնացվեց պետությունից, դպրոցը եկեղեցուց, եկեղեցական գույքը հայտարարվեց ազգային սեփականություն։ Կոմունան ձեռնարկեց այնպիսի միջոցներ, ինչպիսիք են վարձավճարը հետաձգելը, Վերսալի ռմբակոծությունից հետո դատարկ բնակարաններ ազատելը, հաց կորցրած ընտանիքներին սնունդ հանձնելը, գրավադրված ապրանքները վերադարձնելը, հանրային ճաշարանները բացելը, արտամուսնական կապերը վերականգնելը և արտամուսնական կապերից դուրս ծնված երեխաներին հարկադրելը։ ամուսնությունից դուրս ծնվելու համար։ Կանանց գլխավորությամբ երեխաների համար մանկապարտեզների բացում։ Կոմունայի հռչակումը մեծ ոգևորություն առաջացրեց կանանց շրջանում, այնուամենայնիվ, փոքր բուրժուազիան, Վերսալյան ռմբակոծությունից մեկ օր անց, դիմեց կանանց ՝ առաջարկելով մեկնել Վերսալ ՝ հաշտության վերջին հնարավորությունը բաց չթողնելու համար։ Հաջորդ օրը Ռատուշայի խորհրդարանում 10,000 ֆունտ ստեռլինգ ունեցող կանայք հայտարարեցին Վերսալ մեկնելու մտադրության մասին։ Ի տարբերություն 1879 թ. Հոկտեմբերի 5-6-ը Վերսալ ներխուժած զինված կանայք այս ժամանակներն անզեն էին։ Ապրիլի 4-ի կեսօրին կանայք պահանջում էին, որ կառավարությունը «այլևս պայթուցիկ նյութեր չպահի», ինչին ի պատասխան Վերսալյան պայթուցիկները նրանց ստիպեցին ցրվել։ Ըստ «La Social» թերթի ապրիլի 6-ի համարում, կանանց պայքարի առաջնորդներից մեկը հայտարարել է, որ շուրջ 700 կին քաղաքացի պատրաստվում է լքել Համաձայնագրի հրապարակը ՝ տղամարդկանց շարքերում կռվելու համար։ Ապրիլի 8-ին Կանանց միությունը պայքարի կոչ արեց `հայտարարելով.« Քաղաքացիներ, իրավիճակը ցրված է, մենք պետք է հաղթենք կամ մեռնենք »։ Այս հայտարարությանը հաջորդեց Փարիզի պաշտպանության և հիվանդների խնամքի կանանց միության ստեղծումը 4։ Կանանց առաջին միության նախաձեռնողը lesյուլ Ալիքսն էր։ 12 կանանց ղեկավարած այս միությունը գտնվում էր Սոցիալական կոմունա կոչվող կազմակերպության հովանու ներքո։ Երկրորդ կանանց միության կենտրոնական կոմիտեն նախորդ միության անդամներից ընդգրկում էր միայն Ե. Դմիտրի՛։ Վերջինիս միացան իսկական աշխատողներ, որոնք նույնպես Միջազգայինի անդամ էին։ Նրանք էին Նատալի Լեմելը, Ալինա quակլինը և Օկտավիա Թարդիֆը։ 2 Նույն տեղում, Պ. 3 Նույն տեղում, Պ. 4 Նույն տեղում, Պ. Կանանց միության ծրագիրը արտացոլում էր Միջազգայինի տեսակետները ՝ հետապնդելով երկու հիմնական նպատակ. 1. Վերսալի դեմ պայքար, 2. Նոր սոցիալական դասի հիմնում։ Կանանց միության հիմնադիր ժողովի կողմից ապրիլի 11-ին ընդունված կանոնադրությունը նախատեսում էր ամենօրյա ժողովների գումարում, հաշվետվություն կատարված աշխատանքի մասին և միության բոլոր անդամների մոբիլիզացում ցերեկային կամ գիշերային ժամերին, բոլոր անդամները։ որոնցից պահանջվում էր կարմիր շարֆ հագնել։ Կանանց միության ծրագիրը պայքարի ծրագիր էր, այն ձևակերպված էր հետևյալ կերպ. «Աջակցել կառավարական հանձնաժողովների աշխատանքներին հիվանդանոցների պահպանման, ճաշարանների կազմակերպման և բարիկադների պաշտպանության հարցերում»։ Այդ նպատակով միության կանոնադրությունը նախատեսում էր միջոցներ հայթայթել նավթի գնման, բարեգործության քույրերի, կին մարտիկների հավաքագրման և, անհրաժեշտության դեպքում, վիճակահանությամբ զենք տրամադրելու համար։ Փաստորեն, ռազմական ծրագիրը, որքան էլ որ այն կարևոր լիներ, միայն Կանանց միության քաղաքական պայքարի մի մասն էր։ Gro-Cayu վառոդի գործարանում մայիսի 1-ին տեղի ունեցած պայթյունի արդյունքում զոհերը հագնվելու և անօթեւանների համար բնակարան տրամադրելու անհրաժեշտություն առաջացավ, և Կոմիտեի քարտուղար Waterրին հանձնարարվեց գրավել Վերսալ փախած ոստիկանների բնակարանները։ Այս փաստը հուշում է, որ Կոմունան գնահատում էր, աջակցում էր կանանց միության պայքարը, սերտորեն համագործակցում նրանց հետ, ինչի մասին նշված է ապրիլի 14-ին հրապարակված հայտարարության մեջ։ «Այս հեղափոխական տարրերի (կանանց) լուրջ կազմակերպությունը ի վիճակի է ապահովել աջակցություն Փարիզի կոմունային, ինչը հնարավոր չէ առանց Կոմունայի օգնության և աջակցության »։ Կոմունան քաղաքացիներին տրամադրում էր հարմարություններ, հնարավորություն ընձեռում ժողովներ անցկացնելու համար սրահներ գրավել և ֆինանսավորել պաստառների տպագրությունը։ Այնուհետև առաջին անգամ կանայք սկսեցին պաշտոնապես իրականացնել քաղաքային ավագանու լիազորությունները։ Նրանք նաև երաշխավորում էին քաղաքացիներին տարբեր խնդիրների և պարտականությունների կատարման համար։ Կանայք օգնում էին զավթել լքված արհեստանոցներն ու ազատ բնակարանները, իրականացնում էին պաշտոնական հանձնարարություններ, դիմում էին ընդունելության նպաստների համար, գումար էին բաժանում, տեղեկություններ էին տրամադրում բուժքույր դառնալ ցանկացող կանանց բարքերի մասին և այլն։ Օգտվելով կանանց ժամանակավոր քաղաքական պասիվությունից ՝ բուրժուազիան մայիսի 3-ին հայտարարեց, որ «Փարիզի կանայք խաղաղություն են պահանջում հանուն հայրենիքի, հանուն պատվի», բայց մայիսի 6-ին կանայք մերժեցին այդ պնդումը ՝ հայտարարելով «Ոչ, ոչ թե Փարիզի բանվորներն են պահանջում խաղաղություն, այլ պատերազմ մինչև վերջ։ Փարիզը չի նահանջի, քանի դեռ ապագայի դրոշն իր ձեռքում է»։ Կանանց միությունը լի էր համարձակությամբ `համոզված լինելով, որ Կոմունան, լինելով ազգերի հեղափոխական-միջազգային սկզբունքների կրողը, պահպանում էր սոցիալական հեղափոխության սաղմը։ Կանայք շեշտեցին, որ Ֆրանսիային, ամբողջ աշխարհին ապացուցելու են, որ Փարիզի բարիկադներում և բերդերում ծայրահեղ վտանգի պայմաններում, Վերսալ քաղաք ներխուժելու դեպքում, նրանք, իրենց եղբայրների օրինակով, իրենց կյանքը կտային Կոմունայի պաշտպանության համար։ Նրանք միմյանց հորդորում էին չկորցնել զգոնությունը Կոմունայի պատանդների նկատմամբ, և Մոնմարտրի կանայք առաջարկեցին մահապատժի ենթարկել Փարիզի արքեպիսկոպոսին, մինչ Օգյուստ Բլանը բանտում էր։ Կանայք պահանջում էին ձերբակալել Վերսալում և Փարիզում խռովարար ոստիկանության կանանց `կոչ անելով պայքարել բուրժուական թերթերի դեմ, որոնք բարոյալքեցին հասարակական կարծիքը։ Աշխատանքի արտադրության և փոխանակման հանձնաժողովը ողողված էր կանանց պահանջներով, որոնք հստակեցնում էին իրենց սեփական ապրանքների գների բարձրացման և հինգերորդ շրջանի 340 կանանց զբաղվածության խնդիրները։ Կոմունան, մասնակցելով, կազմակերպեց համագործակցային սեմինարներ ՝ քայլեր ձեռնարկելով կառավարումը կանանց հանձնելու ուղղությամբ։ 2 Նույն տեղում, Պ. 3 Նույն տեղում, Պ. Կանանց միությունը ձգտում էր ավելի լայն իրավունքներ ապահովել կանանց այն քաղաքացիների համար, ովքեր կարծում էին, որ կապիտալիստական ​​շահագործումը կվերանա համագործակցային արհեստանոցների լայն տարածման հետ միասին։ Ելիզավետա Դմիտրինան նշեց, որ սոցիալական առաջընթաց հնարավոր չէ առանց քաղաքական հեղափոխության, որի համար որպես զենք են ծառայում աշխատավորների քաղաքական կազմակերպությունները, այսինքն `Միջազգայնականը։ Ուստի Կանանց միության կողմից ղեկավարվող համագործակցային սեմինարների կազմակերպումը միայն սկիզբն էր։ Աշխատանքի կոմիտեին ուղղված նամակում Ելիզավետա Դմիտրանան նախազգուշացրեց, որ սպառնացող գների բարձրացումը և առանց որևէ պատճառի աշխատատեղերի փակումը կարող է հանգեցնել կանանց նախկին պասիվության վերսկսմանը, ինչը աղետալի կլինի հեղափոխության համար։ Այս նամակը նախատեսում էր Կանանց միության միջնորդությամբ կանանց աշխատողների ներգրավում Միջազգայինի շարքերում։ Սակայն այս ծրագիրը մնաց թղթի վրա։ Մայիսի 21-ին Նատալի Լեմելը, Ալինա quակլինը, Բլանշ Լեֆերը, Էլիզաբեթ Դմիտրին և այլոք հորդորում էին կին աշխատողներին գալ Չորրորդ շրջան ՝ աշխատողների դաշնային հաստատություններ հիմնելու համար։ Նույն օրը, սակայն, Փարիզ մտան Վերսալի հակահեղափոխականները, որոնց հետ կանայք կռիվ տվեցին։ Թշնամու դեմ կռվել ցանկացող կանանց թիվն այնքան մեծ էր, որ 12-րդ լեգեոնի հրամանատարը ստիպված էր կազմել կանանց առաջին դասակը։ «Լա Վենգեր» թերթի խմբագիրը պատմել է. «Ես ապրել եմ երեք հեղափոխություն, բայց առաջին անգամ ականատես եղա մի հեղափոխության, որում կիներն ու երեխաներն այդքան քաջաբար էին պայքարում։ Դուք զգում եք, որ այս հեղափոխությունն իսկապես իրենց հեղափոխությունն է, պաշտպանելով այն ՝ նրանք պաշտպանում են իրենց սեփական ապագան »1։ «Արյունոտ շաբաթ» միջոցառումների զարգացմանը հետևելով ՝ մենք տեսնում ենք, թե որքան ակտիվորեն են կանայք մասնակցել զինված պայքարին, և որ ամենակարևորն է ՝ որքան խստորեն են պատժվել դրա համար։ Բարիկադային մարտերից հետո Վերսալի զինվորները շատ դաժան վրեժխնդիր եղան մարտի բոլոր մասնակիցներից ՝ խոստանալով «ոչ մեկին չխնայել, ոչ կանանց, ոչ երեխաներին, ոչ ծերերին, քանի որ Փարիզում մնացել էին միայն ստորները և անհրաժեշտ էր մաքրել դրանք ֆրանսիացիներից »։ Ամենուրեք «դատավարությունը» սահմանափակվում էր մեղադրյալի նույնականացմամբ, չէր թույլատրվում ունենալ ամբաստանյալ։ Մեղադրյալները դասակարգվել են ուղղակիորեն ՝ բաժանվելով «հասարակ մարդկանց», ովքեր ուղարկվել են Վերսալյան բանտ, և «դատապարտյալների», ովքեր գնդակահարվել են տեղում։ Մեծ բուրժուազիան խոշտանգումների, աքսորի, բանտարկության և հարկադիր աշխատանքի դատապարտեց շուրջ 13.700 կոմունիստների, այդ թվում ՝ 1051 կանանց։ Լուիզա Միշելը հպարտ վերաբերմունքով եկավ դատարան ՝ հայտարարելով. «Ես չեմ ուզում պաշտպանվել, չեմ ուզում պաշտպանվել։ Եթե վախկոտ չես, սպանիր ինձ»։ «Վախկոտ» դատավորները, սակայն, համարձակություն ցույց չեն տվել նրան մահապատժի ենթարկել, այլ միայն արտաքսել։ Նատալի Լեմելը և Մարի Լերոյը աքսորվեցին։ Աննա Կորվին-Կրուկովսկայան հեռակա դատապարտվեց։ Աննա Պուստովոյտավանը բանտից ազատվեց միայն Միջազգային Կարմիր խաչի միջնորդությամբ։ Պատիժը կրելուց հետո, սակայն, կոմունարդները չհրաժարվեցին իրենց սկզբունքներից և համոզմունքներից ՝ վերադառնալով ՝ նրանք շարունակեցին իրենց քաղաքական պայքարը միջազգային և բանվորական շարժման մեջ։ 2 Նույն տեղում, Պ. 3 Baha IA, Փարիզի կոմունա 1871։ Время, события, люди., Москва, 1981, с. 75. Նելլի Բաղդասարյան ԿԱՆԱՆ ՄԱՍՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ՓԱՐԻԻ ՀԱՄԱՅՆՔԻՆ 1871 Բանալի բառեր. Փարիզի կոմունա, կանանց քաղաքական պայքար, բանվորներ, բանվորական շարժում, միջազգային ։

example1610

example1610

Գիտության եւ կրթության ոլորտում իրականացող բարեփոխումների հիմնական նպատակը գիտելիքի վրա հիմնված տնտեսության եւ հասարակության ստեղծումն է։ Գիտության ոլորտում կրթությաան կառավարման հիմնախնդիրներից են՝ գիտատեխնիկական ներուժի զարգացումը, գիտության եւ տեխնիկայի նվաճումների տնտեսության մեջ ներդրման խրախուսումը, գիտության, կրթության եւ արտադրության ինտեգրումը, հայագիտության զարգացման նպաստելը եւ այլն։ Միջազգային փորձի ուսումնասիրության արդյունքները ցույց են տալիս, որ առկա խնդիրների լուծումը եւ ՀՀ-ում գիտության ոլորտում երիտասարդ կադրերի ներգրավվումը տեսնեւմ եմ մի քանի բարեփոխումների կայանալու մեջ։ Մշակել եւ ներդնել գիտական կադրերի պատրաստման նորարական մեխանիզմ, ստեղծել այնպիսի միջավայր որում ներգրավված կլինեն երտասարդ կադրերը, ինչպես նաեւ Բարձրացնել գիտական ներուժի վերարտադրության արդյունավետության, գիտության ոլորտում երիտասարդ կադրերի ամրապնդման ապահովում։

Գիտության և կրթության ոլորտի բարեփոխումների հիմնական նպատակը գիտելիքի վրա հիմնված տնտեսություն և հասարակություն ստեղծելն է։ Պետությունը որոշիչ դեր ունի այդ գործընթացում։ Գիտության ոլորտը կարևոր է Հայաստանի Հանրապետությունում `որպես բացառիկ գործոն կրթության, տնտեսության, մշակույթի և հասարակության զարգացման գործում` ապահովելով երկրի անվտանգությունը։ Գիտության ոլորտում կրթության կառավարման հիմնախնդիրներից են `գիտատեխնիկական ներուժի զարգացումը, գիտության և տեխնոլոգիայի նվաճումների տնտեսության մեջ ներդրումների խրախուսումը, գիտության, կրթության և արտադրության ինտեգրումը, հայագիտության զարգացման խթանումը և այլն։ Գիտության զարգացման վերոնշյալ խնդիրները լուծելու համար Հայաստանում կատարվել են մի շարք փոփոխություններ։ Բայց ոլորտի կառավարումն ունի թերություններ, որոնք նախ պետք է լուծել։ Այս համատեքստում մենք առաջարկում ենք մի քանի ձև։ 1. Գիտության, կրթության և տեխնոլոգիայի ոլորտում բարձր որակավորում ունեցող երիտասարդ կադրերի թվի աճի ապահովում, ինչպես նաև գիտության ոլորտի ենթակառուցվածքների և նյութատեխնիկական բազայի արդիականացում։ Ըստ ԲՈՀ-ի հրապարակած արդյունքների ՝ 2010-2016 թվականներին հանրապետությունում գիտական ​​աստիճանի վկայական է ստացել 3348 մարդ, որից 263-ը ՝ գիտությունների դոկտոր, 3085-ը ՝ գիտության թեկնածու, իսկ 2000-2009 թվականներին ՝ 4567 մարդ ստացել է գիտական ​​աստիճանի վկայական։ հանրապետությունում, որից 452-ը ՝ գիտությունների դոկտոր, 4057 գիտությունների թեկնածուի կոչում։ Վիճակագրության դինամիկան ցույց է տալիս, որ վերջին 6 տարում գիտությամբ զբաղվողների թիվը նվազել է 12,19% -ով (1219 մարդ)։ //boh.am/ 179 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Դիպլոմ ունեցող անձանց միջին տարիքը 56 տարեկան է, գիտության թեկնածուների միջին տարիքը `52 տարի, իսկ բժիշկներինը` 66 տարի։ Միևնույն ժամանակ, զգալի է միջին սերնդի պակասը. 27-35 տարեկանները կազմում են ընդամենը 15%, 36-50 տարեկանները 16%, իսկ 60 տարեկանից բարձրները `47%։ Հարկ է նշել, որ երիտասարդները չեն ցանկանում զբաղվել գիտությամբ, իսկ դա պայմանավորված է ոլորտում առկա մի շարք հայտնի թերություններով։ ա) շարունակվում է բարձր որակավորում ունեցող կադրերի արտահոսքը գիտության ոլորտից, ինչպես նաև հանրապետությունից երիտասարդ կադրերի հավաքագրման և հաստատման պետական ​​նպատակային քաղաքականության և համապատասխան ռազմավարության բացակայությունը։ բ) Նյութական բազան և ենթակառուցվածքները չեն համապատասխանում ժամանակակից գիտության պահանջներին։ գ) Հետազոտության գիտական ​​տեղեկատվական բազան թերի է, էլեկտրոնային գրադարանների ցանցը բացակայում է։ Գիտական ​​հրատարակչական գործունեությունը չի համապատասխանում միջազգային չափանիշներին։ Բացի վերը նշվածից, անհրաժեշտ է ուշադրություն հրավիրել հետևյալ հարցերի լուծման վրա։ Արարատի գիտության պետական ​​ֆինանսավորման անբավարար մակարդակ  Գիտության ֆինանսավորմանը մասնավոր հատվածի մասնակցության ցածր մակարդակ  Գիտության և տեխնոլոգիայի կառավարման համակարգի անհամապատասխանություն ժամանակակից ստանդարտներին  Գիտության որոշ ոլորտներում բարձր որակավորում ունեցող կադրերի անբավարար քանակ բարձր Հետազոտողների բարձր տարիքի անձնակազմ Գիտական ​​անձնակազմի վերապատրաստման և վերապատրաստման արդյունավետ համակարգի բացակայություն ռազմավարական ծրագրերի բացակայություն գիտական ​​կազմակերպությունների մեծամասնության զարգացման համար scientific Գիտական ​​ենթակառուցվածքների մեծ մասի արտադրանքի ժամանակակից ստանդարտներին չհամապատասխանելը հետազոտություն scientists Գիտնականների, ինչպես նաև ասպիրանտների միջազգային փորձի ուսումնասիրության արդյունքները 2 ցույց են տալիս, որ մենք տեսնում ենք առկա խնդիրների լուծում և երիտասարդ անձնակազմի ներգրավումգիտության ոլորտը հետևյալ միջոցառումների իրականացման գործում։ Մենք տեսնում ենք առկա խնդիրների լուծում և երիտասարդ կադրերի ներգրավում ՀՀ գիտության ոլորտում հետևյալ միջոցառումների իրականացման գործում։ Մենք տեսնում ենք առկա լուծումը։ խնդիրները և Հայաստանի Հանրապետության գիտության ոլորտում երիտասարդ կադրերի ներգրավումը հետևյալ միջոցառումների իրականացման գործում։ ա) Մշակել և ներդնել գիտական ​​անձնակազմի պատրաստման նորարարական մեխանիզմ։ Գիտական ​​և բարձր մասնագիտական ​​որակավորում ունեցող անձնակազմի վերապատրաստման նոր մեթոդների կիրառում։ Կազմել ՀՀ տնտեսության առանձնահատկությունների հայեցակարգ, որն ուղղված կլինի հետբուհական կրթության բովանդակային բարեփոխումներին և դիսերտացիաների գիտական ​​մակարդակի բարձրացմանը։ Անհրաժեշտ է անցնել եվրոպական ժամանակակից գիտական, կրթական և հետբուհական ստանդարտներին։ Մասնավորապես, կիրառեք հեռավար ուսուցման նոր մեթոդներ, ուսումնառության նոր ծրագրեր և էլեկտրոնային ուսուցման գործիքներ։ բ) Ստեղծել այնպիսի միջավայր, որում ներգրավված կլինեն երիտասարդները։ Երիտասարդ գիտնականներին աջակցել դրամաշնորհային ծրագրերով, խրախուսել երիտասարդներին մուտք գործել գիտություն։ Կարիերայի բարձրացումը շատ կարևոր է երիտասարդների համար, ուստի անհրաժեշտ է զարգացնել և ներդնել խթաններ բարձր արդյունավետ հետազոտողների համար, բարելավել հետազոտողների աշխատանքային և սոցիալական պայմանները, ինչպես նաև կենսաթոշակների դեպքում բարձր կենսաթոշակներ։ Այսօր քննիչի 181 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆԸ կամ դատավորի կենսաթոշակը շուրջ տասն անգամ բարձր է պրոֆեսորի կենսաթոշակից, ինչը անընդունելի է։ գ) Գիտական ​​ներուժի վերարտադրության արդյունավետության բարձրացում, գիտության ոլորտում երիտասարդ կադրերի ուժեղացում։ Գիտական ​​անձնակազմի արդյունավետ վերարտադրության և սահուն սերնդափոխություն ապահովելու հարցը հիմնարար նշանակություն ունի Հայաստանի Հանրապետությունում գիտության ոլորտի առաջադեմ զարգացման համար։ Հայաստանում հետազոտության հետազոտական ​​հիմքը թերի է, չկա էլեկտրոնային կրթական տվյալների շտեմարանների և գրադարանների ցանց, համալսարանական հաստատություններ։ Գիտական ​​հրատարակչական գործունեությունը չի համապատասխանում միջազգային չափանիշներին։ Գրեթե անհնար է հրատարակել երիտասարդ գիտնականի մենագրություն կամ մասնակցել միջազգային գիտաժողովների։ Ուսումնասիրության արդյունքները ցույց են տալիս, որ նախորդ տարիներին գիտական ​​հրապարակումների քանակը եղել է ՝ 1) պետական ​​գիտական ​​կազմակերպությունների և համալսարանների անձնագրային տվյալների համաձայն, 2011-2014 թվականներին տարեկան հրապարակվել է միջինը 4,464 գիտական ​​հոդված, 3 հիմնական արդյունքներից դիսերտացիաների, ինչպես նաև 332 գրքերի և մենագրությունների գիտական ​​ամսագրերում հոդվածների տպագրման համար ընդունելի։ Այս ցուցանիշները 2011-ին կազմել են 4,362 և 273, իսկ 2014-ին ՝ 4,619 և 437։ Վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ գիտական ​​հոդվածների թիվն աճել է շուրջ 6% -ով, իսկ գրքերի ու մենագրությունների քանակը `60% -ով։ 2) Համաձայն SJRSCImago Journal & Country Rank 4-ի, 2016 թվականի հուլիսի 30-ի դրությամբ, ըստ SJRSC-Simago Journal and Country Rank 4 կայքի, 5 201, ինչը 56% -ով ավել է նախորդ հինգ տարիների համեմատ. 182 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ 2006-2010 թվականներին հրատարակվել է 3 323։ Նման աճը մոտ 1,75 անգամ ավելին է, քան Scopus տվյալների շտեմարանում ընդգրկված 231 երկրներում ընդհանուր հրատարակությունների թվի աճը 2011-2015 թվականների համար 2006-2010 թվականների համեմատ, ինչը կազմում է մոտ 32%։ Հայաստանում գիտական ​​աշխատությունների թիվը 2013-2015 թվականներին կազմել է համապատասխանաբար 1034, 1066 և 953։ Վերոնշյալ ցուցանիշները ցույց են տալիս, որ Հայաստանում մարդկային կապիտալի ներուժը բավականին բարձր է, բայց այն արդյունավետ չի կառավարվում գիտության ոլորտում։ 2011-2015 թվականներին աճել է նաև միջազգային համագործակցության շրջանակներում հայ հետազոտողների համահեղինակած գիտական ​​աշխատությունների մասնաբաժինը. Տարեկան միջին արժեքը կազմել է 57,5% 2011-2015թթ., Իսկ 54,0% 2006-2010թթ. Այդ ցուցանիշը 2013-2015 թվականներին կազմել է համապատասխանաբար 56.4, 58.4 և 63.0։ 2) 2006-2015 թվականներին հայկական հետազոտական ​​կազմակերպությունների և համալսարանների կողմից հրատարակված գիտական ​​աշխատությունների (փաստաթղթերի) քանակը և միջազգային համագործակցության շրջանակներում հրապարակվածների մասնաբաժինը ըստ SJR-SCImago Journal & Country Rank (30.07.2016) ի)։ 3) Համաձայն Web of Science- ի InCites տվյալների բազայի `Հայաստանի Հանրապետության գիտական ​​կազմակերպությունների և համալսարանների կողմից 2011-2015 թվականներին ներառված գիտական ​​հոդվածների քանակը, որոնք ներառվել են Web of Science- ում, կազմել է 3827։ , իսկ 2006-2010 թվականներին ՝ 2 549, աճը կազմել է մոտ 50 տոկոս (ըստ 2016 թվականի օգոստոսի 8-ի տվյալների)։ Գիտական ​​հոդվածների քանակը 2011-2015 թվականներին կազմել է համապատասխանաբար 713, 837, 744, 727 և 806։ Ստորև բերված է ՀՀ-ում բուհերի կառավարման մեխանիզմի վերաբերյալ 2014-2015-2016թթ. Զեկույցի հիման վրա կատարված հետազոտության արդյունքների աղյուսակ, որը հաստատում է վերոհիշյալ խնդիրների առկայությունը և անհրաժեշտությունը։ դրանց լուծման համար։

example305

example305

Աշխատանքում ներկայացվում են Mathematica միջավայրում դիֆերենցիալ հավասարումների և նրանց համակարգերի լուծման հնարավորությունները։ Դիտարկվում են մի շարք օրինակներ, որոնք լավագույնս են բացահայտում այդ հնարավորությունները, կիրառվում են միջոցները՝ ապահովելու արդյունքների դիտողականությունը։

1. Ներածություն։ Դիֆերենցիալ հավասարումները չափազանցկարևոր դեր ունեն ժամանակակից մաթեմատիկայում և նրակիրառություններում [1]։ Դիֆերենցիալ հավասարումների ընդհանուրտեսությունը ներառում է երկու հիմնական դասեր՝ սովորական ևմասնական ածանցյալներով։ Մեծ կարևորություն ունեն դիֆերենցիալհավասարումների ինչպես ճշգրիտ (անալիտիկ), այնպես էլ թվայինլուծումներըզարգացմանըզուգընթաց՝ այժմ լայն տարածում ունեն մի շարք համակարգչայինհամակարգեր (Mathematica, Mathcad, Maple, Matlab և այլն), որոնքհնարավորություն են ընձեռում լուծել ինչպես պարզ, այնպես էլ բարդգիտատեխնիկական խնդիրներ։ Սակայն Wolfram Researchընկերության Mathematica բազմաֆունկցիոնալ ինտեգրված փաթեթըառաջատարներից է՝ իր ընձեռած ինչպես հաշվողական, այնպես էլգրաֆիկական վիզուալացման հնարավորություններով [4-12]։ Համակարգչայինմիջոցների[2,3]։ լուծմանյուրացումըհավասարումներիուսումնասիրողներիՍույն աշխատանքը նվիրված է Mathematica միջավայրումդիֆերենցիալհնարավորություններիներկայացմանը։ Այդ նպատակով դիտարկվում են մի շարք հետաքրքիրխնդիրներ [13,14], որոնք լուծվում են դրանց կիրառմամբ։ Միաժամանակօգտագործվում են գրաֆիկական վիզուալացման միջոցները, որոնքառավել արդյունավետ են դարձնում դասավանդման գործընթացը ևնյութիկողմից։ Աշխատանքըմեթոդական առումով հետաքրքրություն է ներկայացնում. այն կազմվածէ Mathematica փաթեթի դասավանդման փորձի հիման վրա և կարող էկիրառվել դրա դասավանդման հետագա գործընթացում։ լուծմանստանդարտմիջոցները Mathematica միջավայրում։ Mathematica միջավայրում ինչպեսսովորական, այնպես էլ մասնական ածանցյալներով դիֆերենցիալհավասարումների և դրանց համակարգերի լուծման համար առկա ենDSolve և NDSolve օպերատորները։ DSolve օպերատորն ունիկոդավորման հետևյալ ձևաչափերը [6-8].2. Դիֆերենցիալհավասարումների անհայտ ֆունկցիայինկատմամբ սովորական դիֆերենցիալ հավասարման անալիտիկլուծումը, - ստանում է անհայտֆունկցիայի նկատմամբ սովորական դիֆերենցիալ հավասարմանանալիտիկ լուծումը [ - ստանում է] միջակայքում,ստանումէփոփոխականիցհավասարումների համակարգի անալիտիկ լուծումը,սովորականկախված անկախդիֆերենցիալ- ստանում է մասնականածանցյալներով դիֆերենցիալ հավասարման լուծումը,վերադարձնումմասնական ածանցյալներով դիֆերենցիալ հավասարման լուծումըտիրույթում։ էՎերոնշյալ բոլոր դեպքերում արտածվում են դիֆերենցիալհավասարումների կամ դրանց համակարգերի ընդհանուր լուծումները,որոնք պարունակում են c[k] ինտեգրման հաստատուններ։ Այն դեպքում,երբ տրված են նաև եզրային և/կամ նախնական պայմաններ,վերջիններս որպես հավասարումներ կցվում են դիֆերենցիալհավասարմանը կամ դրանց համակարգին, ինչի արդյունքում արդենկարտածվեն մասնավոր լուծումները։ Նշենք DSolveօպերատորիհետկապվածմիքանիյուրահատկություններ.-ը տալիս է լուծումներ-ի համար,-ըևհավասարումներըփոխարինելով -ով՝ կստանանք լուծումներ -ի նկատմամբ։ • Դիֆերենցիալեզրային պայմաններըմուտքագրվում են <ձախ մաս>==<աջ մաս> տեսքով, իսկ դրանումմասնակցող ածանցյալները կարելի է գրել՝ օգտվելով D կամ Darivativeօպերատորներից։ -ում մասնակցող հավասարումների համակարգը կարող էպարունակել նաև հանրահաշվական հավասարումներ, որոնք հանդեսկգան որպես լրացուցիչ պայմաններ՝ այնպես, ինչպես մասնավորաբարեզրային և/կամ նախնական պայմանները։ նաևդիֆերենցիալհավասարումներ։ Դանդաղող դիֆերենցիալ հավասարումների դեպքումնախնական ֆունկցիաները տրվում ենդանդաղող տեսքով։ կարողլուծել-ըէ-ը երբեմն արտածում է ենթադրյալ լուծումներ Solve-ի միջոցով։ -ի կողմից տրվածլուծումները երբեմն պարունակում ենինտեգրալներ, որոնց համար հնարավոր չէ պարզել նախնականֆունկցիաները։ • WhenEvent[event, action]-ը կարող է ընդգրկվել հավասարումների մեջ`նշելով գործողությունը, որը իրականանում է, երբ event-ը տեղի ունի։ DSolve օպերատորի նկատմամբ կիրառելի են որոշ ընտրույթներ,որոնք կարգավորում են հաշվարկային գործընթացները։ Նշենքհիմնականները՝Assumptions - թույլ է տալիս պարամետրերի և անկախ փոփոխականինկատմամբ պայմաններ սահմանել,GaneratedParameters- թույլ է տալիս փոխել ինտեգրման հաստատունը՝սահմանելով համապատասխան իդենտիֆիկատոր։ NDSolve օպերատորի կոդավորման ձևաչափերն են [6-8].էդիֆերենցիալ հավասարմանմիջակայքումսովորական- ստանում է մաս փոփոխականիստանում լուծումընական ածանցյալներովդիֆերենցիալհավասարմանլուծումը ուղղանկյուն տիրույթում։ դիֆերենցիալներովդիֆերենցիալ հավասարումների համակարգի լուծումը։ -ստանում է մասնական ածանցյալ տիրույթում։ -ստանում է մասնական ածանցյալներովհավասարմանլուծումըՆշենք, որ օպերատորն արտածում է թվային լուծում,ուստի այս օպերատորը կիրառելի է միայն մասնավոր լուծման որոշմանդեպքում, այսինքն՝ երբ տրված են եզրային և/կամ նախնականպայմաններ։ արդյունքըInterpolatingFunction տեսքով։ Այս օպերատորի նկատմամբ ևս կիրառելիեն մի շարք ընտրույթներ, որոնք միջամտում են հաշվարկայինգործընթացին։ վերադարձնումՕպերատորըէ3. Դիֆերենցիալ հավասարումների և դրանց համակարգերիմիջավայրում։ հնարավորություններըլուծման3.1. Սովորական դիֆերենցիալ հավասարումներ։ ԼուծելՌիկկատիիլոգիստիկհավասարումը՝ որտեղ , և կառուցել գրաֆիկը։ Mathematica միջավայրում այն կլուծենք հետևյալ կերպ`Գրաֆիկը կառուցենք տարբեր նախնական արժեքների համար` a-ին տալով տարբեր արժեքներ.Կարտածվի նկ.1-ում բերված գրաֆիկը։ 3.1.2 Ուսումնասիրել դինամիկ համակարգի փուլային պատկերը.Լուծենք դիֆերենցիալ հավասարումների համակարգը։ Արդյունքում կստանանքԱյնուհետև արտածենք լւծումների գրաֆիկներըԱրդյունքում կարտածվի նկ. 2-ը։ 3.2. Հիբրիդ դիֆերենցիալ հավասարումներ։ 3.2.1 Դիտարկենք սինուս ֆունկցիայի գրաֆիկի ալիքների շտկմանխնդիրը.Կառուցենք ստացվածի գրաֆիկը`Կարտածվի նկ. 3-ը։ 3.2.2. Կառուցենք աստիճաններով ներքև ցատկող գնդակի մոդելը.Կառուցելով համապատասխան գրաֆիկը՝ կստանանք նկ. 4-ը.որոշ տարրերիիներցիայի առկայությունը(օրինակ`էլեկտրական ազդանշան),3.3. Դանդաղող դիֆերենցիալ հավասարումներ։ Զանգվածի,էներգիայի, տեղեկույթի փոխանցման վրա հիմնված բազմաթիվգործընթացներ ուղեկցվում են դանդաղմամբ կամ ուշացմամբ։ Այդդանդաղումը կարողէ ունենալ ամենատարբեր պատճառներ`փոխներգործության տարածման արագության տարածման սահմանափակությունը«մարդ-մեքենա»համակարգի նյարդային և մկանային ազդակների «ոչ ակնթարթայնությունը»,(օրինակ`շղթաներում), տեխնոլոգիականինդուկտիվությունըգործընթացների սահմանափակ արագությունը(օրինակ` շարժիչիայրումը) և այլն։ Այս պատճառով որոշ գործընթացներ չեն կարողնկարագրվել սովորական դիֆերենցիալ հավասարումների միջոցով։ Սրա հետ կապված` առաջանում է անհրաժեշտություն դիտարկելհավասարումներ, որոնցում անհայտ ֆունկցիան հանդես է գալիսարգումենտի տարբեր արժեքների դեպքում։ Այդպիսի հավասարումներից են դանդաղող արգումենտով դիֆերենցիալ հավասարումները, որոնց լուծման հնարավորություններին էլ կանդրադառնանք։ էլեկտրականՈւսումնասիրենք դինամիկ համակարգում քաոսի սկիզբը, որըբնութագրվում է դանդաղող դիֆերենցիալ հավասարմամբ.Արդյունքում արտածվում է նկ. 5-ը։ 3.4. Մասնական ածանցյալներով դիֆերենցիալ հավասարումներ։ 3.4.1 Լուծել տրված նախնական պայմանինբավարարող,մասնական ածանցյալներով դիֆերենցիալ հավասարումը՝ Կառուցենք համապատասխան 3D գրաֆիկը.Արտածվում է նկ. 6-ը։ 3.4.2 Լուծել տրված նախնական պայմանինբավարարող,մասնական ածանցյալներով դիֆերենցիալ հավասարումը՝ Կառուցենք համապատասխան եռաչափ գրաֆիկը.Կստանանք նկ. 7-ը։ 3.4.3 Լուծել տրված նախնական պայմանինբավարարող,մասնական ածանցյալներով դիֆերենցիալ հավասարումը՝ Այնուհետև ստանանք գրաֆիկը (նկ. 8)։ Արտածենք նաև համապատասխան եզրագծային գրաֆիկը (նկ. 9).3.4.4 Ներկայացնենք մասնական ածանցյալներով դիֆերենցիալհավասարման լուծման օրինակ և կառուցենք գրաֆիկը (նկ. 10). Նշենք, որ Mathematica միջավայրում 4 փոփոխականով մասնականածանցյալներով դիֆերենցիալ հավասարումները չեն լուծվում։ 3.5. Դիֆերենցիալ հավասարումների համակարգեր։ 3.5.1 Ներկայացնենք հաստատունգծայինհամասեռ դիֆերենցիալ հավասարումների համակարգերի լուծմանօրինակներ։ գործակիցներովԿառուցելով գրաֆիկը՝ կստանանք նկ. 11-ը.3.5.2. Ներկայացնենքգծային անհամասեռհավասարումների համակարգերի լուծման օրինակներ։ դիֆերենցիալԿառուցենք գրաֆիկը, կստանանք նկ. 13-ը։ լուծմանլայնհնարավորություններ4. Եզրակացություն։ Mathematica միջավայրը սովորական ևմասնական ածանցյալներով դիֆերենցիալ հավասարումների և դրանցհամակարգերիունի։ Աշխատանքում ներկայացված օրինակները բացահայտում և մատչելիկերպով են ներկայացնում այդ հնարավորությունները և կարող ենկիրառվել Mathematica փաթեթիժամանակ։ Առանձնակի նշանակություն ունի այն հանգամանքը, որ աշխատանքումզուգակցված գործածվում են նաև գրաֆիկական վիզուալացմանհնարավորությունները՝ կիրառված դիֆերենցիալ հավասարումներիլուծման արդյունքներն առավել մատչելի և տեսանելի դարձնելունպատակով։ Աշխատանքն արժեքավոր է մեթոդական տեսանկյունից։

example1567

example1567

Սույն հետազոտության շրջանակներում ուսումնասիրվել է ընտանեկան բռնությունը որպես բռնության տարատեսակ, ինչպես նաեւ ընտանեկան բռնության քրեաիրավական բնութագիրը։ Ուսումնասիրվել է ընտանեկան բռնության վերաբերյալ օրենսդրության զարգացման օրինաչափությունները, համեմատաիրավական վերլուծության է ենթարկվել օտարերկրյա պետությունների համապատասխան օրենսդրությունը, դրա առանձնահատկությունները եւ դրա կիրառումը ապահովող երաշխիքները։ Ներկայացվել է այս ինտիտուտին վերաբերող հիմնահարցեր եւ առաջարկվել դրանց գիտականորեն հիմնավորված լուծումներ եւ արդյունավետ մեխանիզմներ։

Ընտանեկան բռնությունը ժամանակակից հասարակության ամենահրատապ խնդիրներից մեկն է, քանի որ այն վերաբերում է ընտանեկան հարաբերություններին և իրականացվում է նրանց կողմից, ում զոհը վստահում է, սիրում և ումից օգնություն և աջակցություն է ակնկալում։ Ընտանեկան բռնությունը բնորոշ է բոլոր երկրներին ՝ առանց բացառության։ Պետությունները փորձում են ընտանեկան բռնության դեմ պայքարել տարբեր միջոցներով, այդ թվում ՝ քրեական օրենսդրությամբ։ Ընտանեկան բռնությունը որպես հանցագործություն վերաբերող հատուկ հոդվածներ ներառում են Վիետնամը, Հոնդուրասը, Դոմինիկյան Հանրապետությունը, Հնդկաստանը, Իսպանիան, Չինաստանի People'sողովրդական Հանրապետությունը, Կոլումբիան, Մեքսիկան, Պանաման, Պարագվայը, Սերբիան, Սալվադորը, Սան Մարինոն, Սլովակիան և Սլովակիան։ Քրեական օրենսգրքում [1], [էջ 190]։ ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆ առարկաների վերաբերյալ։ և օբյեկտի հատկությունները ՝ հատուկ պարամետրեր սահմանելով։ Օրինակ, Կոլումբիայի Քրեական օրենսգրքի 229-րդ հոդվածի համաձայն, ընտանեկան բռնության մասին հոդվածով նախատեսված պատիժը կիրառվում է, եթե հանցագործի գործողությունները հանգեցնում են այլ հոդվածներով նախատեսված ավելի խիստ պատժի։ Իսպանական քրեական օրենսգրքի ընդհանուր մասը, բացի ծանրացնող և մեղմացնող հանգամանքներից, նախատեսում է նաև խառն ազգակցական հանգամանքներ։ Այսպիսով, Իսպանիայի քրեական օրենսգրքի 23-րդ հոդվածի համաձայն ՝ կախված արարքի ձևից, դրդապատճառներից և հետևանքներից ՝ ծանր պատասխանատվություն կարող է հանդիսանալ այն փաստը, որ զոհը եղել է հանցագործի ամուսինն է կամ եղել է այն անձը, որի հետ հանցագործը ունեցել է կայուն հուզական հարաբերություններ։ կամ բարձրանացող և իջնող ազգական կամ հանցագործի կամ ամուսնու / ամուսնու կամ հանցագործի հետ ապրող անձի կենսաբանական կամ որդեգրված երեխաներ։ Ֆրանսիայի քրեական օրենսգրքի 222 1 1 հոդվածը նախատեսում է խոշտանգումների և այլ դաժան, անմարդկային կամ նվաստացուցիչ վերաբերմունքի կամ պատժի հանցագործություն, որը պատժվում է մինչև տասնհինգ տարի ազատազրկմամբ։ Գործողությունը պատժվում է ցմահ ազատազրկմամբ, եթե այն զուգորդվում է կամ սպանությունից կամ բռնաբարությունից բացի այլ հանցագործության հետ է կապված (հոդված 222 2 2)։ Օրենսգրքի 222-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված արարքը համարվում է ծանրացուցիչ հանգամանքով, եթե, ի թիվս այլ ծանրացուցիչ հանգամանքների, զոհը արյան ազգական է, որդեգրող հայր, մայր, ամուսին կամ կին, վեր կամ վար ազգակից։ Նույն հոդվածի 7-րդ մասը նախատեսում է բռնությամբ անզգուշությամբ մահ պատճառելը, որի ծանրացուցիչ հանգամանքը արյան հարազատի, որդեգրող հոր կամ մոր, ամուսնու կամ կնոջ, վեր կամ վար հարազատի նկատմամբ արարքի կատարումն է։ Ի տարբերություն օտարերկրյա քրեական օրենսդրության, որը նախատեսում է ընտանեկան բռնության կամ ծանրացնող հանգամանքներ ընտանիքի անդամի կողմից մարդկության դեմ ուղղված հանցագործությունների մասին հոդվածներով, ՀՀ օրենսգիրքը չի սահմանում ընտանեկան բռնության առանձին հանցագործություն կամ չի համարում դա ծանրացուցիչ հանգամանք, բացառությամբ երեխաների նկատմամբ կատարված որոշ հանցագործությունների։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի մարդկության դեմ ուղղված հանցագործություններին վերաբերող բաժնի որոշ հոդվածներ բնութագրվում են որպես ընտանիքի անդամների կողմից միմյանց նկատմամբ բռնության առանձին դրսեւորումներ։ Դրանք են ՝ սպանություն (հոդված 104), սպանություն, որը կատարվել է ծայրահեղ հուզական աղետալի վիճակում (հոդված 105), մոր կողմից նորածին երեխայի սպանություն (հոդված 106), ինքնասպանություն (հոդված 110), ինքնասպանության մտադրություն (հոդված 111)։ Հոդված 10), դիտավորությամբ ծանր մարմնական վնասվածք հասցնելը (հոդված 112), դիտավորությամբ միջին ծանրության մարմնական վնասվածք հասցնելը (հոդված 113), դիտավորությամբ առողջությանը առողջությանը թեթեւ վնաս պատճառելը (հոդված 117), ծեծելը (հոդված 118), անօրինական ազատազրկումից ազատազրկումից (Հոդված 133), սպանության սպառնալիք, ծանր մարմնական վնասվածք հասցնելու կամ գույքը ոչնչացնելու համար (հոդված 137), բռնաբարություն (հոդված 138), սեռական բռնություն (հոդված 139), սեռական ակտերի հարկադրանք (հոդված 140) հոդված), սեռական հարաբերություն անձի հետ տասնվեց տարեկան չլրացած կամ տասնվեց տարեկան չլրացած անձի նկատմամբ սեռական գործողություններ (հոդված 141), անպարկեշտ արարքներ (հոդված 142) և այլն։ Անդրադառնալով ընտանեկան բռնության և քրեական բռնության փոխհարաբերություններին `հարկ է նշել, որ չնայած այն հանգամանքին, որ 13« ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ «քրեական բռնություն» տերմինը շրջանառության մեջ դնելու անհրաժեշտությունը վաղուց է առաջացել, ՀՀ քրեական օրենսդրությունը դեռ չի նախատեսում իրավական սահմանում։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի Հատուկ մասի բազմաթիվ հոդվածներ նախատեսում են «բռնություն», «բռնի գործողություններ», «բռնություն վտանգավոր / կյանքին սպառնացող / ոչ վտանգավոր»։ Այնուամենայնիվ, բռնության հասկացությունը հստակեցված չէ ինչպես միջազգային իրավական փաստաթղթերում, այնպես էլ ՀՀ քրեական օրենսդրությունում։ Քրեական իրավունքի ոլորտում հստակեցված է «բռնություն» հասկացության բովանդակությունը։ Այնուամենայնիվ, նույնիսկ այս պայմաններում տարաձայնություններ կան տարբեր հեղինակների դիրքորոշումների միջև [2, p. 4]։ Մասնագիտական ​​գրականության մեջ կան բռնության տարատեսակ մեկնաբանություններ։ Օրինակ, Պ.Ն. Նազարովը նշել է, որ «քրեական իմաստով բռնությունը գործողություն է, որը կատարվել է կամավոր, հասարակության համար վտանգավոր, անօրինական, մեղավոր, ֆիզիկական կամ հոգեբանական ուժ, որը խախտում է հասարակական կապերը, որոնք պաշտպանված են հատուկ մասում սահմանված նորմերով։ քրեական օրենսգիրքը և նրանց վնաս է հասցնում »։ կամ դրանք սպառնալիքի տակ է դնում ՝ արտահայտվելով օրենքով սահմանված դրա ծավալի և ինտենսիվության սահմաններում »[3, p. 91]։ Ա.Ա.Պիոնտկովսկին գրում է, որ քրեական իրավունքի դոկտրինայում «անհատի վրա բռնի ազդեցությունը կայանում է նրա ցանկություններին հակառակ գործողություններ կատարելու ցանկացած հարկադրանքի մեջ» [4, էջ. 161]։ Եթե ​​մենք հիմնված ենք բռնության քրեական դոկտրինի վրա, ապա բռնությունը պետք է դիտարկվի անձի ոլորտում, քանի որ այն օգտագործվում է միայն անձի նկատմամբ այս կամ այն ​​հատուկ հանցագործություն կատարելու ժամանակ։ ՀՀ Բռնության սահմանումը տալով ՝ Բազարովն ընդգծում է դրա կանխամտածված բնույթը և դրա ուղղակի կամ անուղղակի օգտագործման հնարավորությունը։ «Բռնությունը ֆիզիկական ուժի դիտավորյալ կիրառում է (մկանային ուժի կամ ցանկացած զենքի, այլ առարկաների կամ նյութերի, հոգեկան հիվանդների, անչափահասների կամ կենդանիների օգնությամբ) մեկ այլ անձի նկատմամբ և ուղղված է անձի ֆիզիկական անձեռնմխելիության խախտմանը, առողջությանը վնաս հասցնելուն կամ կյանք »[5, էջ 42-43]։ Չնայած բռնության տարբեր սահմանումները ներառում են քրեական բռնության տարբեր առանձնահատկություններ, դրանք բոլորն ունեն մեկ ընդհանուր բան ՝ ֆիզիկական կամ հոգեբանական ազդեցություն այլ անձի վրա։ Ավելին, անշունչ իրերի (մասնավորապես գույքի), կենդանիների, կազմակերպության ՝ որպես իրավաբանական անձի և, վերջապես, սեփական անձի նկատմամբ ուժի գործադրումը ներառված չէ բռնության հասկացության մեջ։ Այսինքն ՝ միայն անձը կարող է բռնության առարկա դառնալ։ Ըստ Դ.Հունանյանի, բռնություն հասկացության սահմանումը միանգամայն հնարավոր է, և դրա առկայությունը քրեական օրենսդրությունում և՛ գիտական, և՛ գործնական անհրաժեշտություն է, և նա տվել է քրեական բռնության հետևյալ սահմանումը. «Բռնությունը դա դիտավորյալ, կամքի կամքին հակառակ կամ ուրիշի կամքը հաշվի չառնելու գործողություն է, որը անօրինական կերպով զրկել է մեկին կյանքից, սահմանափակել ուրիշի ազատությունը կամ վնասել ուրիշի առողջությանը կամ պատճառել ֆիզիկական ցավ, ֆիզիկական կամ հոգեկան տառապանքներ և հանցագործություն կատարելու նպատակով »[2, էջ 177]։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի նախագիծը 1-ին հոդվածի 1-ին մասի 9-րդ կետում ամրագրում է բռնության հետևյալ սահմանումը. «Բռնություն. Դիտավորյալ ֆիզիկական հարձակում այլ անձի վրա կամ նրան այդպիսով ֆիզիկական կամ հոգեկան վնաս հասցնել, որն արվում է նրա կամքին հակառակ կամ նրա կամքը անտեսելով »[6]։ Բոլոր սահմանումների ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ կան հանցագործության բռնության մի քանի տեսակներ ՝ կյանքին սպառնացող բռնություն, առհասարակ բռնություն, առողջության համար վտանգավոր բռնություն, կյանքին չսպառնացող բռնություն, կյանքին սպառնացող բռնություն, բռնություն և այլն։ Ելնելով վերոգրյալից ՝ առաջարկվում է «բռնությունը» սահմանել հետևյալ կերպ. «Բռնությունը դիտավորյալ ֆիզիկական / հոգեբանական ազդեցություն է այլ անձի անատոմիական ամբողջականության, ազատության կամ անձեռնմխելիության վրա, կամ դրանով իսկ հասցնելով նրան ֆիզիկական կամ հոգեկան վնաս իր դեմ կամ նրա կամքը »։ Այս սահմանումը բռնության մեջ ավելի ամբողջական է և գործնականում ավելի լայն կիրառում կտա։ Ընտանեկան բռնությունը, լինելով բռնության տեսակ, ունի ինչպես քրեական, այնպես էլ ոչ քրեական դրսեւորումներ։ Ընտանեկան բռնության որոշակի դրսևորումները քրեորեն պատժելի են, և որոշ դրսևորումներ չեն համարվում հանցագործություն կամ հանդիսանում են զանցանքներ կամ այլ հանցագործություններ ՝ հանրության համար վտանգավոր հետևանքների պակաս կարևորության պատճառով։ Հետևաբար, քրեական օրենսդրությամբ արգելված ընտանեկան բռնության դրսևորումները և քրեական բռնության հարաբերակցությունը պարզելու համար անհրաժեշտ է համեմատության մեջ բացահայտել դրանց առանձնահատկությունները։ Ելնելով քրեական բռնության վերը նշված սահմանումներից և առանձնահատկություններից, ինչպես նաև քրեական բռնության և ընտանեկան բռնության առանձնահատկությունները համեմատելուց, մենք կարող ենք վստահորեն հայտարարել, որ ընտանեկան բռնությունը բռնության տեսակ է, և քրեական օրենսդրությամբ արգելված դրա հրապարակավ վտանգավոր ձևերը տեսակ են։ հանցավոր բռնություն։ Այսինքն ՝ հանցագործության և ընտանեկան բռնության հարաբերակցությունը ամբողջի և մասի հարաբերակցության մեջ է։ Ընտանեկան բռնությունը բնութագրվում է հանցավոր բռնությունը բնութագրող բոլոր հիմնական հատկանիշներով. Դիտավորյալ արարք, անօրինականություն, գործողություն ընդդեմ մեկի կամքի կամ հաշվի չառնելով ուրիշի կամքը, ուղղված անձի դեմ և այլն։ Ինչպես քրեական, այնպես էլ ընտանեկան բռնության օբյեկտը սոցիալական կապերն են ՝ ուղղված մարդու կյանքի, առողջության, ֆիզիկական ազատության և ֆիզիկական ցավերից, ֆիզիկական և հոգեկան տառապանքներից անձեռնմխելիությանը պաշտպանելուն։ Համենայն դեպս, հանցագործության առարկա հանդիսացող հասարակության հետ կապի առարկա հանդիսացող արժեքներն ու ապրանքներն են մարդու կյանքը, առողջությունը, ֆիզիկական ազատությունն ու անձեռնմխելիությունը, պաշտպանությունը ֆիզիկական ցավից, ֆիզիկական և հոգեկան տառապանքներից։ Հանցավոր բռնության և ընտանեկան բռնության անմիջական ազդեցության առարկա է համարվում այն ​​անձը, ով միևնույն ժամանակ հանդիսանում է հանցավոր բռնության օբյեկտ հանդիսացող հասարակական հարաբերությունների մասնակից և որոշակի արժեքի կամ բարիքի ուղղակի կրող։ Այսպիսով, մարդասպանություն գործելով ՝ անձը ազդում է մեկ այլ մարդու վրա, որը նույնպես մարմնավորում է կյանքի արժեքը։ Այսինքն ՝ հանցավոր բռնության և ընտանեկան բռնության արդյունքում միշտ վնասվում է այն օբյեկտի արժեքը, որի հետևանքով առաջացել է բռնության օբյեկտ հանդիսացող հասարակական կապը։ Քրեական բռնության առարկա կարող է համարվել առողջ ֆիզիկական անձ, ով քրեական բռնություն կատարելու պահին լրացել է քրեական օրենսդրությամբ սահմանված տարիքում։ Իհարկե, հանցավոր բռնության դեպքում կիրառվում են նաև հատուկ առարկայի և մեղսակցության գաղափարներ։ Ընտանեկան բռնության առարկան միշտ էլ առանձնահատուկ է, քանի որ քրեական օրենսդրությամբ արգելված արարքը կատարում է ընտանիքի անդամ հանդիսացող անձը։ Օրինակ ՝ սեռական բնույթի հանցագործություններում այդպիսի ձևակերպում որպես ծանրացուցիչ հանգամանք հետևյալն է. «Այն կատարվել է տասնութ տարին չլրացած անձի նկատմամբ ծնողի կամ մանկավարժի, կրթական կամ բժշկական կամ ուսումնական հաստատության աշխատողի կամ այլ անձի կողմից, ունի իր դաստիարակության կամ խնամքի պատասխանատվությունը »։ Այսինքն ՝ նույնիսկ խորթ երեխաները կամ ընտանիքի մյուս անդամները, ովքեր պատասխանատու են իրենց դաստիարակության կամ խնամքի համար, նույնպես այս հանցագործության հատուկ առարկան են։ ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Վերջապես, և՛ քրեական, և՛ ընտանեկան բռնությունը միջոցներից մեկն է, որով մարդու բազում հիմնական իրավունքներ, մասնավորապես ՝ կյանքի իրավունքը, կարող են ոտնահարվել և, ընդհանուր առմամբ, վնաս հասցնել մի շարք ապրանքների, ինչպիսիք են մարդու առողջությունն ու ազատությունը։ Հեռուն գնացող հետեւանքներն ավելին են։ Այսպիսով, վերոգրյալի հիման վրա կարող են արվել հետևյալ առաջարկությունները. Քրեական Արտասահմանյան երկրների, մասնավորապես ՝ Իսպանիայի, Կոլումբիայի, Ֆրանսիայի քրեական օրենսդրություններում ընտանեկան բռնությունը նախատեսվում է և՛ որպես ինքնուրույն հանցագործություն, և՛ որպես ծանր հանցագործություն ՝ բռնություն բռնելով ընտանիքի անդամների նկատմամբ։ Հետապնդման առանձին դրսևորումները որակվում են ՀՀ քրեական օրենսգրքի մարդկության դեմ ուղղված հանցագործությունների բաժնի որոշակի հոդվածներով։ Դրանք են ՝ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 104-րդ, 105-րդ, 106-րդ, 108-րդ, 110-րդ, 111-րդ, 112-րդ, 113-րդ, 114-րդ, 115-րդ, 116-րդ։ 117-րդ, 118-րդ, 119-րդ, 123-րդ, 124-րդ, 131-րդ, 133-րդ, 135-րդ, 136-րդ, 137-րդ, 138-րդ, 139-րդ, 140-րդ `141, 142 և 142 հոդվածներ, ուստի անհրաժեշտ է լրացնել հոդվածները, որոնք նախատեսված են մարդկության դեմ հանցագործությունների բաժնում։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի `ծանրացուցիչ հանգամանքներ նախատեսող մասով` հետևյալ բովանդակությամբ. «ընտանիքի անդամի կողմից կատարված» `ընտանիքի անդամների շրջանակը հատուկ սահմանելով կամ հղում անելով.« Ընտանեկան բռնության կանխարգելման մասին »ՀՀ օրենքի 4-րդ հոդվածում տրված սահմանմանը , Ընտանեկան բռնության զոհերի պաշտպանություն և ընտանեկան համերաշխության վերականգնում Քում ՀՀ քրեական օրենսգրքում «բռնությունը» պետք է սահմանվի հետևյալ կերպ. , ։

example2308

example2308

Հոդվածում ուսումնասիրվում են առևտրային գաղտնիքի ռեժիմի խախտման համար պատասխանատվության հետ կապված որոշ հարցեր, ի մասնավորի` տեսական խնդիրները, օրենսդրական կարգավորման բացերն ու առկա հակասությունները։ Ըստ հեղինակի` քաղաքացիաիրավական պատասխանատվությունը վրա է հասնում առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվության հրապարակման, ապօրինի օգտագործման կամ այն ապօրինի մեթոդներով ստանալու համար, և պայմանավորված է նրա իրավատիրոջը պատճառված վնասների հատուցմամբ։

Առևտրի գաղտնի ռեժիմի խախտման համար պատասխանատվության որոշ խնդիրներ Առևտրի գաղտնի ռեժիմը տեղեկատվության գաղտնիության ռեժիմ է, որը հնարավորություն է տալիս տեղեկատվություն ունեցող անձին կամ օրինական տիրոջը մուտք գործել ծառայություն ՝ խուսափել ապրանքների օգտագործումից, խուսափել ավելորդ ծախսերից։ Այս ռեժիմը երրորդ անձանց կողմից խախտելու դեպքում խախտողը ենթակա է քաղաքացիական պատասխանատվության։ Կախված պահպանվող օբյեկտի առանձնահատկություններից, քննարկվող պատասխանատվությունն ունի որոշակի բնութագրեր, որոնք կքննարկվեն ստորև։ Առևտրային գաղտնիքի սեփականատիրոջ իրավունքների պաշտպանությունն իրականացվում է քաղաքացիական, աշխատանքային, վարչական և քրեական օրենսդրության նորմերին համապատասխան `գործող օրենսդրությանը համապատասխան։ Պետք է նշել, որ քաղաքացիական պատասխանատվությունը, սակայն, շատ ավելի «տարածված» է։ Բանն այն է, որ բացի առևտրի գաղտնի տեղեկատվության բացահայտման համար հանցագործություն պարունակող հանցագործություն կատարած անձին քրեական հետապնդումից բացի, չի բացառվում քաղաքացիական օրենսդրությամբ նախատեսված տեղեկատվության իրավատերերին փոխհատուցելու հնարավորությունը։ Քաղաքացիական պատասխանատվությունը կարող է ձեռք բերվել միաժամանակ, ինչպես կարգապահական, վարչական կամ իրավական պատասխանատվությունը։ Եկեք քննարկենք քաղաքացիական իրավունքի նորմերի հիման վրա առևտրային գաղտնիք կրողի իրավունքների պաշտպանության որոշ հարցեր։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 141-րդ հոդվածի 3-րդ մասը սահմանում է, որ առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկությունները պաշտպանվում են ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքով `այլ օրենքներով նախատեսված այլ ձևերով։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 14-րդ հոդվածը սահմանում է իրավունքների պաշտպանության ընդհանուր քաղաքացիական իրավունքի մեթոդները։ Բայց մենք չենք կարող չհամաձայնել։ Ա.Կրիկուն այն իմաստով, որ այս բոլոր մեթոդները չեն կարող օգտագործվել առևտրային գաղտնիքները պաշտպանելու համար [1]։ Այս տեսակետը հիմնավորող գիտնականներից կարելի է նշել Գ. Օտնյուկովան, ով կարծում է, որ առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվության քաղաքացիական պաշտպանությունը կարող է իրականացվել միայն տեղեկատվության իրավունքի ճանաչմամբ, իրավունքի խախտումից առաջ իրավիճակի վերականգնմամբ, իրավախախտումներ թույլ չտալու գործողություններով։ Տեղեկատվության կամ դրախտը վտանգելու իրավունք ՝ պետության գործողությունն անվավեր ճանաչելով պայմանագրով նախատեսված տույժը բռնագրավելով, որը խախտել է պայմանագրի կատարման ընթացքում հայտնի դարձած առևտրային գաղտնիքը չհրապարակելու պարտավորությունը (եթե պատիժը նախատեսված էր պայմանագրով) [2]։ LA Krikun- ը և G. Otnyukova- ն միանգամայն օրինական է համարում այն ​​փաստը, որ քաղաքացիական իրավունքների պաշտպանության բոլոր մեթոդների կիրառելիությունը առևտրային գաղտնիքի տիրապետողի իրավունքների պաշտպանության համար կապված է տեղեկատվության `որպես քաղաքացիական իրավունքի օբյեկտի առանձնահատկությունների հետ։ Անկասկած, առևտրային գաղտնի տեղեկատվություն կրողը կարող է օգտագործել այնպիսի միջոցներ, ինչպիսիք են իրավունքի ճանաչումը, վիճարկվող գործարքի անվավեր ճանաչումը կամ դրա անվավերության կիրառումը, անվավեր գործարքի անվավեր ճանաչման կիրառումը, բնեղեն պարտավորության կատարումը, և այլն Միաժամանակ պետք է ընդգծել, որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 14-րդ հոդվածով նախատեսված ցուցակը չի կարող սպառիչ համարվել։ Օրենքով նախատեսված այլ միջոցներ կարող են օգտագործվել առևտրային գաղտնի տեղեկատվություն տիրապետողի իրավունքները պաշտպանելու համար։ Առևտրային գաղտնիքի տիրապետողի իրավունքների ոտնահարման համար քաղաքացիական պատասխանատվությունը հիմնականում ուղղված է առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվության իրավատերերին փոխհատուցելուն, որը նա կրել է լիազորված անձանց կողմից բացահայտված տեղեկատվության օգտագործման արդյունքում։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 141-րդ հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն `առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվությունն ապօրինի կերպով ստացած անձինք պարտավոր են փոխհատուցել պատճառված վնասները։ Նման պարտավորությունը դրվում է նաև այն պայմանագրային կողմերի վրա, որոնք հրապարակել են (կամ) օգտագործել են պաշտոնական, առևտրային կամ բանկային տեղեկատվություն `խախտելով քաղաքացիական կամ աշխատանքային պայմանագիրը։ Նույն օրենսգրքի 1165-րդ հոդվածը, որը սահմանում է չբացահայտված տեղեկատվության ապօրինի օգտագործման համար պատասխանատվության կանոնները, սահմանում է. - Անօրինական հիմքերով չբացահայտված տեղեկատվություն ստացած և տարածքն օգտագործած անձը պարտավոր է փոխհատուցել այդ տեղեկատվության օրինական տիրոջը դրա ապօրինի օգտագործման արդյունքում պատճառված վնասները։ - Եթե այն անձը, որն օգտագործում է չբացահայտված տեղեկատվությունն ապօրինի կերպով ձեռք բերելու իրավունք չունեցող անձից, որի մասին ինքը չգիտեր և պարտավոր էր իմանալ (բարեխիղճ ձեռք բերող), ապա չբացահայտված տեղեկատվության օրինական տիրապետողն ունի բարեխղճորեն ձեռք բերողից փոխհատուցում պահանջելու իրավունք ՝ չբացահայտված տեղեկատվության օգտագործման հետևանքով։ Ձեռք բերողը գիտեր, որ դրա օգտագործումն անօրինական է։ - Անօրինականորեն չբացահայտված տեղեկատվություն ունեցող անձն իրավունք ունի պահանջելու, որ ապօրինի օգտագործողն անմիջապես դադարեցնի դրա օգտագործումը։ Այնուամենայնիվ, դատարանը, հաշվի առնելով չբացահայտված տեղեկատվության օգտագործման հարցում բարեխիղճ ձեռք բերողի կողմից կրած ծախսերը, կարող է թույլատրել դրա հետագա օգտագործումը ոչ բացառիկ լիցենզիայի պայմաններով։ - այն անձը, ով ինքնուրույն է ստացել չբացահայտված տեղեկատվությունը պարունակող տեղեկատվություն։ իրավունք ունի այդ տեղեկատվությունն ինքնուրույն օգտագործելու, անկախ համապատասխան չբացահայտված տեղեկատվություն կրողի իրավունքներից, և պատասխանատվություն չի կրում դրանց օգտագործման համար։ Նշված դրույթներն օրինականորեն ամրագրվել են նաև «Տնտեսական մրցակցության պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքի 16-րդ հոդվածում։ Ինչպես գիտենք, օրենսդրությունը պատասխանատվություն է նախատեսում առևտրային գաղտնիքների բացահայտման մեջ մեղավոր անձանց գործողությունների համար, բայց անձը կարող է պատահականորեն կամ սխալմամբ ստանալ առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվություն։ Այսպիսով, Օրենսգրքի 1165 3 3-րդ հոդվածը ներկայումս դատարանին իրավունք է վերապահում թույլատրել չբացահայտված տեղեկատվության անբարեխիղճ ձեռքբերողին այն հետագայում օգտագործել ՝ հաշվի առնելով դրա օգտագործման ծախսերը։ Այնուամենայնիվ, ըստ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի տասներորդ բաժնում փոփոխություններ կատարելու հայեցակարգի հեղինակների, ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը չի ամրագրում չբացահայտված տեղեկատվություն կրողի իրավունքը, այսինքն `պահանջել դադարեցնել չբացահայտված տեղեկատվության օգտագործումը։ բարեխիղճ ձեռք բերողից։ Միջազգային փորձը այլ բան է առաջարկում. Ծախս. Հանցագործի կատարած ծախսերը, անկախ չափից, էական պայման չեն հետագա օգտագործումը թույլ տալու համար, քանի որ դա չարաշահման հնարավորություն է ստեղծում։ Առաջարկվում է համապատասխան փոփոխություններ կատարել «Տնտեսական մրցակցության պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքում։ Մասնավորապես, օրենքի 16-րդ հոդվածը կարգավորում է չբացահայտված տեղեկատվության համար անբարեխիղճ մրցակցության հետ կապված հարաբերությունները, որոնք չեն համապատասխանում օրենսգրքի դրույթներին [3]։ Քանի որ առևտրի գաղտնի տեղեկատվությունը իրավատիրոջ համար կոմերցիոն արժեք է իր անտեղյակ ուժի շնորհիվ, իրավատիրոջ կողմից դրան չթույլատրված ցանկացած մուտք, հատկապես դրա հրապարակումը կամ օգտագործումը, կարող է էական վնաս պատճառել։ Ըստ մասնագետների, հրապարակված առևտրային գաղտնիքը մեկընդմիշտ կորչում է։ Այդ պատճառով անհրաժեշտ է ավելի մեծ ուշադրություն դարձնել առևտրային գաղտնիքներ պարունակող տեղեկատվության հրապարակմամբ իրավատիրոջը պատճառված վնասի հատուցման խնդրին։ Որոշ հեղինակներ կարծում են, որ առևտրի գաղտնիքի տիրապետողին պատճառված վնասը փոխհատուցվում է միայն մեղքի առկայության դեպքում [4], իսկ մյուս հեղինակները նշում են, որ օրենքը պատասխանատվություն չի նախատեսում առևտրային գաղտնի տեղեկատվության ապօրինի օգտագործման կամ բացահայտման համար [5]։ Չնայած դա հստակ նշված չէ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1165-րդ հոդվածում, մենք կարծում ենք, որ առանց մեղքի պատասխանատվության մատչելիությունը նախատեսված է միայն այն աշխատողների համար, ովքեր բացահայտում են առևտրի գաղտնի տեղեկատվությունը, որը պատկանում է գործատուին կամ նրա կապալառուներին։ Հետևաբար, դիտավորյալ կամ անզգուշությամբ գործողություններում անձի մեղավորության բացակայության դեպքում նա չի կարող պատասխանատվություն կրել առևտրային գաղտնիք պարունակող տեղեկատվության հրապարակման կամ ապօրինի օգտագործման համար։ Նման եզրակացությունը բխում է նաև ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 417 հոդվածի դրույթի վերլուծությունից, համաձայն որի `« պարտապանը պատասխանատվություն է կրում մեղավորության դեպքում պարտավորությունը չկատարելու և (կամ) ոչ պատշաճ կատարելու համար, եթե այլ բան նախատեսված չէ։ օրենք կամ պայմանագիր »։ Ի տարբերություն քրեական պատասխանատվության, ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1165-րդ հոդվածով նախատեսված քաղաքացիական պատասխանատվությունն, ըստ էության, ներառում է անզգուշությամբ գործողությունների պատճառով ապրանքային գաղտնիք իրավունքի տիրապետողին հասցված վնաս։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1165-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է, որ այն անձը, ով ապօրինի հիմքերով ստացել է, տարածել կամ օգտագործել է բացահայտված տեղեկատվությունը, պարտավոր է փոխհատուցել այդ տեղեկատվության օրինական տիրոջը `դրա ապօրինի օգտագործման պատճառած վնասների համար։ «Տնտեսական մրցակցության պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքի 16-րդ հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում է, որ համարվում է ձեռնարկատիրական գործունեության ցանկացած գործունեություն, որը հանգեցնում է չբացահայտված տեղեկատվության ձեռքբերմանը, օգտագործմանը կամ բացահայտմանը առանց դրա օրինական տիրոջ համաձայնության կամ բիզնեսի շրջանառության եղանակով։ անբարեխիղճ մրցակցության ակտ։ Դրանից կարելի է եզրակացնել, որ չբացահայտված տեղեկատվության տիրապետողն իրավունք ունի պահանջել վնասի փոխհատուցում `ապօրինի բացահայտված` ստացված, - տարածված (բացահայտված), օգտագործված տեղեկատվության հիման վրա։ Այս պարագայում առարկաների տարբեր կատեգորիաներ կարող են «դասակարգվել» տեղեկատվություն տարածող «անձի» տակ։ Մի դեպքում կարող են լինել աշխատողներ, ովքեր խախտել են աշխատանքային պայմանագիրը, մյուս դեպքում ՝ կապալառուներ, ովքեր խախտել են պայմանագիրը։ Այն պաշտոնյաները, օրինակ, պետական ​​կամ համայնքային պաշտոնյաները, տեղական ինքնակառավարման մարմինները կամ համայնքի պաշտոնյաները, որոնց առևտրային գաղտնի տեղեկությունները իրենց հասանելի են դարձել իրենց պաշտոնական պարտականությունների կատարման ընթացքում, կարող են լինել ինչպես տարածող, այնպես էլ առևտրի գաղտնի տեղեկատվության ապօրինի օգտագործող։ [6] Այսպիսով, քաղաքացիական պատասխանատվությունն առաջանում է առևտրային գաղտնիք պարունակող տեղեկատվության հրապարակման, ապօրինի օգտագործման կամ ապօրինի ձեռքբերման համար և դրա իրավատիրոջը պատճառված վնասի հատուցման պատճառով։ Առևտրի գաղտնի տեղեկատվության տարածման արդյունքում ստացված վնասի փոխհատուցում (ապօրինի ստացում, ապօրինի օգտագործում) հիմնականում տրամադրվում է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքով նախատեսված վնասի հատուցման կանոններով (հոդված 17)։ Այսպիսով. - Անձը, որի իրավունքը ոտնահարվել է, կարող է պահանջել պատճառված վնասի ամբողջական փոխհատուցում, եթե վնասի հատուցման չափից պակաս օրենքով կամ պայմանագրով նախատեսված չէ։ Կորուստները խախտողի այն ծախսերն են, որոնք նա կրել է կամ կրելու է խախտված իրավունքը, իր գույքի կորուստը կամ վնասը (փաստացի վնաս) վերականգնելու համար, չվաստակած եկամուտը, որը անձը կստանար քաղաքացիական նորմալ շրջանառության մեջ, եթե նրա իրավունքը չլիներ։ խախտվել է (բաց թողնված օգուտ); ինչպես նաեւ ոչ նյութական վնաս։ - Եթե իրավունքը խախտած անձը արդյունքում եկամուտ է ստացել, ապա այն անձը, որի իրավունքը ոտնահարվել է, այլ վնասների հետ միասին, իրավունք ունի պահանջել փոխհատուցում կորցրած օգուտի համար `այդ եկամտից ոչ պակաս։ - Ոչ նյութական վնասը ենթակա է փոխհատուցման միայն օրենքով նախատեսված դեպքերում։  Դատավարական տեսանկյունից, առևտրային գաղտնիք կրող անձը պետք է հիմնավորի դրանց առկայությունը դատավարական օրենսդրության կանոններով։ Միևնույն ժամանակ, չպետք է համաձայն չլինել այն մտքի հետ, որ դժվար է որոշել առևտրի գաղտնի տեղեկատվության հրապարակման արդյունքում պատճառված վնասի չափը։ Ելնելով արտասահմանյան երկրների փորձից, օրինակ, Է. Սոլովը առաջարկում է առևտրի գաղտնի տեղեկատվության ցուցակ կազմելիս տեղեկատվության արժեքը թվարկել դրամական արտահայտությամբ։ Նա գտնում է, որ չնայած նման գնահատումը բավականին սուբյեկտիվ է, սակայն պատճառված վնասի չափը որոշելիս դատարանը պետք է անցնի ոչ միայն դրա ստացման համար կատարված ծախսերից, այլև նշված գումարից։ Մ. Մասլեննիկովը տեղեկատվության հրապարակման արդյունքում պատճառված վնասի չափը որոշելու խնդրից խուսափելու համար առաջարկում է քաղաքացիական հայցեր կնքել այն անձանց հետ, ովքեր ստացված տեղեկատվությունը չբացահայտելու վերաբերյալ տեղեկատվություն ունեն։ Այդ ժամանակ առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվության իրավատերը, ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 369-րդ հոդվածի համաձայն, հրապարակման դեպքում իրավունք կունենա պայմանագրով նախատեսված մեղավոր անձից տուգանք պահանջել ՝ առանց ապացուցելու դրա չափը։ պատճառված վնասը [9]։ Անհրաժեշտ է, սակայն, նշել խնդրի լուծումը. Մ. Մասլեննիկովի առաջարկած տարբերակի էական թերություններ։ Այսպիսով, կիրառելիության սահմանափակ բնույթը `կապված իրավական և անօրինական եղանակներով առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվությունը հրապարակելու, օգտագործելու կամ ստանալու պայմանագրային հարաբերությունների բացակայության հետ, դատարանի` պայմանագրով նախատեսված տույժը նվազեցնելու իրավունքի համաձայն, համաձայն հոդվածի։ Վերլուծելով առևտրի գաղտնի տեղեկատվության բացահայտման արդյունքում պատճառված վնասի չափը ապացուցելու խնդրի լուծման տարբեր մոտեցումներ ՝ մենք կարծում ենք, որ երբ առևտրի գաղտնի սեփականատերը տեղեկատվությունը դասում է որպես առևտրային գաղտնիք, երաշխիքը չի ապահովում իրավունքով սահմանված արժեքի փոխհատուցում։ կրող (պայմանագրով նախատեսված վնասների հավաքագրում)։ Ոչ թե մեթոդը, որոնք երկուսն էլ պարզապես ավելի են հեշտացնում ապացուցել պատճառված վնասի չափը։ Ավելին, առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվություն կրողը կարող է միաժամանակ օգտագործել այս երկու մեթոդներն էլ։ Անցնենք առևտրային գաղտնիք իրավունքի իրավատիրոջը վնասելու պահի խնդրին։ Առևտրային գաղտնիք պարունակող տեղեկատվություն հրապարակելու դեպքում նման պահի որոշումը դժվար չէ։ Վնասները տեղի են ունենում տեղեկատվության հրապարակման պահին։ Խնդիր է առաջանում, երբ անհրաժեշտ է պարզել վնասի ծագումը ապօրինի առեւտրային գաղտնիքների առկայության դեպքում։ Մ. Էփշտեյնը կարծում է, որ վնասը նախատեսված է Ռուսաստանի քաղաքացիական օրենսգրքի 139-րդ հոդվածով, այսինքն ՝ պատասխանատվությունն առաջանում է միայն առևտրային գաղտնիքների կամ նոու-հաուի օգտագործման դեպքում, քանի որ առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվություն ստանալը, նույնիսկ անօրինական մեթոդներով, չի նշանակում իրավատիրոջ համար կորուստ։ տանում է Այսպիսով, հիմնական անօրինական գործողությունը առևտրային գաղտնիքների օգտագործումն է [10]։ Նա նաև արտահայտում է նման տեսակետ։ Պ.Գավրիլովը, պնդելով, որ ապօրինի միջոցներով առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվություն ստացած անձին հասցված վնասը հանգեցնում է առևտրի գաղտնիքի իրական կրողի արժեքի կորստին, առևտրային գաղտնիքի մյուս գույքին պատճառված վնասին սեփականատերը իրական փոխադրողի ապօրինի տիրապետման արդյունքում։ Դժվար է համաձայնել այս տեսակետի հետ, քանի որ, հաշվի առնելով տեղեկատվության առանձնահատկությունները, հնարավոր չէ պարզել, թե այդ տեղեկատվությունն ապօրինի կերպով ձեռք բերած անձը օգտագործել է այն, թե ոչ։ Բացի այդ, առևտրային գաղտնի տեղեկատվության իրավատերը զրկված է այն եկամտից, որը նա կստանար, եթե անձը տեղեկատվությունը ստանար նրանից։ Թվում է, թե ավելի հիմնավորված է Ա. Պ. Սերգեյի և LA Krikun- ի տեսակետն այն է, որ տեղեկատվության յուրացումը, հետևաբար `ապօրինի ձեռք բերված տեղեկատվության հասույթը միայն մեղմացնում է իրավախախտման իրավունքի խնդիրը` պատճառաբանելով պատճառված վնասի չափը, ինչպես այս դեպքում խախտող հայցվորը `այլ վնասի փոխհատուցման պահանջը։ պակաս չէ։ այդ շահույթի չափով։ Այսպիսով, նույնիսկ եթե ապօրինի միջոցներով առևտրային գաղտնիք կազմող տեղեկատվությունը ստացող անձը չի օգտագործել այն, այդպիսի տեղեկատվության իրավատերն արդեն այնքան վնաս է կրել, որ կարող էր փոխհատուցում ստանալ պայմանագրով նախատեսված այդպիսի տեղեկատվության փոխանցման համար։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [3] Քրեական օրենսգրքի տասներորդ բաժնում ՝ URL- ում փոփոխություններ կատարելու հայեցակարգ։ //www.moj.am/storage/files/legal_acts/legal_acts_1656450483731_tasnerord.pdf. Առևտրային գաղտնիք նախաաշխատանքային գործունեության մեջ։ համեմատական ​​[6] Հայրապետյան Ա., «Առևտրային գաղտնիքների հետ կապված առաջացող հարաբերությունների սուբյեկտիվ կազմի առանձնահատկությունները», «Օրինականություն», № 91, 2016, էջ 48-57, URL։ //www.prliament.am/myfiles/files/magazine/91.pdf. Հայրապետյան ARUS- ի առևտրի գաղտնի ռեժիմի խախտման պատասխանատվության որոշ որոշ հարցեր Հիմնաբառեր. Առևտրային գաղտնիք, նոու-հաու, պատասխանատվություն, պաշտպանություն, տեղեկատվություն, տեղեկատվություն, քաղաքացիական օրենսգիրք, մեղք։

example385

example385

Ունենալ փակ տնտեսություն, նշանակում է օտարվել համաշխարհային տնտեսական եւ տեխնոլոգիական զարգացումներից։ Ինչպե՞ս է Հայաստանը ներգրավված միջազգային ինտեգրացիոն գործընթացներում, ինչպիսի՞ն է դրա արդյունքը մեր երկրի տնտեսության զարգացման վրա, ի՞նչ հիմնախնդիրներ, վտանգներ ու միտումներ կան այդ գործընթացներում, որո՞նք են տարբեր ինտեգրացիոն կառույցներին Հայաստանի անդամակցության հեռանկարները եւ այլն։ Սյս հարցերն են ուսումնասիրվել սույն հոդվածում, որի նպատակն է գնահատել տարածաշրջանային տնտեսական համագործակցության մոդելի արդյունավետությունը Եվրամիության Ասոցացման համաձայնագիր թե՞ Եվրասիական տնտեսական միություն (ԵԱՏՄ) երկընտրանքում։ Ընդ որում, արդյունավետությունը գնահատելու համար ուսումնասիրվել են արտաքին առեւտրաշրջանառության, ներդրումների, արտադրական գործընթացներին մասնակցության, տեխնոլոգիական առաջընթացի եւ գիտատար ոլորտների համատեղ ֆինանսավորման հիմնահարցերը։

Ելնելով դեռեւս Եվրասիական տնտեսական համայնքի սահմանած դրույթներից՝ ԵԱՏՄ-ի շրջանակներում ընթացող ինտեգրացիոն գործընթացները ենթադրում են տնտեսության ճյուղերի զարգացում, նոր տնտեսական միջավայրի եւ զարգացման նոր հեռանկարների ստեղծում, շուկաների ընդլայնում, որտեղ անդամ-երկրների ապրանքների փոխադարձ առեւտրում չեն կիրառվելու ներմուծման եւ արտահանման մաքսատուրքեր, ոչ սակագնային կարգավորման միջոցներ, հակադեմ31ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ փինգային ու փոխհատուցման միջոցներ [14]։ Իրական պատկերը ստանալու համար ներկայացնենք ԵԱՏՄ-ի առավելությունները եւ թերությունները՝ մատնանշելով մի շարք փաստարկներ։ Նախ պետք է նշել, որ ԵԱՏՄ-ի, ինչպես եւ ԱՊՀ-ի ստեղծումը հետապնդում է առավելապես քաղաքական նպատակ։ Ռուստատանը փորձում է վերականգնել Խորհրդային միության տարիների իր գերիշխանությունը։ Ռուսաստանը, ինչպես միշտ, Հայաստանում փնտրում է իր քաղաքական շահը։ Մի կողմից Հայաստանը անփոխարինելի ռազմական հենակետ է Ռուսաստանի համար, մյուս կողմից Հայաստանը կարեւոր խաչմերուկի վրա է գտնվում. այն խաչմերուկի, որով իրանական նավթը եւ գազը կարող են հասնել Եվրոպա։ Այսպիսով, Ռուսաստանը Հայաստանի՝ ԵԱՏՄ-ին անդամակցությամբ փակում է Իրանի այդ հնարավորությունը, որը կնշանակեր Եվրոպա արտահանվող ռուսական գազի ծավալների կրճատման հետեւանքով միլիարդավոր դոլարների կորուստ։ ԵԱՏՄ-ն չի կարող լուծել անդամ-երկրների տնտեսական հետամնացության խնդիրը, եթե հաշվի առնենք, որ տնտեսական զարգացման եւ տեխնոլոգիական առաջընթացի խոշոր բեւեռները ԱՄՆ-ն, Ճապոնիան եւ Եվրոպական զարգացած երկրներն են։ Հետեւաբար, եթե Հայաստանը չի զարգացնում այս երկրների հետ տնտեսական համագործակցության հարաբերություններ, ապա զերծ կմնա համաշխարհային զարգացման գործընթացներից եւ տեխնիկական առաջադիմության միտումներից։ Այս իմաստով կա մի կանխադրույթ, ըստ որի Եվրամիության (ԵՄ) հետ Հայաստանի տնտեսական հարաբերությունների զարգացումը ունի ավելի լուրջ նախադրյալներ եւ հեռանկարներ։ ԵԱՏՄ անդամ-պետությունների հետ Հայաստանի տնտեսական հարաբերությունները առավել կայացած են առեւտրային հարաբերություններում, եթե չասենք՝ մեծ հաշվով սահմանափակվում են առեւտրի ազատականացման քաղաքականության շրջանակներում։ ԵԱՏՄ-ին Հայաստանի անդամակցության դրական կողմը կամ առավելությունը արտոնյալ (միասնական) մաքսային տարածքի ստեղծումով առեւտրային ծավալների աճի հնարավորությունների ապահովումն է։ Այս փաստը հիմնավորելու կամ հերքելու համար ուսումնասիրվել են ՀՀ արտաքին առեւտրի՝ վերջին հինգ տարիների վիճակագրական ցուցանիշները։ 32ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Աղյուսակ 1 ՀՀ արտաքին առեւտրաշրջանառությունը ԵԱՏՄ եւ ԵՄ երկրների հետ (մլն դոլար) [6, էջ 114-115], [7, էջ 124-125] ԵԱՏՄ երկրներ, այդ թվում՝ ՌԴ աճի տեմպ հունվարհունիս Բելառուս 40,1 39,3 36,7 46,1 50,3 109.1 31,3 Ղազախստան 7,5 5,1 5,6 9,0 13,5 150.0 3,3 Ղրղզստան ԵՄ երկրներ Առեւտրաշրջանառության դինամիկայի ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս ասել, որ թե՛ ԵԱՏՄ շրջանակներում, թե՛ ԵՄ երկրների հետ Հայաստանի արտաքին առեւտուրը 2016-2019թթ. հիմնականում ունեցել է աճի միտումներ։ 2018թ.-ի տարեվերջի դրությամբ զգալի աճ է գրանցվել Հայաստան-Ղազախստան առեւտրային հարաբերություններում։ Աճը տեղի է ունեցել արտահանման ծավալների գրեթե կրկնակի ավելացման արդյունքում (9,8 մլն դոլար՝ նախորդ տարվա 4,9 մլն դոլարի դիմաց)։ Հայաստանի արտահանվող հիմնական ապրանքը ոգելից խմիչքներն են, որի տակ պետք է հասկանալ հիմնականում կոնյակը։ Հայաստանի առեւտրաշրջանառությունը ԵՄ-ի հետ ունեցել է աճի ավելի բարձր տեմպեր (119.0%), քան ԵԱՏՄ երկրների հետ (111.3%)։ Սակայն 2019թ. առաջին կիսամյակում նախորդ ժամանակահատվածի նույն ցուցանիշների համեմատությամբ ցուցանիշի աճի տեմպերը համեմատաբար ցածր են եղել ԵԱՏՄ-Հայաստան մասով, իսկ ԵՄ երկրների մասով գրանցվել է առեւտրային ծավալների անկում 16.6%-ով (2018թ. առաջին կիսամյակում ցուցանիշը կազմել է 906,8 մլն դոլար)։ Ընդ որում, անկում է արձանագրվել թե՛ ներմուծման, թե՛ արտահան33ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ման կառուցվածքում։ Արտահանումը կրճատվել է 26%-ով (369,6 մլն դոլարից դառնալով 273,2 մլն դոլար), իսկ ներմուծումը՝ 1,1%-ով (537,1 մլն դոլարից դառնալով 483,1 մլն դոլար)։ ՀՀ առեւտրաշրջանառության կառուցվածքի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ հիմնական ուղղությունը ԵԱՏՄ-ն է, որը 2019թ. առաջին կիսամյակում ունեցել է աճի միտում։ 2019 I կիս ԵԱՏՄ ԵՄ Գծապատկեր 1. ՀՀ արտաքին առեւտրաշրջանառության կառուցվածքի դինամիկան (տոկոս) 2017-2018թթ.-ին թե՛ արտահանումը, թե՛ ներմուծումը ունեցել են դինամիկ զարգացում։ Արտահանում Ներմուծում Գծապատկեր 2. ՀՀ արտաքին առեւտուրը ԵԱՏՄ երկրների հետ (մլն դոլար) 34ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Արտահանում Ներմուծում Գծապատկեր 3. ՀՀ արտաքին առեւտուրը ԵՄ երկրների հետ (մլն դոլար) ԵԱՏՄ երկրներից ներմուծումը գրեթե երկու անգամ գերազանցում է արտահանմանը։ Ցուցանիշների համեմատությունը թույլ է տալիս ասել, որ ներմուծումը ԵԱՏՄ-ից ավելի շատ է եղել, քան ԵՄ-ից, միաժամանակ ԵՄ ավելի շատ ենք արտահանել, քան ԵԱՏՄ, թեեւ 2018թ. դեպի ԵԱՏՄ արտահանումը (689 մլն դոլար), որը 20%-ով աճել է նախորդ տարվա համեմատ, գերազանցել է դեպի ԵՄ արտահանման ցուցանիշին (684 մլն դոլար)։ Այս փաստը պայմանավորված է միության երկրների միջեւ առեւտրային խթանների ու մեխանիզմների բարելավման հանգամանքով։ Ուշագրավ է այն, որ արտահանման գերակշիռ մասը՝ 684 մլն դոլարի 97%-ը (666,5 մլն դոլարը) պատկանում է ռուսական շուկային։ Դիտարկվող ժամանակահատվածի համար դրական միտումը՝ դեպի ԵՄ երկրներ արտահանման ծավալների առումով, ակնհայտ է։ 2016-2018թթ. ցուցանիշը աճել է 1.4 անգամ (479 մլն դոլարից հասնելով 684 մլն դոլարի)։ Սակայն 2019թ. հունվար-հունիսին նախորդ ժամանակահատվածի համեմատ ցուցանիշը կրճատվել է արտահանման մասով 26%-ով (370 մլն դոլարից իջնելով 273 մլն դոլար), իսկ ներմուծման մասով կրճատվել է 10%-ով (537 մլն դոլարից իջնելով 483 մլն դոլար)։ Եվրոպական տնտեսական համագործակցության կարեւոր նախադրյալներից է ԵՄ Արտոնությունների ընդհանրացված «GSP+» համակարգը, որի շնորհիվ 6300 հայկական ապրանքներ արտահանվում են ԵՄ առանց մաքսատուրքի։ Այս հանգամանքով է բացատրվում դեպի եվրոպական շուկա արտահանման համեմատաբար բարձր մակարդակը։ 35ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Վերջին երկու հաշվետու տարում Հայաստանից արտահանվող ապրանքների ցանկում դարձյալ առաջատարը հանքահումքային ապրանքներն են եւ պատրաստի արտադրանքը [10]։ Հայաստանից Ռուսաստան ամենաշատն արտահանվում են ոգելից եւ ոչ ոգելից ըմպելիքներ, որոնց 94%-ը բաժին է ընկնում սպիրտային խմիչքներին, հիմնականում կոնյակի եւ օղու տեսականուն [11, էջ 27]։ Այս իմաստով էլ հաճախ ԵԱՏՄ ինտեգրացման առավելությունը նույնացվում է հայկական ոգելից խմիչքների՝ դեպի Ռուսաստան արտոնյալ պայմաններով արտահանման մեխանիզմների ստեղծման հետ։ Բացի Ռուսաստանից, ԵԱՏՄ մնացած երկրների հետ տնտեսական բոլոր հարաբերությունները ներկա փուլում գտնվում են զարգացման շատ ցածր մակարդակի վրա։ ԵԱՏՄ-ն արտահանում է հանքահումքային եւ վառելիքաէներգետիկ ապրանքներ եւ ներմուծում պատրաստի տեխնոլոգիական արտադրանք, ինչը փաստում է ԵԱՏՄ-ի արդյունաբերական պոտենցիալի ցածր եւ անմրցունակ մակարդակի մասին [12]։ Հասկանալի է, որ ամբողջական շուկայի ձեւավորման եւ լիարժեք ինտեգրման համար առկա են ներքին եւ արտաքին մի շարք խոչընդոտներ. մի կողմից դա Հայաստանի աշխարհագրական դիրքն է, ճանապարհային ու տրանսպորտային փոխադրումների դժվարությունները եւ տնտեսական շրջափակումը, մյուս կողմից դեռեւս առկա է եվրոպական ստանդարտներին համապատասխանեցման խնդիր։ Բացի այդ, միջազգային տնտեսական գործարքներն առայժմ շրջանցում են խոշոր ներդրումային ծրագրերը։ Պետք է հաշվի առնել, որ օտարերկրյա ուղղակի ներդրումների ցուցանիշով հետխորհրդային երկրների շարքում Հայաստանը գտնվում է ցածր դիրքերում։ 2017թ.-ին՝ հինգ տարվա ընթացքում ցուցանիշը ունեցել է միայն նվազման միտում՝ կազմելով 246 մլն դոլար [3, էջ 187]։ Ուսումնասիրելով ներդրումների բաշխվածության ցուցանիշները՝ ըստ տնտեսության ճյուղերի, կտեսնենք, որ ռուսական ներդրումների ամենամեծ բաժինը կենտրոնացված է էներգետիկայի ոլորտում, մասնավորապես էլեկտրաէներգիայի արտադրության ոլորտում, սակայն ներդրումային հոսքերի աշխարհագրական կառուցվածքում գլխավոր ուղղությունը վերջին տարիներին շարունակում են մնալ օֆշորային 36ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ երկրները [5, էջ 515-522]։ Այսպիսով, կարելի է մեկ անգամ եւս փաստել, որ տարածաշրջանային տնտեսական համագործակցության այս մակարդակը դեռեւս շատ ցածր է՝ Հայաստանի տնտեսության իրական հատվածի վրա դրական ազդեցություն ունենալու առումով։ Եթե ուզում ենք հզորացնել ազգային տնտեսությունը, ապա 21-րդ դարի տնտեսագիտական մտածելակերպով՝ պետք է զարգացնել գիտատար ոլորտները, այսինքն մտածել, ինչպես ապահովել մեր տեղը տեղեկատվական տեխնոլոգիաների համաշխարհային շուկայում։ Թեեւ ԵԱՏՄ-ի առավելությունը կայանում է արտաքին առեւտրաշրջանառության խթանման մեջ, երբ տեղական ապրանքները անդամ-երկրների շուկաներ են արտահանվում արտոնյալ ռեժիմով՝ առանց մաքսատուրքերի, հետեւաբար դառնում են մրցունակ, միաժամանակ Հայաստանը ներմուծում է ավելի էժան, այսինքն՝ առանց մաքսատուրքերի, այնուամենայնիվ ընդամենը չորս երկրի հետ անմաքս առեւտրաշրջանառություն զարգացնելու քաղաքականությունը, մեղմ ասած, արդյունավետ չէ եւ անհեռանկարային, մանավանդ երբ արտահանման մեջ գերակշռում են հանքահումքային եւ մետաղական պաշարներն ու գյուղատնտեսական ոլորտի ապրանքները։ Արդյունաբերական ապրանքների փոխադարձ առեւտրի աճը 2017թ. կազմել է 12.6%, իսկ սննդի եւ գյուղատնտեսական ապրանքների արտահանման աճը՝ 23,7%, որը կազմում է ընդհանուր արտահանման 57.6%-ը [1, ст. 54]։ ԵԱՏՄ երկրի միջեւ ֆինանսական հոսքերի եւ ապրանքաշրջանառության կառուցվածքի ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս պնդել, որ առայժմ չկա առաջավոր փորձի՝ ինովացիոն տեխնոլոգիաների ներհոսքի եւ գիտատար ապրանքների ներմուծման ու արտահանման լուրջ հեռանկար։ Այսօրինակ առեւտրային միտումները նշանակում են հետ մնալ գիտատեխնիկական առաջընթացի տեմպերից։ ԵԱՏՄ-ին անդամակցումը, միասնական առեւտրային քաղաքականության սահմաններում, որոշակիորեն զրկում է անդամ-երկրներին տնտեսական որոշումների կայացման ինքնուրույնությունից։ Արեւմուտքի կողմից Ռուսաստանի նկատմամբ կիրառվող պատժամիջոցները Եվրասիական տնտեսական միությանն անդամակցող երկրների վրա ունեն երկակի ազդեցություն։ Հայտնի է որ պատժամիջոցների արդյունքում ռուսական ռուբլին արժեզրկվում է, իսկ նավթի 37ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ գները՝ նվազում։ Արդյունքում կրճատվում է Ռուսաստանի հետ առեւտրաշրջանառությունը։ Միաժամանակ, պատժամիջոցները կարող են դրական ազդեցություն ունենալ արտաքին առեւտրի վրա այն իմաստով, որ դեպի Ռուսաստան արգելված ապրանքների փոխարինումը միության անդամ-երկրներից ներմուծվող ապրանքներով, բերում է այդ երկրների առեւտրային հաշվեկշիռների բարելավման։ Կան հակասություններ ԵԱՏՄ-ի շրջանակներում առեւտրային համաձայնագրերի եւ ԵՄ Ասոցացման համաձայնագրի միջեւ, քանի որ դրանցից յուրաքանչյուրը ենթադրում է տարբեր իրավական ռեժիմներ։ ԵԱՏՄ օրենսդրական դրույթներով ենթադրվում է, որ միության անդամ որեւէ երկրի եւ այլ ինտեգրացիոն կառույցների միջեւ ընթացող հարաբերությունները պետք է կարգավորվեն Եվրասիական տնտեսական հանձնաժողովի որոշումներով։ Հարվածի տակ է հայտնվում Եվրոպական երկրների հետ առեւտրային պայմանագրերով հաստատված արտոնյալ առեւտրի ռեժիմը։ Պետք է հաշվի առնել նաեւ շուկաների տարողության տարբերությունները. ԵՄ-ն ունի 512 մլն բնակչությամբ շուկա, ԵՏՄ-ն` 183 մլն։ Տնտեսության չափերի տարբերությունն ավելի մեծ է. համախառն ներքին արդյունքով ԵՄ-ն 8.5 անգամ գերազանցում է ԵՏՄ-ին։ 2017թ. դրությամբ Եվրամիության ՀՆԱ-ն կազմել է 17 տրլն դոլար [2], իսկ ԵԱՏՄ-ի ՀՆԱ-ն՝ 2 տրլն դոլար [15]։ Ընդհանրացնելով ուսումնասիրությունները՝ պետք է նշել տարածաշրջանային ինտեգրացիոն գործընթացներում առկա մի շարք դրական եւ բացասական կողմեր, որոնք բխում են ԵԱՏՄ կառուցի եւ ԵՄ Ասոցացման համաձայնագրի պահանջներից։ 1. ԵԱՏՄ-Հայաստան առեւտրատնտեսական համագործակցության շրջանակներում Ռուսաստանը դեռեւս մնում է ոչ միայն հիմնական գործընկերը, այլեւ կարելի է՝ ասել գրեթե միակ երկիրը, հատկապես Ղազախստանի ու Ղրղզստանի հետ տնտեսական կապերի բացակայության ֆոնին։ 2. ԵԱՏՄ-ին Հայաստանի անդամակցմամբ խթանվում է մի շարք, հատկապես ավանդական ապրանքների (գյուղատնտեսական ապրանքների, այդ թվում՝ կոնյակի) իրացումը Ռուսաստանում։ 3. ԵԱՏՄ-Հայաստան ինտեգրացման տնտեսական բաղադրիչը կրում է պայմանական եւ որոշ չափով՝ ձեւական բնույթ։ 38ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ 4. Շատ ցածր մակարդակի վրա է գտնվում ԵՄ երկրների հետ Հայաստանի տնտեսական համագործակցության մակարդակը, ինչը ուղղակիորեն մատնանշում է Հայաստանի մեկուսացվածությունը զարգացած տնտեսություն ունեցող արեւմտյան աշխարհից։ 5. ԵՄ Ասոցացման համաձայնագրում շոշափելի չէ տնտեսական բաղադրիչի դրական էֆեկտը, փոխարենը ակնհայտ է մարդու իրավունքների անվան տակ քողարկված եվրոպական նորմերի պարտադրումը, ինչը հակասություններ ունի մեր ազգային արժեհամակարգի հետ։ 6. ԵՄ հետ տնտեսական սերտացումը կարող է ապահովել ներդրումների եւ գիտատար ոլորտների հաշվին ՀՀ տնտեսության զարգացման իրական խթաններ։ 7. ԵՄ հետ առեւտրային կապերի ամրապնդումը կախված է եվրոպական ստանդարտացման մակարդակից։ Ելնելով վերոնշյալ արձանագրումներից՝ մատնանշենք Հայաստանի ինտեգրացիոն կապերի բարելավման մի քանի պայմաններ՝ 1. Հայաստանը պետք է զարգացնի այնպիսի տնտեսական հարաբերություններ, որտեղ կա գործընկերություն, եւ ոչ թե շահագործում, որտեղ կգործի փոխհամագործակցության էֆեկտը, այլ կերպ ասած՝ արդյունաբերական շղթայի օղակները կգտնվեն համագործակցող երկրներում, եւ համագործակցությունից կշահի երկրներից յուրաքանչյուրը։ 2. ՏՏ ոլորտի հաշվին տնտեսության զարգացումը պետք է դառնա մեր գերակա խնդիրներից մեկը։ Ի վերջո փորձի փոխանակման արդյունքում առաջավոր տեխնոլոգիաների յուրացման հնարավորություններն ու հեռանկարները ավելի շատ գտնվում են եվրոինտեգրման տիրույթում։ 3. Եվրոինտեգրման հեռանկարները չպետք է սահմանափակվեն միայն առեւտրային հարաբերությունների բարելավմամբ։ Կենսական է այն հարցը, թե ինտեգրման արդյունքում ինչ առաջավոր փորձ ենք ձեռք բերելու, ինչպես ենք օգտագործելու այդ ինտեգրման ընձեռած հնարավորությունները՝ զարգացնելու մեր տնտեսությունը, ինչ համատեղ նախաձեռնություններով ենք հանդես գալու, ինչ արտադրական կոոպերացիաների մեջ ենք մտնելու, ինչպես ենք օգտվելու գյուղատն39ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ տեսության զարգացման եվրամիության ծրագրերից, ներդրումներից եւ այլն։ 4. Համագործակցային հարաբերությունները անհրաժեշտ է հնարավորինս խորացնել միայն տնտեսական դաշտում, իսկ քաղաքական դաշտում, միգրացիոն պարտավորություններում եւ մարդու իրավունքների պաշտպանության, հանձնառություններում հարկավոր է դրսեւորել չափազանց զգուշավորություն, անհրաժեշտության դեպքում՝ մերժողական դիրքորոշում։ Եվրոպան չպետք է լինի այն կենտրոնը, որից ղեկավարվելու են մեր ազգի հասարակական-քաղաքական կյանքը կարգավորող ինստիտուցիոնալ միավորները կամ Եվրոպային չպետք է նայել իբրեւ բարոյական եւ իրավական նորմեր, օրակարգ եւ մշակույթ ձեւավորողի, այլ Եվրոպան մեզ համար պետք է լինի ընդամենը հնարավորություն՝ դուրս գալու ազատ շուկա, զարգացնելու մեր տնտեսությունը եւ ամրապնդելու մեր երկրի դիրքը արեւմտյան գործարար աշխարհում։ Իսկ առանց տնտեսական հզորացման շարունակվելու է մեր վրա այս կամ այն երկրի ճնշումը եւ տարածաշրջանում մեր շահերի անտեսումը։ 5. Չպետք է առաջնահերթություն տալ հանքարդյունաբերության ոլորտի ներդրումային ծրագրերին, փոխարենը նախապատվությունը պետք է տրվի կանաչ տնտեսության աճի ապահովման եւ այլընտրանքային էներգետիկայի արտադրության գաղափարներին։ Եվ ի վերջո Հայաստանի ազգային եւ տնտեսական անվտանգության եւ զարգացման խնդիրները տնտեսական, առեւտրային միություններով կամ ասոցացման համաձայնագրերով չեն լուծվելու, չեն լուծվելու այս կամ այն երկրի հովանավորությունը վայելելով, ոչ էլ լուծվելու են այս կամ երկրի տնտեսական կցորդների, էժան աշխատուժ մատակարարողների դերը ստանձնելով կամ նրանց իսկ ռազմավարական ծրագրերի իրագործման համար ընդունվող փաստաթղթերի տակ ստորագրություններ դնելով։ Համաձայնագրեր, պայմանագրեր, հուշագրեր, արձանագրություններ ստորագրելուց առաջ անհրաժեշտ է նախ ստեղծել կուռ պետական, ազգային ծրագրերի փաթեթ, որի մեջ իր առանձնահատուկ տեղը պետք է ունենա տնտեսական զարգացման ռազմավարական ծրագիրը։ Այն պետք է տա հետեւյալ հարցերի պատասխանը՝ «ի՞նչ ենք մենք ուզում աշխարհից՝ որպեսզ ազգ, ի՞նչ ենք տալու աշխարհին, ինչպե՞ս ենք հզորանալու, ի՞նչ կշիռ ենք ունենալու եւ ո՞րն է մեր երկրի դերը աշխարհաքաղաքական այս բարդ զարգա40ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ցումների եւ շահերի բախման համատեքստում»։ Քանի դեռ մենք չունենք ազգային տեսլական, ցանկացած ինտեգրացիա վաղ թե ուշ կվերածվի ազգային անվտանգության լուրջ սպառնալիքի։ Այս կամ այն ինտեգրացիոն միավորի հետ սերտացման հարցում մեր տնտեսականքաղաքական կողմնորոշիչները եւ օրակարգային հարցերը պետք է լինեն մեր քաղաքական շահերի հետապնդումը, այդ թվում՝ տարածքային ամբողջականության ապահովումը եւ այդ ճանապարհին ծառացած խոչընդոտները մեր օգտին լուծելու դիվանագիտությունը։ Հակառակ պարագայում աշխարհայացքային դիրքորոշման բացակայությունը վտանգի կենթարկի մեր երկրի միջազգային վարքն ու հեղինակությունը։

example1888

example1888

Հոդվածում ներկայացվում են եվրասիական ինտեգրացիոն նախագծերի, մասնավորապես՝ Մաքսային և Եվրասիական միությունների գործունեության տեղեկատվական բաղադրիչի, լուսաբանման և խմբագրական քաղաքականության որոշ իրողություններ։ Այդ միավորումների մասնակիցները դեռևս չունեն վերջնական միասնական տեղեկատվական ձեռագիր՝ ուղղված ինչպես ներքին, այնպես էլ արտաքին, առաջնահերթորեն՝ արևմտյան լսարանին։ Իր հերթին, արևմտյան ԶԼՄ-ն պարբերաբար քննադատում է Եվրասիական տարածքում նոր վերպետական միավորումներ ստեղծելու ՌԴ փորձերը և կասկած է հայտնում դրանց կենսունակությանը։ Փաստվում է, որ առանց մրցունակ տեղեկատվական արտադրանքի թողարկման՝ եվրասիական ինտեգրացիոն նախագծերը համարժեքորեն չեն ընկալվի ոչ միայն Արևմուտքում, այլև հենց այդ միավորումների անդամ երկրներում։

Եվրասիական ինտեգրման գործընթացների տեղեկատվական ոլորտի որոշ գործեր Ռուսաստանի նախաձեռնությամբ վերջին տարիներին Եվրասիական տարածքում իրականացված ինտեգրացիոն նախագծեր կամ վերազգային կազմավորումներ. Մաքսային միություն, Միասնական տնտեսական տարածք և 2015 թ. Եվրասիական տնտեսական միություն, որը փոխարինելու է դրանք 2012 թվականի հունվարի 1-ից, բացի աշխարհաքաղաքական-գլոբալ տնտեսական զարգացումներին ակնկալվող մասնակցությունից, նաև հայտ են ներկայացնում ընդհանուր տեղեկատվական տարածք ձևավորելու համար։ Իհարկե, դրանք դեռ համակարգային չեն, դրանք մասնակի են, իրավիճակային, երբեմն բնական, արտահայտվում են հիմնականում պաշտոնական կամ փորձագիտական ​​եզրակացության մեջ այս կամ այն ​​ինտեգրման խնդրի վերաբերյալ։ Այնուամենայնիվ, տարածաշրջանի համար ամենակարևոր քաղաքական և տնտեսական իրադարձություններում և իրողություններում առնվազն երեք երկրների --ԼՄ-ները `Մաքսային միության ներկայիս անդամները` Ռուսաստանը, Բելառուսը և Kazakhազախստանը, ցույց են տալիս փոխադարձ համերաշխություն և համաձայնեցված լուսաբանում են խնդրահարույց թեմաները։ Գրեթե կես տարի փոթորկող վերջին նման կետը Ուկրաինան է ՝ պայմանավորված այդ երկրում իշխանափոխությամբ և aրիմի կարգավիճակով։ Չնայած Ռուսաստանը կարծես թե հասավ իր հեռահար աշխարհաքաղաքական նպատակին ՝ ապացուցելով իր պատկանելությունը aրիմին, այնուամենայնիվ, տեղեկատվական ոլորտում զգալի կորուստներ ունեցավ։ Բացի Եվրասիական միությունից, աշխարհի գրեթե բոլոր լրատվամիջոցները, հատկապես ամերիկյան և եվրոպական լրատվամիջոցները, քննադատում էին Ռուսաստանի դիրքորոշումը ուկրաինական ճգնաժամի վերաբերյալ ՝ օգտագործելով տեղեկատվական արշավի ողջ զինանոցը ՝ պաշտոնական և փորձագիտական ​​կարծիքներ, սոցիոլոգիական հարցումներ, պատմական հղումներ, մութ էջեր, տնտեսապես հնարավոր կորուստների նախնական հաշվարկներ և այլն։ Իրականությունն այն է, որ ուկրաինական խնդրի լուսաբանման ժամանակ ռուսական լրատվամիջոցները մեկուսացան աշխարհից ՝ ներքին լսարանին ներկայացնելով իրավիճակի սեփական ընկալումը և գրեթե նույն բովանդակությամբ հաղորդագրություններով փորձելով հակադրվել օտարալեզու լրատվամիջոցներին։ Այդ փորձերը ձախողվեցին հիմնականում արևմտյան լրատվական մեքենայի կողմից ղեկավարվող տեղեկատվական հոսքի պատճառով։ Փաստորեն, համոզելով ռուսական լսարանին իրենց դիրքորոշման ճշմարտացիության մեջ, ավելին ՝ տասնյակ խոշոր քաղաքների բնակիչներին դրդելով աջակցել պետական ​​դիրքորոշմանը և փողոց դուրս գալ, ռուսական լրատվամիջոցների տեղեկատվական ազդեցությունը հասարակության կարծիքի վրա արտաքին աշխարհը հասցվեց նվազագույնի և առաջացրեց ուժեղ դիմադրություն։ Այստեղ է, որ առաջանում է մեզ համար ամենակարևոր, կենսական խնդիրը ՝ տեղեկատվական արշավների, շրջափակումների կամ պատերազմների դեպքում Եվրասիական տարածքի (այդ թվում ՝ Հայաստանի) աշխարհագրական մասնակիցների պաշտպանությունն ու կայունությունը։ Վերջինս մեզ ծանոթ է մեր արևելյան հարևանի օրինակով, բայց նույնիսկ Արցախյան հակամարտության շուրջ տեղեկատվական առճակատումը, լինելով մեզ համար գերխնդիր, ունի տեղական, տարածքային նշանակություն։ Մաքսային միությանը միանալու պատրաստվող Հայաստանի համար տեղեկատվական նման փակուղիների ստեղծումը շատ ավելի լուրջ ռիսկեր ու սպառնալիքներ է պարունակում, որոնք պետք է մանրակրկիտ հաշվարկվեն։ Մեծ հաշվով, Մաքսային միությունն ինքը «Արևելյան գործընկերություն» ծրագրի իրականացման ընթացքում լայնամասշտաբ տեղեկատվական գործիք չի առաջարկել ոչ ԵՄ-ին, ոչ էլ նրա արևելյան գործընկերներին։ ԵՄ ծրագրի փաստացի ձախողումը և տարածաշրջանում Ռուսաստանի դիրքի վերականգնումը չեն ուղեկցվել եվրոպական գործընկերներին ուղղված տեղեկատվական արշավով։ Ավելին, Արևելյան գործընկերության անդամները մի պահ կորցրեցին իրենց ՝ Ռուսաստանից և ԵՄ-ից վիճահարույց mediaԼՄ-ների հոսքում։ Եվրասիական ինտեգրացիոն նախագծերի վերաբերյալ տեղեկատվության այս ճգնաժամն է, որ վստահության ճգնաժամ է առաջացնում Ռուսաստանի և եվրաատլանտյան համայնքում նրա գործընկերների համար։ Անգամ տնտեսական հաշվարկներում օտարերկրյա ներդրողները չեն կարողանում իսկապես գնահատել Մաքսային միության շուկայի ներուժը կամ դրա ներդրման հնարավորությունները `տեղեկատվության պակասի պատճառով։ Այնուամենայնիվ, նույնիսկ տնտեսական, նույնիսկ քաղաքական, գործընկերության հնարավորություններից առաջ, այս դեպքում մենք խոսում ենք եվրասիական տարածքի վարկանիշի զգալի անկման մասին, որը երբեմն լցվում է շշուկներով, առասպելներով և փորձարարական «փուչիկներով», որը շատ է օգտագործվել արեւմտյան լրատվամիջոցների կողմից ՝ Ուկրաինայում զարգացումները լուսաբանելու համար։ Իր հերթին, ընդհանուր առմամբ, ռուսական և եվրասիական լրատվամիջոցները դեռ ակտիվորեն փնտրում են համընդհանուր ընդունելի գաղափարախոսություն, որը կուղղորդի տեղեկատվության հոսքը տարածաշրջանում։ Առայժմ, այսպես կոչված, Եվրասիական քաղաքակրթությունը, որը հաճախ ներկայացվում է ռուսական էլեկտրոնային լրատվամիջոցներում, դիտվում է որպես այդպիսին ՝ իր տարբեր դրսևորումներով ՝ սկսած Հայրենական մեծ պատերազմում տարած հաղթանակի մասին ընդհանուր գիտակցությունից մինչ միջխորհրդարանական գաղտնի բացահայտ կոչեր։ էթնիկական «միջկրոնական համերաշխություն»։ ԵվրԱզԷՍ-ի ինստիտուտի տնօրեն Վլադիմիր Լեպեխինը կարծում է, որ ամբողջ եվրասիական լրատվամիջոցները ի վիճակի չեն ստեղծել ավելի լավ միավորող գաղափար 1։ Ռուսաստանի պաշտոնական շրջանակները չեն թաքցնում ինչպես ներքին, այնպես էլ տարածաշրջանային երկրներում եվրասիական ինտեգրման գործընթացների լուսաբանման և խթանման ընդհանուր, համակարգված քաղաքականություն ներմուծելու անհրաժեշտությունը։ Վեճը ծագում է կարգավորող մարմին ստեղծելու և թեմատիկ լրատվամիջոցների հոսքը վերահսկելու հարցի շուրջ։ Այսպիսով, ըստ ՌԴ Պետդումայի ԱՊՀ գործերով կոմիտեի նախագահի տեղակալ Տատյանա Մոսկալկովայի, միայն Եվրասիական միության հետ կապված դրական լուրերը պետք է հաղորդվեն հանրությանը ՝ կտրուկ և սկանդալային տեղ չթողնելով 1 Տես http։ //www.rosbalt.ru/exussr/2013/12/24/1215154.html. նորությունների համար 1։ Մյուս խորհրդարանականները կամ գործադիր մարմինները ավելի մեղմ դիրքորոշում են ցուցաբերում և նպատակ չեն տեսնում ներդնել նպատակաուղղված լրատվամիջոց և քարոզչական տարր։ Օրինակ, Ռուսաստանի արտգործնախարարության ներկայացուցիչ Գալինա Պովաժնայան կարծում է, որ «փափուկ ուժը» պետք է օգտագործվի լրատվամիջոցների գործունեության մեջ `մշակույթի, արվեստի և կրթության գործոնների ձևավորման համատեքստում 2։ Այնուամենայնիվ, Ռուսաստանի հասարակական-քաղաքական գրեթե ամբողջ վերնախավը միակարծիք է մի քանի հարցերի շուրջ։ Տեղեկատվական դաշտը կարևոր դեր է խաղում ընդհանուր տարածության ձևավորման գործում, և ներկայիս ինտեգրման գործընթացների էությունը քիչ է հասկանալի։ Նույն Մոսկալկովան դա բացատրում է այն փաստով, որ սուր, սկանդալային, բացասական լուրերն անմիջապես գրավում են հանդիսատեսին, և խորը, լուրջ և վերլուծական կարծիքներ չեն պահանջվում։ Եվ այստեղ նույնպես առաջ է գալիս Եվրասիական տարածքում Ռուսաստանի տեղեկատվական քաղաքականության խնդիրը. Զարգացնել և իրականացնել լրատվամիջոցներ, որոնք արդյունավետորեն կապելու են ստեղծվող վերազգային կառույցի անդամ պետությունների հասարակությունները, ներշնչում իրական համայնքի զգացողություն և կրում դուրս սոցիալականացման գործառույթը։ Եթե ​​մենք դուրս գանք ուկրաինական ճգնաժամի շուրջ տեղեկատվական առճակատումից և ուրվագծենք ընդհանուր առմամբ եվրասիական ինտեգրման ընկալումը արևմտյան լրատվամիջոցների կողմից, ապա դա պետք է որակել որպես զգույշ և հոռետեսական։ Մասնավորապես, արեւմտյան մամուլը, օրինակ, Guardian- ը, Financial Times- ը, National Interest- ը, 2000-ականներին ինտեգրման գործընթացների ակտիվացման հետ մեկտեղ։ անցյալ և 2010 թվականներ 19-րդ դարի սկզբին նրանք հետևողականորեն առաջ էին մղում Ռուսաստանի «կայսերական հավակնությունների» և ԽՍՀՄ-ը վերակենդանացնելու փորձի վարկածը ՝ հիմնվելով ՌԴ նախագահ Վլադիմիր Պուտինի այն հայտարարության վրա, որ «ԽՍՀՄ փլուզումը ամենամեծ աշխարհաքաղաքական աղետն էր։ « Ի դեպ, ոչ միայն Վ. Պուտինը, ինչպես նաև Մաքսային միության մյուս երկու անդամների ղեկավարներ ՝ Նուրսուլթան Նազարբաևը և Ալեքսանդր Լուկաշենկոն, նախընտրում են լայնամասշտաբ հոդվածներ տպագրել մամուլում ինտեգրման բնույթի վերաբերյալ ՝ հաճախ հերքելով արեւմտյան հակառակորդների մեղադրանքները։ Եվրասիական տեղեկատվական տարածքը դեռ որոշիչ չէ արեւմտյան լրատվամիջոցներում ակտիվորեն շրջանառվող լուրերին ու առասպելներին հակազդելու հարցում։ Դրանցից ամենակենսականը, ինչպես արդեն նշվեց, Եվրասիական միությունը որպես ԽՍՀՄ 2.0 նախագիծ ներկայացնելու փորձն է։ Ավելին, արեւմտյան երկրների վարչակազմերը պարբերաբար հայտարարում են, որ նման փորձերն անթույլատրելի են։ Այսպիսով, 2012 թ. Դեկտեմբերին ԱՄՆ նախկին պետքարտուղար Հիլարի Քլինթոնը հայտարարեց, որ ԱՄՆ-ն կանի հնարավոր ամեն ինչ Եվրասիայում նոր Խորհրդային Միության ստեղծումը կանխելու համար։ Այս համատեքստում ամերիկյան հեռուստաընկերությունները սիրում են մեջբերել հատկապես ՌԴ նախագահ Վ.Պուտինը մի անգամ ասել է, որ «մարդիկ, ովքեր չեն ափսոսում Խորհրդային Միության փլուզման համար, անսիրտ են», գաղափարը հանել են ենթատեքստից և չշարունակել, որ «դրա կողմնակիցները վերակառուցումը նույնպես անգլուխ է »։ 1 Տե՛ս http։ 2 Տե՛ս http։ //www.grenada.md/post/mejdunarodnaya_konferentsia_roli_media_po_integratsii_evraziiskogo_soiuza. 3 Տե՛ս http։ 4 Տե՛ս http։ //vz.ru/news/2012/12/7/610688.html. 5 Տե՛ս http։ //www.aif.ru/politics/world/251189. Այս պնդումներից հետևում է երկրորդ ոչ պակաս տարածված թեզը արևմտյան երկրորդ լրատվամիջոցներում, որ Եվրասիական միության ստեղծումը Ռուսաստանի աշխարհաքաղաքական նախագիծն է։ Ռուսաստանի դերը նշվում է որպես գաղափարի ավանգարդ, մինչդեռ դեռ 1990-ականներին էր։ Kazakhազախստանը, որը առաջարկում էր Եվրասիական միության գաղափարը և մինչ օրս հավատարմորեն ապրում էր դրան, դժվար թե լուսաբանվի արևմտյան լրատվամիջոցների կողմից։ Փոխարենը ՝ Մաքսային միության երրորդ անդամ Բելառուսը հաճախ ներկայացվում է որպես բռնապետական ​​ռեժիմով և կառավարման հակաժողովրդավարական մեթոդներով երկիր։ Փաստորեն, ԱՊՀ-Եվրասիական միության ինֆոգրաֆիկան, որը փորձագետները անվանում են «ոչ լեգիտիմ նախագահների ակումբ», հիանալի ձևավորված է արևմտյան լրատվամիջոցների դաշտում։ Ի վերջո, այս պնդումները գումարվում են «Արևելյան գործընկերության» Եվրոպական «Եվրասիական միության» անդամ երկրների «աշխարհաքաղաքական հարկադիր ընտրությանը, որի տեղեկատվական ճնշումը այդ երկու երկրներին բարդ դրության մեջ է դնում»։ Ակնհայտ է, որ Եվրասիական միության հետագա քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական և հումանիտար մրցունակությունը կանխորոշվելու է նոր սերնդի տեղեկատվական արտադրանքի թողարկումով, որը կկարողանա ոչ միայն հեռացնել հետխորհրդային երկրներից mediaԼՄ-ները, այլ նաև օգտագործել արտաքին աշխարհում հասարակական կարծիքի վրա ազդելու մեխանիզմներ։ «Ռաշա այսօր» հեռուստաընկերության օրինակով։ Եվրասիական միության անդամ երկրներն իրենք են զեկուցում տարածաշրջանի այլ երկրների մասին միջազգային նորությունների շրջանակներում, այսինքն ՝ ընդհանուր շահի շուրջ միավորված երկրների ընդհանուր տեղեկատվական քաղաքականությունը դեռ նշանակալի չէ։ Ընդհանուր առմամբ, Եվրասիական ինտեգրման գործընթացներին մասնակցող հավակնորդ երկրների տեղեկատվական դաշտը և լրատվամիջոցների կանոնակարգերը բազմազան են։ Պետական ​​միջամտության այս կամ այն ​​մակարդակից բացի (օրինակ, Բելառուսում չկա մասնավոր մամուլ, որպես այդպիսին), որը, ի դեպ, երբեմն տրամագծորեն հակառակ մոտեցումներ է որդեգրել, ներքին շուկաներն ու ինստիտուտները տարբեր դիրքորոշումներ ունեն եվրասիական ինտեգրումը լուսաբանելու հարցում։ Դա հիմնականում բխում է լրատվամիջոցների սեփականատերերի և խմբագրական կառավարման շահերից և շահերից։ Ոչ միայն մասնավոր, դաշնային էլեկտրոնային լրատվամիջոցները, այլ նույնիսկ Մաքսային միության կառույցները չունեն լրատվամիջոցների քաղաքականության ինստիտուտներ։ Եվրահանձնաժողովում, օրինակ, մի ամբողջ վարչություն զբաղվում է հասարակայնության հետ կապերով և տեղեկատվության տարածմամբ։ Եվրասիական տնտեսական հանձնաժողովը չունի ոչ տեղեկատվության խթանում, ոչ էլ այլընտրանքային լրատվամիջոցներ։ Այնուամենայնիվ, «եվրասիական պաշտոնական» և «մասնավոր» փորձագիտական ​​եզրակացությունները նախատեսում են լայնածավալ տեղեկատվական նախագծերի գործարկում, ինչպիսիք են 24-ժամյա լրատվական ալիքը և ինտերնետ-պորտալը, ինչը էական խթան կհաղորդի ինտեգրման գործընթացների տեղեկատվական բաղադրիչին։ Դավիթ Սարգսյան ԵՎՐԱՍԻԱԿԱՆ ինտեգրման գործընթացի ՏԵ FԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՈԼՈՐՏԻ ՊԵՏՔ ։

example1256

example1256

Հոդվածի կիզակետում կորպորատիվ հեղինակությունն է և կորպորատիվ լեգիտիմությունը, որոնց նվաճումը մրցակցային սոցիալական հարաբերությունների պայմաններում ցանկացած կազմակերպության գոյատևման անհրաժեշտ պայմաններից է։ Շարադրված նյութի սկզբնական հատվածում ներկայացված են «կորպորատիվ լեգիտիմություն» և «կորպորատիվ հեղինակություն» հասկացությունների սահմանումները։ Այնուհետև նյութում դիտարկվում են երկու ֆենոմենների միջև առկա հարաբերակցությունը, ինչպես նաև կորպորատիվ հեղինակության կառավարման հիմնական քայլերը, սկզբունքները։

Կորպորատիվ լեգիտիմությունը և կորպորատիվ լեգիտիմությունը արժեքավոր ռեսուրսներ են, որոնց ձեռքբերումը կազմակերպության գործունեության համար անհրաժեշտ պայմաններից մեկն է։ Այնուամենայնիվ, գիտական ​​գրականության մեջ «կորպորատիվ լեգիտիմության» և «կորպորատիվ հեղինակության» սահմանումները սահմանելու հարցում որոշ դժվարություններ կան։ Բացի այդ, տեսական նյութերը սահմանափակվում են այս երկու երևույթների միջև առկա սոցիալական կապի բնույթի հստակեցմամբ, ինչպես նաև կորպորատիվ լիազորությունների կառավարման առանձնահատկություններով։ Նախ անդրադառնանք օրինականությանը, որը վաղուց արդեն ճանաչվել է որպես քաղաքական և կառավարական վարչակարգերի ելակետ `ռեժիմների և ինստիտուտների հանրային ընդունման և իշխանության իրականացման արդյունավետության ճանաչման վերաբերյալ։ Հասարակական գրականության մեջ ամրապնդվեց այն գաղափարը, որ «օրինականություն» հասկացության ամբողջական գիտական ​​հայեցակարգումն առաջին անգամ իրականացվեց Մ.Վեբերի կողմից։ Ըստ Վեբերի, «օրինականություն» հասկացությունն ամրագրված է որպես սոցիալական կարգի «իշխանություն» հասկացությունների առկայություն, այն արտահայտվում է սուբյեկտների կամավոր համաձայնության մեջ `ճանաչել իշխանությունը և ենթարկվել դրա հրամաններին։ Նման կարգը ավելին է, քան գործողությունների օրինաչափությունը և հետամնացությունը [2, p. 21]։ Այստեղ տեղին է նշել սոցիոլոգ Պ. Բուրդիեի տեսակետները։ Ըստ նրա, օրինական «այն ուժն է, որին սուբյեկտը տալիս է իրագործողին, այսպես ասած, կրեդիտ (վարկ), որով մեկը մյուսին տալիս է, fides, auctoritas, որը մեկը տալիս է մյուսին ՝ ներդրում կատարելով վստահության վրա։ դրա մեջ Դա մի ուժ է, որը գոյություն ունի միայն այն պատճառով, որ որդեգրողը հավատում է, որ այն գոյություն ունի »[1, p. 209]։ որոշակի շահագրգիռ կողմերի համաձայնությունը։ «Լեգիտիմ կազմակերպություն» հասկացությունն առաջացել է օրինականության վրա գիտական ​​ուշադրության կենտրոնացման արդյունքում։ Կազմակերպության օրինականության նկատմամբ ուշադրությունը պատահական է։ Լեգիտիմ կազմակերպությունները և նրանց ղեկավարները ընկալվում են որպես «ավելի արժեքավոր, ավելի հզոր, ավելի կանխատեսելի» ավելի հուսալի », քան ոչ լեգիտիմ կազմակերպություններն ու նրանց ղեկավարները [8, էջ 575]։ Բացի այդ, օրինական կազմակերպությունները, ամենայն հավանականությամբ, աջակցություն կստանան ընտրողներից և ռեսուրսներից [7, p. 391] ոչ պակաս ակտիվ են։ Հաշվի առեք «Կորպորատիվ հեղինակություն» և «Կորպորատիվ լեգիտիմություն» հասկացությունների վերաբերյալ գիտական ​​գրականության մեջ առկա տարբեր սահմանումներից երկուսը։ Ստացվում է, որ լեգիտիմություն ստանալու համար անհրաժեշտ է. Ինչ վերաբերում է կորպորատիվ հեղինակությանը, ապա դա կառույց է։ ] Հեղինակությունը գիտելիքների հավաքածու է, որը զգում են շահագրգիռ կողմերը ընկերության և նրա գործողությունների վերաբերյալ [9, p. 418]։ Վերոնշյալ սահմանումներից արդեն պարզ է դառնում, որ կազմակերպությունները հեղինակություն կերտելու գործընթացում, հետևելով հասարակության սպասումներին և իրենց քայլերով բավարարելով այդ սպասումները, ժամանակի ընթացքում դառնում են հուսալի և օրինական։ Մի խոսքով, կազմակերպությունը, ստանալով դրական հեղինակություն, միաժամանակ ձեռք է բերում արժեքավոր ռեսուրս, որը կոչվում է լեգիտիմություն։ Statementիշտ է հակառակ պնդումը։ Այնուամենայնիվ, այստեղ պետք է նշել, որ նման պնդումները գործում են ժողովրդավարական ռեժիմի համատեքստում, որի առավելություններից մեկը համընդհանուր արժեքների ընդունումն է։ Ավելին, ժողովրդավարական ռեժիմում առկա են մրցակցային սոցիալական հարաբերություններ, որոնց շրջանակներում կազմակերպությունները զարգանում և կատարելագործվում են։ Մինչդեռ ոչ ժողովրդավարական հասարակությունում հնարավոր է խոսել ոչ թե լեգիտիմություն ստանալու, այլ վերագրման մասին։ Նման լեգիտիմությունը «քվազի լեգիտիմություն» է, քանի որ կազմակերպություններն իրենց գործառույթները կատարելիս հաճախ շեղվում են բարձրաձայն կամ անբանաձև կանոններից, բայց միևնույն ժամանակ վայելում են նախնական շահագրգիռ կողմերի հանդուրժողական վերաբերմունքը։ Այս կազմակերպությունների ընդունման պատճառները թաքնված են մակրո համակարգերի թերությունների մեջ, որոնք, ի վերջո, իրենց արտահայտությունն են գտնում սովորական քաղաքացու հնազանդ վարքի մեջ։ Հարկ է նշել, որ «քվազի լեգիտիմության» հետ մեկտեղ կազմակերպությունն իրականում կարող է ունենալ բացասական հեղինակություն։ Դրական հեղինակության տարբերակը նույնպես չի բացառվում, եթե կազմակերպությունն օգտագործում է ազատագրական հաղորդակցություն, ինչպիսիք են բարձրաձայնված բացասական պատժամիջոցները։ Հոդվածի հետագա ձևակերպման մեջ կորպորատիվ հեղինակությունը և օրինականությունը կերևան ժողովրդավարական հասարակության համատեքստում։ Եվ այսպես, կազմակերպությունը, պահպանելով վարքի կայուն գիծ, ​​սկզբունքներ, նորմեր, որոնք ընդունելի են գերիշխող մշակութային շրջանակներում, ժամանակի ընթացքում ձեռք է բերում դրական հեղինակություն։ Այլ կերպ ասած, դրական հեղինակության դեպքում կարելի է խոսել կազմակերպության սպասվող վարքի մասին։ Հարկ է նշել նաև, որ կազմակերպության վարքագիծը կարող է հիմնականում համապատասխանել հասարակության կանոններին, բայց երբեմն կարող է շեղվել դրանցից։ Կարելի է ենթադրել, որ կազմակերպությունը, շեղվելով կանոններից, կարող է պահպանել կամ նույնիսկ բարձրացնել իր կորպորատիվ հեղինակությունը, եթե նրա սոցիալական կազմակերպական վարքը համապատասխանում է հասարակության մեծամասնության հիմնարար արժեքներին։ Մասնավորապես, հեղինակավոր կազմակերպությունները ի վիճակի են շեղվել ստանդարտ պրակտիկայից և շարունակել աջակցել իրենց բարձր կարգավիճակին, օրինականությանը, քանի որ լիազորությունները ընդլայնում են ռազմավարական կառավարման ոլորտը։ Այս պարագայում մենք կարող ենք խոսել ոչ թե հաջորդ, այլ նորարարական կազմակերպությունների մասին։ Ինչ վերաբերում է լեգիտիմության և «հեղինակության» տարբերություններին, ապա նշենք գոնե մեկը։ Չնայած լեգիտիմությունը սոցիալական ընկալում է, որը կարգավորող, նորմատիվային կամ ճանաչողական նորմերի և սպասումների արդյունք է, հեղինակությունը կազմակերպությունների միջև համեմատություն է `հիմնված մի շարք հատկությունների վրա, որոնք կարող են ներառել նույն կարգավորիչ, նորմատիվային կամ ճանաչողական հարթությունները [4, p. 332]։ Ստացվում է, որ կորպորատիվ լիազորությունների կառավարման, համապատասխանաբար ՝ կորպորատիվ լիազորությունների կառավարման շրջանակն ավելի լայն է, քան կորպորատիվ լեգիտիմությունը և դրա կառավարումը։ Ինչ վերաբերում է կորպորատիվ կառավարմանը, ապա նոր տիրույթի անտեսումն ինքնին կարող է անդառնալի հետևանքներ ունենալ ապակազմակերպման համար, քանի որ տեղեկատվական հասարակությունում կարճ ժամանակահատվածում ցանկացած կազմակերպության վերաբերյալ կարող են տարբեր սոցիալական ընկալումներ ձևավորվել, որոնք կորոշեն հետագա զարգացումը։ օբյեկտը։ Ըստ այդմ, կազմակերպության հեղինակության կառավարումը պետք է դիտարկել որպես կազմակերպության համար ռազմավարական նշանակություն ունեցող հարց և նախապես մշակել վերջինիս կառուցման գործողությունների ծրագիր, որի իրագործումը թույլ կտա բերել կազմակերպության հեղինակության ներկա վիճակը։ ցանկալիին մոտ։ Այստեղ տեղին է մեջբերել Դրիսկոլի և Քրոմբիի տեսակետը, որ ոչ մի կազմակերպություն չի կարող հարգվել և սիրվել բոլոր լսարանների կողմից, ուստի կազմակերպություններն ընտրում և արձագանքում են ամենաազդեցիկ շահագրգիռ կողմերի խնդիրներին [5, p. 445]։ Քիմ Հարիսոնը, հանրային կապերի հայտնի փորձագետը, առանձնացրեց հետևյալ վեց քայլերը, որոնք ուղղված են շահագրգիռ կողմերի կորպորատիվ հեղինակության բարելավմանը։ 1. Իրականացնել հետազոտություն ՝ ուղղված հիմնական շահագրգիռ կողմերի ավելի լավ բացահայտմանը։ 2. Գնահատել շահագրգիռ կողմերի ուժեղ և թույլ կողմերը, ինչպես նաև կենտրոնանալ ներքին բնույթի և շահագրգիռ կողմերի ընկալումների անհամապատասխանությունների վրա։ 3. Քննեք ձեր կազմակերպությունը կազմող հիմնական գործոնները և դրանք համապատասխանեցրեք ընդհանուր կատարողականին վերաբերող քաղաքականություններին, համակարգերին և ծրագրերին։ 4. Մշակել շահագրգիռ կողմերի սպասելիքները գերազանցելու ծրագրեր։ 5. Ներգրավել գործադիր տնօրենին որպես հեղինակության ծրագրի չեմպիոն։ 6. Պարբերաբար չափեք նպատակներին հասնելու և կատարողականը բարելավելու խոչընդոտները։ [6] Կորպորատիվ հեղինակություն կերտելիս, կորպորատիվ հեղինակության կառավարման համար պատասխանատու կազմակերպությունը նույնպես պետք է քաջատեղյակ լինի կորպորատիվ հեղինակության կառավարման վերը նշված հինգ սկզբունքներին, որոնք են `1. տարբեր ուժ։ Ընկերությունները շահագրգիռ կողմերի տեսակետներում տարբեր, հատուկ տարածք են գրավում։ կենտրոնանալ Ընկերությունները շեշտում են ելակետը, 3. հետեւողականություն։ Ընկերությունները հետևողական են բոլոր շահագրգիռ կողմերի հետ շփվելու հարցում. 4. Ինքնություն։ Ընկերությունները շահագրգիռ կողմերի կողմից իրական են համարվում, 5. թափանցիկություն։ Ֆիրմաները դիտվում են որպես բաց և ազնիվ, երբ բանը վերաբերում է իրենց բիզնեսը վարելուն։ Հոդվածում արդեն դիտարկված բիզնեսի կառուցման հիմնական սկզբունքների պահպանումը կազմակերպությանը հնարավորություն կտա բարելավել իր հեղինակությունը առանցքային ազդեցիկ շահագրգիռ կողմերի շրջանում։ ԳԻՐՔ 1. Bourdie P. Քաղաքականության սոցիոլոգիա։ Պեր с фр / Сост., Общ. ԼԱՎ. և նախատրամադրված։ Н. А.Шматко ./- М. Սոցիո-Լոգոս, 1993.-336 դ. 2. Завершинский К. Ֆ. Օրինականություն գենեզիս, կարգավորման և զարգացման հայեցակարգ // 3. Burke, R., Martin, G. and Cooper, CL, (Eds.) (2011) Կորպորատիվ հեղինակություն։ կառավարման հնարավորություններն ու սպառնալիքները։ Սերիաներ Ռիսկի հոգեբանական և վարքային ասպեկտները։ Ashgate կառավարման կառավարման ուսումնասիրություններ, հ. 42, թիվ 2։ էջ 329-360. լավ հարևան։ Nova Nada- ի և JDI- ի գործը։ Բիզնես և հասարակություն, 40 (4), 442-471։ Աղբյուրը `http։ //www.cuttingedgepr.com/articles/corprep_important.asp( Հասանելի է։ T.ոն Թ. Ostոստ և Բրենդա Մեյջոր, խմբ. Օրինականության հոգեբանություն։ Gingարգացող հեռանկարների գաղափարախոսություն, արդարություն և միջխմբային հարաբերություններ։ Նյու Յորք. Քեմբրիջի համալսարանի մամուլ, 8. Սուխման, Մարկ Ս. (1995)։ «Օրինականության կառավարում. Ռազմավարական և ինստիտուցիոնալ մոտեցումներ »տեղեկատվությունը հեղինակի ՝ Թերեզա Արթուր Խաչատրյանի մասին - ԵՊՀ սոցիոլոգիայի ֆակուլտետի կիրառական սոցիոլոգիայի ամբիոնի դիմորդ, Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական ​​մանկավարժական ինստիտուտ, Քաղաքագիտության և տնտեսագիտության ամբիոնի դասախոս, էլ. ։

example1993

example1993

Հոդվածում ներկայացվում է երրորդ դարի վերջին Պրինցիպատի ճգնաժամի հետևանքով Հռոմեական կայսրությունում Դոմինատի նոր համակարգը հաստատելու գաղափարական հիմքերը։ Հատկապես ուշադրություն է հրավիրվել կայսեր անձի սրբազնացման իրողության վրա։ Անդրադարձ է կատարված պարսկական իրականությանը, որտեղից էլ adoratio երևույթը ներթափանցեց հռոմեական իրականություն։ Բացարձակ միապետության հաստատումը փորձել ենք ներկայացնել Դիոկլետիանոսի իշխանության ամրապնդման ֆոնին։

ՀՌՈՄԱԿԱՆ ՀԱՐԱREՔԻ ՀԵՏԱՈՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ։ ԴԻՈԿԼԵՏԻԱՆՈՍ 3-րդ դարի վերջին և 4-րդ դարասկզբին Հռոմեական կայսրության կենտրոնական կառավարությունում Դիոկղետիանոսից տեղի ունեցած փոփոխությունները նրա գոյության առաջին երեք դարերը տևող երկար գործընթացի տրամաբանական ավարտն էին, որն ի վերջո հանգեցրեց արմատական ​​փոփոխությունների։ 3-րդ դարի ուղիղ կեսերին (235-284) ընդգրկող շրջանում ճգնաժամային իրավիճակը հրամայական դարձրեց կայսրությունում վերափոխումների իրականացումը։ Այս պայմաններում պետք է հայտնվեին բարեփոխիչ կայսրը, որը ստիպված էր փոխարինել Դարեր շարունակ սպառված Պրինցիպատին Գերիշխանության նոր համակարգով։ Երեք դարերի ընթացքում Օգոստոսի հիմնադրած Տիրապետության քաղաքական համակարգը, որը կենտրոնացրեց ինչպես նոր միապետական, այնպես էլ հին հանրապետական ​​կառավարությունները, մոտենում էր բացարձակ միապետության հաղթանակին. Երրորդ դարի վերջին հանրապետական ​​անունները նույնիսկ վերածվեցին զուտ անունների, որոնց լեգեոնի վրա հույս դնող կայսրերը վաղուց դադարել էին ուշադրություն դարձնել։ Գալիենոս կայսրն արդեն արգելել էր Սենատին հատել նույնիսկ պղնձե մետաղադրամներ, և Ավրելիանը հրամայեց նրան կանչել «Կայսր Դոմինուս և Դեուս», իսկ ոսկե գլխարկով ՝ պահանջելով հնազանդվել իր հպատակներին 3։ Սա հավանական նախատիպ էր ապագա Դոմինատի համար։ Դիոկղետիանոսի գահակալությունը 284 թվականին Այն անմիջապես բացահայտեց կայսերական իշխանության քաղաքական էվոլյուցիան։ Երկարատև թուլացած Սրբազանը ոչնչացավ նրա թագավորության առաջին իսկ տարիներին։ Բացարձակ միապետությունը դառնում է իրականություն պաշտոնական մակարդակում։ Նա այլևս իշխան կամ հանրապետական ​​մագիստրատ չէ, նա այժմ ոչ թե առաջինն է հավասարների շարքում, այլ «աստվածային ողորմածությամբ» տիրակալ, «քաղաքացիներ» են դառնում «հպատակներ» 4։ Դիոկղետիանոսը նման չէ իր նախորդներին, ինչպես դա տեսնում էին նրա ժամանակակիցները։ Օրինակ, Եվտրոպիուսից վկայություններ կան, որ «Դիոկղետիանոսը հրամայեց նրան խոնարհվել նրա առաջ», մինչդեռ նրա առաջ բոլոր կայսրերին պարզապես ողջունում էին։ մասին »5։ Նման վկայություն կա նաև Ավրելիուս Վիկտոր 6-ում։ Վերջինս հատկապես շեշտում է միապետի աստվածացման իրողությունը, որը նոր համակարգի էությունն էր։ Այժմ դա ոչ միայն մեկ միապետի ցանկությունն է, ինչպես Caligula ոմ Dometianus- ի ժամանակ, այլ Դոմինատի հիմնաքարը։ Դիոկղետիանոսի գործունեությունը չպետք է դիտվի որպես քմահաճույք կամ փառահեղ առաջնորդի հավակնությունների որոնում։ Հռոմեական հսկայական կայսրության վերականգնումը, բարբարոսական հարձակումների դեմ պայքարը, հասարակության ցածր խավերը (սյունակներ և 2 Նույն տեղում, էջ 41)։ Հաճախակի ապստամբությունները կարող էին ճնշվել միայն կոշտ և անկախ պետական ​​իշխանության կողմից, որն ունակ է միավորել կայսերական իշխող դասի բոլոր ուժերը և ուղղորդել նրանց հաղթահարել ճգնաժամի ամենադժվար ժամանակները։ Շատ ուշագրավ է, որ մենք ստացել ենք Դիոկղետիանոսի տիտղոսը, որը հայտնաբերվել է հռոմեական Օգոստոս Վենդելիկով քաղաքի տարածքում։ Դա 290-ի մի արձանագրություն է, որում Դիոկղետիանոսը ներկայացվում է որպես Իշխան, Լորդ, Խաղաղարար, Անպարտելի Օգոստոս, Մեծ հովվապետ, գերմանացիներից ամենամեծը և այլն։ Ինչպես պետության ղեկավարի աստվածացումը, այնպես էլ թագավորական նոր ծեսերը, որոնք շատ նման էին Պարսկաստանի Սասանյան արքունիքին 2, ուղղված էին կայսեր համար նոր իրավական կարգավիճակի ստեղծմանը, որը պետք է որոշեր «իր հպատակների վերաբերմունքը այլ կառավարման մարմիններ ընդհանրապես »3. Իր ստեղծումը վերապահելով աստվածային ծագմանը։ Ինչ վերաբերում է Դիոկղետիանոսի օրոք ընդունված պարսկական ավանդույթներին, դա պատահական չէր։ Խնդիրն այն է, որ Սասանյան պետության գաղափարական հիմքը զրադաշտական ​​դավանանքն էր, որը հնարավորինս փոխակերպվեց հօգուտ despotism- ի։ Կրակի պաշտամունքը առաջնային նշանակություն ուներ։ Ըստ այդմ, ձեւավորվեց Սասանյան կայսեր պաշտամունքը 4։ Այս վերջին հանգամանքը պետք է կիրառեր Դիոկղետիանոսը։ Արևելյան ազդեցությունը Հռոմի վրա սկսվեց հելլենիստական ​​Արևելքի հետ նրա առաջին իսկ շփումներից։ Այստեղից էլ Հռոմեական իշխանության աստիճանական վերափոխումը աստվածապետական ​​միապետության, որտեղ կայսրը դարձավ կապող օղակ Աստծո և աշխարհի միջև, իսկ պետությունը դարձավ երկնային օրենքների երկրային արտացոլումը։ Անպարտելիության պաշտամունքը, որը Ավրելիանոսը դարձրեց կառավարական կրոն արդեն երրորդ դարի կեսերին, սերտորեն կապված էր կայսրության այս նոր կրոնական հայեցակարգի հետ։ Երկրի վրա կայսրը նույնն է, ինչ երկնքում մարդն է։ Միապետը բաժանված է սովորական մահկանացուներից, նա «սուրբ» է, հետեւաբար, նրա շուրջ ամեն ինչ սրբազան է 5։ Փաստորեն, օգտագործելով Արևելքի, հատկապես Պարսկաստանի փորձը, Դիոկղետիանոսը կարողացավ կայսերական սրբադասման պրակտիկա մտցնել Հռոմեական կայսերական իրականության մեջ, ինչը հանգեցրեց կայսրության քաղաքացիների մեկուսացմանը, նրանց զրկեց քաղաքական կյանքին ցանկացած տեսակի մասնակցությունից։ , Հռոմեական քաղաքացիների շրջանում քաղաքացիական տրամադրությունների վերացումը նշանակում էր հին քաղաքակրթության աստիճանական անկում 7։ Կայսրությունում բացարձակ միապետության հաստատումը Դիոկղետիանոսի համար իր նախափոխություններն իրականացնելու անհրաժեշտ նախապայման էր։ Միայն այդ դեպքում կայսրը կարող էր հանդես գալ որպես անձ օրենքից վեր, նույնիսկ որպես օրենքի մարմնացում ՝ հնարավորություն ունենալով անձամբ լուծել Հռոմեական կայսրության առջև ծառացած դժվարությունները։ Բացարձակ միապետության հաստատումը նախահռոմեական քաղաքակրթության զարգացման ոլորտում կայսերական իշխանության համախմբման վերջին փուլն էր։ Բացարձակության հաղթանակի համար Դիոկղետիանոսը նախ պետք է վերափոխեր պետական ​​համակարգը։ Հենց այդ նպատակի համար նախ ստեղծվեցին լուծի ինստիտուտները, ապա `տետրարխիան։ Բարեփոխումներն իրականացվել են օրենսդրական, ֆինանսական, վարչական համակարգերում, ռազմական ոլորտում, որոնց մասին բազմիցս գրվել է, ուստի անհրաժեշտ չենք համարում դրանք ներկայացնել այս աշխատանքում։ Դիոկղետիանոսի կրոնական քաղաքականությունը շատ կարևոր է։ Այն խիստ պահպանողական և հակաքրիստոնեական էր։ Այդ պատճառով վերականգնվեց քրիստոնյաների նկատմամբ դաժան հետապնդումը։ Այնուամենայնիվ, քրիստոնեությունը հետագայում պետք է դառնար գերիշխող բաղադրիչներից մեկը, որին մենք կանդրադառնանք հետագա աշխատանքներում։ 2 Grant M., The Climax of Rome. Հին աշխարհի վերջնական նվաճումները, Վայդենֆելդ, 1993, էջ. 7. Նինա Հայրապետյան ՀՌՈՄԱՅԻՆ ՎԵՐԱIVՆՈՒՆԴԻ ՀԵՏԱՈՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ։ Դիոկղետիանոս հիմնաբառեր. Դիոկղետիանոս, իշխանության ճգնաժամ, գերակշռել, Բացարձակ միապետության հաստատում, կայսեր սրբացում , ։

example828

example828

Հոդվածում քննարկված է երկրի տնտեսության ոլորտների վարկավորման գերակա ուղղությունների հիմնախնդիրները։ Ուստի, բացահայտվել են տնտեսության արդի հիմնախնդիրները և առևտրային բանկերի դերը այդ հիմնախնդիրների արդյունավետ լուծման ասպարեզում։ Իրականացվել է մակրոտնտեսական մի շարք ցուցանիշների վերլուծություն, որի արդյունքում բացահայտվել են տնտեսության վարկավորման գերակա ուղղությունները։ Մշակվել է տնտեսության զարգացման ռազմավարություն, որը կնպաստի երկրի տնտեսության հետագա աճին։ Քննարկվել են տնտեսության զարգացման ուղղությունները 2014-2025 թթ.։

Գիտ. ղեկավար՝ տ.գ.դ. պրոֆ. Յու. ՍուվարյանԵրկրի տնտեսության կայուն զարգացումը տնտեսության այնպիսիառաջընթաց է, որը տնտեսական հաջողություններ է արձանագրում ոչմիայն տնտեսվարման ներկա փուլում, այլև ապագայում։ Հաշվի առնելովՀՀ տնտեսության արդի հիմնախնդիրները՝ շատ կարևոր է դառնումառևտրային բանկերի դերի բարձրացումը տնտեսության իրական հատվածի վարկավորման գործընթացի բարելավման ասպարեզում։ Այս առումով,առևտրային բանկերը հանդիսանում են այնպիսի ֆինանսական կառույցներ, որոնք մեծ ազդեցություն են ունենում տվյալ երկրի տնտեսականգործընթացների վրա, քանզի բանկային համակարգում տնտեսական գործունեության արդյունքները նույնպես միտված են ապագային և պահանջում են ներգրավված ֆինանսական ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործում։ ՀՀ միջնաժամկետ զարգացման հեռանկարները դրական են, որիօգտին են խոսում տնտեսական ողջամիտ կառավարման իրողությունը ևարտահանման ոլորտների, մասնավորապես՝ թեթև արդյունաբերության ևգյուղատնտեսական մթերքների վերամշակման ճյուղերի դինամիկ աճը։ Ինչպես երևում է գծանկար 1-ից, 2013 թ. ՀՆԱ-ի աճը կազմել է 6.8%, ինչըվկայում է տնտեսության կայուն զարգացման մասին։ ՀՆԱ-ի աճԱրդյունաբերողներիարտադրանքիգների ինդեքսըԱպրանքների ևծառայություններիարտահանման աճԱպրանքների ևծառայություններիներմուծման աճԳծ. 1. ՀՀ մակրոտնտեսական ցուցանիշներ 2011-2013 թթ․11 Գծանկարը կազմված է հեղինակի կողմից կատարված ուսումնասիրությունների արդյունքում։ Տվյալները վերցված են Հայաստանի 2014 թ. վիճակագրական տարեգրքից։ Չնայած վերը նշված զգալի հաջողություններին` ՀՀ տնտեսությանզարգացման կայուն տեմպերը պահպանելու և աղքատության կրճատումնարագացնելու նպատակով անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել որոշ կարևոր խնդիրների վրա՝• շարունակել իրական հատվածի զարգացման միջավայրի հետագա բարելավումը։ Թեև նախկին Խորհրդային Միության մյուս երկների շարքում ՀՀ-ումգործարար միջավայրն ամենաազատականներից է, այնուհանդերձ` իրականհատվածի զարգացումը դեռևս լիարժեք չի նպաստում երկրի տնտեսականաճին։ • Տնտեսական աճի դրական արդյունքները մատչելի դարձնել բնակչությանհոծ զանգվածների համար։ • Տնտեսական աճի ակնկալվող ընդլայնման պայմաններում ավելի մեծ ուշադրություն պետք է հատկացվի աշխատատեղերի քանակի մեծացմանը, արդյունաբերության և գյուղատնտեսական շրջանների տնտեսության զարգացմանը ու սոցիալական պաշտպանության համակարգերի բարելավմանը։ • Բարձրացնել հիմնական ծառայությունների մատչելիությունը ողջ բնակչության համար։ Մեր տնտեսության զարգացման առումով մեծ կարևորություն է ներկայացնում ՀՀ կառավարությոան 2014 թ. մարտի 27-ի N492-Ն որոշմամբընդունված` ՀՀ 2014-2025 թթ. hեռանկարային զարգացման ռազմավարական ծրագիրը (ՀԶԾ), որով առաջարկվող քաղաքականությունն ու միջոցառումները բաժանվում են 4 խմբի՝1. զբաղվածության ընդլայնում, ինչը նախատեսում է ծրագրի գործողությանառաջին հինգ տարիների ընթացքում զբաղվածության ընդլայնում՝ շեշտադրելովորակյալ, բարձր վարձատրվող աշխատատեղերի ստեղծմանն ուղղված գործողությունների վրա, մարդկային կապիտալի զարգացում, որն ուղղված է լինելու առաջնայինծառայությունների ծավալի, որակի և մատչելիության աճին (ներառյալ՝ առողջապահություն, կրթություն, գիտություն, մշակույթ ու առաջնային ենթակառուցվածքներ)՝ հատուկ շեշտադրելով նաև մարդու և բնության փոխհարաբերություններիներդաշնակ զարգացումը,3. սոցիալական պաշտպանության համակարգի բարելավում, որի գործողությունները միտված են լինելու գործող համակարգի արդյունավետության բարձրացմանը (ներառյալ՝ հասցեականության և նպատակայնության ավելացում) և երկարաժամկետ հատվածում ֆինանսական կայունության հիմքերի ստեղծմանը՝ ապահովելով սոցիալական երաշխիքների համապարփակ տրամադրում, սոցիալականռիսկերի էական նվազում և աղքատության կրճատում,4. երկրի կառավարման համակարգի ինստիտուցիոնալ արդիականացմանգործողությունները, որոնք, ապահովելով որդեգրված հիմնարար քաղաքականությունների շարունակականությունը, միտված են լինելու պետության արդյունավետության աճին, պետության տրամադրության տակ գտնվող ռեսուրսների ընդլայնմանը և նպատակային օգտագործմանը, տրամադրվաող ծառայությունների որակիև մատչելիության ավելացմանը, կոռուպցիայի նվազեցմանը, որոշումների ընդունման թափանցիկության և այդ գործընթացներին քաղաքացիական հասարակության մասնակցության աստիճանի մեծացմանը։ Ակնհայտ է, որ երկրի հեռանկարային զարգացման ծրագրի իրականացման գործընթացում ՀՀ առևտրային բանկերի կողմից իրական հատվածի ներդրումային քաղաքականությունը իր մեջ ներառելու է տնտեսական, սոցիալական և քաղաքական նպատակներ։ Ներդրումային քաղաքականության տնտեսական նպատակներ պետք է հանդիսանան՝ արտադրության ծավալների աճը, ստվերային տնտեսության կրճատումը,  ձեռնարկությունների մրցակցության բարձրացումը, թողարկվող արտադրանքի (ծառայությունների) որակի բարձրացումը, ներմուծման կրճատումը, արտահանման ծավալների աճը, ներքին նյութատեխնիկական ռեսուրսների ռացիոնալ օգտագործումը, մարզերի տնտեսական զարգացումը, արտադրական հզորությունների վերագործարկումը և վերակառուցումը, ֆինանսական ռեսուրսների հոսքը արտադրական ոլորտ։ Սոցիալական նպատակները պետք է կայանան հետևյալում՝ նոր աշխատատեղերի ստեղծում, բնակչության եկամուտների աճ, հասարակության մեջ սոցիալական արդարության ամրապնդում, բնակչության արտահոսքի նվազում և ներհոսքի խթանում, երկրում ներքին միգրացիոն գործընթացների կարգավորում։ Այս բոլոր նպատակներին հասնելու համար պետք է իրականացնել միշարք միջոցառումներ, մասնավորապես՝ ձևավորել վարկային ներդրումների համար բարենպաստ միջավայր, կատարելագործել ներդրումային ոլորտը կարգավորող իրավապայմանագրային դաշտը, վերացնել վարչարարական խոչընդոտները, մշակել ներդրումային միջոցների ներգրավման արդյունավետ համակարգ, ձևավորել ներդրումային ոլորտը կարգավորող պետական կառավարմանմարմինների օպտիմալ կառուցվածք, մշակել և արմատավորել ներդրումները խթանող միջոցառումներ։ Մակրոտնտեսական ցուցանիշների փաստացի զարգացումները, մասնավորապես՝ տնտեսական աճի տեմպերը, զգալիորեն շեղվել են կայունզարգացման ծրագրի մակրոտնտեսական ցուցանիշների նախատեսվածսցենարից, ինչը մեծապես պայմանավորված է 2008 թ. համաշխարհայինֆինանսատնտեսական ճգնաժամով։ Ինչպես Հայաստանում, այնպես էլբազմաթիվ այլ երկրներում, միջնաժամկետ և երկարաժամկետ կանխատեսումների անորոշությամբ պայմանավորված՝ զարգացման ծրագրերնիրենց տեղը զիջեցին հակաճգնաժամային ծրագրերին։ Համաշխարհայինտնտեսական վիճակի էական վատթարացումը հատկապես բացասականազդեցություն ունեցավ բաց տնտեսություն ունեցող երկրների, այդ թվում՝ՀՀ վրա։ Չնայած այն հանգամանքին, որ ճգնաժամով պայմանավորված՝տնտեսությունը ժամանակավորապես նահանջեց, 2010-2011 թթ. սկիզբառած՝ արտահանման խթանմանն ուղղված քաղաքականության արդյունքում երկարաժամկետ հեռանկարում կարձանագրվեն բավականբարձր և արտահանման կողմնորոշում ունեցող տնտեսական ցուցանիշներ։ Ակնհայտ է, որ նման ցուցանիշների ապահովումն էապես պայմանավորել է ներդրումային ներկայիս ծավալների մի քանի անգամ մեծացումը,որը կարելի է իրականացնել առևտրային բանկերի կողմից իրականացվողներդրումային գործընթացին զուգակցող բոլոր ռիսկերի ապահովագրության համակարգի զարգացման հիման վրա։ Ուստի վարկային ներդրումների խրախուսման ռազմավարությունը պետք է հիմնված լինի միջազգային պրակտիկայում կիրառվող խրախուսման միջոցների վարկանիշի ձևավորման, ներդրումային ծառայությունների մատուցման և ներդրումայինուղղակի ներգրավման միջոցների ճիշտ համակցման վրա։ Այս առումովհարկ է նշել, որ ՀՀ տնտեսության նախորդ տարիների զարգացումները,դրանք պայմանավորող գործոնների վարքագիծը, ինչպես նաև տնտեսության ինստիտուցիոնալ հենքի ուժեղացմանն ուղղված բարեփոխումներիընթացքը ՀՀ տնտեսությունը վերականգնել է և 2013 թ. գերազանցել է նախաճգնաժամային մակարդակը։ Մեր կարծիքով, առաջիկա տարիներիընթացքում երկրի տնտեսական աճի ապահովումը պայմանավորված էտնտեսության իրական հատվածի այնպիսի ոլորտների զարգացման մակարդակով, ինչպիսիք են արդյունաբերությունը, էներգետիկան, գյուղատնտեսությունը և այլն։ Ուստի, տնտեսական ոլորտների վարկավորմանգերակա ուղղություններ կարող են հանդիսանալ՝• բարձր տեխնոլոգիաների էլեկտրոնային նախագծերը,• հանքագործությունը և մետալուրգիան,• էլեկտրական էներգիայի համակարգերը,• քիմիական արտադրությունը,• թեթև արդյունաբերությունը,• համակարգային ծրագրային ապահովման մշակումը,• սննդի արտադրությունը և փաթեթավորումը,• զբոսաշրջությունը և այլն։ Այսպիսով, հարկ է նշել, որ թեև ՀՀ բանկային համակարգն իր զարգացման ոչ շատ երկար ժամանակահատվածում նշանակալի քայլեր է կատարել, այնուհանդերձ՝ իրական հատվածի հետ փոխհարաբերություններում դեռևս առկա են լուրջ հիմնախնդիրներ, որոնց լուծումը պահանջում էմշակել և իրականացնել արդյունավետ վարկավորման ռազմավարություն,որը հնարավորություն կտա ապահովել կայուն տնտեսական աճ, որն էլ, իրհերթին, կնպաստի երկրի բնակչության կենսամակարդակի բարձրացմանը։ Սերգեյ ԹանգյանՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ՎԱՐԿԱՎՈՐՄԱՆ ԳԵՐԱԿԱ ՈՒՂՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸԲանալի բառեր՝ վարկավորում, գերակա ուղղություններ, ՀՆԱ-ի աճ։

example556

example556

Հոդվածում քննել ենք Քաջ Նազարի կերպարը հայ գրականության մեջ։ Հիմնականում օգտվել ենք Հ. Թումանյանի, Դ. Դեմիրճյանի և Մ. Սարգսյանի մշակումներից՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ թեև բոլորն էլ հեքիաթի գեղարվեստական մշակումներ են, այնուամենայնիվ ժանրային տարբեր պատկանելություն ունեն։ Անդրադարձել ենք կերպարակերտման յուրահատկություններին, Նազարի փիլիսոփայությանը, որն էլ հենց կերպարի կերտման ու բացահայտման հիմնական բանալին է։ Հոդվածի խնդիրը կերպարի հավերժականության գաղտնիքը և ժամանակակից էությունը բացահայտելն է։

Դարավոր ճակատագիր է վիճակված Քաջ Նազարին հայ գրականության մեջ։ Իրայս բազմադարյա ճակատագրով գրականություն մտած Նազարը պիտի արտահայտեր իրեն, իր ժամանակին բնորոշ առանձնահատկություններ։ Բնական է, որ տարբերհեղինակներ պիտի իրենց ձեռագիրը թողնեին Նազարի ճակատագրի վրա։ Նյութինանդրադարձել են Հովհ. Թումանյանը, Ստ. Զորյանը, Ավ. Իսահակյանը, Համաստեղը,Դ. Դեմիրճյանը, Մ. Սարգսյանը և ուրիշներ։ Այս մշակումները միմյանց նման լինել չէինկարող, քանի որ պիտի հարմարվեին տվյալ ժամանակաշրջանի յուրահատկություններին ու քաղաքական միջավայրին։ Այս իմաստով թումանյանական, դեմիրճյանական ևսարգսյանական մշակումները դրսևորում են տարբերություններ՝ արտահայտվածժանրային յուրահատկությամբ՝ հեքիաթ, պիես, վեպ։ Երկարամյա ճակատագիրը ստիպել է Քաջ Նազարին փոխել ժանրային պատկանելությունը՝ հեքիաթից անցում կատարելով վեպի։ Քաջ Նազարի կերպարը, նրաառեղծվածը բացահայտելու համար մեզ անհրաժեշտ է քննել նրա փիլիսոփայությունը։ Թումանյանական Նազարը բախտի կրողն է. «Ի՛նչ քաջություն, ի՛նչ հանճար։ Դատարկ բաներ են բոլորը։ Բանը մարդուս բախտն է։ Բախտ ունե՞ս՝ քեֆ արա…»1։ Զորյանի Նազարը հանդես է բերում մի այլ կարևոր գաղափար՝ վրեժխնդիր է.«Աշխարհի վրա շատ եմ բարկացած, չա՛ր, անարդա՛ր բաներով լցվել է աշխարհս։ Ասում եմ՝ գնամ մի էս աշխարհի հերն անիծեմ։ Էլ ո՛չ մեծ է մնացել, ո՛չ փոքր»2։ Այսնպատակն էլ իր առջև ունենալով՝ Նազարն անիծում է թե՛ աշխարհի, թե՛ նրա մասկազմող իր եղբայրների ու հարսների հերը։ Դեմիրճյանի Նազարը միակն է, որառանձնանում է մյուսներից իր հանգուցալուծմամբ։ Նազարը գահին չմնաց, սրանովիսկ բեկվում է բախտի փիլիսոփայությունը։ Այստեղ հարկ է առանձնացնել Նազարիու Նազարականության բախտ հասկացությունները։ Եթե Նազարի բախտը չի բերումայս դեպքում, ապա նազարականության բախտը միշտ բերում է։ Ու թեև Նազարըկործանվում է, բայց նազարականությունը դեռ ապրում է, և. «Սպասի՜. Տես. թե քոջգրու՝ ո՞նց եմ աշխարհքը քանդելու»3։ Այս առումով տեղին է բ.գ.թ. Վ. Փիլոյանի դիտարկումը. «Թումանյանի Քաջ Նազարը խորհրդանշում է քաջնազարականությունը(իշխանությունը), ինչը մշտամնա է, Դեմիրճյանի դեպքում` կոնկրետ իշխանավորը, ովհարափափոխ է։ Այսինքն` Թումանյանն ու Դեմիրճյանը ոչ թե հակադրվում են, այլյուրովի լրացնում մեկմեկու»4։ Մ. Սարգսյանի Նազարը գաղափարապես հասունացածկերպար է, հասկանում է, որ իր բախտի ու փառքի համար պարտական է վախին,ժանգոտ թրին, դրոշակին և, իհարկե, ժողովրդին։ Նա արդեն լիովին գիտակցում է իր1 Թումանյան Հ., Հեքիաթներ, Երևան, 1988, էջ 40։ 2 Զորյան Ստ., Երկերի ժողովածու, հ. 6, Երևան, 1990, էջ 487։ 3 Դեմիրճյան Դ., Երկերի ժողովածու, հ. 10, Երևան, 1985, էջ 244։ 4 Փիլոյան Վ., XX դարասկզբի գեղարվեստական մտածողությունը և Լևոն Շանթի ստեղծագործությունը, Երևան, 2007, էջ 117, 118։ տիպի ողջ հնարավորությունները. «Երևում է աշխարքում միակ վախկոտը դու չես,Նազար, ոչ էլ ամենավախկոտը։ Բայց զգուշացիր վախկոտներից, Նազար, զգուշացիր։ Նրանցից, որոնց սուրը ժանգոտ է և դրոշակ ունեն։ Իսկական քաջերը հիմարներ են,Նազար, հիմարներ, որովհետև միայն սուր ունեն, առանց դրոշակ ունենալու»1։ Ժամանակակից իրականությանը մոտ է Մկրտիչ Սարգսյանի վեպը։ Նազարի կերպարն այստեղ կրում է ոչ միայն նախորդների դիմագիծը, այլև ձեռք է բերել նոր հատկանիշներ, դարձել է բռնակալի կատարյալ մարմնացում. «թագավոր եմ ու աշխարքեմ դողացնում», «ժողովուրդն ինձ համար է ծնվում, ինձ համար ապրում, ինձ համարմեռնում։ Ժողովուրդը պիտի աշխատի, ես ուտեմ», «գնացեք կախեք ժողովրդին»։ Ծաղրի է ենթարկվում նաև համաշխարհային պատերազմը. «Հիմի ես ամենքին կհաղթեմ։ Դրա համար էլ, գյադեք, հիմի ես ուզում եմ, որ ողջ աշխարհքը գցեմ ոտիս տակ։ Ինչացո՞ւ է էսքան տերությունն ու թագավորությունը։ Ես հերիք եմ»2։ «Քաջ Նազար» հեքիաթին («Դըժիկոն») առաջին անգամ անդրադարձել, գրի էառել Գ. Սրվանձտյանցը և 1884 թ. հրատարակել իր «Համով-հոտով» բանահյուսական նյութերի ժողովածուում։ Վախը Դժիկո-Նազարի կերպարի կերտման և բացահայտման հիմնական բանալին է, որը, միահյուսվելով պարծենկոտությանը, նրանբարձրացնում է գահին։ Անբախտությունն ու աղքատությունը նրա վախկոտությանշնորհիվ դառնում են հարստության և բախտավորության սկիզբ, ինչին ժողովուրդըտարիներ անց պիտի անվաներ «Նազարի բախտ»։ Այստեղ բախտը թաքնված է յոթիգաղափարի տակ։ Հայտնի է, որ յոթը ժողովրդի կողմից ընդունվում է իբրև հաջողության թիվ-խորհրդանիշ։ Եվ ահա յոթ ճանճերին գալիս են լրացնելու յոթ հսկաները,և համբավը, փառքը հանգիստ քնած հերոսից առաջ են ընկնում։ Ստացվում է, որ յոթճանճերը բարձրացնում են նրա ինքնավստահությունը, իսկ յոթ հսկաները՝ յոթ ճանճերով թղթի միջոցով՝ փառքը։ Ստացվում է մի պարադոքս, որտեղ հսկաները ճանճերեն մտավոր ուժի տեսանկյունից։ Առաջանում է մի շատ կարևոր հարց, թե ինչու ժողովուրդը գահ բարձրացրեց հենց Նազարին։ Երևույթը պիտի բացատրել հայ ժողովրդի հայեցողությամբ և իմաստնությամբ. հայ ժողովուրդը, անընդհատ լինելովլարման մեջ, միշտ կարիք է ունեցել մեկին ապավինելու։ Հենց սա էլ կուրացրել է ժողովրդին ու նրա մաս կազմող հեքիաթային հսկաներին։ Թումանյանի համանուն կերպարը միայն վախկոտ է, թույլ, անօգնական, նույնիսկչի խոսում, որովհետև կարող է բացահայտվել։ Եթե Դըժիկոյին ժողովուրդը բնորոշելէր որպես վախկոտ ու անբախտ, ապա այստեղ նա խեղճ է։ Բազմաթիվ գրականագետների նման Վ. Սարգսյանը ևս կարծում է, որ նազարականության առեղծվածըթաքնված է բախտի ու դիպվածի մեջ, սակայն դրանց ավելանում է ևս մի կարևորբան՝ հավատը սեփական ուժերի նկատմամբ։ Դըժիկոն հավատում է, և յոթ ճանճերըդառնում են յոթ հոգի։ Սրա տրամաբանական շարունակության բանաստեղծականբանաձևումը տվեց Թումանյանը.Անհաղթ հերոս քաջն Նազար,Որ մին զարկի՝ ջարդի հազար։ Թումանյանի մոտ Նազարին օգնում են գոռգոռոցը, դրոշը, տերտերի՝ «կատակիհամար» գրելը։ Կատակով գրված դրոշին միանում է խնջույքում հավաքվածներիպարծենկոտությունը, և վախկոտ Նազարը դառնում է Քաջն Նազար։ Քաջ կատախրեզային էպիտետը Նազարին վերագրելը ևս Թումանյանի գյուտերից է։ Կարևոր են նաևժողովրդի կարծում են, թե-ները, որոնք հերոսի վախի արդյունքում առաջացած «հերոսական» տեսարանների արդյունք են։ Այսպիսով՝ մի խեղճ ու անբան մարդու վի1 Սարգսյան Մ., Քաջ Նազար, Երևան,1980, էջ 52։ 2 Նույն տեղում, էջ 242, 243։ ճակվում է խաղալ հերոսի դեր։ Ո՛չ հանճար, ո՛չ խելք ու իմաստնություն. նրան պարզապես ընկերակից են բախտն ու պատահմունքը։ Եվ մինչ մարդիկ հետևում են նրա՝ի վերուստ տրված անօրինակ քաջագործություններին, Նազարն ինքն էլ «ապշած ուշշկլված» է մնում, երբ «մին էլ տեսնում է աշխարհքը իր բռան մեջ»։ Դեմիրճյանի Նազարն իր հետ գրականություն բերեց կատարելագործված ուխմորված մի տիպ, որովհետև հեքիաթի հերոսը մտավ քաղաքական երգիծանք և փոխեց թումանյանական մեկնաբանությունը։ Հեքիաթի տակ Դեմիրճյանը ենթադրում էենթատեքստ, ինչը հաճախ կոմեդիայի քողի տակ ամբողջությամբ չի ըմբռնվում։ Սակայն այս առիթով հեղինակը գրում է. ««Քաջ Նազարը» մի սատիրա է ՝ ուղղվածնացիոնալիստական, ցարական, դաշնակցական և անհատական ավանտյուրիզմիդեմ։ Ձևը հեքիաթական է, ուստի և դիտումնավոր, պայմանական և ֆանտաստիկ։ Սակայն բովանդակությունը լուրջ քննադատությունն է այն իրականության, որ տեղիուներ մեզանում խորհրդայնացումից առաջ և շարունակում է գոյություն պահպանելԽորհրդային Միությունից դուրս, կապիտալիստական, ֆեոդալական կարգերում…»1։ Այս գործի հիմքում էլ ընկած է Թումանյանի սյուժեի կուռ կառուցվածքը և կերպարիմշտնջենական ճշմարտությունն ու անբեկանելի հոգեբանությունը։ Նախկինում Նազարը խորամանկում էր ինքնապաշտպանության բնազդով, շատ անգամ խուճապովու դողով իրեն մատնելով՝ ներկայացնում իր սարսափներն ու ապրումները շրջվածպատկերով, այլապես կբացառվեր պատահականության գործոնը, և կփոքրանարշրջապատի մարդկանց դերը։ Այստեղ արդեն Նազարը արքայական գահին է, իրամբարտավանությամբ ու բախտախնդրությամբ դառնում է բռնակալի կատարյալտիպ։ Բռնակալական այս հատկությունների մեջ առանձնանում է Նազարի՝ եղածիցեղածը վերակերտելու բռնակալական հրաման-ծրագիրը. «Թող այսօ՛ր էլ արեգակըծագե արևելքից և մայրամուտ ունենա արևմուտքում։ Մարդիկ ծնվեն ու մեռնեն։ Եվամենայն գործ մարդկային, որ գործվի, թող շարունակե գործվել։ Որով թող կատարվեխոսքն աստծո և օրենքը մարդկային, թե «թագավորք հրամայեն և աշխարհք դառնա»»2։ Հեքիաթային հերոսի բնավորության մեջ դաժանությունն ու ցինիզմը մտնումեն որպես քաղաքական ախտ և մարդկային բնավորության աղտ։ Լաթե դրոշի տերՆազարը գտնում է իր բախտը, որը բաց չի թողնում մինչև գահից զրկվելը։ Այսինքն՝Դեմիրճյանը բախտի գործոնն առաջնային չի համարել։ Այս դեպքում գործում է ոչ թեՆազարի, այլ նազարականության բախտը։ Եթե նախորդ նազարներին օգնում էժողովուրդը, որը հանդես էր գալիս միասնական ձևով, և Նազարից զատ այլ կերպարներ անվանակոչված չեն, ապա այստեղ հեղինակը նրանց առանձնացրել և անվանակոչել է՝ Սաքո, Ոսկան, թամադա, տերտեր, վարժապետ, Թադևոս։ Այս շարքըհամալրվում է պալատում՝ Նազիր, Վեզիր, Սենեկապետ։ Սրանց պալատական շարժուձևին ու լեզվին հակադրվում է նոր թագավորի ցինիկ ու «գյադայախոս» խոսքը,ինչը նրանց համար «խելոք ու իմաստուն» լինելուց բացի թագավորի ինքնատիպությունն է։ Նազարը գիտակցում է իր լիիրավ իշխանությունը. «Ի՞նչ քաջություն, ի՞նչխելք, ի՞նչ զառաֆաթ։ Բախտն է բանը, բա՜խտը։ Բախտ ունի՞ս, քեֆ արա, քունն էաշխարհքը»3։ Եվ ահա բախտի բերմամբ գահին բարձրացած Նազարի համար հեղինակը մի նոր լուծում է առաջարկում։ Իր նախորդների նման սա չի մնում գահին ու ծիծաղում աշխարհի վրա։ Դեմիրճյանական այս մոտեցումը, իհարկե, բազմիցս քննարկվել ու քննադատվել է, սակայն կարծում ենք, որ դա ժամանակի հրամայականն էր։ Միանգամ թագավոր դարձած Նազարը հավատում է, որ նորից բախտը կբերի։ 1 Դեմիրճյան Դ., էջ 449։ 2 Նույն տեղում, էջ 225։ 3 Նույն տեղում, էջ 236։ Նշենք, որ Մ. Սարգսյանից առաջ այս թեմայով վեպ են ցանկացել գրել Դ. Դեմիրճյանը և Գ. Մահարին։ Մ. Սարգսյանի վեպում Նազարի կերպարը բացահայտվում է իրմենախոսություների ու երկխոսությունների միջոցով։ Մենախոսություններում Նազարն ինքն իր հետ է և չի վախենում սխալ խոսելուց, որովհետև «իշությունը» չիերևա։ Այլ են երկխոսությունները, որոնք, այսպես ասած, մենախոսություն-մետաղադրամների հակառակ կողմն են։ Ըստ էության՝ Նազարը մի մետաղադրամ է, որ անպայման երկու երես ունի, բայց ցույց է տալիս միայն մեկ կողմը՝ թմրության մեջ պահելով բոլորին։ Նրա մենախոսությունները հիմնականում վերաբերում են վախին,բախտին ու իսկական «էշությանը»։ Սա միակ տեղն է, որտեղ նա ազատ է ու ճշմարտախոս։ Վախը նրա արյան մեջ է, երկվորյակը, և թվում է, թե այն պիտի խանգարերՆազարին, բայց արի ու տես, որ այս վախի շնորհիվ ծառը դարձնում է ցախավել,վագր է հեծնում, հսկաներ հպատակեցնում և թագավորություն պահում։ Սակայնմենախոսություններից մեկում նա քաջալերում է ինքն իրեն և զարմանում, թե ինչպեսէ ժողովուրդը հավատում, որ մեկը կարող է կռվել հազարի, բյուրի դեմ, եթե նույնիսկայդ մեկը Գաբրիել հրեշտակապետն է։ Նա գիտակցում է իր անպետքությունը,սակայն երկխոսություններից մեկում (Նազանի հետ խոսելիս) բոլորովին հակառակկարծիք է հայտնում. «Եթե մեկ օր Նազարը գահին չլինի, աշխարհը կես ճամփինկանգ կառնի, կմնա»1։ Կարելի է ասել, որ քաջագործություններից հետո քնից արթնանալն ու փառքի նոր նվաճումը գիտակցելը, շրթունքներից կախված առեղծվածայինժպիտը մենախոսության մի այլ դրսևորում են, որ ժխտվում են երկխոսությամբ. «Եսչէ՞ի կարող սպանել էդ գազանին, որ դուք սպանեցիք։ Կարող էի։ Բայց չարեցի։ Գիտեք ինչո՞ւ։ Հազիվ մի կարգին նժույգ էի գտել…»2։ Միայն Նազանն է, որ հասկանում է նազարականության էությունը և իր երեխայի համար նման ճակատագիր չիցանկանում։ Կինը եկել է այն եզրակացության, որ Նազարները գիշերները վախիցտակը թրջում են, չարքերից ու սատանաներից վախենում, ամեն օր փչում են քաջությունից ու, մութն ընկնելուն պես, մտնում թախտի տակ, ծուլությունից ու փնթիությունից հրաժարվում են լողանալ։ Եթե սկզբում Նազարը ժողովրդի փրկիչն է, ապա, գիտակցելով իրեն բաժին ընկած «մեծ» ուժը, գնալով վերաճում է իսկական բռնակալի։ Նա օժտված է հոգևոր աղքատությամբ, երեսպաշտությամբ։ Այս թուլամորթ գռեհիկը,վախկոտը, բայց և զգուշավոր եսամոլը դառնում է «արյան բաղնիք» տենչացողդաժան արարած, բայց ոչ հրեշ, այլապես կտուժեր կերպարի ռեալիստականությունը։ Այսպիսով՝ Նազարը մարդկային տիպի մի յուրահատուկ դրսևորում է գրականության մեջ, որ հավերժական է։ Այս առիթով Ն. Աղբալյանը գրում է. «Քաջ Նազար են ոչմիայն մարդիկ, այլև գաղափարներ, տեսություններ, հիմնարկություններ, որոնք սնամեջ են, ոչինչ, անարժեք և սակայն աշխարհն առել են իրենց բռի մեջ և ծիծաղում եննրա վրա։ Ու քանի կա մարդկային սնափառությունն ու վեհերոտությունը և ինքնաներշնչումի ու նախապաշարման անիծյալ հակումը՝ դեռ մարդկությունը շատ կտեսնիվախկոտ նազարների Քաջ Նազար դարձած»3 ։ Նազարականությունն ամեն անկյունում է, յուրաքանչյուրիս երակներում, և մեկմեկ արագանում է մեր սրտի զարկերի հետ ու իրեն զգացնել տալիս։ Խելացի ու գիտակից մարդիկ խեղդում են իրենց մեջ գլուխ բարձրացրած Նազարին, բայց առավելերջանկանում են, երբ գլուխ բարձրացրած Նազարն իր բախտով հաղթող է դուրսգալիս, Նազարի բախտ շնորհում ու իր «բնակալը դնում» (Իսահակյան) իրենց գոգում։ 1 Դեմիրճյան Դ., էջ 242։ 2 Նույն տեղում, էջ 148։ 3 Աղբալյան Ն., Հովհաննես Թումանյանի «Քաջ Նազարը», «Վերածնված Հայաստան», Երևան, թ. 1,1989, էջ 57։ Այս կերպարն ապրելու է այնքան, քանի մարդիկ հավատում են հեքիաթին, այնքան ժամանակ, մինչև վստահ են, թե իրենք կարող են թագավոր դարձնել ցանկացածին, այնքան, միչև կբացահայտվի Նազարի հավերժականության առեղծվածը։ 21-րդ դարի Նազարն ապրում է ամենուր՝ քաղաքականության մեջ, կենցաղում,մշակույթի ու գիտության ոլորտներում։ Այս վերջին ոլորտում նրա առկայություննառավել սարսափելի է։ Օգտագործելով այժմ իր համար թուր ու դրոշ դարձրածկաշառքը՝ նա օձի նման փոխում է գույնը, սողոսկում անանցանելի տեղեր և ուզածդպահին թունավորում առողջ բանականությունն ու միտքը, մտավորականությանշրջանում դառնում է լուսավորյալ ու անգերազանցելի դեմք։ Եվ եթե փորձես բարձրացնել ճշմարտություն կոչվող խլացրած ձայնդ, կդառնաս «դասական» (Սարգսյան)և, որ առավել սարսափելի է, ազգի դավաճան։ Նազարն ամենուր է, իշխում ու անվերջծիծաղում է մեզ՝ ժողովրդիս վրա, քաջ գիտակցելով, որ եթե մի պահ ազատ թողնիբոլորիս, իրեն բարձրացրած հենց այդ նույն ժողովուրդը կուլ կտա իրեն։ Ահա թեինչու նա պիտի ապրի, հավերժ թագավորի ու քահ-քահ ծիծաղի աշխարհի վրա։ Արփինե ԱմիրաղյանՔԱՋ ՆԱԶԱՐԻ ԿԵՐՊԱՐԸ ՀԱՅ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋԲանալի բառեր՝ բախտ, Նազարի փիլիսոփայություն, կերպարակերտում, ժամանակակից էություն։

example1526

example1526

Հոդվածում քննարկվում է ներկայիս սերունդների՝ ապագա սերունդների հանդեպ պատասխանատվություն ստանձնելու հիմնախնդիրը, որը առավել կարևոր շեշտադրում է ստանում միջսերնդային արդարության հղացքի քննարկման շրջանակներում։ Աշխատանքում անդրադարձ է կատարվում այն դրդապատճառներին, որոնք հարմար հող են նախապատրաստում ապագայի մարդկանց բարօրության մասին հոգալու համար։ Հոդվածում ներկայացվում են նորագույն շրջանի որոշ մտածողների հայացքները, ինչպես նաև ապագա պատասխանատվության լավատեսական ու հոռետեսական հարացույցների բնութագիրը։

Հսկայական տեխնոլոգիական առաջընթացի և աճող բնապահպանական խնդիրների այս դարում սերունդների արդարադատության մասին ավելի ու ավելի շատ է խոսվում։ Քննարկումներն ավելի են թեժանում, երբ բարձրաձայնվում է գալիք սերունդների համար պատասխանատվություն ստանձնելու հարցը։ Հասկանալի է, որ վերջինս ուղղված է մեկ նպատակի, այն է ՝ ստեղծել բարենպաստ պայմաններ ապագա սերունդների բարեկեցության համար։ Աշխատանքի նպատակն է բացահայտել այն հիմնաքարերը, որոնք խթան են հանդիսանում սերունդների առջև պատասխանատվության սոցիալ-փիլիսոփայական թեմայի քննարկման, ինչպես նաև տարբեր հայեցակարգային մոտեցումների վերլուծության համար։ Խնդիրը ՝ որպես լուսնի լույսի ապագա։ Սերունդների միջև հարաբերությունների մասին մտքերը բավականին ուշագրավ են մեր ներկա և ապագա սերունդների պատասխանատվության տեսանկյունից։ Բանն այն է, որ գալիք սերունդների առջև պատասխանատվության կամ որևէ պարտավորության հարցը աստիճանաբար առանձնացել է պատասխանատվության ընդհանուր քննարկումից ՝ դառնալով հանրային քննարկման առանձին թեմա ՝ շատ ավելի մեծ ուշադրության արժանանալով նախկինից։ Ասել է թե ՝ գործողությունները տնտեսական և տեխնոլոգիական են։ Անցյալ դարից սկսած ՝ մարդկությունն ավելի տեղեկացված է դարձել շրջակա միջավայրի անընդհատ աճող խնդիրների մասին, որոնք մասամբ առաջացել են զարգացման արդյունքում։ Ընդգծվում է, որ այս ապակառուցողական գործընթացն արագանում է, և ապագայում խնդիրներն էլ ավելի սրվելու են։ Այս համատեքստում հիմնական մտահոգությունն այն է, թե արդյոք բացասական հետևանքներ առաջացնելու մեր ունակությունն ինչ-որ կերպ մեզ պարտադրում է փոխել մեր գործողությունները։ Ավելորդ է ասել, որ, օրինակ, մեր ներկայիս որոշ գործողություններ կարող են վնասել մեզանից հարյուր տարի ապրող սերունդներին։ Հարց է առաջանում, թե արդյո՞ք դա բավարար հիմք է մեզ համար վերանայելու նման հարցերը, որոնք հանգեցնում են ապագա սերունդների առջև պատասխանատվության վիճահարույց հարցի, ինչպես նաև, թե այդ պատասխանատվությունն ինչպես կարող է ազդել ներկայիս մարդկանց գործողությունների վրա։ Մենք երբեք չենք հանդիպի ապագա սերունդներին, բայց նրանք գաղափար կձևավորեն մեր մասին ՝ դատելով իրենց թողած աշխարհից։ Թեմատիկ գիտնականների մեկ այլ խումբ, որը կոչվում է պատմաբաններ, պնդում է, որ կարիք չկա վերանայել կամ փոխել մեր գործողությունները, քանի որ մարդկության պատմության մեջ կան որոշ ընդհանուր միտումներ, որոնք ի վերջո օգուտ կտան հաջորդ սերնդին։ Այս լավատեսությունը, իհարկե, չպետք է գերագնահատել մյուս սերունդների ճանապարհով։ Խոսելով պատասխանատվության մասին։ Կան չորս հիմնական փաստարկներ, որոնք կողմ են վերոնշյալ լավատեսությանը։ -Տեխնոլոգիական առաջընթաց։ Շատ մտածողների կարծիքով, սա ողջամիտ ենթադրություն է այն մասին, որ մարդիկ, լինելով բավականաչափ խելացի, տեխնոլոգիայի միջոցով կկարողանան լուծել բնապահպանական խնդիրների մեծ մասը։ - Փոխարինում կամ փոխհատուցում. Ցանկացած բնական ռեսուրս կարող է փոխարինվել այլ բնական պաշարներով կամ տեխնածին ռեսուրսներով։ - Բացակայությունը կփոխի շարժառիթները։ Տնտեսական պնդումն ասում է, որ ռեսուրսների սակավությունը տնտեսապես պարարտ հող կդառնա նոր գործիքներ ստեղծելու կամ առկա իրավիճակը փոխելու համար, այսինքն ՝ վարքի մեկ ձևը կդառնա ավելի բարենպաստ, քան մյուս տեսակները։ Ռեսուրսների միջսերնդային փոխանցում - Հարստության կուտակում։ Անվիճելի փաստ է, որ նրանք կապիտալիստների սերունդներին ավելի հարուստ են դարձրել, քան նախորդները (ի դեպ, կուտակված ռեսուրսների շարքում նշվում է նաև մարդկային գիտելիքները)։ Կուտակման շնորհիվ ապագա սերունդները կկարողանան հաղթահարել բնապահպանական ծախսերը, ինչպես նաև զգալի տեխնիկական ներդրումների անհրաժեշտությունը։ Վերոնշյալ չորս փաստարկները ենթադրում են, որ ապագա սերունդները ավելի հարուստ և ավելի լավ վիճակում կլինեն, քան մենք, գոնե նրանք կլինեն նույն վիճակում, ինչ մենք ենք, բայց ոչ երբեք ավելի վատ։ [4] Այս փաստարկների առկայությունը չի նշանակում, որ չպետք է խոսենք ապագա սերունդների համար պատասխանատվության մասին։ Ավելին, մենք պետք է հաշվի առնենք այն հակափաստարկները, որոնք փորձում են ամրապնդել մեր հրամայականը ՝ պատասխանատու լինել ապագա սերունդների համար։ Պատմության ընթացքում մարդկությունը միշտ մշակել է նոր գործիքներ, իսկ արդյունաբերության զարգացումը հնարավորություն է տվել ավելի արդյունավետ կերպով գործիքներ հնարել, արտադրել և օգտագործել։ Սա մարդկության ներկայիս վիճակի անքակտելի փաստ է։ Այնուամենայնիվ, պատմական միտումները չեն կարող շարունակվել նաև ապագայում, ուստի կարող են լինել սահմանափակումներ, թե ինչ գործիքներ կարող են հորինվել և ինչ ազդեցություն կունենան դրանք։ Տեխնոլոգիական արտադրանքը սահմանափակումներ ունի։ այն չի կարող ընդմիշտ լուծել մարդկության խնդիրները։ Ապագայում հնարավոր են անդառնալի անկումներ և քայքայումներ։ Այն օգտագործվել է մարդկության վրա գործող ուժերի ազդեցությունը նվազագույնի հասցնելու համար, բայց գործողությունների ամբողջ ուժը։ Տեխնոլոգիական առաջընթացը կարող է վերահսկել այդ կանխատեսումը։ Այստեղ հարցն այն է, թե գործնականում որքան հաճախ է դա պատահում։ Երբեմն անհրաժեշտ է փոխարինել բնական ռեսուրսը մի քանի բնական կամ տեխնածին ռեսուրսներով։ Ասել, թե ռեսուրսն ամբողջությամբ փոխարինվել է, ճիշտ չէ։ Հարկ է նշել, որ մոտիվացիաները և միտումները փոխելու համար ժամանակ է պետք, և բացասական միտումները կարող են երկար շարունակվել, մինչև դրանք փոխելու քայլեր ձեռնարկվեն։ Արդյունքում, բացասական միտումը կարող է շրջելի լինել։ Ինչ վերաբերում է հարստության կուտակմանը, անկասկած ճիշտ է, որ նախորդ սերունդների ներդրումներն ու խնայողությունները մեզանից շատերին ավելի անվտանգ են դարձրել։ Հարցն այն է, թե արդյո՞ք այս պատմական միտումը ավելի ապահով կդարձնի ապագա սերունդները։ Հնարավորության պատասխանը։ Եթե ​​դա ավելին է, քան ապագա բնապահպանական ծախսերը, հին սերունդների կարողությունը, ապա նույնիսկ ավելորդ է խոսել ավելի լավ պայմաններում ապրող սերունդների մասին։ Այս աշխատության մեջ ամերիկացի մտածող Հանս Jonոնասը իր Պատասխանատվության պատվիրանը գրքում մանրամասնորեն անդրադառնում է սերնդեսերունդ պատասխանատվությանը ՝ նշելով, որ ժամանակի ընթացքում ներկա և ապագա սերունդները պետք է ավելի ու ավելի հակված լինեն պատասխանատվություն ստանձնել ապագա սերունդների համար։ Հեղինակը բացատրում է նման դիրքորոշումը պայմանավորող մի քանի գործոններով։ Դրանցից մեկը ժամանակակից տեխնոլոգիաների մեծ ներուժն է `մարդկանց սպեկտրը ընդլայնելու համար` բնության ճակատագրի վրա ազդելու համար։ Այն, ինչ ժամանակին մնում էր ճակատագրին, այժմ մտնում է մարդկային վերահսկողության ոլորտ։ Մյուս գործոնը մարդկային է, մասնավորապես `կապված վտանգների և ռիսկերի վաղ հայտնաբերման հետ։ Ըստ Jonոնասի, վերոնշյալ միտումները անխուսափելիորեն հանգեցնում են պատասխանատվության ընդլայնմանը։ Ներկայիս գործողությունների հնարավոր հետևանքների մասին իրազեկվածությունը, ինչպես նաև բազմաթիվ գործողություններից զերծ մնալը մեզ ստիպում են ստանձնել անպատասխանատու պատասխանատվություն։ «Մենք պատասխանատու չենք մարդկության ապագայի համար, այլ մարդու գաղափարի համար (Idea ofMan), որն այնպիսին է, որ դրա ներկայությունն է պահանջում աշխարհում»։ Մեր պատասխանատվությունը մարդկության գաղափարի առաջ է, որը գոյաբանական գաղափար է, այն գաղափարի նկատմամբ, թե ինչ պետք է գոյություն ունենա, որը հրամայականորեն ստեղծվում է, որպեսզի մարդկությունը շարունակի գոյություն ունենալ։ Ըստ Jonոնասի, ապագա սերունդների համար պատասխանատվության արդարացումը հրամայական է դառնում ապագա սերունդների գոյության համար, քանի որ դրանք պատասխանատվություն պահանջող ուռուցքաբանական գաղափարի մի մասն են։ Այնուամենայնիվ, մտածողը շեշտում է, որ կա պատասխանատվության սուբյեկտիվ բաղադրիչ։ Մարդիկ իսկապես իրենց պատասխանատու են զգում և պատրաստ են գործելու։ Ապագա սերունդների հանդեպ Jonոնասի պատասխանատվության մեջ առանձնահատուկ ուշադրություն պետք է դարձնել այն փաստին, որ, ըստ նրա, մարդկությունը պետք է ինքն իրեն կրթի այնպես, որ հոգ տանի ապագա սերունդների մասին ՝ պատրաստ լինելով գործել ՝ ապահովելով նրանց գոյությունը։ Նշենք, որ Jonոնասը պնդում է, որ ապագա սերունդների հանդեպ մեր պատասխանատվությունը ենթադրում է հետևյալ նորմատիվային պահանջը։ «Գործեք այնպես, որ ձեր գործողությունները համատեղելի լինեն ձեր կյանքի շարունակականության հետ»։ [3] Ըստ Jonոնասի, մենք պետք է պահպանենք ընտրության ազատությունը գալիք սերունդների համար։ Սրա համար կարևոր է մարդու ազատության գաղափարը, որը նա կապում է մարդկային մտածողության և ապագա սերունդների առջև պատասխանատվության հետ։ Ըստ Jonոնասի, ազատությունը պատասխանատվության անհրաժեշտ պայման է։ Այն թույլ է տալիս մարդկանց հոգ տանել միմյանց և այլ արարածների մասին։ «Ազատության ժամանակավոր կորուստը կարող է հանդուրժվել, բայց մշտական ​​կորուստը երբեք ընդունելի չէ», - ասաց Jonոնասը։ Թրեմելը կարծես շարունակում է Jonոնասի միտքը. «Քանի որ գիտելիքն աճում է, ուժը մեծանում է, բայց միևնույն ժամանակ աճում է նաև պատասխանատվությունը»։ Տրեմելը, ըստ էության, նշանակում է այն փաստը, որ մարդկային գիտելիքները պայմանավորված են բնության կողմից մարդկային գիտելիքների աճով, որի արդյունքում պարտադիրորեն բարձրանում է պատասխանատվության մակարդակը։ Անխուսափելիորեն, ինչպե՞ս կարող է հարց առաջանալ։ Մարդկանց մակարդակում մենք որոշակի պատասխանատվություն ունենք ապագայի նկատմամբ կամ վերջիններիս ինքնությունը նույնիսկ որոշված ​​չէ։ Նման հարցն ամբողջովին արդարացված է։ Փաստարկներ ներկայացնելով `մարդու գործունեության առօրյա կյանքում նույնիսկ տարօրինակ թվային խնդրի օգտին։ Փիլիսոփայական համատեքստում, այնուամենայնիվ, հաճախ նշվում է, որ տարածության այս կամայական կետում գտնվելը մարդու ամենակարևոր բարոյական հատկությունը չէ, որը որոշելու է անհատի արժեքը, ուստի ժամանակի գործոնը չպետք է դիտարկվի որպես այդպիսին։ կամ Այսինքն ՝ անկախ այն բանից, թե անհատն ինչ ժամանակահատվածում է գտնվում, վերջինիս նկատմամբ պատասխանատվությունն անձեռնմխելի է։ Այս դեպքում ապագա տղամարդկանց ինքնության անորոշությունը պարզապես անհետաձգելի լինելու արդյունք է։ Վերոգրյալից կարելի է ենթադրել, որ վերջինիս ինքնությունը կորոշվի, երբ դիտարկվի հրատապության համապատասխան պայմաններում։ պատասխանատվություն զգալ տարեսկզբին Ավստրալիայում բռնկված զանգվածային հրդեհների զոհերի կամ վերջին շրջանում Չինաստանում տարածված վիրուսի զոհերի համար, այսինքն ՝ մենք բարոյապես պատասխանատու ենք զգում, ինչ-որ տեղ ողբերգությունը թեթեւացնելու համար։ մոլորակի մեկ այլ մասում բնակվող մարդկանց։ Նույն օրինակը վերաբերում է կարեկցանքի ապագա սերունդներին։ Մենք կարող ենք պատասխանատվություն կրել հարցի համար ՝ անկախ ժամանակի և ինքնության անորոշության գործոններից։ Թրեմելը ճիշտ է նկատում, որ «մենք հաճախ մեզ պարտավոր ենք զգում չորոշել մարդկանց. Հնարավոր չէ ՝ նրանք ծնվել են, թե ոչ»։ Partridge- ը վերը նշվածը բացատրում է համեմատաբար ավելի պարզ ձևով։ «Եթե ականազերծող փոս եմ փորում, վերջում պետք է այն հողով լցնեմ, որպեսզի հետագայում ոչ ոք չտուժի»։ [5] Եվ դա, ըստ Փարթրիջի, ոչ մի կապ չունի այն բանի հետ, արդյոք արդեն ծնվել է մի մարդ, որը կարող է տառապել, եթե չի կատարում իր պարտավորությունները։ Բարոյագիտության գաղափարը, սակայն, առարկություններ է առաջացնում ապագայի վերաբերյալ։ Որոշ քննադատներ պնդում են, որ ապագա էթիկայի այս գաղափարը երկարաժամկետ հեռանկարում բերում է անանունության։ Պատասխանատվությունը դառնում է ծայրաստիճան անորոշ, եթե առանց դերային հարաբերությունների բարդությունը հաշվի առնելու, այն ուղղված է այն մարդկանց, ովքեր համարվում են վերացական, միատարր անհատներ, որոնց մենք նույնիսկ չգիտենք, որ չենք կարողանա, քանի որ նրանք կապրեն հեռավոր ապագայում։ , Այլ քննադատներ սահմանափակվում են խնդրի լուծման պրագմատիկ տեսակետով ՝ կենտրոնանալով այն հարցի վրա, թե արդյո՞ք իրական բարոյահոգեբանական պայմաններում կարելի է ակնկալել, որ անհատը հավատարմություն ցուցաբերի ոչ միայն խոսքով, այլև գործով։ Նշվածների թվում է ժամանակակից քաղաքական մտածողներից մեկը ՝ Ավներ դե Շալիտը, որը նաև հակված է կարծելու, որ ներկա սերունդները պարտավորություններ ունեն ապագա սերունդների նկատմամբ։ Այս դատողությունն ամրապնդելու համար փիլիսոփան ներկայացնում է երկու փաստարկ, որոնցից առաջինը և ամենակարևորը կոմունիստական ​​շեշտադրումն է։ Ըստ դե Շալիտի, մենք ինքներս մեզ պարտական ​​ենք արդար լինել համայնքի բոլոր անդամների նկատմամբ `անկախ նրանց ներկայիս կարգավիճակից, քանի որ նրանք ունեն մի շարք բարոյական հատկանիշներ, որոնք մենք կրում ենք։ Սա, ի դեպ, այն դեպքն է, երբ պարտավորությունները բխում են միջհամայնքային հարաբերություններից։ Մտածողը ներկայացնում է իր երկրորդ փաստարկը, որը, ի տարբերություն առաջինի, կապված չէ տոտալիտար հարաբերությունների հետ։ «Ոչ անդամների նկատմամբ կա պարտավորություն, ինչը ենթադրում է, որ մենք պետք է զերծ մնանք այլ մարդկանց վնասելուց»։ «Այս պարտականությունը կոչվում է մարդասիրություն, այն վերաբերում է եվրիշների բարեկեցությանը» [1]։ Դե Շալիտը կարծում է, որ անբարոյական է անտեսել ուրիշների տառապանքները ՝ անկախ նրանց տարածական-ժամանակային կարգավիճակից։ Փաստորեն, դե Շալիտը մեր պարտավորությունները ներկայացնում է ապագա սերունդների առջև ՝ արդարության, մարդկության ամանի տեսքով, օգտագործելով դրանց պատշաճ հավասարակշռությունն ու բաշխումը։ Բացի այդ, հարկ է նշել, որ Դե Շալիտը սերունդների համար տեսնում է միջազգային արդարության անհրաժեշտություն։ Այս կարիքը հիմնված է այն փաստի վրա, որ համայնքները նույնպես փոխկապակցված են։ Եթե ​​մի համայնք քայլեր ձեռնարկի ՝ ապահովելու իր ապագա անդամների ռեսուրսներն ու բարեկեցությունը, ապա մյուս համայնքը կարող է ամեն ինչ անել այդ քայլերը խափանելու համար։ Տարբեր համայնքների միջև շահերի բախումներ են առաջանում, որոնք գրեթե նույն նպատակն ունեն ՝ սերունդների բարեկեցության ապահովումն է։ Այդ պատճառով, ըստ մտածողի, միջազգային արդարությունն անհրաժեշտ է սերունդների միջև։ Ակնհայտ է, որ մեծ պահանջարկ կա որևէ միջազգային համագործակցության `կապված սերունդների հանդեպ պատասխանատվության հետ։ [4] Այնուամենայնիվ, սա հարցի մյուս կողմն է և ոչ այնքան համապատասխան մեր թեմային։ Վերադառնալով մեր խնդրին ՝ մենք կարող ենք առանձնացնել լավատեսական «հոռետեսական պարադիգմները» գալիք սերունդների համար։ Լավատեսական պարադիգմը գալիք սերունդների համար պատասխանատվությունը նախ և առաջ համարում է պարտավորություն, գործընթաց, որն ապահովում է քիչ թե շատ հուսալի առաջընթաց, որն սկսվում է հիմա և կշարունակվի նաև ապագայում։ Համաձայն այս պարադիգմի, մեր պատասխանատվությունը ապագա սերունդների հանդեպ երաշխավորում է որոշակի առաջընթաց, որը կօգտագործվի ապագա սերունդների կողմից։ Այս պարադիգմը, որտեղ ապագա սերունդները, ընդհանուր առմամբ, կդիմեն լուսավորության փիլիսոփայական այլասերումներին, ընդհանրապես ՝ ազատական ​​քաղաքական փիլիսոփայությանը, ներառյալ Johnոն Ռոլզի արդարության տեսությունը (ներկայիս սերունդը վերջին դեպքում բնութագրում է դա որպես հաջորդ գլուխ)։ Չնայած տարաձայնություններին, այս դպրոցների ներկայացուցիչները կիսում են այն տեսակետը, որ դա կհանգեցնի կատարելության (Condorcet) աճի, բարեկեցության (Rolls, neoclassicism) կամ աշխատանքային տառապանքների (Marx) նվազեցման ապագայի։ Ի տարբերություն լավատեսական պարադիգմի ՝ հոռետեսը տեսնում է, որ ապագա սերունդները ավելի վատ վիճակում են, քան ներկայիս սերունդները։ «Այս պարագայում ապագա սերունդների համար պատասխանատվությունը կրում է պահպանողական բնույթ։ Նախկինը պահպանելու հանձնարարականը` լինի դա տեխնոլոգիական, տնտեսական կամ մշակութային բնույթ »։ [7] Հոռետեսական պարադիգմը դառնում է 19-րդ դարի, ինչպես նաև 20-րդ դարում Եվգենիզմի առաջացման հիմքը, որի հիմնական մտահոգությունը ապագա սերունդների ոչ թե բարելավման, այլ բարելավման հույսն է։ Մալթուսիզմի հիմնական մտահոգությունը, ինչպես գիտենք, բնակչության անսահմանափակ աճի խնդիրն է, իսկ Եվգենիկայում `գենետիկական ֆոնդի այլասերումումը։ Ստատուս քվոն նախադեպ է տեխնոլոգիային, այդ թվում. Մենք իրականում ապրում ենք մի դարաշրջանում, երբ անկայուն առաջընթացի հետ մեկտեղ գործ ունենք մի շարք բացասական հետևանքների հետ. Կլիմայի խնդիրներ, ռեսուրսների սպառում և այլն։ Նման իրավիճակը մտքերի տեղիք է տալիս ապագա սերունդների բարեկեցության մասին։ Այս պարագայում մենք գործ ունենք սերնդեսերունդ հարաբերությունների հետ, որոնք հակասական կարծիքների և տեսությունների տեղիք են տալիս։ Սերունդների արդարադատության համատեքստում շատ տեսաբաններ լավատեսորեն են նայում ապագա սերունդների պատասխանատվությանը ՝ ապավինելով տեխնոլոգիական առաջընթացին և մարդկային այլ առաջավոր կարողություններին, ուստի մենք հակված ենք պատասխանատվություն կրել ապագա սերունդների առջև։ Հակառակ դրան, մտածողների մեծ թվաքանակը կարծում է, որ մենք, այնուամենայնիվ, որոշակի պատասխանատվություն ունենք։ Այս համատեքստում քննարկվում է այն հարցը, որ ներկա սերունդների կարծիքով, նրանց չպետք է հարցնել, թե ապագա սերունդներն ինչ պայմաններում են ապրելու այդ սերունդների համեմատ։ Այնուամենայնիվ, կարելի է նկատել, որ ապագա սերունդների նկատմամբ վերաբերմունքը նորմատիվային բնույթ ունի։

example1634

example1634

Մովսես Խորենացին Մարաբի Պատմության հայոց ազգաբանական ցանկի աղբյուր է համարում II դ. պատմիչ հույն Աբյուդենոսին` հակասելով ինքն իրեն, որովհետեւ, ըստ նրա, Մարաբն ապրել է մ.թ.ա. III-II դդ.։ Բնագրագիտական վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ Մարաբ Մծուրնացին հայոց ազգաբանական ցանկը կազմել է ոչ թե Աբյուդենոսից օգտվելով, այլ նրա օրինակով` ըստ համամարդկային ազգաբանական ցանկի, որում հայկական ճյուղը բացակայում էր։ Պարզվում է, որ ոչ թե Մարաբն է եղել միջնորդ Աբյուդենոսի եւ Խորենացու, այլ Մարաբի «Պատմության» հայերեն թարգմանիչն է եղել միջնորդ Մարաբի եւ Խորենացու։

Եկեք քննարկենք հայ դասական բանասիրության խնդրահարույց հարցը, թե ինչպես հույն հայ հեղինակ Մարաբ Մծուռնացին, հունական աղբյուրի օրինակի հիման վրա, կազմում է հայ նախնիների ցուցակը ՝ այն հարմարեցնելով մարդկության «էթնոլոգիական» ցուցակին։ Issueիշտ է, այս հարցի քննարկման համար մենք ունենք միայն մեկ աղբյուր `Խորենացու պատմությունը, բայց դա բավարար է, եթե մենք կարողանանք Մարաբի խոսքերից առանձնացնել վերջինիս մեկնաբանական կամ այլ լրացումները։ Նախ, նախքան Մարաբի պատմությունը օգտագործելը, Խորենացին բերում է Նոյի Ադամի ընդհանուր նախնու սերունդների ցուցակը, համաձայն S. Book (I. D)։ Այնուհետև նա անուղղակիորեն բողոքում է, որ Ս. Գիրքը («Ես բացահայտ կտրեցի ինձ սեփահական ազգի, ելք նրանցից, ովքեր կարծես արհամարհվում և արհամարհվում են անարժանների կողմից, որոնցից մենք սկսում ենք քարոզել, որքան է կարողությունը, քանի որ դուք գտել եք հնագույն պատմություններում, մեզ մոտ մասամբ բոլորովին անօգուտ »1) Նա տալիս է Սեմի երեխաների ցուցակը, ուստի ավելացնում է Քեմի և Հաբեթի տոհմածառերը ՝ հիմնված հավաստի աղբյուրների վրա։ Նրանց ճշմարտացիության հիմնական ապացույցը յուրաքանչյուրում հավասար թվով անուններ են (10-ական, թարգմանել է Ս. Մալխասյանցը։ "Հատկապես որ Սուրբ Գիրքը, առանձնացնելով իրը որպես իր ազգ, թողեց մյուսներին արհամարհելի և անարժան հիշատակել բառերով))։ Դրանից ելնելով ՝ մենք կխոսենք այն մասին, թե որքան ներուժ կա, ինչպես գտել ենք հին պատմություններում, ինչը մեզ համար բոլորովին անօգուտ չէ »([1], էջ 21)։ 171 Սեմից մինչև Աբրահամ, Քամից մինչև Նինվե, Յաֆեթից մինչև Արամ, չնայած 10-րդ Արամը ժամանակի և բովանդակության հետ համընկնում է 9-րդ Նինոսի հետ, քանի որ, ինչպես ասվում է, նրանց տարիներն անորոշ են)։ Այս ցուցակներին հաջորդում են Խորենացու աղբյուրաբանական ճշգրտումները, համաձայն որոնց Սամի թոռը ՝ Կայնանը և Հաբեթի թոռը ՝ Տիրասը, հիշում են բոլոր մատենագիրները, Մեծրայմին ՝ որպես Հեմի թոռ, ոչ մի մատենագիր չի հիշում, չնայած որ Ս. Գիրքը վերջին երկուսը դնում է տարբեր տեղերում։ Եվ երեքն էլ ասորական մատենագրի կողմից նշված են որպես թոռներ։ Ինչպես գրում է Խորենացին։ «Բայց այսպիսով նրան գտաք ասորեստանցիներից մեկի հիշողության մեջ և ընթերցանության մեջ, և նա հավատաց մեզ ասվածին» (I. Ե)։ Ուշիմ ասորին Մար Աբաս Քաթինան չէ, ինչպես կարծում էին ոմանք, այլ Անդրեասի տարեգրությունն է։ Այս նույնացումը նկատեց նաև Ռ. Վարդանյանը ՝ որոշելով, որ Անդրեասի գործը հայերեն է թարգմանվել 429-35 թվականներին։ ([2], էջ 82)։ Հետո որոշ ազգերի հայրապետների հերթը հասավ Նոյի թոռներից սերելու, որոնց Խորենացին համարում էր «դժվար և տաժանակիր» գործ, «Նոյի որդու համար էլ ավելի հնարամիտ նախարարական ծնունդ» (I. E)։ Բայց պատմաբանը ի վիճակի է կատարել այդ գործը և զարմացնել ընթերցողին։ Ինչպես ճշգրիտ մեկնաբանեց Սբ. Մալխասյանցը, Խորենացին հաջողության հասավ, չնայած որ Ս. Շեղվելով գրքից ՝ Հայկին և Բելին ժամանակին մոտեցրու իրար ՝ նրանց ցուցակներում համապատասխանաբար դարձնելով 5-րդ և 4-րդ, այնուհետև Նինոսին և Արամին դարձնել ժամանակակից այնպես, որ դրանք չեն հակասում հետագա պատմությանը ([1], էջ 461-462)։ Այստեղ Խորենացին անվիճելի է համարում Բել-Հայք և Նինոս-Արամ ժամանակի զուգակցությունները, քանի որ նա պատմում է այդ մասին «իր հավատարիմ Աբիոդենոսի վերջում» (I. E)։ Եվ նա բերում է քաղդեական ցուցակները Նինոսից Բել, իսկ Արամից Հայկ ՝ հայկական յոթ անուն (չհաշված Արան) ՝ Հայկի առջև բացատրելով, «որ Բելայի հակառակն է» և այդ ամենը վերագրելով հուսալի Աբիդենոսին։ «Եվ սա այն է, ինչ Աբիդենոսը ասում է մեզ իր անձնական ազգագրության մեջ, որը հետո որոշ մարդիկ կշարունակեն» (I. E)։ Պարզվում է, որ Աբիդենոսը այդ մասին գրել է առանձին փոքր ազգագրական պատմության մեջ, որը ոմանք վերացրել են և մեզ չեն հասել։ Եվ որպեսզի նշված աղբյուրի հանկարծակի սուզվելը կասկածելի չթվա ընթերցողին, նա հղում է անում մեկ այլ հույն պատմաբան Կեպալիոնի։ Վերջինիս խոսքով ՝ նման բան հնարավոր է, քանի որ իր աշխատանքի սկզբում նա սկսեց գրի առնել բոլոր փոքր էթնոլոգիաները թագավորական դիվաներից, բայց թագավորական հրաման ստացավ թողնել 172 աննշան ու վատ մարդկանց հիշատակը և նշել միայն քաջ, իմաստուն և աշխարհիկ նախնիները։ Epիշտ է, Կեպալիոնին հղումը մի փոքր անուղղակի է (տե՛ս [3], էջ 61, 65), բայց Խորենացին կարող էր այն օգտագործել իր նպատակների համար, մանավանդ որ չէր կարող տեսնել Աբիդենոսի կորած աշխատանքը։ Իհարկե, ցանկացած կեղծ տեղեկության կարող է աջակցել մեկ այլ հավաստի և վճռական դատավճիռ `համաձայն հին պատմական ավանդույթի, և դա խորթ չէ նաև Խորենացուն։ Ընդունված էր նաև կեղծիքը վավերացնել մեկ այլ կեղծ ցուցմունքով, բայց հիմնավոր հիմնավորման բացակայության դեպքում կարիք չկար հավաստի տեղեկատվությունը հաստատելու մեկ այլ կեղծիքով։ Համենայն դեպս, որտեղի՞ց է Խորենացին գտնում Աբիուդենոսի վարկածը, եթե ոչ նրա ուղղակի ազգագրական աղբյուրից ՝ «Մարաբ Մծուռնացու պատմություն» ([3], Աբիուդենոսի մասին, էջ 53-58)։ Ի վերջո, Մարաբը գործում է այնպես, ինչպես Բերոսը, Բազմավեպը, Աբիուդենոսը և այլ փիլիսոփաներ։ Theyիշտ ինչպես նրանք քաղդեերենից թարգմանեցին քաղդեական ազգագրական պատմությունները հունարեն (Եվսեբիոսը նկարագրում է Աբիդենոսի աշխատանքը որպես քաղդեացիների պատմություն) և ավելացրեց նրանց հայտնի ազգերի նախնիներին, այնպես էլ Մարաբը գոյություն ունեցող աղբյուրներին ավելացրեց նաև հայ ազգագրությունը։ Կրթված հայերը, մինչև Ս. Գտնելով իրենց տեղը գրքի համընդհանուր կառուցվածքում, նրանք պետք է տեղավորվեին ավելի հին համակարգում։ Դա ջրհեղեղի և աշտարակի շենքի առասպելն էր, որի զարգացման և տարածման կենտրոնը Բաբելոնն էր։ Այդ պատճառով տոհմաբանական և ազգագրական համընդհանուր ցուցակները բաբելոնական ծագում ունեն։ Ազգագրության ժանրը աստիճանաբար տարածվեց ամենուր Բաբելոնից և հատկապես ծաղկեց Մակեդոնիայի գլոբալիզմի, հելլենիզմի դարաշրջանում ՝ ծնունդ տալով տեղական նոր տարբերակներից և կիրառություններից։ Ազգագրությունը նույնպես դարձավ բարեգործական գաղափարախոսություն միջազգային առևտրի համար և շուտով գրքերի տեսք ստացավ փոքր և մեծ արքայական գրադարաններում։ Խորենացին ճիշտ է հասկացել Մարաբի ազգագրական պատմության էությունը, երբ նրան տեղափոխել են մ.թ.ա. II դարը և ուղարկեց Նինվեի մտացածին արխիվները ՝ օգտագործելու համար Միջագետքի ձեռագրերը, որոնք, իբր, թարգմանվել և հավաքվել էին հունական գրքում, որը պատվիրել էր Ալեքսանդր Մեծը։ Ամեն ինչ հորինված է դարաշրջանի խորհրդանիշների լեզվով, բացի նրանից, որ Մարաբը Բերոսի կամ Աբիուդենոսի նման ուսյալ փիլիսոփա է։ Այնուամենայնիվ, ի տարբերություն իր հույն հեղինակավոր նախորդների, ինչպես նաև իր հին ժամանակակից Աբիոդենոսի, Մարաբը չի անտեսում մանր ազգագրությունը 173 և այն շեշտում է այն արտասանելով մի բառ, որը տրամաբանորեն և հոգեբանորեն կարող էր ասել միայն առաջին «ազգագրագետը» և պատմաբանը։ «Քանզի թեև մենք փոքր ենք, և քանակով հզոր, ուժեղ ուժով և հզոր ուժով, այնուամենայնիվ, շատերը գտել են մեր աշխարհում կատարված աշխատանք և արժանի հիշատակման, որի հիշատակումը արժանի չէ նրանցից։ ձեռագիրը վերցնել »(I. 3)։ Եվ իրոք, Խորենացին իր անունը տալուց առաջ ստիպված էր ասպարեզ բերել Մարաբ Մծնուրացուն։ Աբիդենոսի օրինակով, երբ Մարաբը կազմում էր իր ազգագրական ցուցակը, նա նախ պետք է փորձեր աներ, որ Հայկն ու Բելը, որոնք բախվում էին կովբոյ բանավոր վեպում, և ապա Արամն ու Նինոսը (Արայի թելադրանքով) հայտնվեին զուգահեռ դիրքերում։ համապատասխան ցուցակներում։ Եթե ​​Բելը զբաղեցնում է 7-րդ տեղը Նինոսից բարձր (10-րդ), դա նշանակում է, որ նա 4-րդն է Համից հետո, ինչը, իր հերթին, նշանակում է, որ Աբուդենոսը անուղղակիորեն հուշում է Հայկին համարել Հաբեթից հետո գոնե 5-րդ սերունդը, որպեսզի նրանք միմյանց համար ժամանակակից լինեն։ Այս պարագայում ենթադրվում է, որ Մարաբը հիշատակել է Աբիդենոսը որպես հուսալի աղբյուր և թվարկել յոթ հայկական անունների ցուցակը։ Եվ սա բավական է, որ Խորենացին ՝ նույն «պատմագրական» դպրոցի հետեւորդը, հայկական ցուցակը վերագրի Աբիդենոսին կամ քաղդեացու հետ միասին Աբուդենոսին ընկալի որպես հայ ազգագրական շարքի հեղինակ։ Բայց տեսնելով, որ քաղդեացիների ցուցակը հետագայում հասավ Եվսեբիուս, և հայի հետք անգամ չկա, Խորենացին հարկադրաբար հորինեց մի փոքր էթնիկության կորստի արդարացի պատճառ ՝ նկատի ունենալով իսկական Կեպալիոնը 2։ Բայց եկեք հետևենք Խորենացու պատմությանը, թե ինչպես է նա համատեղում հին և աստվածաշնչային ավանդույթները Նոյ-Քիսութրեսի որդիների մասին։ Հասկանալի է, որ Մարաբը գալիս է հին հեթանոսական ավանդույթից, իսկ Խորենացին ՝ մյուսից։ Առաջինը նշում է Բերոսյան Սիբիլլային, ինչպես շուտով կհամոզվենք ՝ Մարաբի միջոցով նրան անվանելով սիրելի ու արդար։ «Նախքան բուրգը, նա ասաց, և բազմակարծիք լինելով ձայնի ազգի մարդկանց հանդեպ և հետևելու Կիսուտրեայի« Հայս »նավարկությանը, բանասիրական բանավեճերը այս հարցի շուրջ ՝ հայտնի հայացքների համոզիչ հերքումով և պնդելով սեփականը կարծիք, տե՛ս Արամ Թոփչյանի աշխատության մեջ »[3], էջ. 55-63)։ Ա. Թոփչյանի տեսակետը կամրապնդվի, եթե նա ընդունի, որ օտար աղբյուրները իրենց անվանացանկում նշում են հայերին հայկական էպոնիմ-նախնու մակարդակով և ոչ ավելին։ 174 ruրուանը, Տիտանն ու Յաֆեթը երկրի իշխաններն էին »(I. 6)։ Եվ անմիջապես անցնում է այն բիբլիական ավանդույթի հետ հաշտեցնելու համար։ «Քանի որ ես մտածում էի Սեմի, Քեմի և Յաֆեթի մասին» (I. 6)։ Բանասերները բազմիցս նշել են, որ Յապոստոստ անունն ընդգրկում է նաև հունական կապը (ze), որը տեղադրվում է թվարկված անուններից մեկից հետո ՝ որոշակիորեն ուժեղացնելով նախաբանն ու հոլովումը (հմմտ. [1], Սբ. Մալխասյանի խմբ., Էջ 462)։ -463, [3], էջ 61)։ Խորենացին տեղադրեց Japet սուրբ գրային ձևը Յապոստոստեի դիմաց, որով անուղղակիորեն ցույց տվեց, որ ինքը ուշադրություն է դարձրել նշված անունին, ուստի անձնական անունը խեղաթյուրել է նա, ով օգտագործել է հունական ձեռագիրը առանց բաժանման, քանի որ զուգորդումը ze ընկալվել է որպես բառի վերջը. Միևնույն ժամանակ, կարելի է տեսնել, որ այդ սխալ ընթերցման հեղինակը ոչ միայն հույն գիտնական Խորենացին էր, այլ նաև Մարաբ Մծուռնացին, քանի որ նա գրել է հունարեն ՝ մեջբերելով Բերոսյան Սիբիլլայից։ Այսպիսով, Յապետոս անունի կեղծ տարբերակը ծնվել է հայ թարգմանչի կողմից, և թարգմանիչը, հունարենում սխալ ընթերցելով «Յապեստոս» -ը, այն նախ ընկալել է որպես ամբողջական անուն, այնուհետև արտագրել է այն իր սեփական ձևով ՝ Յապոստոս, գուցե աստվածաշնչյան կրկնելու համար »։ Abաբեթ »մտքում, գուցե բարբառում։ կամ ինչ-որ անհայտ այլ պատճառով։ Համենայն դեպս, Խորենացին պահպանում է թարգմանչի նույն տարբերակը, չնայած որ նրան անծանոթ չէր հույն տիտաններից մեկի ՝ apապետոսի անունը։ Նշանակում է. Մարաբի երգը V դ. Այն թարգմանվել է հայերեն Մենք կփորձենք պարզել առաջ շարժվելով։ Շատ չանցած, երբ rրվանը բռնությամբ բռնեց երկու եղբայրներին, Խորենացին մեջբերում է Սիբիլլայից վերցրած Մարաբին։ «... Տիտանն ու Յաֆեթը դիմադրեցին նրան ՝ հրահրելով պատերազմի մեջ մղել պատերազմի» (I. 6)։ Նրանց քույրը ՝ Աստղիկը, միջամտում է կռվին, և նրանք պայման են դնում, որ Kingրվան թագավորի երեխաները ոչ թե սպանվեն նախորդ երկուսի նման, այլ տեղափոխվեն արեւմտյան Օլիմպոս լեռ, որը նրանք անվանում էին Դուցենկեց։ Ահա II թարգմանչի հետքը ՝ Աստղիկ և Դուցենկեց։ Խորենացին, իհարկե, կարող էր թարգմանել աստղուհի աստվածուհու անունը, բայց գուցե այն արտահայտվեր ոճով ՝ ասելով միայն հունարեն կամ առաջինը հունարեն։ Օլիմպոսի դեպքում նախ պետք է ասել, որ «ընկեր» իմաստը կարող է բխել այդ բառի արմատից, բայց այստեղ այն թարգմանվում է ըստ էպիկական ստուգաբանության (dits + ընկեր)։ Գացվում է, որ բնօրինակը թարգմանված տեսքով հայտնվել է Խորենացու ձեռքի տակ, որին հաջորդել է Խորենացու հավելումը։ «Հիմա ուրիշ ոչ ոք, չնայած իմ առասպելը թեև ճշմարտություն էր համարում, բայց, ինչպես ես հավատում եմ, 175 շատերը ճշմարիտ են» (I. 6)։ Եթե ​​Խորենացին օգտագործեր rրվանի երեխաներին լեռներ քարշ տալու դրդապատճառը որպես հիմք Օլիմպոսի, Դուտցենկեցի հայերեն թարգմանության, նա չէր ասեր իր ասածը, որ անկախ ուրիշների կարծիքի, դրանք հիմնականում ճիշտ են։ Նա այս գնահատականը տալիս է մի տեսակ չեզոք դիրքորոշումից ՝ որպես երրորդ կողմ։ Եվ ի հաստատումն իր կարծիքի, նա անդրադառնում է Epiphanes կիպրական «Անիծյալների հանդիմանությունը» երգին։ Ապա Խորենացին ներկայացնում է Սիմ (= =րվան) նախահայրի տեղական-բանահյուսական արձագանքները Սիմ, Տարոն, ronրոնք և areարեվանդ տեղանունների ժողովրդական ստուգաբանության մեջ։ Այդ հատվածի սկզբի և վերջի ձևակերպման մեջ տեղի է ունենում հնչերանգի փոփոխություն («Բայց մենք պարտական ​​ենք դրանցից ոմանց հին խոսակցությանը ...») կամ մի տեսակ սահմանագծի օգտագործում ՝ եզրափակելով ոճը («Եվ այդպիսի զրույցը կեղծ է կամ իսկապես լի է մեզնով ՝ անկախ նրանից ...»)։ Վերջապես, կարևոր է նշել, որ Խորենացին այդ հատվածում նշում է միայն Տարոնաշխարհի լեգենդները, որոնք նա, որպես ծագումով Տարոնից, պետք է լավ գիտեր։ Ավելին, այդ պատմություններից մեկը ՝ ronռոնը, ուղղակի անհնար կլիներ հունարեն պատմել, եթե չօգտագործվեր պատմողական հատուկ նկարագրական-բացատրական ոճ, քանի որ այն պատկանում է այսպես կոչված «լեզվաբանական» պատմվածքների ժանրին։ Հաջորդ Խորենացին մի փոքր տարվում է հեթանոսական և աստվածաշնչյան տեղեկատվության հաշտեցմամբ, այս անգամ 7-րդ գլխում, ապա շարունակում է հիշատակել Պարթեւ թագավորները, որտեղ նա առաջին անգամ նշում է իր անփոխարինելի աղբյուրի հեղինակի ՝ Մար Աբաս Քաթինայի անունը (I .8), ով Նա է հայոց թագավոր Վաղարշակի պատվիրակը պարթեւների արքային ՝ Արշակին, Նինվեի թագավորական գրառումներից օգտվելու համար։ Խորենացու կողմից ամբողջությամբ հորինված այս իրավիճակում, Մարաբ Մծուռնացուն վիճակված է գտնել իր հիմնական աղբյուրը `Ալեքսանդր Մատյանին։ «Ասվում է, որ սկիզբը ruրուանն ու Տիտանն ու Յաֆեթն են»։ Մարաբից մեջբերված առաջին նախադասությամբ պարզվում է, որ թարգմանիչը օրինական է համարել Յապոստեստի անունը, որին Խորենացին այլեւս չի արձագանքում։ Cronus- ի տեղը պարզապես գրված է Zrua, որը շատ բնորոշ է արևելյան երկրին և նրա պատմաբան Մարաբին։ Եվ երբ Բաբելոնի աշտարակի փլուզումից հետո մարդիկ ու լեզուները խառնվեցին իրար, աղմուկի մասնակիցներից մեկը «Հայկ Յապոստեստյանն» էր։ Այլ կերպ ասած, հունական զուգորդությունը ոչ միայն դարձել է բառի վերջը, այլ նաև մասնակցում է բառի ածանցմանը, ինչը կասկած չի թողնում, որ դա անտեղյակության արդյունք է և ոչ թե քաղցր վիճակ։ Եվ արդյո՞ք դա չի նշանակում, որ թարգմանիչը շարունակում է օգտագործել իր անվան «գտած» ձևը ինքնուրույն ՝ Հաբեթյանի փոխարեն։ Այստեղ, այլ փաստերի բացակայության դեպքում, «սխալը» մեզ լրացուցիչ տեղեկատվություն է տալիս, որի նոր կիրառումը դառնում է բավականին «տեղեկատվական»։ Քանի որ, եթե նախկին գործածությունները հնարավոր էին Մարաբի հունարեն նախադասություններում, որպես թարգմանչի կողմից աղավաղված քերականորեն կանոնավոր ֆենոմեն, ապա օգտագործվող ձևը չէր կարող ունենալ հունական նախածանց, ուստի այն գրվել է թարգմանչի կողմից, անկախ Մարաբից, հավանաբար ՝ Մարաբի Հունական «Յապետոսացին Հայք» Անվան դիմաց, ինչպես հունարենում «Տիտանածին զանգը» հայերենում դարձավ Տիտանյան զանգ։ Շարունակելով ՝ Խորենացին գրում է. «Հիմա, սկսելով նույն գրքից, ես ասացի ՝ Յապոստոստե, Մերոգ, Սիրատ, Թակլադ», որին անմիջապես հաջորդում է Խորենացու լրացումը։ «Որն է abաբեթը, Գոմերը, Տիրասը, Թորգոմը» (I.9), այնուհետև հաջորդում է նախորդ Մարաբյանի թվարկման շարունակությունը ՝ Խորենացու միջամտությամբ։ «Դրանից հետո նույն մատենագիրն (Մարաբ Մծուռնացի - Ա.Ս.) նախկինում ասաց.« Հայկ, Արամանեակ », - և կրկին Խորենացու խոսքերը, -« և բոլոր մյուսները, դու նախապես ասացիր »(I.9)։ Այսինքն ՝ դա հիշեցնում է նախորդ թվարկումը մինչև Արամ և Արա։ Այս մեջբերման նորությունն այն է, որ Մարաբի անվանացանկում շարքի սկզբում հայտնվում է «Յապոստոստ» ձևը, որը բացում է հայկական «ազգագրական» ցուցակը և այն թվարկում մինչև Արամանեակ ՝ վկայակոչելով նախկինում ասվածը։ Եվ նախկինում ասվածը, պարզվում է, վերագրվում է Աբիդենոսին (I. 5), որին մենք արդեն կասկածում էինք Աբիդենոսի քննարկման ժամանակ և վերագրում Մարաբին։ Հիմա նորից կարդանք T գլխի վերջին տողը։ «Հիմա նույն գրքում (Մարաբի - Ա.Ս.) ես սկսեցի ասել. Յապոստոստե, Մերոգ, Սիրատ, Թակլադ ... Դրանից հետո նույն քրոնիկոնը (Մարաբ - Ա.Ս.) նախկինում ասաց. Հայկ, Արամանեակ և այլն, դուք ասացիք կանխավճար »(ՏՏ)։ Սա նշանակում է, որ նախկինում ասվածը վերցվել է նաև Մարաբից, բայց Խորենացին վերագրել է Աբիդենոսին, որը օրինակ է ծառայել Մարաբի համար։ Այս ամենից հետո, նույնիսկ թերահավատ լինելով, պետք է խոստովանել, որ Մարաբի խոսքը Խորենացին վերագրել է Աբիդենոսին, և որ մ.թ. 2-րդ դարում։ 5-րդ դարում անհայտ թարգմանչի կողմից հայերեն է թարգմանվել հույն պատմաբան Մարաբ Մծուռնացու Հունական պատմությունը։

example2473

example2473

Հոդվածում քննարկվում են զարգացած և զարգացող երկրների կրթական համակարգերին առնչվող մի շարք կարևոր հարցեր։ Առավել ակնառու դարձնելու համար օրինակներն ու փաստարկնեը բերվում են բարձրագույն ուսումնական հաստատութունների է որպես ծառայություն, իսկ առաձնահատկությունները ներկայացվում են մեթոդական մի օրինակներով։ Կրթությունը մեկնաբանվում շարք ձևերով։ Վեր է հանվում զարգացած կրթական համակարգ ունեցող երկրների փորձի՝ զարգացող երկրներում ներդնելու անհրաժեշտությունը։

PԱՐԳԱՈ ԵՐԿՐՆԵՐՈՒՄ ՓՈՐՁԱՎՈՐ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՓՈՐՁԸ ՆԵՐԿԱՅԱՐԵԼՈՒ ԿԱՐԳԸ modernամանակակից աշխարհը արագ զարգացման փուլ է, որտեղ յուրաքանչյուր պետություն փորձում է գոյատևել։ Այս իմաստով անհրաժեշտ է հասկանալ, թե որոնք են ուժեղ պետականության և կայուն հասարակության երաշխիքները։ Կրթությունը պետք է լինի այն ոլորտներից մեկը, որն ունի արագ զարգացման և փոփոխությունների ցուցանիշներ `կախված շատ հանգամանքներից։ Հաշվի առնելով examplesապոնիայի և Սինգապուրի վառ օրինակները ՝ այլ այլ, այլ ներդրումներ այլևս ։ – –ը – –ը. ....... Կրթությունը, լինելով պատմական հասկացություն, հասարակության համար շարունակում է մնալ ժամանակակից և անհրաժեշտ ոլորտ։ Կրթությունը սերնդեսերունդ փոխանցում է գիտելիքները, հմտությունները և փորձը ՝ ստեղծելով աճի և զարգացման պայմաններ։ Միևնույն ժամանակ, սոցիալական, քաղաքական, տնտեսական, սոցիալ-հոգեբանական, ժողովրդավարական և այլ գործընթացների արդյունքում կրթությունը, դրա որակը և նշանակությունը փոխվում են տեղից տեղ։ «Կրթությունն ամենահզոր զենքն է, որը կարող եք օգտագործել աշխարհը փոխելու համար»։ Այսպես նկարագրեց և գնահատեց կրթությունը բոլոր ժամանակների ամենաակնառու առաջնորդներից մեկը ՝ Նելսոն Մանդելան։ Բայց հարց է առաջանում ՝ ի՞նչ է կրթությունը։ Դասական սահմանման համաձայն ՝ կրթությունը համակարգված կրթություն ստանալու կամ տրամադրելու գործընթաց է, որն իրականացվում է դպրոցներում, համալսարաններում և այլ ուսումնական հաստատություններում [1]։ Իհարկե, այս սահմանումը բավականին թերի է այսօրվա պայմաններում, քանի որ այժմ կրթությունն ունի շատ ավելի լայն ու ընդգրկուն մեկնաբանություն, քան ունի։ Դա է վկայում տեսակետների, կարծիքների, կրթության մոտեցումների և շատ հաճախ տարաձայնությունների առկա բազմազանությունը։ Այսօր կրթությունն ընկալվում է որպես անձի ձևավորման և զարգացման հիմնական հիմքը։ Դրանով մարդը սկսում է իմանալ աշխարհը և դրա մեջ գոյություն ունեցող օրինաչափությունները։ Այս իմաստով կարելի է ասել, որ մարդու ծնվելու օրվանից նա անցնում է անվերջ կրթական գործընթաց, որի արդյունքում նրա աշխարհայացքը, աշխարհայացքը, գիտելիքները, մտածելակերպը և այլն։ Թյուր կարծիք կա, որ կրթությունը ուսումնառություն է, որի արդյունքում ստացվում է որակավորում։ Այս մոտեցումը համապատասխանում է կրթության դասական սահմանմանը։ Այնուամենայնիվ, վերը նշվածը միայն կրթության որոշակի գործառույթ է։ Միևնույն ժամանակ, հարկ է նշել, որ կրթության հիմնական բաղադրիչներից մեկը փոփոխությունն է (հիմնականում դրական), մինչդեռ շատ դեպքերում դասավանդման գործընթացը կամ որակավորումը իրականացվում է առանց որևէ էական փոփոխության։ Ընդհանրապես, մարդու կրթական գործընթացն առաջին հերթին ընթանում է մշակութային ձևերի և բարքերի տիրապետմամբ, այլ կերպ ասած ՝ սովորույթների և ավանդույթների իմացությամբ։ Այս գործընթացն իրականացվում է մարդու ընկալման և շրջակա միջավայրի անմիջական ազդեցության միջոցով։ Հետագայում այս գործընթացը անցնում է պաշտոնականացման դաշտ, որտեղ անձը արդեն ստանում է այն, ինչին ուղղված է տիրապետել (ուսուցիչներ, ուսուցիչներ և այլն)։ Այս փուլից հետո մարդը հակված է ավելի ինքնակրթվելու։ Հենց այս մեկնաբանումն է, որ թույլ է տալիս մեզ տարբերակել կրթության պաշտոնական և ոչ ֆորմալ ձևերը։ Վերևում կա կրթության համառոտ և շատ համառոտ նկարագրություն։ Բայց կա մեկ հարց. Ի՞նչ է կրթական համակարգը։ Համակարգն ընդհանուր առմամբ փոխկապակցված բաղադրիչների ամբողջություն է, որի յուրաքանչյուր բաղադրիչ ազդում է մյուսների վրա, միևնույն ժամանակ կրելով մյուսների ազդեցությունը։ Դեռ նախապատմական ժամանակներում, երբ մարդիկ հիմնականում զբաղվում էին որսորդությամբ և հավաքագրմամբ, մարդիկ սերնդեսերունդ փոխանցում էին իրենց գիտելիքների հմտությունները։ Սա, ըստ էության, կրթության առաջնային տարբերակն էր։ Հետագայում, գյուղատնտեսության գալուստով, անհրաժեշտություն առաջացավ ձեռք բերել նոր գիտելիքներ `կապված հողի մշակման և յուրաքանչյուր ընտանի կենդանու խնամքի հետ։ Քաղաքակրթությունների ի հայտ գալուն պես, ինչպես պետական ​​համակարգերի ձևավորումը, կրթության վերաբերյալ ավելի խորը և էական պահանջներ կային, քան նախորդները։ Երբ մարդկության գիտելիքներն ու հմտությունները ընդլայնվեցին և կուտակվեցին, առաջացան պաշտոնական կրթության պաշտոնական ինստիտուտները։ Դպրոցների նախատիպերը ձեւավորվել են Հին Եգիպտոսում։ Ուսանողները սովորում էին գրել, կարդալ, հաշվել, սպորտ և նկարչության դասեր էին պլանավորված։ Այդ օրերին նման ծառայություններից օգտվում էին միայն մեծահարուստ տղաները։ Հին Հունաստանում ձեւավորվել են դպրոցներ և նույնիսկ ակադեմիաներ։ Այս եղանակով սկսվեց կրթության համակարգումը։ Ձևավորված առանձին կրթական բաղադրիչները տարբեր ասպեկտներով սկսեցին լրացնել միմյանց ՝ ստեղծելով ամբողջական համակարգ։ Այսօր կրթությունն ունի իր ուրույն տեղը յուրաքանչյուր երկրի սոցիալական, տնտեսական և քաղաքական կյանքում։ Եվ բնավ այն չէ, թե զարգացման որ փուլում է գտնվում պետությունը։ Կրթությունը պահպանում է իր ներուժը ցիտոկինների որոշ տարբերություններով։ Ներկայումս, առավել քան երբևէ, ավելի շատ ուշադրություն, ռեսուրսներ, ջանքեր են գործադրվում `ուսումնասիրելու կրթության, կազմակերպման և արդյունավետության խնդիրները։ դա ամենեւին էլ պատահական չէ։ Ունենալով բարդ և համակարգային կառուցվածք `կրթությունը ենթադրում է պլանավորման, իրականացման, կառավարման մի շարք այլ բարդություններ։ Կրթության էությունից վերածվելով հիմնական ձևերի `նշենք, որ քանի որ դրանց ընկալումը բավականին բազմազան է, այնպես էլ` տեսակները։ Կրթությունը կարելի է դասակարգել ըստ բնութագրերի. Կազմակերպում, ներառում, մասնագիտացում և այլն։ Կազմակերպության կարծիքով ՝ կրթությունը կարող է լինել ֆորմալ, ոչ ֆորմալ կամ ոչ պետական։ Բոլոր երկրները ՄԱԿ-ի (ՄԱԿ) կողմից բաժանված են երկու հիմնական խմբերի։ զարգացած և զարգացող երկրներ [4]։ Երկրների դասակարգումը հիմնված է տնտեսական ցուցանիշների վրա, ինչպիսիք են համախառն ներքին արդյունքը (ՀՆԱ, մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ), արդյունաբերությունը, կենսամակարդակը և այլն։ Developարգացած երկրները սահմանվում են որպես «ինքնիշխան» երկրներ, որոնց տնտեսությունները գրանցել և շարունակում են գրանցել բարձր տեմպեր, նրանք, ի տարբերություն այլ երկրների, ունեն ուժեղ տեխնոլոգիական ենթակառուցվածքներ։ Արդյունաբերական և մարդկային ցածր զարգացում ունեցող երկրները կոչվում են զարգացող երկրներ [5]։ Developարգացած երկրները ապահովում են անվճար, առողջ և կենսապահովման միջավայր, ինչը քիչ թե շատ բացակայում է զարգացող երկրներում։ Developարգացած երկրները այն երկրներն են, որոնք ունեն բարձր տնտեսական ցուցանիշներ, հատկապես արդյունաբերության առումով։ Դրանք հայտնի են որպես «առաջադեմ» կամ «Առաջին աշխարհի երկրներ», քանի որ դրանք «անկախ» երկրներ են։ Արդյունաբերական զարգացման ցածր մակարդակ ունեցող երկրները մեկ շնչի հաշվով ունեն ցածր եկամուտ, որը հայտնի է որպես զարգացող երկրներ։ Այս երկրները համարվում են «երրորդ աշխարհի երկրներ»։ Developարգացած երկրներն են Կանադան, Գերմանիան, Ավստրալիան, Շվեդիան, Նորվեգիան, Ֆրանսիան, Իտալիան և այլն։ Developարգացող երկրներն են Չինաստանը, Թուրքիան, Քենիան, Պակիստանը, Թաիլանդը, Կոլումբիան, Հայաստանը և այլն։ Լինել զարգացած կրթական համակարգ ունեցող երկիր և լինել զարգացած երկիր, բոլորովին նույնը չեն։ Համակարգերի ներդրումը ավելի լավ հասկանալու համար հաշվի առեք բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների օրինակը։ Բարձրագույն ուսումնական հաստատությունները, ինչպես ցանկացած ուսումնական հաստատություն, ունեն իրենց նպատակները, որոնք կարող են որոշ չափով տարբերվել `կախված տարբեր բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների ուղղվածության բնույթից, բայց, այնուամենայնիվ, ունեն ընդհանուր առանձնահատկություններ։ համընկնումներ Բարձրագույն ուսումնական հաստատություններն իրենց բնույթով տարբեր են։ Դրանց սահմանումը և իրավակազմակերպական տարրերը, ինչպես նաև գործունեության և լիազորությունների ուղղությունները սահմանվում են տվյալ երկրի համապատասխան օրենսդրական ակտերով։ 1999 թ. Ապրիլի 14-ին ՀՀ Ա-ն ընդունեց «Կրթության մասին» օրենքը, որը սահմանում է կրթության ոլորտում դրված խնդիրները, ուսումնական հաստատությունների կազմակերպական և իրավական ասպեկտները և այլն [6]։ Ըստ այդ օրենքի ՝ Հայաստանում գործող բարձրագույն ուսումնական հաստատություններն են համալսարանները, ինստիտուտները, ակադեմիաները և կոնսերվատորիաները։ Համալսարանը բարձրագույն ուսումնական հաստատություն է, որի գործունեությունն ուղղված է բարձրագույն կրթության, բնական գիտությունների, տեխնոլոգիայի, մշակույթի, բարձրագույն կրթության, հետբուհական կրթության, հիմնական գիտական ​​հետազոտությունների (հիմնարար գիտական ​​հետազոտություն) կազմակերպմանը (հոդված 3, կետ 10)։ Ինստիտուտ - բարձրագույն ուսումնական հաստատություն, որն իրականացնում է մասնագիտական ​​և հետբուհական կրթական ծրագրեր գիտության, տնտեսության, մշակույթի, գիտական ​​ուսումնասիրությունների մի շարք ուղղություններով (կետ 11)։ Ակադեմիա (ուսումնական) - բարձրագույն ուսումնական հաստատություն, որի գործունեությունն ուղղված է որոշակի ոլորտում կրթության, գիտության, տեխնոլոգիայի, մշակույթի զարգացմանը, իրականացնում է որոշակի մասնաճյուղում (ոլորտում) բարձր որակավորում ունեցող մասնագետների վերապատրաստում, վերապատրաստում, հետբուհական կրթական ծրագրեր (կետ 12)։ Կոնսերվատորիա - բարձրագույն ուսումնական հաստատություն, որի գործունեությունն ուղղված է երաժշտության ոլորտի մասնագետների պատրաստմանը, նրանց որակավորման բարձրացմանը, հետբուհական կրթական ծրագրերի իրականացմանը (կետ 13)։ Համալսարանների հիմնական նպատակը հիմնարար գիտելիքների որոնումն է մտավոր բոլոր դիսկուրսներում, ապահովել դրանց փոխանցումն ու ընկալումը սերնդից սերունդ։ Այնուամենայնիվ, միջնակարգ դպրոցի կրթություն ունեցողների համար համալսարանները նպատակ ունեն զարգացնել իրենց նախընտրած ուսանողների ՝ համեմատաբար նեղ տարիքային խումբ հասնելու կարողությունը ՝ 17-24 տարեկան։ Համալսարանների մտավոր ունակությունները, ստեղծագործական մտածողությունը, քննադատական ​​մոտեցումները, մասնագիտական ​​հաղորդակցությունը, մտքի և հասկացողության ազատությունը խթանելը [7]։ Կարևորն այն է, որ համալսարանները ապահովեն տարրական գիտելիքների բազա, ինչը, իր հերթին, նրանց հնարավորություն է տալիս հայտնաբերել ընտրված ոլորտում հնարավոր խնդիրները։ Այս իմաստով պարզ է դառնում, թե որքան օրգանական է կապը պետության և «համալսարանական կրթության» միջև։ Շատ բուհեր, անկախ իրենց գտնվելու վայրից զարգացած կամ զարգացող երկրներում, իրենց կրթական ծառայությունների իրականացումը բաժանում են մի քանի փուլերի։ Որպես կանոն, այս փուլերը երկու են. Հիմնական բնույթի հիմնական կրթություն և մասնագիտական-հետազոտական ​​կրթություն։ Սրա հիմնական նպատակը որակյալ մասնագետների պատրաստումն է միայն սոցիալական պատասխանատու անձանցից հետո։ Նման բուհերում առաջին փուլում ընտրված առարկաների ցանկը հիմնված է սոցիալական-քաղաքացիական դաշտի դրույթների յուրացման վրա։ Այս եղանակով լուծված խնդիրները ՝ առավելագույնի հասցնելով մասնագիտական ​​ոլորտի գիտելիքներն ու հմտությունները դրանք լուծելու համար։ Նովոսիբիրսկի համալսարանն առաջնորդվում է այս օրինակով։ Կան որոշակի առանձնահատկություններ, չափանիշներ և որակական դրույթներ, որոնք առաջարկվում են այն մարդկանց, ովքեր անցել են համալսարանի շեմը, ավարտել են այդ ուսումնական հաստատությունը (և ստացել են որոշակի մասնագիտական ​​որակավորում)։ Այս շրջանակները նույնպես ունեն հատուկ դրսեւորումներ ՝ կախված տարածաշրջանի սոցիալ-մշակութային իրավիճակից։ Այնուամենայնիվ, դրանք բերում են աշխատասիրության, սովորելու ցանկության, հասկանալու, կամքի, հեռատեսության, պատասխանատվության, մասնագիտական ​​գրագիտության։ Շատ հնարավոր է, որ բոլորը, ովքեր համալսարան են ավարտել, կճանաչեն իրենց ներուժը, որը ձեռք են բերել զարգացած գիտելիքների և հմտությունների շնորհիվ։ Սա ինքնավստահության գրավականն է, որով հասարակության մեջ կարելի է հասնել դրական փոփոխությունների։ Միևնույն ժամանակ, աշխարհում կան բարձր մակարդակի զարգացում և աննախադեպ բարձր տնտեսական ցուցանիշներ, որոնց կրթական ծառայություններն ունեն ամենաբարձր որակի գնահատականները, բայց դա ընդհանրապես տեղի չի ունեցել արդյունաբերականացմանը զուգահեռ կամ գոնե դրանից հետո։ Բազմապատկիչի էֆեկտն այստեղ արդեն աշխատել է։ Այլ կերպ ասած, այդ երկրները, կրթության ծառայությունների դերն ու կարևորությունը տնտեսության ոլորտում, որակյալ ներդրումների մեծ գիտակցմամբ `ուղղված ոլորտին, և կարճ ժամանակ անց որակավորված մասնագետներն իրենց հերթին ներկայացրեցին գիտելիքների բազան։ և հմտություններ որոշակի ոլորտներում, ինչը հանգեցրեց ընդհանուր տնտեսական աճի։ Նման երկրների շարքում են Japanապոնիան, Սինգապուրը և այլն։ Բազմաթիվ ծառայություններ, որոնք հանգեցնում են գիտելիքների փոխանցման կամ որոշակի հմտությունների զարգացման, բուհերում «ուշ են»։ Այսինքն ՝ տեղեկատվության ստեղծումը, շուկայական կապերը, գիտական ​​հայտնագործությունները տեղի են ունենում համալսարանի պատերից դուրս։ Նրանք անցնում են կատարելագործման փուլ, ձևավորվում և ամրապնդվում որպես հուսալի և ճշգրիտ տեղեկատվություն, միայն այնուհետև ընդունվում համալսարաններ։ Այս իմաստով, շատ կարևոր է անհատների ստեղծագործական մտածողության և կանխատեսման զարգացումը։ Developedարգացած երկրներում համալսարանական ծառայությունների մատուցումը վաղուց վերածվել է բազմաֆունկցիոնալ գործունեության։ Այլ կերպ ասած, համալսարանները ոչ միայն լուծում են պատասխանատու քաղաքացիներով պրոֆեսիոնալ կադրեր ապահովելու խնդիրը, այլ նաև ստանձնում են սոցիալական, բարոյական, գիտական, մշակութային և այլ հարցերի կարգավորման պատասխանատվությունը։ Շատ երկրներում համալսարանները նաև խոշոր տնտեսական ասոցիացիաներ են, որոնց տարեկան շրջանառությունը կարող է գերազանցել մի քանի միլիոն ԱՄՆ դոլարը։ Developingարգացող երկրներում և տարածաշրջաններում պատկերն այլ է։ Այստեղ համալսարանների կողմից առաջարկվող ծառայությունները հիմնականում անորակ են։ Այն գրեթե հակառակ պատկերն է ՝ համեմատած զարգացածների հետ։ Վերոնշյալը վերաբերում է ընդհանրապես համալսարաններին։ Եկեք հիմա դիմենք նրանց ծառայություններին։ Մենք առաջարկում ենք համալսարանական ծառայությունները դասակարգել երկու հիմնական խմբի ՝ հիմնական աջակից։ Համալսարանական հիմնական ծառայությունները բոլոր այն ծառայություններն են, որոնք քիչ թե շատ կապված են բուն կրթական գործընթացի կազմակերպման հետ (ընդունելության համակարգ, լսարանային ծառայություններ, որակյալ դասախոսական կազմ, գրադարաններ և այլն), իսկ օժանդակ ծառայություններից կարելի է առանձնացնել ծառայությունները որոնք բարելավում են հիմնական ծառայությունների (մաքրման, անվտանգության, ժամանցի և այլ ծառայություններ) մատուցումը։ Այսպիսով, զարգացած երկրներում վերոհիշյալ հիմնական օժանդակ ծառայությունների մատուցումը առավելագույնս համապատասխանում է որակի շեմին, բայց արդարության համար պետք է նշել, որ դա միանշանակ չէ բոլոր զարգացած երկրների կամ համալսարանների համար։ Եկեք ավելի մանրամասն քննարկենք, թե ինչ հիմնական ծառայություններ են առաջարկում համալսարանները, որոնք են դրանց կազմակերպման ուղիները։ Առաջին հերթին պետք է նշել, որ բուհերում հատուկ բաժանմունքներ են հատկացվում մեկ ծառայության կամ նմանատիպ ծառայությունների կազմակերպման համար, որոնք լրացվում են համապատասխան վարչական կանոնակարգերով։ Առաջին հիմնական ծառայությունը վերաբերում է ընդունելության գործընթացի կազմակերպմանը։ Չնայած յուրաքանչյուր պետություն օրենքով սահմանում է համալսարանների գործառական շրջանակը, բուհերը դեռ ունեն իրենց կանոնադրությունները, որոնք համահունչ են օրենքին, բայց հիմնականում կենտրոնացած են ներքին կազմակերպական խնդիրների վրա։ Այսպիսով, կախված բուհի ներքին օրենսդրությունից, ընդունելության ծառայություններ կարող են մատուցվել տարբեր ձևերով։ Դրանք կարող են լինել տարին մեկ կամ երկու անգամ (հեռավար կամ հեռավար ուսուցման դեպքում), վարչական կազմը կարող է կազմավորվել համալսարանական շրջանակներում։ Այս ծառայությունը ներառում է համալսարանի կողմից առաջարկվող բաժանմունքներ դիմորդների ընդունման գործընթացը ՝ «մասնագիտությունների վերաբերյալ հստակ տեղեկատվություն տրամադրելու»։ Eriամկետի համար. Կարճ Հաջորդ հիմնական ծառայությունը դասերի ժամանակացույցի կազմումն է։ Դա արվում է հիերարխիկ եղանակով ՝ հիմնականում վերից վար։ Այս ծառայությունն ուղղակիորեն զուգորդվում է համապատասխան անձնակազմի, այսինքն `դասախոսական անձնակազմի ապահովման հետ։ Գրադարանային ծառայությունների մատուցումն ընդգրկված է Համալսարանական ծառայությունների շարքում պարտադիր ուսանողների ցուցակում։ Իհարկե, ցանկացած համալսարան պարտավոր է գրականություն տրամադրել մասնագիտական ​​(ինչպես նաև ընդհանուր) զարգացման համար։ Սա հնարավորություն է տալիս դասարանում ստացված տեղեկատվությանը և գիտելիքներին ավելացնել խորը մասնագիտական ​​գիտելիքներ։ Գրադարանային ծառայությունները վերջին շրջանում զգալի փոփոխությունների են ենթարկվել։ Մասնավորապես, շատ համալսարաններում ավտոմատացման տրոն էլեկտրոնային գրականության առկայությունն արդեն իսկ իրականություն է։ Սրա միջոցով յուրաքանչյուր ուսանող կարող է ձեռքի տակ ունենալ անհրաժեշտ գիրքը, որն, իհարկե, անհրաժեշտ ծառայություն է։ Միևնույն ժամանակ, տպագիր գրականություն տրամադրող բաժիններն իրենց ուրույն տեղն ունեն։ Գրադարանային ծառայություններին կից գործում են նաև ընթերցասրահներ, որոնք կարող են հագեցած լինել ժամանակակից սարքավորումներով, համապատասխան լուսավորող սարքերով, անհրաժեշտ կահույքով։ Համալսարանների պարտադիր ֆինանսական ծառայություններ. Դրանք ապահովում են բոլոր պայմանները `համալսարանի« Ուսանողների »շրջանում ֆինանսական խնդիրները լուծելով։ Ինչպե՞ս կարող են դրանք զուգահեռ այլ ֆինանսական ծառայություններ մատուցել։ Հիմնական ծառայությունների ցանկը ներառում է որակի ապահովման կենտրոններ, որոնց նպատակն է ապահովել շարունակական որակական առաջընթաց մասնագիտական ​​որակավորման համապատասխանեցման ժամանակակից պահանջներին։ Բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում միջազգային համագործակցության վարչության կամ կապի ծառայություններ։ Դրանք տրամադրվում են համալսարանների հետ միասին `երկրի կամ արտերկրի այլ համալսարանների, կրթական և հետազոտական ​​կենտրոնների և կրթության այլ մարմինների հետ։ Դրանք նպատակ ունեն երկկողմ համագործակցություն հաստատել, համատեղ ծրագրեր իրականացնել, փորձի փոխանակում և այլն։ Հայտնի համալսարանների համար այդ բաժիններն աննախադեպ նշանակություն ունեն, քանի որ համակարգող ծառայությունները մատուցվում են այդ բաժինների միջոցով։ Ուսանողների միջազգային ընդունելություն և, որպես կանոն, համալսարաններին կից գործում են հետազոտական ​​կենտրոններ, լաբորատորիաներ, ինստիտուտներ և այլն։ Նրանց գործունեության շրջանակը հանգեցնում է տարբեր ծառայությունների մատուցման։ Մասնավորապես, գիտահետազոտական ​​աշխատանքների իրականացումը խթանում է ոլորտային զարգացումը և գիտահետազոտական ​​ծառայությունների մատուցումը։ Այն ոլորտներում, որտեղ իրականացվում են հետազոտություններ կամ ուսումնասիրություններ, կարող են լուրջ հաջողություններ գրանցվել, որոնք, իհարկե, հանգեցնում են դրական փոփոխությունների ՝ ծառայելով երկրի հասարակության առաջընթացին։ Միևնույն ժամանակ, այդ կենտրոնների ակտիվ օգտագործումը հնարավորություն է ստեղծում ուսանողներին ներգրավել գիտության և գործնական գործունեության մեջ։ Սա մի հարթակ է, որտեղ ապագա մասնագետները կարող են կիրառել իրենց ստացած գիտելիքները առաջին պտուղները ստանալու միջոցով։ Լրացուցիչ ծառայությունները, ինչպես արդեն նշեցինք, օժանդակ բնույթ ունեն ՝ ուղղված հիմնական ծառայությունների մատուցման բարելավմանը։ Այնուամենայնիվ, շատ դեպքերում դրանք անմիջական կապի մեջ չեն հիմնական ծառայությունների հետ և իրենց բնույթից ավելի անկախ են։ Այլ կերպ ասած, լրացուցիչ ծառայություններ `համալսարանի մակարդակով ներքին և արտաքին որոշակի գործողությունների մատչում ապահովելու համար։ Լրացուցիչ ծառայությունները ներառում են համալսարանի ուսանողների (ուսանողներ, ուսուցիչներ, վարչական անձնակազմ և այլն) բնակեցման ծառայություններ։ Համապատասխան շենքերը, որոնք պատկանում են համալսարաններին, առաջարկում են որոշակի թվով մարդկանց։ Նման շենքերը կարող են նաև տեղավորել միջազգային հյուրերի, հրավիրված դասախոսների և այլն։ Քանի որ համալսարանները մագնիսական են, կյանքի բոլոր խավերից մարդիկ շարունակում են կարիերա անել, և նմանատիպ ծառայությունները միայն գործընթացն են հեշտացնում։ Մշակութային և զվարճանքի ծառայությունները հատուկ տեղ ունեն համալսարանների լրացուցիչ ծառայությունների ցանկում։ Դրանք հիմնականում ուղղված են համալսարանականների մշակութային գործունեության ապահովմանը, այսինքն `կինոդիտումներ, թատերական ներկայացումներ, համերգներ, քննարկումներ արվեստի կամ մշակույթի որոշակի բաղադրիչների վերաբերյալ և այլն։ Դրանք կարող են ավելի ակտիվ լինել, այսինքն ՝ կարող են գործել պարային, երգ, նկարչություն, երաժշտական ​​գործիքներ, թատերական և այլ խմբեր, որոնք առաջարկում են համապատասխան ծառայություններ, ուստի և «զվարճանք» համալսարանում։ Այս կապակցությամբ կազմակերպվում են տարբեր մրցույթներ։ Հատկապես մեծ է սպորտի դերը բաժնում։ Համալսարաններին առընթեր մարզական ասոցիացիաները հնարավորություն են տալիս կազմակերպել համալսարանականների առողջ ապրելակերպ `առաջարկելով մարզական բազմազան ծառայություններ։ Այս ծառայությունների կազմակերպումը ենթադրում է համապատասխան մասնագետների, ինչպես նաև ժամանակակից սարքավորումների առկայություն։ Ավելին, սպորտի բաժնում կարող են լինել աշխատանքային խմբեր։ Լրացուցիչ ծառայություններ կարող են կազմակերպվել տարբեր ոչ կրթական ասոցիացիաների միջոցով, որոնք կարող են ձևավորվել բուհերի կարճաժամկետ կամ երկարաժամկետ գործունեության համար։ Նման գործունեության հիմնական կետը ուսումնական գործընթացի կատարելագործումն է, որը համատեղ քննարկումների վերջնակետն է։ Բացահայտումների և առաջարկների հասնելը համալսարանների ոչ պարտադիր ծառայություններից է։ Նրանց համար կարող են լինել նաև մշտական ​​կամ ժամանակավոր կառույցներ ՝ կախված համալսարանի մարդկային-ֆինանսական ռեսուրսներից։ Համալսարաններին կից կամ հենց դրանց ներսում կարող են լինել սեմինարների, համաժողովների, հանդիպումների և քննարկումների դահլիճներ, որոնք հագեցած են իրենց նպատակների համար անհրաժեշտ բոլոր ռեսուրսներով։ Կան բազմաթիվ հիմնական, լրացուցիչ ծառայություններ, որոնք համարվում են պարտադիր, ոչ պարտադիր ՝ կախված բուհի ներքին արտաքին գործոններից։ Վերոնշյալ նկարագրություններն ու հակիրճ մեկնաբանությունները ներկայացնում էին համալսարաններին առաջարկվող հիմնական դրույթները, ինչպես նաև հիմնական լրացուցիչ ծառայությունները, որոնք մատչելի են կամ կարող են մատուցվել համալսարանական կրթության կազմակերպման գործընթացում։ Եզրակացություն Հետազոտության արդյունքում պարզ դարձավ, թե որքան կարևոր են որակյալ կրթական ծառայությունները առողջ պետականություն և կայուն հասարակություն ստեղծելու գործում։ Ուստի անհրաժեշտ է գիտակցել կրթության ժամանակակից մեթոդների և պայմանների օգտագործման անհրաժեշտությունը, քանի որ այդպիսով կարելի է մատուցել լավագույն կրթական ծառայությունները ՝ դրանց հիման վրա կառուցելով զարգացած, մրցունակ երկիր։ Մի խոսքով, անհրաժեշտ է զարգացած երկրների կրթական ծառայությունների փորձը ներմուծել նաև զարգացող երկրներում։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] www.oxfordd բառարան. Com (հասանելի է. 28.03.2019)։ [2] www.psychologytoday.com (հասանելի է։ [3] www.ancientpages.com (հասանելի է։ [4] www.un.org (հասանելի է. 14.04.2019)։ [5] www.keydifferences.com (հասանելի է։ [6] ՀՀ կրթության մասին ՀՀ օրենք, որն ընդունվել է Ազգային ժողովի կողմից 1999 թվականի ապրիլի 14-ին, հոդված 3, 10-13 կետեր, URL։ //www.arlis.am/DocumentView.aspx?docID=68299 (հղումը կազմված է ՝ 12-05-2019)։ [7] www.studfiles.net (հասանելի է. 21.04.2019) .Դավայան Բժշկական կրթությունը զարգացած երկրներ, որոնք ստեղծում են փորձի փորձ ։

example2456

example2456

Հոդվածում քննվում են գյուղաշխարհի հերոսները և նրանց հուզող խնդիրները Հակոբ Մնձուրու ստեղծագործություններում։ Նրանք իրենց հողին ու ջրին, դարավոր պատմությանն ու ավանդներին կապված մարդիկ են, որոնց ամեն մի քայլը, արարքը, խոսքը իր՝ գրողի հարազատ տարերքի արտահայտություններն են։ Մնձուրին հիմնականում պատկերել է հայրենի բնության մեջ իրենց ապրուստը դժվարությամբ հայթայթող մարդկանց, ովքեր իրենց գործը կատարում են համբերատարությամբ, հեզորեն, ճակատագրին համակերպված։

ԳՅՈՒԱԿԱՆ ԱՇԽԱՐՀԻ ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ ՀԱԿՈԲ ՄՆՁՈՒՐԻ «ԿԱՊՈՒՏ ԼՈՒՅՍՈՒՄ», «ԱՐՄՏԱՆ», «Կռունկ, Ո՞ւՐ ԵՍ WԱՆԿՈՒՄ»։ Հավաքածուներ [1] Կորցնելով ամեն ինչ, կոտրված սրտով և երազանքներով, նա նոր կյանք սկսեց Պոլսում, բայց 20-30-ականներին Թուրքիայում հայ գրողը իրավունք չուներ նկարագրել հայկական գյուղը։ Մնձուրին գրում է գյուղի մասին մինչև 1915 թվականը. «Տեղահանությունից առաջ ես ձեզ կասեմ այն, ինչ գիտեի։ Ես չգիտեմ, թե ով է դրանից հետո մնացել, ինչ է պատահել։ «[2] Մնձուրին իր պատմվածքների մեջ ստեղծել է բազմաթիվ հերոսների, որոնք վառ, ընդգծված կերպարներ են, մեր գրականության ականավոր գրական հերոսներ, մարդկային որոշ անհատականություններ, որոնք միևնույն ժամանակ տիպեր են, պատկերներ, որոնք խտացնում են հայ գյուղացու տարբեր շերտերի բնորոշ գծերը , Նրանք իրենց մտածողությամբ, վարքով, կյանքով, աշխատանքով, մարդկանց և կենդանիների հանդեպ մեծ սիրով լրացնում են հայ գյուղացու կերպարը, որը տեղայնացված է բնության և ժամանակի համատեքստում։ կատարյալ, ամբողջական։ Մնձուրիի հերոսները իրենց հողին ու ջրին, դարավոր պատմությանն ու ավանդներին կապված մարդիկ են, նրանց յուրաքանչյուր շարժում, գործողություն, խոսք իրենց հարազատ տարրի արտահայտությունն են։ Հերոսների արտասանած յուրաքանչյուր նախադասություն կրում է ժողովրդի կյանքի ու առօրյայի խորը դրոշմը։ Բայց, այստեղ զարմանալին ու տարօրինակն այն է, որ այդ ամենի հետ շփվելուց հետո հետևում է անբացատրելի կարոտը։ Այդ կարոտը պատկանում է հեղինակին, ով իր հերոսների կողքին է։ Եվ ամենակարևորն այն է, որ նույնիսկ ամենաբացասական հերոսի մեջ հեղինակը կարող է ցույց տալ նույնիսկ չնչին լավը, դրականը `ասելու, պնդելու, ապացուցելու, հաստատելու մարդկայինը, որ չի կարելի հիասթափվել նույնիսկ ամենավատից, եթե կա լավ է նրա մեջ ինչ-որ տեղ։ , մարդու սաղմը, մասնիկը։ Միևնույն ժամանակ, այն չի կարող գոյություն ունենալ, գոյություն չունի «Ուստի, Հակոբ Մնձուրը, առողջ հայրենասիրությունը, նրա գյուղատնտեսության դրականը, նրա գրականության հիմքը» [3]։ Մնձուրին հիմնականում պատկերում է այն մարդկանց, ովքեր դժվարությամբ են իրենց ապրուստը գտնում հայրենի բնության մեջ, ովքեր իրենց գործն անում են համբերատար, նրբորեն ՝ հարմարվելով ճակատագրին։ Դրանք, կարծես, բնության մի մասն են ՝ իրենց նախնիների պարզ հոգով, հողի ու կենդանիների հանդեպ սիրով։ Մնձուրիի հերոսները գյուղացիներ են, հիմնականում հայեր, բայց և ոչ հայեր։ Նրանք բոլորը նույն հող ու ջրի մարդիկ են, եղբայրական աշխատանքում, բարի։ Նրա պատկերած գյուղական աշխարհը բնակեցված է ոչ միայն հայերով, այլև քրդերով, ղզլբաշներով, ասորիներով, հույներով և այլազգիներով, որոնք ապրում են միմյանց կողքին, բնական կապերով միմյանց հետ, բայց ունեն իրենց կյանքի ձևերը, սովորույթները, ավանդույթները («Տիվրիկի Միսաք», «Աթ Կուզել», «orորիգորի տե զորի», «ikիկարան», «Անոտություն», «Բիրիտեի տիմիտ», «Թաղլուենց Մարլու», «Յուրուչայի ժողովուրդը», «Էսքեսեմ այս մարդ» հայկական չէ »,« Հարեն »,« Ստամբուլ »,« Նռնակի մամայի որդու խանութը »)։ Մնձուրին պատմում է նաև իրենց սովորույթների մասին ՝ դրանք կողք կողքի աննկատ դնելով, ցույց է տալիս այդ աշխարհի իրական տերերի ՝ բնիկների հատուկ հարազատությունը դեպի երկիրը։ Այդ երկրի բնիկը զբաղվում է գյուղատնտեսությամբ։ Հողի, բնության, տնային կենդանիների հետ մտավոր հարաբերությունները դրա էության հիմնական հատկություններն են։ Մնձուրին ցույց է տալիս, թե ինչպես են այդ բնիկների հետ ապրող օտարերկրացիները «հայախոս», ուստի աշխարհը Հայաստանը է, իշխողները տարբեր են։ Աշխարհ, որտեղ հայը իր տիրակալներին կվերաբերվեր բնիկի աչքերով։ Եվ այդ հայացքում զարմանք կա։ Նորեկին, ով չի հասկանում երկրի լեզուն… »[4]։ Մնձուրիի աշխատանքում կան «աշխատողներ» և «գյուղական հարուստներ», բայց չկա ընդգծված սոցիալական հակասություն։ Նրանք բոլորը ֆերմերներ են, մեկը աղքատ է, մյուսը ՝ հարուստ, գյուղացիներ ՝ իրենց հոգսերով, ցավերով ու դժվարություններով։ Մնձուրին չի փորձում առանձնապես բացասական կերպարներ ստեղծել երկու պատճառով։ Նախ, Մնձուրիի պատկերած գյուղը իրականում սոցիալական ընդգծված հակասությունների տեղ չէր։ Դա ինչ-որ չափով դեռ նահապետական ​​գյուղ էր, ապա կա սուբյեկտիվ հանգամանք։ Մնձուրին խոսում է այն մարդկանց մասին, ովքեր հիմնականում իրական մարդիկ են, ովքեր այլևս գոյություն չունեն։ Խոսելով ողբերգական կյանքից հեռացած իր մտերիմ ընկերների և ծանոթների մասին ՝ որպես հիշատակի և հարգանքի տուրք, Մնձուրին խոսում է մեղմ երանգներով, կարոտով, բարի և անկողմնակալ սիրով։ Գրողը պատմում է իր կորած բնույթի, իր սիրո ողբերգական կորստի մասին։ Մնձուրիի հերոսը Աստծո մարդն է, որին նա աշխարհ է բերում Մարիամ անունով աղքատ և աննկատ, դժվարամիտ գյուղացի մի կին, որի բարոյական հիմքի վրա ամրապնդվում և բարձրանում է հայ ընտանիք-հայրենիքը։ Հայ պատրիարքական ընտանիքի խիստ կանոնների համաձայն դաստիարակված երեխային չի կարելի մայր անվանել, նա լուռ է, զրկված է ընտանիքի մեծերի հետ խոսելու, նրանց ներկայությամբ երեխային շոյելու, իր զգացմունքներն ու արտահայտելու աստվածային շնորհից։ մտքեր ընդհանրապես։ «Մեր մայրերը» հուզական պատմվածքում Մնձուրին նկարագրում է հայ հարսնացուների դժվար առօրյան (ի դեպ, Մնձուրուբարի բարբառով հարս ասելիս պետք է նկատի ունենալ մայր, իսկ մայր նկատի ունենալ ՝ տատիկ, տատիկ) , Հեղինակը համեստորեն ընդդիմանում է անանուն հայ խոնարհ ժողովրդի դժվարին ու դժվարին կյանքին ՝ պաշտպանելով միայն իր հարսնացուի, այսինքն ՝ մոր, կորցրած իրավունքը բոլոր հայ հարսնացուները գրելով։ «Այն, ինչ նրանք քաշեցին, սրբերը չքաշեցին, Հռիփսիմները, Գայանները, այլեւս չտուժեցին սուրբ լինելու համար»։ [5] Հարսնացուները պահում էին իրենց խոսքն ու խոնարհությունը ոչ միայն տղամարդկանց, օտարների, այլ նաև սկեսուրների մոտ, և նրանց բոլոր հարցերին պատասխանում էին ձայներով, գլխով արած կամ երեխաների միջոցով։ Եթե ​​տանը միջնորդ չկա մեծահասակների հետ խոսելու համար, այդ դեպքում խոսակցական լեզուն Մյունջերն է։ «Պապս ՝ կինը, չի խոսում մորս հետ։ Նա նաև չի խոսում հայրիկիս կամ մորս հետ։ Տունը կխոսի իմ ու որդուս հետ միայն այն ժամանակ, երբ մենք միզելու ենք։ » «Եթե նա շնչում է շրթունքների արանքում», նրա «այո» -ն է։ - ասում է նա, - դա իր «ոչ» -ն է։ - Շի !շ։ Արդյո՞ք նրա «հայացքը, հայացքը» է։ «Բողոքո՞ւմ է։ Արդյո՞ք դա նրա« Ես եմ՞, ես արեցի՞ »» («Կինը և ես») [6]։ Մնձուրիի պատմություններում կան հարսնացուների համրությունը նկարագրող բազմաթիվ էջեր («Կոզիկ», «Հարսնություն», «Հարսիկ» և այլն), և, ինչպես թվում է, «Մյունջերեն» -ը յուրահատուկ «բառապաշար» ուներ յուրաքանչյուր հարսնացուի համար։ Միայն ամուսնացած կանայք կարող էին ողջունել ծանոթներին ու հարազատներին։ Առանց բառ արտասանելու, նրանք միացրեցին աջ ձեռքի բութը, ցուցամատը և միջին մատը, նրբորեն դրեցին ծանոթի (ընկերոջ) ձեռքին, ապա մատները բաժանեցին, ձեռքը դրեցին շրթունքին, ճակատին և վերջապես կրկին։ շրթունքի վրա։ Տղամարդը հեռավոր կամ հաճելի հյուր էր, այս ողջույնը կրկնվեց երկու անգամ ՝ ցանկանալով ասել, որ կինը շատ ուրախ է նրան տեսնելուց։ Աղջիկը, նույնիսկ եթե հյուրը ընկեր էր, չէր մոտենում, հրաժեշտ չէր տալիս, անտարբեր չէր խոսում։ Կա՞ այդ ամենի իմաստն ու տրամաբանությունը։ Հարցը, իհարկե, դա չէ։ Այստեղ հնարավոր է, որ այդ բարքերի և սովորույթների պատճառը ծերերի հանդեպ հարգանքն ու ակնածանքն է։ «Յուրաքանչյուր տղամարդ հարսնացու՞ է ուզում»։ Աշխատել. Մաքրեք տունը, գոմը, հավաքեք աղբը, ջուր բերեք, սարի մեջ խոտ քաղեք, դաշտը փորեք, փոս փորեք և պահապան ունենաք։ Ձեր հարսնացուն նրանց համար է։ «Երեխա բերելն այն է, երբ կա», - բացատրում է Մնձուրին։ «Ինչու՞ ես պետք աղջիկ աղջիկ»։ Պե՞տք է նստել տան դիմաց, նայել դեմքին։ Աղվոր! Ձեր ասածը հնավո՞ր չպետք է լինի։ Պետք չէ ամուսնանալ փոքրիկ աղջկա հետ։ Թող ձեր որդին լինի վեց կամ յոթ տարեկան։ Մեծ տարիքով և ուժով գնացեք աղբյուր, լցրեք կուժը, մի անգամ գցեք կապոցը և քայլեք։ »[5] Այդ պատճառով Մնձուրին խոսում է անհավասար ամուսնությունների ու դրանց պատճառած սոցիալական ողբերգությունների մասին ՝ ընդգծելով զոհերի հանդեպ իր ողորմածությունն ու համակրանքը։ Ինչ վերաբերում է սոցիալական այլ չարիքների մասին խոսելիս, այս դեպքում էլ, իհարկե, Մնձուրիի թիրախը նույնպես վնասում է այդ չարիքների հիմնական պատճառներին։ Մի տեղ հարուստների պահվածքը, մեկ այլ վայրում `հասարակության հետամնացությունը, տգիտությունը, բայց հիմնականում որպես սկզբունք, գրողի աշխատանքի հիմնական առանցքը ոչ այնքան չարիք ոճրագործների դատապարտումն է, այլ ավելի շուտ նրա պաշտպանությունը, ողորմություն և համակրանք չարի «խոնարհ» զոհերի հանդեպ։ , Ոգեշնչված իր հրաշալի գյուղական աշխարհից `« Սիրահարություն »պատմվածքը սիրո պատմություն է մի երիտասարդ ուսանողի, ով ստեղծեց իր աշխարհը գրականությամբ, ով հայ գրականության մեջ շատ գրական նմանություններ ունի միայն սյուժեի տարրերի, ինքնության և թեմայի տարբերությամբ։ , դրանք կարող են պայմանականորեն վերնագրվել «Հայկական համեստ»։ Ակսել Բակունցի «Խոնարհ աղջիկը» ՝ որպես նյութի կատարյալ վաճառք, որի շուրջ հավաքված են հայկական համեստ գրերի նոր տեսակներ ՝ Սյուզան («Պատվո»), Սոնա («Միրհավ»), հնձողի կին («Ալպյան մանուշակ»)։ Քանի որ գյուղում բերքն առատ էր, այնպես էլ հույզերը պտտվում էին։ Սիրային հարաբերությունները բուռն էին և փոխադարձ։ Հուրթի դաշտերի հասունության բանալին գցեց Նարոն, որի առաջին հայացքից արդեն սեռական ցնցումներ են առաջանում։ «Նա դարձել էր նուրբ, երկար աղջիկ ՝ շագանակագույն դեմքով և դեղին մազերով։ Մեր երկրի կանանց բնորոշ չէր այդքան նուրբ, բարեկազմ, բարձրահասակ լինելը, իսկ մազերը, հալվելով մի գեղեցիկ ոսկե գույնի մեջ, ընկնում էին մի աղջկա հատուկ ծաղկի նկարից, ցած իջնում ​​գետնին ու նստում ու նստում հասնել գետնին և դեռ աճել գետնին։ «[5] Այս հիացմունքը վերածվում է սիրո, կռապաշտական ​​երեկոներին արտասահմանում նրանք հանդիպում են, շոյում միմյանց ՝ տեսանելի դարձնելով իրենց զգացմունքները խիստ միջավայրի համար, ինչը դադարեցնում է սիրո հետագա ընթացքը։ Նարոն արագ ամուսնանում է մի տան մեջ գտնվող գյուղացու որդու հետ։ Այս լուծմանը մենք արդեն ծանոթ ենք «Նամուս», «Միրհավ», «Համեստ աղջիկ» պատմվածքներից։ Պատմությունը դառնում է վեպ։ Նարոն հանդիպում է իր անկեղծ և իրական սիրո առարկային, ասում է, որ նրանք ամուսնացել են իր կամքին հակառակ, և արցունքները «թափվում» են թարթիչներին։ Անավարտ սիրո դրաման չի բացահայտվում։ Անտեսելով աղջկա ցանկությունները ՝ ակամա գործարքը կխեղաթյուրի առաջացող ընտանիքի հոգեբանական մթնոլորտը։ Ի վերջո, կյանքի ձանձրույթը, որը հետևում է փորձառու ամենաբարձր հույզերին, կսպանի հոգին, որոշ դեպքերում ՝ մարմինը։ Նույնիսկ եթե մարմինը դիմադրում է, հոգին ընդվզում է։ Այս իմաստով, ապստամբության կատարյալ մարմնացումը Հրանտ Մաթոսյան Աղունի տեսակն է, որը դեմ էր աղքատ ու դժկամ Սիմոն տիպին։ Գերբարոյական հայկական միջավայրում խոնարհները մենակ են, զոհվում են հնարավոր մեղքից ազատվելու համար, սիրո և մեղքի հակադրությունը վերածվում է էթնիկական բարոյականության հետ միասնության, որտեղ սերը ՝ այնտեղ մեղքի արդարացումով։ Անդրադառնալով անհավասար ամուսնությունների թեմային ՝ կարելի է հիշել «Կուզելում», «Էյուփ աղա», «Իմ տղայություն», «Հարեն», «Աննա» պատմությունները և սեռական կյանքի բարդությունների պատճառած ողբերգություններին նվիրված պատմությունները. «Էլիֆ», «Խոզապուխտ» և այլն, որոնցից յուրաքանչյուրը պեղում է սոցիալական աղավաղումների արդյունքում առաջացած ավերածությունները։ Այս պատմություններում Հակոբ Մնձուրին տարավ ոչ միայն հայ հերոս-հերոսուհիներ, այլ նաև այլ ազգություններ ՝ այդպիսով շեշտելով սոցիալական անհավասարությունների և բարդությունների ընդհանուր բնույթը, որոնց զոհերը դարձան «հայերը, թուրքերը», «ղզիլպաշը», հույներն ու ասորիները։ «Կուզելում» պատմվածքում հերոսն ու հերոսուհիները կղզիներ են։ «Մի քանի վայրկյան անց մայր ու որդի մեծանում էին։ Պատմության հետևյալ տողերը ցույց են տալիս, որ տղան վարակվել է ջերմությամբ։ Նա հազիվ տասնհինգ տարեկան էր, նիհար, վատառողջ, իսկ մայրը ՝ գեղեցկուհի ու ուժեղ Մելեքը, երեսունհինգ տարեկան էր։ Պարզվում է ՝ նրանք ոչ թե մայր ու որդի են, այլ տղամարդ ու կին։ Տղան այդքան գեղեցիկ կնոջ ամուսին է։ «Ալի էֆենդին գիտի իր գործը, այս Մելեքն ամուսնանում էր իր ավագ որդու հետ։ Անկեն ունի նաեւ չորս թոռ։ Նա մահացավ, իսկ Աթ փոքրիկը վերցրեց Կուզելին։ Նա մեկ ուրիշին բաց կթողնի։ Մելեքը շատ արոտներ ունի ինչպես այստեղ, այնպես էլ Չայղարանից ներքև։ Սոխի այս դաշտը նույնպես պատկանում է Մելեկին։ Ի՞նչ կանեիք, եթե լինեիք։ Կնոջը կբռնեիք ձեր գրկում։ »[5] Որպեսզի Մելեքի հարստությունը չկորցնի, իր երկրորդ որդու ՝ Ալի Էֆենդիի կորուստից հետո, որը ամուսնացավ իր երկրորդ որդու հետ, զոհաբերեց «At's Kyuzel» - ը։ Այս դասը դաս չէ, որ էֆենդին, որը շտապում է ոչ մի կերպ չկորցնել իր հարստությունը, նրան նոր ռիսկի է ենթարկում։ «Կթողնեի՞ք Ալի էֆենդին մեկ ուրիշի մոտ գնալ։ Ինչքա՞ն խելացի է նա»։ Նա այլ երեխաներ չուներ, որդին որդեգրեց նրան։ Մելեքը նրան տվեց։ Մելեքի դաշտերը նորից մնացին նրան։ Հիմա նա հագնելու է բաճկոն, նստելու է բակի դռան մոտ, դիտելու կիրճը։ Մելեքն ու նրա որդին նույնը կանեն նրա համար։ «[5] Հակոբ Մնձուրիի պատմությունները մանրամասն նկարագրում են գյուղի տղամարդկանց և կանանց արտաքին տեսքը, հագուստը `իրենց մանրամասներով, մինչև սպիտակեղենը (« Էլփակյանի հարսանիքի ոսկե տեղը »այլ պատմվածքներում [7], մասնավորապես` «Ի՞նչ հագնեինք» [8])։ )) Կային առանձին և խիստ բարքեր և սովորույթներ, անգիր սովորած օրենքներ նույնիսկ եկեղեցում, հատկապես կանանց համար։ Իհարկե, այդ ամենում իր դերն ունեցավ այն փաստը, որ կանայք համարվում են երկրորդ կարգ։ Կանանց նկատմամբ բռնությամբ մեկուսացման մեջ արհամարհանք կար շատ միջնադարյան տարրերի նկատմամբ։ Դեռ, իհարկե, կանայք տնային գործեր էին անում, նույնիսկ դրսում։ Եվ այդ աշխատանքները, նախևառաջ, առիթ էին միմյանց հետ զրուցելու `տանը լռելու մեջ դատապարտվելուց հետո։ «Շատրվանների դիմաց կանայք լվացք են լվանում քարե սալիկների վրա։ [9] Գլխավոր հերոսներից մեկը տղամարդիկ էին, ովքեր ամուսնանալուց հետո ստիպված էին մեկ-երկու տարի մեկնել արտերկիր ՝ գումար վաստակելու համար։ Հաճախ նրանց առաջնեկները նորածիններ էին կամ ծնվում էին առանց հայր։ Այս աքսորը կրկնվում էր յուրաքանչյուր չորսից հինգ տարին մեկ իր կյանքի ընթացքում։ Ընտանիքի մի անդամը վերադառնում էր, իսկ մյուսը հեռանում էր։ Եվ պարզվեց, որ ամուսնական կյանքի ընթացքում ամուսինները հինգ կամ տաս տարի չեն ապրել Էլմիասում («Նազար», «Ստամբուլ», «Սիլա»)։ Այդպես էր ամբողջ գավառում և Եփրատի մերձակա մյուս գյուղերում, ինչպիսիք են Քեմախը, Չմշկածագը, Ակնը, Արաբկիրը, Տիվրիկը և այլն։ Թուրքիայի կառավարությունը Էրդրամում հավաքում է հարկերի մի մասը, որը գյուղացին չի ունեցել։ Չնայած հացահատիկի, մրգերի, բանջարեղենի և կաթնամթերքի բավականին մեծ ավելցուկ ուներ, գյուղացիներից ոչ ոք նրան չթողեց, ուստի նրան ստիպեցին աքսորել։ Օտարերկրացիների կարոտը դեպի իրենց հայրենիքը և հարազատները, ըստ Վարուժանի, «կարոտը» տանջալից էր։ Մի դրվագ «Սիլա» պատմվածքում, որտեղ հեղինակը պատմում է, թե ինչպես են օտարերկրացիները տառապել հայրենիքի ու հարազատների կարոտից։ Ամեն անգամ, երբ Կամգավարից նոր մարդ էր գալիս իր հայրենի գյուղից, նրանք հավաքվում էին, և սկսվում էր հարցերի հեղեղ։ Նրանք հավաքվում էին, երբ ինչ-որ մեկը վերադառնում էր «երկիր» ՝ բարի խոսքեր ասելու, նրան կամ իր հարազատներին փող ուղարկելու, անպայման ՝ բարի խոսքեր ու համբույրներ։ «-Տեսություն, ցտեսություն։ Տար Վերցրեք մեր հրաժեշտը բոլոր նրանցից, ովքեր խնդրում են մեզ, հայրենիքի սարեր, ձորեր - Goodտեսություն բոլորիդ… taros ձեզ, այնպես որ դուք նույնպես արի… »[5]։ Նույն պատմության հերոսը ՝ Վահանը, Պոլիսգնում չէր հարստանալու ցանկությամբ, բայց հարկադրված էր ստիպված։ «Նա գնաց, եկավ Ստամբոլ… Կնոջ համար շատ դժվար էր բաժանվել Բայց ի՞նչ պետք է աներ։ Երկրում ոչ մի փող չկար, նույնիսկ մի կոպեկ։ »[5] Մնձուրին ասում է իր արտասահմանյան հերոսներից մեկի ՝ Ավետյանի մասին։ «Թող երկխոսություն լինի, թող երկիրը ուշքի գա, թող բնիկները մեր հարսնացուները կանչեն»։ Բնիկները գյուղի հարսնացուների կողմից ստեղծված ժողովրդական երգերն էին, որոնցում նրանք պատմում էին իրենց ամուսնու հանդեպ ունեցած մեծ ու կրքոտ սիրո, կարոտի ու կարոտի մասին։ Ավետյանը երգում էր այդ երգերը, ընկերները լուռ լսում էին տխուր հայացքներով, իսկ երգը կարծես թե թեթեւացնում էր կարոտը։ Այդ երգերը Արմթան հարսնացու ստեղծագործություններն էին։ Նրանք հավաքեցին ու հորինեցին։ »[5] Այդ երգերը կարոտի, կարոտի, սիրո, «տանասեր հարսնացուների» ներաշխարհի փոթորիկների արտահայտությունն էին։ Ահա ժողովրդական երգի օրինակ, որը Մնձուրին բերում է «Սիլա» պատմվածքում։ «Atեծեք, կրակ տվեք, աղաներ, ես վառվելու եմ, ես ջրի պես ծարավ եմ, աղաներ, ես նայում եմ ձեր ճանապարհին։ Ես քնկոտ էի, դու արթուն էիր, աղաներ, ես սիրահարված էի քեզ, Հերուն շատ ցուրտ էր, աղաներ, ինչպիսի՞ն եմ եղել այս տարի։ Ես հանեցի կապույտս, աղաները, ես էլ հագա, կարոտում եմ քեզ, աղաներ, ինչ կարող եմ անել։ Ես Շիլը չէի լինի, աղաներ, քո սիրած ընկերը, Շիլլեն ինձ չէր բերելու, աղաներ, ինձ բերող մարի։ Արի տուն, աղա ,ս, դուրս արի ու տուն արի, ես չեմ ուզում Արմուղանդ, աղա ,ս, արի՛ այստեղ։ Ըստ Մնձուրիի, «աղաների» հարսնացուները կոչում էին «իրենց 20-40 տարեկան հարսներին ՝ որպես կարոտի, հավասար սիրո ու երկրպագության արտահայտություն»։ Կանայք զբաղվում էին օտարերկրյա աշխատանքով, տղամարդիկ ՝ աքսորում, տունը ղեկավարում էին մանկաբարձները։ Երեխաները տատիկներին մայրեր էին ասում, իսկ մայրերը մայրերին `հարսնացուներ։ Մեծ մոր կերպարի տիպիկ դրսեւորումներից է «Նռան մայրը» պատմվածքը։ Հայ ցեղային ընտանիքի առանցքային խաղացողը, օջախի նյութական պատասխանատուն, հոգեբանական միջավայրի ստեղծողը ՝ «Նուռը լայն, լայն այտերով, մեծ կազմով նստեց դարպասի գագաթին» [9]։ «Նռան մայրը» պատմվածքում համանուն հերոսուհին հեքիաթասաց է, նա իր թոռներին և հարևանների երեխաներին հաղորդակցվում է ազգային բանահյուսության գանձարանին ՝ հարստացնելով նրանց երեւակայությունը, ձևավորելով և կատարելագործելով նրանց մտքերը, բառերը և լեզուն։ Folkողովրդական արվեստի տեսականին աղքատ չէ, և երեխաներն ընտրում են ցանկալի հեքիաթը։ «Պատմիր հեքիաթը քառասուն աղջիկներին, Նուր մայրիկ մամ» [9]։ Հեքիաթը ծավալվում է ՝ թոնրատանգոլը լցնելով երեխաների հիացմունքով։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Գաբրիելյան Վ., Սփյուռքահայ գրականություն, Երեւան, 2008, էջ. 317։ [2] Դարբինյան Գ., ArmArmenia- ն ՝ Մնձուրիի ազատման մեջ, Երեւան, 1994, էջ. 28 [3] Սան Գ., Հակոբ Մնձուրի, Երեւան, 1981, էջ. 63 [4] Գալֆայան Հ., «Հայահայ աշխարհագրություն և Հակոբ Մնձուրի», «Աշխարհ», Փարիզ, 1977, էջ 1001-2։ [5] Mndzuri H., Works, Երեւան, 1986, էջ 397, 299, 87, 139, 141, 142, 336, 369, 397,376։ [6] Mndzuri H., Armtan, Istanbul, 1966, p. 258 թ. [7] Mndzuri H., Armtan, Istanbul, 1966, էջ 200-1։ [8] Մնձուրի Հ., Կռունկ, ինչու՞ ես գալիս, Ստամբուլ, 1974, էջ։ [9] Մնձուրի Հ., Կապույտ լույս, Ստամբուլ, 1958, էջ 15, 28, 30։ Գրիգորյան ԱԼՎԻՆԱՅԻ ԳՅՈՒԱՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՀԵՐՈՍՆԵՐ ՀԱԿՈԲ ՄՆZՈՒՐՈՒՄ «Սյունակի լույս», «ԱՐՄՏԱՆ», «ANՈANՈՎ, Ո՞ւՐ ԵՍ ԳՆՈՒՄ» Հավաքածուներ Հիմնաբառեր. Խնձոր, խոնարհություն ։

example1639

example1639

Հաշվի առնելով -գլոբուլինների հատկությունները` որպես արյան շիճուկի հակամարմիններ, որոշվել են սիբիրախտով վարակված մկների մոտ սպիտակուցների քանակական փոփոխությունները գալարմինի ազդեցությամբ։ Ցույց է տրվել, որ իմունագլոբուլինների շատացումը տեղի է ունենում ինչպես ալբումինների քանակի իջեցման, այնպես էլ ընդհանուր սպիտակուցի ավելացման հաշվին։ Գալարմինի ազդեցությամբ վերոնշյալ սպիտակուցների մակարդակը 30-րդ օրը մոտենում է նորմային։

Ներածություն Սիբիրյան խոցը, որպես զոոնոտիկ հիվանդություն, միշտ եղել է ոչ միայն առողջապահության և անասնաբուժության աշխատողների ուշադրության կենտրոնում, այլև համարվելով սոցիալ-տնտեսական և ռազմավարական նշանակության վարակիչ հիվանդություն ՝ մարդկանց հետաքրքրել է տարբեր զբաղմունքներով։ Ներկայումս, գործնական անասնաբուժական բժշկության ոլորտում, թուլացած և գլխատված սիբիրախտից (Bacillus anthracis) պատրաստված թիվ 55 պատվաստանյութը օգտագործվում է բարձր համաճարակաբանական և իմունաբանական արդյունավետությամբ։ Չնայած բարձր արդյունավետությանը, այնուամենայնիվ, այն զերծ չէ իր թերություններից։ Բացի այդ, վերջին տարիներին պարզվել է, որ սիբիրյան խոռոչի շտամները, որոնք չեն համապատասխանում բնության բնորոշ շտամին, ի վիճակի են հաղթահարել հատուկ անձեռնմխելիությունը և վարակել նույնիսկ պատվաստված մարդկանց և կենդանիների, ինչպես նաև Bacillus anthracis- ի շտամները, որոնք դիմացկուն են ներկայումս օգտագործվում է հակաբիոտիկ։ Հաշվի առնելով այս հանգամանքը, կարևոր է այն մոտեցումներից մեկը, որը կհանգեցնի մակրոօրգանիզմի կայունության բնական գործոնների խթանմանը։ 1996 թ. Ակադեմիկոս Ա. Գալոյանի կողմից հիպոթալամուսի նյարդահաղորդիչ հատիկներից մեկուսացված պրոլինով հարուստ պոլիպեպտիդների հայտնաբերումը հիպոթալամիկ նյարդաբանության նոր շարք է, որը ենթադրվում է, որ կարգավորում է մարմնի իմունային համակարգի գործունեությունը։ Ուղեղը ոչ միայն կարգավորում է իմունային համակարգի գործառույթները, այլ նաև այդ համակարգի օրգաններից մեկն է։ Նոր ցիտոկինների (PRP- պրոլինով հարուստ պեպտիդներ) և մի շարք ինտերլեյկինների հիպոթալամուսի (N. paraventricularis և N. supraopticus) նեյրոզեկրետորային նեյրոնների կենսասինթեզի տվյալները ցույց են տալիս, որ հիպոթալամիկ նյարդահեկուցող միջուկը սիբիրախտի վրա [4,8-10] , Ե՛վ հակամարմինների, և՛ բակտերիալ ծագման հակամարմինների ներարկման դեպքում մակրոօրգանիզմում տեղի են ունենում իմունոբիոլոգիական պրոցեսներ, որոնք առաջին հերթին ազդում են սպիտակուցների կոտորակային կազմի վրա, ուստի մեր ուսումնասիրության մեջ մենք մեծ ուշադրություն ենք դարձրել սպիտակուցների փոփոխման դինամիկային և աստիճանին, դրանց բաղադրիչները, որպես սպիտակուցներ մարմնում։ կատարել մի շարք գործառույթներ։ Նրանք պահպանում են օսմոտիկ ճնշումը, արյան pH- ը, հորմոնների, ազոտային միացությունների, ածխաջրերի կրողներ են և որոշակի դեր ունեն մարմնի տարբեր հյուսվածքների սնուցման մեջ, իմունային պրոցեսներում [11]։ Արյան սպիտակուցները զգալիորեն կապված են հակամարմինների հետ, որոնք հանգեցնում են մարմնի հատկապես անհանդուրժողականության, ինչը դրսեւորվում է մարմնի անձեռնմխելիության և վարակիչ հիվանդությունների մեջ։ Հետևաբար, այս ուսումնասիրության նպատակն էր ուսումնասիրել սիբիրյան խոցով վարակված և իմունիզացիայի ընթացքում հովհարով ներարկված սպիտակ մկների արյան շիճուկի սպիտակուցային և սպիտակուցային ընդհանուր ֆրակցիաները։ Նյութը և մեթոդը Ուսումնասիրության համար վերցվել են ոչ գծային սպիտակ մկներ `18-20 միջին քաշով, իսկ սիբիրախտի թիվ 55 շտամի գրամ-բացասական պատվաստանյութը ներարկվել է ենթամաշկով մարմնի քաշի գրամներում` նախապես որոշված ​​նվազագույն մահացու դոզայով (50 միլիոն սպոր)։ Galarmin- ը, որի հիմնական կառուցվածքը Ala-Gly-Ala մկգ / մկնիկն է, ներարկվել է մկանների մեջ 10 օրվա ընթացքում և սրտից արյունը վերցնելուց 16-ից 30 օրվա ընթացքում `երեխայի ծննդաբերության ժամանակ մարմնի իմունային կարգավիճակը որոշելու համար, ինչպիսիք են շիճուկի ընդհանուր սպիտակուցը և սպիտակուցային ֆրակցիաներ։ Սպիտակուցային նյութը բաղկացած է ալբումինից և գլոբուլինից, որոնք միմյանցից տարբերվում են իրենց ֆիզիկաքիմիական և կենսաբանական հատկություններով։ Արյան շիճուկի հակամարմինների և C- գլոբուլինների ֆիզիկաքիմիական հատկություններն այնքան մոտ են, որ դրանց մոլեկուլային զանգվածները և մեկուսացման կետերը համընկնում են։ Էլեկտրոֆորեզով սպիտակուցները բաժանվել են հինգ ֆրակցիաների ՝ ալբումին և α 1-, α 2-, β- և -գլոբուլիններ։ Արդյունքներ և քննարկում 50 դոլար սպորտի սիբիրյան խեղաթյուրմամբ վարակված առողջ 55 մկների արյան շիճուկում սպիտակուցների և սպիտակուցների ընդհանուր ֆրակցիաների հետազոտության արդյունքները բերված են աղյուսակ 1-ում ներարկումից տաս օր անց։ Աղյուսակ 1. Սպիտակ մկների արյան շիճուկում ընդհանուր սպիտակուցային և սպիտակուցային ֆրակցիաների կոնցենտրացիան պատվաստանյութի ներարկումից 10 օր հետո Սպիտակուցի ֆրակցիաներ Սպիտակուցի ֆրակցիաներ Ալբումինի սպիտակուցային գլոբուլիններ Գլոբուլիններ 30 օր (գ / լ) փորձարկումից 10 օր անց (գ / լ). Նորմալ - մկներ վարակված սիբիրախտի պատվաստանյութի # 55 շտամով։ Ըստ ամենայնի, օգտագործված պատվաստանյութը մարմնին ներարկելու արդյունքում արյան շիճուկում և դրա բաղադրիչներում տեղի է ունենում ընդհանուր սպիտակուցի փոփոխություն։ Նորմի համեմատ պատվաստումից հետո սպիտակուցների ընդհանուր պարունակությունն աճել է 19,3% -ով։ Ալբումինի կոնցենտրացիայի զգալի անկումը նկատելի է 14,7% -ով։ Գլոբուլինների քանակը զգալիորեն ավելացավ ոչ միայն ալբումինի նվազման, այլև սպիտակուցների ընդհանուր կոնցենտրացիայի բարձրացման հետևանքով։ Թիվ 55 սիբիրախտի պատվաստանյութով վարակված և միաժամանակ գալարմին ստացող սպիտակ մկների շիճուկի սպիտակուցների և սպիտակուցների ընդհանուր կոնցենտրացիաների ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ, ի տարբերություն հսկողության, որը դիտվում է 30 օր անց `համեմատած նորմալ սպիտակուցի` վերը նշված բաղադրիչի հետ։ կոնցենտրացիաներն աճել են և կա միտում (Աղյուսակ 2)։ Աղյուսակ 2 Ընդհանուր շիճուկային սպիտակուց և սպիտակուցներ Ընդհանուր մկների սպիտակուցը վարակված սիբիրախտի թիվ 55 պատվաստանյութով և միևնույն ժամանակ գալարմին ստացող Globulins Protein խմբակցություններ 30 օր հետո (գ / լ) Globulins Protein խմբակցություններ 10 օր հետո (g / l) - աճ գլոբուլինների քանակով, ապա դա արտացոլվում է հակամարմինների կոնցենտրացիայի ավելացման մեջ։ 106 մգ / դմ Իմունոգլոբուլինի G կոնցենտրացիան սպիտակ մկների արյան շիճուկում, մգ / դլ։ A - 10 օր, B - 30 օր։ 1- նորմ (առողջ մկներ), 2- հսկողություն (սիբիրախտի պատվաստանյութի # 55 շտամով վարակված մկներ), 3- փորձարարական (սիբիրյան խոցով վարակված և գալարմին ստացող մկներ) Եզրակացություն Թիվ 55 սիբիրախտի շտամով վարակված սպիտակ մկների արյան շիճուկում ալբումինի պարունակությունը նվազում է, և ընդհանուր սպիտակուցների և գլոբուլինների կոնցենտրացիան մեծանում է։ Ի դեպ, իմունոգլոբուլինների կոնցենտրացիայի բարձրացումը տեղի է ունենում ինչպես ալբումինի նվազման, այնպես էլ գլոբուլինների ավելացման պատճառով։ 30 օր անց գալարմին ստացած մկների մոտ այդ պարամետրերը նորմալացնելու միտում կա։

example1205

example1205

Սույն հոդվածում ներկայացվել է Հատուկ կազմակերպության դերը Հայոց ցեղասպանության իրականացման գործում։ Ուսումնասիրության նպատակն է համակողմանի հետազոտության արդյունքում բացահայտել Թեշքիլյաթ-ը մահսուսեի իրական գործառույթները և նպատակները, ինչպես նաև դերը Հայոց ցեղասպանության կանխամտածված ծրագրի իրականացման գործում։ Հետազոտության արդյունքում հանգել ենք այն եզրակացությանը, որ Հատուկ կազմակերպության ստեղծումը և հետագա գործունեությունը գլխավորապես ծառայել է Հայոց ցեղասպանության ծրագրի իրագործմանը։

«ՀԱՏՈՒԿ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅԱՆ» ԴԵՐԸ ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆԻՐԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ԳՈՐԾՈՒՄ Հատուկ կազմակերպության գործունեությանն առնչվող նյութերը սակավաթիվեն, քանի որ դրանց գերակշռող մասը ոչնչացրել են գաղտնի կազմակերպությանղեկավարները, մասնավորապես՝ դոկտոր Նազըմը։ Պահպանված նյութերի հիմնական հատվածը՝ մոտ 40.000 փաստաթուղթ առկա է թուրքական ռազմական արխիվում (ATASE - գլխավոր շտաբի ռազմական պատմության և մարտավարական հետազոտությունների վարչության տնօրինության արխիվ) [1], այն էլ՝ սահմանափակուսումնասիրության պայմաններում։ Հենց այդ է պատճառը, որ Թեշքիլյաթ-ի մասինտեղեկատվությունը լիարժեք չէ։ Կազմակերպության մասին տեղեկատվության հիմնական աղբյուրը դրա տարբեր ստորաբաժանումների ղեկավարների հուշագրություններն են, ինչպես օրինակ՝ Հյուսամեթթին Էրթյուրքի, Էշրեֆ Քուշչուբաշի և այլն։ Նույնիսկ կազմակերպության ստեղծման տարեթիվը հստակ չէ։ Հիմնվելով նույնղեկավարների հուշերի վրա՝ պատմաբանների մի մասն այն կարծիքին է, որԹեշքիլյաթ-ն ստեղծվել է Բալկանյան պատերազմի ընթացքում կամ անմիջապեսդրանից հետո՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախաշեմին [2]։ «Թեշքիլյաթ-ը մահսուսեն ստեղծվել է Առաջին համաշխարհային պատերազմիցառաջ՝ հեղափոխության հերո, ռազմական նախարար, իսկ հետագայում գլխավորհրամանատար Էնվեր Փաշայի կողմից» [2]։ Հյուսամեթթին էրթյուրք Հետազոտողների մյուս մասը կարծում է, որ Հատուկ կազմակերպություննառաջացել է ավելի վաղ՝ 1911 թ.-ին «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցությանկենտրոնական կոմիտեի հրավիրած խորհրդից հետո, երբ կուսակցությանքարտուղար Բեհաեդդին Շաքիրը հանդես եկավ կուսակցության ներսում գործողգաղտնի կառույցի անհրաժեշտությունը շեշտող կոչով։ Այսպիսով` երիտթուրքականկուսակցության ներսում ձևավորվում է, այսպես կոչված, «ֆիդայիների կազմակերպություն», որը հետագայում դարձավ Թեշքիլյաթ-ը մահսուսեի կորիզը։ Դրա մասինփաստում է նաև թուրք պատմաբան Սուաթ Փարլարը՝ նշելով, որ «ֆիդայիներիկազմակերպությունը» ստեղծվել է 1906 թ.-ին Իթթիհադի Սալոնիկյան կենտրոնի հետմիաժամանակ, իսկ 1911-12 թթ. Բալկանյան պատերազմների ժամանակ փոխակերպվել է Թեշքիլյաթ-ը մահսուսեի [2]։ Ի վերջո, կարող է կարծիք ձևավորվել, որ սույն հետազոտության համար առավելկարևոր է ուսումնասիրել կազմակերպության կոնկրետ գործողությունները, որոնքկմատնանշեն Թեշքիլյաթ-ի՝ Հայոց ցեղասպանության իրականացման գործումունեցած դերը։ Այնուամենայնիվ, Հատուկ կազմակերպության ստեղծման ժամանակահատվածի հստակեցումը կարևոր հիմք է դրա իրական նշանակությունը և գլխավոր գործառույթները բացահայտելու համար։ Այսպիսով, ունենալով մշակված հստակ ծրագիր և համապատասխանռեսուրսներ` դեռևս XX դարի սկզբին թուրքական իշխանություններն անցան գործնական քայլերի։ Չնայած այն հանգամանքին, որ պատերազմական իրադրություննամենահարմար պահն էր Հայոց ցեասպանության ծրագրի իրագործման համար,այնուամենայնիվ, նման իրավիճակում Օսմանյան կայսրության ռազմական ներուժըկենտրոնացել էր տարբեր ռազմաճակատներում, և իշխանությունը գործող, վստահելի ուժի կարիք ուներ, որը մեծամասշտաբ գործողությունները համակարգված կիրականացներ։ Գործող իշխանությունների հետագա ծրագրերը քննարկելու համար «Միությունև առաջադիմություն» կուսակցության կենտկոմում հրավիրվում է խորհուրդ, որըվարում էին կուսակցության նշանավոր դեմքերից Բեհաեդդին Շաքիրը, դոկտորՆազըմը և կրթության նախարար Ալի Շուքրի (երեքի գործադիր կոմիտե)։ Ժողովումքննարկվում են գործող իշխանությունների ծրագրային հետագա ձեռնարկները։ Հենցայդ ժամանակ է, ինչպես արդեն նշել էինք, կուսակցության քարտուղար ԲեհաեդդինՇաքիրն ընդգծում ռազմական կենտրոնացված ուժի անհրաժեշտությունը։ Նաառաջարկում է ստեղծել մի օղակ, որն անմիջականանորեն կուսակցությանը կպատկաներ՝ իրականացնելով իշխանությունների մշակած ծրագրերը։ Քանի որ հայերիբնաջնջման ծրագիրն ավելի մեծ ներուժ և ռեսուրսներ էր պահանջում, միայն ոստիկանությունը, բանակը և ժողովուրդն ի զորու չէին արդարացնելու իշխանություններիակնկալիքները։ «…Ներկայ պարագային ո´չ բանակէն, ո´չ ալ ժողովուրդէն կրնանք օգուտ մըսպասել։ Մեզի մասնաւոր ուժ մը, մեր գործունէութեան անկախութիւնը պաշտպանելիք ուժ մը, զինեալ ուժ մը պետք է։ Այս ուժը ուզուած կողմը զրկելու իրաւունքն ալ մեզի պատկանելու է…» [3]։ Բեհաեդդին Շաքիր Արդեն իսկ լավ պատկերացնելով օղակի կարգավիճակը և գործառույթները,այդ մասին ներկայացնում է նաև կուսակցական ընկերներին։ Արդյունքում Միությունև առաջադիմություն կուսակցության ներսում ձևավորվում է Թեշքիլյաթ-ը մահսուսեն։ Ի սկզբանե կազմակերպությունն ստեղծվել էր ռուս-թուրքական ռազմաճակատիերկու կեղմերում թուրքական բանակին աջակցելու նպատակով։ Այն պետք է միկողմից խոչընդոտեր ռուսական բանակի առաջխաղացումը, ինչպես նաև կազմակերպեր տեղի մուսուլման բնակչության ապստամբությունները ռուսների դեմ, մյուսկողմից` թուրքական բանակի թիկունքում իրականացներ ոչ մուսուլման, հատկապեսհայ բնակչության թալանը և ջարդերը։ Թեշքիլաթ-ի նախնական համակարգըչարդարացրեց իրեն և շուտով վերափոխվեց՝ դառնալով միայն հայերի բնաջնջումներն իրականացնող մարմին։ Կառույցի մասին տարածված է այնպիսի կարծիք, թեդրա ջոկատների մի մասը պատկանել է Թուրքիայի ռազմական նախարարությանը,իսկ մյուս մասը՝ իթթիհադական կուսակցության կենտրոնական կոմիտեին [4]։ Եթեհաշվի առնենք, որ այս բոլոր ուժերին միավորողը նույն գաղափարախոսությունն էր,այն է՝ ստեղծել մեկ ամբողջական հայրենիք, մեկ ազգ՝ Մեծ Թուրան պետության մեջ,ապա վստահաբար կարելի է պնդել, որ Հատուկ կազմակերպության հիմնականգործառույթն այդ նպատակին հասնելու ճանապարհ հարթելն էր. մի կողմից բոլորմուսուլմաններին համախմբել մեկ դրոշակի ներքո, և համաիսլամականություն նախաձեռնել, մյուս կողմից՝ թուրքական ռասսան մի քաղաքական միասնության մեջընդգրկելով իրականացնել համաթյուրքականության երազանքը [1]։ «…Մենք այս յեղափոխութիւնը ինչո՞ւ կատարեցինք, մեր նպատակը ի՞նչն էր…Ես թրքութիւնը կենդանացնելու համար Ձեզի ընկեր, եղբայր եղայ, ես թուրքին, միայնթուրքին ապրիլը, այս հողին վրայ անկախ իշխող մը ըլլալը կը փափաքիմ։ Ոչ թուրքտարրերը թող ջնջուի, ո´ր ազգութեան եւ ո´ր կրօնին ալ պատկանած ըլլան։ Այսերկիրը ոչ-թուրք տարրերէն մաքրել պէտք է։ Կրօնը իմ քովս ոչ մէկ արժէք ունի, իմկրօնս թուրանն է» [3]։ դոկտոր ՆազըմՀամաթյուրքականության գաղափարախոսությունը պետական քաղաքականության կարգավիճակ ձեռք բերեց 1911 թ. Սալոնիկում կայացած Երիտթուրքականկուսակցության կենտրոնական կոմիտեի գաղտնի ժողովում։ Այս ժողովը ճակատագրական դարձավ Օսմանյան կայսրության ոչ մուսուլման ժողովուրդների, հատկապես՝ հայերի համար։ Անդրադառնալով Օսմանյան կայսրությունից` այդքան անցանկալի հայկական տարրի բացառմանը, կուսակցության քարտուղար դոկտոր Նազըմըպարզաբանում է, թե իրենց որդեգրած քաղաքական ծրագրի իրականացման նախապայմանը հայկական հարցի արմատական լուծումն էր, քանզի հայերը խոչնդոտում էին թուրքական շահերին, ուստի նրանց ոչնչացումն անխուսափելի էր։ «Պէտք է հայ ազգը արմատախիլ ըլլայ, մեր հողին վրայ անհատ անհատ մըանգամ չմնայ, հայ անունը մոռցուի» [3]։ դոկտոր Նազըմ Այսպիսով, ունենալով հայերին բնաջնջելու որոշում, գործող իշխանություններնընդամենը պատեհ առիթի էին սպասում` հնարավորինս անաղմուկ, բայց արդյունավետորեն իրագործելու արդեն հստակ ծրագրի տեսք ստացած իրենց բաղձալիերազանքը։ Երիտթուրքերը ստիպված չեղան երկար սպասել հարմար առիթի, քանիոր շուտով բռնկվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմը։ Այս ընթացքում Թեշքիլյաթ-ը մահսուսեն առավել ակտիվացավ։ Հայերի զանգվածային բնաջնջումներն իրականացնելու գերխնդիրը վստահված էրնրան։ Ծրագիրնիրագործելու համար ի հայտ եկավ Հատուկ կազմակերպության անդամ-ներիքանակն ավելացնելու անհրաժեշտություն։ Կառույցի շարքերը համալրվեցին հատուկայդ նպատակով բանտերից դուրս բերված հանցագործներով, ովքեր իրենց փորձառությամբ պետք է կիսվեին կազմակերպության մյուս անդամների հետ։ Որոշտվյալների համաձայն՝ 1915 թ.-ի մարտի սկզբից սկսած բանտերից ազատ ենարձակվել մեծ թվով հանցագործներ` 249 հոգի Անկարայի կենտրոնական, 65 հոգի՝Յոզղաթի բանտից, որից 51-ը մարդասպան [5]։ Թեշքիլյաթ-ի շարքերը համալրվեցիննաև քրդական ցեղերով, մասնավորապես՝ համիդիե գնդերի անդամներով, որոնքդեռևս 1894-96թթ. հայերի կոտորածների իրագործողներն էին և բավականին մեծփորձառություն ունեին, ինչպես նաև` Բալկաններից և, մասնավորապես՝ ԿովկասիցՕսմանյան կայսրության տարածք ներգաղթած մուհաջիրներով, որոնք քաջատեղյակէին տեղանքին։ Արդեն 1916 թ.-ի դրությամբ Թեշքիլյաթ-ը մահսուսեի անդամներիթիվը կազմում էր 30-34.000 մարդ [6]։ «…Սրանից մեկ շաբաթ առաջ ներքին գործերի մինիստրությունից մութասարրիֆությանս մի հրաման եկավ, որ իմչերքեզներից,բանտարկյալներից և այլ մարդկանցից մոտ 200 հոգի հավաքեմ և ուղարկեմԿովկասում չեթեություն անելու համար։ Այս գործը արդեն նախաձեռնվել է ևհավաքում ենք մարդկանց։ …Մենք կարող ենք մի քանի հարյուր (300-400) չերքեզհավաքագրել և ուղարկել, որոնք չեթեություն կանեն բանակի առաջամասերում» [7]։ լիվայի մեջ գտնվողՀատուկ կազմակերպությունը բաղկացած էր` Բալըքեսիրի կուսակցական տեսուչ Մուսայից• Քաղաքացիական թևից, որը ենթարկվում էր Թալեաթի հրամաններին ևպատասխանատու էր Արևմտյան Հայաստանի տարածքում հայերի տեղահանությունների և կոտորածների համար։ Այս մարմինը ղեկավարում էր Բեհաեդդին Շաքիրը։ • Ռազմական թևից, որը հակառակորդի թիկունքում դիվերսիաներ և հետախուզական գործողություններ էր իրականացնում։ Այն պատկանում էր ռազմականնախարարությանը և ենթարկվում էր Էնվերի հրամաններին։ Թեշքիլյաթը Մահսուսե-ի կենտրոնը գտնվում էր Կոստանդնուպոլսում, բայցչորս մասնաճյուղեր ուներ նաև Ռումելիում (Արիֆ բեյ), Կովկասում (Ռիզա բեյ),Աֆրիկայում (Հուսեյն Թոսուն) և Էրզրումում (արևելյան նահանգների մասնաճյուղ) [2]։ Հատուկ կազմակերպության հրամանները հիմնականում բանավոր էինտրվում, իսկ եթե նույնիսկ եղել են գրավոր հրամաններ, ապա դրանք վերացվել են իկատար ածվելուց անմիջապես հետո։ Այնուամենայնիվ, կազմակերպության իրականացրած գործողություններին անդրադարձած որոշ աղբյուրներից ի հայտ է դառնում,որ Թեշքիլյաթի առջև դրված են եղել հստակ խնդիրներ, այդ թվում՝ հայ ժողովրդիզինաթափման կազմակերպումը, որն ըստ թուրք պատմաբան Սուաթ Փարլարի՝սկսվել էր պատերազմից առաջ։ Դեռևս 1909 թ.-ի Ադանայի դեպքերից հետո, իսկ1910 թ.-ին Մուշում արգելվեց զենք կրել, ապա հրաման արձակվեց՝ եղած զենքերըհանձնել իշխանություններին։ Զինաթափման գործընթացը մեծ ծավալներ ևպարբերական բնույթ ստացավ 1913 թ.-ին, երբ կրկին բարձրացավ ԱրևմտյանՀայաստանում բարենորոգումներ իրականացնելու հարցը [2]։ Առաջին աշխարհամարտի սկզբին` 1914 թ. հուլիսի 21-ին, հայտարարված ընդհանուր զորահավաքին [5]զուգահեռ սկսվեց նաև հայերի համընդհանուր զինաթափման գործընթացը։ Վիլայեթներում զինաթափումն ուղեկցվում էր բռնություններով և թալանով։ Զենքփնտրելու պատրվակով Հատուկ կազմակերպության խմբերն ամբողջությամբ ավերում էին գյուղերը՝ բնաջնջելով տեղի բնակչությանը։ «Զինվորական ծառայության անվան տակ… գյուղերում, աշխատատեղերում,դաշտերում, ամենուրեք բռնում և բանակ էին ուղարկում կոտորելու համար» [5]։ Սարիղամիշի պարտությունից հետո Էնվերի հրամանով հայ տղամարդկանցզինաթափում, այնուհետև լծում էին տաժանակիր աշխատանքների։ Հայ նորակոչիկներին ևս ուղարկում էին հեռավոր վայրերում ծանր աշխատանքների։ Երբտղամարդիկ ուժասպառ էին լինում և այլևս պիտանի չէին հետագա շահագործմանհամար, հանձնում էին Թեշքիլյաթի հրոսակախմբերին, որոնք էլ գնդակահարում էին։ Այսպես թուրքական կառավարությունը զրկում էր հայ ժողովրդին պայքարող ուժից։ Այս գործում Հատուկ կազմակերպությանը մեծապես աջակցում էր նաև թուրքականբանակը։ 1915-16 թթ. ընթացքում վերացվեցին թուրքական բանակ զորակոչված մոտավորապես 100.000 հայ սպաներ և զինվորներ [4]։ Զինաթափմանը հաջորդում էր հայ բնակչության տեղահանության կազմակերպման գործընթացը։ Ինչպես արդեն նշվեց, Հատուկ կազմակերպությունում ներգրավված էին բանտերից ազատված հանցագործներ, Բալկաններից ներգաղթած մուսուլմաններ, մուհաջիրներ, ինչպես նաև Կովկասից Օսմանյան կայսրության տարածքտեղափոխված չերքեզներ։ Հենց նրանցից կազմված խմբերը կամ, այսպես կոչված,«ուղեկցող ջոկատներն» էին կազմակերպում հայ ժողովրդի՝ Սիրիական անապատներտեղահանումը։ Մի քանի գյուղերի բնակիչներից քարավան էր կազմվում և ուղղվումանապատներ։ Ճանապարհներն անցնում էին առանց հանգստանալու, առանց հացու ջրի։ Չնայած բոլորն էլ դատապարտված էին նույն ճակատագրին, այնուամենայնիվ, մահվան քարավաններն ամբողջությամբ տեղ չէին հասնում։ Տեղահանվածներիմի մասը սովից և ծարավից թուլացած մնում էին ճանապարհին, մի մասը մահանումէր բռնությունների, տարբեր հիվանդությունների և վարակների հետևանքով, մյուսմասին սպանում էին Թեշքիլյաթի անդամները՝ փախչելու փորձ կատարելու համար,իսկ մնացածին ոչնչացնում էին հենց համակենտրոնացման ճամբարներում։ Ռաս-ուլԱյնում և Դեր-էլ-Զորում կենտրոնացված բնակչությունը, որն իբրև թե տարհանվել էրռազմական դրության հետևանքով, անմեղ ժողովրդի անվտանգությունն ապահովելուքողի ներքո վերջնական դատաստանն էր ստանում Թեշքիլյաթի ուժերի կողմից։ Համակենտ-րոնացման ճամբարները հայ ժողովրդի վերջին հանգրվանն էին, որտեղնրանց ոչնչացման համար ստեղծված էին բոլոր պայմանները։ Սիրիական անապատներ տեղահանված հայերի կոտորածն սկսվեց 1916 թ.-ին։ Սկզբում տեղի ունեցավ Ռաս-ուլ-Այնի հայերի կոտորածը, որն Հալեպից տրվածհրամանի համաձայն իրականացրին Թեշքիլյաթի կազմած չեչենների խմբերը։ Ռասուլ-Այնի սպանդին զոհ գնաց մոտ 70.000 մարդ։ Ոչնչացման ծրագիրը հաջողությամբավարտին հասցնելուց հետո Ռաս-ուլ-Այնի կոտորածի գլխավոր կազմակերպիչներիցմեկը՝ Հատուկ կազմակերպության անդամներից Սալիհ Զեքին նույն հանձնարարությամբ ուղարկվեց Դեր-Զորի անապատ, որտեղ ամիսներ տևած գործողությունների արդյունքում ոչնչացվեց մոտ 200.000 մարդ։ Այնուհետև սկսվեցին Մեսքենեիկոտորածները, որի ժամանակ սպանվեց ավելի քան 100.000 հոգի [8]։ Համակենտրոնացման ճամբարներում տեղահանված հայերի կոտորածները Ցեղասպանությանծրագրի վերջին փուլն էր։ Բացի անմիջական գործողություններ ձեռնարկելուց և իրականացնելուց՝Հատուկ կազմակերպությունը համակարգում և վերահսկում էր նահանգային տեղական իշխանությունների գործողությունները։ Որպես կանոն, նահանգների վալիներըև քայմաքամները հիմնականում Թեշքիլյաթի անդամներ էին։ Դա միանշանակ հեշտացնում էր Հատուկ կազմակերպության գործիչների և տեղական իշխանություններիմիջև համագործակցությունը։ Այս պարագայում ավելի արդյունավետ էր հրամաններըբանավոր տալ։ Այնուամենայնիվ, հաշվի առնելով հատուկ կազմակերպության ևռազմական նախարարության միջև առկա տարաձայ-նությունները, գաղտնի կազմակերպության շրջանակներում ստեղծվում է հատուկ հանձնաժողով, որը համակարգում էր Հատուկ կազմակերպության գործողու-թյունները Հայոց ցեղասպանությանծրագրի իրականացման գործում։ Նաև այս կառույցի շնորհիվ էր, որ Թեշքիլյաթ-ըմահսուսեի գործողություններն արտահայտվեցին նաև գրավոր արձանագրություններով։ Հետագայում, երիտթուրթերի դատավարությունների ընթացքում, չնայած Հատուկ կազմակերպության անդամների ժխտումներին, այնուամենայնիվ, հենց այդփաստաթղթերը, ինչպես նաև կառույցի մի շարք ղեկավարների հուշագրություններնու նրանց միջև նամակագրությունները հիմք դարձան Հատուկ կազմակերպությանմեղսակցությունն ապացուցելու համար։ Մեղադրական եզրակացության մեջ ասվումէ, որ Հատուկ կազմակերպությունը վստահաբար մեծ կապ է ունեցել երիտթուրքական«Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի հետ ևպատասխանատու է հայերի ոչնչացման համար [7]։ Այսպիսով, կարող ենք նշել, որ Հայոց ցեղասպանությունը նախապեսծրագրված, կազմակերպված, դիտավորությամբ իրականացված հանցագործությունէր, որում իր մեղսակցությունն է ունեցել Հատուկ կազմակերպությունը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[2] Авакян А., Геноцид армян։ механизмы принятия и исполнения решений, Ереван,[3] Րիֆաթ Մ. Զ., Օսմանեան յեղափոխութեան մութ ծալքերը եվ Իթթիհատիհայաջինջ ծրագիրները, Պէյրութ, 1968, էջ 98-9, 113-4։ [4] Մաթոսյան Տ., Հայոց ցեղասպանություն և հրեական հոլոքոստ. համեմատականփորձ, ՀՀ ԳԱԱ, Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտ, Երևան, 2005, էջ98, 106։ [5] Պողոսյան Ս., Պողոսյան Կ., Հայկական հարցի և Հայոց ցեղասպանությանպատմություն, հատոր 2, գիրք 1, Երևան, 2001, էջ 409, 454, 466։ [7] Փափազյան Ա. Հ., Հայերի ցեղասպանությունը ըստ երիտթուրքերի դատավարության փաստաթղթերի. Առաջաբան. թարգմանություն և ծանոթագրություններ,Երևան, 1988, էջ 99, 109-11։ [8] Անտոնյան Ա., Մեծ Ոճիրը։ Հայկական վերջին կոտորածները և Թալեաթ փաշա,Արևիկ, Երևան, 1990, էջ 18։ Ստեփանյան Ինեսա«ՀԱՏՈՒԿ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅԱՆ» ԴԵՐԸ ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆԻՐԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ԳՈՐԾՈՒՄԲանալի բառեր՝ Հատուկ կազմակերպություն, Թեշքիլյաթ-ը մահսուսե, Միություն ևառաջադիմություն, Հայոց ցեղասպանություն, ծրագիր, տեղահանություն,սպանություն։

example225

example225

Սույն հոդվածը վերաբերում է աշխատանքի դիմաց տրվող վարձատրության այլ ձևերի։ Մասնավորապես ներկայացվել են վարձարության այլ ձևերի վերաբերյալ գոյություն ունեցող տեսական և գործնական պատկերացումները, որոնք քննարկվել են ինչպես միջազգային ՀՀ աշխատանքային օրենսդրության տեսանկյունից։ Հոդվածում փորձ է կատարվել վեր հանելու հիմնական թերություններն ու բացթողումները։ Այս կապակցությամբ կատարվել են համապատասխան առաջարկություններ, որոնք կարող են նպաստել օրենսդրությունում առկա հիմնախնդիրների լուծմանը և վերջինիս բարելավմանը։ Հոդվածը գրելիս հիմք է ընդունվել նաև ՀՀ Աշխատանքային օրենսգրքի նոր նախագիծը։

Աշխատանքային հարաբերությունների բնորոշ հատկանիշներցէ։ Ըստ այդմ՝մեկը դրանց պարտադիր հատուցելիաշխատանքային պարտականություններըդիմացաշխատողին տրվող հատուցումը կոչվում է աշխատավարձ։ Սակայնվարձատրության ավանդական ձև համարվող աշխատավարձից բացի,գոյություն ունեն հատուցման այլ ձևեր ևս։ կատարելուբնույթնՄիջազգային հարթակում տարբերվել են վարձատրության այլձևերի 2 հիմնական տեսակներ՝ երաշխիքային վճարումներ ևանուղղակի վճարումներ ըստ այն համակարգի, որն առկա էշահույթներիչէինհամարվում, մինչդեռ փոխհատուցումային վճարումներն ընդգրկվածբաշխման մեջ։ Վերջիններս աշխատավարձվճարումներիմիջև առաջինկողմից՝ աշխատավարձին,էին աշխատավարձի կառուցվածքում, ինչը հարց էր առաջացնում այդվճարումների ցանկը երաշխիքային վճարումներից սահմանազատելիս,որոնք նույնպես խրախուսման առանձնահատուկ ձև էին համարվում։ Ուստի պատմականորեն դրանք կա՛մ մտնում էին, կա՛մ չէին մտնում աշխատավարձի կառուցվածքի մեջ։ Երաշխիքային և փոխհատուցումայինհստակտարանջատումը տրվել է ռուս նշանավոր իրավաբան և գիտնական Ն.Գ.Ալեքսանդրովի կողմից։ Իրենց հերթին Ա. Դ. Զայկինը և Ս. Ի. Շկուրկոնձևակերպեցինկողմիցերաշխիքային և փոխհատուցումային վճարներին բնորոշ չափանիշներ։ Նրանց կարծիքով երաշխիքային և փոխհատուցումային վճարներընպատակայինտարբերվումնշանակությամբ,չափերիսահմանումներով։ Հեղինակների կողմից ձեռնարկվեցին փորձեր՝գտնելու նորչափորոշիչներ՝ սահմանազատելու աշխատավարձըվարձատրության այլ ձևերից։ Օրինակ՝ Ա. Ա. Ֆատուևը այդպիսիչափանիշ է համարել աշխատանքի արդյունավետության հետ ունեցածկապը և այն վճարումները, որոնց չափերը պայմանավորված ենհիմնականում ուրիշ գործոններով,չեն կարող կապ ունենալաշխատավարձի հետ [17]։ աշխատավարձիցստացմանիրավականհիմքերով,միէինճիշտևմյուսիրենցՀՀ աշխատանքային օրենսդրությունում վարձատրության այլձևերը կամ դրանց հավասարեցված տեսակները սահմանված են ՀՀՖինանսների, Աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարաների ուՊետական եկամուտների կոմիտեի՝«Աշխատավարձի և դրանհավասարեցված այլ վճարումների ցանկը սահմանելու մասին»համատեղհետ կապվածկարգավորումները տեղ են գտել հիմնականում ՀՀ Աշխատանքայինօրենսգրքում (այսուհետ՝ ԱՕ)։ իսկ վերջիններիսհրամանովՄինչև օրենսդրական բարեփոխումները, ի տարբերություն ՀՀաշխատաշուկայում գործնականում կիրառվող վարձատրության արդիձևերի, մի շարք իրավադրույթներ շատ ավելի լավ էին կարգավորվածնույնիսկ ՀՍՍՀ ԱՕ-ով։ Օրինակ՝ աշխատողի մեղքով խոտանարտադրանքի դեպքում աշխատանքը վարձատրվում էր նվազեցվածչափով՝ կախված արտադրանքի պիտանիության աստիճանից [3, 5],մինչդեռ գործող օրենսգիրքն այս պարագայում վարձատրությունընդհանրապես չի նախատեսում, քանի որ չի սահմանվում նաևմասնակի խոտանի և լրիվ խոտանի տարբերակումը [4]։ ՀՀ ԱՕ-ի նորկոնկրետևհասցեականտեսանկյունիցիրավակարգավորմաննախագծում ևս առկա են առանցքային թերացումներ, մասնավորապեսարտաժամյա, գիշերային, ծանր, վնասակար, առանձնապես ծանր ևառանձնապես վնասակար աշխատանքների համար հավելումներինվազագույն շեմի վերացումն ու հավելումների չափերի սահմանումըկողմերին վերապահելը [18, 19]։ Աշխատանքային հարաբերություններիիմպերատիվառավելնպատակահարմար է աշխատանքի վարձատրության նվազագույն շեմիսահմանումն ու պահպանությունն իրավական ակտով, քանի որհարաբերությունների դիսպոզիտիվ իրավակարագավորումը կարող էբացի այդ, իմպերատիվկամայականությունների տեղիք տալ,իրավակարգավորումն առավելէ՝համապատասխան իրավական հետևանքների առաջացման և դրանցիրավակարգավորման մեխանիզմներով։ ՀՀ ԱՕ նոր նախագծովնախատեսվող կարևոր փոփոխություններից կարելի է առանձնացնելնաև այն, որ օրենսգրքի 144-րդ հոդվածըլրացվելու է հետևյալբովանդակությամբ. արտաժամյա աշխատանք կարող է կատարվելկողմերի համաձայնությամբ կամ սույն օրենսգրքի 145-րդ հոդվածովսահմանված դեպքերում՝ գործատուի պահանջով [20, 21]։ Գործողօրենսդրությունում սահմանվում է, որ գործատուն կարող է աշխատողիններգրավել արտաժամյա աշխատանքների միայն սույն օրենսգրքի 145-րդ հոդվածով նախատեսված դեպքերում[4]։ Տարբերություննակնհայտ է, քանի որ, ի տարբերություն գործող օրենսգրքի, նախագծի22-րդ հոդվածի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ արտաժամյաաշխատանք կարող է սահմանվել նաև այլ դեպքերում, 145-րդ հոդվածովնախատեսված դեպքերից բացի, ընդ որում՝ կողմերի համաձայնությամբ։ Ինչպես հայտնի է, հանգստյան և ոչ աշխատանքային՝ տոնական ուհիշատակի օրերին աշխատողներին աշխատանքներում ներգրավելնարգելվում է։ Այս կանոնից բացառությունը թույլատրելի է այնաշխատանքների դեպքում, որոնց դադարեցումն անհնար է՝ կապվածարտադրության տեխնիկական պատճառների հետ, կամ որոնքանհրաժեշտնաևանհետաձգելի նորոգման, բեռնման կամ բեռնաթափման աշխատանքների կատարման հետ [4]։ Վերը նշված փոփոխությունը կարելի էնախատեսել նաև այս դեպքում, քանի որ իրականում կարող են լինելնաև այլ անհետաձգելի բնույթի աշխատանքներ, որոնց կատարումըկապվածլինի պաշտպանական կամ մարտական ծառայությանհրատապ գործողությունների իրականացմանն օժանդակելու և այլսպասարկման,ենբնակչությանինչպեսանհրաժեշտ իրավիճակների հետ, երբ անխուսափելիորեն առաջանահանգստյան կամ ոչ աշխատանքային օրերին առանձին աշխատողներիաշխատանքի ներգրավելու անհրաժեշտություն, ինչպես, օրինակ,սահմանվում է Ռուսաստանի Դաշնության ԱՕ-ում [8]։ Այս տեսակետնարտահայտել է նաև հայ իրավաբան-գիտնական Գ. Պետրոսյանը [16]։ Կան մի շարք այլ հիմնախնդիրներ ևս, մասնավորապես՝աշխատանքիաշխատաժամանակի,չէ արտաժամյա աշխատանքի1. ՀՀ ԱՕ-ի՝ արտաժամյա աշխատանքը սահմանող 144-րդ հոդվածնուղղված է միայն կոնկրետ հարաբերությունների ծագման դեպքում՝կապվածռեժիմիփոփոխության հետ, արտաժամյա աշխատանքի ծագմանը, ինչիցպարզբովանդակությունը ևհատկապես հասկացությունը։ Բացի այդ, հոդվածի առաջին մասը,որտեղ թվարկվում են արտաժամյա աշխատանքի դեպքերը, չիհամապատասխանում դրա վերնագրի բովանդակությանը, այն է՝«Արտաժամյա աշխատանքի սահմանափակումները» [4]։ Ուստինախ՝ անհրաժեշտ է սահմանել արտաժամյա աշխատանքիվերջինիսհասկացությունը,սահմանափակումները՝ հոդվածը վերնագրելով«Արտաժամյաաշխատանքի հասկացությունը և սահմանափակումները»։ թվարկելհետոորիցմիշարքորոնցումնախատեսվումԹուրքմենստան,(ՌԴ,Տաջիկստան),երկրների աշխատանքային2. Ի տարբերությունԲելառուս,օրենսդրություններիենՂազախստան,աշխատողի համաձայնությամբ արտաժամյա աշխատանքիհատուցումը նաև հանգստի հավելյալ ժամանակի տրամադրմամբ,որը չի կարող պակաս լինել արտաժամյա աշխատած ժամերից [8-12], ՀՀ ԱՕ-ում արտաժամյա աշխատանքի հատուցման համարնախատեսում է միայն 184-րդ հոդվածով նախատեսված վարձատրությունը[4]։ Մեր օրենսդրությունում ևս կարելի էընդգրկել արտաժամյա աշխատանքի հատուցման վերը նշվածտարբերակը։ 3. Արտաժամյա աշխատանքի վարձատրությունը վերաբերում էօրենսգրքի 144-րդ հոդվածի առաջին մասում թվարկված դեպքերին։ Սակայն դրանց անդրադառնալուց և արտաժամյա աշխատանքիսահմանափակումները թվարկելուց հետո բախվում ենք այն պարզճշմարտությանը, որ ուղղակի հնարավորչէ պատկերացնելհամատեղությամբ աշխատողներին արտաժամյա աշխատանքումնրագրավելու և նրանց վարձատրելու գործընթացը։ Բացի այդ, ՀՀԱՕ-ում որևէ կարգավորում նախատեսված չէ համատեղությամբաշխատողներին ոչ աշխատանքային կամ հանգստյան օրերինաշխատանքի ներգրավելու մասին։ Եթե ներքին համատեղությանդեպքում աշխատողը միևնույն գործատուի հետ է կարգավորում իրաշխատանքայինարտաքինհամատեղության դեպքում վերոնշյալ հարցը հստակ կարգավորմանկարիք ունի։ Կարելի է սահմանել, որ համատեղությամբ աշխատողանձը կարող է ոչ աշխատանքային կամ հանգստյան օրըներգրավվել աշխատանքի միայն այն դեպքում, երբ տվյալ օրվաընթացքում ազատվածհիմնական աշխատավայրիաշխատանքային պարտականությունների կատարումից։ հարաբերությունները,ապաիրէօրենսգրքումվերտառությամբ4. ՀՀ ԱՕ-ն, թեև խիստ սահմանափակ շրջանակով, այնուամենայնիվնախատեսում է գիշերային աշխատանքի սահմանափակմանդեպքերը։ Սակայն«Գիշերային աշխատանքիսահմանափակումները»որպեսայդպիսին, առկա չէ։ Դրանց մասին սահմանվում է 148-րդհոդվածում, որը վերնագրվածգիշերային«Աշխատանքըժամանակ»նախատեսումգիշերային աշխատանքի[4]։ ՀՍՍՀ ԱՕ-ում գիշերային աշխատանքիհասկացությունըհասկացությունըևներգրավմանսահմանափակումները տրված էին առանձին հոդվածներով, որնավելի նպատակահարմար և պարզաբանված տարբերակ է [5]։ գիշերային աշխատանքիհոդված,ևէէ5. ՀՀ ԱՕ-ից բխում էր, որ գիշերային աշխատանքի տևողությունըկրճատվում էր մեկ ժամով [3]։ Գործող օրենսգիրքը, սակայն, նմանկարգավորում այլևս չի նախատեսում, որը կարելի է համարելյուրաքանչյուր աշխատողի համար աշխատանքի արդարացիպայմանների իրավունքի ապահովման սկզբունքի խախտում, քանիոր, կարծում ենք, գիշերային աշխատանքը կարող է ընկալվել ֆիզիոլոգիական տեսանկյունից առավել մեծ ջանքեր պահանջողաշխատանք, ինչը, սակայն, պայմանավորված է կատարվող աշխատանքի բնույթով, ինչն էլ հիմնավորապես հաշվի է առնվել ուսումնասիրված երկրների(ՌԴ, Թուրքմենստան, Մոլդովա,Ուկրաինա) ներպետական իրավական ակտերում՝ գիշերայինաշխատաժամանակի տևողությունը առնվազնժամովկրճատելու օրենսդրի ողջամիտ որոշմամբ [8, 9, 13, 14]։ մեկ6. Գիշերային աշխատանքը,նորմալպայմաններից տարբերվող մյուս աշխատանքները, ունի իրենինչպես աշխատանքիիրավական ակտովբնորոշ վարձատրության կարգ [4]։ Սակայն, ՀՀ օրենսդրությամբ,գիշերային աշխատանքի վարձատրության վերաբերյալ առկակարգավորումը բավականին թերի է, քանի որ անհրաժեշտ է բացիօրենսգրքում նվազագույն չափ սահմանելուց, առանձին օրենքովկամ այլնաև առանձինկատեգորիայի անձանց ցանկ, որոնց համար կնախատեսվենգիշերային աշխատանքի վարձատրության ավելի բարձր չափեր՝ըստ կատարված աշխատանքի առանձնահատկությունների։ Որպեսօրինակ կարող է ծառայել ՌԴ Կառավարության «Գիշերայինաշխատանքի ավելացված վարձատրության նվազագույն չափերիմասին» 2008թ. հուլիսի 22-ի N 544 որոշումը [15]։ սահմանելՀոդվածներումթե՛երաշխիքները,Ինչ վերաբերում է երաշխիքներին և փոխհատուցումներին, ապա«Երաշխիքներ ևՀՀ ԱՕ-ում համապատասխան գլուխն ունիչենհատուցումներ» վերտառությունը։ Օրենսգրքում սահմանված«երաշխիք» և «հատուցում» հասկացությունները, ինչը բավականինէ դարձնում դրանք կարգավորող հոդվածներիդժվարըմբռնելիբովանդակությունը։ թե՛հատուցումները օգտագործվում են տարբեր իմաստներով։ Այդպատճառով դրանք շփոթելը բավականին հեշտ է դառնում, ուստիանհրաժեշտ է հոդվածները խմբավորել՝ ըստ պատկանելության։ Մասնագիտական գրականության մեջ կիրառվում է ոչ թե «հատուցում»,այլ «փոխհատուցում» եզրույթը, որը սահմանված է որպես աշխատողինիր կատարած աշխատանքի կամ նրա կողմից հաստատապեսկատարվելիք այն ծախսերի հատուցում (վերականգնում), որոնք նրանանհրաժեշտ են եղել կամ պետք էլինեն իր աշխատանքայինպարտականությունները պատշաճ կատարելու համար [16]։ Բացի այդ,ըստ բառարանային վերլուծության՝ հատուցել նշանակում է վճարել,հաշիվ մաքրել, իսկ փոխհատուցել՝ կատարված ծախսը փակել,փոխհատույց լինել [22]։ Այս պարագայում ճիշտ կլինի ՀՀ ԱՕ-ում ևս«հատուցումներ»-ը փոխարինել «փոխհատուցումներ» հասկացությամբ։ Անհրաժեշտ է նաև անդրադառնալ սույն ոլորտը կարգավորողհետևյալ նորմատիվ-իրավական ակտին՝ «Աշխատանքի վարձատրության մասին» ՀՀ օրենքին, որը, սակայն, 2010թ. օգոստոսի 7-ից ճանաչվելէ ուժը կորցրած։ Վերջինս սահմանում էր, որ աշխատանքի վարձատրությունը գործատուների կողմից աշխատողներին նրանցկողմից կատարած աշխատանքի դիմաց դրամական կամ ՀՀօրենսդրությամբ սահմանված այլ ձևերով կատարվող վճարումն է։ Այսինքն՝ որպես վարձատրության այլ ձև՝ այստեղ խոսքը գնում էվճարամիջոցի մասին։ Աշխատանքի վարձատրության մի մասը, բայց ոչավելի, քան տարիֆային աշխատավարձի (պաշտոնային դրույքաչափի)20 տոկոսը, աշխատողի գրավոր համաձայնությամբ, կարող էր վճարվելգործատուի սեփական արտադրանքով՝ դրանց բացթողման գներով։ Այսպարագայում աշխատողի գրավոր համաձայնությունը նախատեսելըկարևոր դեր էր խաղում աշխատողների իրավունքների պաշտպանության համար [6]։ Ներկայումս ՀՀ-ում աշխատավարձի միակ ձևըհամարվում է փողով (դրամով) վճարումը՝ ըստ ԱՕ 192-րդ հոդվածի [4]։ Միաժամանակ հարկ է նշել, որ աշխատավարձի մի մասըբնեղենով վճարելը թույլատրվում է «Աշխատավարձի պաշտպանությանմասին» Կոնվենցիայով, որը ՀՀ կողմից վավերացվել է 2004թ.հոկտեմբերի 25-ին [1]։ Հետևաբար առաջանում է հակասություն, իսկ ՀՀՍահմանադրության 5-րդ հոդվածի համաձայն՝ ՀՀ վավերացրածմիջազգային պայմանագրերի և օրենքների նորմերի միջև հակասությանդեպքում կիրառվում են միջազգային պայմանագրերի նորմերը [2],ուստի ՀՀ ԱՕ 192-րդ հոդվածը վերանայման կարիք ունի։ Եզրահանգում։ Կատարված հետազոտությունն ու իրավահամեմատությունը ինչպես ներպետական, այնպես էլ միջազգային իրավականնորմերի միջև օբյեկտիվ հնարավորություն են ստեղծում հանգելու այնեզրակացության, որ ՀՀ ԱՕ-ում ուսումնասիրվող հարցերի վերաբերյալկան մի շարք բացեր և թերություններ, որոնք անհասկանալիպատճառներով ժամանակի ընթացքում այդպես էլ չեն շտկվել և լրացվել։ Թեև ՀՀ կառավարության կողմից 2018թ.-ի հուլիսից առկա է «ՀՀև փոփոխություններԱշխատանքայինկատարելուՀՀկառավարության առաջարկության մասին» վերտառությամբ որոշմաննախագիծ, սակայն այստեղ էլ որևէ անդրադարձ չկա վերը թվարկվածօրենսդրական հիմնախնդիրներին [23]։

example321

example321

Տեղեկատվական դարաշրջանի զարգացման արդի փուլում, երբ ժողովրդավարական բարեփոխումները կրում են բավականին բարդ բնույթ, հատկապես` կերպափոխվող հասարակությունների համար, որտեղ գերակայում են տրոհված եւ անհավասարաչափ տեղեկատվական հոսքերը եւ ապատեղեկատվության սպառնալիքների բավականին մեծ վտանգը, առավելագույնս կարեւորվում է տեղեկատվական համակարգի կայացման ու անվտանգության հիմնախնդիրը հասարակության ժողովրդավարական համախմբման կայացման գործում։ Արդյունքում` տեղեկատվական տարածության եւ նոր տեղեկատվահաղորդակցային տեխնոլոգիաների ազդեցությունը հասարակության վրա էապես մեծանում է` զգալիորեն գերազանցելով իր տեսական գիտակցության գործընթացը։ Այդ իմաստով` հատուկ կարեւորություն են ստանում, հատկապես` միջազգային մեդիայի խաղացողները, որոնք իրապես առաջնահերթային դերակատարում ունեն ժողովրդավարության որակի կայացման եւ ժողովրդավարության բարձրացման գործում։ Հենց այդ համատեքստում մեծ կարեւորություն ունի նաեւ Հայաստանի կյանքում միջազգային մեդիայի մասնակցությունն ու գործունեությունը։ Ներկայացվող խնդրի բազմաչափությամբ էլ պայմանավորված՝ սույն աշխատանքի շրջանակներում առաջ են քաշվում եւ դիտարկվում են միջազգային մեդիայի խնդիրները ժամանակակից աշխարհում՝ հիմնվելով դրանց տեսագործնական դրույթների ուսումնասիրությունների հիմնավորումների եւ վերլուծությունների վրա՝ փորձելով համեմատականներ անցկացնել հայաստանյան իրականության օրինաչափությունների եւ դրանց պարզաբանումների հետ։

Տեղեկատվական հեղափոխության հետեւանքով միջազգային մեդիայի ստեղծումն ու օգտագործումը փաստորեն աննախադեպ չափերի մեծ առաջընթաց են արձանագրել հատկապես վերջին տասնյամյակում։ Այսօր առավել արդիական են դառնում քաղաքական եւ միջազգային կառավարման այնպիսի քաղաքացիական ինստիտուտների դինամիկ գործընթացներ, ինչպիսին մեդիոկրատիան է, որը տարեցտարի մեծացնում է իր հնարավորություններն ու զարգացման տեմպերը, որի արդյունքում այնպիսի միջազգային մեդիահսկաներ, ինչպիսին CNN, BBC, RT, CNBC, Al Jazeera եւ այլն, կարող են ոչ միայն ներազդեցություն ունենալ գլոբալ ժողովրդավարացման գործընթացների վրա, այլ նաեւ որոշակիորեն դերակատարություն ունենալ կերպափոխվող երկրներում՝ հասարակական, քաղաքական, տնտեսական եւ այլ փոխակերպվող իրավիճակներում։ Սակայն տեղեկատվական հոսքերի ավելացող ծավալները եւ անվերահսկելիությունը մեծացրել են հնարավորությունը՝ «պատվիրատուին» անհրաժեշտ ամենակարեւոր հարցերում ներգործելու հասարակության գիտակցության եւ հասարակական կարծիքի ձեւավորման վրա՝ հետապնդելով քաղաքական, տնտեսական եւ աշխարհաքաղաքական որոշակի նպատակներ։ Տվյալ համատեքստում հատկապես հրատապ է դառնում վերանայումն այնպիսի հասկացության, ինչպիսին «միջազգային մեդիայի ազդեցությունն է ժողովրդավարության վրա», որը թե՛ անհատական, թե՛ հասարակական գիտակցության վրա ներազդելու հիմնական մեխանիզմներից է։ Վերջին տարիներին միջազգային հարաբերությունների ոլորտում կարելի է տարաբնույթ հետազոտողների մտահոգությունների ականատես լինել առ այն, որ ԶԼՄ–ներն իրենց հնարավորություններն այնքան են ընդլայնել, որ կարող են ներգործել անգամ գերտերությունների դիվանագիտության եւ արտաքին քաղաքականության վրա։ Այն նաեւ վերաբերվում է ժամանակակից աշխարհի ամենաթռիչքային զարգացում ունեցող ճյուղերից մեկին՝ համացանցային մեդիային, որը ժողովրդավարության որակապես նոր զարգացման առանցքային հրամայականով է հանդես գալիս {6, էջ 196-204}։ Մեծ հաշվով իրական ժամանակում աշխատող այս նոր համընդգրկուն ԶԼՄ–ների ազդեցությունը շատ էական է, եթե ոչ պարտադրող։ Մեծապես լրագրողները, քաղաքական գործիչները եւ գիտնականները ԶԼՄ–ների ներգործությունն արտաքին կամ ներքին քաղաքականության վրա հիմ305ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ նականում գնահատում են որպես պարտադրող։ Համաձայն ԶԼՄ–ների, PR-ի եւ միջազգային հարաբերությունների մասնագետ Սթիվեն Լիվինգսթոնի՝ ժողովրդավարության վրա միջազգային մեդիայի ներազդեցության տեսակետից կարելի է շեշտադրել երեք կետ. 1) քաղաքական օրակարգի հաստատման մեխանիզմը, 2) ցանկալի քաղաքական նպատակին հասնելուն խոչընդոտելը, 3) քաղաքական որոշումների կայացումն արագացնելը {1}։ Առաջին կետի էությունն այն է, որ լրատվամիջոցներն իրենք կարող են թելադրել պետությունների արտաքին եւ ներքին գործերի գերատեսչություններին եւ քաղաքականություն իրականացնող անձանց, որոնց գործունեությունը կարեւորել են, իրագործելու որեւէ նպատակ, որը չի բխում այդ երկրի ազգային շահերից (որի պաշտպանն ու խթանողը պետք է լինեն դիվանագետներն ու քաղաքական գործիչները), այլ ձեւավորվել է որեւէ լրատվամիջոցի ազդեցությամբ։ Սա բավական հակասական կետ է, որի վրա կանգ կառնենք ստորեւ։ Մյուս կետը ներկայացնում է քաղաքականության եւ որոշումների ընդունման վրա ԶԼՄ-ների արագացնող ներգործությունը։ Եթե առաջ քաղաքական գործիչների համար բավարար ժամանակ կար ծանրակշիռ որոշումների հանգելու եւ դրանք ընդունելու համար, ապա այսօր տեղեկատվության հասանելիությունը նրանց հարկադրում է տեղի ունեցող իրադարձություներին արձագանքել ամենակարճ ժամկետում։ ԱՄՆ նախկին պետքարտուղար Ջեյմս Ա. Բեյքերը միջազգային մեդիայի գործոնի՝ իբրեւ ժողովրդավարացման խթանման կարեւորագույն միջոցի վերաբերյալ հետեւյալն է նշում. «Ինչ է անում այդ ներգործությունը՝ այն քաղաքական գործիչներին հարկադրում է քաղաքական դիրքորոշում ընդունել։ Ես պետք է դա շատ արագ ձեւակերպեմ, քանի որ իրական ժամանակի մեջ եմ։ Դու ծանրութեթեւ անելու ժամանակ չունես։ Բացի դրանից, Քո առջեւ ստեղծված են բոլոր հնարավորություններն այդ որոշումները կայացնելու համար, իսկ դա ժողովրդավարության դրեւսորման հիանալի մոտեցում է» {2}։ Ինչ վերաբերում է միջազգային մեդիայի բացասական գործոնին, կարելի է դրա դրսեւորման երկու ձեւ առանձնացնել։ Դրանցից առաջինը երկրների եւ հասարակությունների ներքին եւ արտաքին զանգվածների վրա հուզական ազդեցություն է թողնում՝ թե ակնհայտ, թե թաքնված։ Երկրորդն առնչվում է գաղտնի տեղեկատվությանը, հաճախ՝ ռազմական նշանակության։ Երկու բաղադրիչներն էլ մեծ վտանգ են պարու306ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ նակում, սակայն դրանք լիովին մրցակցություն ստեղծող եւ օրակարգ ձեւակերպող սկզբունքային գործիքներ են։ Առաջինը տեղեկատվական-հոգեբանական ազդեցության մեխանիզմ է՝ դրանից բխող բոլոր հետեւանքներով։ Մյուս կողմից, միջազգային մեդիայի համար տեղեկատվության բաց լինելը եւ իրական ժամանակում աշխատելը կարող են խնդիրներ առաջացնել։ Դա հնարավոր է, օրինակ, հակաահաբեկչական գործողություն իրականացնելու ընթացքում, երբ օպերատիվ տվյալների բացահայտումը կարող է ձախողել ամբողջ գործողությունը։ Այս հարցում առավել արմատական է այն հետազոտողների դիրքորոշումը, ովքեր ենթադրում են, թե արտաքին քաղաքականությունը կամ որոշակի դիվանագիտական քայլերը ամբողջությամբ միջազգային մեդիայի ազդեցությունից են բխում։ Այսպես, ըստ Ջ. Բեյքերի, միջազգային մեդիան է հանգեցրել եզրակացության, թե նախկին Հարավսլավիայի անկումը եւ Բալկանների պատերազմը ճգնաժամ էին։ «Եվ հեռուստատեսությամբ անընդհատ դա էին լուսաբանում՝ դրանով Քլինթոնի վարչակազմին հարկադրելով դիմել որոշակի քայլերի։ Նման բան (հեռուստատեսության ուշադրությունը), սակայն, չի եղել Ռուանդայում, որտեղ իրավիճակը շատ ավելի ծանր էր, քան Բալկաններում» {3}։ Ջ. Բեյքերը դրանից եզրակացնում է, թե արտաքին քաղաքականության շարժիչ ուժերը չպետք է միջազգային ԶԼՄ-ներին ընդառաջ գնան։ Թեեւ նման մոտեցումն առավել քան ակնհայտ է թվում, այդուհանդերձ, այդտեղ շատ հակասություններ կան։ Այսպես, Բուշի վարչակազմից մի պաշտոնյա՝ Անդրյու Նացիոսը, որ գլխավորում էր Սոմալիին օգնություն ցուցաբերելու գործողությունը, վիճարկում է ԱՄՆ-ի արտասահմանյան գործողությունների վրա միջազգային մեդիայի ազդեցությունը ժողովրդավարության տարածման եւ հաստատման ուղղությամբ։ Նա այն կարծիքին է, որ միջազգային մեդիային՝ ի դեմս CNN-ին եւ դրա ազդեցությանը, շատ ավելի է ուշադրություն հատկացվում, քան այն արժանի է՝ որպես բացատրություն այնպիսի երեւույթների, որոնք բխում են Վաշինգտոնի կողմից իրականացրած քաղաքականության գործընթացներից՝ միտված «գլոբալ ժողովրդավարացմանը»։ Նույն Լիվինգսթոնը հաստատում է, թե չնայած նրան, որ Սոմալիի եւ Աֆղանստանի բնակիչներին շատ մեծ վտանգ էր սպառնում, այդուհանդերձ այդ երկու պետությունների վերաբերյալ ռեպորտաժները Բոսնիայի մասին հաղորդածների միայն 12 տոկոսին են 307ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ հասնում։ Ակնհայտ է դառնում, որ միջազգային մեդիան բնակչության զանգվածային գիտակցությունը նախապատրաստում է որոշակի քաղաքական գործողության՝ նպատակ ունենալով հասարակության մեջ եւ տարբեր երկրների հասարակություններում չհարուցել դիմադրություն, առավել եւս՝ տագնապ։ Սրա առնչությամբ ուշագրավ է ԱՄՆ-ի նախկին պետքարտուղար Հիլարի Քլինթոնի հայտարարությունը Սենատի միջազգային գործերի հանձնաժողվի լսումների ժամանակ, որտեղ նա խորհրդարանականներին պարզաբանում էր 2012թ. համար Պետքարտուղարությանը 47 մլրդ դոլարի գումար հատկացնելու անհրաժեշտությունը։ Ըստ Քլինթոնի՝ համաշխարհային կարծիքի կարեւորագույն պատերազմն ԱՄՆ-ն տանուլ է տալիս, եւ ԶԼՄ-ներն առաջվա պես դիվանագիտության համար հզոր ուժ են, հատկապես, որ դրանք մեծ առաքելություն են իրականացնում գլոբալ ժողովրդավարացման գործում։ Հատկանշական է, որ միջազգային մամուլն էլ ունի իր մրցակցությունը՝ որքան էլ այն սուբյեկտիվ լինի եւ որքան էլ այն բխի սույն երկրի ազգային շահերից։ Եվ հաստատակամ է, որ հենց նման մրցակությունն էլ կարող է նպաստել զարգացող եւ զարգացած երկըրներում ժողովրդավարության բարձրացմանն ու զարգացմանը։ Ռուս հեղինակ Ի.Ա. Նիկոլայչուկի դիտարկմամբ՝ միջազգային մեդիայի ժողովրդավարության բարելավման հաստատման համատեքստում արդար մրցակցային պայմաններում հիմնական հաջողության իրական գրավականը ճիշտ մեդիահաշվարկների եւ մեդիաչափողականության մշակույթի տիրապետումն է, որին հնարավոր է հասնել նույիսկ ոչ այդքան մեծ ֆինանսական ռեսուրսների պայմաններում [5, с.165-168]։ Սակայն հարկ է նաեւ նշել, որ լրատվության ոլորտում ծախսերի կրճատումը հարկադրում է ծանր գին վճարել, երբ կրճատվում է, օրինակ, BBC-ի հեռարձակումը, բայց զուգահեռաբար ընդարձակվում են ռուսական ու չինական տեղեկատվական ալիքները։ Այս համատեքստում հատուկ հետաքրքրություն են ներկայացնում այնպիսի լրատվամիջոցներ, ինչպիսին Al Jazeera է կամ լատինամերիկյան TeleSUR ալիքը։ Այս վերջինը կոչված է տարածաշրջանում դառնալու CNN եւ BBC հակակշիռը։ Իր հերթին Al Jazeera պատկանում է Քաթարի իշխող ընտանիքին եւ աջակցում է արմատական իսլամին։ Հ. Քլինթոնը նախազգուշացրել է, թե ԱՄՆ-ն համաշխարհային ազդեցության համընդհանուր մրցավազքը տանուլ է տալիս։ Կասկածելով ամերիկյան ԶԼՄ-ների ազ308ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ դեցությունը նվազելու մասին պետքարտուղարի խոսքերին, ինչը նաեւ ՆԱՏՕ-ի երկրների լրատվամիջոցներին է վերաբերում, այդուհանդերձ հարկավոր է նշել, որ նրա խոսքերը հաստատում են միջազգային մեդիայի ժողովրդավարության բարձրացմանը նպաստող երկրորդ դրույթը, այն է՝ ոչ թե քաղաքականությունն է լրատվության հետեւից գնում, այլ ընդհակառակը, միջազգային հարաբերությունների որոշակի գործող անձանց համար ԶԼՄ-ներն են դառնում աշխարհաքաղաքական, տնտեսական եւ այլ տեսակի շահերի խթանողը։ Այս համատեքստում հատկապես կարեւոր է նոր ԶԼՄ-ների դերը։ Դրանք մի կողմից հնարավորություն են ընձեռում մեծացնելու ազդեցության չափը, քանի որ ոչ մի հեռուստաալիք կամ ռադիոալիք, ինչպես նաեւ պարբերական, չեն կարղ հավակնել գրավելու այնքան ընդարձակ լսարան, ինչքան որ այսօր ապահովում են միջազգային մեդիա աշխարհի գերակտիվները՝ սոցիալական ցանցերը՝ ի դեմս «Ֆեյսբուք»-ի կամ «Թուիթեր»-ի, թեպետ առանց իրենց էլ, միջազգային հեռուստատեսության բազմազանությունն ու բազմաքանակությունն արդեն իսկ խոսում են ժողովրդավարության մակարդակի բարձրացման մասին։ Մյուս կողմից էլ՝ բազմապատիկ մեծանում է տեղեկատվության չափազանցվածությունը, քանի որ դրա տարածման համար միջոցներ կան, իսկ արգելափակելն անհնարին է գլոբալ ժողովրդավարացման պայմաններում։ Այդ համատեքստում հարկ է նշել, որ Հայաստանի տեղեկատվական դաշտում առկա են արտաքին քաղաքական խաղացողների, ինչպիսիք են ԱՄՆ եւ ՌԴ կառավարությունները, ֆինանսավորմամբ գործող հեռուստաընկերությունների եւ ռադիոընկերությունների մասնակցությունը, ինչպես նաեւ որոշ չափով առցանց տեղեկատվական կայքերի գործունեությունը {4}։ Այդ առումով, կարելի է հաստատել, որ միջազգային մեդիայի խոշոր խաղացողների մասնակցությունը մեր ինֆոհամակարգում, մի կողմից, միջազգային հարթակներում կարող է հավաստիացնել ՀՀ ժողովրդավարացման գործընթացին հավատարիմ լինելու եւ իրապես քաղաքացիական հասարակության կերտման մասին, մյուս կողմից՝ ոլորտում իրական մրցակցային պայմաններ ստեղծելով՝ կարող է լայն հնարավորություններ տալ բարձրացնելու ժողովրդավարության որակն ու մակարդակը։ Այդ ամենը հատկանշական է նաեւ նրանով, որ, վաղուց աշխարհում ԶԼՄ գործունեությունը չի սահմանափակվում տվյալ երկրների սահմաններով, մա309ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ լուխային, արբանյակային եւ համացանցային հեռարձակման միջոցներով տեղեկատվական հոսքերը գլոբալացվում են, իսկ լսարանները՝ ձեռք բերում ինքնուրույն դատելու եւ գործելու այլընտրանքային լայն հնարավորություն՝ առաջ մղելով ժողովրդավարական սկզբունքներն ու արժեքները։

example264

example264

Հոդվածում արքետիպագիտության որոշ օրինաչափությունների պոետի արքետիպի գրական հայեցակետերից ուսումնասիրվել են կերպարանավորումները ստեղծագործություններում։ Վերոհիշյալ դիտանկյունը հնարավորություն է տվել ինքնատիպորեն բացահայտելու պոետի արքետիպի տարբեր գրական մարմնավորումները հայ մեծագույն բանաստեղծի «Պոետն ու Մուսան», «Թմկաբերդի առումը» պոեմներում և քառյակներում։ «Հանճարեղ լոռեցու» նշված ստեղծագործությունների պոետների կերպարները (քնարական հերոս, հանճարեղ բանաստեղծ, աշուղներ, «գրական մշակ») պոետի արքետիպի հետ առնչությունների շրջանակում դիտարկելիս ընդգծվել է, որ նրանց միջոցով հեղինակի գեղագիտական ու բարոյաբանական հայացքների բովանդակության հարստությունը բացահայտվել է գրականագիտական նոր մոտեցումներ հանդես բերելու շնորհիվ։

Արքետիպագիտության հայեցակետերից Հ. Թումանյանի ստեղծագործությունների ուսումնասիրությունը դրանցում նոր, ուշագրավառանձնահատկություններ բացահայտելու հնարավորություններ էտալիս գրականագետին։ Մեր գրականագիտության մեջ «Հանճարեղլոռեցու» միգիտությանօգտագործմամբ ուսումնասիրելու առաջին փորձ կատարողներից ենքեղել նաև մենք մեր երկու այլ [7], [8] և այս հոդվածներում։ Անցնելովշարք ստեղծագործություններնշվածէկարողժամանակներում արտահայտվելբուն նյութին՝ նախ ասենք, որ պոետի արքետիպը, որն արդենվաղնջական«հավաքականանգիտակցականի» (Կ.Յունգ) տիրույթում, դիտարկում ենք որպես«ստեղծագործական գործընթացի սուբյեկտի ֆիգուրայի»դրսևորում։ Համաշխարհային գրականության զարգացման զանազանփուլերում գրողներն ստեղծում են պոետի արքետիպի տարբեր,անփոփոխի փոփոխված (ինվարիանտի վարիատիվ) մարմնավորումովհանդես եկող գրական կերպարներ։ Ստեղծագործող անհատի (պոետի)կերպար ստեղծվել է և՛ դիցաբանության մեջ (օրինակ՝ բանաստեղծ ևերգիչ Օրփեոսի կերպարը հունական դիցաբանության մեջ), և՛ գրականերեք սեռերի ժանրերով գրված ստեղծագործություններում։ Առանձինգրողների երկերում արվեստագետի անհատականությունն իր հերթին,բնականաբար,գեղարվեստական«Արդեն մեկ հեղինակիամենաբազմազան կերպավորումներով։ ստեղծագործության մեջ, - գրում է Ա. Բոլշակովան, - «արքետիպը»(ընդհանուր հասկացություն,որպես գեղարվեստական կոնցեպտնախակերպար-Գ.Խ.)էտարատեսակդրսևորումների։ Այդ իսկ պատճառով դրա ուսումնասիրումը միշտպետք է հաշվի առնի մտքի առջև հառնող այդ հեռանկարը կամհորիզոնը՝ նրա հնարավոր ընդարձակումը» [14,49]։ Ըստ այդմ էլ մեծբանաստեղծները քնարական ստեղծագործություններում, ծրագրայինհամարվող երկերում, փաստորեն, ստեղծում են պոետի կերպարի միտարատեսակ, որն ընդունված է անվանել քնարական հերոս։ Նրանքերբեմն էլ ուղղակիորեն ստեղծում են գրողի, արվեստագետի գրականկերպարներ կամ գործող անձեր, որոնց միջոցով ներկայացնում են իրենցպատկերացումներն ստեղծագործող անհատի մասին՝ իբրև որոշակիպատմահասարակական միջավայրում, որոշակի բարոյահոգեբանականհատկանիշներովօժտվածանձնավորություն։ ստեղծագործելուպատկերվելանսահմանհակվածձիրքովէուՄասնավորապես պոետի արքետիպի դրսևորումները քնարականհերոսի, գրական կերպարների միջոցով, ինչպես նաև այլ արքետիպերիինքնատիպ գեղարվեստական արտահայտությունները դիտարկելի եննաև Հ. Թումանյանի ստեղծագործություններում։ Դրանք կարելի էուսումնասիրել պոետի/բանաստեղծի էութենական հատկանիշներն ութումանյանականնրապատկերացումներըիրոք,(քնարական հերոս)ստեղծագործող անհատի գրական կերպարըբացահայտելունպատակով։ կերպարինկողմերիբնորոշշուրջԵվընդհուպլեզվաբան,ինքնաբացահայտումներով,Թումանյանն ընթերցողին ներկայացնում է և՛ իր քնարականբանաստեղծականմինչևխորիմաստ քառյակները, և՛ մյուս կողմից ստեղծում է արքետիպայինհիմքի վրա գրական տարբեր արտահայտություններ ունեցող պոետիկերպարներ գրեթե դրամատիկական պոեմի ժանրով գրված «Պոետն ուՄուսան» (1900-1901) երկում, ժողովրդական աշուղ-բանաստեղծի ևպալատական աշուղի կերպավորմամբ՝ «Թմկաբերդի առումը» (1905)քնարապատմողական պոեմում։ ԻսկգրականագետՍ.Մելքոնյանն էլ փորձել է հիմնավորել, որ մեծ բանաստեղծն իրքառյակներով ստեղծել է «քառյակաշարը որպես քնարական պոեմ»[10,128] գրական ժանրատեսակը, ուր ստեղծված քնարական հերոսին,որը բանաստեղծն ինքն է, իր ուսումնասիրության մեջ նա անվանում է«գրական մշակ»։ Մինչև Հ. Թումանյանը թերևս հայ բանաստեղծներից ոչմեկը նույնքան մեծ ուշադրություն չի սևեռել պոետի ճակատագիրըմարմնավորելու,կեցությամբբացահայտելու ուղղությանը, որքան նա։ Նման մտասևեռումը, անշուշտ,պայմանավորված էր ոչ միայն ազգային-հասարակական կյանքում հայգրողիև այնգեղարվեստորեն տեսանելի ու քննարկելի դարձնելու Թումանյանիմտահոգություններով,գեղագիտականհիմնախնդիրների անդրադառնալու անհրաժեշտությամբ։ կարևորությունըգործունեությանհամընդհանուրգիտակցելուիրբազմաբարդնրակերպարնայլևդիալեկտիկականՆշված տեսանկյունից «Պոետն ու Մուսան» ուսումնասիրելիսնկատելի է դառնում նաև արքետիպերին բնորոշ մի ուշագրավառանձնահատկության դրսևորում Պոետի և Մուսայի կերպարներում,որն անհրաժեշտ է կարևորել։ Ինչպես արքետիպերից շատերը, պոետիարքետիպն իր հերթին երկկողմ (բինար) բնույթ ունի, այսինքն՝ նույներևույթի հակադիր կողմերի ներքին միասնությամբ է հանդես գալիս։ Սամասնավորարտահայտություն է, որի մեկնաբանման շնորհիվ հնարավոր էդառնում տեսանելի դարձնել կենսական ճշմարտությունն իր ներքինհակասություններով, բարդ իրողություններով, որոնց մեջ այս դեպքումհայտնվում«Պոետն ու Մուսան» իսկապեսդրամատիկական պոեմի տեսակին է մոտ՝ հիմնականում հերոսներիերկխոսությամբ գրված լինելու շնորհիվ։ Ու թեև սուր հակադրությանմեջ են ներկայացված երկխոսության մեջ հանդես եկող գործող անձերը՝Պոետը և Մուսան, բայց և այնպես նրանք ոչ թե միմյանց հակադրվողերկու բնավորություններ են, այլ նույն կերպարի՝ Պոետի երկակիհակադրամիասնությանբանաստեղծը։ էնյութականվիճակըգործարար,չկարևորող միջավայրիվիճակի արտահայտություն մեկ կերպարի կենսափորձի շրջանակում։ Պոետի կերպարը արտահայտում է իսկական բանաստեղծի կացությունըկոպիտ, առավելապեսշահերով առաջնորդվողանհատներից բաղկացած հասարակական միջավայրում, ուր նաշարունակ բախվում է բարձր քնարերգությունը գնահատել չկարողացողմարդկանց հետ։ Պոեմը, փաստորեն, պոետի և իսկական պոեզիանչհասկացող ևբախումը ներկայացնողաքետիպային մոտիվի տարբերակային արտահայտություն է, որըհեղինակի կողմից գեղարվեստորեն պատկերվելէ հայկականիրականության տիրույթում։ Պոետի կերպարով ներկայացվել էմեծագույն դժվարությամբ իր ընտանիքի կարիքներն հոգացող,ստեղծագործող անհատիհաշվենկատ,գերազանցապես փող հայթայթելու մասին մտածող մարդկանցմիջավայրում։ Այդպիսի կացության մեջ հայտնված իսկականբանաստեղծը, որը պոեմում երգիծանքի միջոցով ծաղրվելով էպատկերված, հուսահատության ու ընկճվածության մի պահի ի վերջոփողի քսակի գովերգն է կատարում։ Մուսան պոեմում բանաստեղծիններշնչանքներ պարգևող այն ազնիվ ու վեհ մղումների մարմնացումհանդիսացող կերպարն է, որը Պոետի ներքին համոզմունքներիմարմնացումն է եղել, և հիմա եկել է մի իրավիճակ, երբ իրականությանճնշման տակ թուլացել է այդ կապը։ Կենցաղային հանգամանքներիբերումով, ինչպես նաև երգիծանքի հնարանքների միջոցով գրվածլինելու շնորհիվ Պոետը հայտնվել է՝ մարդկանց ոգևորելու կոչվածբանաստեղծինհերոսիկարգավիճակում, որ գովերգում է փողի քսակը։ Պոեմի վերջում Պոետինդատապարտող Մուսայի խոսքը պետք է հասկանալ իբրև հերոսիինքնահեգնանք. իդեալներիցբնորոշնահանջողԴե՛հ, մընաս բարյավ,Անսի՛րտ, անիրա՛վ,Ես էսքան տարիԻնչ որ քեզ արի,Բոլորն ուրացար,Փողապաշտ դարձար…։ Պոեմի գեղարվեստական տիրույթում իրար հետ բանավիճելուցհետո նրանք բաժանվում են՝ ամեն մեկը մնալով իր համոզմանը։ Ուշագրավ է, որ հեղինակն այս երկու գործող անձանց ներկայացրել է իրհայեցակետից և իրատեսական մոտեցումներով։ Մեզ հետաքրքրողընդունելիընդհանուր առմամբթեմայի տեսանկյունիցէթումանյանագետ Է. Ջրբաշյանի կողմից Պոետի և Մուսայի կերպարներիմեկնաբանությունը՝ իբրև ստեղծագործող մեկ անհատի հակադրամիասնություն հանդիսացող գրական հերոսներ [11,252]։ Միայն թե Պոետիարքետիպի առանձնահատկությունների տեսանկյունիցնրանցգրականագիտական վերլուծությունը, կարծում ենք, ավելի հիմնավոր էդարձնում և ամրապնդում Պոետի և Մուսայի միասնության մասինպատկերացումը։ Այս մասին է վկայում նաև այն հանգամանքը, որԹումանյանի նախնական մտահղացման մեջ նրանք ի վերջո յուրովիհաշտվել են։ Այս իրողությունը հաստատվում է նրանով, որ պոեմըվերջնական տեսքի բերելուց առաջ Թումանյանը գրել է մի չափածովերջաբան, որը կանոնիկ տեքստի մեջ չի մտցրել։ Այստեղ նա ցանկացելէ նշել, որ այդ ամենը կատակ է, և բանաստեղծը շարունակում էհավատարիմ մնալ հասարակական վեհ կոչմանը։ Եվ ահա Մուսան. Լալով մեկնեց յուր աջը դեպի ինձ,Բայց հանկարծ նորա աջի հըպումիցԵս ինձ մոռացա, ուշքս վերացավ,Երգի կըրակը նորեն վառվեցավ,Սրտումըս նորեն ուժգին բռընկեց,Եվ ես մնացի դարձյալ բանաստեղծ,Դարձյալ մըտերիմ-գերի Մուսային,Որ դարձյալ երգեր նըվիրեմ հային։ Վերոհիշյալէ,իդեալներինարվեստագետ-պոետիհաստատումկերպարնհատվածըոր Թումանյանիմտահղացումներում Պոետիուղղակի և խորքայինառնչությունների մեջ է եղել և՛ իրականության մեջ ապրող բանաստեղծիկացության, միջավայրի կողմից նրա տաղանդի անըմբռնողության, և՛իսկականանմնացորդնվիրաբերման հետ։ Այդ միասնությունը, երգիծական գեղագիտությանմակարդակում թեև անջատվել է Պոետ, Մուսա կերպարների տեսքով,սակայն շարունակել է, ըստ էության, պահպանել իր ուրույնամբողջականությունը։ Այսպիսի մոտեցումը վկայումէ պոետիարքետիպի անփոփոխ էությունը նոր տարբերակով, ինվարիանտիվարիատիվ արտահայտությամբ ներկայացնելու և բինար, երկկողմդրսևորումով կերպավորված մարմնավորելու գրողի ինքնատիպմտահղացման մասին։ Բացի այս, Պոետի և Մուսայի միասնությանմասին է վկայում նաև հետևյալը։ Ինչպես մասնագետներն են վկայում,ըստ Կ. Յունգի՝ արքետիպերի տեսության տղամարդու հոգեկանումկնոջական սկզբի դրսևորման արտահայտություն է հանդիսանումԱնիմա արքետիպը, որի առկայության արտահայտություն է նաևարվեստը գնահատելու հակումը, գեղեցիկի ընկալումը։ Ինչպես հայտնիէ, հունական դիցաբանության մեջ մուսաները Զևսի դուստրերն էին,հրապուրիչ աղջիկներ, որոնք ներշնչանք էին պարգևում գրողներին։ Այսհանգամանքը ևս յուրովի հաստատում է այս պոեմի գեղարվեստականհղացման տիրույթում Պոետի ու Մուսայի կերպարների միասնությանմասին։ Այս պոեմն ըստ ամենայնի արվեստագետ-բանաստեղծի ևիրականության փոխհարաբերության գեղարվեստական պատկերմանբացառիկ արտահայտություն է թե՛ Թումանյանի ստեղծագործության ևթե՛ հայ պոեզիայի մեջ։ Պոետի արքետիպն ուրույն տարբերակներով է դրսևորվելԹումանյանի «Թմկաբերդի առումը» պոեմում, որն արդեն ստեղծվել էորպես աշուղ-բանաստեղծի կողմից հորինված երկ։ Հայտնի է, որ պոեմընախապես նույնիսկ ունեցել է «Աշուղի զրույցը» ենթավերնագիրը, որըհետագայում պոետը հանել է։ Թերևս Թումանյանը նկատի է ունեցելժողովրդի բարոյական պատկերացումների հետ իր գեղարվեստականմտածողության հոգեհարազատության հանգամանքը։ Բացի այս,Թումանյանը «Սայաթ-Նովայի երգերի բնավորությունը» հոդվածումընդգծում էր Արևելքի երկրներում աշուղի և բանաստեղծի միասնությանմասին տարածված ըմբռնումը. «Աշուղ, որ Արևելքում շատ իմաստունկերպով և՛ բանաստեղծ կնշանակի, և՛ սիրահար միաժամանակ» [5, 59],գրում է նա։ Այսինքն՝ Թումանյանն աշուղի ստեղծագործական ձիրքըցածրակարգ ընդունակություն չէր համարում, այլ հավասարեցնում էրիսկական բանաստեղծի օժտվածության հետ։ Ինչևէ, այստեղ մեզհետաքրքրում է մասնավորապես պոետի արքետիպի տարբերակայինդրսևորման տեսանկյունից երկու աշուղների՝ պոեմը ներկայացնողժողովրդական երգիչ աշուղի և Նադիր շահի պալատական երգիչ աշուղիկերպարների բարոյահոգեբանական բնութագրերն ու տեղի ունեցածինկատմամբ նրանց վերաբերմունքի իմաստավորումը։ Այլ կերպ ասած՝նրանց կերպարները«ստեղծագործական գործընթացի սուբյեկտիֆիգուրայի» հետ հարաբերակցության մեջ դիտարկելիս ավելի տեսանելիեն դառնում պոեմի իրադաձությունների և գործող անձանց նկատմամբնրանց՝ իբրև ստեղծագործող անհատների դրսևորած վերաբերմունքիտարբերությունն ու բարոյական բնույթը։ Ակնառու է, որ պոեմըներկայացնող աշուղի կերպարը ժողովրդի շահերի հետ կապված երգչիհատկանիշներովէէ օժտված։ Նա ժողովրդի հետշփվելովխորիմաստ,հանդիսացողստեղծագործում, պոեմի սևագիր տարբերակում նույնիսկ հանդես է եկելաշուղ Մալուլ անունով, որը ելույթ է ունենում իր ունկնդիրների առջև։ Պոեմի պատումը ներկայացնող աշուղը համոզված է, որ իրունկնդիրներին մատուցում է նրանց համար ևս բարոյական բարձրարժեքխորհուրդներ,բարոյախրատական պատգամներ։ Լավ գործով անմահանալու, չարիքգործող նույնիսկ հարազատին անիծելու, իսկ թեկուզ թշնամիհամարված, սակայն նման մարդու կատարածլավ արարքըգնահատելու, անարատ մարդու իդեալը դրվատելու շուրջ նրաարտահայտած մտքերը ժողովրդի մեջ դարերի ընթացքում ազգային ուհամամարդկային փորձառությամբ են թրծվել ու տարածվել։ Այդ մտքերընակեցությանփառաբանություն, ունկնդիրների լայն լսարանին մատչելի գեղարվեստորեն պարզ ու հիշողության մեջ մնացող տպավորիչ խոսքի միջոցով. ներկայացնումուսանելիէիբրևմարդուբարոյականԱնց են կենում սեր ու խնդում,Գեղեցկություն, գանձ ու գահ,Մահը մերն է, մենք մահինը,Մարդու գործն է միշտ անմահ։ …..Չարն էլ է միշտ ապրում անմեռԱնե՜ծք նըրա չար գործին,Որդիդ լինի, թե հերն ու մեր,Թե մուրազով սիրած կին։ Ես լավության խոսքն եմ ասում,Որ ժըպտում է մեր սըրտին,Ո՞վ չի սիրում,թեկուզ դուշման,Լավ արարքը, լավ մարդին» [4, 47-48]։ Պոեմի հյուսվածքում իր խոսքերը հաստատելու համար նանկարագրում է հզոր թշնամու դեմ Թմուկ բերդի իշխան Թաթուլի ու նրազինվորների հերոսական պայքարը, գովերգում է Թմկա տիրուհուգեղեցկությունը, կնոջ հանդեպ Թաթուլի սերը, որն անպարտելի ուժով էհամակում նրան։ Պատմում է Նադիր շահի ուղարկած աշուղի երգիշնորհիվ թագուհի դառնալու հեռանկարից գայթակղված Թմկատիրուհու կատարած դավաճանության, բերդի անկման, Թաթուլի ուզինվորների կործանման,շահի կողմից աննման գեղեցկուհունմահապատժի ենթարկելու մասին՝ այդպես մի կողմից դրվատելով լավգործի անմահության գաղափարը, մյուս կողմից՝ սիրելի, սակայնդավաճան կնոջ պախարակումը։ Այս ամենի արդյունքում աշուղնարտահայտում է անարատ մարդու մասին իր ու հեղինակի իդեալականպատկերացումը. Անց ենք կենում…միայն անմահԳործն է խոսվում լավ ու վատ.Ա՜խ, երանի՝ ո՛վ մարդ կըգաՈւ մարդ կերթա անարա։ Պոեմի դրամատիկ ու ողբերգական գործողությունների մեջ մեզհետաքրքրող թեմայի դիտանկյունից ուշագրավ է նաև Նադիր շահիպալատական աշուղի կերպարը։ Այն մեր ուշադրության կենտրոնում էհայտնվում գրականության մեջ պոետի արքետիպի դրսևորման վերևումհիշատակված օրինաչափությունների տեսանկյունից ուսումնասիրելուհետևանքով։ Թումանյանագետները (Լ.Հախվերդյան [9, 343], Է.Ջրբաշյան[11,368], Հ. Թամրազյան [2,287]) այս աշուղի դերակատարությանը խիստսեղմ են անդրադառնում՝ նշելով սոսկ, որ նա պարզապես Նադիր շահիդավադրության մասնակից է և իր երգով գայթակղիչ առաջարկություն էանում Թմկա տիրուհուն՝հզոր տիրոջհանձնարարությունը։ Մենք ուզում ենք ավելի հանգամանորեններկայացնել նրա կերպարը և բարոյական նկարագիրը՝ իբրև աշուղբանաստեղծի գրականացված տարբերակ։ Պալատական աշուղը, մերհամոզմամբ, պոետի արքետիպի երկկողմ պատկերման շրջանակում էներկայացված՝ որոշակի հակադրության մեջ պոեմը պատմող աշուղբանաստեղծի հետ։ Եթե վերջինս ժողովրդի շահերին նվիրված երգիչ է ևարտահայտում է նրա պատկերացումներին հոգեհարազատ բարոյականբարձր չափանիշներ, այդ տեսանկյուններից դրվատում մարդուն, ապապալատական աշուղը պոեմում ներկայանում է որպես իր տիրոջ՝ Նադիրշահի քմահաճույքները կատարող աշուղ-բանաստեղծ, որը դառնում էնաև Թաթուլ իշխանի ու ամրոցի պաշտպանների դեմ կազմակերպվածխարդավանքի մասնակից, Թմկա տիրուհուն շահի առաջարկություններով նրա լարած թակարդը գցելու միջոց։ կատարելովիրՊոեմի հեղինակը, փաստորեն, որևէ բացասական իմաստ ունեցողխոսքով չի բնութագրում նրան։ Ընդհակառակը, նրան ներկայացնում էիբրև շահի «թովիչ» երգիչ («Ու ղրկեց Շահը իր թովիչ երգչին» [4, 51])։ Իսկդավադրությանը մասնակից լինելու մասին վկայում է նաև այն, որպալատական աշուղը Թմկաբերդգալիս արտաքուստկերպարանափոխված՝ թափառական աղքատ աշուղի զգեստ հագած։ էԸնդ որում, ամրոցի պաշտպանների դեմ որոգայթ կազմակերպողներիկողմից օգտագործվում է նաև ժողովրդի մեջ սիրված, հարգ ու պատիվունեցող աշուղի մասնագիտության տեր մարդկանց նկատմամբառանձնահատուկ անշահախնդիր սերն ու ջերմ վերաբերմունքը. «Ուրահեղ կըռվով չի մտնիլ արքան, //Ղոնաղ է աշուղն իրեն սազի հետ. //Եվահա մի օր ծեր, թափառական //Մի աղքատ աշուղ մըտավ Թըմկաբերդ»[4, 51]։ Այս աշուղին պատկերող ժլատ բնութագրումների և կերպարիամբողջական նկարագրի կապակցությամբ պետք է ասել, որ մենքնկատի ենք ունենում նաև այն, որ գրական բարձրարժեքստեղծագործությունը միշտ ավելին է պարունակում իր մեջ, քաններկայացվում է տեքստում։ Այսպիսի մոտեցման կապակցությամբգրականագետ Հ. Էդոյանը գրում է. «Գեղարվեստական ինֆորմացիանարդյունքում ավելի խորն է, ավելի մեծ, քան այն միտքը, որ հեղինակըցանկանում էր արտահայտել» [1, 363]։ Եվ ահա հեղինակը, ի դեմսՆադիր շահի պալատական աշուղի, պատկերել է պոետի արքետիպայինկերպարի մի այնպիսի տարբերակ, որը, ծառայելով իր բռնապետտիրոջը, իր հերթին դավաճանում է ազնիվ ու բարձրակարգարվեստագետի կոչմանը, որն իրականում անուղղակիորեն դառնում էթշնամու դեմ բերդի դռները բացելու՝ Թմկա տիրուհու նենգորենկազմակերպածկերպարըբացահայտվում է նաև ամրոցի տիրուհու ներկայությամբ կատարածերգով. գործին խթանող-մասնակից։ ՆրաԼըսո՞ւմ ես դու, սիրուն տիկին,Ա՛յ նազանի աննըման.Նայի Շահի՜ն, իրեն զորքի՜ն,Աշխարհքի տերն անսահման…Մեզ պես տըկար մարդ է նա էլ՝Սիրուններին միշտ գերի.Քու ճակատին թագ է վայել.Լինիս շքե՜ղ թագուհի…։ Ուշադրություն դարձնենք այս կերպարանափոխված պալատականաշուղի և պոեմի բովանդակությունը ներկայացնող աշուղի՝ Թմկատիրուհու նկատմամբ դրսևորած բարոյական պահվածքների ուվերաբերմունքների տարբերության վրա ևս։ Վերջինս, գովերգելովիշխանի կնոջ գեղեցկությունը, դրվատում է նրա հանդեպ սիրոնշանակությունը հզոր թշնամու դեմ կռվող Թաթուլի համար, այդ սիրոառաջ բերած մեծագույն խանդավառության ու եռանդի դերը թշնամունշարունակ հաղթելու գործում. «Նա է շունչ հոգին իշխան Թաթուլի,//Նըրա սիրովն է հարբած էն հսկան, //Նըրա ժպիտն է քաջին ուժ տալի,//Որ դաշտն է իջնում առյուծի նըման»։ Մինչդեռ պալատական աշուղը, Թմկա տիրուհուն գովերգելով, ցանկանում է պառակտում մտցնելիշխանի և կնոջ միջև. վերջինիս փառատենչությունը գրգռելով՝հրահրում է դավելու իր խիզախ զինվորների հետ հայրենիքըպաշտպանող ամուսնուն, ինչը և տեղի է ունենում։ Նա ստեղծագործելուիր օժտվածությունը, թովիչ երգչի ընդունակությունն օգտագործում է իրբռնապետ տիրոջ կամքը կատարելով չարիք իրականացնելու համար։ Իվերջո, կարելի է ասել նաև, որ ի դեմս Նադիր շահի կամակատար այսաշուղի՝ Թումանյանը բավականին ցայտուն կերպով ներկայացրել էարդեն իսկապես «փողապաշտ» դարձած, ստեղծագործագործականընդունակություններով օժտված պոետի այսպիսի ներկայացուցչիվտանգավորության ու վնասակարության աստիճանը բացահայտողգրական կերպար։ Նա իր բացասական նկարագրով համալրում էհեղինակի ստեղծագործություններում պոետի արքետիպի գրականկերպավորման տարբերակների շարքը։ հանրահայտշրջանումենստեղծվելնրա1900-ական թթ.սկզբիցմինչևիրմահը Թումանյանիստեղծագործական հասունացման ու վարպետության կատարելագործման շրջանն էր։ Բանաստեղծն ստեղծում կամ գրական մշակմանենթարկելով՝ բարձր մակարդակի է հասցնում անցյալում գրած երկերը։ Այսլավագույնբանաստեղծությունների մեծ մասը, որոնք գեղարվեստորեն ավելիլիարժեք ու կատարյալ կերպով են ներկայացնում հանճարեղբանաստեղծի ներաշխարհը, անձնական, ազգային, համամարդկային ուտիեզերականմտահոգությունների,հետաքրքրությունների, իդեալների շրջանակը։ Այս շրջանում ենստեղծվել (1916-թվականից) թումանյանական իմաստուն քառյակները։ հերոսիԴրանքներաշխարհիԴրանցիցյուրաքանչյուրը յուրովի ուրվագծում է հեղինակի՝ իբրև հայ նշանավորբանաստեղծի քնարական, հոգեբանական նկարագիրը, որը պոետիարքետիպի քնարական հերոսի գրական մարմնավորմամբ հայտնվողտարբերակն է ստեղծում։ հետաքրքրություններիկյանքով ապրելուեն Թումանյանիբացահայտումնրաքնարականտիրույթները։ դրանցումպոետիէբանաստեղծիգրականագիտականՊոետի արքետիպի գրական կերպավորումը տարբերակայինդրսևորման մի նոր արտահայտություն է ստանում քառյակներում։ Մերշրջանակում Թումանյանի քառյակների մեջհոդվածի թեմայիհետաքրքրում(արվեստագետի, ստեղծագործողանհատի) վերաբերյալ գեղարվեստական ինքնաբացահայտումների,նրա մտածողության ինքնատիպության մասին պատկերացումներիառանձնահատկությունները,արքետիպի տարատեսակ գրական պատկերման բովանդակությունը՝ քառյակիգեղարվեստական կառուցվածքի գեղագիտական ու խոհափիլիսոփայական ինքնարտահայտման միջոցով։ Չէ՞ որ քառյակների հեղինակըդրանք համարել է իր հոգու կենսագրությունը. «Քառյակները շատ ուժեղշտրիխներ են, դրանք իմ հոգու կենսագրությունն են» [6,305],- ասել է նա։ Քառյակներիբազմաշերտմոտեցումների հնարավորությունը մատնանշելով հանդերձ՝ Էդ.Ջրբաշյանը թեմատիկ խմբավորման դիտանկյունից վերլուծելու մասինխոսելիս իր համարակալմամբ երրորդ խումբը ներկայացրել է այսպիսիձևակերպմամբ՝ «գ) բանաստեղծի հոգևոր որոնումների և ճակատագրիհարցեր» [12, 265]։ Այսինքն՝ չի բացառվում, որ մյուս խմբերի մեջ մտածքառյակները վերլուծելիս հնարավոր լինի անդրադառնալ նաև այլթեմաների հետ ունեցած առնչությունների։ լոռեցու»քառյակներիշուրջ՝ մեզ հետաքրքրող թեմայի դիտանկյունիցկատարված նոր ուսումնասիրությունների մեջ պետք է հատկապեսառանձնացնել, ինչպես արդեն նշել ենք, լեզվաբան և գրականագետ Ս. Մելքոնյանի «Թումանյանի հոգու կենսագրությունը/քառյակաշարըորպես քնարական պոեմ» գիրքը [10]։ Հեղինակը, նկատի ունենալովքառյակների կապակցությամբ Թումանյանի կատարած գրառումը,ինչպես նաև 1920թ.լույս տեսած ժողովածուի մեջ քառյակներըԹումանյանիսկզբունքը, խորաթափանցդիտարկումների շնորհիվ, ինքնատիպ մոտեցում հանդես բերելով,ժանրային նոր բնութագրում է տվել։ Նա, այդ ժողովածուի մեջգաղափարականզետեղված ամբողջմիասնությունըդրանքամբողջություն համարել և ներկայացնել որոշակի ժանրանվանումով,այն է՝ «քառյակաշարը որպես քնարական պոեմ», իսկ գլխավոր հերոսին՝«գրական մշակ»։ Նման մոտեցումը, կարծում ենք, ևս ունի որոշակի հիմքև տրամաբանություն, որքանով որ բանաստեղծը քառյակների մի զգալիունենալով, առաջարկումկողմիցդասավորելուքառյակներիթեմատիկ,նկատիէվերլուծության«Հանճարեղմասում հանդես է գալիս ոչ միայն հեղինակ, այլև քնարական հերոս, որըհանճարեղ բանաստեղծ է (ինչը նշել են նաև այլ թումանյանագետներ)։ հանճարեղանհատին,բացահայտելԹումանյանը քառյակներում արտահայտել է իր թե՛ անձնական ուհասարակական մտահոգությունները և թե՛, որ ավելի կարևոր է մերթեմայի տեսանկյունից, մարմնավորել է հայ ու ընդհանրապեսստեղծագործողմեծարվեստագետներին բնորոշ գեղագիտական սկզբունքներ։ Այս ամենիշնորհիվ՝ քառյակների մի որոշակի մեծ խմբի մեջ քնարական հերոսդարձած հանճարեղ բանաստեղծի ներաշխարհի գեղարվեստականբացահայտումները յուրովի սերտ առնչությունների մեջ են ներկայանումպոետի արքետիպի հետ։ Քառյակների քնարական հերոսը Թումանյանիքնարերգության մեջ պոետի արքետիպի տարբերակային մի նորդրսևորում է, ուր նրա գրական մեծ անհատականության ներաշխարհըբացահայտվում է մի նոր, նախկին բանաստեղծությունների հետկապված, սակայն ավելի իմաստնացած, հետաքրքրությունների ումտորումների ավելի լայն շրջանակով։ Այլ կերպ ասած՝ օգտագործելովպոետի արքետիպի մի նոր գրական տարբերակ՝ նա հանդես է գալիսիբրև հանճարեղ բանաստեղծ, գրական մշակ-քնարական հերոս։ Այսպիսի մոտեցումն ունեցել է տարբեր նախադրյալ-խթաններ։ Հայտնիէ, որ քառյակները գրելու շրջանում Թումանյանն իր գրականնախասիրություններով ու տրամադրություններով հակվել էր դեպիԱրևելքի գրական ավանդույթների կողմը («Դեպի Արևելք՝ հայրենիքը իմհոգու»)։ Քառյակագրությանը նախորդող տարիներին և ընթացքում տեղիունեցող իրադարձությունները1915 թ. հայոց ցեղասպանությունը, ռուսական հեղափոխություններն ուքաղաքացիական կռիվները (1917-1920թթ.), հարազատներից մի քանիսի(եղբայրների, որդու) կորուստը) նպաստեցին, որ նա գիտակցաբար թեենթագիտակցորեն մտորեր ու արտահայտվեր կեցության, մարդու իրճակատագրի հավերժական հարցերի շուրջ, բացահայտերպատասխանները,ուերազանքներով։ Այդ ամենը, մեր պատկերացմամբ, նա դիտարկում էրնաև մի շարք այլ արքետիպային պատկերացումների շրջանակում(Աստվածային արքետիպեր,բնափիլիսոփայական արքետիպեր՝Քաոս//Կոսմոս և այլն)։ Եվ այսպես, պատմահասարակական կյանքումդրսևորվող քաոսը առաջացրել էր մի որոշակի չափով հիասթափությունմարդկային հասարակության ու պատմական առաջընթացի հանդեպ,ինչը հայտնի քառյակում արտահայտվել է հետևյալ կերպ. երկվություններովներկայանարներքին(1914թ. Առաջին աշխարհամարտը, Բերանն արնոտ Մարդակերը էն անբանՀազար դարում հազիվ դառավ Մարդասպան.Ձեռքերն արնոտ գնում է նա դեռ կամկար,Ու հեռու է մինչև Մարդը իր ճամփան։ Թումանյանըստեղծագործող անհատիիր անձնականճակատագրով է բացահայտում երկրային կյանքում իր գոյության ուկեցության բարդությունները, այն խոչընդոտները, որոնք չեն թողնում ապրել՝ վայելելով «հաշտ ու խաղաղ» մարդկային կյանքը։ Ուստիբանաստեղծը երազում էր. Լինե՜ր հեռու մի անկյուն,Լինե՜ր մանկան արդար քուն,Երազի մեջ երջանիկ,Հաշտ ու խաղաղ մարդկություն։ Բայցդաժանև այնպես,իրողություններիպայմաններում անգամ նա զգում էր մարդկանց կողքին լինելու, նրանցսրտացավ հոգեկիցը, տառապանքների ընկերակիցը լինելու անկասելի,անկեղծ ու բուռն ցանկություն. կեցությանԶուր եմ փախչում, ինձ խաբում,Հազար կապ է ինձ կապում,Ամենքի հետ ապրում եմ,Ամենքի չափ տառապում։ Մեծահոգի,լայնախոհ պոետն իր միջավայրի մարդկանցհարվածների՝ իրեն պատճառած ցավն ու տառապանքն անգամցանկանում է վերածել նրանց օգնելու, աջակցելու, նրանց ճանապարհըլուսավորելու խթանների. Քանի ձեռքից եմ վառվել,Վառվել ու հուր եմ դառել,Հուր եմ դառել, լույս տվել,Լույս տալով եմ սպառվել։ Կյանքի հարափոփոխ շարժման մեջ, անարդարությունների,բռնությունների, մարդու կողմից մարդու շահագործման, մարդու առաջբերած աներևակայելիչարիքների շրջապտույտում փորձում էրբնության բանական արարածին ուղղորդել դեպի բնականոն կյանքովապրելու ուղին։ Այդ իսկ պատճառով մարդու ապրելու կերպըիմաստավորում էր՝ Արևելքի ու Արևմուտքի գրականությունների,համադրությունիցիմաստասերներիկենսափորձիիրուհետևություններ անելով։ Դրանք նա հարստացնում ու մատուցում էրմիահյուսելով երկրային կյանքը խաղաղ վայելելու, ուրախ ապրելուկենսափիլիսոփայությամբ. Հե՜յ ագահ մարդ, հե՜յ անգոհ մարդ, միտքըդ երկար, կյանքըդկարճՔանի՜ քանիսն անցան քեզ պես, քեզնից առաջ, քո առաջ.Ի՜նչ են տարել նըրանք կյանքից, թե ինչ տանես դու քեզ հետ,Խաղաղ անցիր, ուրախ անցիր երկու օրվան էս ճամփեդ։ մարդուներկրայինԿողմնորոշելովճանապարհիոլորաններում՝ բանաստեղծը մատնանշում էր, որ այդ ուղին տանում էմարդու նկատմամբ հոգատարությունից նաև դեպի կենդանականաշխարհի նկատմամբ սրտացավ վերաբերմունքը. կյանքիՄի հավք զարկի ես մի օր,Թռավ, գնաց վիրավոր,Թռչում է դեռ իմ մտքումԹևը արնոտ ու մոլոր։ Ամեն ինչի ու ամենքի նկատմամբ հոգատար ու խնամքոտվերաբերմունքի մասին մտասևեռումից ու հոգեվիճակից էլ անցում էկատարում դեպի նրբազգաց մոտեցում կեցության, կենսականհոլովույթի ամեն մի դրսևորման հանդեպ, ինչն արժանի է սիրո ուգնահատանքի։ Այստեղից էլ հանրահայտ հետևյալ քառյակը, որը մերկարծիքով լիարժեք կերպով չի մեկնաբանվել մեր գրականագետներիկողմից.Խայամն ասավ իր սիրուհուն.- Ոտըդ ըզգույշ դիր հողին,Ո՜վ իմանա՝ որ սիրունի բիբն ես կոխում դու հիմի…Հե՜յ, ջա՜ն, մենք էլ ըզգույշ անցնենք, ո՜վ իմանա, թե հիմիԷն սիրուհու բի՞բն ենք կոխում, թե հուր լեզուն Խայամի։ Քառյակը ոչ միայն կյանքում տեղի ունեցող հավերժականսերնդափոխության մասին է (այսինքն՝ Խայամն ու իր սիրուհին եկելանցել են, հերթը հիմա մերն է և այլն), այլև ու թերևս ավելի շատ «զգույշ»բառի կրկնությամբ ու շեշտադրմամբ՝ մարդու շրջապատում, ամենքի ուամեն ինչի նկատմամբ նրբանկատություն հանդես բերելով ապրելումասինցանկությունը։ Վերոհիշյալպատկերացումներից բխում էր նաև տիեզերքի կյանքով ապրելուգաղափարը։ Այն միաժամանակ Թումանյանին մղում էր երկրայինկյանքի ճնշման տակ փոքրացած, մանրացած, հետաքրքրություններիբանաստեղծի նվիրականէնեղ շրջանակի մեջ մնացած մարդու հայացքն ուղղել բանական մարդունարժանի բարձր հետաքրքրությունների, լայն ու խոր տարածքներիոլորտը, որի իրական ու երևակայական խորհրդանշանն ու ասպարեզըպոետի համար դառնում է տիեզերական տարածությունների, տիեզերքիանհունության հետ շփվելու նրա երազանքի թելադրած մղումները։ Ուդա ոչ թե լոկ բանաստեղծական երևակայության արդյունքում ստեղծվողգեղարվեստական պատկեր ու համեմատության եզր է դառնում սոսկ,այլև իրական հետաքրքրությունների ասպարեզ։ Հայտնի է, թե նա որքանհետևողականորեն էր հետաքրքրվում տիեզերքի մասին իր ապրածժամանակաշրջանում ձեռք բերված գիտելիքներով ու պատկերացումներով։ 1922թ. 14-ամյա աստղագետ Վիկտոր Համբարձումյանի հետտեղի ունեցած զրույցից ստսցած տպավորության շնորհիվ՝ նա գրել է«Սիրիուսի հրաժեշտը» բանաստեղծությունը։ Այն առաջին անգամտպագրվել է «Նորք» (1922) հանդեսում իր կողմից գրված հետևյալծանոթությամբ. «Սիրիուսը մեզանից հեռանում է անդադար օրական2.625.000 վերստ արագությամբ։ Նա արևից ավելի մեծ է ծավալով 144անգամ և ավելի պայծառ 88 անգամ» [3,718]։ էր՝երկրումյուրովիհակադրումՄեր կարծիքով, տիեզերքի կյանքով ապրելու և տիեզերականմարմինների չափելի ու անչափելի, անսահման մեծությունների վրա իրու իր ընթերցողների ուշադրությունը հրավիրելով՝ Թումանյանն այդամենըմարդու ազատգործունեությունն ու մտածողությունը կաշկանդող հանգամանքներին։ Ձգտում էր մարդու ուշադրությունը կենտրոնացնել տիեզերականանսահմանության հասնող խնդիրների վրա, որ բանական, ողջամիտմարդու մեծագույն խնդիրներից էրլինելու։ Ընդգծում էր, որտիեզերական չափումների համեմատ որքան չնչին են մարդու երկրայինկյանքի տևողությունը, մարդու միտքն ու ազատությունը կաշկանդողհանգամանքները։ Ու նա ձգտում էր տիեզերական անսահմանությանտիրույթից դիտել ու գնահատել երկրային կեցության իմաստը։ Բանաստեղծի տիեզերասիրությունն ու տիեզերքն արարողի մասինհայացքներն ունեին ուրույն խթաններ։ Քաղաքակրթության ուպատմական առաջընթացի նկատմամբ նկատելիորեն թերահավատբանաստեղծը (հիշենք՝ «դեռ հեռու է մինչև Մարդը իր ճամփան» միտքը)հակվում էր ի վերջո երկրային մարդու, նեղ ու գետնաքարշհետաքրքրությունների շրջանակից դեպի կեցության առավել կայուն ուհավերժական արժեքները։ Նման հայեցման նախասիրությունը նաարտահայտում էր հանճարեղ բանաստեղծ-քնարական հերոսի այնսկիզբներիգոյությունըմարդուպատմականկրկնվումեն պատմությանհավերժահունչ աղբյուրը։ Վերևումտարբերակի միջոցով, որը խորհում էր հաղորդակցվել աստվածայինարքետիպերի հետ՝ դրանք ներկայացնելով իր օգտագործած Աստված,Շըռայլ, Անճառ Մին, Ըստեղծող, Քո, Նրա անվանումներով, որոնց մեջԹումանյանը տեսնում էր տիեզերական ստեղծագործական ոգուդրսևորմանհիշատակվածպատմաքաղաքական, ազգային ու ընտանեկան ողբերգություններիազդեցությունները մղում են խորաթափանց բանաստեղծին իր հերթինցանկությունորոշակիժամանակաշրջանի սահմաններից դուրս և ապացուցելու հավերժական,անփոփոխհոգեբանությանոլորտներում, որոնք առաջացել են նախապատմական ժամանակներումևընթացքում արքետիպայինիրադրությունների, վիճակների, կերպարների, մոտիվների տեսքով»[15,570-571]։ Այդպիսինէր նաև պոետի արքետիպի գրականմարմնացում հանդիսացող այն տարբերակը, որը դրսևորվել է նրաքառյակներում, և որի նախատիպը բանաստեղծ Հ. Թումանյանն ինքն է։ Կյանքի կենցաղային մանրուքներին տրված, կեցության հոլովույթի մեջփոքրացած մարդուն տիեզերական կյանքով ապրելու ճանապարըմատնանշող ու երազող բանաստեղծն ակներևորեն իրեն զգում էխաչյալի վիճակում. մի կողմից նրան տառապանք է պատճառումերկրային կյանքի դաժան իրականությունը, մյուս կողմից ձգում էերկնայիններդաշնակությունը։ Քնարական հերոսի իր այս կեցության մեջ նրան արդեն ձգում էհավերժական արժեքների կայուն հանգրվանը, որը նաև Աստվածայինի,Քաոս//Կոսմոսվերաբերյալպատկերացումներով է պահպանվել մարդկության հոգեբանության ուերևակայության մեջ։ Ահա կոսմոս-տիեզերքը նրան ներկայանում էբարձր ներդաշնակության եզերք, հակադրվում երկրի քաոսին. նրա պատկերացրածև այլ արքետիպայինզույգերիունենալ««ելնելու»կյանքիՏիեզերքում աստվածային մի ճամփորդ է իմ հոգին.Երկրից անցվոր, երկրի փառքին անհաղորդ է իմ հոգին.Հեռացել է ու վերացել մինչ աստղերը հեռավոր,Վար մնացած մարդու համար արդեն խորթ է իմ հոգին։ Հեղինակն այնուհետև ներկայանում է տիեզերական չափումներիմեջ իրեն ու իր ստեղծագործական ընդունակությունը դիտարկողի ուիմաստավորողի՝ իր համար բնական պահվածքում ու ինքնախոստովանությունների մեջ։ Իր մտքի վերասլաց թռիչքներում քառյակներինաևնշեցինք,ընդհանուր առմամբքնարական հերոսն իր անհատականության մեջ յուրովի խտացնում է,ինչպեսբարձրակարգստեղծագործողին բնորոշ առանձնահատկություններ։ Տիեզերքն ու նրաարարիչը, ըստ Թումանյանի, քանի որ մեծագույն ստեղծագործականհնարավորության և իրականացման խթաններ են հանդիսանում, ապաբանաստեղծը նաև այս պատճառով է, որ ձգտում է միաձուլվել իրպատկերացրած այդ ամբողջի հետ, ներառյալ նաև նրանց ստեղծածերկրի ու մարդկանց. Երնեկ էսպես՝ անվերջ քեզ հետ-իմ կյանքի հետ լինեի.Հազար երնեկ՝ դաշտում մենակ՝ երկընքի հետ լինեի.Բայց ո՜վ կըտա էն վայելքը՝ ինքըս ինձ էլ չըզգայի,Ու հալվեի, ծավալվեի, ամենքի հետ լինեի…։ Քառյակների քնարական հերոսը ներկայանում է նաև ողջմարդկության հավաքական ստեղծագործական ներուժն ունեցողի,անսպառ գեղարվեստական արժեքներն աշխարհին փոխանցողիգրական մարմնացում։ Իբրև արվեստագետ-պոետի հավաքականկերպար՝ իր արարելու կարողությունների մասին պատկերացումը նատեսանելիէ դարձնում Աստծու անպարփակ ստեղծագործելուհնարավորությունների հետ համեմատելու միջոցով։ Ուստի գործելումեծ հնարավորություններով օժտված, մարդկանց իր ընդունակությունների պտուղները շռայլորեն բաշխող անհատների ի հայտգալուն սպասելու ու նրանց հետ շփվելու պահանջն է զգում քնարականհերոսը, որը լիարժեք կերպով չի իրականանում. Առատ, անհատ՝ Աստծու նման՝ միշտ տեղալուց հոգնել եմ եսՀոգիս ծարավ՝ սըրան-նըրան մըտիկ տալուց հոգնել եմ ես.Մինը պիտի գար իմ դեմը՝ ճոխ ու շըռայլ անհաշիվ,Ամեն ճամփում ըսպասելուց ու փընտրելուց հոգնել եմ ես։ ԲարձրակարգխնդրիփոխառնչություններիՔնարական հերոսը, այնուամենայնիվ, կանգնած է պոետի՝ իբրևստեղծագործող արվեստագետի և իրականության՝ իբրև տիեզերականարծարծման ամբողջությանանհրաժեշտությանբանաստեղծիչափանիշը աստվածայինստեղծագործականարարչագործության արդյունք հանդիսացող ամբողջի, տիեզերականիընդգրկմանը հասնելն է։ Այդ ամբողջի իմացությանը ձգտելու շնորհիվ է,որ արվեստագետը կարող է հասնել ստեղծագործության մեջ լիարժեքարտացոլմանուվերամարմնավորմանունակություններիկամգեղարվեստականիմաստավորման՝ իրեն զգալով տիեզերական կյանքի, դրա բազմակերպու բազմախորհուրդ դրսևորումների կրողն իր մեջ։ Ամեն անգամ Քո տըվածից երբ մի բան ես Դու տանում,Ամեն անգամ, երբ նայում եմ, թե ի՜նչքան է դեռ մընում,Զարմանում եմ, թե՝ ո՜վ Շըռայլ, ի՜նչքան շատ ես տըվել ինձ,Ի՜նչքան շատ եմ դեռ քեզ տալու, որ միանանք մենք նորից։ Քառյակների քնարական հերոսը գիտակցում է իր հոգեկանմիասնությունը «տիեզերքի մեծ հոգու հետ» և հետևաբար նաևհանճարեղ անհատների, բազմազան տաղանդավոր արվեստագետներիհետ, որոնք հայտնվում են տիեզերական ժամանակի հոլովույթի մեջ. Հազար տարով, հազար դարով առաջ թե ետ, ի՛նչ կա որ.Ես եղել եմ, կա՜մ,կըլինեմ հար ու հավետ, ի՛նչ կա որ,Հազար էսպես ձևեր փոխեմ, ձևը խաղ է անցավոր,Ես միշտ հոգի, տիեզերքի մեծ հոգու հետ, ի՛նչ կա որ։ Պոետն իր երկրային կյանքով ու ճակատագրով ապրում է մեկչափով ու անցնում։ Նա սովորականսերնդի տրված կյանքիորմահկանացուներիցստեղծագործական գործունեության շնորհիվ՝ նրա անունը, հիշատակը,կատարած գործը անմահանում են ժամանակի ու տարածության մեջ։ Այնպես, ինչպես տիեզերքն արարելու ունակ աստծու մասինպատկերացումն է հավերժորեն ուղեկցում մարդուն. սակայն տարբերվումնրանով,էԱսի. «Հենց լոկ էս աճյունն է ու անունը, որ ունեմ…»,Երբ ճառագեց անծայրածիր Քո ժըպիտը հոգուս դեմ,-Ի՜նչ է աճյունն էդ անկայուն, ու անունը, որ ունես,Դու Աստվա՛ծ ես, դու անհուն ես, անանուն ես ու անես…։ համընդհանուրբարիքիուստեղծագործականԱստծու արքետիպային տարբեր անուններով պատկերացումներիմեջ գերագույն արարիչը և՛ անհատականացված է ներկայանում, և՛որպեսիհակադրություն Քաոսի՝ անկարգության, Կոսմոս-տիեզերքի, այսինքն՝գեղեցիկի,բանականության,ստեղծագործական երևակայության բարձր թռիչքների հավաքականամբողջություն է։ Այն դառնում է նաև պոետի համար ստեղծագործականսկզբունքի իդեալը մարմնավորող բարձրագույն էակ, որին ձգտում ենհասնել ընդհանրապես բարձրակարգ բանաստեղծները, իսկ այսդեպքում հատկապես հանճարեղ բանաստեղծ Թումանյանը. ներդաշնակության,սկզբունք։ Նա,Աստեղային երազների աշխարհքներում լուսակաթ,Մեծ խոհերի խոյանքների հեռուներում անարատ,Անհիշելի վերհուշերի մըշուշներում նըրբաղոտ՝Երբեմն, ասես, ըզգում եմ ես, թե կը հասնեմ Նըրա մոտ…Քանի որ քառյակները Թումանյանի հոգու կենսագրությունն են,ուստի նա նաև անհատականացված կերպով է ներկայացնում իրհանճարեղ քնարական հերոսի ծնունդն ու կենսական բարդություններնայս ժանրատեսակի գեղարվեստական քրոնոտոպում /ժամանակի ևտարածության շրջանակում/։ Իբրև բանաստեղծ իր ծննդի, իրօժտվածության համար նա պարտական է, իր իսկ պատկերացմամբ,բնությանն ու ամեն ինչի ստեղծագործական ակունք հանդիսացողարարչին. Իմ կընունքին երկինքը՝ ժամ, արևը՝ ջահ սըրբազան,Ծիածանը նարոտ եղավ, ամենքի սերն՝ ավազան.Սարը եղավ կընքհայրըս, ցողը՝ մյուռոն կենսավետ,Ու կընքողըս Նա ինքն եղավ, որ սահմանեց ինձ պոետ։ Բանաստեղծը ցանկացել է շեշտել, որ Աստծու կամ բնությանարարչի մասին իր պատկերացումներն ավելի լայնահայաց են, քանհավատացյալհոգևորականներիպատկերացումները գերագույն Տիրոջ մասին։ Աստվածը նրա կարծիքովազատ ստեղծագործական սկզբունքի կրողն է և ոչ թե կուռք, որիներկրպագում են նրա համար շինված տաճարներում. բազմություններիուԱստծու բանտն են տաճարները-աշխարհքներում բովանդակ.Իբր էնտեղ է ապրում տերը, պաշտողների փակի տակ։ Հարկավ՝ ազատ նա ժըպտում է ամենուրեք ամենքին,Բայց դու նայիր խեղճ ու կըրակ մարդու գործին ու խելքին։ Մեր կարծիքով, Թումանյանը վերոհիշյալ պատկերացումներիշրջանակում իրեն շարունակ զգացել է Քաոս//Կոսմոս արքետիպայինզույգի ընկալումների տիրույթում, ինչը դրսևորվել է նաև նրա չափածոայլ ստեղծագործություններում։ Իրականության բիրտ, աններդաշնակ,տարերային կողմերի և ստեղծագործական ոլորտի ներշնչումների հետհակադրության մեջ է նաև դիտարկել իր՝ իբրև պոետի գործունեությանարդյունավետությունը, որից դժգոհ է մնացել։ Պատճառն այն էր, որ պատասխանատվություն էր զգում իր պատկերացմամբ իրեն պոետկնքածհամընդհանուրստեղծագործական սկզբունքը մարմնավորող արարչի հանդեպ. «Կյանքսարի հըրապարակ, ոտքի կոխան ամենքի. //Խափան, խոպան ուտիեզերականգերագույնուժի,անպըտուղ, անցավ առանց արդյունքի։ //Ի՜նչքան ծաղիկ պիտի բուսներ,որ չըբուսավ էս հողին, //Ի՜նչ պատասխան պիտի ես տամ հող ու ծաղիկտըվողին…»։ Բանաստեղծը հասարակական կյանքի քաոսի ու գեղեցիկիհակասական տիրույթների սահմաններում ավելի շատ կեցությանաններդաշնակությանն է ականատես եղել։ Բայցևայնպես, իսկականպոետները շարունակում են մնալ երազողներ, կյանքում բարին,գեղեցիկը հաստատելու տենչով ապրողներ, նույնիսկ հասարակականհարաբերությունների քաոսով շրջապատված լինելու պայմաններում. Աղբյուրները հընչում են ու անց կենում,Ծարավները տենչում են ու անց կենում,Ու երջանիկ ակունքներին երազուն՝Պոետները կանչում են ու անց կենում։ Բանաստեղծին խորթ չէ նաև կեցության ելևէջումների մեջ,խոչուխութերի շրջապտույտում տրվել կյանքի հաճույքն զգալու, լավընկերոջ հետ այն վայելելու գայթակղությանը։ Կեցության պարգևածհաճույքները պետքէ վայելել նաև իրականության ընձեռածհնարավորությունների սահմաններում.-Էս է, որ կա… ճիշտ ես ասում, թասըդ բե՛ր…էս էլ կերթա՝ հանց երազում, թասըդ բեր՛։ Կյանքն հոսում է տիեզերքում զընգալեն,Մեկն ապրում է, մյուսն ըսպասում, թասըդ բե՛ր։ Քառյակները գրելիս բանաստեղծն իր կյանքի այն փուլում էր, երբկեցության ու գեղագիտական իր պատկերացումների շուրջ, իր ևուրիշների փորձից բխող, հետևաբար ամուր հիմքեր ունեցողեզրահանգումներ է անում բնութագրելու համար պոետի կերպարիէութենական, գոյաբանական առանձնահատկությունները։ Այդպիսիմոտեցումն,է անհատական հայացք,դիտանկյուն ունենալու, ինքնատիպ մոտեցումներ հանդես բերելու,անշահախնդիր, անկաշառ ու անաչառ հայեցողությամբ մարդուն ուաշխարհը քննելու ու իմաստավորելու պոետի(արվեստագետիընդհանրապես) ընդունակությունները կարևորելու նրա հայեցակետիմեջ։ Այս ամենի շուրջ հանրագումարային խոհը նա ամփոփ կերպով ուխորաթափանցությամբ արտահայտել է հետևյալ հայտնի քառյակում. օրինակ, արտահայտվելԻ՜նչ իմանաս Ըստեղծողի գաղտնիքները անմեկին.Ընկեր տըվավ, իրար կապեց էս աշխարհքում ամենքին.Բանաստեղծին թողեց մենակ, մեն ու մենակ Իրեն պես,Որ Իրեն պես մըտիկ անի ամեն մեկին ու կյանքին։ Քառյակներումհամընդգրկունարտահայտվածհամակարգերում։ խոհխորհրդածությունների մեջ Թումանյանն արժևորում է նաև իրհայրենիքի դերակատարությունը համաշխարհային քաղաքակրթականմշակութայինբանաստեղծիհամոզմամբ Արևմուտքի և Արևելքի մշակութային ձեռքբերումներիշրջանակում, փաստորեն, ըստ արժանվույնչի գնահատվել իրհայրենիքի տարածաշրջանի՝ Արևելքի մշակույթի բարոյական ուգեղագիտական ներդրումը համաշխարհային քաղաքակրթության մեջ։ Այն ուներ իր ինքնատիպությունն ու առավելությունները, ուստի գրում է. ՀայմեծանունԱրյունալի աղետներով, աղմուկներով ահարկու,Արևմուտքի ըստրուկները մեքենայի և ոսկու՝Իրենց հոգու անապատից խուսափում են խուռներամԴեպ արևելքն աստվածային-հայրենիքը իմ հոգու…Արժի շեշտել, որ Թումանյանն ի վերջո կողմնակից էր ազգայինմշակույթը զարգացնել Արևմուտքի և Արևելքի՝ այդ բնագավառում ձեռքբերած նվաճումների համադրման միջոցով։ Այս կապակցությամբակադեմիկոս Հ. Թամրազյանն, օրինակ, գրում«Աշխարհիքաղաքակրթությունը պետք է դիտել այս երկուսի սինթեզի մեջ, ևՀայաստանն էլ պետք է ընդունի և առաջ գնա այս սինթեզի միջոցով։ Թումանյանը հավատարիմ է եղել այդ սկզբունքներին» [2,467]։ Իսկքառյակներից մեկում էլ նա իրեն արդեն դիտարկում է ազգային հողիվրա կանգնած պոետ, որի հայացքն ու միտքը սևեռված ենհամընդհանուր գոյի անհասանելիության չափ վաղնջական սկզբիցմինչև նրա անվերջության ու հավերժական կեցության խորախորհուրդէությունը քննելու և իմաստավորելու վրա. է.Բարձր է հընոց աշխարհքն Հայոց ու Մասիսը երկնադետ.Իմ խոր հոգին էն բարձունքին խոսք է բացել Նըրա հետ –Անհաս բանից, ըսկզբանից, երբ չըկան էլ դեռ չըկար,Մինչև վախճանն անվախճանի քընընում է դարե դար։ բանաստեղծների տարբերԱյսպիսով՝ հոդվածում քննաբանված ստեղծագործություններումԹումանյանը,կերպարներստեղծելով, գիտակցաբար թե ենթագիտակցորեն օգտագործում էրպոետի արքետիպի և այլ արքետիպային պատկերացումների(աստվածային արքետիպեր, բնափիլիսոփայական արքետիպեր) հետգրականիր՝ իբրև հանճարեղ բանաստեղծի գեղարվեստական մտածողությանխորքային առնչությունները։ Նրա վերոհիշյալ բանաստեղծականխոհերն ու ինքնատիպորեն պատկերած կերպարները, քնարականհերոսները,իմաստունխորհրդածություններն ու խոստովանությունները դառնում են նաևյուրօրինակ գեղագիտական պատգամներ պոեզիայի ճանապարհովընթացող պոետների համար։ արտահայտվածքառյակներումпредложили новую литературоведческую версию։

example108

example108

Սույն հոդվածում նպատակ ունենք ներկայացնելու էթնոաշխարհագրության տեղը գիտությունների համակարգում և նրա դասավանդման մեթոդիկան։ էթնոաշխարհագրությունը՝ որպես գիտության ինքնուրույն ճյուղ, ձևավորվել է ազգագրության, ժողովրդագրության և բնակչության աշխարհագրության հանգույցում։ Էթնոաշխարհագրական ուսումնասիրությունների խորացումը բերեց նոր ուղղությունների` էթնոժողովրդագրության և էթնոտոպոնոմիկայի ձևավորմանը։ Այժմ էթնոաշխարհագրություն գիտական դիսցիպլինը դասավանդում են Ռուսաստանի և աշխարհի բազմաթիվ բուհերում, իսկ Հայաստանում միայն Գյումրու պետական մանկավարժական ինստիտուտի բնագիտաաշխարհագրական ֆակուլտետի աշխարհագրության և նրա դասավանդման ամբիոնում։ Ելնելով ժամանակակից աշխարհում տեղի ունեցող էթնոաշխարհագրական և էթնոժողովրդագրական գործընթացներից և դրանով պայմանավորված աշխարհաքաղաքական փոփոխություններից՝ կարծում ենք՝ անհրաժեշտ է, որ էթնոաշխարհագրությունը դասավանդվի մեր հանրապետության բուհերի պատմության և աշխարհագրության ֆակուլտետներում ու բաժիններում։

Հայտնի է, որ բնակչությունն ուսումնասիրող գիտությունները հիմնականում ձևավորվել են կապիտալիստական արտադրահարաբերությունների զարգացման սկզբնական ժամանակափուլում, այսինքն` XVIIդ. սկզբին։ Եվրոպական գաղութատեր պետությունների իշխանություններին առավել հետաքրքրում էր անդրօվկիանոսյան տիրույթների հարստությանը և աշխատուժին տիրանալը, իսկ դրա համար անհրաժեշտ էր էթնիկական կազմի, մշակույթի, զբաղվածության, հասարակական և արտադրական հարաբերությունների գերազանցիմացություն։ Գաղութատիրական քաղաքականությամբ էին պայմանավորվածնաև ազգաբանական և մարդաբանական գիտությունների ձևավորումը և զարգացումը։ Ելնելով գաղութացման տրամաբանությունից՝ XIXդ. Ռուսաստանի ևեվրոպական համալսարաններում դասավանդվել է ազգաբանություն կամ ազգագրություն առարկան։ Դասընթացում տրվել են աշխարհի էթնոսների տեղաբաշխումը, վերարտադրությունը, զբաղվածությունը, բացահայտել է էթնոմշակութային և լեզվական զարգացման ընթացքը։ Ռուսաստանի, Ֆրանսիայի, Գերմանիայի, Անգլիայի և ԱՄՆ-ի տնտեսական, քաղաքական և գիտական հետաքրքրություններից ելնելով՝ ազգաբանական գիտությունների հետազոտությանմեթոդաբանությունը տարբեր է եղել, որովհետև ի տարբերություն Ռուսաստանի` Անգլիայի և Ֆրանսիայի գաղութները ցրված էին և գտնվում էին անդրօվկիանոսյան տարածքներում։ Այդպիսի իրապայմաններում Մեծ Բրիտանիայից գաղութները վերահսկելու համար պահանջվում էին ավելի մեծ ջանքեր, իսկ դրանհասնելու գլխավոր նախապայմաններից մեկն էր գաղութներում բնակվող էթնոսների մասին գերազանց իմացություն։ Հայտնի «Բաժանի՛ր և տիրի՛ր» աշխարհաքաղաքական դրույթի կիրառումը հնարավորություն տվեց բրիտանական կառավարությանը իշխելու իրեն ենթակա գաղութներում բնակվող էթնոսներին։ Էթնոաշխարհագրությունը, գիտությունների համակարգում զբաղեցնելով սահմանային դիրք, ուսումնասիրում է աշխարհի, տարածաշրջանների, պետությունների և բնակավայրերի էթնիկական հանրությունների վերարտադրությունը, տեղաբաշխումը, տարաբնակեցումը, տեղաշարժերը և կազմը։ Ազգաբանական գիտությունների ձևավորման և զարգացման միակ միջավայրը համալսարաններն ու կրթական այլ հաստատություններն էին։ Ի սկզբանե զարգացում ստացավ ազգաբանությունը կամ ազգագրությունը։ XVII-XVIIIդդ. ազգաբանություն առարկան դասավանդել են եվրոպական հայտնի՝ Սորբոնի, Բոլոնիայի, Բեռլինի, Օքսֆորդի և այլ համալսարաններում։ Ազգաբանություն տերմինը գիտական շրջանառության մեջ առաջինը մտցրել է ֆրանսիացի գիտնական Ժան Ժակ Ամպերը «De l’histoire de la poésie» (1830թ.) մենագրությունում [7,էջ 5]։ Զարգացման սկզբնական փուլում էթնոաշխարհագրությունը ձևավորվել էազգաբանական գիտությունների համակարգում։ Ի տարբերություն ազգաբանության և ազգագրության՝ էթնոաշխարհագրությունն ավելի ուշ է ձևավորվել։ Գիտնականների մի խումբ էթնոաշխարհագրությունը համարում է ազգագրության ճյուղ [9], իսկ մյուսները` աշխարհագրության [10]։ Մասնագետների երրորդ խումբը էթնոաշխարհագրությունը համարում է գիտության սահմանայինճյուղ, որը ձևավորվել է ազգագրության, ժողովրդագրության և բնակչությանաշխարհագրության հանգույցում [6, էջ 13] ։ Էթնոաշխարհագրությունը՝ որպես գիտության ինքնուրույն ճյուղ, կապված է ազգաբանության, ազգագրության, էկոլոգիայի, հոգեբանության, սոցիոլոգիայի, ժողովրդագրության, բնակչության աշխարհագրության և այլ գիտականճյուղերի հետ։ Դրանցից է էթնիկական մարդաբանությունը, որը ուսումնասիրում է էթնոսների մարդաբանական կամ ֆիզիկական զարգացումը և էթնոծագումնաբանական հարցերը։ Անգլիայում և ԱՄՆ-ում XIXդ. դարի վերջին ևXXդ. սկզբին ձևավորվում է ֆիզիկական և մշակութային մարդաբանությունը։ Այն ուսումնասիրում է մշակույթի այն բնագավառները, որոնք մարդկային հանրության ֆիզիկական և հոգևոր գործունեության արդյունք են։ Այսինքն՝ գիտության այդ ճյուղերի ուսումնասիրության օբյեկտը մարդն է` իր կենսաբանականև հասարակական հատկանիշներով հանդերձ [1, էջ 12]։ Էթնոաշխարհագրության հետ սերտ կապի մեջ գտնվող էթնոսոցիոլոգիան ուսումնասիրում է էթնիկական հանրությունների զարգացման և գործունեության սոցիալական խնդիրները։ Ուշադրություն է դարձնում էթնոսների ինքնությանը, ինքնակազմակերպմանը և միջէթնիկական փոխհարաբերություններին։ Ազգաբանությունը գիտություն է, որն ուսումնասիրում է էթնոսների ծագումը (էթնոգենեզ), պատմականէվոլյուցիան (էթնիկական պատմություն), էթնիկական ընդհանրությունները ևտարբերությունները, ինչպես նաև էթնիկական գործընթացները պատմականտարբեր ժամանակաշրջաններում, իսկ էթնոաշխարհագրությունն ուսումնասիրում է էթնիկական հանրությունների վերարտադրությունը, կազմը, տեղաշարժերը և տարաբնակեցումը։ Ինչպես ազգաբանության, այնպես էլ էթնոաշխարհագրության ուսումնասիրության օբյեկտն էթնոսներն են։ Աշխարհի էթնոսներնուսումնասիրող գիտություններն ուշադրություն են դարձնում.• էթնիկական հանրությունների ինքնագիտակցությանը։ Դրանով զբաղվում էէթնոսոցիոլոգիան։ • Էթնոմշակութաբանությունն ուսումնասիրում է էթնոսների ավանդական ևժամանակակից մշակույթը, կենցաղը, սովորույթները։ • էթնոսների լեզուները և բարբառներն ուսումնասիրում է էթնոլեզվաբանությունը։ • Էթնոաշխարհագրության ուղղություններից էթնոժողովրդագրությունն ուսումնասիրում է էթնոսների վերարտադրությունը, ժողովրդագրական իրապայմանները, ամուսնությունները և ընտանեկան կազմը։ • էթնոսների հոգեկերտվածքը, բնավորությունը, հոգեբանությունը ուսումնասիրում է էթնոհոգեբանությունը։ • Սոցիալական մարդաբանությունը ուսումնասիրում է էթնոսների և ռասաների սոցիալական կազմը և կառուցվածքը։ Բացի էթնոժողովրդագրությունից, էթնոաշխարհագրության ուղղություններն են էթնոտոպոնոմիկան (ուսումնասիրում է էթնոնիմները), էթնոէկոլոգիան, էթնոքաղաքական աշխարհագրությունը։ Էթնոէկոլոգիան զբաղվում էտարբեր էթնիկական խմբերի, ապրելու միջավայրի որակի և բնօգտագործմանուսումնասիրությամբ։ Էթնոքաղաքական աշխարհագրությունն ուսումնասիրում է տարբեր էթնիկական հանրությունների հասարակական, քաղաքականկյանքը։ Էթնոաշխարհագրությունն առավել սերտ կապերի մեջ է գտնվում ազգագրության հետ։ Ազգագրությունն (ֆրանս. ethnographie, հունարեն՝ հուն.έθνος— ազգ + yράφω—գրում եմ) ուսումնասիրում է էթնոսների նյութական և հոգևորմշակույթը։ Արևմտյան գիտական շրջանակներում ազգագրության հետ մեկտեղգործածվում է նաև «ազգաբանություն» տերմինը։ Ռուսական գիտական գրականությունում «ազգագրության» հոմանիշ երբեմն կիրառվել է «ժողովրդաբանություն» («народоведение») տերմինը։ Անգլո-սաքսոնական երկրներում ազգագրությունը դասվում է մարդաբանական գիտությունների շարքում և կոչվում է«մշակութային մարդաբանություն»՝ «cultural anthropology»։ Գերմանացիներնօգտագործում են «ժողովրդագիտություն» (volkerkunde) եզրույթը։ Էթնոաշխարհագրություն տերմինն առաջին անգամ գիտական շրջանառության մեջ է մտցրել բոլշևիկ հեղափոխական, ազգագրագետ և լեզվաբանՎ. Բոգորազ-Տանը։ Նրա հայտնի մենագրություններից է «Роспространение культуры на земле. Основы этнодемографии» (1928), որտեղ առաջին անգամ կատարվեց էթնոաշխարհագրական շրջանացումը։ 1930-ական թվականներին նադասավանդել է Լենինգրադի (այժմ՝ Սանկտ Պետերբուրգ) պետական համալսարանի ազգագրության բաժնում։ Արժե հիշատակել, որ Սանկտ Պետերբուրգիհամալսարանի ֆիզիկամաթեմատիկական ֆակուլտետի մարդաբանության ևազգագրության ամբիոնը բացվել է 1887թ. Է. Պետիի գլխավորությամբ։ Էթնոաշխարհագրական ուսումնասիրություններ իրականացվում են կրթական և գիտական հաստատություններում տարբեր գիտական հիմնադրամների կողմից,պետական գիտական հաստատություններում, գիտահասարակական կազմակերպություններում։ Էթնոաշխարհագրական ուսումնասիրության հետազոտության կարևոր մեթոդներից է սկզբնաղբյուրներից օգտվելը, մասնավորապես19-րդ դարի ռուսական կայսրությունում անցկացված բնակչության հաշվառումները և մարդահամարները, որոնց հիմնական մասը բաժին է ընկնում 20-րդդարին։ Առաջինն այդ մեթոդից օգտվել է ռուսական աշխարհագրական ընկերության ղեկավար Պ.Պ. Սեմյոնով Տյան Շյանսկին։ Էթնոաշխարհագրական հետազոտությունների ժամանակ օգտվում ենսկզբնաղբյուրներից, բանահավաքչական և հնագիտական նյութերից, գիտականգրականությունից, մենագրություններից, հոդվածներից, դաշտային էթնոաշխարհագրական նյութերից, պաշտոնական, վիճակագրական, բնակչությանհաշվառման և մարդահամարների տվյալներից։ Էթնոաշխարհագրական ուսումնասիրություններում օգտվում են համագիտական` մասնակի և հատուկմեթոդներից։ Համընդհանուր մեթոդներից կիրառում են` քարտեզագրականը,պատմականը, համեմատավերլուծականը, վիճակագրականը և այլն, իսկ մասնակի մեթոդներից՝ էթնոաշխարհագրական հարցման, զրույցի և մշտադիտարկման մեթոդները։ Էթնոաշխարհագրությունում առանձնակի տեղ է զբաղեցնում դաշտայինհետազոտությունը։ Այդ մեթոդը հնարավորություն է տալիս գիտնականին տեղեկություններ հավաքելու էթնոսների հոգևոր և նյութական մշակույթի, վերարտադրության, տեղաշարժերի, տարաբնակեցման մասին։ Էթնոաշխարհագրական հետազոտության մեթոդների կառուցվածքը ներկայացված է գծապատկեր1-ում։ Էթնոաշխարհագրության հետազոտության մեթոդների կառուցվածքը։ Գծապատկեր 1էթնոաշխարհագրության հետազոտմանմեթոդները բանահավաքչություն,սկզբնաղբյուրներից օգտվել համեմատական մեթոդ հնագիտականնյութեր վիճակագրականմեթոդ կառուցվածքային,համակարգային,քարտեզագրական Կապիտալիզմի զարգացման պայմաններում եվրոպական երկրներիցԳերմանիայում դրվեց ազգաբանական և էթնոաշխարհագրական ուսումնասիրությունների մեթոդաբանական գիտական հենքը։ Դրանում մեծ է եղել Ֆ. Հեգելի(1770-1831թթ.) «բացարձակ իդեալիզմի» կամ «օբյեկտիվ իդեալիզմի» փիլիսոփայական ուսմունքը, որտեղ ընդունվել է ոգու կամ իդեայի՝ գաղափարի առաջնայնությունը և մատերիայի երկրորդայնությունը [2, էջ 444]։ Էթնոաշխարհագրությունը Գերմանիայում զարգացել է ժողովրդագիտական գիտությունների համակարգում։ Ժողովրդագիտության հիմնադիրներից և դիֆուզիոնիզմիտեսաբաններից մեկը Ֆ. Ռատցելն է (1844-1904թթ.)։ Նրա հայտնի մենագրություններից է «Ժողովրդագիտությունը» աշխատությունը։ Նա եղել է ազգայնական գաղափարների կրող` «Պանգերմանական միություն» կուսակցությանանդամ և 1880-ական թվականներից աշխարհագրություն առարկան դասավանդել է Մյունխենի պետական համալսարանում [3, էջ 504]։ Ֆրանսիայում ազգաբանությունն ի սկզբանե անվանել են ազգագրություն։ Ֆրանսիական ազգագրական և էթնոաշխարհագրական ուսումնասիրությունների առանցքը կազմել է գաղութացված երկրների բնակչության ավանդական զբաղմունքի, էթնիկական կազմի և կառուցվածքի, միջէթնիկական հարաբերությունների ուսումնասիրությունը։ Փարիզյան ազգաբանական ընկերությունը 1839թ. ազգագրությունը հաստատեց որպես գիտության ինքնուրույնճյուղ, իսկ XXդ. սկզբին վերանվանեց ազգաբանություն։ Ազգագրություն առարկան դասավանդվել է Ֆրանսիայի համալսարանների գրեթե բոլոր հասարակագիտական բաժիններում։ Անգլիայում էթնոսների մասին գիտությունները ձևավորվել և զարգացելեն մարդաբանական գիտությունների համակարգում։ Անգլիական մարդաբանական դպրոցն ուսումնասիրել է գաղութացված երկրների բնակչության էթնոժողովրդագրական և էթնոաշխարհագրական գործընթացները։ Մարդաբանություն գիտության համակարգում է ձևավորվել նաև «սոցիալական մարդաբանություն» գիտական ուղղությունը, ինչը նույն ազգաբանությունն է։ Մարդաբանությունը՝ որպես գիտություն, ձևավորվել XIX դ. կեսին։ Մարդաբանությանհիմնադիրներից է Պ. Բրոկան։ Նա 1860-70-ական թվականներին դասավանդել էՍորբոնի համալսարանի բժշկական ֆակուլտետում։ 1858թ.-ին հիմնել է Փարիզիմարդաբանական ընկերությունը, իսկ 1868թ.-ին` մարդաբանական ուսումնասիրությունների լաբորատորիան, 1875թ.-ին՝ մարդաբանության դպրոցը։ Մարդաբանական նմանատիպ հաստատություններ հիմնվեցին Լոնդոնում (1863),Մոսկվայում (1864), Մադրիդում (1865), Բեռլինում և այլուր։ XIX դ. Արևմուտքումառաջացան մի շարք ուղղություններ, որոնք փորձում էին հիմնավորել ռասաների անիրավահավասարության գաղափարը։ ԱՄՆ-ում ազգաբանությունը կոչվել է «ֆիզիկական մարդաբանություն» ևհամարվել է մարդաբանություն գիտության ուղղություններից մեկը։ Ֆիզիկական մարդաբանությունն ուսումնասիրում է էթնոսների ռասայական կազմը,տեղաբաշխումը և հատկանիշները։ Ֆիզիկական մարդաբանության ուղղություններից է էթնիկական մարդաբանությունը [8, էջ 350]։ Այդ առարկան դասավանդում են ԱՄՆ-ի և եվրպական երկրների բուհերի բժշկության, պատմությանև բնագիտաաշխարհագրության ֆակուլտետներում։ XXդ. երկրորդ կեսին մարդաբանություն գիտությունում ակտիվացան աշխարհի էթնիկական հանրությունների մշակույթի ուսումնասիրությունները, ինչի արդյունքում ձևավորվեց«մշակութային մարդաբանություն» գիտական ճյուղը։ Ռուսաստանում էթնոսների գիտական ուսումնասիրությամբ սկսել ենզբաղվել XVIIIդ. երկրորդ կեսից։ XIXդ. առաջին կեսին ռուս գիտնականներ Կ.Մ.Բէրը, Ն.Ն. Նադեժդինը, Կ.Դ. Կավելինը մշակեցին ռուսական ազգագրությանզարգացման հայեցակարգը, որտեղ առավել ուշադրություն է դարձվել աշխարհի էթնիկական հանրությունների կազմի և մշակույթի ուսումնասիրությանը։ Ռուսական ազգաբանական դպրոցի հիմնադիրներն են Ն.Ն. Միկլուխո-Մակլայը և Դ.Անուչինը։ ԽՍՀՄ-ում ազգագրություն գիտությունը խիստ գաղափարականացածէր, և հիմնականում ուշադրություն էր դարձվում աշխարհի էթնիկական հանրությունների դասակարգային կառուցվածքին և միջէթնիկական դասակարգային հարաբերություններին։ Խորհրդային գիտական կյանքում ամրապնդվեցին աշխարհագրության և ազգաբանության կապերը, որպես հետևանք 1920ական թվականներին ձևավորվեց էթնոաշխարհագրություն գիտական ճյուղը,որը գտնվում է ազգագրության և բնակչության աշխարհագրության հանգույցում։ Էթնոաշխարհագրական հետազոտությունների մեթոդաբանությունում առանցքային տեղ են զբաղեցրել Յու. Բրոմլեյի (դուալիստական) և Լ. Գումիլյովի (էթնոգենեզի) կողմից առաջ քաշված տեսությունները։ Խորհրդային էթնոաշխարհագրության զարգացման վրա որոշակի ազդեցություն են ունեցել նաև մարդաբանական ուսումնասիրությունները։ 1919-ին Մոսկվայի համալսարանին կիցհիմնվեց մարդաբանության ամբիոնը, 1922-ին՝ մարդաբանության ինստիտուտը։ Խորհրդային մարդաբանությանը բնորոշ էին պլանավորված աշխատանքները և միասնական մեթոդների մշակումը։ Խորհրդային մարդաբանության ևէթնոաշխարհագրության զարգացման մեջ մեծ ներդրում են ունեցել Դ. Ն. Անուչինը, Վ. Վ. Բունակը, Գ. Ֆ. Դեբեցը, Վ. Վ. Գինզբուրգը, Մ. Գ. Լեյինը, Մ. Ֆ. Նեստուրխը, Վ. Պ. Ալեքսենը, Վ. Բոգորաստանը, Յու. Բրոմլեյը, Լ. Գումիլյովը և այլք։ Էթնոաշխարհագրական և ազգաբանական ուսումնասիրություններ են կատարվել Մոսկվայի Լոմոնոսովի անվան համալսարանին կից Դ. Ն. Անուչինի անվանմարդաբանության ինստիտուտում, միութենական հանրապետությունների գիտությունների ակադեմիայում, Լենինգրադի, Կիևի, Թբիլիսիի, Տարտուի և այլքաղաքների համալսարաններում։ Արդի աշխարհի գլոբալացումը և միասնականացման գործընթացներընպաստում են էթնոաշխարհագրական ուսումնասիրությունների ակտիվացմանը։ Այդ առումով կարևորվում է բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում էթնոաշխարհագրություն առարկայի դասավանդումը։ Էթնոաշխարհագրություն առարկայի դասավանդմանը նպաստելու համար հրատարակվում ենբազմաթիվ ուսումնամեթոդական ձեռնարկներ։ Ժամանակակից էթնոաշխարհագրական հայտնի ուսումնամեթոդական ձեռնարկներից է Ա. Ն. Ասաուլի ևուրիշների «Этногеографические факторы глобализации и регионализации мира»(С. Петербург, 2010г.) աշխատությունը։ Այդ ձեռնարկում ուշադրություն էդարձվել բնակչության՝ աշխարհում և տարածաշրջաններում տեղի ունեցողէթնոաշխարհագրական գործընթացների փոփոխությանը և դրանց ազդեցությանը տարածաշրջանային և գլոբալ էթնոժողովրդագրական քաղաքականության կիրառման վրա։ Առանձնակի տեղ է հատկացված աշխարհի բնակչությանէթնոժողովրդագրական քանակական և որակական փոփոխություններին, միջէթնիկական հակամարտություններին։ Ռուսաստանի բուհերում դասավանդվող Ա. Ն. Յամսկովի «Этногеография и география религий» (2008թ.), և Ն.Վ. Ալպատովի, «Этногеография и география религий» (2008թ.) ուսումնամեթոդականձեռնարկները, որտեղ ուշադրություն է դարձվում աշխարհի բնակչության ազգային կազմի և կառուցվածքի փոփոխությանը։ Արժե հիշատակել, որ մինչև1991թ. ԽՍՀՄ, այդ թվում և Հայկական ԽՍՀ բուհերում էթնոաշխարհագրությունառարկան չի դասավանդվել [4, էջ 3]։ Էթնոաշխարհագրության և էթնոժողովրդագրության տեսական հիմնախնդիրներին են անդրադարձել Ս. Ի. Բրուկը, Վ.Ի. Կոզլովը, Վ. Ի. Լեվինը և այլք։ Ռուսաստանում 2009թ. հրատարակվել է Ե. Եկեևայի «Этногеография» [5, էջ 6], իսկ 2005թ. Ա. Լոբշանիձեի և ուրիշների«Этногеография и география релегии» ուսումնամեթոդական ձեռնարկները։ Այժմ աղյուսակով ներկայացնենք Ռուսաստանի Դաշնության բուհերումէթնոաշխարհագրություն առարկայի դասավանդման ուսումնամեթոդականծրագրերը։ Էթնոաշխարհագրություն առարկան դասավանդվում է հիմնականում աշխարհագրության ֆակուլտետներում։ Այսպես Կազանի (Մերձվոլգյան)պետական դաշնային համալսարանի «Հյուրանոցային գործ» բաժնում դասավանդվում է «Ազգաբանություն և էթնոաշխարհագրություն» առարկան։ Աղյուսակ 2-ից երևում է, որ բուհերում դասավանդվող էթնոաշխարհագրություննուղեկցվում է կրոնի աշխարհագրության հետ։ Դասընթացների բովանդակությունը, կոմպետենցիաները, հետազոտման մեթոդները գրեթե իրարից չենտարբերվում։ Հայաստանում էթնոաշխարհագրությունը և էթնոժողովրդագրությունըզարգացել են հիմնականում ռուսական և խորհրդային էթնոաշխարհագրականդպրոցների համակարգում։ Առաջին մարդաբանական և էթնոաշխարհագրական հետազոտությունները մեր հանրապետությունում կատարվել են XIXդ.երկրորդ կեսին և XX սկզբին։ Առաջինը հայ մարդաբանության խնդիրներովզբաղվել է Աս. Ալթունյանը (Շանտրի հետ)՝ 1882թ. և 1884թ.-ին կատարելով չափագրություններ, որոնց արդյունքները 1907-ին հրատարակեց բժիշկ Վ. Մինասյանը։ Նա փորձել է ապացուցել, որ Հայկական լեռնաշխարհի բնակչության մարդաբանական տիպը մոտ է ալպիականին, իսկ հայերը խեթերի ժառանգորդներնեն։ Հայաստանի էթնոաշխարհագրական խնդիրներին անդրադարձել են Ղ.Ալիշանը («Շիրակ», «Այրարատ», «Սիսական» մենագրությունները), Պ. Աբելյանը(«Հայաստանի բնակչությունը նախախորհրդային և խորհրդային շրջաններում»), Ստ. Լիսիցյանը, Գ. Վանցյանը, Ա. Հակստհաուզենը, Ս. Կարապետյանը,Վ. Թեմուրճյանը, Դ. Վարդումյանը, Ա. Օդաբաշյանը և այլք։ Ուշագրավ են նաևսփյուռքահայ գիտնականներ Վ. Հացունու, Ա. Ալպոյաճյանի և մյուսներիներդրումները։ Աղյուսակ 1ՌԴ և ՀՀ բուհերում դասավանդվող էթնոաշխարհագրությանուսումնամեթոդական ծրագրերըԽորհրդային տարիներին ազգագրական և էթնոաշխարհագրական նյութերի հավաքմանը զուգընթաց, ուշադրություն դարձվեց մեր հանրապետությունում բնակվող տարբեր ազգությունների վերարտադրությանը։ Հայ խորհրդային ազգագրության և էթնոաշխարհագրության զարգացման գործում ավանդունեն ինչպես ավագ (Ե. Լալայան, Խ. Սամվելյան, Ս. Լիսիցյան, Սրբ. Լիսիցյան),այնպես էլ նոր սերնդի ներկայացուցիչները (Վ. Բդոյան, Կ. Մելիք-Փաշայան)։ Ազգագրական և էթնոաշխարհագրական հսկայական նյութ են պարունակում սփյուռքահայ հայրենակցական միությունների հրատարակած բազմազան հուշամատյաններն ու տարեգրքերը։ Հայաստանում ազգագրական և էթնոաշխարհագրական ուսումնասիրություններն իրականացվում են հիմնականումՀՍՍՀ ԳԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտում և Հայաստանիպատմության ինստիտուտում։ Նորանկախ Հայաստանում էթնոաշխարհագրական ուսումնասիրությունները սահմանափակվում են մեր հանրապետության և տարածաշրջանիսահմաններում։ Նշենք, որ աշխատությունները վերաբերում են տարբեր ժամանակահատվածներին։ Այդ առումով կարելի է հիշատակել ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի «Ոստան» էթնոմշակութաբանական հետազոտությունների կողմից հրատարակված «Հայաստանի Հանրապետությանազգային փոքրամասնությունները» երկհատորյա աշխատությունը հայտնի ազգագրագետ, հասարակական և պետական գործիչ Յու. Մկրտումյանի խմբագրությամբ, Հ. Սարգսյանի «Население Восточной Армении XIXв- начале XXв.» (2002)։ Այսպիսով, էթնոաշխարհագրությունը՝ որպես գիտության ինքնուրույնճյուղ, ձևավորվել է ազգագրության, ժողովրդագրության և բնակչության աշխարհագրության հանգույցում։ Էթնոաշխարհագրական ուսումնասիրություններիխորացումը բերեց նոր ուղղությունների` էթնոժողովրդագրության և էթնոտոպոնոմիկայի ձևավորմանը։ Այժմ էթնոաշխարհագրություն գիտական դիսցիպլինը դասավանդում են Ռուսաստանի բազմաթիվ բուհերում, իսկ Հայաստանումմիայն Գյումրու պետական մանկավարժական ինստիտուտի բնագիտաաշխարհագրական ֆակուլտետի աշխարհագրության և նրա դասավանդման ամբիոնում։ Ելնելով ժամանակակից աշխարհում տեղի ունեցող էթնոաշխարհագրական և էթնոժողովրդագրական գործընթացներից և դրանցով պայմանավորվածաշխարհաքաղաքական փոփոխություններից՝ կարծում ենք՝ անհրաժեշտ է, որէթնոաշխարհագրությունը դասավանդվի մեր հանրապետության բուհերիպատմության և աշխարհագրության ֆակուլտետներում ու բաժիններում։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Հարությունյան Ս., Բանագիտական ակնարկներ, Եր., 2010, «Գիտություն»հրատարակչություն, էջ 264։ 2. Փիլիսոփայական բառարան, Եր., 1973, Հայպետհրատ, էջ 657։ Российская национальная библиотека. 2011. 136 с.Տեղեկություններ հեղինակի մասին Բոյաջյան Արտաշես Գևորգի – պատմ. գիտ. թեկնածու, ԳՊՄԻ աշխարհագրության ամբիոնի ասիստենտ, E-mail։

example2353

example2353

Ցույց է տրվել արգինազի արգելակիչ NG-հիդրօքսի-նոր-L-արգինինի հակաքաղցկեղային արդյունավետ և երկարաժամկետ ազդեցությունը 7.12-դիմեթիլբենզանտրացենով խթանված առնետների փորձարարական մոդելում, որը գլխավորապես դրսևորվել է ուռուցքների չափերի և քանակի, քաղցկեղի հյուսվածքա-ախտաբանական պատկերների, պոլիամինների կոնցենտրացիաների փոփոխությամբ` առողջ առնետներին բնորոշ կենսաքիմիական չափորոշիչներով։

NG- հիդրօքսի-Լ- արգինինով նոր խթանված ուռուցքներ ԱMPԴԵՈՒԹՅՈՒՆ 7։ 12 DIMETILBENZANTRATSENOV EXPERIMENTAL RATS Կատարվում է պաթոլոգիայի մի շարք նյութափոխանակության ուղիների մանրամասն ուսումնասիրություն, որը պատկերացում կտա քաղցկեղի զարգացմանը նպաստող գործոնների և մեխանիզմների մասին։ Շատ կարեւոր միացություն է արգինին ամինաթթուն, որը որոշակի փոփոխությունների է ենթարկվում նյութափոխանակության ուռուցքների զարգացման ընթացքում։ Արգինազի նկատմամբ հետաքրքրությունն աճել է վերջին տարիներին, քանի որ մի շարք ուսումնասիրություններ ցույց են տվել, որ արգինազի ֆերմենտային ակտիվությունն աճում է քաղցկեղի տարբեր տեսակների, մասնավորապես ՝ կրծքի քաղցկեղի [2, 3, 11]։ Վերջին տասնամյակների ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ արգինազը գրավիչ թիրախ է քաղցկեղի բուժման համար, և արգինազը զսպելը կարող է խոստումնալից միջոց լինել քաղցկեղի բուժման համար։ Արգինազի բնական և սինթետիկ ինհիբիտորներ կան։ Ավելի մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում NG-hydroxy-new-L-arginine (nor-NOHA), որը արգինազի հզոր արգելակիչ է։ Վերջին տարիների ուսումնասիրությունները համոզիչ կերպով ապացուցել են արգինազիկի դերը ուռուցքային իմունոբիոլոգիայում [4, 9]։ Ներկայումս չարորակ նորագոյացություններում հայտնաբերվել է պոլիամինի (սերմնաբջիջ, սպերմիդին, պուտրեսցին) քանակի կտրուկ աճ [2, 5]։ Պոլիամինները փոքր մոլեկուլային քաշի ալիֆատիկ ամիններ են, որոնք առաջանում են L-argininicatabolism- ում։ Արգինազ ֆերմենտը կատալիզացնում է L-arginine- ի հիդրոլիզը դեպի l-ornithine զ urea։ Պոլիամինները սինթեզվում են L-ornithine- ից, որն առաջանում է արգինազի ռեակցիայի միջոցով, դեկարբոքսիլազի ֆերմենտով [6, 10]։ Պոլիամինները առկա են բոլոր էուկարիոտիկ բջիջներում, մի շարք պրոկարիոտներում։ Այս ուսումնասիրության նպատակն էր ուսումնասիրել argi- ի (պոլիամինի կենսասինթեզի առաջնային ֆերմենտ) արգելակիչ NG nazihydroxy-new-L-arginine (nor-NOHA) 7․12 dimethylbenzanthracene (DMBA) - ներմուծած արյան մեջ աղիքային աղիքային աղով քաղցկեղ առնետների մոտ։ Ուսումնասիրության խմբերում 5-րդ և 13-րդ շաբաթվա ընթացքում `12-dimethylbenzanthracene ներարկումից հետո։ Նյութեր և մեթոդներ Կենդանիներ Ուսումնասիրության օբյեկտը եղել է Wistar 35 կին առնետ, 8 շաբաթական, 90-120 գ։ Ուսումնասիրություններն իրականացվել են Բիոէթիկայի հանձնաժողովի կանոններին համապատասխան։ Առնետները բաժանվել են 5 տարբեր խմբերի ՝ յուրաքանչյուրում 7 առնետ ՝ հսկիչ, ֆիզիկական։ լուծումների ստուգիչ, DMBA ստուգիչ, ոչ-NOHA ստուգիչ DMBA + nor-NOHA։ Կրծքագեղձի քաղցկեղի խթանումը կատարվել է 1-5 մլ 20 մգ 7․12-դիմեթիլբենզանտրացենի (DMBA) (լուծարված ձիթապտղի յուղի մեջ) մեկ ներմկանային ներարկումով ներարկիչով 45-60 օրական կին առնետների շրջանում։ Արգելակիչը ՝ NG-hydroxy-new-L-arginine (nor-NOHA), լուծարվեց աղի մեջ։ Այս ինհիբիտորի ներերակային ներարկումն իրականացվել է 3 մգ / կգ / օր (ոչ-NOHA), 12 ներարկում 5 շաբաթվա ընթացքում, յուրաքանչյուր 3 օրը մեկ, առնետների 55-65 օրից սկսած, DMBA- ի մկանային ներարկումից անմիջապես հետո։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ DMBA ներարկումից 13 շաբաթ անց արյան պլազմայում պուտրեսինի և սպերմիդինի և սպերմինի ընդհանուր քանակն աճում է 11,5% -ով ՝ համեմատած վերահսկող խմբերի հետ։ Առնետի պլազմայի պոլիամինի ընդհանուր քանակը DMBA + nor-NOHA փորձարարական խմբում նվազել է 26.2% -ով `համեմատած DMBA- վերահսկող խմբի հետ։ Հյուսվածքների պաթոլոգիական վերլուծությունը (1-3 ուռուցք, 0,2-0,5 սմ) առնետների կրծքագեղձերում (13-3 ուռուցք, 0,2-0,5 սմ) ցույց է տալիս ինվազիվ էնդոկրին քաղցկեղի զարգացումը։ DMBA + nor-NOHA խմբի առնետների մոտ (0-1 ուռուցք, 0,1-0,2 սմ) նույն ժամանակահատվածում նկատվում է միայն սկավազային բջջային քաղցկեղ։ Ռեակտիվներ։ Փորձում օգտագործվել են HClO4, դենսիլ քլորիդ, պրոլին, էթիլացետատ, քրոմատագրական թիթեղներ, քլորոֆորմ / տրիէթիլամինային շարժական փուլ։ Նշված նյութերը գնվել են «Sigma-Aldrich Chemie GmbH» ընկերությունից։ Առնետի կրծքերի նուրբ ձգտման բիոպսիա։ Հյուսվածքների նմուշառումն իրականացվել է Zբինդենի մեթոդի համաձայն ՝ կրծքագեղձի որոշ փոփոխություններով։ Հիստոպաթոլոգիական հետազոտություն։ Ուսումնասիրված հյուսվածքները ներկվել են հեմատոքսիլինային և էոզինի ներկերով (Sigma-Aldrich Co. Ltd, HEMATOXYLIN STAINS, No. GHS պրոցեդուրա)։ Ներկված հյուսվածքները հետազոտվել են օպտիկական մանրադիտակով և լուսանկարվել։ Հիստոպաթոլոգիական, մանրադիտակային հետազոտություններ և Ուռուցքի տեսակը որոշվել է վերջերս հրապարակված հոդվածների համաձայն [1, 7]։ ՊՈԼԻԱՄԻՆՆԵՐԻ ԽՈՈՒՄ և նուրբ շերտի քրոմատագրություն։ Morgan- ի մեթոդը օգտագործվել է որոշ փոփոխություններով։ Արդյունքների մշակումը Statistica 10 (StatSoft) ծրագրով։ Ստացված արդյունքները ներկայացված են միջին ± ստանդարտ շեղման (M ± SD) արժեքներով։ Մշակված է Statistica 10 ծրագրի միջոցով։ Արդյունքները վերլուծվել են Student t-test- ի միջոցով (եզակի նմուշ)։ Արդյունքներ և քննարկում։ Այս ուսումնասիրության նպատակն էր ուսումնասիրել NG հիդրօքսի-նո-Լ-արգինինի հակամրցակցային ազդեցությունը (Նկար 1) 7․12 dimethyl benzanthracene- ում (Նկար 2) խթանելով առնետի կրծքագեղձի քաղցկեղի փորձարարական մոդելը `արգելակելով արգինազի ակտիվությունը։ Գծապատկեր 1. Կրծքագեղձի քաղցկեղի խթանումը կատարվել է 1-5 մգ 20 մգ 7․12 dimethylbenzanthracene (DMBA) (լուծարված ձիթապտղի յուղի մեջ) մեկ ներմկանային ներարկումով `ներարկիչի միջոցով 45-60 օրական կին առնետների միջոցով։ , Նկար 2. NG-hydroxy-new-L-arginine- ի (նոր-NOHA) ինհիբիտորը լուծարվեց ֆիզիոլոգիական աղի մեջ։ Այս արգելիչի ներերակային ներարկումն իրականացվել է 3 մգ / կգ / օր (norNOHA), 12 ներարկում 5 շաբաթ օգտագործմամբ, 55-65 օր առնետներից յուրաքանչյուր 3 օրը մեկ։ Փորձարարական աշխատանքների ընթացքում Առնետների արյան պլազմայում պոլիամինի քանակական փոփոխության ուսումնասիրություն է կատարվել բոլոր հետազոտական ​​խմբերում ՝ DMBA ներարկումից հետո 5-րդ (ինհիբիտորով բուժման ավարտի) և 13-րդ (առաջին ուռուցքի վերջի) բուժման ընթացքում , Առնետների մոտ կրծքագեղձի քաղցկեղի ընթացքում պոլիամինի (նմոլ / մլ արյուն) քանակական փոփոխությունները ներկայացված են Աղյուսակ 1-ում։ Աղյուսակ 1. Առնետի արյան պլազմայում պոլիամինի քանակական փոփոխությունները բոլոր փորձարարական խմբերում DMBA ներարկումից 5 և 13 (x) շաբաթ անց (յուրաքանչյուր պոլիամինի որոշման կրկնությունների քանակ, առնետի տարիքը = x + 8, n = 7, փորձարարական DMBA- ի ներարկումից հետո GroupSpeakerFiz. լուծում DMBA ստուգիչ, ոչ-NOHA ստուգիչ DMBA + ոչ-NOHA ստուգիչՆկարներ։ լուծում DMBA ստուգիչ, ոչ-NOHA ստուգիչ DMBA + ոչ-NOHA ստուգիչՆկարներ։ լուծում DMBA փորձարկող ոչ-NOHA ստուգիչ DMBA + nor-NOHA շաբաթ Պոլյամին նմոլ / 1 մլ արյուն PutrecinSpermidineSperminDMBA + nor-NOHA արյան պլազմայի մեջ արյան պլազմապիտրեսկինի մակարդակը համապատասխանաբար 5-րդ և 13-րդ համապատասխան շաբաթներին նվազել է համապատասխանաբար 21.5% -ով և 17.23% -ով `համեմատած DMBA- վերահսկող խմբի հետ։ Սպերմիդինի քանակը նվազել է համապատասխանաբար 7,77% և 14,49% -ով, իսկ սերմնաբջիջների քանակը ՝ համապատասխանաբար 5 և 13 շաբաթ անց 26,2% և 27,08% -ով։ Այսպիսով, 5-րդ և 13-րդ շաբաթվա ընթացքում, ոչ-NOHA- ի ազդեցության տակ, պոլիամինի քանակը նվազում է `համեմատած DMBA- վերահսկող խմբի հետ։ Հյուսվածքների նմուշների կրծքագեղձի հիստոպաթոլոգիական հետազոտությունը կատարվել է բոլոր ուսումնական խմբերում DMBA ներարկումից հետո 13, 16 և 20 շաբաթ անց, ինչպես նաև քաշի կորստի, մահացության, ուռուցքների քանակի և չափի մոնիտորինգ բոլոր փորձարարական խմբերում։ 13 (1-3 ուռուցք, 0,2-0,5 սմ) և 16 (3-4 ուռուցք, 0,4-0,6 սմ) DMBA- ի ազդեցությունից շաբաթներ անց, DMBA հսկիչ խմբի առնետների կրծքագեղձի հյուսվածքաբանական վերլուծությունը ցույց է տալիս ինվազիվ էնդոթելային աղիքային աղիքի զարգացումը։ քաղցկեղներ (Նկար 3)։ ա Բ։ Գծապատկեր 3. DMBA խմբի առնետների կրծքագեղձի հյուսվածքաբանական հետազոտություն։ DMBA ներարկումից 13 (A) և 16 (B և C) շաբաթ անց (առնետի 21 և 24 շաբաթ)։ Ներկում հեմատոքսիլինով և eosin- ով։ Խոշորացում ՝ x400։ DMBA + nor-NOHA խմբի առնետների մոտ, 13 շաբաթ (0-1 ուռուցք, 0,1-0,2 սմ) և 16 (1-2 ուռուցք, 0,2-0,3 սմ) շաբաթ անց, տեղում հայտնաբերվել է միայն սկամազային բջիջների քաղցկեղ ժամանակահատվածը (Նկար 4)։ DMBA + nor-NOHA Նկար 4. DMBA + nor-NOHA խմբի կրծքագեղձի հյուսվածքաբանական հետազոտություն։ DMBA ներարկումից 16 շաբաթ անց (առնետի տարիքը 24 շաբաթ)։ Ներկում հեմատոքսիլինով և eosin- ով։ Խոշորացում ՝ x400։ Ուռուցքի քանակի և չափի գնահատումը կատարվել է DMBA- վերահսկող և DMBA + nor-NOHA փորձարարական խմբերում քաղցկեղածին ներարկումից 20 շաբաթ անց (աղյուսակ 2)։ Աղյուսակ 2. Առնետների ուռուցքի չափի և չափի գնահատում DMBA ներարկումից 20 շաբաթ անց (առնետի տարիքը 28 շաբաթ) DMBA թեստ DMBA + և ոչ-NOHA խմբերում առնետների մեջ DMBA ներարկումից 20 շաբաթ անց Փորձ խմբի ուռուցքի համարը (հատ) / չափը (սմ) 1-ին, 2-րդ, 5-րդ և 6-րդ զույգ 2-րդ և 6-րդ զույգ 2, 3-րդ և 4-րդ զույգ 2-րդ զույգ 4 4-րդ զույգ 0 / հայկական Տվանգանգիոգեն Առնետների ուռուցքների քանակական վերլուծությունը ցույց է տվել, որ DMBA + nor-NOHA թեստային խմբում ուռուցքների քանակն ավելի ցածր է, քան փորձարարական խմբի փորձարարական խմբում։ Մասնավորապես, DMBA ներարկումից 20 շաբաթ անց DMBA + nor-NOHA խմբում ուռուցքների քանակը երկու առնետով պակասեց, քան առաջին առնետում `համեմատած DMBA հսկիչ խմբի հետ։ DMBA + nor-NOHA խմբից 1 առնետի մոտ ուռուցք չի հայտնաբերվել նկատվել է թույլատրելի անգիոգենեզ (Նկար 3)։ Մենք եզրակացնում ենք, որ արգինազի գործունեությունը զսպելով պոլիամինի քանակի նվազումը կարող է հակաուռուցքային ազդեցություն ունենալ քաղցկեղի զարգացման վրա, մասնավորապես `անգիոգենեզի և մետաստազիայի գործընթացների վրա։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [9] Munder M., (2009) Arginase. կաթնասունների իմունային բջիջներում առաջացող հիմնական դերակատար և քաղցկեղի հանդուրժողականություն։ Մեխանիզմները և թերապևտիկ հեռանկարները։ Immunol Rev., Avtandilyan Elmira, նախարար Mary Mary Mamikonyan Anahit, Javrushyan Hayarpi NG- hydroxy-L- arginine նոր խթանող ուռուցքներ IMPACT 7։

example2359

example2359

Առաջին անգամ մ-ֆենիլեդիամինի դիազոտացմամբ և մ-ֆենիլենդիամինի հետ ազոհամակցման եղանակով ստացվել են ազո խմբեր պարունակող տրիմերը և պենտամերը, որոնցում ազո խմբերը միացված են ամինո խմբերի նկատմամբ պարա(օրթո) դիրքում։ Պարզվել է, որ ստացված օլիգոմերների հետագա օքսիդացումը պղնձարջասպի ամոնիակային կոմպլեքսովհանգեցնում է միջմոլեկուլային փոխազդեցությամբ բենզտրիազոլաին օղակների առաջացմանը։

AZO GROUP- ը պարունակում է որոշ օլիգոմերիայի սինթեզի հետազոտություն Էլեկտրահաղորդիչ պոլիմերների ուսումնասիրությունը պոլիմերային քիմիայի ամենաարագ զարգացող ոլորտներից մեկն է ՝ շնորհիվ իր հետաքրքիր հատկությունների և դրա կիրառման նոր հեռանկարների։ Կառուցվածքային առանձնահատկությունների պատճառով պոլիմերանման միացություններն ունեն սահմանափակ լուծելիություն, դժվար է հալվել։ Նրանք ենթարկվում են մեխանիկական մշակման։ Հետևաբար, դրանց կիրառելիության սահմաններն ընդլայնելու համար նպատակ է հետապնդում զարգացնել համակցված նոր պոլիմերներ, որոնց կառուցվածքում կլինեն խմբեր, որոնք մեծացնում են աշխատունակությունն ու լուծելիությունը։ Նման խմբերի ներդրումը թույլ է տալիս ձեռք բերել նոր առանձնահատկությունների շարք ՝ մեծացնելով կիրառման հնարավորությունները։ Այս տեսանկյունից հետաքրքրական են ազո-խմբի պոլիմերները, որոնք վերջին տարիներին լայնորեն ուսումնասիրվել են օպտիկական սարքերում հնարավոր կիրառման համար `իրենց օպտիկական ինդուկցիոն հատկությունների, մակերևույթի ռելիեֆային վանդակաճաղերի և օպտիկականորեն պայմանավորված երկկողմանի շնորհիվ։ Այս հատկությունների պատճառը տրանզիստորները ֆոտոիզոմերի վերափոխելու հնարավորությունն է (Նկար 1), արդյունքում մոլեկուլային դասավորություններ, որոնք թույլ են տալիս օգտագործել ազո-քրոմոֆորներ օպտիկական սարքերում տեղեկատվության պահպանման համար [1-3]։ Գծապատկեր 1 Ազոպոլիմերները հետաքրքրություն են ներկայացնում նաև որպես թմրամիջոցների առաքման համակարգեր, հիմնականում աղիքային հիվանդությունների համար [4]։ Անուշաբույր պոլիմերների կառուցվածքում ազո խումբը կարող է մտցվել պոլիմերացման գործընթացում, ինչպես կարելի է անել մոնոմերների պոլիմերներում, որոնք արդեն պարունակում են անուշաբույր ազո խմբեր [5]։ Բույրով ազո խմբի ձևավորմամբ պոլիմերացման համար օգտագործվում են բազմաթիվ մեթոդներ. • դիազոնիումի աղերի համադրություն [6-8], • ազիդային խմբերի համադրություն [9] համապատասխան դիազիդների ջերմ վակուումային ջերմային քայքայում։ Այս մեթոդով առաջացան բարձր հաճախականության պոլի (4,4'-ազոդիֆենիլ) և պոլի (4,4'-ազոստիլբեն) բարակ թաղանթներ, որոնք իրական ֆոտոհաղորդիչներ են 350-600 նմ ալիքի երկարության տիրույթում [10]։ Հետագա տարրալուծում. Նիտրոզամիդների վերափոխում դեպի անուշաբույր ազո խմբերի կողմից ջազի եթերների առաջացում [11]; Օքսիդատիվ պոլիմերացումը մետաղական կատալիզատորների միջոցով ընթանում է այդ մետաղական համալիրի համակարգմամբ մոնոմերների օքսիդացման արդյունքում առաջացող արմատականների կամ իոնների համակարգմամբ։ Այս մեթոդով համապատասխան պոլիմերները օքսիդացնելու ունակ մոնոմերները ծայրահեղ դեպքերում պետք է ունենան երկու ջրածնի ատոմ։ Ապացուցված է, որ հիմնական շղթայում ազո խումբ պարունակող համակցված պոլիմերները էլեկտրական հաղորդիչ են և ցուցադրում են ֆոտոլյումինեսցենցիայի հատկություններ [1-4]։ Ազո խումբ պարունակող միացություն ստանալու համար մենք փորձարկեցինք մ-ֆենիլենդիամինը և մ-ֆենիլենդիամինի հետ համատեղ։ Փորձարարական մաս։ PMR սպեկտրը գրանցվել է «Mercury 300 Varian NMR» սարքի միջոցով, իսկ լվացքի միջոց `dimethylsulfoxide- ը` որպես լուծիչ։ m-FDA- ն մաքրվել է թորումով (T mel. 63-650 C)։ M-FDA- ի նատրիումի նիտրիտով հետազոտություն - համադրություն m-FDA- ի հետ (1)։ 2.1. 6) մոլային հարաբերությամբ։ 0.5 գ (4.63 մմոլ) m-FDA- ին 7 մլ ջրում և 1.1 մլ 30% աղաթթվով ավելացվել է համապատասխանաբար 2 գ սառույց, 1.1 մլ 30% աղաթթու, ապա դանդաղ `0.672 գ (9.2 մմոլ)։ նատրիումի նիտրիտի լուծարված 6.4 մլ. ջրում, 268 Կ ջերմաստիճանում։ Արդյունքում ստացված դիալիզացված m-FDA լուծույթը դանդաղորեն ավելացվեց 2,1 գ նատրիումի ացետատի և (pH = 5) 3 գ (27,78 մմոլ) m-FDA խառնուրդին 298 K ջերմաստիճանում և խառնվեց 3 ժամ։ Ռեակցիայի խառնուրդը վնասազերծվել է նատրիումի բիկարբոնատով `H pH> 7։ Լուծույթը զտվեց և նստվածքը ջրով լվացվեց չեզոք միջավայրի վրա։ Այնուհետև այն բաժանվեց 0.6251 գ մեթանոլի լուծելի։ (I բարդ) և անլուծելի ՝ 0,03175 գ (բարդ II) մասեր։ Նյութերը չորացնում են 323–343 Կ քաշով և 2 կՊա-ով։ Բաղադրության (I) օքսիդացում պղնձի (II) սուլֆատի ամոնիակի համալիրով։ 0.1846 գ (0.533 մմոլ) ավելացվել է կլոր հատակով շշի մեջ, որը հագեցած է մեխանիկական խառնիչով, 45 ժամ ջրի բաղնիքում խառնվել են 14.5 մլ 50% էթանոլ, 1.8668 գ (մմոլ) պղինձ, 4 մլ 19% ամոնիակ։ Արձագանքման շշի պարունակությունը սառեցվել և զտվել է։ Theտիչի վրա եղած նյութը մի քանի անգամ լվացվեց 4% ամոնիակի լուծույթով, նախքան ֆիլտրի գունաթափումը։ Նյութը լվացվեց քացախաթթվի լուծույթով (3 մլ CH3COOH և 15 մլ H2O), ապա ջրով մինչև չեզոք միջավայր SO4 2 իոնների բացակայություն։ Բաղադրությունը (III) վակուումային եղանակով չորացրվեց և հասավ կայուն քաշի։ Մասամբ լուծված է քացախաթթվի մեջ։ Արդյունքը 0,188 գ է։ Ստացված տվյալների քննարկում։ Համապատասխանաբար կատարվել է MFDA- ի փորձարկում ազոտական ​​թթվով և MFDA- ի հետ համատեղ 1։ 2.1. 6 մոլի հարաբերակցությամբ։ MFDA- ի ավելցուկային ռեակցիայի վերջնական նպատակը ցածր մոլեկուլային քաշի մոդելի միացություն ստանալն էր։ մի կողմից `հստակեցնել համապատասխան պոլիմերի կառուցվածքային խնդիրները, մյուս կողմից` օգտագործել այն որպես մոնոմեր հետագա սինթեզներում։ Արդեն ցույց է տրվել [13], որ փորձելով PFDA հետ MFDA1- ի հետ։ 2, 1 Ազոն միավորելով 1-ի մոլային հարաբերության հետ, ստացվում է ազո-խմբեր պարունակող հաղորդիչ պոլիմեր (Նկար 2)։ Նկար 2 Այնուամենայնիվ, ըստ ստացված PMR սպեկտրոսկոպիայի տվյալների, պոլիմերի կառուցվածքում օրթո-ամինո խմբերը օրթո-ուժեղացվում են ՝ կազմելով դիհիդրոբենզենտրիազոլի ցիկլեր (Նկար 3) [13]։ Նկար 3 Հետևանքն այն է, որ MFDA զննումով ստացված օլիգոմերները MFDA- ի հետ միաձուլման արդյունքում կարող են հետաքրքրել ինչպես կառուցվածքային հստակեցմանը, այնպես էլ կառուցվածքում ամինո ֆունկցիոնալ խմբերի համար `հետագա սինթեզում օգտագործելու համար։ Նատրիումի նիտրիտով MFDA1- ով։ 2.1. 6-մոլանոց MFDA վերլուծության արդյունքում ստացվել է մեթանոլի անլուծելի խմբակցությունների համադրություն։ PMR սպեկտրոսկոպիկ ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ մեթանոլի լուծվող ֆրակցիան FDA- ի հարմարեցուցիչն է `զուգորդված ազո խմբերի (I) և անլուծելի խմբակցությունում` մեթանոլի, որը լուծելի է DMFA- ում (պենտամեր (II), Նկար 4)։ Նկար 4. Տրիմերներ (I) և պենտամերներ (II) զուգորդված MFDA- ի ազո-խմբերի հետ Բենզետրիազոլի խմբեր պարունակող միացություն ստանալու համար կատարվել է նյութի օքսիդացում պղնձով (I) (Նկար 5)։ Նկար 5. (I) Նյութի օքսիդացումից ստացված ենթադրյալ միացությունը։ Այնուամենայնիվ, ռեակցիան առաջացրեց անլուծելի միացություն օրգանական լուծիչներում։ Ենթադրվում է, որ միջմոլեկուլային փոխազդեցությունները առաջացրել են բենզենտրիազոլի ցիկլեր, ինչի արդյունքում առաջացել է պոլիմեր։ Պղնձի առկայությունը ստուգվել է ռենտգենյան կառուցվածքային վերլուծության միջոցով `բացառելու բարդ ձվերի առաջացումը։ Պղինձ չի հայտնաբերվել։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Պոլիմերներ։ Պատրաստում և օպտոէլեկտրական հատկություններ, J. Optoelect։ Ադվ. Mater., 2000, Շուշաննա Վարդանյան, Ռանուշ Դուրգարյան AZO ԽՈՒՄԲԻ ՈՐՈՇ ՕԼԻԳՈՄԵՐՆԵՐԻ ԱՆTHԿԱՈՒՄ ՝ ներառյալ հետազոտությունները Հիմնաբառեր. Բենզետրիազոլ, մ-ֆենիլենդիամին, փորձարկում, համադրություն։

example2207

example2207

Հայոց ցեղասպանության փաստերի հավաքագրման գործում իրենց ուրույն տեղն ունեն տարբեր պետությունների և կազմակերպությունների կողմից այն՝ որպես փաստ ճանաչելու հանգամանքը։ Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին հատկապես արդիական է դարձել ցեղասպանության ճանաչման գործընթացի քննությունը։ Հոդվածում մասնավորապես ուսումնասիրվում է Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման էությունը, պետությունների կողմից Հայոց ցեղասպանության խորհրդարանական ճանաչման իրավական նշանակությունը, և թե որքանով են դրանք պարտադիր կատարման համար։ Բացի այդ, անդրադարձ է կատարվում միջազգային կազմակերպությունների կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչմանը և դրանց իրավական նշանակությանը։ Հոդվածի վերջում անդրադարձ է կատարվում Մարդու Իրավունքների Եվրոպական Դատարանի կողմից քննվող «Փերինչեքն ընդդեմ Շվեյցարիայի» գործին, որի արդյունքից էլ մեծապես կախված է Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործընթացի հետագա ընթացքը։

ՀԱՅՈ ԵԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԻERNԱԳԱՅԻՆ ECԱՆԱՉՄԱՆ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՀԱՍՏԱՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Տարբեր պետությունների և կազմակերպությունների կողմից այն փաստ ճանաչելու հանգամանքը հատուկ տեղ է զբաղեցնում Հայոց ցեղասպանության մասին փաստերի հավաքագրման մեջ։ Այս տեսանկյունից հնարավոր է հասկանալ Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործընթացի էությունը, փորձել ուսումնասիրել դրա նշանակությունն ու իրավական նշանակությունը։ Առաջին հերթին եկեք հասկանանք, թե որն է ցեղասպանության միջազգային ճանաչումը։ Այն ենթադրում է ցեղասպանության փաստի ճանաչում պետական ​​բարձրագույն մարմինների `օրենսդիր, գործադիր, դատական, համապատասխան միջազգային իրավասու մարմինների կողմից` տարբեր միջազգային կառույցների կողմից։ Մինչ այժմ Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչել են 23 պետություններ, մի շարք միջազգային միջկառավարական հասարակական կազմակերպություններ, պետական ​​ինքնակառավարման մարմիններ և քաղաքային խորհուրդներ։ Մինչ օրս Հայոց ցեղասպանության ճանաչման հարցը տարբեր պետությունների կողմից խորհրդարանական ճանաչման ճանապարհին է։ Իրավական տեսանկյունից, հատկապես կարևոր է, թե արդյոք այս ճանաչումները ունենան օրենքի ուժ, ստեղծում են պարտավորություններ ցեղասպան պետության համար, և որքանով է դրանց կիրառումը պարտադիր։ Ներկայումս պետությունները Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչել են հիմնականում օրենսդիր մարմնի հատուկ բանաձևի միջոցով։ Նման ճանաչումը երբեմն լուրջ տարաձայնություններ է առաջացնում երկրի օրենսդիր «գործադիր ուժերի» միջեւ։ Օրինակ, Շվեդիայի խորհրդարանը 2010 թ. Ընդունեց բանաձեւ Օսմանյան կայսրությունում հայերի և ասորիների ցեղասպանության մասին Պոնտոսի հույների դեմ։ Ի պատասխան ՝ Շվեդիայի վարչապետն ու արտգործնախարարը հայտարարություն են տարածել ՝ ներողություն խնդրելով օրենսդիր մարմնի ընդունած բանաձեւի համար։ Ավելին, Շվեդիայի արտգործնախարարը շվեդական թուրքական համայնքին խորհուրդ տվեց մեծ ջանքեր գործադրել այս որոշումը ձախողելու համար 2։ Գրեթե նույն իրավիճակն էր Գերմանիայում, երբ օրենսդիր մարմինը ընդունեց Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչող բանաձև, և Արտաքին գործերի նախարարությունը, չցանկանալով մեկնաբանել այս որոշումը, Դաշնային կառավարության անունից հայտարարեց, որ հարցը հայ-բնագավառում է։ Թուրքիայի երկկողմ հարաբերությունները. Նման իրավիճակներ եղել են նաև միջազգային միջկառավարական կազմակերպություններում։ Օրինակ ՝ Եվրախորհրդարանը 1987 թ. Թուրքիային կոչ է արել ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը 3 ՝ այն համարելով ԵՄ անդամակցության հավանական նախապայման. Եվրահանձնաժողովը, ԵՄ գործադիր մարմինը, երբեք չի ընդունել այս օրենսդրական պահանջները. չի օգտագործել Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը որպես Թուրքիայի անդամակցության նախապայման 4։ 1 Քոչարյան Վ., Հայոց ցեղասպանությունը միջազգային իրավական փաստաթղթերում, Երեւան, 2014, էջ. 47 2 Հոֆման Թ., Cեղասպանության սառը դեպքեր։ Օրենսդիր մարմինների կողմից Genocideեղասպանության ճանաչման իմաստն ու սահմանները, էջ 73-74.4 Տե՛ս Theեղասպանության հանցագործություն։ Կանխարգելում, դատապարտում և հետևանքների վերացում, միջազգային գիտաժողովի նյութեր. Մինչ այժմ միայն երեք պետություններ են ամրագրել Հայոց ցեղասպանության ճանաչման փաստը։ Դրանք են ՝ Ֆրանսիա / 2001/1, Ուրուգվայ / 2004/2, Արգենտինա / 2006/3։ Այս առումով անհրաժեշտ է հստակ տարբերակել բանաձևերը և օրենքները, քանի որ նահանգի օրենսդիր մարմնի կողմից ընդունված օրենքները պարտադիր են կատարման համար, իսկ խորհրդարանական բանաձևերը պարզապես խորհրդատվական բնույթ ունեն, այսինքն ՝ չունեն պարտադիր ուժ։ Շվեյցարիան, Սլովակիան և Հունաստանը օրենքներ են ընդունել, որոնք քրեականացնում են Հայոց ցեղասպանության, այդ թվում `Հայոց ցեղասպանության ժխտումը։ Բելգիայում, Շվեդիայում, քրեական պատասխանատվություն կա ցեղասպանության ժխտման համար (45000 եվրո տուգանք, մինչև մեկ տարի ազատազրկում)։ France 2006 և 2011 Սենատը ընդունեց Հայոց ցեղասպանության ժխտումը քրեականացնող օրինագծեր, իսկ 2012-ին այն դարձավ օրենք, բայց Սահմանադրական դատարանն այդ օրենքը ճանաչեց հակասահմանադրական 4։ Ուսումնասիրելով պետությունների կողմից Հայոց ցեղասպանության պետական ​​ճանաչման գործընթացը, հատկապես իրավական տեսանկյունից, հնարավոր են Թուրքիայի պատասխանատվության, նրա իրավահաջորդության, փոխհատուցման և այլ առանցքային հարցերի հետ կապված կետերը։ Նշենք, որ պետության ճանաչման բանաձևերում նման կետեր գրեթե չկան. Հայոց ցեղասպանությունը հիմնականում արձանագրվում է, խոսվում է զոհերի թվի մասին, ապրիլի 24-ը հայտարարվում է որպես Genocideեղասպանության հիշատակի օր 5։ Նման որոշումներն իրավաբանորեն բավարար չեն, դրանք Թուրքիայի համար իրավական պարտավորություն չեն ենթադրում։ Ի տարբերություն Հայոց ցեղասպանության խորհրդարանական ճանաչման որոշումների վերաբերյալ պետությունների զսպվածության, միջազգային կազմակերպությունների որոշումներն ավելի հստակ պարունակում են մի շարք կոնկրետ ձևակերպումներ։ Առաջին հերթին հարկ է նշել, որ այդ որոշումները, բացի զոհերի թվի, կատարման ժամանակահատվածի և այլ փաստերի մասին նշելուց, պարունակում են հստակ հայտարարություններ Թուրքիայի իրավահաջորդության մասին 6։ Թուրքիայի Հանրապետությունը Օսմանյան կայսրության իրավահաջորդ համարելը կարևոր քայլ է, քանի որ Թուրքիայի իշխանությունները մինչ օրս հերքում են ոչ միայն Հայոց ցեղասպանության փաստը, այլ նաև Օսմանյան կայսրության իրավահաջորդ հանդիսանալու փաստը ՝ պնդելով, որ իրենք չի կարող պատասխանատվություն կրել Օսմանյան կայսրությունում տեղի ունեցած ցեղասպանության համար։ Հաջորդը Թուրքիայի Հանրապետության պատասխանատվության հարցն է։ Այստեղ, ի տարբերություն պետության ճանաչման մասին որոշումների, միջազգային կազմակերպությունների որոշումներում շատ հստակ արծարծվում է Թուրքիայի պատասխանատվության հարցը։ Բացի այդ, քննարկվում է նյութական և բարոյական փոխհատուցման հարցը 7։ Այնուամենայնիվ, եթե Հայոց ցեղասպանության ճանաչման մասին պետությունների կողմից ընդունված օրենքները առնվազն պարտադիր են այդ երկրի տարածքում կատարման համար, ապա միջազգային կազմակերպությունների կողմից ընդունված որոշումները կրում են միայն խորհրդատվական բնույթ։ Ի վերջո, մենք կցանկանայինք անդրադառնալ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի կողմից Փերինչեքն ընդդեմ Շվեյցարիայի գործի քննությանը 8։ Դա շատ կարևոր է, քանի որ կարելի է ասել, որ Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործընթացի հետագա ճակատագիրը կախված է այս գործի ընթացքից։ 1 Բարսեղյան Լ., Ֆրանսիան աշխարհում առաջին երկիրն է, որը օրենքով ճանաչեց Հայոց ցեղասպանությունը, Երեւան, 2002, էջ 179-244։ 2 Տե՛ս Քոչարյան Վ., Էջ 35։ 3 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 45։ 4 Սասունյան Հ., Հունաստան։ Հայոց ցեղասպանության ժխտումը քրեականացնող երրորդ երկիր, 16.09.2014 թ., Հասանելի է http։ //asbarez.com/127003/ Հունաստանի-երրորդ-երկիրը -Հայաստանի-ocideեղասպանության քրեական պատասխանատվությունը քրեականացնելու համար 5 Տե՛ս Բարսեղյան Լ., Հայոց ցեղասպանությունը։ Համաշխարհային տերությունները, ազգային խորհրդարանները, միջազգային կազմակերպությունները դատապարտում և ճանաչում են։ 6 Բարսեղյան Լ., Միջազգային համայնքը դատապարտում է Հայոց ցեղասպանությունը, Եր., 1998, Հայոց ցեղասպանության դատապարտում միջազգային կազմակերպությունների կողմից, Երևան, 1999։ 7 Տե՛ս Քոչարյան Վ., Հայոց ցեղասպանությունը միջազգային իրավական փաստաթղթերում, Բարսեղյան Լ., Հայոց ցեղասպանություն։ համաշխարհային տերությունները, ազգային խորհրդարանները և միջազգային կազմակերպությունները դատապարտում են նրա ճանաչումը։ 8 Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան, PERİNÇEK ընդդեմ Շվեյցարիայի գործ, հասանելի է http։ Նախ նշենք, որ Դողու Փերինչեքը Թուրքիայի բանվորական կուսակցության նախագահն է։ 2005 1922 թ. Մայիսի 7-ին և համապատասխանաբար սեպտեմբերի 18-ին Լոզանում, Օֆֆիկոնում և Կոնիզում նա մասնակցեց տարբեր գիտաժողովների, որոնց ընթացքում նա հրապարակավ հերքեց 1915 թ. Հաջորդ տարիներին Օսմանյան կայսրությունում հայ ժողովրդի նկատմամբ ցեղասպանության որևէ փաստի առկայությունը։ Նա Հայոց ցեղասպանության գաղափարը անվանեց «միջազգային սուտ» 1։ Այդ պատճառով Լոզանի շրջանային դատարանը 2007 թ. Նա մեղավոր էր ճանաչվել ռասայական խտրականության մեջ `Շվեյցարիայի քրեական օրենսգրքի 261 4 4 (4) հոդվածի համաձայն և դատապարտվել տուգանքի 100 շվեյցարական ֆրանկ օրեկան 90 օրվա ընթացքում։ Դրանից հետո Դողու Փերինչեքը բողոքարկեց դատարանի որոշումը ավելի բարձր ատյաններում ՝ սպառելով կենցաղային բոլոր միջոցները։ հուլիսի 10-ին դատական ​​հայց է ներկայացրել Շվեյցարիայի դեմ `պնդելով, որ Շվեյցարիայի դատարանները խախտել են Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածը (խոսքի ազատությունը), 7-րդ հոդվածը (պատժամիջոցը հիմնված է միայն օրենքի վրա), ինչպես նաև դրա երաշխավորումը մի շարք հոդվածներով։ այլ հոդվածներ։ իրավունքները Նա, մասնավորապես, վիճարկեց Շվեյցարիայի քրեական օրենսգրքի 261-րդ հոդվածի 4-րդ մասը `այն գնահատելով որպես անբավարար կանխատեսելի, իսկ դատավճիռը` անօրինական 2։ ՄԻԵԴ-ը 2013 թ. Փերինչեքն ընդդեմ Շվեյցարիայի 1915 թ. Դեկտեմբերի 17-ին կայացված դատավճռում բավարարեց Փերինչեքի այն պնդումը, որ Շվեյցարիան խախտել է Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածը ՝ իր որոշման մեջ նշելով, որ Փերինչեքի 1915 թ. Քրեական դատավճիռը։ արդարացված չէր հերքել հայ ժողովրդի նկատմամբ կատարված վայրագությունները »։ Ըստ ՄԻԵԴ-ի ՝ Շվեյցարիայի քրեական օրենսգրքի 261-րդ հոդվածը պարունակում է խոսքի ազատության սահմանափակող տարրեր։ Այստեղ պետք է ուշադրություն դարձնել այն փաստի վրա, որ Դատարանն իր որոշման մեջ վկայակոչեց Հայոց ցեղասպանության փաստը ճանաչած պետությունները, մյուս կողմից վկայակոչեց այն պետությունները, որտեղ ցեղասպանությունների գոյության ժխտումը պատժող օրենքը հակասահմանադրական էր համարվում 4։ Դրանով դատարանը փորձեց շեշտել պետական ​​մարմինների երկիմաստ վերաբերմունքը Հայոց ցեղասպանության խնդրի նկատմամբ։ Բարեբախտաբար, 2014 թ. 2014 թ. Մարտի 17-ին Շվեյցարիայի իշխանությունները բողոքարկեցին Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի վերը նշված որոշումը։ Հունիսի 2-ին ՄԻԵԴ-ը որոշում կայացրեց վարույթ ընդունելու մասին։ Դատական ​​նիստը տեղի ունեցավ 2015 թ. Հունվարի 28-ին, որում, ինչպես գիտենք, Հայաստանը ներգրավված էր որպես երրորդ կողմ 5։ Մեր կարծիքով, այս դատավճռից շատ բան է կախված, քանի որ Փերինչեքում կայացված դատավճիռը լրջորեն կխաթարի Հայոց ցեղասպանության ժխտումը քրեականացնելու գործընթացը։ Լիլիթ Հայրապետյան ՀԱՅՈ ԵOCԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԻERNԱԳԱՅԻՆ ECԱՆԱՉՄԱՆ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԱՍՊԵԿՏՆԵՐ Հիմնաբառեր. Հայոց ցեղասպանություն, ճանաչում, իրավական նշանակություն, Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան։

example1201

example1201

Մոտակա դաշտային միկրոալիքային միկրոզոնդի (ՄԴՄՄ՝ near-field microwave microprobe - NFMM) օգնությամբ դիտարկվել է ջրային լուծույթում գլյուկոզայի խտությունն` առանց հպման և ներթափանցման։ Մեծ բարորակությամբ դիէլեկտրիկական ռեզոնատորով ՄԴՄՄ-ն թույլ է տալիս գրանցել գլյուկոզի խտության փոփոխությամբ պայմանավորված լուծույթի դիէլեկտրական թափանցելիությունների փոփոխությունն անդրադարձման S11 գործակիցների չափման միջոցով 4․5 ԳՀց աշխատանքային հաճախության համար։ Փորձերի արդյունքում ստացվել է գլյուկոզի նվազագույն խտության չափման 0.5 մգ/մլ հնարավորություն։ ՄԴՄՄ մեթոդը կարող է օգտագործվել գլյուկոզի անընդհատ մշտադիտարկման նպատակով։

ԳԼՈՒԿՈԶԻ ԽՏՈՒԹՅԱՆ ԱՆԸՆԴՀԱՏ ՄՇՏԱԴԻՏԱՐԿՈՒՄԸ ՄԻԿՐՈԱԼԻՔԱՅԻՆԵՂԱՆԱԿՈՎ21-րդ դարում բարձր զգայունությամբ և ճշգրիտ կենսասենսորների մեծ պահանջարկ կա ինչպես կլինիկական մշտադիտարկման ու կենսաբանական հետազոտություններում, այնպես էլ սննդի արդյունաբերությունում։ Գլյուկոզի կենսասենսորներըզարգացման ընթացքում ընդունել են մի քանի ձևեր, որոնք հիմնված են աշխատանքի՝ էլեկտրաքիմիական, օպտիկական, պիզոէլեկտրական, ջերմային կամ մեխանիկական սկզբունքների վրա [1]։ Լուծույթում գլյուկոզի խտությունն ավելի լավ բնութագրելու համար սովորականմեթոդների փոխարեն օգտագործվել է առանց հպման և ներթափանցման մոտակադաշտային միկրոալիքային միկրոզոնդով (ՄԴՄՄ՝ near-field microwave microprobe NFMM) գնահատման հնարավորությունը։ Բարձր զգայունությամբ ՄԴՄՄ-ն մշակվել էմիկրոալիքային և միլիմետրային տիրույթի չափումների համար, որի կարևոր ունակությունը գլյուկոզի ջրային լուծույթում առանց թափանցման և հպման գլյուկոզիէլեկտրամագնիսական հատկությունների, մասնավորապես՝ գլյուկոզի խտությանորոշումն է [2]։ Գլյուկոզի խտության անընդհատ մշտադիտարկումը կարևոր նշանակություն ունի կլինիկական առումով։ Այս աշխատանքում գլյուկոզի խտության մոնիթորինգն իրականցվել է ՄԴՄՄ եղանակով։ ՄԴՄՄ գլյուկոզի կենսասենսորը կազմվածէ մեծ բարորակությամբ դիէլեկտրիկական ռեզոնատորից, որին միացված է մետաղական սրածայր զոնդը՝ համալրված համապատասխանաբար 4․5 ԳՀց աշխատանքային հաճախությունյան համար [3]։ Գլյուկոզի խտության փոփոխությամբ պայմանավորված՝ լուծույթի դիէլեկտրական թափանցելիությունների փոփոխությունը ուսումնասիրվել է ռեզոնատորի միքրոալիքային անդրադարձման S11 գործակիցների չափման միջոցով։ Փորձերի արդյունքում ստացվել է գլյուկոզի նվազագույն խտությանչափման 0.5 մգ/մլ հնարավորություն։ Տեսություն. Աշխատանքում ուսումնասիրվել է ապակե տակդիր - գլյուկոզի ջրային լուծույթ - օդ երեք միջավայրերով համակարգը։ Երևույթի աշխատանքի սկզբունքըկարելի է բացատրել հարթ ալիքի մոդելով [4]։ S11 անդրադարձման գործակցիմեծությունը միջավայի ալիքային դիմադրությամբ մեկնաբանվում է հետևյալ կերպ`որտեղ S11-ը միկրոալիքային անդրադարձման գործակիցն է, Z0-ն՝ զոնդի ծայրիկոմպլեքս ալիքային դիմադրությունը, Z0=Z0 I, Zin-ը՝ համակարգի մուտքայինկոմպլեքս ալիքային դիմադրությունը, որը կարելի է գրել հետևյալ տեսքով`որտեղ KS-ը տակդիրի ալիքային վեկտորն է (103 մ-1, εS=5, 2 ԳՀց-ի դեպքում), t(cid։ 2911)-ն՝ համապատասխանաբար օդի ալիքային դիմադրությունն (377 օհմ) ու ալիքայինվեկտորն (46 m-1, 2 ԳՀց-ի դեպքում)։ (2) և (3) արտահայտություններից մուտքայինկոմպլեքս դիմադրության համար կարելի է գրել`որտեղ ε(cid։ 2917) -ն գլյուկոզի դիէլեկտրիկ թափանցելիությունն է։ (1) հավասարությունըկունենա հետևյալ վերջնական տեսքը`կոմպլեքս դիմադրությունը կարգավորվում է Z(cid։ Չափուների և տեսական հաշվարկները լավ համընկնում են, երբ զոնդի ծայրիԱյսպիսով, երբ գլյուկոզի խտությունը մեծանում է, անդրադարձման գործակիցը նվազում է՝ համաձայն (4) և (5) արտահայտությունների։ Դիէլեկտրիկ թափանցելիությանկախվածությունը լուծույթում գլյուկոզի խտությունից գծային է և հաճախ արտահայտվում է δ մոլյար աճով։ Գլյուկոզի ջրայինլուծույթի հարաբերականդիէլեկտրական թափանցելիությունը կարելի է գրել`որտեղ ε(cid։ 4593)՝ դիէլեկտրական թափանցելիության աճը՝ իրական և կեղծմասերի համար, երբ գլյուկոզի խտությունը մեծանում է մեկ միավորով (δ(cid։ Սարքի փորձարարական սխեման․ Փորձի ընթացքում օգտագործված ՄԴՄՄի փորձարարական հիմնական սխեման պատկերված է Նկար 1-ում։ Գլյուկոզիկենսասենսորը կազմված է մեծ բարորակություններով դիէլեկտրիկական ռեզոնատորից, որը միացված է զոնդի ծայրին։ Օգտագործելով կամերտոնով հետադարձ կապիհամակարգը՝ զոնդ-նմուշ հեռավորությունը կարգավորվում է գլյուկոզի լուծույթիմակերևույթից` մոտ 0.5 մկմ հեռավորության վրա։ Փորձում օգտագործած ոսկեծայրզոնդի տրամագիծը 50 մկմ է և ամրացված է կամերտոնի ոտքերից մեկին։ 20 մկլծավալով տարբեր խտություններով գլյուկոզի լուծույթով նմուշները տեղադրվում ենեռաչափ հարթակի վրա։ Գլյուկոզի խտությունների փոփոխումները որոշելու համարչափվել է միկրոալիքային ռեզոնատորի S11 անդրադարձման գործակիցը 4.5 ԳՀցռեզոնանսային հաճախության դեպքում։ Նկար 1․ ՄԴՄՄ բլոկ սխեման, որը օգտագործվում է տվյալ հետազոտությունում։ Բոլոր հետազոտություններն իրականացվել են 25 0C ջերմաստիճանում։ Օգտագործվել է TE01 մոդը, որի համար ռեզոնատորի չբեռնավորված բարորակությունը24000 է։ S11 անդրադարձման գործակիցների չափման համար օգտագործվել էցանցային վարլուծիչ։ Կիրառությունները․ Նկար 2-ում պատկերված է գլյուկոզի խտությունով` միկրոալիքային անդրադարձման գործակցի կախումը թորած ջրից` մինջև 300 մգ/մլ՝ 50մգ/մլ քայլով փոփոխելու դեպքում։ Գլյուկոզի խտությունը ավելացման դեպքումդիտարկվում է միկրոալիքային ռեզոնատորների S11 անդրադարձման գործակցի աճ։ Նկար 2․ S11 միկրոալիքային անդրադարձման գործակցի կախվածությունըհաճախությունից՝ (a) թորած ջուր, գլյուկազի լուծույթ՝ (b) 50 մգ/մլ, (c) 100 մգ/մլ, (d) 150 մգ/մլ,(e) 200 մգ/մլ, (f) 250 մգ/մլ, և (g) 300մգ/մլ խտություններով։ Միկրոալիքային անդրադարձման S11 գործակցի փոփոխությունը պայմանավորված է գլյուկոզի լուծույթի դիէլեկտրիկական թափանցելիության փոփոխությամբ։ Նկար 3-ում բերված է միկրոալիքային անդրադարձման S11 գործակցի գլյուկոզիխտությունից կախվածության վարքը։ Թորած ջրի դեպքում S11-ի արժեքը -52 դբ է։ Գլյուկոզի խտության մեծացմանը զուգընթաց մեծացել է դիէլեկտրիկ թափանցելիությունը, հետևաբար նաև՝ անդրադարձման գործակիցը։ Անդրադարձման S11գործակիցը թորած ջրում ունի նվազագույն արժեք։ Նկար 3․ Միկրոալիքային անդրադարձման S11 գործակցի կախվածությունը գլյուկոզիխտությունից։ Անդրադարձման գործակցի առավելագույն արժեքը նկատվել է գլյուկոզի առավելագույն խտությամբ նմուշի դեպքում, այսինքն՝ 300 մգ/մլ։ Գլյուկոզի զգայունությունը բնութագրելու համար չափվել է S11 գործակիցը ցածր խտություններիդեպքում` մինչև 5 մգ/մլ՝ 0.5 մգ/մլ միջակայքով։ Լուծույթների դիէլեկտրականթափանցելիությունների մեծացման հետևանքով անդրադարձման S11 գործակցիինտենսիվությունն աճել է (ինչպես որ սպասվում էր)։ Եզրակացություն. Ստացված արդյունքները ցույց են տալիս, որ միկրոալիքայինռեզոնատորի S11 անդրադարձման գործակիցը 4.5 ԳՀց ռեզոնանսային հաճախության դեպքում միանշանակ կախված է լուծույթում գլյուկոզի խտությունից, իսկ ՄԴՄՄմեթոդը կարող է օգտագործվել գլյուկոզի անընդհատ մշտադիտարկման նպատակով։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆResonator Biosensor for Aqueous Glucose Solution, Rev. Sci. Instrum, 2008, 79։ 086107.Հովհաննիսյան ԲաբկենԳԼՅՈՒԿՈԶԻ ԽՏՈՒԹՅԱՆ ԱՆԸՆԴՀԱՏ ՄՇՏԱԴԻՏԱՐԿՈՒՄ ՄԻՔՐՈԱԼԻՔԱՅԻՆԲանալի բառեր՝ գլյուկոզ, միկրոալիքային մանրադիտակ, անդրադարձմանԵՂԱՆԱԿՈՎգործակից, ալիքային դիմադրություն։

example1895

example1895

Հոդվածի նպատակն է ուսումնասիրել ՀՀ Սահմանադրությամբ ամրագրված բավարար կենսամակարդակի իրավունքի իրացման հնարավորությունները ՀՀ սոցիալական քաղաքականության համատեքստում։ Ուսումնասիրվել են սոցիալական աջակցության, զբաղվածության և կենսաթոշակային ապահովության ոլորտներում նպատակների և գերակայությունների ուղղվածությունը վերջին տարիների ընթացքում։ Ուսումնասիրության արդյունքում պարզ է դարձել, որ ՀՀ-ում անցում է կատարվում պասիվ սոցիալական քաղաքականությունից ակտիվ քաղաքականության, որտեղ շեշտադրվում են մարդու պոտենցիալի բացահայտումն ու օգտագործումը, ինչպես նաև անձի հնարավորությունների ընդլայնումը։ Սա նշանակում է, որ ՀՀ կողմից նույնպես գիտակցվել է այն փաստը, որ բնակչությանը կարելի է ապահովել բավարար կենսամակարդակով, եթե հիմնվենք մարդկային զարգացման վրա։

ՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ ՔԱICԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄ ՀՆԱՐԱՎՈՐ ԿՅԱՆՔԻ ԿՈANDՄԻ R ԻՐԱՎՈՒՆՔ մարդկության պատմության մեջ դժվար է գտնել մի հասարակություն, որտեղ անհավասարություն գոյություն չուներ։ Բայց կարելի է պնդել, որ անհավասարությունը բերում է փոփոխության պահանջի, որը արձագանք գտավ մարդու իրավունքների պաշտպանության ոլորտում։ Բավարար կենսամակարդակի իրավունքի զարգացումը այդ պահանջներից մեկի բավարարման արդյունք էր։ Առաջին անգամն էր, որ բրիտանական արհմիությունները հանդես եկան այս պահանջով։ Վերջինս 1870-ական թթ. Նրանք պայքարում էին աշխատողների իրավունքների համար ՝ պահանջելով, որ գործատուները նվազագույն աշխատավարձը մոտեցնեն արժանապատիվ կենսամակարդակին։ Այս ժամանակահատվածում կենսամակարդակի վերաբերյալ ուսումնասիրություններ սկսվեցին և շարունակվում են մինչ օրս, որոնց հիմնական խնդիրն է որոշել բավարար կենսամակարդակի սահմանը։ Գոյություն ունեցող մոտեցումները բավականին տարբեր են։ Մի դեպքում հաշվի է առնվում միայն նյութական անվտանգությունը, մյուս դեպքում ընդգծվում է հասարակական կյանքում մարդկային ներգրավվածության մակարդակը։ Կենսամակարդակի ուսումնասիրության վրա էական ազդեցություն ունեցավ մարդու իրավունքների դասավանդումը։ Այս ազդեցության ելակետ կարելի է համարել ՄԱԿ-ի կողմից ընդունված Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի 25-րդ հոդվածը, որում ասվում է. «Յուրաքանչյուր ոք ունի իր ընտանիքի առողջության և բարեկեցության համար բավարար կենսամակարդակի իրավունք, ներառյալ սնունդը։ , հագուստ, բնակարան, առողջապահություն և հիմնական սոցիալական ծառայություններ, ինչպես նաև գործազրկության, հիվանդության, այրիության, ծերության կամ իր կամքով ցանկացած այլ գոյության իրավունք, եթե անհրաժեշտ են միջոցներ »։ Հռչակվեց վեհ նպատակ այն աշխարհի ստեղծումը, որտեղ մարդիկ կվայելեին խոսքի և հավատքի ազատությունը և զերծ կլինեին վախից և կարիքից։ Այս դրույթի իրականացման պայմաններից մեկը արտահայտված է Հռչակագրի 25-րդ հոդվածում։ Ավելի ուշ ՄԱԿ-ը նույնպես անդրադարձավ բավարար կենսամակարդակի ապահովման խնդրին։ 1978-ին ՄԱԿ-ի փորձագիտական ​​խմբի կողմից մշակվել է ցուցանիշների համակարգ, որն այժմ օգտագործվում է միջազգային մակարդակում `բավարար կենսամակարդակի մակարդակը որոշելու համար։ Այն ներառում է ցուցանիշների 12 հիմնական խմբեր .1. Birthնելիության մակարդակ, մահացություն այլ ժողովրդագրական բնութագրեր, 2. Սանիտարահիգիենիկ կենսապայմաններ, 3. Սննդամթերքի սպառում, 4. Բնակարանային պայմաններ, 5. Կրթություն և մշակույթ, 1 Դոբրենյակով Վ., Կրավչենկո Ա., Սոցիոլոգիա, Մոսկվա, 2001, էջ 350։ 6. Աշխատանքային պայմաններ, 7. Բնակչության եկամուտներ և ծախսեր, 8. Կյանքի և սպառման գներ, 9. Տրանսպորտ, 10. Հանգստի կազմակերպում, 11. Սոցիալական ապահովություն, 12. Մարդու ազատություն։ Սրանք կյանքի այն ասպեկտներն են, որոնք մեծապես որոշում են հասարակության մեջ մարդու գործելու ունակության աստիճանը։ Ավելին, 1990 թ.-ին «Մարդկային զարգացման ինդեքս» վարկանիշային հետազոտության շրջանակներում, որն իրականացվել է 2007 թվականից, ֆինանսական հնարավորությունները դիտարկվել են որպես մարդկային զարգացման միջոց, իսկ մարդկային զարգացումը մեկնաբանվել է որպես մարդկային կարողությունների ընդլայնման գործընթաց 1։ Նշված գործողություններն իրականացվել են միջազգային մակարդակով։ Փորձենք նրանց նայել բավարար կենսամակարդակի իրավունքի էությունը բացատրելու տեսանկյունից։ Բավարար կենսամակարդակի իրավունքը կարելի է համարել մարդու սոցիալական իրավունքների հիմքը։ Մենք ունենք աշխատանքի, սոցիալական ապահովության, կրթության այլ իրավունքներ, բայց որքանո՞վ պետք է իրականացվեն այդ իրավունքները, որտե՞ղ են սկսվում և ավարտվում պետության պարտականությունները։ Այս հարցերի պատասխանը կարելի է գտնել, եթե մենք սահմանենք կյանքի մակարդակը։ 1960-ականների անգլիացի սոցիոլոգ Թ. Մարշալը, շրջանառելով սոցիալական իրավունքներ հասկացությունը, այն սահմանեց որպես իրավունքներ, որոնք քաղաքացին ձեռք է բերում օրենքի ուժով. ՀՀ օրենքի ուժով այն իր յուրաքանչյուր քաղաքացու տրամադրել է մի շարք սոցիալական իրավունքներ, այդ թվում `ՀՀ Սահմանադրության 34-րդ հոդվածում ամրագրված բավարար կենսամակարդակի իրավունք։ «Յուրաքանչյուր ոք ունի իր ընտանիքի համար բավարար կենսամակարդակի, այդ թվում` բնակարանային իրավունք, ինչպես նաև կյանքի պայմանները բարելավելու իրավունք։ Պետությունն անհրաժեշտ միջոցներ է ձեռնարկում այդ իրավունքի իրացման համար։ » Այս դրույթի իրականացումը սոցիալական պետություն դառնալու ձևերից մեկն է, որը նախանշված է ՀՀ Սահմանադրության 1-ին հոդվածում։ Իհարկե, իրավական դաշտը դրանով չի սահմանափակվում, բայց հոդվածի շրջանակներում մենք չենք ներկայացնի օրենքների երկար շղթա ՝ կապված բավարար կենսամակարդակի իրավունքի իրացման հետ։ Մենք կկենտրոնանանք այն հիմնական քայլերի վրա, որոնք ձեռնարկվում են ՀՀ սոցիալական քաղաքականության շրջանակներում `կենսամակարդակի իրավունքի իրացման համար։ Միաժամանակ անհրաժեշտ ենք համարում այդ շղթայից առանձնացնել «Կյանքի նվազագույն ապահովագրության զամբյուղի մասին» ՀՀ կյանքի և կյանքի ապահովագրության նվազագույն բյուջեի մասին օրենքը։ Այս օրենքը բավարար կենսամակարդակի իրավունքի իրացման իրավական հիմքն է։ Օրենքը սահմանում է Հայաստանի Հանրապետությունում կենսապահովման նվազագույն զամբյուղի հաշվարկման և հաստատման, կենսապահովման նվազագույն բյուջեի և պետական ​​սոցիալական քաղաքականության իրականացման հետ կապերը կարգավորելու իրավական հիմքերը։ Օրենքի նպատակն է գնահատել Հայաստանի Հանրապետության բնակչության կենսամիջոցները, պետական ​​սոցիալական քաղաքականության մշակման և իրականացման ընթացքում վերջիններիս արդյունքում ստացված ցուցանիշների օգտագործումը, նվազագույն աշխատավարձի, կենսաթոշակների գնահատում, կրթաթոշակներ, նպաստներ և այլ սոցիալական վճարներ, ինչպես նաև չհարկվող եկամտի չափ։ Այնուամենայնիվ, օրենքի կիրառումը սահմանափակ է, քանի որ Հայաստանի Հանրապետությունում կենսապահովման նվազագույն զամբյուղը դեռ հաստատված չէ։ Արդյունքում, ՀՀ ԱՎSS-ի կողմից իրականացված «Բնակչության ամբողջական հետազոտության» արդյունքները, մասնավորապես `սպառողական զամբյուղի արժեքը, որպես փաստացի հիմք են ընդունվում կառավարության կողմից աշխատավարձերի, կենսաթոշակների և այլնի չափը որոշելու համար։ սոցիալական վճարներ Խոսենք Հայաստանում իրականացվող սոցիալական քաղաքականության մասին։ Տեսնենք, թե ինչ ազդեցություն է ունենում դրա բավարար կենսամակարդակն ապահովելու վրա։ Դեռևս 2003 թ.-ին աղքատության հաղթահարման ուղղությամբ սոցիալական քաղաքականության դերը ուսումնասիրվեց Աղքատության հաղթահարման ռազմավարական ծրագրի շրջանակներում։ Հատուկ ուշադրություն է դարձվում մարդու կյանքում առաջացող սոցիալական ռիսկերին, որպեսզի պետությունը կարողանա կարգավորել, նվազեցնել և կարգավորել այդ ռիսկերը։ Առանձնացված են սոցիալական ռիսկերի պետական ​​կարգավորման երեք հիմնական ոլորտներ `սոցիալական օգնություն, կենսաթոշակներ, սոցիալական այլ ապահովագրություն, զբաղվածություն։ Հետևյալ քայլերը համապատասխան են այդ ոլորտներում. • Պետական ​​նպաստների ոլորտում նպաստառու ընտանիքների հարմարեցումը շատ աղքատ տնային տնտեսություններին, միանգամից վերջ տալ նպաստներին, համակարգի հուսալիության բարձրացում, եկամուտների անապահովության գնահատում ըստ եկամտի, սոցիալական ծառայությունների կողմից ամենաաղքատների հայտնաբերում, միջին նպաստի բարձրացում։ դրույքաչափ • Կենսաթոշակների ոլորտում բարեփոխումների իրականացումը 3 ուղղությամբ. Պարտադիր սոցիալական վճարներ վճարողների թվի ավելացում, վճարների չափի մեծացում և ՀՀ սոցիալական ապահովագրության պետական ​​հիմնադրամի միջոցներից կենսաթոշակառուների շրջանակի սահմանում և հստակեցում։ • unemploymentբաղվածության ոլորտում գործազրկության ապահովագրության դադարեցում, պետական ​​բյուջեից զբաղվածության ծրագրերի ֆինանսավորում, պետական ​​վերապատրաստման դասընթացների փոխարինում պետության կողմից ֆինանսավորվող աշխատանքային ծառայությունների կողմից, գործազրկության նպաստների տրամադրում ավելի կարճ ժամկետներում, ավելի խիստ պայմաններով, աշխատատեղերի ստեղծում 2003-2006թթ. Աղքատության հաղթահարման ռազմավարական փաստաթուղթը զգալի առաջընթաց է գրանցել, հատկապես նյութական աղքատության կրճատման հարցում, սակայն չի կարողացել հասնել կանխատեսվող միջին կենսաթոշակ-աշխատավարձ հարաբերակցությանը, ինչպես նաև մեկ շնչին ընկնող ընտանիքի կանխատեսվող նպաստներին։ Անհրաժեշտ էր վերանայել և որոշ դեպքերում փոփոխել ԱՀՌ-ով սահմանված առաջնահերթությունները։ Արդեն 2008-ին ՀՀ կառավարությունը մշակել է կայուն զարգացման ծրագիր, որի գերակայությունը շարունակում է մնալ աղքատության դեմ պայքարը։ Բնակչության բարեկեցության բարձրացումը, աղքատության հաղթահարումը և ծայրահեղ աղքատության վերացումը կայուն զարգացման ծրագրի հիմնական նպատակներն են։ Ընդհանրապես, դրա դեմ պայքարի հիմնական միջոցը նպատակային սոցիալական քաղաքականությունն է, որի շրջանակներում առավել մեծ ուշադրություն է դարձվում սոցիալական աջակցության, կենսաթոշակների և զբաղվածության ոլորտներին `որպես աղքատության հաղթահարման հիմնական ռազմավարություն։ Ենթադրվում է, որ սոցիալական աջակցության ոլորտում պետք է բարձրացվի աղքատների կենսամակարդակը, բարձրացվի ընտանեկան նպաստների համակարգի արդյունավետությունն ու արդյունավետությունը, որոնք տրամադրվում են երկրում աղքատության և անհավասարության հաղթահարման համար։ Այստեղ առանձնահատկությունն այն է, որ ծրագիրը շեշտում է այն փաստը, որ խոցելի խմբերը ինքնուրույն ներգրավված են տնտեսական կյանքում `որպես աղքատությունից դուրս գալու հնարավոր ելք։ Այստեղ է, որ առաջին անգամ շեշտվում է հնարավորությունների ապահովումը ՝ որպես աղքատության հաղթահարման միջոց, ոչ միայն ֆինանսական աջակցություն։ Առաջնահերթությունների ցանկը ներառում է նաև սոցիալական ծառայությունների մատուցում ինչպես առանձին, այնպես էլ փաթեթի տեսքով, այլընտրանքային ծառայությունների ընդլայնում և այլն։ Րագիրը նպատակ ունի իրականացնել կենսաթոշակային բարեփոխումներ, որոնք կիրականացվեն կենսաթոշակային բաշխման համակարգի պարամետրական փոփոխությունների և կուտակային կենսաթոշակային համակարգի ներդրման միջոցով։ Բարեփոխումները նախատեսում են.  Խստացնել կենսաթոշակ նշանակելու պայմանները, , ել Բարեփոխել արտոնյալ կենցաղի Պարտադիր աշխատանքային հիվանդությունների ապահովագրության համակարգը։ Employmentբաղվածության քաղաքականությունը նախատեսում է զբաղվածության ընդլայնում այնպես, որ կրճատվի աշխատող աղքատների թիվը, այսինքն `ապահովվի պատշաճ զբաղվածություն, որը երաշխավորում է աշխատավարձի բավարար մակարդակ, աշխատանքային պայմաններ, ձևականության աստիճան, ինչպես նաև կենսաթոշակային նվազագույն անվտանգություն։ Ոլորտում իրականացվող քաղաքականության երկու հիմնական ուղղությունները ձևակերպված են հետևյալ կերպ ՝ զբաղվածության և նվազագույն աշխատավարձի հավասարակշռված պաշտպանության քաղաքականություն։ Կայուն զարգացման պլանում վերոհիշյալ նպատակները սոցիալական պաշտպանության ոլորտում էին, որոնք, սակայն, մասամբ իրականացվեցին համաշխարհային ճգնաժամի հետևանքների պատճառով։ Միևնույն ժամանակ պետք է նշել, որ բարեփոխումներ են իրականացվում սոցիալական պաշտպանության գրեթե բոլոր ենթաճյուղերում, որոնք կայուն զարգացման ծրագրի արդյունք են։ Այս բոլոր բարեփոխումները կարելի է բնութագրել որպես անցում պասիվ քաղաքականությունից դեպի ակտիվ քաղաքականություն, որը ենթադրում է բոլոր շահագրգիռ կողմերի ներգրավվածությունը, ինչը հանգեցնում է պետական ​​ռեսուրսների առավել արդյունավետ կառավարման։ Այս անցումն ընդգծում է այն փաստը, որ, ինչպես և ամբողջ աշխարհում, Հայաստանում մեր կենսամակարդակն ապահովելու ուղղությամբ ձեռնարկված քայլերի շրջանակներում, մենք հիմնված ենք մարդու հնարավորությունների ընդլայնման, մարդկային ներուժի հայտնաբերման և օգտագործման վրա։ Թաթիկ Կարապետյան Բավարար իրավունքը ՀՀ սոցիալական քաղաքականության համատեքստում Հիմնաբառեր. Սոցիալական իրավունքներ, կենսամակարդակ, բավարար կենսամակարդակի իրավունք, սոցիալական քաղաքականություն։

example1427

example1427

Աշխատանքում են ներկայացվում հավասարումների հիպերբոլական տիպի վերջավոր տարբերությունների դիֆերենցիալ լուծման մոտեցումները` ըստ բացահայտ տարբերական մեթոդով է բացահայտ տարբերական սխեման սխեմայի։ Ներկայացված նկարագրող և յուրահատկությունները պարզաբանող սխեմատիկ գծագիր։ Դիտարկվում է հոսանքի ուժի որոշման խնդիր, որի լուծումը հանգեցվում է հիպերբոլական տիպի դիֆերենցիալ հավասարման։ Կազմվում է հաշվարկային ծրագիր` ըստ բացահայտ տարբերական սխեմայի, զուգամիտության տեսանկյունից։

Ներածություն Լայնորեն օգտագործվում են հիպերբոլիկ տիպի դիֆերենցիալ հավասարումները [օգտագործվում են [1,2]։ Վերջավոր տատանման խնդիրները տարբերությունների մաթեմատիկական դիֆերենցիալ վերլուծության ամենալայն կիրառվող մեթոդներից են [2-5]։ Այն հատկապես զարգացել է ժամանակակից հաշվողական տեխնոլոգիաների զարգացմանը զուգընթաց [3, 6]։ Ներկայումս լայնորեն օգտագործվում են համակարգչային մաթեմատիկայի հավաքածուները, որոնցում Mathematica- ն հավասարումների (ցանցերի) ֆիզիկայի առաջադեմ մեթոդ է, որը նաև օգտագործվում է որպես բարձրակարգ ծրագրավորման միջավայր [7-14]։ Այս աշխատանքը վերաբերում է հիպերբոլիկ տիպի դիֆերենցիալ հավասարումները վերլուծելու մեթոդին ՝ ըստ ակնհայտ դիֆերենցիալ սխեմայի [2,12]։ Նոր մեթոդաբանական մոտեցումը մեկնաբանում է տարբեր տեսակի հիպերբոլական հավասարումների լուծման գործընթացը `հստակ դիֆերենցիալ սխեմայի ցանցերի միջոցով` դրանք ներկայացնելով համապատասխան սխեմատիկ գծապատկերով։ Այնուհետեւ ընթացիկ ուժի որոշման խնդիրը դիտարկվում է, երբ փոխարինող հոսանքը անցնում է մետաղալարով [2]։ Վերջինը նախ լուծվում է Մաթեմատիկա միջավայրի ստանդարտ միջոցների կիրառմամբ, ապա կազմելով և գործարկելով համապատասխան հաշվարկման սխեմաներ ՝ ըստ ցանցային մեթոդի։ Ուսումնասիրությունն իրականացվում է գործնականության տեսանկյունից և հիմնավորված է ցանցերի մեթոդական բարձր արդյունավետությունը հիպերբոլիկ տիպի դիֆերենցիալ հավասարումների լուծման գործում։ է 2. Հիպերբոլիկ տիպի դիֆերենցիալ հավասարումների պարզեցված դիֆերենցիալ սխեմաների լուծման մեթոդներ։ Ակնհայտ տարբերության սխեման ունի հետևյալ տեսքը [2], որտեղ և տր տրված են արժեքներ, և դա որոշակի գործառույթ է։ Այսինքն ՝ ակնհայտ դիֆերենցիալ սխեմայի դեպքում մենք ունենք գործառույթների արժեքներ ժամանակի առաջին և երկրորդ շերտերում։ Հիպերբոլիկ տիպի դիֆերենցիալ հավասարման հատուկ տիպի համար հարաբերությունը կստանա հետևյալ ձևը [2], որտեղ։ Նկ. 1. սխեմատիկորեն պատկերում է ցանցի հանգույցում ֆունկցիայի արժեքների հաշվարկման գործընթացը ՝ ըստ հստակ սխեմայի։ Նկ. 1. հաջորդականությունը։ Networkանցում համարակալումը կատարվում է ըստ ներքին տիրույթում գործընթացային գործառույթի արժեքների հաշվարկման ՝ ժամանակային շերտերի ուղղությամբ, և յուրաքանչյուր շերտում հաշվարկը կատարվում է համակարգված շերտերի ուղղությամբ ցանցը Դիագրամում կանաչ գույնով ներկված հանգույցները համապատասխանում են դիֆերենցիալ հավասարման վերջնական պայմաններին, այսինքն այն հանգույցներին, որոնցում ֆունկցիայի արժեքներն արդեն հայտնի են ՝ ելնելով խնդրի վիճակից։ Արժեքի վրա ստաց արժեքը ստացվում է ցանցից ըստ բանաձևի ՝ հանգույցներում ֆունկցիայի արժեքների միջոցով։ Նկար. 2-րդ օրինակը ցույց է տալիս ցանցային հանգույցների նմուշ։ Պարզ է դառնում այն ​​դիագրամից, որի միջոցով հանգույցները որոշվում են--ի արժեքը։ u0,0u1,0u2,0u3,0u4,0u5,0u0,1u0,2u0,3u0,4u0,5u1,1u2,1u3,1u4,1u1,2u2,2u2,2u3,2u4,2u4,2u1,3u2,3u3,3u4,3uu 1,4 4u3,4u4,4u1,5u2,5u3,5u4,5u5,5u5,1u5,2u5,3u5,4IIIIIIIVIVVVIVIIVIIIIXXXIXIIXIIIXIVXVXVI Նկար .2.3. Հոսանքի ուժը որոշելու խնդիրը փոխարինող հոսանքով անցնում է մետաղալարով։ Մեկուսացված է փոփոխական հոսանքի երկարությամբ։ Մալուխի ձախ ծայրը մեկուսացված է, իսկ աջ ծայրը `դրա մակերեսից դիմադրությունը և հոսանքի կորուստը այնքան փոքր են, որ հնարավոր է անտեսել։ Գտեք հոսանքի լարերի յուրաքանչյուր կետում ժամանակի ցանկացած պահի, եթե սկզբնական պահին հոսանքը հավասար է 0-ի, նախնական դիմադրությունը տրվում է հիմնավորված։ Լարիբանաձի կողմից [2]։ Նշենք, որ ներկայիս ուժը բավարար է հիպերբոլիկ տիպի-դիֆերենցիալ հավասարման համար։ u0,0u1,0u2,0u3,0u4,0u5,0u0,1u0,2u0,3u0,4u0,5u1,1u2,1u3,1u4,1u1,2u5,5u5,1u5,2u5,3u5,4 Հաշվի առեք ամբողջովին մեկուսացված օմիկական դիմադրությունները, որտեղ մենք կտեսնենք (նկ. ․ 3.)։ Դրանում կամայական կոր գծի կետի դիրքը ով ունի կետի կոր գծային կոորդինատով, մենք կորոշենք, կհամարենք հավասար։ Հանձնարարեք կետը կետից կետ տեղափոխել մեկ միավորի երկարությամբ, ապա լարման անկումը պայմանավորված կլինի դիտարկվող կայքի ինքնալուծմամբ։ ընթացիկ ուժ ընթացիկ. ներուժ Եթե ​​ժամանակ առ ժամանակ 3. Այստեղից մենք ստանում ենք ուր է ինքնադրուժումը։ Նույն կերպ, հոսանքի փոփոխությունը մեկ միավորի երկարության վրա պայմանավորված կլինի այն փաստով, որ հոսանքի մեկ միավորը էլեկտրականորեն ճյուղավորված է հոսանքի կողմից տվյալ կայքում։ Ուրեմն որտեղ է ուժը։ (3) Դիֆերենցիալ հավասարումներից և (4) -ից ստացվում է. Ենթադրենք, որ ժամանակի ցանկացած պահի հոսքը հավասար է 0-ի։ սկզբին inամանակի սկզբնական պահին rt- ը պայմանը բավարարող հայտնի գործառույթ է։ Հեշտ է տեսնել, որ խնդրի լուծումը կարող է լինել դիտարկվող խնդիրների լուծումների համադրություն, այսինքն, իրոք, սահմանային պայմանները բավարարված են, քանի որ արժեքների դեպքում արժեքների դեպքում մենք լուծում ենք ստանում։ Այժմ, երբ մենք արդեն ցույց տվեցինք, որ հոսանքի ուժը բավարարում է տվյալ հիպերբոլական հավասարումը, եկեք կազմենք այն հավասարումը, որը բավարարում են գործառույթները։ և Դա անելու համար վերցրեք հատվածը մետաղալարով երկարությամբ։ Օմիկական ընդմիջումներով սահմանափակված օրենքի համաձայն, երկարության հատվածի վրա լարման անկումը հավասար է պայմանական դիմադրություն ունեցող էլեկտրաշարժիչ ուժերի հանրագումարին և ինքնալուծմամբ ՝ ձևով և սահմանային պայմաններով ձևով։ Խնդիրների լուծում ՝ օգտագործելով Մաթեմատիկայի ստանդարտ միջավայրի գործիքներ։ NDSolve օպերատորը տրամադրվում է Mathematica միջավայրում `մաթեմատիկական ֆիզիկայի դիֆերենցիալ հավասարման լուծման համար։ Լուծեք վերը նշված խնդիրը Mathematica փաթեթի միջոցով և արդյունքները պատկերավոր պատկերացրեք։ Րագրի առաջին տողը ապահովում է մուտքագրման տվյալները, հաջորդ տողերը `հաշվարկման գործընթացը, իսկ վերջին տողը թույլ է տալիս ստացված արդյունքների գրաֆիկական պատկերացում։ Արդյունքում ցուցադրվում է գործառույթին համապատասխան գործառույթը։ Ուրվագիծ-ժամանակ 4. Տարբեր պահերին համապատասխան ֆունկցիայի կորերը ՝ կախված կոորդինատից։ Կոորդինատի ֆիքսված արժեքներին համապատասխան ֆունկցիայի կորերը։ 5. Նկար 6. Այժմ եկեք լուծումը ցուցադրենք տիրույթում։ t0,04t0.070.20.40.60.81.0x0.30.20.10.10.20.3ux, t Նկար 7. ումը Խնդրի լուծումը վերջավոր փոփոխականների մեթոդով, ըստ հստակ սխեմայի։ Բաց դիֆերենցիալ սխեման ունի հետևյալ տեսքը. Որտեղ։ Մաթեմատիկայի միջավայրում վերջավոր տարբերության մեթոդը օգտագործող հաշվարկային ծրագիրը կարող է ներկայացվել հետևյալ կերպ. Արդյունքը ֆունկցիայի համապատասխան մակերես է (Նկար 8.)։ Նկար. 8. Ներկայացնել տարբերության մակերեսները, որոնք համապատասխանում են մեթոդով լուծված սխեմայի վերջնական գործառույթի քայլերին։ 9. networkանցի բաժանման քայլի տարբեր արժեքների առկայության դեպքում մենք գծագրում ենք ժամանակին համապատասխան ժամանակի կորերի գծապատկերներ ՝ կախված կոորդինատից։ Արդյունքը ցանցի բաժանման քայլի տարբեր ակնթարթային արժեքներում ամրագրված համապատասխան ժամանակի կորերի գծապատկեր է ՝ կախված կոորդինատից։ Նկ. 10. Թող լինի ժամանակի տարբեր կետերում գործառույթին համապատասխանող կորերի գծապատկերը `ցանցի բաժանման քայլերի տարբեր արժեքների դեպքում, կախված ֆիքսված կոորդինատից. Նկար 10. 11. Արժեքները Բացահայտ սխեմայի համաձայն բացահայտ տարբերությունների մեծությունների արժեքների և լուծման ընթացքում համապատասխան հարաբերական հավասարումների միջոցով պայմանավորված բաժանումների քանակի և. Համեմատ Վերջնական տարբերությունների մեթոդի արդյունքների համեմատություն արդյունքների հետընտրական լուծման ստանդարտ միջոցների հետ։ Ներկայացնենք խնդրի ճշգրիտ լուծումը և ըստ նույն արդյունքների վերջնական կոորդինատային անհամապատասխանությունների մեթոդի գրաֆիկական համակարգում։ երբ. Նկ .12. NkJ Նկար 12-ը ցույց է տալիս լուծույթի մակերեսը, որը ձեռք է բերվել կանաչ, կանաչ և մաթեմատիկայի փաթեթի ստանդարտ միջոցների միջոցով, և լուծման մակերեսը կարմիրով `ըստ հստակ սխեմայի ՝ վերջավոր տարբերությունների մեթոդի համաձայն 4. Եզրակացություն։ Այսպիսով, կարելի է ասել, որ վերջավոր տարբերությունների (ցանցերի) մեթոդը շարունակում է արդիական մնալ գիտության տարբեր բնագավառների կիրառական լայն տիրույթում։ Վերջավոր տարբերությունների մեթոդը մաթեմատիկական ֆիզիկայի դիֆերենցիալ հավասարումների լուծման մոտավոր մեթոդ է, բայց վերջինս մեծ ճշգրտություն է ապահովում, ինչը հաստատվում է դիտարկված ուսումնասիրության միջոցով։ Ստեղծագործության մեջ նկատվող խնդիրը մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում գործնական տեսանկյունից։ Խնդիրը ընդհանուր պայմանների դեպքում է։ Բացի այդ, հաշվարկային ծրագրերը ոչ միայն ապահովում են նշված մեթոդներով խնդրի լուծման հաշվարկման գործընթացը `ապահովելով ճշգրտություն, այլ նաև թույլ են տալիս արդյունքների գրաֆիկական պատկերացում, ինչը արժեքավոր է« թվային մեթոդների »և« մանկավարժական մեթոդաբանության տեսանկյունից »։ մեթոդ »։ Բացի այդ, ծրագրերը բավականին ընդհանուր են, թույլ են տալիս եզրային այլ խնդիրներ լուծել միայն մուտքային տվյալները փոխելով։ Միաժամանակյա հաշվարկային ծրագրակազմը բավականին մատչելի է ոչ ծրագրավորողի համար մեծ ապահովում է մեծ ճշգրտություն։

example467

example467

Հոդվածը նվիրված է ժամանակակից աշխարհի հակամարտությունների առաջացման պատճառների, ինչպես նաեւ դրանց կարգավորման վերլուծությանն ու գնահատմանը։ Թեման անչափ ընդարձակ է եւ ընդգրկուն է։ Այն կրում է համապարփակ բնույթ եւ ունի խորը արմատներ։ Տարաձայնությունները եւ հակամարտությունները միշտ էլ ուղեկցել են մարդկությանը եւ դարձել մարդկային հասարակության զարգացման անբաժանելի մաս։ Առանց չափազանցության, իրողություն է այն փաստը, որ գործնականում մարդկանց բոլոր սերունդները եղել են պատերազմների վկա եւ շատերը նույնիսկ դրանց մասնակիցը։ Իսկ դա անխուսափելիորեն հանգեցրել է ավերածությունների անհաշիվ մարդկային եւ նյութական կորուստների։ Հոդվածի նպատակն է բնութագրել ժամանակակից աշխարհում հակամարտությունների առաջացման շարժառիթները, ներկայացնել դրանց լուծման եւ կարգավորման ուղիները։

Պատերազմների, հակամարտությունների, տարբեր կարգի ընդհարումների, բախումների պատմության ուսումնասիրումը միշտ էլ 576ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ հանդիսացել եւ այսօր էլ թերեւս հանդիսանում է կարեւոր թեմա բոլոր կարգի ուսումնասիրողների համար, քանզի պատերազմները, հակամարտությունները, բախումները, ցավոք, միշտ էլ ուղեկցել եւ այսօր էլ ուղեկցում են մարդկային հասարակությանը, պատճառում հսկայական նյութական եւ մարդկային կորուստներ, ավերածություններ, դրանով խանգարում նրա նորմալ զարգացմանը, խաթարում բնությունից նրան տված արարչագործական առաքելության իրագործմանը։ Ուստի, պատահական չէր, որ այդ խնդիրների, հակամարտությունների, պատերազմների եւ դրանց լուծմանն ուղղված հետազոտությունները, ուսումնասիրությունները, հակամարտությունները քաղաքական ճանապարհով լուծելու հարցերը եղել եւ այսօր էլ համարվում են կարեւոր ոլորտ, կարեւոր խնդիր շատ ու շատ ուսումնասիրողների համար, քանզի առանց դրանց պատմության գիտական ուսումնասիրման, հնարավոր չէ տեսնել, թե, որոնք են այն միջոցները, հնարքները, որոնք անհրաժեշտ են կիրառել՝ լուծելու համար մարդկության առջեւ ծառացած այդ բարդ խնդիրը եւ ամեն ինչ անել փոխհամաձայնության եւ խաղաղություն հաստատելու համար։ Ուստի, պատահական չէ, որ քննարկվող թեմայի վերաբերյալ եղած գիտական գրականությունը, ուսումնասիրությունները անչափ շատ են, որը հասկանալի եւ օրինաչափ է, քանզի այդ երեւույթի հետ ինչպես ասացինք մարդկությունը գրեթե ամեն օր առնչվում եւ բախվում է։ Իսկ այդ ուսումնասիրություններում քննարկվում եւ վերլուծվում են այնպիսի հարցեր, ինչպիսիք են՝ պատերազմների, հակամարտությունների, բախումների առաջացման օբյեկտիվ եւ սուբյեկտիվ պատճառները, դրանց կարգավորման, լուծման մեխանիզմները, խաղաղության հաստատման ուղիները, հնարավորություններն ու միջոցները։ Քննարկվող թեմայի վերաբերյալ եղած հիմնարար աշխատություններում շարքում հատկապես կարեւոր է այնպիսի ուսումնասիրություն, ինչպիսին խմբագիրներներ՝ Սանդրա Չելդելինի, Դանիել Դրաքմանի եւ Լարիսա Ֆասթի «Կոնֆլիկտ» [1] ծավալուն աշխատանքն է, որտեղ հեղինակները վերլուծել են այնպիսի հարցեր, ինչպիսին են՝ հակամարտությունների տեսակները, հակամարտությունների վրա ազդող տարբեր կարգի, բնույթի գործոնները, դրանց դրսեւորման ձեւերը, լուծման ուղիներն ու հնարավորությունները։ 577ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Աշխատանքի կարեւորագույն արժանիքներից մեկն այն է, որ հեղինակները չեն բավարարվել,սոսկ, հակամարտությունների թիվը, պատմությունը, պատճառները եւ այլ գործոնները ներկայացնելով, այլ նաեւ փորձել են տալ դրանց լուծման հնարավորությունները՝ սկսած բանակցություններից մինչեւ տարբեր կարգի միջնորդությունները եւ այլ կարգի ջանքերը, որոնք ունեն մեկ նպատակ՝ հասնել խաղաղության, փոխհամաձայնության, որոնք, ցավոք, դեռ շատ են ներկա աշխարհում։ Հետաքրքիր է նաեւ «Կոնֆլիկտաբանություն, գենդեր եւ խաղաղարարություն» աշխատությունը, [2] որը հրատարակվել է Միավորված ազգերի կանանց զարգացման հիմնադրամի կողմից։ Աշխատանքում քննարկվել եւ բարձրացվել են այնպիսի հարցեր, ինչպիսիք են՝ կոնֆլիկտի հիմնական հայեցակարգերը սոցիոլոգիայի եւ հոգեբանության մեջ, կոնֆլիկտի տիպաբանությունը, նրա տեսակների առանձնահատկությունները, կառուցվածքը, դինամիկան, հասարակության գենդերային մշակույթը, հայրիշխանությունը որպես արդի հասարակության գերիշխող մոդել, հաշտեցման հայեցակարգի հիմնական ռազմավարություն, կանանց հասարակական խաղաղաշինության հիմնական բաղադրիչները եւ այլն։ Նույն հարցերին այլ դիրքերից է մոտենում հայտնի քաղաքագետ Ֆրենսիս Ֆուկույաման, որը 1989թ. «Национальный интерес» ամսագրում հրապարակել է «Конец истории» հոդվածը, իսկ հետո նրանում առաջ քաշած գաղափարների, հարցադրումների հիման վրա հրատարակել է էլ ավելի ծավալուն, այսօր արդեն համաշխարհային հանրությանը վաղուց հայտնի «Конец истории и последний человек» աշխատությունը։ [3] Նրանում նա ներկայացնում է հատկապես 20-րդ դարի պատերազմի եւ խաղաղության հարցերը, տարբեր համակարգերի, գաղափարախոսությունների միմյանց դեմ մղվող անզիջում պայքարը, անհամար պատերազմները եւ այլն։ Սակայն հեղինակի գլխավոր խնդիրը հանգում է մեկ հիմնական նպատակի՝ ցույց տալ, որ Սառը պատերազմի ավարտից, Բեռլինի պատի, սոցիալիստական համակարգի փլուզումից հետո աշխարհում տեղի ունեցան ուժերի վերաբաշխման, փոփոխության այնպիսի շարժ, որ աշխարհը երբեք չէր տեսել։ Ասելով դա, նա այն գաղափարն է անցկացնում կամ փայփայում, որ մարդկությունը դրանով մուտք է գործել մի նոր դարաշրջան՝ խաղաղության եւ կայունության դարաշրջան։ 578ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Սակայն պատմական հետագա դեպքերը զարգացումները ցույց տվեցին, որ նման եզրահանգումը, սպասումները այնքան էլ իրականանալի չէ, քանի որ ուժերի հավասարակշռության փոփոխությունից հետո սկսվեց հակամարտությունների մի նոր շրջան, որոնց վերլուծություններին էլ նվիրված է ամերիկյան հայտնի աշխարհաքաղաքագետ Սեմյուել Հանթինգթոնի 1993 թ. հրատարակած «Քաղաքակրթությունների բախումը» հետազոտությունը, որտեղ էլ նա այն միտքն է առաջ քաշում, որ այժմ էլ մարդկությունը հայտնվել է քաղաքակրթությունների բախման խնդրի հետ, որը բավական մեծ վտանգ է մարդկության նորմալ եւ խաղաղ զարգացման համար։ [4,с.33-46], [5,12-19 էջեր] Բավական է նշել,-գրում է Հանթինգթոնը,-1990-ական թթ. աշխարհի մի շարք երկրներում արդեն տեղի էին ունենում տասնյակ հակամարտություններ, տարբեր մասշտաբի պատերազներ, բախումներ։ Օրինակ 1989թ. աշխարհի 32 շրջաններում կար 36 հակամարտություն, 1995թ. աշխարհի 25 երկրներում՝ 30 զինված հակամարտություն, 1999թ.՝ 27 հակամարտություն եւ այլն։ [6, с.187] Այդ միտումը, ցավոք, այսօր էլ դեռ շարունակվում է, որքան էլ միջազգային կազմակերպությունների կողմից՝ ՄԱԿ-ից մինչեւ այլ կազմակերպություններ, ջանքեր են թափում դրանք կարգավորելու, քաղաքական ճանապարհով լուծելու համար։ Ասենք նաեւ, որ նման հարցերին նվիրված ուսումնասիրություններ բավականին շատ են նաեւ հայ գիտական շրջանակներում, որը հասկանալի է, քանի որ հայ ժողովուրդը եւս դարերի ընթացքում բախվել է եւ, ցավոք, այսօր էլ դեռ բախվում է անցյալից մնացած եւ չլուծված, իսկ ավելի ճիշտ անարդար լուծված տարբեր կարգի հարցերի հետ։ Ուստի դժվար չէ ենթադրել, որ հայ հեղինակները, հետազոտողները կատարել եւ այսօր էլ կատարում են տարբեր կարգի ուսումնասիրություններ ցույց տալուայն հակամարտությունները, այն սպառնալիքները, որոնց հետ ամեն օր առնչվում է մեր ժողովուրդը եւ ամեն ինչ անում, որ արտաքին աշխարհի կողմից մեզ պարտադրած առկա հակամարտությունները, մեր ժողովրդին սպառնացող վտանգները կանխարգելի եւ քաղաքական ճանապարհով լուծի։ Այդ հետազոտությունների շարքում հատկապես առանձնանում են Հայկ Ս. Քոթանջյանի կողմից կատարված ուսումնասիրությունները։ [7] [8] Հեղինակը իր հետաքրքիր եւ լայնածավալ աշխատանքներում մշա579ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ կել է համայն հայության համար կենսական նշանակություն եւ կարեւորություն ունեցող այնպիսի հարցեր, ինչպիսիք մեր երկրի, ողջ հայության անվտանգությունն է, նրա կայուն զարգացումն է, Լեռնային Ղարաբաղի հարցի արդարացի լուծումն է։ Հայկ Ս. Քոթանջյանի աշխատությունները գրված են հսկայական փաստական նյութերի հիման վրա, իսկ արված մեկնաբանությունները միջազգային մաշտաբով ընդունված մոտեցումներից եւ սկզբունքներից։ Հետաքրքիր է նաեւ Մ.Աղաջանյանի, Է.Ասատրյանի, Ս.Մինասյանի հրատարակած «Ադրբեջանը ընդդեմ Ղարաբաղի ժողովրդի. Ագրեսիայի իրավաքաղաքական հետեւանքները եւ դրանց ազդեցությունը տարածաշրջանային անվտանգության հեռանկարների վրա» աշխատությունը, [9] որտեղ հեղինակները հարուստ եւ հավաստի փաստերի հիման վրա ընթերցող լայն շրջանակներին են ներկայացրել Լեռնային Ղարաբաղի (Արցախ) վերաբերյալ պատմական ճշմարտությունը եւ նաեւ ցույց տվել, որ Խորհրդային իշխանությունները 1921 թվականին անարդարացի որոշումներով (1921թ. մարտի 16-ի Մոսկվայի, հոկտեմբերի13ի՝ Կարսի, հուլիսի 5-ի կովկասյան բյուրոյի) պատմական հայկական տարածքները՝ Նախիջեւանը եւ Լեռնային Ղարաբաղը քաղաքական նկատառումներից, շահերից ելնելով տվել են Ադրբեջանի Խորհրդային հանրապետությանը, որի հետ հայ ժողովուրդը,Արցախը,չէր կարող հաշտվել, որն էլ վաղ թե ուշ պետք է հանգեցներ հայ ժողովրդի կողմից ազատագրական եւ անկախության համար պայքարին։ Չխորանալով հեղինակների կողմից կատարած ուսումնասիրության մանրամասների մեջ, որ կատարել են հեղինակներիը համաշխարհային եւ համաշխարհային հանրությանը ներկայացրել ադրբեջանական իշխանությունների կողմից հայ ժողովրդի նկատմամբ տասնյակ տարիներ շարունակ վարվող հայատյաց քաղաքականությունը, էթնիկ զտումները, ցեղասպանական քայլերը եւ այլն, ունեցել եւ այսօր էլ ունեն մեկ նպատակ՝ վերացնել հայ տարրին, հայ ժողովրդին եւ յուրացնել նրա տարածքները, իրականացնել վաղուց մշակված եւ այսօր ավելի բացահայտ դրսեւորվող պանթյուրքիզմի քաղաքականությունը։ Կատարելով նման օգտակար հետազոտական աշխատանք, հեղինակները հետապնդել են նաեւ մեկ այլ մարդասիրական նպատակ՝ աշխատությունը ներկայացնել ՄԱԿ-ի, ԵԱՀԿ-ի, ՆԱՏՕ-ի, ԱՊՀ-ի, ԵՄ-ի տարբեր կառույցներին, Լեռնային Ղարաբաղի (Արցախ) հակամարտության 580ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ կարգավորման գործընթացում ներգրավված բոլոր օղակներին՝ ամեն ինչ անել Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը քաղաքականն ճանապարհով լուծելու իրենց վրա դրված միջազգայնորեն հանրահայտ առաքելությունը կատարելու համար։ Ինչ խոսք, նման աշխատանքը, նրանում արված առաջարկները անչափ օգտակար են ոչ միայն հայ ժողովրդի, Լեռնային Ղարաբաղի հարցի կարգավորման տեսակետից համաշխարհային հանրության ուշադրությունը գրավելու համար, այլ նաեւ խնդիր ունի հրաժարվել մեր օրերում բազմաթիվ եւ անհամար նմանատիպ հակամարտությունների լուծման նկատմամբ հաճախ կիրառվող երկակի ստանդարտներից եւ վարել ընդհանուր, միանման սկզբուքներից բխող, միջազգայնորեն ընդունված քաղաքականություն, որը նաեւ պատմությունից օգտակար քաշելու աղերս ունի։ Հակամարտությունների կարգավորման խնդիրներին է վերաբերում նաեւ Տիգրան Թորսյանի «Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորումը միջազգային իրավունքի շրջանակներում» անչափ օգտակար եւ հետաքրքիր մենագրությունը։ [10] Եվ, որքան էլ հեղինակը աշխատությունը նվիրել է Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության պատմությանը, նրանում նաեւ առանձին եւ կարեւոր տեղ է տրվել ընդհանրապես հակամարտությունների լուծման միջազգային իրավական հիմքերին, դրանց կարգավորման խնդիրներին, միջազգային ոչ կառավարական կազմակերպությունների գործունեությանը, հակամարտությունների համեմատական վերլուծությանը, նկատի ունենալով Լեռնային Ղարաբաղի եւ Կոսովոյի հակամարտությունները, Կոսովոյի հարցում երկակի ստանդարտի կիրառումը եւ այլն։ Նույն հարցերը Թիգրան Թորոսյանը քննարկել է նաեւ մեկ այլ աշխատանքում՝ «Հարավային Կովկասը օգոստոսյան պատերազմից հետո։ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը, հայ-թուրքական հարաբերություններ» աշխատանքում։ [11] Ոչ պակաս չափով հետաքրքիր է նաեւ մեր սույն հոդվածի համահեղինակներից՝ Հենրիկ Աբրահամյանի «Հայաստանի անկախացման հասարակական-քաղաքական նախադրյալները եւ կայացման սկիզբը(1956թ. փետրվար-1991թ. սեպտեմբեր)» մեծածավալ աշխատանքը։ [12] 581ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Աշխատանքում հանգամանորեն վեր են լուծվել Արցախյան շարժման պատմությունը, նրա օբյեկտիվ պատճառները, հակամարտության լուծման ուղիները, համաշխարհային հանրության միջազգային արձագանքները եւ անկախության համար պայքարի այլ մանրամասները եւ այլն։ Աշխատանքը գրված է բազմաթիվ արխիվային նյութերի, փաստաթղթերի հիման վրա եւ անչափ օգտակար է հակամարտությունների կարգավորման խնդրով զբաղվողների եւ լայն հասարակության համար։ Քննարկվող թեմայի վերաբերյալ աշխատությունների շարքում իր տեսակի մեջ առանձնանում է Արմեն Սարգսյանի «Հայատյացությունը Ադրբեջանում. Ռեսենտիմենտի եւ ավտորիտարիզմի խաչմերուկում» բավականին հետաքրքիր աշխատությունը,[13] որտեղ հեղինակը բազմաթիվ փաստերի հիման վրա ներկայացրել է Ադրբեջանի բոլոր ժամանակների իշխանությունների հակահայ քաղաքականությունը, այդ քաղաքականության հիմքերը, պատճառները, ժառանգականությունը, հատկապես հայատյացության պետական հիմքերը՝ սկսած քարոզչության տարբեր մեթոդներից մինչեւ կրթական, դպրոցական ոլորտում իրականացվող ամենօրյա քաղաքականությունը, հայերի նկատմամբ ատելության, թշնամու կերպար ձեւավորելու քարոզչությունը։ Հետաքրքիր է նաեւ փաստական նյութերով հարուստ Հայկ Դեմոյանի՝ «Ղարաբաղյան հակամարտությունը եւ թյուրքական գործոնը» աշխատանքը, որտեղ հեղինակը ցույց է տվել, թե ինչպես Թուրքիան տասնամյակներ շարունակ, անկախ նրանից Ադրբեջանում ինչ կարգեր են՝ մուսավաթական, խորհրդային, թե հետխորհրդային, միեւնույն է, ունենալով հեռահար նպատակներ՝ Թուրքիան Ադրբեջանին միշտ էլ ցույց է տվել ամեն կարգի օգնություն՝ վարելու հակահայ, հայատյաց քաղաքականություն, որի նպատակը Ադրբեջանը հայերից մաքրելու, հայազրկվելու, հայերից վերացնելու քաղաքականությունն է, որն այսօր ավելի բացահայտ կերպով է դրսեւորում։ Հեղինակը իր բոլոր եզրակացությունները հաստատում է հարուստ փաստական նյութերի հիման վրա։ Արցախյան հիմնախնդրի հարցերի պատմությանը եւ լուծման ուղիների հարցերի վերլուծությանն է նվիրված Սուրեն Զոլյանի՝ «Нагорный Карабах։ Проблема и конфликты»աշխատությունը։ [14] 582ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Հեղինակը՝ բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, 1990-1995թթ. Հայաստանի Հանրապետության Գերագույն խորհրդի(Ազգային ժողով) անդամ, Լեռնային Ղարաբաղի հարցերի գծով հատուկ հանձնաժողովի քարտուղար, այդ հարցի լուծման համար ձեւավորված Հայաստանի պատվիրակության անդամ Սուրեն Զոլյանը, որը շատ լավ տիրապետում էր հարցի բոլոր մանրամասներին, ընթերցող լայն շրջանակներին է ներկայացրել անչափ ուշագրավ, արխիվային հարուստ փաստերի վրա հիմնված մի աշխատանք, որը լույս է սփռում Արցախյան շարժման պատճառների մասին՝ հնարավորություն տալով ընթերցողին ավելի խորությամբ տիրապետել հարցի իրական պատմությանը եւ անել ճիշտ հետեւությունները։ Հետաքրքիր է նաեւ ճանաչված արեւելագետ, պատմաբան Նիկոլայ Հովհաննիսյանի ռուսերեն հրատարակած конфликт.Этапы,подходы,варианты решения» աշխատանքը։ [15] Հեղինակի նման աշխատանք գրելու անհրաժեշտությունը կապված է այն հանգամանքի հետ, որ նա 1995թ. հրավեր էր ստացել ԱՄՆի Մերիլենդի համալսարանի Միջազգային զարգացման եւ կոնֆլիկտների կառավարման կենտրոնից(նման հրավեր ստացել էին նաեւ երկուական հոգի Ադրբեջանից եւ Վրաստանից, մեկական հոգի՝ Աբխազիայից, Հարավային Օսիայից եւ Մոսկվայից) մասնակցելու «Հակամարտության խաղընկերները Անդրկովկասում խաղաղության կամուրջները կառուցելու» նախագծի կազմմանը։ Եվ քանի որ, Նիկոլայ Հովհաննիսյանը նաեւ «Կոնֆլիկտների լուծման Հայաստանի կենտրոնի» ղեկավարն էր, ուստի, նրա մասնակցությունը նպատակ ուներ հայ ժողովրդին հուզող այդ կարեւոր հարցի վերաբերյալ ներկայացնել հայկական կողմի դիրքորոշումը, լսել եւ նաեւ ծանոթանալ այդ հարցի վերաբերյալ մյուս մասնակիցների, հատկապես՝ ադրբեջանական կողմի դիրքորոշումը, որը բնական է, որ տարբերվում էր ոչ միայն հայկական կողմի ներկայացրած տեսակետից, այլ նաեւ բավական հեռու էր հավաքի գլխավոր խորհրդի, գլխավոր իմաստի նշանաբանից՝ խնդրի լուծմանը մոտենալ հանդուրժողականության,(տոլերանադության), միմյանց լսելու դիրքերից։ Ելնելով դրանից հայկական կողմը հավաքի մասնակիցներին ներկայացրել է իրենց դիրքորոշումը, որը հանգում էր միջազգային նորմե583ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ րով ընդունված ազգերի ինքնորոշման սկզբունքին եւ պատմական ճշմարտությունը վերականգնելուն։ Անկասկած, Ն. Հովհաննիսյանի առաքելությունը ԱՄՆ-ի Մերիլենդի համալսարանի միջազգային զարգացման եւ կոնֆլիկտների կարգավորման խնդիրների քննարկմանը նվիրված միջոցառմանը, արդյունավետ է իր այն իմաստով, որ նա այդ հնարավորությունն օգտագործեց նման բարձր ամբիոնից մեկ անգամ եւս միջազգային հանրությանը ներկայացնել Լեռնային Ղարաբաղի խնդիրը եւ հայ ժողովրդի, համայն հայության պատրաստակամությունը՝ խնդիրը լուծել քաղաքական ճանապարհով։ Նաեւ ասենք, որ ԱՄՆ-ի Մերիլենդի համալսարանի կողմից կազմակերպած վերոնշյալ միջոցաման նյութերը, տարբեր հեղինակների ներկայացրած զեկուցումները, տեսակետները հրատարակվել է առանձին գրքով, [16] որին ծանոթանալով ավելի ես համոզվում, թե որքան տարբեր են հակամարտությունները, դրանց լուծման վերաբերյալ մոտոցումները, կարծիքները եւ դեռ որքան ճանապարհ կա անցնելու այսօր աշխարհին հուզող այդ հարցի լուծման ուղղությամբ։ Բայց անկախ այդ ամենից, ավելի ես համոզվում, որ հակամարտությունների լուծման միակ ճիշտ, նախընտրելի ճանապարհը՝ երկխոսությունն է, փոխադարձ համաձայնության գալը եւ ոչ առճակատումն ու ռազմական բախումը։ Քննարկվող թեմային վերաբերող աշխատությունների շարքում հետաքրքիր են նաեւ«Войны XX века»[17] Калашников Максим «XXI кровавый век. Катастрофа неизбежна» [18] աշխատությունները, որոնցում հեղինակները՝ ներկայացրել են XX եւ XXI դարերում իրականացված եւ իրականացվող պատերազմները, դրանց պատճառած արհավիրքները, անսահման մարդկային կորուստները եւ այլ զրկանքները։ Բավական արդիական եւ կարեւոր է նաեւ Д.Н.Барышников «Конфликты и мировая политика» աշխատությունը, որտեղ հեղինակը քննարկում է այնպիսի հարցեր, ինչպիսիք են՝ պատմության եւ խաղաղության հարցերը հասարակական-քաղաքական մտքի մեջ, հակամարտությունների ուսումնասիրման սոցիոլոգիական հիմունքները, միջազգային իրավունքը հակամարտությունների մասին, միջազգային վեճերի խաղաղ կարգավորման, անվտանգության, հումանիտար իրավունքի մասին եւ այլն։ Հեղինակի կողմից կարեւորվել են այնպիսի հար584ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ ցեր, ինչպիսիք՝ քաղաքական հակամարտությունները, Սառը պատերազմի հարցերը, միջազգային ահաբեկչությունները, որոնցով այնքան լի է ներկա աշխարհը եւ այլն։ Հետաքրքիր է նաեւ այն փաստը, որ հեղինակը չի բավարարվել հակամարտությունների մասին միայն տեսական մեկնաբանություններով, այլ կոնկրետ օրինակներով ցույց է տրվել ներկա աշխարհի հակամարտություններով լի իրողությունը, որը մեծ սպառնալիք է մարդկային հասարակությանը, նրա ներկա եւ ապագա սերունդին, որի զսպումը որեւէ երկրի մենաշնորհը չէ, այլ ողջ մարդկության խնդիրն է, որի մի հատվածը, առանց մեծամտության կարեւոր, արժեքավոր հատվածը նաեւ մեր ժողովուրդն է, որը ցավոք, օբյեկտիվ եւ սուբյեկտիվ պատճառներով շատ այլ ժողովուրդների նման հայտնվել է հակամարտությունների ճիրանում, հատկապես կանգնելով այնպիսի խնդրի լուծման առջեւ, ինչպիսին ողջ հանրությանը հայտնի Լեռնային Ղարաբաղի(Արցախ) կարգավորման խնդիրն է եւ այլն։ Ուշադրության է արժանի նաեւ Богданович В.Ю, Маначинский А.Я, распода СССР» մեծածավալ աշխատանքը [19] Այս աշխատանքի առանձնահատկությունն այն է, որ հեղինակները փորձել են ներկայացնել Խորհրդային Միության փլուզումից եւ նորանկախ պետությունների առաջացումից հետո տասնյակ տարիներ իրար կողք կողքի միասին ապրած, բայց արդեն միմյանց միջեւ առաջացած բազմաթիվ հակամարտությունները, փոքր եւ մեծ մասշտաբի պատերազմները, որոնց մի զգալի մասը, որոնց մենք նաեւ անդրադարձել ենք՝ դեռ շարունակվում են։ Հեղինակները ճիշտ են նկատում, որ Սառը պատերազմի ավարտից հետո աշխարհը այժմ էլ ներքաշվել է հակամարտությունների եւ չհայտարարված պատերազմների շարանի մեջ։ Եվ հենց այդ նկատառումներից ելնելով էլ հեղինակները փորձել են վերլուծության ենթարկել հետխորհրդային ժամանակաշրջանի հակամարտությունները, որոնք, ցավոք, մինչ այսօր էլ դեռ շարունակվում են։ Աշխատանքում տեսական նյութից զատ, կոնկրետ փաստերով վեր են լուծվում այնպիսի հակամարտություններ եւ պատերազմներ ինչպիսիք Ձախդնեստրյան,Ղրիմի, Կովկասյան տարածաշրջանի՝ չեչենա585ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ կան, օսեթա-ինգուշական, վրաց-աբխազական, վրաց-հարավօսեթական, Ղարաբաղյան եւ այլ հակամարտություններն են։ Բնական է, որ հեղինակները կարեւոր տեղ պետք է տային հատկապես Ղրիմի հարցին, Ուկրաինայի Հանրապետության ռազմական անվտանգության խնդրին։ Եվ, որպեսզի ցույց տրվի ընդհանրապես պատերազմների պատճառած արհավիրքները, հեղինակները բերում են պատմության տարբեր ժամանակներից բազմաթիվ փաստեր եւ առավել եւս ներկայացնում 20-րդ դարում եւ նրան հաջորդած ժամանակաշրջանում պատերազմների, ահաբեկչությունների հետեւանքով մարդկությանը հասցրած կորուստների, ավերածությունների մասին բազմաթիվ օրինակներ։ Հետաքրքիր է այն փաստը, որ մարդկության պատմության վերջին ավելի քան 3400 տարիների ընթացքում միայն 250-ն են եղել խաղաղ տարիներ, որը նշանակում է, որ պատերազմները ըստ էության հանդիսացել են մարդկանց միջեւ սովորական երեւույթ։ Պատահական չէ, որ դեռ 200 տարի առաջ հայտնի գերմանացի ռազմագետ Կարլ ֆոն Կլաուզեւիցը ասում էր, որ պատերազմը միտում ունի դիմելու ծայրահեղ միջոցների, ծայրահեղ քայլերի։ [18,с.34,36] Ելնելով դրանից, նաեւ ասենք, որ այդ եզրակացությունը առավել դրսեւորվեց 20-րդ դարում, որը որքան էլ, որ համարվում է մարդկային քաղաքակրթության թերեւս ամենաբարձր, ամենազարգացած ժամանակաշրջան, նաեւ եղել է ամենաարյունալի ժամանակաշրջաններից մեկը, եթե ոչ՝ ամենաարյունալի, որն իր բարբարոսությամբ գերազանցում է բոլոր ժամանակներին։ Բավական է ասել, որ 20-րդ դարում տեղի է ունեցել երկու համաշխարհային պատերազմ՝ պատճառելով տասնյակ միլիոնավոր զոհեր, ավերածություններ, զրկանքներ եւ այլն։ Մյուս խնդիրը, որը մտահոգել է, կայանում է նրանում, որ ներկա ժամանակաշրջանի պատերազմներում բավական մեծ է նաեւ խաղաղ բնակչության կորուստների բաժինը։ Օրինակ՝ եթե Առաջին համաշխարհային պատերազմում ընդհանուր զոհերի թվում խաղաղ բնակչությունը կազմում էր 5%, ապա Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին այդ թիվը կազմում էր 60-66%, Կորեայի պատերազմում՝ (1953-1955թթ)՝ 84%, Վիետնամի պատերազմում(1964-1973)՝ մոտ 90%, իսկ 20-րդ դարի վերջին երկու տասնամյակների տարիներին, այսինքն 586ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ 1980-1990-ական թթ՝ 80-90%, որն էլ նշանակում է, որ ապագայում կարծես թե գնալով կջնջվեն պատերազմի եւ խաղաղության սահմանները, մանավանդ, որ ներկա ժամանակաշրջանում միջազգային պրակտիկայում գրեթե չկա որեւէ պետության կողմից պաշտոնապես մյուսին պատերազմ հայտարարելու փաստ, իրողություն։ [19] Իսկ եթե վերը ասածին ավելացնենք այն փաստը, որ ներկա աշխարհում ավելի շատ ներպետական պատերազմները, հակամարտություններն են հրահրվում, պատկերն ավելի ամբողջական կլինի, որն էլ նշանակում է, որ մարդկությունն այսօր առօրյա կյանքին զուգահեռ ամեն օր բախվում է պատերազմների, ահաբեկչության եւ տարբեր կարգի հակամարտությունների հետ։ Ուստի, ռազմական բախում ասելով պետք է հասկանալ սոցիալքաղաքական խմբերի(սոցիալական խումբ, հանրություն, պետություն) բախում՝ ռազմական ուժի օգտագործմամբ։ Նաեւ նշենք, որ քննարկվող հարցի մյուս առանձնահատկությունն այն է, որ ժամանակակից պայմաններում ռազմական բախումները միշտ չէ, որ կարող են կրել պատերազմական բնույթ։ Ինչպես գրում են վերը ներկայացրած աշխատության հեղինակներ՝ Վ.Յու. Բոգդանովիչը եւ մյուսները, ռազմական, զինված պայքարն այսօր ոչ թե տեղի է ունենում մեկ պետության կողմից մյուսների տարածքները նվաճելու, զավթելու համար, այլ տեղի է ունենում իր տնտեսական եւ քաղաքական դիրքերը ամրապնդելու, համաշխարհային տնտեսական հիերարխիայում մյուսներին դուրս մղելու, իր ազդեցությունը մեծացնելու եւ այլնի համար։ [18, էջ41] Խոսելով նույն խնդիրների՝ պատերազմների, հակամարտությունների եւ նման կարգի այլ հարցերի մասին ուսումնասիրողներից Մ.Լեբեդեւան իր «Мировая политика» աշխատությունում[6] նույնպես անդրադառնալով հակամարտությունների հարցին, նշում է, որ Սառը պատերազմի ավարտից հետո թվում էր թե աշխարհը գտնվում էր եւ մուտք էր գործել հակամարտություններից զերծ երկարատեւ ժամանակաշրջան, սակայն, ցավոք իրականում դրանք սկսեցին կրել նոր բնույթ.ընդ որում այդ նորը, հատկապես վերաբերում է զարգացող երկրներին, Հարավսլավիային, նախկին Խորհրդային Միության հանրապետություններին։ Բավական է ասել, որ 1990-ական թթ. հետխորհրդային տարածաշրջանում հաշվվում էր 170 հակամարտություններով տարածք, որոն587ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ ցից 30-ը գտնվում էր ակտիվ վիճակում, իսկ 10-ում, ինչպես հեղինակն է նշում, գործը հասավ կիրառման։ [6,с 187] Այստեղ տեղին է ասել, որ հեղինակը շատ մեղմ է մոտեցել, եթե չասենք մակերեսորեն եւ աչքաթող արել հետխորհրդային շրջանի հակամարտություններին, որոնք առանձին տեղերում վեր էին ածվել ուղղակի թեժ պատերազմական գործողությունների՝ խլելով տասնյակ հազարավոր մարդկային կյանքեր, հարյուրհազարավոր գաղթականներ, ավերածությունների, որը ուսումնասիրման այլ նյութ է։ Իսկ այն հարցին, թե թվարկած հակամարտությունների դադարեցման, կարգավորման, հաշտության եզրեր գտնելու ուղղությամբ բուն հակամարտող երկրները կամ ավելի ճիշտ միջազգային հանրությունը, կազմակերպությունները ինչ քայլեր են ձեռնարկել արյունահեղությունը կանգնեցնելու, հաշտություն կնքելու ուղղությամբ, ապա պետք է ասել, որ այդ հարցում բոլոր կողմերն էլ շատ են թերացել, որքան էլ, որ ՄԱԿ-ը,ԵԱՀԿ-ն այնուամենայնիվ, անդրադարձել են այդ հարցերին, ընդունել բազմաթիվ որոշումներ, բայց շոշափելի եւ արդյունավետ քայլեր գրեթե չեն արել, որքան էլ, որ նրանք ստեղծվել են հենց այդ նպատակի համար՝ պատերազմները կանխելու, մերժելու, հասարակական կարծիք ձեւավորելուց զատ օգտագործել ավելի գործուն լծակներ՝ նման կարգի հակամարտությունները կանխելու, կարգավորելու, եւ արդար լուծելու ուղղությամբ։

example1270

example1270

Սույն հոդվածում արծարծվում են գերմաներենում ապառնի ոլորտին վերաբերող խնդիրներ։ Գերմաներենում ապառնի իմաստային դաշտը ներկայացված է ժամանակային երկու ձևերով` առաջին և երկրորդ ապառնիներով։ Առաջին ապառնին հանդես է գալիս որպես բացարձակ, իսկ երկրորդ ապառնին` որպես հարաբերական ժամանակային ձև։ Հոդվածում փորձ է արվում նաև պատասխանել այնպիսի հարցերի, որոնք վերաբերում են սույն ձևերի ժամանակային և եղանակային բնույթին։

Այս հոդվածում ուսումնասիրվում են ապագայի գերմաներենի տիպաբանական առանձնահատկությունները, որոնք անհրաժեշտության դեպքում ներկայացվում են հայերենի հետ միասին։ Վերջերս այս լարված ձևերը քերականության գրականության մեջ բազմաթիվ քննարկումների առիթ են դարձել։ Ապարնիի շուրջ գոյություն ունեցող տարբերությունները պայմանավորված են Ապարնիի երկակի բնույթով, ժամանակային և եղանակային պայմաններով։ Ավելին, մի դեպքում մերժվում է ապարնայի ժամանակային ընկալումը ՝ օգտագործելով միայն եղանակային բնույթը, մյուս դեպքում հերքվում է եղանակային բնույթը ՝ առաջնահերթ համարելով ապարնայի ժամանակային իմաստը։ Բացի այդ, առաջին և երկրորդի ձվերը, որոնք գերմաներենում գտնվում են նույն ոլորտում, ցույց են տալիս պատկանել տարբեր ժամանակային պլանների։ Ելնելով Յու. Գաբրիելյանի գերմանական ժամանակավոր ձիերի դասակարգումը. Վաղվա ձիերի համար մենք ներկայացնում ենք դասակարգման հետևյալ պատկերը. Առաջին ապրիլը գործում է որպես բացարձակ ժամանակային հարթություն `համաձայն հետևյալ դիրքի, մինչդեռ երկրորդ ապրիլը պատկանում է հարաբերական ժամանակային հարթությանը` ըստ նախորդ դիրքի (2։ Հետևաբար, այս հոդվածի նպատակն է ավելի համապարփակ ուսումնասիրել գերմաներենում նախիր ձիերի տեղակայման սկզբունքները, դրանց տիպաբանական առանձնահատկությունները, ցույց տալ այդ ձվերի ժամանակային և ժամանակային բնույթը, հայտնաբերել դրանց վաճառքի հնարավորությունները։ Ներկայացված թեման ավելի արդիական է և լեզվաբանական ուսումնասիրությունների տեսանկյունից, այն ավելի մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում այն ​​իմաստով, որ լեզվական փաստերը, որոնք մենք ուսումնասիրում ենք գերմաներենով, ուսումնասիրվում են հայերենի լեզվական փաստերը զուգակցելով, ինչը թույլ է տալիս հայտնաբերել մի շարք նմանություններ և տարբերությունները համակցված լեզուների միջեւ։ Լեզվաբանական ուսումնասիրությունների տեսանկյունից առանցքային խնդիրներից մեկը։ Վաղվա ժամանակը գերմաներենում և հայերենում օրվա իմաստի փոխանցման հիմնական պատճառական ժամանակն է, որը յուրաքանչյուր չեզոք համատեքստում կամ համատեքստից դուրս արտահայտում է գործողության իմաստը ՝ բառի պահից հետո արտահայտված իրադարձությունը։ Այնուամենայնիվ, ի տարբերություն իմաստային դաշտում առկա անցյալ ժամանակի ձևերի, այս ձևերի արտահայտած այս գործողությունը երբեք իրագործելի կամ տեսանելի չէ, այն կարող է ընկալվել որպես մաքուր մտադրություն, նախատեսված, սպասվող իրականություն կամ իրադարձություն։ Գերմաներենում, ինչպես հայերենում, ժայռի եզրին դրված ձվերը բովանդակային պլանում մատնանշում են ժամանակային-եղանակային նշանակությունները։ Վաղվա հաջորդ օրը հաստատ համարվում է, օրինակ, So werde ich um den Tageslohn arbeiten. Մինչդեռ հաջորդ օրինակում անցյալ ժամանակով արտահայտված գործողությունը հաստատ եղանակ է։ Peter- ը կլինի ամենաերկարը Քյոլնում։ Այս փաստը, սակայն, քերականության մեջ այլ կերպ է մեկնաբանվում։ Գ Hellbig և Y. Busha գերմանական բայի համար ընդունում են aparni- ի երկու տարբերակ։ մի դեպքում դա ներկա գործողության իմաստն է, մյուս դեպքում ՝ ապագայի գործողությունը (5, 137)։ Ապառնիի համար նման տարբերակված գործառույթներից բացի, անհրաժեշտ է տալ ընդհանուր նշանակության սահմանում, որը միաժամանակ կներառի երկու բաղադրիչները ՝ ժամանակավոր և եղանակային։ Իրականում վաղը նկարագրելու երկու հնարավոր եղանակ կա։ Timeամանակի կամ եղանակի իմաստներից մեկը կարելի է համարել առաջնային։ Ըստ այդմ, նախադասություններում, ինչպիսիք են Das wird derPostbote sein։ Եղանակը պետք է դիտարկել որպես հիմնական ժամանակային գործառույթի ածանցյալ, որը նպաստում է լանջերում կանխատեսումների բնույթի արտահայտմանը, այսինքն ՝ դա ենթադրում է, որ «նախապես ասում եմ, որ դա փոստային առաքիչ է»։ Այսպիսով, այս արտահայտության վավերությունը պարզ կլինի միայն ելույթի պահից հետո, հովվի ձիու օգտագործումը միայն ժամանակին։ Բայց հնարավոր է նաև հակառակ մոտեցում ցուցաբերել այն փաստին, որ ապարնի սահմանման մեջ եղանակի տարրը առաջին հերթին իրականացվում է aparn- ի ցուցիչ վերաբերմունքի մեջ այնպիսի արտահայտություններում, ինչպիսիք են, օրինակ, Sobald er das hört, wirder vor Wut platzen։ Այս դեպքում գերմաներենով գուշակությունն արտահայտվում է գիշերահավասարի միջոցով, որը ներկայացվում է որպես ենթադրություն։ Հենվելով հետբնութագրման խնդրի վրա ՝ Յու. Գաբրիելյանի տիպաբանական ուսումնասիրության արդյունքների հիման վրա մենք ընդունում ենք «նախադրյալի» սահմանումը վաղը հաջորդ օրը, որի դեպքում կրկնակի փոխանցում է տեղի ունենում։ Առաջին դեպքում ՝ սահմանային ոլորտից դեպի «նախադրյալ» կամ հիպոթետիկ զգայական ոլորտ, ինչպիսին է Er wird zu Hause sein- ը, նա պետք է տանը լինի։ Երկրորդ դեպքում `ժամանակի փոխանցումների ոլորտը, երբ առաջին օրվա տվյալ ձին կարող է ներկայացվել ոչ միանշանակ բաղադրիչներով։ ենթադրությունը նում համընկնում է խոսելու պահին (2,59-61)։ Ապարնիի նման կիրառումը կարող է հիմնավորվել յուրաքանչյուր ենթադրության մեջ առկա ապարնի ժամանակային տարրերով, քանի որ այդ ենթադրության վավերությունը հաստատվում է միայն ապարանի ժամանակի ինչ-որ պահի։ Հետևաբար, ապարինի սահմանման մեջ անհրաժեշտ ենք համարում տարբերակել գերմաներենում երկու տարբեր իմաստներ ձիերի համար `դրանց կիրառման տարբեր ոլորտներում, քանի որ դրանց իրականացմանը զուգահեռ պայմանավորվում է տվյալ ժամանակավոր ձիու բնույթն ու ներքին կառուցվածքը։ Գերմաներենում անցյալ դերբայի `որպես գործողության ժամանակի ընտրությունը, կարելի է ասել, կախված չէ այն բանից, որ անցյալ դերբայը դրվում է գործողության անցյալ ժամանակում, այլ խոսողի վերաբերմունքից արտահայտության նկատմամբ։ Այն օգտագործվում է ոչ միայն այն պատճառով, որ գործողությունը տեղի է ունենում ելույթի պահից հետո, այլ նաև այն պատճառով, որ բանախոսը սպասում է հետագա գործողությանը, ենթադրում կամ կանխատեսում է տրված գործողության կատարումը, ի տարբերություն ներկա-մոդերացնող բայերի, որոնց հետ այն հանդիպում է իմաստաբանական դաշտում։ Վաղվա ձիերն այս ոլորտում նախընտրելի են, երբ վաղվա գործողության կանխատեսումը, ենթադրությունը, ակնկալիքը գալիս է ներկայից։ Ավելին, այս հնչյունների ընդհանուր սահմանման մեջ կան երկու առանձին իմաստային բաղադրիչներ `գործողության բացառումը խոսելու պահից և դրա հայտնվելը խոսելու պահից հետո։ Գործառույթի տեսանկյունից, սակայն, վաղվա ձիերն օժտված են մի շարք տիպաբանական առանձնահատկություններով, որոնք շատ դեպքերում հայերենում համապատասխան արտացոլում չեն գտնում։ Հայերենում հետծննդյան շրջանը դժվարություններ չի առաջացնում իմաստը որոշելու հարցում։ գործառույթ Հայերենը, յուրացնելով հարուստ եղանակային ձիերի բայական համակարգը, լիովին տարածում է եղանակային նշանակությունները տրված ձիերի մեջ, մինչդեռ գերմաներենում հիպոթետիկ, պարտադիր, եղանակային իմաստները մասամբ արտահայտվում են ձիերի ածանցի միջոցով։ Մասամբ այն պատճառով, որ լեզվում կան մի շարք այլ լեզվական միջոցներ, ինչպիսիք են գործառույթը կատարող մոդալ բայերը։ Քերականական ժամանակը, սակայն, չի արտացոլում նման ժամանակային տարբերությունները։ Լեզվի ժամանակային բաշխումը արտահայտվում է ժամանակի տեսանկյունից։ Հայ քերականագետները ճիշտ են նշում, որ սահմանային ժամանակն ամենաքիչ օգտագործվողներից է։ Դա բացատրվում է նրանով, որ վաղվա խորհուրդը արտահայտվում է հիպոթետիկ և հարկադրված եղանակի տեսքով։ Գերմանացին այս ոլորտում տեղադրում է երկուսը, որոնք, իրենց արտահայտած ժամանակի իմաստով, շատ հակասական մեկնաբանությունների տեղիք են տալիս։ Երկրորդ apostrof- ը գերմաներենում արտահայտում է ենթադրություն, ցանկություն, մտադրություն դեպի գործողությունը, անցյալի իրադարձությունը, այսինքն `բոլոր իմաստային երկրորդական դրսևորումները, որոնք բացահայտվել են առաջին գոգնոցի քննության միջոցով։ Տարբերությունն այն է, որ այս ձիերի կողմից նշված իմաստները վերցված են անցյալի համեմատությամբ։ Երկրորդ օրը զեկուցված գործողությունների և իրադարձությունների համար կարելի է առանձնացնել հետևյալ իմաստային տարրերը. • ենթադրյալ գործողության արտահայտում անցյալի հետ կապված, • անցյալի ենթադրյալ գործողության արտաքինացում, • անցյալի դեմ ձեռնարկված գործողությունների հաղորդում։ Երկրորդ հովվի ձվերի ենթադրության իմաստային տարրը միանգամայն բացատրելի է հովվի ձվերի ենթադրության եղանակային տարրերի առկայությամբ։ Այն օգտակար է այն դեպքերում, երբ զեկուցվում է ակնկալվող գործողության մասին ՝ որպես հաստատում, ենթադրություն, կանխատեսում։ Մինչդեռ հետադրական իմաստը բխում է Infinitiv Perfekt- ի երկրորդ aparnic- ի իմաստից, որտեղ օժանդակ բայ + Partizip II- ը ցույց է տալիս հետադասական նշանակություն, ինչպիսին է Peterwird eingeschlafen sein։ Այս նախադասության արդյունքում կամ արդյունքում ենթադրվում է, որ նա պատրաստվում էր քնել, նա քնելու է մինչև գործողության կատարմանը հաջորդող պահը ՝ լինելով տվյալ գործողության հաջորդ օրը։ Կատարված, ավարտված գործողության իմաստն այստեղ նույնպես բխում է երկրորդ օրվա կատարյալ կազմից, քանի որ Bald werden wir es geschafft haben. Երկրորդ օրը գերմաներենում, որպես ժամանակավոր ձու, ունի շատ սահմանափակ կիրառություն։ Այն շատ դեպքերում փոխարինելի է Կատարյալ ժամանակային ձևերի հետ, երբ այն հայտնվում է անցյալի կամ անցյալի հետ կապված, ինչպես, օրինակ, Wenn du morgen früh ins Büro kommst, binich wahrscheinlich schon losgefahren։ Նման արտահայտությունները հիմնականում կանխատեսող բնույթ ունեն, որոնք ժամանակի ընթացքում կարող են հաստատվել կամ չհաստատվել։ Գերմանը ապագայի ոլորտում տեղադրելով երկու ժամանակային ձու ՝ առաջինը և երկրորդը, այս հատկանիշով հակադրվում է հային։ Armenianամանակակից հայերենը մեկ օրվա ժամանակահատված է տեղադրում հետմահու կյանքում։ Որոշ լեզվաբաններ հայերենի բայի համար ընդունում են անցյալ ժամանակի անցյալ ժամանակը։ Armenianամանակակից հայերենում սրանց կարգավիճակն այլևս վիճելի չէ այն իմաստով, որ սրանք վերջապես դուրս են եկել բայական ժամանակներից, ներառված չեն բայական ժամանակի մեջ։ Այսպիսով, գերմաներենում ապարնիի իմաստի իրացման հնարավորությունների ուսումնասիրությունը, այս իմաստի իրացման քերականական ձևերը, պարզ է դառնում, որ այդ ձևերի նկարագրության համար ամենակարևոր բաղադրիչներն են գործողության բացառումը խոսքի պահից։ և դրա տեսքը խոսքի պահից հետո։ որպես հնարավոր չափանիշներ։ Այս հոդվածի շրջանակներում փորձ է արվել պատասխանել այնպիսի կարևոր հարցերի, որոնք անմիջականորեն կապված են գոգնոցի իմաստային-ֆունկցիոնալ առանձնահատկությունների հետ, այս ձիերի ժամանակային-եղանակային բնույթի պատճառով։ Ապարնիի դեպքում «եղանակային» ժամանակի սահմանը հասնում է նվազագույնի։ Դա հաստատվում է ժայռերում եղանակային տարրերի առկայությամբ։ Այս հոդվածն ունի գործնական կիրառման լայն շրջանակ։ Նման հետազոտությունները կարող են մեծ նշանակություն ունենալ գերմաներենի գործնական դասավանդման, գերմանահայոց լեզուների տիպաբանական դասընթացների, ինչպես նաև թարգմանության խնդիրների պարզման համար։ ժամանակի ձև։ առաջին և երկրորդ ապագա։ Ձևեր. Первый футурум является Future I (Futurum I) և Future II (Futurum II)։ Նշենք, որ Ապագա գրականություն 1. Գաբրիելյան Յու., Գերմաներեն լեզվի տիպաբանություն, Երեւան, 2000, 101 էջ։ 2. Հովհաննիսյան Ա., Հայերենի և անգլերենի ժամանակային ձևերի համեմատական ​​վերլուծություն, Երևան, Artagers, 1999, 96։ 19. Աուֆլ Լայպցիգ Langenscheidt, 2001, 656 S .. Տեղեկություններ հեղինակի մասին Tushanik Sh. ։

example1897

example1897

Հոդվածի նպատակն է ներկայացնել ձեռնարկությունների կառավարման արդյունավետության բարձրացման առկա հիմնախնդիրները և դրանց լուծման ուղիները։ Հետազոտության օբյեկտ է հանդիսանում ձեռնարկությունների կառավարման արդյունավետության բարձրացման միջազգային փորձի դիտարկումը։ Դատողությունները և եզրահանգումները կատարվել են հեղինակի կողմից խորհրդատվական ոլորտում առկա փորձի հիման վրա։ Ուսումնասիրության արդյունքը ցույց է տալիս, որ ձեռնարկությունների կառավարման և կառավարչական որոշումների արդյունավետության բարձրացման գործում էական նշանակություն ունի ինֆորմացիոն նոր տեխնոլոգիաների ներդրումը։

ՀՀ ձեռնարկության կառավարման արդյունավետության խնդիրները և դրանց լուծման ուղիները Ձեռնարկությունների կառավարման ժամանակակից փորձը ցույց է տալիս, որ ցուցանիշները հիմնարար դեր են խաղում ընկերության գործունեության պլանավորման և արդյունավետ վերահսկման գործընթացում։ Դրանց հիման վրա ձեռնարկությունների ղեկավարները և դրանց ստորաբաժանումները կառավարչական որոշումներ են կայացնում։ Indicatorsուցանիշների և բնութագրերի կարևորագույն տարրերի շարքում կարելի է դասակարգել. • տեղեկատվության փոխանցման մակարդակը, • քանակական արտահայտման հնարավորությունը, • ներկայացման առանձնահատկությունը։ Indicatorsուցանիշների տեղեկատվության փոխանցման մակարդակը կողմերի արտահայտությունն է, որը կազմակերպության գործունեության համար անհրաժեշտ է համարվում իր ցուցանիշներում։ Ի վերջո, կազմակերպության գործունեությունն արտացոլող ոչ բոլոր տվյալներն են կարող լինել ցուցանիշ։ Տեղեկատվություն հաղորդելու ցուցանիշների մակարդակը պետք է անմիջականորեն կապված լինի կազմակերպության նպատակային կառավարվող մեծությունների և օբյեկտների նպատակների հետ։ Indicatorsուցանիշների քանակական արտահայտումը թույլ է տալիս ավելի ստույգ չափել և գնահատել ստացված արդյունքները։ Բացի այդ, ընկերության ղեկավարությունը հնարավորություն է ստանում համեմատել ստացված ցուցանիշները այլ ընկերությունների նմանատիպ ցուցանիշների հետ, դրանք համեմատել կազմակերպության ներսում ցուցանիշների զարգացման հետ։ Indicatorsուցանիշների ներկայացման յուրահատկությունն արտահայտվում է նրանում, որ որբերի համակցությունները և կազմակերպության ներսում տեղի ունեցող գործընթացները կարող են ավելի հստակ ներկայացվել ցուցանիշների միջոցով։ Այս ամենը հնարավորություն է տալիս օպերատիվորեն կազմակերպության ղեկավարությանը տեղեկացնել ձեռնարկության գործունեության վիճակի մասին։ Այսպիսով, վերլուծելով ցուցանիշի համակարգի համակարգի մեթոդների առկա գործող մոտեցումները, գործարար միջավայրի արագ փոփոխությունները, փորձենք ձևակերպել հիմնական պահանջները անհատական ​​ցուցանիշների և համակարգերի համար։ 1. Indուցանիշները պետք է արտացոլեն բոլոր հիմնական ռեսուրսների օգտագործման արդյունավետությունը։ Քանի որ կազմակերպության արդյունավետությունը կախված է նրանից, թե որքան արդյունավետ են օգտագործվում կազմակերպության նյութը, աշխատանքային ռեսուրսները, ֆինանսները, տեղեկատվությունը, անհրաժեշտ է, որ ցուցանիշների համակարգը ներառի վերոհիշյալ բոլոր ռեսուրսները։ Հենանիշային համակարգը պետք է արտացոլի կազմակերպության ֆունկցիոնալության արդյունավետությունը `ինչպես կազմակերպության մակարդակում, այնպես էլ նրա առանձին ստորաբաժանումների համար` ներառյալ ռեսուրսների ձեռքբերման, արտադրության և արտադրված արտադրանքի վաճառքի արդյունավետությունը։ 2. icուցանիշները պետք է հնարավորինս պարզ լինեն տնտեսական տեսանկյունից։ Indicatorsուցանիշների համակարգը չպետք է պահանջի ժամանակի, փողի կամ այլ ռեսուրսների զգալի ծախսեր։ Այդ համակարգի բարդացումը պահանջում է բարձրացնել այդ համակարգը սպասարկող աշխատողների որակավորման մակարդակը։ Բացի այդ, բարդ համակարգչային համակարգերի ներդրումը պահանջում է համակարգչային շտեմարանների զարգացում։ Այս ամենի հետ մեկտեղ մենք պետք է ուշադրություն դարձնենք այն ծախսերին, որոնք կազմակերպությունը կրելու է այդպիսի համակարգի ներդրման և ապահովման համար։ Ուցանիշային համակարգի ֆունկցիոնալությունն ապահովելու ծախսերին զուգահեռ անհրաժեշտ է գնահատել այդ համակարգի օգտակարությունը կազմակերպության կառավարման համար։ Հենանիշային համակարգը պետք է աշխատողներին տրամադրի տեղեկատվություն, որն անհրաժեշտ է կառավարման որոշումներ կայացնելու համար։ Տեղեկատվությունը պետք է դասակարգել, որպեսզի ղեկավարները կարողանան միանշանակ եզրակացություններ անել և օպտիմալ կառավարման որոշումներ կայացնել։ Որպես օրինակ ՝ գործոնային վերլուծությունը, որը թույլ է տալիս որոշել, թե որ ռեսուրսն է ազդել ընդհանուր արդյունքի վրա, և չափման շեղման մեծությունը։ Բայց գործոնների վերլուծության տվյալների հիման վրա բավականին դժվար է եզրակացություն անել։ Այդ պատճառով ցուցանիշների համակարգը պետք է պարզ և հասկանալի լինի ընկերության յուրաքանչյուր բաժնի ղեկավարի համար։ 3. Հիմնական ցուցանիշների քանակը չպետք է չափազանց շատ լինի, քանի որ դժվար է դրանք ճիշտ մեկնաբանել։ Indicatorsուցանիշների ներդրումը չի ենթադրում ներառել բոլոր հնարավոր ցուցանիշները, որոնք կարելի է հաշվել և ներկայացնել ղեկավարությանը։ Անհրաժեշտ է ներդնել ցուցանիշների մի համակարգ, որը կներառի ընկերության կառավարման բոլոր ոլորտները, բայց միևնույն ժամանակ չպետք է պարունակի ավելորդ, սխալ դասակարգված տեղեկատվություն։ Indicatorsուցանիշների մեծ քանակը դժվարացնում է դրանք ճիշտ մեկնաբանել։ Որոշումներ կայացնելու համար անհրաժեշտ է ղեկավարությանը ներկայացնել ոչ ավելի, քան 7-9 ցուցանիշ, բայց պետք է հաշվի առնել այն փաստը, որ ներկայացված ցուցանիշները պետք է ցույց տան ձեռնարկության գործունեության ամբողջական և ճշգրիտ գնահատումը։ 4. Յուրաքանչյուր ցուցանիշի համար պետք է ներկայացվի չափման ցանկալի միավորը, որով հնարավոր կլինի չափել և գնահատել ստացված արդյունքը։ Ստացված արդյունքների վերլուծության ընթացքում անհրաժեշտ է անցնել հետեւյալ մեծությունների ՝ պլանային, փաստացի, ցանկալի արդյունքների։ Desiredանկալի արդյունքի գնահատումը հնարավորություն է տալիս պարզելու, թե որքան լավ է աշխատել ձեռնարկությունը `համապատասխան ստեղծված իրավիճակին։ Օրինակ, եթե պլանային արտադրության ծավալը 100 միավոր է, և իրականում `110 միավոր, ապա, դասական վերլուծության համաձայն, շեղումը 10 միավոր է։ Հարց է առաջանում այստեղ ՝ լա՞վ է, թե՞ վատ։ Աճը միշտ դրական է։ Իհարկե, դրա վերաբերյալ կարելի է դատողություն անել `ելնելով կազմակերպության ներկա վիճակից և զարգացման հնարավորություններից։ Օրինակ, ապրանքի գների աննշան բարձրացման պայմաններում, ինչպես նաև նյութական ռեսուրսների ծախսերի էական աճի պայմաններում, արտադրված ապրանքների մեծ քանակությունը բացասական կլինի, քանի որ կորուստներն աճում են։ Հնարավոր է, որ 95 միավոր արտադրանքի արտադրությունը տնտեսապես ավելի շահավետ լինի զարգացման միտումների տեսանկյունից ՝ նախատեսված 100 միավորի փոխարեն։ Պլանավորված և իրական մեծությունների համեմատությունը հնարավորություն է տալիս գնահատելու, թե որքանով է արդյունավետ իրականացվել պլանավորումը ընկերությունում։ Desiredանկալի արդյունքի տրամադրումը ցույց է տալիս, թե որքանով է ընկերությունը հաջողությամբ արձագանքում անընդհատ փոփոխվող իրավիճակին։ 5. indicatorsուցանիշները պետք է հաշվարկվեն, ղեկավարությանը ներկայացվեն կազմակերպության կանոնակարգերին համապատասխան, այսինքն ՝ նախապես հաստատված, ժամանակին։ Indicatorուցանիշային համակարգը պետք է ինքնաբերաբար աշխատի։ Սա նշանակում է, որ ցուցանիշների ներկայացումը պետք է փաստաթղթավորվի, ներկայացվի նախապես մշակված եղանակով և ժամանակին։ Շատ հնարավոր է, որ ներկայացված ձևերը բավարար տեղեկատվություն պարունակեն ղեկավարների համար։ Միևնույն ժամանակ անհրաժեշտ է բացառել իրավիճակը, երբ կառավարիչը, չստանալով անհրաժեշտ տեղեկատվություն, ժամանակին հարցում է կատարում համապատասխան վարչության տվյալների և տվյալ բաժնի աշխատակիցներին շեղում է իրենց անմիջական պարտականություններից։ 6. theանկալի է, որ երկար ժամանակ (1-2 տարի) չփոխվեն ցուցանիշների հաշվարկման մեթոդները, որպեսզի ստացվի ստացված արդյունքների համադրություն։ Theուցանիշը ինքնին ոչինչ չի ներկայացնում, եթե այն հնարավոր չէ համեմատել ինչ-որ բանի հետ։ Ofուցանիշների համադրության հիմք կարող են հանդիսանալ նախորդ ժամանակաշրջանի փաստացի արդյունքները, վերլուծված ժամանակահատվածի պլանավորված արդյունքները, արդյունաբերության, մրցակիցների, ընթացիկ ժամանակաշրջանի ցանկալի արդյունքները և այլն։ Եթե ​​ձեռնարկությունում հաճախակի փոխվում է ցուցանիշների հաշվարկման մեթոդաբանությունը, դրանք համեմատության, համեմատության և դրանց հիման վրա կառավարման որոշումներ կայացնելու գործընթացն ավելի է բարդանում։ 7. Յուրաքանչյուր ցուցանիշ պետք է համարվի «պլանավորված» և «վերահսկիչ»։ Նախատեսված ցուցանիշը պետք է իրականացվի։ Theուցանիշի հաշվարկման համար հնարավոր է հետևել այդ ցուցանիշի պլանային-փաստացի արդյունքների համադրությանը։ Այս ցուցանիշները համեմատելիս հայտնվում է կառավարման գործառույթը։ Indicatorsուցանիշների վերահսկումը հնարավորություն է տալիս պարզել շեղումների պատճառները և համապատասխան որոշումներ կայացնել։ 8. Ընկերության ստորաբաժանումների գործունեությունն արտացոլող ցուցանիշները պետք է արտացոլեն միայն այն արդյունքները, որոնց վրա կարող է ազդել միայն տվյալ բաժնի ղեկավարությունը։ Անարդար կլինի պահանջել, որ ստորաբաժանման ղեկավարը որոշակի արդյունք ստանա այն պաշտոններում, որտեղ տվյալ ստորաբաժանման ղեկավարը չի կարող ազդեցություն ունենալ իր սահմանափակ լիազորությունների և պարտականությունների պատճառով։ Իհարկե, այս ամենը չի տարածվում այն ​​դեպքերի վրա, երբ առարկայի կամ գործընթացի վրա ազդեցություն չունենալու հնարավորությունը պայմանավորված է աշխատողի մասնագիտական ​​կամ անձնական հատկություններով։ 9. Theուցանիշները պետք է ներկայացվեն կազմակերպության կառավարման համար հարմար եղանակով։ Indicatorsուցանիշների ներկայացումը շատ կարևոր է ղեկավարների համար `այս տեղեկատվությունն ընկալելու և իրավիճակն արագ հասկանալու համար։ Դրանք պետք է ներկայացվեն հնարավորինս կոկիկ, օրինակ ՝ գծապատկերների, աղյուսակների, բանաձևերի, գծապատկերների տեսքով։ Ներկայումս հայկական շատ ձեռնարկություններ, մրցակցային շուկայում գերիշխող դիրք զբաղեցնելու պատրաստակամության պատճառով, գրանցում են արտադրության և բիզնեսի ակտիվության կտրուկ անկում։ Հիմնական պատճառն այն է, որ տեղական ձեռնարկությունները ոչ միայն մրցակցում են արտասահմանյան արտադրողների հետ, որոնց ապրանքի միավորի գնի որակի հարաբերակցությունը սպառողի համար ավելի նախընտրելի է, այլև անհրաժեշտ է ներդնել կառավարման համակարգ, որը թույլ կտա նրանց օգտագործել ամբողջ ներուժը։ Մեծ ներդրումների բացակայության պայմաններում, որի հիմնական նպատակը ծախսերի կրճատման պայմաններում արտադրության որակի բարձրացումն է, ձեռնարկությունը ստեղծված իրավիճակից դուրս բերելու առաջին քայլերը արտադրական տեխնոլոգիաների, մարդկային ռեսուրսների և գործընթացների ավտոմատացումն են։ Ձեռնարկությունների արտադրության և կառավարման օպտիմիզացման հիմնական նպատակը սպառողների համար ծառայության առավելագույն մակարդակի և հիմնական միջոցների նվազագույն ներդրումների ապահովումն է, ինչպես նաև ծախսերի նվազեցման տեսանկյունից ձեռնարկության արդյունավետ գործունեության ապահովումը։ Economyամանակակից տնտեսության մեջ մրցակցության մեծացման պայմաններում կազմակերպությունները ստեղծում են նոր ապրանքներ, իրականացնում են տարբեր գովազդային արշավներ, հրավիրում են խորհրդատուների, վերակառուցում ձեռնարկության ներքին-արտաքին միջավայրը և այլն։ Այս բոլոր խնդիրները ախտորոշելու համար կազմակերպությունները հրավիրում են տարբեր ոլորտներում աշխատող խորհրդատուների։ Ուսումնասիրության արդյունքում խորհրդատվական ծառայությունների առաջին փուլի իրականացման ընթացքում մի շարք խոշոր հայկական ձեռնարկություններում հայտնաբերված խնդիրները բավականին մտահոգիչ էին։ Ընկերությունների ներքին միջավայրում լուրջ թերությունները պահանջում էին կառավարման համակարգերի ներդրում, որոնք ընկերություններին հնարավորություն կտան կառավարել, վերահսկել և պատշաճ կերպով կազմակերպել ձեռնարկության աշխատանքը, ներգրավել անհրաժեշտ մարդկային ռեսուրսներ, արդյունավետ կառավարել, նվազեցնել ծախսերը։ Խորհրդատվական ընկերությունների ուսումնասիրությունների փորձը ցույց է տալիս, որ հայկական ընկերություններն ունեն մի շարք թերություններ իրենց ներքին գործառույթների մեջ, մասնավորապես `անհրաժեշտ գիտելիքների և փորձառու մասնագետների պակասը նրանց թույլ չի տալիս արդյունավետորեն ղեկավարել արտադրական, ֆինանսական և շուկայավարման գործառույթները։ Շատ դեպքերում ընկերությունները ներգրավում են ընկերությունների, որոնք մասնագիտացված շուկայավարման ծառայություններ են մատուցում `իրենց շուկայավարման գործառույթներն իրականացնելու համար։ Costախսերի սխալ հաշվառումը ոչ միայն ծախսերի անարդյունավետ կառավարումը, վերահսկման գործիքների բացակայությունը թույլ չեն տալիս ձեռնարկություններին ապահովել մեծ շահույթ։ Բացի այդ, չկա մեկ համակարգ, որը թույլ կտա ընկերություններին ավտոմատացնել բոլոր գործընթացները, որոնք կբարձրացնեն ընկերության շահույթը, կբարձրացնեն գործառույթների արդյունավետությունը և կառավարման որոշումները։ Ստորև ներկայացված են կառավարման հիմնական թերությունները, որոնք մենք հայտնաբերել ենք հայաստանյան ձեռնարկություններում. • Շուկայավարման գործառույթների բացակայություն, • Արդյունավետ կառավարման ռեսուրսների բացակայություն, • ՏՏ-ի թերզարգացում, Այս խնդիրները լուծելու համար ընկերությունները հրավիրում են կառավարման տարբեր ոլորտների խորհրդատուների, որոնք կանգնած են բավականին բարդ խնդիրների առջև ՝ կառուցել համապատասխան կառավարման համակարգ, նպաստել դրա արդյունավետության բարձրացմանը։ Կառավարման համակարգի ներդրումը պահանջում է ժամանակի մեծ ներդրումներ, և մեկ այլ խնդիր է դրանց արդյունավետության բարձրացումը, որին կարելի է հասնել կառավարման համակարգերի ավտոմատացման միջոցով `կառավարման տեղեկատվական համակարգերի ներդրմամբ։ Մենք ուսումնասիրել ենք կառավարման տեղեկատվական համակարգերի ազդեցությունը ձեռնարկության վրա։ Միջազգային փորձը ցույց է տալիս, որ այն ընկերությունները, որոնք հավասարակշռում են իրենց արտադրական, առևտրային և ֆինանսական նպատակները, հաջողության են հասնում, այսինքն ՝ նրանք անընդհատ աշխատում են բարելավել իրենց ներուժը։ Ներուժը բնութագրվում է ձեռնարկության կենսունակությամբ `ապագայում շահույթ ապահովելով։ Այս ձեռնարկություններում զգալի առաջընթաց է գրանցվել. նրանք օգտագործում են ERP- Ձեռնարկությունների ռեսուրսների պլանավորման համակարգ 1, որը դարձել է ձեռնարկության կառավարման միջազգային ստանդարտ։ ERP ստանդարտներն ընդունվել են Արտադրության կառավարման ամերիկյան ընկերության (APICS) կողմից 1960-ականներին։ վերջերսվանից։ Այս համակարգը տեղեկատվական համակարգերի մի մասն է։ Տեղեկատվական համակարգի ստեղծումը հիմնված է բիզնես գործընթացների մասնակի ավտոմատացումից լիակատար ավտոմատացման անցման վրա, որը բնութագրվում է ինչպես արտաքին, այնպես էլ տեղեկատվական համակարգի ներսում գտնվող ծրագրերի ինտեգրմամբ։ Տեղեկատվական շատ համակարգերում բիզնես գործընթացների միայն մի մասն է ավտոմատացված։ Արդյունքում, կարող ենք ասել, որ տեղեկատվական համակարգերի ներդրումը արդիական է ձեռնարկությունների մեծ մասի համար։ Բենջամին Ֆրունջյան ՀՀ ձեռնարկության կառավարման արդյունավետության խնդիրներ և դրանց լուծման ուղիներ Հիմնաբառեր. Արդյունավետության բարձրացում, ինդեքսների համակարգ, համակարգի ռեսուրսների պլանավորում։

example1831

example1831

Սույն հոդվածում առաջարկվում է համալսարանական կառավարման նոր մոդել Հայաստանի Հանրապետութունում (ՀՀ) գործող պետական եւ ոչ պետական բարձրագուն ուսումնական հաստատությունների (ԲՈՒՀ) համար, որի հիմնական նպատակն է՝ սովորելու ընթացքում ուսանողին ապահովել համապատասխան պրակտիկայով։ ՀՀ ԲՈՒՀ-երում կատարվել են ուսումնասիրություններ՝ բացահայտելով ներկայումս կիրառվող ուսումնական մոդելի ոչ էֆֆեկտիվ լինելն ուսանողին համապատասխան պրակտիկայով ապահովելու համար։ Հոդվածում ներկայացված նոր մոդելը հիմնված է կատարված հարցումների եւ միջազգային առաջատար համալսարանների փորձի վրա։

ՀՀ բուհերում ուսումնական գործընթացին վերաբերող խնդիրները բազմազան են և ակնհայտ։ Ուսումնական հաստատություններում առկա խնդիրները բերում են ուսանողների մասնագիտական ​​պրակտիկայի բացակայության, ինչն էլ ավարտելուց հետո գործազրկության բարձր մակարդակի պատճառն է։ [1] հոդվածի համաձայն ՝ Հայաստանում համալսարանն ավարտելուց մեկ տարի անց ուսանողների 42% -ը մնում է անգործ (տես Գծապատկեր 1)։ Գծապատկեր 1-ը ցույց է տալիս, որ Հայաստանի Հանրապետությունում բուհերի շրջանավարտների ավելի քան 40% -ը չի կարողանում աշխատանք գտնել իրենց մասնագիտությունների գծով [2]։ Բուհերում կատարված հարցումները ցույց են տալիս, որ ստացված գիտելիքները արդիական չեն (տե՛ս Աղյուսակ 1), այլ կերպ ասած, հարցազրույցների ընթացքում գործնական գիտելիքների հետ կապված հարցերը փակուղային են։ Նկար 1 Համալսարանի շրջանավարտների գործազրկության մակարդակն ավարտելուց մեկ տարի անց (%) (2018-2019) Խնդիրն, իհարկե, առաջնային է և պահանջում է հրատապ և արդյունավետ լուծում։ Խնդրի աղբյուրը պարզելու համար հարցում են անցկացվել ՀՀ բուհերում։ Հարցմանը մասնակցել են տարբեր բուհերի 85 շրջանավարտներ `բակալավրի կրթական ծրագրերով։ Սկզբում քննարկվում էին աշխատանքային հարցազրույցների ընթացքում առաջացած խնդիրները, այնուհետև ուսումնասիրության ընթացքում գործնական գիտելիքներ ստանալու տարբերակները։ Պարզ դարձավ, որ ուսումնական գործընթացում համալսարաններում կիրառվում էին ոչ ժամանակակից, հնացած մեթոդներ ՝ դասընթաց, խմբային և անհատական ​​աշխատանք։ Հարցման վերաբերյալ մանրամասն տեղեկություններ ստանալու համար տե՛ս Աղյուսակ 1-ը։ Աղյուսակ 1 ՀՀ համալսարանում գործող համալսարաններում անցկացված հարցման արդյունքները գոհ են. Դժգոհ են ԵՊՀ-ի 3 ԵՊԲՀ 4 ՀՊՏՀ 5 ԵՀ 11 ԵՀ 11 ՀԱՀ 185 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ԵՊՀ  Երևանի պետական ​​համալսարան ԵՊԲՀ  Երևանի պետական ​​բժշկական համալսարան ՀՊՏՀ AS հայերեն Պետական ​​տնտեսագիտական ​​համալսարան ԵՀ  Եվրոպական համալսարան ՀԱՀ  Ամերիկյան համալսարան Հայաստանում Ներկայացված թվերն ու փաստերը հաստատում են, որ դա ունի նոր մոտեցում և նոր մոդել, քանի որ չօգտագործելով դասի ընթացքում ստացված տեսական գիտելիքները, գործնականում ուսանողները կորցնում են դառնալու հնարավորությունը։ շուկայից պահանջվող մասնագետներ ՝ վատնելով գումար, ժամանակ և էներգիա։ Ներկայումս ՀՀ բուհերում գործող մոդելի սխեմատիկ ներկայացումը ներկայացված է Նկար 2-ում։ 1. Դասընթացի գործընթաց 2. Ստացված տեղեկատվության սխալ մշակում 3. Քննության համար անգիր տեղեկատվության փոխանցում դասախոսին 4. Համալսարանի շրջանավարտ առանց գործնական փորձի և գիտելիքների Նկար 2։ Ուսումնական գործընթացը ՀՀ բուհերում Ինչպես երեւում է Նկար 2-ից, ՀՀ-ում ուսումնական գործընթացը կազմակերպվում է 4 հիմնական փուլերում. 186 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ 1. Դասընթացի գործընթաց 2. Դասընթացի ընթացքում ստացված տեղեկատվության սխալ մշակում, այսինքն `համապատասխան գիտելիքներ ստացող ուսանողը , միայն տեսական կիրառություն Դրա պատճառով նա ամբողջությամբ չի ընկալում և ձուլում է անհրաժեշտ քանակությունը։ 3. Քննությունների համար անգիր տեղեկատվության փոխանցումը դասախոսին։ Այս փուլում հատկապես ակնհայտ է դառնում բուհական կրթության ամենամեծ թերությունը. Նախապատրաստել ուսանողին քննությանը ՝ գործնական գիտելիքներ և փորձ տալու փոխարեն։ 4. Համալսարանն ավարտում է առանց գործնական փորձի և գիտելիքների։ Նախորդ փուլերի թերի և անկատարության պատճառով համալսարանի շրջանավարտները, չունենալով համապատասխան գիտելիքներ և փորձ, չեն կարողանում գտնել մասնագիտական ​​աշխատանք ՝ դրանից բխող հետևանքներով։ Այսպիսով, մանրամասն վերլուծելով ՝ համոզված ենք, որ կա անհրաժեշտություն ներառել նոր կրթական մոդել, որը ուսանողին կտրամադրի գործնական գիտելիքներ և փորձառություն դասի ընթացքում։ Այսպիսով, մեր կողմից մշակված մոդելի հիմնական առավելությունը ուսանող-դասախոս-համալսարան-գործատու ամուր հարաբերությունների մեջ է։ Միջազգային փորձը ցույց է տալիս [3], որ լավ կազմակերպված խմբակային աշխատանքը արդյունավետ միջոց է, բայց, ինչպես արդեն նշվեց, այն պետք է կազմակերպվի համալսարանական մակարդակում։ Համալսարաններում ուսանողներից պետք է առանձնացնել հատուկ մասնագիտական ​​խմբեր `տնտեսագետներ, լեզվաբաններ, մենեջերներ, ծրագրավորողներ և այլն։ Համալսարանը հատուկ պայմանագրեր ունի գործատուների հետ `յուրաքանչյուր խմբի գիտելիքների համաձայն առաջադրանքներ վերցնելով, բաշխելով խմբերի մեջ` առաջադրանքից գումար ստանալով, որի մի մասը պետք է փոխանցվի խմբի դասախոսին, և ուսանողները զեղչեր և խրախուսանքներ կստանան։ համալսարանը. Այսպիսով, մենք ունենք փոխշահավետ համագործակցություն ուսանողի, դասախոսի, համալսարանի և գործատուի միջև։ Ներկայացվածը նոր մոդելն է, որը մենք առաջարկում ենք ուսանողներին դասընթացների ընթացքում պրակտիկա անցնել։ Մոդելի սխեմատիկ ներկայացման համար տե՛ս Նկար 3։ 1. Դաս 6. Համապատասխան շուկայի շրջանավարտներ 2. Թիմերի հավաքագրում 5. Մասնագիտական ​​զարգացում 3. Առաջատար դասախոսների ընտրություն 4. Գործնական առաջադրանքներ Գծապատկեր 3. Առաջարկվող նոր ուսումնական մոդելը ուսանողների համար ձեռք բերեք մասնագիտական ​​պրակտիկա պրակտիկա, ինչպես նաև ստացեք զեղչեր և խթաններ կատարված աշխատանքի քանակն ու որակը։ Այս մոդելի առանձնահատկություններից է դասախոսի լրացուցիչ աշխատավարձի և ավելի բարձր որակավորում ստանալու հնարավորությունը։ Համալսարանն իր հերթին կապվում է գործատուների հետ, իսկ ճիշտ աշխատանքի դեպքում հնարավոր է բարձրացնել սեփական վարկանիշը, ինչը շատ կարևոր ցուցանիշ է համալսարանների համար։ 188 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Եզրակացություն Այս հոդվածը ներկայացնում է կրթական համակարգի նոր մոդել, որի հիմնական նպատակն է ուսանողներին ուսումնական գործընթացին զուգահեռ համապատասխան մասնագիտական ​​պրակտիկայով ապահովումը։ Հիմնական գաղափարը ուսանողների աշխատանքային խմբերի ստեղծումն է, որի համար համալսարանը կգտնի վճարովի առաջադրանքներ, իսկ դասախոսներից մի քանիսը կդառնան ստեղծված խմբերի ղեկավարներ `ուսանողներին տանելով առաջադրանքների ճիշտ կատարման։ Ներկայացված մոդելը փոխշահավետ է բոլոր կողմերի համար ՝ ուսանող, դասախոս, համալսարան, գործատու։

example196

example196

Սարսանգի ջրամբարը ոչ միայն հանրապետության տնտեսության կարևոր մասն է, ռազմավարական օբյեկտ, այլև հարևան Ադրբեջանի կողմից տարատեսակ հարձակումների զսպաշապիկ։ Ջրամբարը ոչ միայն Արցախի, նաև Հայաստանի այլ մարզերի համար մեծ նշանակություն ունի ոչ միայն ոռոգման և էներգետիկ տեսանկյունից, այլև ռազմավարական։ Այժմ տվյալ ջրամբարը մենք հիմնականում օգտագործում ենք էներգետիկ նպատակներով։ Ներկայումս արդիական են խմելու և ոռոգման համար նախատեսված ջրերի հետ կապված խնդիրները և պետք է մտածել այդ ահռելի կառույցի ջրերը ուղղել դեպի Սևանա լիճ, որպեսզի հնարավոր լինի օգտագործել այս ջրամբարի ամբողջական ռեսուրսները։ Նաև հետագայում լուրջ հետևանքներից խուսափելու համար անհրաժեշտ է քայլեր ձեռնարկել ամբարելու մեր երկրից հոսող ջրերը, քանի որ այն մեր կողմից չօգտագործվելու դեպքում կարող ենք կորցնել նրանց նկատմամբ վերահսկողությունը։ Այդ առումով Սարսանգի ջրամբարը կարևոր նշանակություն ունի ոչ միայն Արցախի, այլ նաև ՀՀ համար։

Սարսանգի ջրամբարը գտնվում է Արցախում՝Մարտակերտի շրջանում՝ Թարթառ գետի հոսանքում։ Կառուցվել է 1970թ. և շահագործման հանձնվել 1976թ.-ին։ Ջրամբարի վրակառուցված է Սարսանգի ջրէկ-ը2 (հզորությունը՝ 110 մեգավատտ)։ 1 Հիդրո - ջրային, ջրի ուժով աշխատող2 ՀԷԿ - հիդրոէլեկտրակայան - ջրի միջոցով էներգիա ստանալու համար նախատեսված կայանՋրամբարը ծառայել է ոչ միայն էլեկտրաէներգիա ստանալու, այլևդաշտերը ոռոգելու համար։ Ստեփանակերտից շուրջ 60 կմ դեպի հյուսիս տեղակայված ենԱրցախի Հանրապետությունում խոշորագույն՝ Սարսանգի ջրամբարն ուջրէկ-ը, որն ապահովում է հանրապետության էլեկտրաէներգիայիպահանջարկի 60%-ը։ Պատվարի բարձրությունը 120 մետր է, երկարությունը՝ 550 մետր,իսկ ստորին հատվածի լայնությունը՝ շուրջ 500 մետր։ Ջրամբարիտարողությունը շուրջ 600 մլն. խորանարդ մետր է, որից կարելի էօգտագործել մոտ 550 մլն. խմ-ը, այսինքն՝ գրեթե 50 մլն.-ը ջրամբարիմեռյալ ծավալն է, որը չի թույլատրվում օգտագործել այլ նպատակներիհամար [1]։ Նման պատվարներն աշխարհում շատ քիչ են, այդպիսիք հիմապարզապես չեն կառուցում։ Պատվարի կառուցման ժամանակ բետոն չիօգտագործվել։ Ջրէկ-ը երկու միավորից է բաղկացած՝ յուրաքանչյուրը 25մգվտ հզորությամբ։ Արցախում կայանը հզորությամբ առաջին ջրէկ-ն է։ Այնապահովում է հանրապետության էլեկտրաէներգիայի պահանջարկի 40-ից մինչև 60%-ը, իսկ նոր ջրէկ-ների հետ միասին՝ 70%-ը։ Ջուրը սեզոնային է օգտագործվում։ Մարտից գետերի մակարդակըսկսում է բարձրանալ և, համապատասխանաբար, նաև ջրամբարի ջրիմակարդակը։ Կայանի աշխատանքը սեզոնային է. ձմռանը, երբէլեկտրաէներգիայի սպառման ծավալներն աճում են, ջրառը մեծանում է։ Տարվա տաք եղանակներին ավելի քիչ էլեկտրաէներգիա էարտադրվում։ Ոռոգման սեզոնը սկսվում է ապրիլին և ավարտվումօգոստոս-սեպտեմբերին։ Ամռան շրջանում ջուրը հավաքվում է [3]։ է Սարսանգի և Թրղե-1Ներկայումսէլեկտրաէներգիայի արտադրությունն Ընկերություննիրականացնումջրէկ-ների միջոցով։ Ընկերության հիմնական ակտիվը Սարսանգի ջրէկ-ն է, որը կառուցվել է1976թ. ԼՂՀ հիմնական գետի՝ Թարթառի վրա, և համարվում է նախկինԽՍՀՄ լավագույն և սարքավորումներով առավելագույնս հագեցած ջրէկ-ներից մեկը։ Սարսանգի ջրէկ-ը տեղակայված է Սարսանգի ջրամբարի վրա։ Վերջինս ունի 500 մլն. մ3 արդյունավետ ծավալ։ Ամբարտակիբարձրությունը և լայնությունը կազմում են համապատասխանաբար 730 մ և 550 մ, որը նույնիսկ եվրոպական երկրների շարքում համարվումէ ամենաբարձրերից մեկը։ «ԼՂՀջրային պաշարների2010թ-ի ապրիլին շահագործման է հանձնվել Թրղե-1 ջրէկ-ը, ևԸնկերությունը այսօր իրականացնում է լայնածավալ ներդրումներ երեքջրէկ-ների՝ Մատաղիս-1, Մատաղիս-2, Թրղե-2,կառուցմանուղղությամբ։ ծրագրիշրջանակներում նախատեսվում է 2011թ-ի ընթացքում ավարտինհասցնել կառուցվող ջրէկ-ների շինարարական աշխատանքները։ Թրղե-1 ջրէկ-ի շինարարության ծրագրի արժեքը կազմել է շուրջ 832.5մլն. ՀՀ դրամ, որն իրականացվել է բաժնետոմսերի առաջինտեղաբաշխումիցհաշվին։ Ստորև ներկայացվում են Թղրե-1, Թրղե-2, Մատաղիս-1 և Մատաղիս-2ջրէկ-ների տեխնիկական ցուցանիշները [2]։ յուրացում»ներգրավվածսեփականմիջոցներիՄեր կարծիքով տվյալ պարագայում ջրէկ-ի աշխատանքներըարդիական են, և լուրջ ներդրման դեպքում կլուծի ամբողջ Արցախիէլեկտրամատակարարման մատչելիության հարցը, որը ևս ահռելիկարևորություն ունի Արցախի համար։ Սակայն այս պարագայում պետքէ զգույշ և հետևողական լինել, որպեսզի Թարթառ գետին չհասցվիէկոլոգիական վնաս։ 130 մ հողե պատվար ունեցող հսկա ջրամբարում ժամանակինլցված է եղել ավելի քան 600 մլն. խմ ջուր [3]։ Այժմ ջրամբարը լցված է այնքան ջրով, որքան որ ռիսկերը թույլ ենտալիս։ Իսկ ռիսկերը վերացնելու համար անհրաժեշտ է իրականացնելվերականգնողական լուրջ աշխատանքներ, բայց դա դեռ բավարարպայման չէ. միայն տեխնիկական թերությունները, ըստ նախնականգնահատման արդյունքների, 35-40 մլն. դոլար կարժենա։ Աղյուսակ 1.Թղրե-1, Թրղե-2, Մատաղիս-1 և Մատաղիս-2 ջրէկ-ների տեխնիկականցուցանիշներըԲնութագրերՉափմանմիավորԹրղեջրէկ -1Թրղեջրէկ -2ՄատաղիսՄատաղիսջրէկ -1ջրէկ -2ԴրվածքայինբնութագրերմվտԷլ․էներգիայի միջինԲազմամյաարտադրանքմլն.կվտ/ժամՀաշվարկային ճնշումմՀաշվարկային ելքմ3/վրկՏարփկան ջրհոսքիծավալմլն. մ3Ջրային ագրեգատներիթիվհատԴերիվացիոնխողովակաշարիերկարությունԴերիվացիոնխողովակաշարիկմհատ/մմԱրցախը իր միջոցներով վերականգնել է որոշ հատվածներ և այժմէներգետիկ նպատակներով օգտագործում է։ Համոզված ենք, որ եթե մենք ջրամբարը լցնելու և այդ ջուրըոռոգման նպատակներով օգտագործելու հնարավորություն ունենայինք,ապա Մարտակերտում 7000 հա հող կա, կոռոգեինք ու հսկայականարդյունքանգամմերձարևադարձային կուլտուրաներ աճեցնել, որի նախագիծը այժմմշակման փուլում է գտնվում։ Սակայն ենթակառուցվածքների ևհիդրոտեխնիկական կառուցվածքների անմխիթար վիճակը թույլ չիտալիս դա իրականցնել։ կստանայինք.այնտեղկարողէինքՈւսումնասիրությունների արդյունքում էլ պարզ դարձավ, որջրամբարն ամբողջությամբ ջրով լցնելը հղի է մեծ վտանգներով։ Իսկ եթեվտանգները հաշվի չառնենք և ջրամբարը մինչև վերջ լցնենք, ու այնփլուզվի, հետևանքներն ավելի աղետալի կլինեն հենց Ադրբեջանիհամար, քանի որ այդ հատվածներում ադրբեջանական շատ ավելի մեծբնակավայրեր կան, քան հայկական կողմում։ Իսկ վնասված հողերնուղղակի անպետք կդառնան։ Մեր նպատակը պետք է լինի Թարթառ գետի ջուրը հիմնականումտեղափոխելը դեպի Սևան, բայց մինչ այժմ դեռ ոչ մի քայլ այդուղղությամբորանհրաժեշտություն է։ իրականացվում,գտնումինչըչիենք,Սարսանգի ջրային հանգույցը, որի մեջ մտնում են Սարսանգիջրամբարը, ջրային էլեկտրակայանը, Մատաղիսի ջրամբարն ուոռոգման համակարգը՝ ջրանցքների և ջրատարների իր ամբողջությամբ,շահագործման է հանձնվել 1977-ի վերջին։ Այս ջրային հանգույցըկառուցվել էր հիմնականում ոռոգման նպատակով։ Սարսանգի ջրամբարից սնվող ջրանցքներն ավելի քան 100 հազարհեկտար էին ոռոգում։ Դրա հիմնական մասը, սակայն, նախկինինքնավար մարզի սահմաններից դուրս էր։ Ավելի պարզ՝ համակարգիմեծ մասը գտնվում էր ինքնավար մարզի տարածքում, սակայն նրա բուննպատակը մարզի հարակից տարածքների ոռոգումն ապահովելն էր։ Իսկ էլեկտրաէներգիայի արտադրությունն այդ հանգույցի, այսպեսասած, երկրորդական աշխատանքն էր։ Եթե նախորդ տարիներին ընդամենը 92-93 միլիոն կվտ/ժամէլեկտրաէներգիա ենք արտադրել, ապա 2014-ին Սարսանգումկարտադրվի ավելի քան 100 միլիոն կվտ/ժամ։ Հաջորդ տարվանից այդցուցանիշը բարձրանալու է։ 2015-ին երևի կարտադրենք մոտ 112 միլիոն։ Սարսանգիսպառվողէլեկտրաէներգիայի մոտ 41 և արտադրվող էլեկտրաէներգիայի՝ ավելիքան 47 տոկոսը [2]։ արտադրանքըԱրցախումկկազմիՋրամբարը կառուցված է Արցախի տարածքում՝ Թարթառ գետիմիջին հոսանքում։ Թարթառը ոչ միայն Արցախի, այլև ՀՀ ամենաերկարգետն է։ Մեր Արփան սկիզբ է առնում Սյունիքի բարձրավանդակիհյուսիսարևմտյան մասից, ճիշտ հակառակ՝ արևելյան մասից, գրեթենույն ակունքներից, միայն թե ջրբաժանի հակառակ մասից սկիզբ էառնում Թարթառ գետը՝ 3100-3200 մ բարձրությունից։ Սրա միջինմասում կառուցվել է Սարսանգի ջրամբարը։ Այդ գետն իր երկարությամբմոտավորապես, դեռ մի փոքր էլ՝ ավելին, համապատասխանում է մերԱխուրյան գետին։ Բայց եթե Ախուրյանի և Թարթառի ծախսըջուրունենկարևորունենանք,չափազանցքանակությամբ ամբարվածհամեմատենք, Ախուրյանինը մի փոքր ավելիշատ է։ Բոլորջրամբարներնռազմավարականնշանակություն, որովհետև ջուր է ամբարվում։ Եվ մոտ ապագայում էլ՝կլիմայի գլոբալ փոփոխության պայմաններում, մենք պետք էհսկայականորըռազմավարական առումով կարևոր նշանակություն ունի։ Առավել ևսմեր տարածաշրջանի, մեր աշխարհաքաղաքական դիրքի առումով (մենքգերիշխող դիրքում ենք) մեր հարևանների, հատկապես՝ Ադրբեջանինկատմամբ շատ մեծ առավելություններ ունենք։ Պատկերացրեք՝Սարսանգի ջրամբարը գտնվում է մոտավորապես 1000 մ բարձրությանվրա, իսկ երբ իջնում, թափվում է Կուրի մեջ՝ Ադրբեջանի տարածք, այդնիշը զրո է, համարյա 3 մ բարձրության վրա է ծովի մակարդակից։ Եվայդքան բարձր դիրքում մենք կուտակել ենք հսկայական քանակությամբջուր՝ մոտավորապես 560 մլն. խմ (500 մլն. օգտակար ծավալն է,ընդամենը 60 մլն. է մեռյալ ծավալը)։ Եթե մենք Հայաստանի բոլորջրամբարները միասին վերցնենք, կուտակված է մոտավորապես 1.2 մլրդխմ ջուր։ Բայց միայն Սարսանգինը գրեթե 600 մլն. խմ ջուր է։ Պատկերացրեք՝ ինչքան հսկա ծավալ է իրենից ներկայացնում։ Նրամիայն մեռյալ ծավալը մեր Ազատի ջրամբարի չափ է՝ մոտ 60 միլիոնխորանարդ մետր։ Այսքան ամբարված ջուրը ռազմավարական կարևորնշանակություն ունի և՛ մեզ, և՛ հարևան երկրների, այդ թվում՝Ադրբեջանի համար։ Ի դեպ, ասեմ, որ այսօր, բնականաբար, այդ քանակըչի կուտակված՝ ռազմական, պատերազմական գործողություններիհետևանքով, գրեթե կիսով չափ կրճատված է [1]։ բարդպատվարըգրունտայինամենաբարձրինժեներականպայմաններում,Մեր կարծիքով «Սարսանգի ջրամբարը, հանդիսանալով Եվրոպաաշխարհամասիևհանդիսանալով ինժեներական տեսակետից համապարփակ մի կառույց՝իրականացվածիրռիսկայնությամբ համարվում է առաջին աստիճանի կառույց։ Խիստանհանգստանալու առիթջրամբարի անվտանգշահագործման համար անհրաժեշտ են իրականացնել շահագործմանգործառույթներ, որոնք հաճախ մեր կողմից բաց են թողնվում»։ հայկականերկուհանրապետությունների տարածքում ամենամեծ ջրամբարն է։ ՀՀամենախոշոր՝ Ախուրյանի ջրամբարը, որը համատեղ օգտագործվում էԹուրքիայի հետ, ունի 525 մլն. խմ ծավալ, որից օգտակար է համարվում510 մլն. խմ-ն (ընդհանուր ծավալը բաժանվում է օգտակարի և մեռյալի.չկա, սակայնԱրցախի,Սաոչմիայնայլևհանձնված Սարսանգիառաջինը ջրի այն ծավալն է, որը հաշվարկված է օգտագործել, իսկմեռյալ ծավալը ժամանակի ընթացքում տիղմով և ջրաբերուկներովծածկվող ու անօգտագործելի դարձող մասն է)։ Այնինչ 1976-ինշահագործմանէՄարտակերտի շրջանում՝ Թարթառ գետի վրա) ընդհանուր ծավալը 565մլն. խմ է, օգտակարը՝ 495 մլն. խմ։ 126 մ բարձրությամբ ամբարտակով(երկարությունը՝ 550 մ) Սարսանգի ջրամբարը նույնպես ռեկորդակիր է։ Դերիվացիոն համակարգով ջրամբարից դեպի«Սարսանգ» հէկվայրկյանում կարող է մղվել մինչև 70 խմ ջուր։ Բացի դրանից՝ ջրամբարնունի նաև ոռոգման փականներ, և հարկ եղած դեպքում մելիորատիվնպատակներով դրանից վայրկյանում կարող է դուրս բերվել 30 խմ ջուր[5]։ ջրամբարի (գտնվումՄեր կարծիքով՝ Սարսանգի պատվարի տիպի նման կառույցներըպահանջում են կայունության դինամիկայի մշտական ուսումնասիրություններ, որոնք հաճախ մեր կողմից բաց են թողնվում։ Նման կառույցների ամրությանն ու կայունությանը սպառնում ենպատվարի մարմնի գրունտի ֆիզիկամեխանիկական հատկություններիփոփոխությունը և պատվարի մարմնով անցնող ֆիլտրացիոն հոսքերը,որոնք էլ պատվարների փլուզման հիմնական պատճառներ ենհամարվում։ ջրամբարիերեքուՍարսանգիշահագործմանկեստասնամյակների ընթացքում կուտակված բերվածքների ծավալըորոշելու, ըստ գետի երկարության դրա տեղաբաշխումը պարզելու ևջրաբերուկային ռեժիմի զարգացումները կանխատեսելու նպատակովկատարվել են ծավալուն ուսումնասիրություններ։ Այս աշխատանքներըկատարելու համար ջրամբարի տեղամասում անհրաժեշտ է ունենալգետի հունի տեսքը (կտրվածքը) մինչ պատվարի շահագործումը։ Այդտվյալները վերականգնվեցին հիդրոտեխնիկ մասնագետների խմբիկողմից, ճշտվեցին վերլուծությունների ու համեմատություններիարդյունքում։ Սարսանգիջրամբարի համար կատարված հաշվարկներիարդյունքները ներկայացված են աղ. 2-ում։ Գետայինբերվածքներին առնչվողհետազոտություններիընթացքում (2012 թ. հունիս) ջրամբարի մակարդակը բավականին իջելէր (698-699 մ նիշերի վրա)։ Արդյունքում ջրի հորիզոնը գետի հունի հետհատվելով Դրմբոնի հանքի դիմաց ընկած բնական նեղացմանտեղամասում մերկացրել էր ջրամբարի ընդհանուր երկարության շուրջ1/3 հատվածը՝ ստեղծելով նպաստավոր պայմաններ մանրամասնուսումնասիրելու կուտակումները, դրանց հատիկային կազմը ևերևույթը բնութագրող մյուս մեծությունները։ Օգտագործելով ստացվածտվյալները և ուսումնասիրությունների տեղամասում մինչ ջրամբարիշահագործումը գրանցված գետի հունի բնական նիշերը՝ չափմանառանցքի յուրաքանչյուր կետում՝ ներկա պահի դրությամբ որոշվել ենգետի բնական հունի առանցքով կուտակված բերվածքների շերտիառավելագույն հաստությունները և այդ կուտակումների ծավալը։ Աղյուսակ 2.Սարսանգի ջրամբարում կուտակված ջրաբերուկների ծավալի հաշվարկ Առանցքի թիվըՀատույթի միջինլայնությունը (մ)Տեղամասի ընդհանուրերկարությունը (մ)Հատույթի մակերեսը (հազ. մ2)Կուտակվածբերվածքների ծավալըտվյալ տեղամասում(մլն. մ3)Ընդհանուր ծավալը(մլն. մ3)Համաձայն Սարսանգի ջրամբարում կուտակված ջրաբերուկներիփաստացի ծավալի հաշվարկների՝ այդ մեծությունը կազմում է շուրջ28.4 մլն. մ3։ կառուցվածէՈւսումնասիրությունների արդյունքում պարզվել է, որ ջրամբարիպատվարըգրունտներից՝ավազակավային միջուկով։ Ավազակավային գրունտները 610-670նիշերի հատվածում ներկայացված են մինչև 10% խճաքարայինխառնուրդներով, իսկ 670-728 նիշերը՝ մինչև 35% խառնուրդներով [4]։ ճալաքարա-կոպճայինՍարսանգի ջրամբարի պատվարի ներքին և վերին պրիզմաներըներկայացված են ճալաքարա-կոպճային գրունտներով (նկ. 1)։ 4,28WWiՆկ.1 Սարսանգի ջրամբարի պատվարի կտրվածքըՆմանդեպքումկառուցելդիտարկումներիՋրատեխնիկական կառուցվածքներում անոմալիաների գենեզիսիբացահայտումը ինժեներական բարդ խնդիր է։ Այն ավելի է բարդանում,երբ անկանոնությունները բխում են իրար չկապակցված մի քանիպատճառներից։ ինտեգրալգնահատականը կարող է լինել ոչ ճիշտ։ Այդ դեպքում անհրաժեշտ էտարանջատել հնարավոր անկանոնությունները և փորձել առանձինառանձինյուրաքանչյուրի խախտման պատճառահետևանքային կապը։ Կարևոր է նաև ուսումնասիրել հնարավորխափանումների զարգացման սցենարը՝ որպես հիմք ընդունելովկառուցվածքի հետազոտման և վիճակի գնահատման արդյունքները։ Հնարավոր խափանումներիէներկայացնել՝ կառուցելով այսպես կոչվող խափանումների ծառը, որըհնարավորություն է տալիս կանխատեսելու պրոցեսների զարգացմանհետագա ընթացքը և գնահատելու դրա ազդեցությունը կառուցվածքիաշխատանքի հուսալիության վրա։ Այստեղ կարևոր է ունեցածտեղեկատվության վերլուծության և նախորդ հետազոտություններիհավաստիությունը [4]։ զարգացմանսցենարըկարելիՍարսանգի ջրամբարը, հանդիսանալով Եվրոպա աշխարհամասիամենաբարձր գրունտային պատվարը և հանդիսանալով ինժեներականտեսակետից համապարփակ մի կառույց՝ իրականացված բարդինժեներական պայմաններում, իր ռիսկայնությամբ համարվում էառաջին աստիճանի կառույց։ Խիստ անհանգստանալու առիթ չկա,սակայն ջրամբարի անվտանգ շահագործման համար անհրաժեշտ ենիրականացնել շահագործման գործառույթներ, որոնք հաճախ մերկողմից բաց են թողնվում։ Նշենք, որ Վարանդա գետի վրա միանգամից երեք ջրամբար կա՝Վարանդա-1, Վարանդա-2, Վարանդա-3. բոլորն էլ կառուցվել ենխորհրդային տարիներին։ Առաջինը գտնվում է ամենացածր նիշում ևայս պահին կուտակում է մյուսներում չկուտակվող-դուրս եկող ջրերը։ որում՝ Վարանդա-1-նԸնդու Վարանդա-2-ն անմիջականհարևանությամբ են կառուցված։ Սարսանգ-Մատաղիս հատվածում այս տարի մեկնարկելու է մինախագիծ, որի շրջանակներում ավելի քան 100 միլիոն դոլարի ներդրումէ իրականացվելու տեղական և օտարերկրյա ընկերությունների կողմից։ Արդյունքում կառուցվելու են ջրամբարներ, որոնք կշահագործվենէլեկտրաէներգիայիևզբոսաշրջության նպատակներով [1]։ ձկնաբուծությանարտադրության,Տարիներ առաջ Քաշաթաղի շրջանում մեկնարկած՝ 12 մլն. խմծավալով ջրամբարի կառուցումն այս տարի կավարտվի, որի վրակգործարկվի նաև 5,95 մվտ դրվածքային հզորությամբ ջրէկ. ընդ որում՝սա ջրամբարով հէկի կառուցման առաջին դեպքն է անկախ ՀՀ-ի և ԱՀ-իպատմության մեջ։ Ջրամբարը կիրառվելու է նաև ձկնաբուծության ևոռոգմանէ, որ սեփականատերնօտարերկրյա ներդրող է, ով նախագծի վրա ծախսել է մի քանի տասնյակմիլիոն դոլարի հասնող գումար [1]։ նպատակներով։ ՈւշագրավԵզրահանգում։ Սարսանգի ջրամբարը ոչ միայն հանրապետությանտնտեսության կարևոր մասն է, այլև համարվում է ռազմավարականօբյեկտ։ Մեր հիմնական խնդիրն է այսօր Սարսանգի ջրամբարի ջրերըուղղել դեպի ՀՀ մարզեր, որոնք հնարավորություն կտան ամբողջծավալով շահագործելու ջրամբարը, որը ամենամեծ ջրամբարն է, և նաևստանալորպեսզիանհրաժեշտություն չլինի այն գնելու արտերկրից։ էլեկտրաէներգիա,քանակությամբայնԱյսօր մոտ 9 մլրդ մետր խորանարդ մեր տարածքից հոսում է դեպիմեր հարևանների տարածքներ, որոնցից կարողանում ենք ամբարելընդամենը 1.5 միլիարդը, և տարիների ընթացքում այդ թիվը գնալովնվազում է։ Եվ մոտ ապագայումէլ՝ կլիմայի գլոբալ փոփոխությանպայմաններում, մենք պետք է հսկայական քանակությամբ ամբարվածջուր ունենանք, որը ռազմավարական առումով կարևոր նշանակությունկունենա, առավել ևս մեր տարածաշրջանի համար։ Սարսանգի պատվարի տիպի նման կառույցները պահանջում ենկայունության դինամիկայի մշտական ուսումնասիրություններ, որոնքհաճախ մեր կողմից բաց են թողնվում, և պետք է մեծ ուշադրությունդարձնել այդ խնդրին։

example1057

example1057

Հոդվածում քննարկվել են Արարատի և Արմավիրի մարզերում երաշտների, խորշակների ձևավորման պատճառները և առանձնահատկությունները, տարածման օրինաչափությունները, առաջացրած բացասական հետևանքները, դրանց կանխարգելման և մեղմման ուղիները։ Արմավիրի և Արարատի մարզերը հանրապետության գյուղատնտեսական կարևորագույն շրջաններն են, որտեղ ինտենսիվ երաշտների և խորշակների առաջացման համար առկա են նպաստավոր պայմաններ։ Թեև կլիմայական պայմանները կառավարելի չեն, սակայն մշակության նորագույն տեխնոլոգիաների կիրառման դեպքում կարելի է զգալի չափով մեղմել երաշտների և խորշակների հասցրած վնասները։

ԵՐԱՇՏՆԵՐԻ ԵՎ ԽՈՐՇԱԿՆԵՐԻ ՏԱՐԱԾԱԺԱՄԱՆԱԿԱՅԻՆՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՎ ԴՐԱՆՑ ՌԻՍԿԱՅՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵՂՄՄԱՆՈՒՂԻՆԵՐՆ ԱՐՄԱՎԻՐԻ ԵՎ ԱՐԱՐԱՏԻ ՄԱՐԶԵՐՈՒՄԵրաշտների և խորշակների համալիր ուսումնասիրությունները շատ կարևոր ենհատկապես Արարատի և Արմավիրի մարզերում, քանի որ դրանք հանրապետությանկարևորագույն գյուղատնտեսական տարածաշրջաններից են։ Երաշտների և խորշակների ուսումնասիրության և գնահատման կարևորությունը կապված է ոչ միայն դրանցներկա վիճակի գնահատման, այլև վտանգավոր երևույթների տարածաժամանակային փոփոխությունների կանխատեսման, հարմարվողական միջոցառումների ձեռնարկման և վնասների նվազեցման գործընթացների հետ, որոնք կլիմայի գլոբալփոփոխությունների պայմաններում այսօր առավել հրատապ են դարձել։ Աշխատանքում քննարկվել են Արարատի և Արմավիրի մարզերում երաշտների,խորշակների ձևավորման պատճառները և առանձնահատկությունները, տարածմանօրինաչափությունները, առաջացրած բացասական հետևանքները, դրանց կանխարգելման և մեղմման ուղիները։ Ուսումնասիրությունները կատարվել են Արարատի ևԱրմավիրի մարզերում գործող օդերևութաբանական յոթ կայանների և դիտակետերիբազմամյա տվյալների հիման վրա։ Տվյալների մշակման համար կիրառվել են մաթեմատիկական և վիճակագրական մեթոդներ։ Ստացված տվյալների հիման վրակազմվել են աղյուսակներ, գրաֆիկներ և քարտեզներ։ Երաշտն ագրոօդերևութաբանական վտանգավոր երևույթ է, որը պայմանավորված է բարձր ջերմաստիճանների (> 25° C), օդի հարաբերական փոքր խոնավության(≤ 30 %) պայմաններում, տեղումների երկարատև և զգալի պակասությամբ։ Ջերմաստիճանի բարձրացումը հանգեցնում է հարաբերական խոնավության փոքրացման ևխոնավության պակասորդի մեծացման։ Բույսերի խոնավության ծախսի և մուտքիմիջև առաջանում է անհապատասխանություն. բույսը խոնավության պակաս է զգում,և սկսվում է երաշտը։ Երաշտի ազդեցությունը բույսերի, ինչպես նաև բերքի վրա, կախված է տարբերգործոններից` երաշտի սկսելու պահից, տևողությունից, ինտենսիվությունից, նախկինում դիտված եղանակային պայմաններից, երաշտի ժամանակ քամու արագությունից, բույսերի զարգացման փուլից, երաշտադիմացկունությունից, ինչպես նաև կիրառվող ագրոտեխնիկայի մակարդակից [3]։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ երբ ցանքերը սկզբնական շրջանումուշ են ջրվում, բույսերը կազմավորում են ավելի խորը գնացող արմատային համակարգ, ավելի լավ են օգտագործում հողի ստորին շերտի խոնավությունը և հեշտ ենդիմակայում երաշտին [7]։ Երաշտներն ըստ ծագման լինում են 2 տեսակի` մթնոլորտային և հողային։ Հողային երաշտների դեպքում բույսերը տուժում են անձրևների երկարատև բացակայությունից և հողի արմատաբնակ շերտում օգտակար խոնավության պակասից։ Հողային երաշտը բույսերի վրա ազդում է աստիճանաբար։ Մթնոլորտային երաշտի դեպքում հողում կարող են լինել օգտակար խոնավության որոշ պաշարներ, սակայնբույսերը տուժում են օդի բարձր ջերմաստիճանից և հարաբերական ցածր խոնավությունից։ Սովորաբար, հողային երաշտին նախորդում է մթնոլորտայինը, որիցհետո դրանք դրսևորվում են միասին։ Ըստ ինտենսիվության երաշտները բաժանվում են 4 խմբի` շատ ուժեղ, ուժեղ,միջակ և թույլ [3]։ ԱՊՀ երկրների երաշտի մշտադիտարկումն առաջարկել է հետևյալհիմնական ցուցանիշները՝1. Գ. Տ. Սելյանինովի հիդրոթերմիկ գործակիցը` (ՀԹԳ), 2. Դ. Ի. Շաշկոյի խոնավության մոդուլը (Md),բնական խոնավապահովվածությունը (V%),30 %-ից պակաս օդի հարաբերական խոնավություն ունեցող օրերի թիվը (N0),30°-ից բարձր օդի միջին ջերմաստիճաններով օրերի թիվը (Nt), հողաշերտում (0-20 սմ, 0-50 սմ, 0-100 սմ) արդյունավետ խոնավության պաշարները (W0-20, W0-50, W0-100)։ Աղյուսակ 1. Տարբեր ինտենսիվության երաշտային պայմանները բնութագրող գործոններիցուցանիշները [3]ՑուցանիշներՆվազագույնԱռավելագույնՀԹԳW0-20 (մմ)W0-50 (մմ)W0 -100 (մմ)Երաշտի ինտենսիվությունըՇատուժեղՈւժեղՄիջակԹույլԵրաշտիբացակայություն * հարաբերական խոնավությունը ցածր է 30 %-ից ** օրերի քանակը, երբ ջերմաստիճանը բարձր է 30° C-իցԱղյուսակ 1-ում բերված ցուցանիշներն առանձին-առանձին չեն նպաստումերաշտների ձևավորմանը, քանի որ միևնույն քանակի տեղումները, օդի հարաբերական խոնավությունը, ջերմաստիճանը, կախված տեղական պայմաններից` ռելիեֆի ձևից, հողի տեսակից, բույսերի զարգացման աստիճանից և այլն, կարող ենտարբեր ազդեցություն ունենալ։ Օդ. կայանՀԹԳվեգ.շրջ.վեգ.շրջ.Արարատի մարզԱրարատԱրտաշատՈւրցաձորԱնանուն լ-ցքԱրմավիրՄերձավանԱրմավիրի մարզՇատ ուժեղՈւժեղՄիջակԹույլ կամ լրիվբացակայությունԱղյուսակ 2. Գ. Տ. Սելյանինովի հիդրոթերմիկ գործակիցը (ՀԹԳ) և Դ. Ի. Շաշկոյիմթնոլորտային խոնավացման ցուցանիշը (Md) Արարատի և Արմավիրի մարզերում [6]Համադրելով աղյուսակ 2-ի ՀԹԳ-ի տվյալներն աղյուսակ 1-ի տվյալների հետ,կարելի է եզրակացնել, որ շատ ուժեղ երաշտներ կարող են դիտվել հուլիսին` Արտաշատի և Արմավիրի կայաններում (ՀԹԳ` 0.1), օգոստոսին բոլոր կայաններում` բացառությամբ Ուրցաձորի, և սեպտեմբերին` Արարատի և Արտաշատի կայաններում(ՀԹԳ` 0.1)։ Ուժեղ երաշտներ (ՀԹԳ` 0.2-0.39) կարող են դիտվել հուլիս ամսին Արարատ, Ուրցաձոր և Մերձավան կայաններում, իսկ սեպտեմբերին՝ Ուրցաձոր և Մերձավան կայաններում։ Ավելի հաճախ կարող են դիտվել միջակ երաշտներ (ՀԹԳ` 0.40.6) մայիս (Արարատ, Արտաշատ կայաններ), հունիս (Արտաշատ, Ուրցաձոր, Արմավիր, Մերձավան կայաններ), հուլիս (Անանուն լ-ցք) և սեպտեմբեր (Անանուն լ-ցք)ամիսներին։ Վեգետացիոն շրջանում երաշտների լրիվ բացակայություն հնարավոր էմիայն Անանուն լ-ցք կայանում, միջակ երաշտներ` Ուրցաձոր և Մերձավան կայաններում, և ուժեղ երաշտներ` Արարատ, Արտաշատ և Արմավիր կայաններում։ Միևնույն ժամանակ, համադրելով աղյուսակ 2-ի մթնոլորտային խոնավացմանցուցանիշը աղյուսակ 1-ի տվյալների հետ, կարելի է հանգել այն եզրակացության, որհուլիս, օգոստոս, սեպտեմբեր ամիսներին մարզերի բոլոր կայաններում կարող ենդիտվել շատ ուժեղ երաշտներ (Md` 0-0.09), իսկ վեգետացիոն շրջանում դրանք դիտվում են բոլոր կայաններում` բացառությամբ Անանուն լ-ցք կայանի, որտեղ բնորոշ ենուժեղ երաշտները (Md` 0.19)։ Կարելի է ասել, որ երկու ցուցանիշների դեպքում էլ, ընդհանուր առմամբ, շատուժեղ երաշտների հավանականությունը հատկապես մեծ է հուլիս, օգոստոս և սեպտեմբեր ամիսներին։ Ինչպես երևում է նկար 1-ից, առավել հաճախ երաշտները դիտվում են մարզերիցածրադիր մասերում, իսկ բացարձակ բարձրությանը համընթաց` էականորեն նվազում են։ Պետք է նշել, որ մարզերում նպաստավոր պայմաններ կան հատկապես շատուժեղ, ուժեղ և միջակ ինտենսիվության երաշտների համար։ Նկար 1. Երաշտներով տասնօրյակների թիվն Արարատի և Արմավիրի մարզերումԽորշակը չոր և տաք քամի է, որն օժտված է բարձր ջերմությամբ և հարաբերական ցածր խոնավությամբ։ Որպես խորշակի չափանիշ ընդունվում է միաժամանակդիտվող օդերևութաբանական տարրերի գումարը` հարաբերական խոնավությունը` ≤30 %, ջերմաստիճանը` > 25° C, իսկ քամու արագությունը` ≥ 5 մ/վ։ Խորշակների օրական ընթացքը նման է ջերմաստիճանի և քամու արագության ընթացքին և լավ արտահայտվում է կեսօրից հետո [2]։ Տարվա ընթացքում ամենից վտանգավոր, ինտենսիվ խորշակներ դիտվումեն հուլիս և օգոստոս ամիսներին։ Ամառային ամիսներին Միջագետքի շրջանում ձևավորվում է ցածր ճնշման դաշտ, հարավ-արևելքից և հարավից տաք ու չոր արևադարձային օդը ներթափանցում է հանրապետության տարածք, հատկապես` հարավային շրջաններ։ Աղյուսակ 4-ից երևում է, որ վեգետացիոն շրջանում խորշակային օրերի առավելագույն թիվը երկու մարզերում էլ օգոստոսին է դիտվել։ Արարատի մարզում առավելագույն օրերի քանակը դիտվել է Արտաշատ դիտակետում` 4.8 օր, իսկ Արմավիրիմարզում` Արմավիր դիտակետում ` 5.1 օր։ Ամիսներյ ն ա ա կ դ Օ զ ր ա Մ տ ա շ ա տ ր Ա ր ո ձ ա ց ր և Ո տ ա ր ա ր Ա ր ի վ ա մ ր Ա ն ա վ ա ձ ր ե Մ տ ա ր ա ր Ա ր ի վ ա մ ր Ա Աղյուսակ 4. Խորշակներով օրերի թիվը վեգետացիոն շրջանում Արարատի ևԱրմավիրի մարզերում [6]Նկար 4-ից երևում է, որ Արմավիրի մարզում խորշակներով օրերն առավել շատ(120 և ավելի) դիտվում են մարզի արևելյան և հարավարևելյան մասերում, իսկ դեպիարևմուտք շարժվելիս դրանք էականորեն նվազում են։ Արարատի մարզում խորշակներով օրերի նվազագույն քանակը նկատվում է մարզի արևելյան հատվածում,իսկ դեպի արևմուտք բացարձակ բարձությունների նվազմանը զուգընթաց մեծանումէ խորշակներով օրերի թիվը։ Նկար 4. Խորշակներով օրերի թիվն Արարատի և Արմավիրի մարզերում Խորշակային օրերին ոռոգելի հողատարածքները գրեթե չեն տուժում։ Պարզվելէ, որ եթե հողում առկա է խոնավության բավարար քանակ` 20 մմ 0-20 սմ շերտում,ապա հացահատիկի ցանքերը և պտղատուներն առանց լուրջ վնասի կարող են դիմանալ թույլ խորշակներին մինչև 5, միջին ինտենսիվության դեպքում` 3-4, ինտենսիվների դեպքում` 2-3, իսկ շատ ինտենսիվների դեպքում` 1-2 օրվա ընթացքում [1]։ Նշենք, որ կլիմայի գլոբալ փոփոխության պայմաններում մեծանալու է օդերևութաբանական անբարենպաստ պայմանների հավանականությունը, մասնավորապես,ուժեղանալու է երաշտների և խորշակների բացասական ազդեցությունը գյուղատնտեսական մշակաբույսերի բերքատվության վրա, որոնց ազդեցությունը մեղմելունպատակով անհրաժեշտ է ձեռնարկել մի շարք միջոցառումներ և կիրառել նոր տեխնոլոգիաներ։ Դրանցից են՝1. խոնավապահովման տեխնոլոգիաների կիրառումը,3. պարարտանյութերի ճիշտ տեսակների և դրանց ժամանակին օգտագործումը(պարզվում է, որ ֆոսֆորական և կալիումական պարարտանյութերը երաշտներիև խորշակների նկատմամբ բարձրացնում են բույսերի դիմացկունությունը),ցանքաշրջանառության ճիշտ կիրառումը, որոնք կմեծացնեն հող ներթափանցող ջրի քանակը և հողաշերտում կուտակվող ջրի ծավալը,ոռոգման նորագույն մեթոդների ներդնումը (մասնավորապես` գծային և կաթիլային ոռոգումը)։ երաշտադիմացկուն մշակաբույսերի և սորտերի ներդնումը,ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Գյուլխասյան Մ., Կլիմայի փոփոխության պայմաններում դաշտային մշակաբույսերի հարմարվողական միջոցառումների տեխնոլոգիական կարիքների գնահատում,Կլիմայի փոփոխության հիմնահարցեր, Երևան, 2003, էջ 145-153։ [2] Թորոսյան Ա., Մելքոնյան Հ., ՀՀ տարածքում երաշտների, խորշակների և անանձրև ժամանակահատվածների կլիմայական ուսումնասիրություն, Կլիմայի փոփոխության հիմնահարցերըժ, Երևան, 1999, էջ 65-69։ [3] Խաչատրյան Լ., Մելքոնյան Հ., Սարգսյան Ն., ՀՀ տարածքում կլիմայի փոփոխությամբ պայմանավորված երաշտների գնահատման և կանխատեսման հիմնահարցեր, Կլիմայի փոփոխության հիմնահարցեր, Երևան, 2003, էջ 284-288։ [4] Կլիմայական տեղեկագիր, մաս I, Օդի և հողի ջերմաստիճան, Հայպետհիդրոմետ,Երևան, 2011, էջ 150։ [5] Կլիմայական տեղեկագիր, մաս V, Մթնոլորտային երևույթներ, Հայպետհիդրոմետ,Երևան, 2014, էջ 70։ [6] Հայաստանի ագրոկլիմայական ռեսուրսները, Հայպետհիդրոմետ, Երևան, 2011, էջ155։ [7] Հայաստանի ազգային ատլաս, հատոր Ա, Երևան, 2007, էջ 232։ //minagro.am/ (Հասանելի էր՝ 26.08.2017 դրությամբ)։ Վարդանյան ՍեդաԵՐԱՇՏՆԵՐԻ ԵՎ ԽՈՐՇԱԿՆԵՐԻ ՏԱՐԱԾԱԺԱՄԱՆԱԿԱՅԻՆՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՎ ԴՐԱՆՑ ՌԻՍԿԱՅՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵՂՄՄԱՆՈՒՂԻՆԵՐՆ ԱՐՄԱՎԻՐԻ ԵՎ ԱՐԱՐԱՏԻ ՄԱՐԶԵՐՈՒՄԲանալի բառեր` երաշտ, խորշակ, ագրոհամակարգ, ագրոօդերևութաբանականերևույթ, հողային և մթնոլորտային երաշտներ, հիդրոթերմիկ գործակից։

example1250

example1250

Ժամանակակից տեղեկատվական տեխնոլոգիաները ենթադրում են գիտելիքների ձեռքբերման բոլորովին նոր ուղղություններ և ուսուցման կազմակերպման նոր ձևեր։

Բջջային տեխնոլոգիաների միջոցով ուսման գործընթացը կոչվում է բջջային ուսուցում։ Բջջային ուսուցման ապագան պայմանավորված է ոչ միայն տեխնոլոգիայի զարգացմամբ, այլև բջջային տեխնիկական միջոցներով տրամադրվող ուսումնական նյութերի մշակմամբ։ Բջջային տեխնոլոգիաների օգտագործմամբ ուսման գործընթացն ավելի վառ, հետաքրքիր և արդյունավետ է։ Այս աշխատանքի նպատակն է ծանոթացնել ամենաժամանակակից շարժական տեխնիկական միջոցներին, դրանց միջոցով դասավանդման գործընթացի հնարավորություններին, առավելություններին, թերություններին, տարածական պատկերներ պատրաստել շարժական տեխնիկական միջոցների օպտիմալ ընտրությամբ, դրանք ցուցադրել ցանկացած հարթ մակերևույթի վրա։ Բջջային ուսուցման հիմնական տեխնիկական միջոցներն են. I. Շարժական անհատական ​​համակարգիչները (նկ. 1), որոնց բաղադրիչները և կատարված գործառույթները նույնն են, ինչ սեղանադիր համակարգիչները։ Բաղադրիչները կրճատվում են Օպտիմիզացված շարժունակության և էներգիայի խնայողության համար։ Նկար .1 Դյուրակիր անհատական ​​համակարգչի առավելությունները աշխատասեղանի նկատմամբ `1. Դյուրակիր են։ 2. Կարող է գործել առանց վարդակից միացնելը նախքան մարտկոցների սպառումը։ 3. Առանձին մասերը ՝ էկրանը, ստեղնաշարը, բլոկը, ցուցիչի կառավարման սարքը միշտ մնում են միմյանց հետ կապված։ 4. Ներկառուցված Wi-Fi սարքավորումներով կարող է միանալ անլար ցանցերին։ 5. Ներկառուցված խոսափողի առկայություն, իսկ որոշ մոդելներում `տեսախցիկ և խոսափող։ Անհատական ​​համակարգչի նկատմամբ աշխատասեղանի համակարգչի թերությունները հետևյալն են. 1. Նմանատիպ բնութագրերի դեպքում բարձր գին, որը, տեխնոլոգիայի զարգացման հետ մեկտեղ, նվազում է։ 2. Առավելագույն արտադրողականության ցածր մակարդակ, քանի որ չափերը շատ փոքր են։ Այս հատուկ պայմաններում հովացման համար օգտագործվող սարքավորումներն ունեն շատ խիստ սահմանափակումներ `կապված ջերմահեռացման գործընթացի հետ, որի պատճառով խոչընդոտներ են առաջանում բարձր էներգիայի պրոցեսորների դեպքում։ Այս պատճառով, նույնիսկ համակարգչի միջին էներգիայի արտադրությունն ավելի բարձր է, քան համակարգչային խաղերի, 3D մոդելավորման և դիզայնի համար շարժական անհատական ​​համակարգիչների համար։ Այս նոութբուքերը հագեցած են ոչ առավելագույն արտադրողականության պրոցեսորներով `բնականոն գործունեության համար, և օգտագործելով բջջային տեսակի վիդեո քարտեր։ 3. Սարքավորումների վերափոխման սահմանափակումներ։ Նոթբուքերի մեծ մասը չունի վիդեո քարտեր փոխակերպելու հնարավորություն, և մշակողն անհրաժեշտ է խորհրդակցել համապատասխան մասնագետների հետ `օպտիկական սկավառակի սկավառակ փոխելու համար։ 4. Անհամատեղելիություն տարբեր գործառնական համակարգերի հետ։ 5. Փոքր չափի պատճառով շահագործման անհարմարություն։ Ստեղնաշարի դյուրանցումների մեծ մասը պակաս է և 14 դյույմից պակաս անկյուն ունեցող էկրաններից դիտելու անհարմարությունը, մկնիկը չօգտագործելիս մատը մատով կարգավորելու հարմարությունը։ 6. Էլեկտրական մասերի հովացման համակարգ։ Սառնարանները, չնայած իրենց բարձր արագությանը, չեն ապահովում ջերմության անհրաժեշտ տարածումը, ինչը երբեմն կարող է հանգեցնել բարձր հաճախականության աղմուկի, իսկ չիպսերը հաճախ ձախողվում են բարձր ջերմաստիճանի պատճառով։ 7. Շարժունակության պատճառով վնասվածքի մեծ հավանականություն։ 8. Վերականգնման դժվարություններ `մասերի փոքր փխրունության պատճառով։ Կախված անկյունագծի երկարությունից, դյուրակիր համակարգիչները սովորաբար  17 դյույմ են և ավելի տարածված համակարգչային փոխարինող օրրաններ  14-ից և 16 դյույմ զանգվածային նոթատետրեր. Նոութբուքեր,  11-ից և 13,3 դյույմ SubNotebooks,  9-ից 11 դյույմ ծայրահեղ դյուրակիր նոթբուքեր քաշով մոտ 1 կգ;  7-ից 12,1 դյույմանոց նեթբուքեր, DVD- ներ, 7-դյույմանոց ձեռքի ափի կամ գրպանի համակարգիչ։ Բջջային համակարգիչները, որոնց էկրանները հիմնված են սենսորային էկրանին (այսինքն, դրանք զգայուն են, տվյալները կարող են մուտքագրվել մատի հպումով) կոչվում են պլանշետային համակարգիչներ։ Արտադրողականության տեսանկյունից պլանշետային համակարգիչները զիջում են սեղանադիր համակարգիչներին և նոութբուքերին։ Apple- ը `ինտերնետ պլանշետի առաջին մոդելը, թողարկվել է Apple- ի կողմից 2010-ին, երկրորդ սերունդը` iPad 2-ը `2011-ին, իսկ երրորդ սերունդը` «Նոր iPad- ը» 2012-ին։ Ուսումնական նպատակներով օգտագործվող շարժական համակարգիչները, կախված իրենց կատարած աշխատանքից, հետևյալն են. Ա) միջնակարգ դյուրակիր համակարգիչներ 7-ից 21 դյույմ էկրանի անկյունով, տեքստային նյութերն օգտագործվում են միջին բարդության աշխատանքի համար, բ) էկրանով մուլտիմեդիա համակարգիչներ։ անկյունը կարող է լինել 15,6-ից 18,4, օգտագործվում են տարբեր տեսակի աշխատանքների համար, գ) խաղային նոութբուքեր `էկրանի անկյունագծով մինչև 17 դյույմ ավելի շատ, ունեն համեմատաբար մեծ պրոցեսոր հզոր վիդեո քարտ, օգտագործվում են համակարգչային խաղերի և գրաֆիկայի համար, դ) 15,4-ից 17 դյույմ էկրանի անկյուն ունեցող շարժական աշխատանքային կայանն ունի համեմատաբար մեծ պրոցեսոր, պրոֆեսիոնալ բջջային վիդեո քարտ։ (ե) սենսորային նոթատետրեր, որոնց էկրանի անկյունը կարող է լինել տարբեր չափերի, ունեն ամբողջական ստեղնաշար, օգտագործվում են տեքստի համար աշխատել II. Շարժական էլեկտրոնային գրատախտակներ (նկ. 2), որոնցում օգտագործված ինֆրակարմիր տեխնոլոգիան թույլ է տալիս վերափոխել ցանկացած հարթ մակերես (պատ, սովորական գրատախտակ և այլն) էլեկտրոնային գրատախտակի։ Նկ. 2 Ինֆրակարմիր տեխնոլոգիան հիմնված է էլեկտրոնային նշիչի դիրքը ամրագրելու ֆենոմենի վրա ՝ կախված լազերային ճառագայթի ազդանշանից։ Հատուկ սարքավորումներով հագեցած պրոյեկցիոն մակերեսները պրոյեկցիոն մակերեսից ազդանշաններ ստանալու համար պարտադիր չեն։ Էլեկտրոնային ցուցադրիչի կամ էլեկտրոնային նշիչի օգնությամբ պրոյեկցիայի տիրույթից աշխատանքը վերահսկելու համար տեսախցիկը, լազերային ճառագայթային ազդանշան ստանալով, փոխանցում է ձայնագրված պատկերը համակարգչին, որն էլ իր հերթին օգտագործում է պրոյեկտոր ՝ այն տախտակին ցուցադրելու համար։ (Նկ. 3)։ Նկար. 311. Պատի մակերես կամ նշիչ տախտակ։ 2. Դյուրակիր էլեկտրոնային գրատախտակ 3. Պրոյեկտոր։ 4. Համակարգիչ։ 5. Էլեկտրոնային ցուցատախտակ։ Համակարգչային աշխատանքը հնարավոր է վերահսկել մկնիկի միջոցով։ Աշխատանքային տարածքը կարող է հասնել մինչև 150 դյույմ։ Դուք կարող եք գրատախտակին գրել համակարգիչ ներմուծված տարբեր չափսերի (PPT, PDF, Word Oyster) ֆայլերով։ Շարժական էլեկտրոնային գրատախտակների օգտագործման դասավանդման առավելություններն են. 1. մատչելի դասի մատուցում ստուգում ժամանակի խնայող ծառայության մատուցումը, 2. ուսումնասիրված օբյեկտների համոզիչ, դիտողական, հուզական ընկալում, 3. սովորողի մոտ դասի նկատմամբ հետաքրքրության առաջացում, 4. ակտիվացում ուսուցիչները և ուսանողները `մղելով հետազոտական ​​աշխատանք։ III. Բջջային հեռախոսներ (նկ. 4), որոնք նախատեսված են հեռախոսազանգեր կատարելու համար բջջային ցանցի ծածկույթի ոլորտում հեռախոսային և բազային կայանների միջոցով (բազմաֆունկցիոնալ ռադիոընդունիչ-հաղորդիչ)։ Կրթության ոլորտում օգտագործվում են բջջային հեռախոսներ, որոնք, ունենալով հեռախոսի և ամբողջական գործառնական համակարգի գործառույթներ, թույլ են տալիս ներբեռնել ծրագրեր։ Դրանցից մեկը 2007 թվականից Apple- ի թողարկած iPhone մուլտիմեդիա սմարթֆոնն է, որն աշխատում է Apple iOS օպերացիոն համակարգով, մոդելներն են `iPhone 2G, iPhone 3G, iPhone 3GS, iPhone 4, iPhone 4S, iPhone 5։ Վերապատրաստման գործընթացում օգտագործված բջջային հեռախոսները հնարավորություն են տալիս օգտագործել. 4 ցանկացած հարթ մակերևույթի վրա պատկերներ նկարելու տեխնիկական միջոց։ Տեղեկատվություն փոխանակել ֆաքսով, ինտերնետով, Bluetooth- ով, Wi-Fi- ով, 3. տեսախցիկով, տեսախցիկով, տպիչով և պատկերի ներմուծմամբ, 4. ականջակալներով և խոսափողով, 5. ֆլեշ քարտերով տվյալների պահպանման համար. , 7. կարճ հաղորդագրություններ (SMS) փոխանակել, 8. ընդլայնված հաղորդագրություններ (EMS) փոխանակելու համար։ EMS- ի միջոցով մենք կարող ենք ձևափոխել տեքստը, ավելացնել պատկերներ, ձայնային երաժշտություն, 9. մուլտիմեդիա հաղորդագրության (MMS) փոխանակման համար։ MMS- ը թույլ է տալիս ձեր տեքստին ավելացնել պատկերներ, տեսանյութեր, ձայն և երաժշտություն։ IV. Լազերային միկրո շարժիչի պրոյեկտորներ (նկ. 5 ա)։ Դրանցից մեկը MicroVision- ի կողմից ստեղծված SHOWWX + լազերային միկրոկոբիլային պրոյեկտորն է, որը թույլ է տալիս միացնել սմարթֆոնները, անհատական ​​համակարգիչները ցանկացած հարթ մակերևույթի վրա բարձրորակ նկարներ և տեսանյութեր նախագծելու համար (նկ. 5 բ)։ 10 լույսի լույսի թողարկում, 848x480 թույլատրելի հզորություն, քաշ 122 գ, արտաքին չափսեր ՝ 60x14x118 մմ, կարող է աշխատել և՛ էլեկտրամատակարարմամբ, և՛ մարտկոցով (մոտ 2 ժամ), պրոյեկտորի անկյունը 0,15-ից 2,5 մետր է։ ab fig.5 Կրթության ոլորտում շարժական կրթության տեխնիկական միջոցների ներդրման առավելություններն են. 1. Ուսանողների կրթության անհատականացում, 2. Անընդհատ շարժվող ուսուցիչների ուսուցման գործընթացի արդյունավետ կազմակերպում, 3. ուսանողների պատասխանատվությունն իրենց աշխատանքով, 4. սովորողի մոտ ուսման նկատմամբ հետաքրքրության ի հայտ գալը, 5. անգամ ուսման գործընթացի բաշխումը ժամանակի ընթացքում։ Դասավանդվող նյութի մի մասը տրամադրվում է արտադպրոցական քննարկումների միջոցով (կարճ հաղորդագրություններով ուսումնական նյութի փոխանակում), 6. տարածության մեջ կրթության կազմակերպում, ներառյալ ուսման գործընթացը տարբեր քաղաքներում, երկրների ուսանողներ, 7. տեղեկատվության հետ աշխատելու ունակության զարգացում։ Թերություններն այն են, որ ճառագայթահարման ռիսկը դեռևս նվազագույն է։ Bluetooth տեխնոլոգիան բջջային հեռախոսների միջոցով ինտերնետին հեշտությամբ միանալու հնարավորությունը անվտանգության խնդիրներ է առաջացնում։ Տեղեկանալով վերապատրաստման շարժական տեխնիկական միջոցների հնարավորությունները, առավելություններն ու թերությունները ՝ մենք ընտրում ենք անհրաժեշտ տեխնիկական միջոցները։ Տիեզերական ընկալման զարգացմանը հիմնականում նպաստում է ականավոր պատկերների ստացումը և վիրտուալ և հետաքրքիր ցուցադրումը։ Հայտնի պատկերներ ստանալու համար խոչընդոտներ են աքսիոմետրիկ հեռանկարի նախագծման կառուցման բարդությունը զուգահեռ և կենտրոնական պրոյեկցիայի մեթոդներով և աշխատունակությամբ, construc կառուցվածքների անճշտությամբ, ինչը կախված է օգտագործվող գործիքների անճշտություններից, ինչպես նաև ուսուցչի հմտություններից։ Այս խոչընդոտները կարելի է հեշտությամբ հաղթահարել մեծ վիդեո քարտերով մեծ հզորությամբ անհատական ​​համակարգիչների օգտագործման միջոցով, որոնք ուսուցիչը կարող է օգտագործել `ուսման գործընթացում համակարգչային ծրագրային փաթեթների օգտագործման միջոցով ավելի բարձր արդյունքների հասնելու համար։ Ուսուցման նյութի պատրաստման ճշգրտությունն ու ճշգրտությունն ապահովելու համար անհրաժեշտ է օգտագործել AutoCAD, ArchiCAD նկարչական ծրագրեր։ Որպեսզի ուսումնական նյութը տեքստային, տեսողական արտահայտման այլ միջոցներ ներկայացնեն, հետաքրքիր է, այն պատրաստվում է ներկայացնելով MICROSOFT POWERPOINT ծրագիրը ՝ ցույց տալով սմարթֆոն բջջային հեռախոսի միջոցով, լազերային միկրոպրոցեսոր։ Պետք է ճիշտ որոշեք. Մեծ Պատկերի անկյունագծի չափը (մինչև 2,5 մ) կախված է սենյակի չափից (մինչև 30 մ 2) տեղերի քանակի քանակը (մինչև 30 մարդ)։ Ալ դիտելու օպտիմալ տարածք ըստ տեղերի։ Պատրաստված նյութի ցուցադրման ժամանակը (դասի սկիզբը, կեսը, ավարտը) և դասի տևողությունը (մոտ 20 րոպե)։ Տիեզերական հասկացությունների մշակման գործընթացում շարժական ուսուցողական օժանդակ միջոցների օգտագործման առավելություններն են. 1. Դասը մատուցվում է մատչելի, կամ մատուցվածը ստուգվում է ժամանակի խնայմամբ։ 2. Դասը զարգացնում է ուսանողի ստեղծագործական ունակությունները։ 3. Ուսումնասիրվող օբյեկտները ներկայացվում են համոզիչ, տեսողական։ 4. Դասի ընթացքում աշխատանքը դառնում է կենդանի գործողություն, ինչը մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում սովորողի մոտ։ 5. Ուսուցիչները, ովքեր անընդհատ շարժման մեջ են, հնարավորություն ունեն արդյունավետորեն կազմակերպել ուսման գործընթացը։ ԳԻՐՔ 2. http։ //ru.wikipedia.org/wiki/ Միկրոպրոյեկտոր 4. http։ //ru.wikipedia.org/wiki/ Мобил5ный հեռախոս 5։ //interaktiveboard.ru/publ/ Ինչպես օգտագործել ռուսերեն բառերի ինտերակտիվ ինտերֆեյսը 7։ //droider.ru/.../3m-mp220-mikroproektor-dlya-android-ustroystv/ Տեղեկություններ հեղինակի մասին Խաչատուր Գարեգին Սուլթանյան - Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական ​​մանկավարժական ինստիտուտ, դոցենտ, էլ. ։

example1949

example1949

Սույն հոդվածում դիտարկվում են 20-րդ դարի երկրորդ կեսին տարածում գտած պոստմոդեռնիզմ հասկացության առաջացման և զարգացման նախադրյալները։ Պոստմոդեռնիստական փիլիսոփայության, ինչպես նաև արվեստում պոստմոդեռնիզմի դրսևորման ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ վերջինս, ժառանգելով պոստստրուկտուրալիզմի փիլիսոփայական գաղափարախոսությունը և նպատակ ունենալով հնի հիման վրա նորը ստեղծելու, այնուամենայնիվ, չի կարող դիտվել որպես ավարտուն համակարգ։ Այն կազմակերպված շարժում չէ, այդ պատճառով դժվար է ասել՝ վերջացել է այն կամ առհասարակ կվերջանա, թե ոչ։

Պոստմոդեռնիզմի տեսական և փիլիսոփայական հիմքերը 20-րդ դարի կեսերից հետմոդեռնիստական ​​գաղափարները տարածվել են փիլիսոփայության, մշակույթի, գեղագիտության և գիտության ոլորտներում։ Բայց ի՞նչն է այսպես կոչված «պոստմոդեռնիզմ», որո՞նք էին դրա առաջացման նախադրյալները։ Համաշխարհային մշակութային հոսանք համարել այսօր առավել ընդունված հետմոդեռնիզմը, չնայած այդ հարցի տեսաբանները համաձայն չեն։ Պոստմոդեռնիզմն ունի տարբեր սահմանումներ, այսինքն ՝ նոր գեղարվեստական ​​ոճ, նոր գեղարվեստական ​​ուղղություն, մշակութային գիտակցություն և այլն։ Լայն իմաստով, հետմոդեռնիզմը 20-րդ դարի երկրորդ կեսի մշակույթի ընդհանուր անվանումն է, որը հիմնված է աշխարհը որպես քաոս ընկալելու վրա, քանի որ այն դիտվում է որպես անկախ ուղղություն, որը բնութագրվում է կապերի խզմամբ։ մոդեռնիզմ Այնուամենայնիվ, երբ ասում ենք հետմոդեռնիզմ, մենք նկատի չունենք գրականության, ճարտարապետության կամ գիտության որևէ որոշակի ոլորտ, քանի որ դա ներկայիս դարաշրջանի աշխարհաճանաչման ընդհանուր դրսևորումն է։ Վսեվոլոդ Էմելինը նշում է. «Ընդունված է տարբերակել պոստմոդեռնիզմի երկու տեսակներից. Ինչ է նշանակում բառացիորեն մոդեռնիզմին հաջորդող ժամանակաշրջանը, և հետմոդեռնիզմը, որը նշանակում է տարածաշրջանի մշակույթի ինքնագիտակցում» 1։ 20-րդ դարի սկզբին մոդեռնիզմի դարաշրջանի մտածելակերպը փոխարինվեց ոչ դասականով, իսկ դարավերջին `փոխարինվեց հետադասականով։ Անհրաժեշտ էր նոր տերմին ՝ այդ ուղղությունը նախորդից միանգամայն տարբերելու համար։ «Պոստմոդեռն» բառը հայտնվեց Ամերիկայում, սոցիոլոգների և քննադատողների գրչի շնորհիվ, ցույց տալու համար մշակութային և գաղափարական փոփոխությունները 20-րդ դարի երկրորդ կեսին մշակութային և մշակութային կյանքում։ Լեոնիդ Կարասյովը նշում է. «« Պոստմոդեռնիզմ »հասկացությունը հաջող է, թե ոչ, այդքան էլ կարևոր չէ, մենք հասկանում ենք, թե ինչի մասին է խոսքը, դա բավարար չէ»։ Տերմինն առաջին անգամ օգտագործվել է 1917 թվականին Ռուդոլֆ Պանվիցի «Եվրոպական արվեստի ճգնաժամը» ֆիլմում այն ​​մարդկանց մասին, ովքեր կոչված էին հաղթահարել եվրոպական արվեստի անկումը։ Արդեն 1934 թ. Իսպանա-լատինական ամերիկյան պոեզիայի անթոլոգիայում Ֆեդերիկո Դե Օնիսը հետմոդեռնը օգտագործում է որպես արձագանք արդիականության գաղափարախոսությանը։ Ավելի ուշ ՝ 1947 թվականին, Առնոլդ Թոյնբին իր «Պատմության նվաճումները» գրքում պոստմոդեռնիզմին հաղորդեց մշակութային իմաստ, որը խորհրդանշում էր արվեստի և կրոնի արևմտյան տիրապետության ավարտը։ Արսենիհ Գուլիգան նշում է. «Դեռ 1950-ականներին ԱՄՆ-ում հետմոդեռնիզմը կոչվում էր ավանգարդ գրականության ճգնաժամ, իսկ ավելի ուշ, ավելի դրական իմաստ տալով նույն հայեցակարգին, այն կապված էր նույն ճգնաժամը հաղթահարելու հույսի հետ»։ Այնուամենայնիվ, Լեսլի Ֆիդլերի 1969 թ.-ի «Անցեք սահմանները և ծածկեք անցքերը» հոդվածը, որը տպագրվել է Playboy ամսագրում, համարվում է պոստմոդեռնիզմի հռչակագիր։ Հետագայում տերմինը ընդլայնվեց ՝ ներառելով ֆրանսիական փիլիսոփայությունը, ապա ՝ արվեստի բոլոր ոլորտները։ 20-րդ դարի երկրորդ կեսին Ֆրանսիայում սկսվեց նոր մտավորական շարժում, որը կոչվում է հետստրուկտիվություն։ Անունից արդեն պարզ է, որ դա կառուցվածքաբանությանն առնչվող ուղղություն է, որը, խթանելով կառուցվածքային գաղափարները, նպատակ ունի հաղթահարել իր հիմնական կարգախոսները։ Հետստրուկտուրալիստական ​​գաղափարներն ավելի լայն տեսականի են վերցրել 1 Emelin V., Postmodernism լաբիրինթոսները։ identifikacija uskolьzaющego smysla »// Научный информационно-аналитический, 2 Карасев Л. նյութեր «կլոր աթոռ», փիլիսոփայության հարցեր »։ Մոսկվա, որը հայտնաբերվել է quesակ Դերիդայի գործունեության մեջ։ Վերջինս հիմք դրեց ոչ միայն հետկառուցվածքայնության գաղափարախոսությանը, այլ նաև հետմոդեռնիզմին։ Նրա տեսության հիմնական էությունը ապակառուցումն է։ Գնահատելով իր ժամանակի փիլիսոփայությունը ՝ որպես ճգնաժամ, նա փիլիսոփայությունը տեսնում է որպես ապամոնտաժման նոր մեթոդ, որը պետք է նպաստի փիլիսոփայական մտքի զարգացմանը։ Հետկառուցվածքայնությունից ստացված ապակոնստրուկցիան, որը դարձավ հետմոդեռնիզմի հիմքը, որպես տեսություն, հրաժարվում է ուսումնասիրել գոյության հասկացության խնդիրները, նույնիսկ հերքում է «գոյություն» հասկացությունը որպես այդպիսին ՝ հղում անելով այդ հերքման բացատրությանը տեքստի միջոցով։ Ըստ Դերիդայի, ապակոնստրուկցիայի էությունը տեքստի ցանկացած ընկալման և մեկնաբանման անօգուտությունն է, եթե ընթերցողը ակտիվորեն չի մասնակցում վերջնական տեքստի ստեղծմանը։ Դերիդան առաջարկում է ապամոնտաժել տեքստը, այսինքն ՝ փոխել դրանում առկա ներքին – արտաքին, դ – իմաստային այլ հակասությունները ՝ ստեղծելով նոր կառուցվածք։ Այսպիսով, ստեղծագործությունը տեղի է ունենում ընթերցող-հետազոտող և տեքստի սերտ երկխոսության մեջ։ Դեկոնստրուկտիվիզմի ազդեցության տակ հետմոդեռնիստ գրողներն իրենց հերթին խուսափում են նույնիսկ միանշանակ իմաստ ունեցող տեքստի հնարավորության ընդունումից։ Չնայած հետստրուկտուրալիզմը հետևում էր հետմոդեռնիզմին շուրջ տասը տարի, այնուամենայնիվ, այն իր գաղափարների և մեթոդաբանության մեջ հետմոդեռնիզմի բնօրինակ տեսակն է։ Պոստմոդեռնիզմը ՝ որպես փիլիսոփայական ուղղություն, սկիզբ է առնում հետկառուցվածքաբանությունից, երկուսն այնքան փոխկապակցված են, որ դժվար է դրանք հստակ տարբերակել, քանի որ հետկառուցվածքային բոլոր փիլիսոփայական գաղափարները հետագայում դարձան պոստմոդեռնիստական։ Ավելին, եթե հետստրուկտուրալիզմի հիմնական նպատակը մոդեռնիզմի գաղափարախոսությունը կասկածի տակ դնելն էր, ապա դրա հիման վրա տեղադրված հետմոդեռնիստական ​​փիլիսոփայությունն ուներ մեկ այլ խնդիր, այն է ՝ կազմել նոր աշխարհայացք։ Այնուամենայնիվ, պոստմոդեռնիզմը ամբողջական համակարգ չէ, քանի որ միայն փիլիսոփայության մեջ այն ներառում է տարբեր գաղափարախոսություններ։ Ավելին, այս տեսություններից յուրաքանչյուրը կողք կողքի գոյատևում է հետմոդեռնիզմի ընդերքում, նրանք չեն ժխտում միմյանց։ Վլադիմիր Նովիկովը նշում է. «Աշխարհում կա այնքան պոստմոդեռնիստական ​​հասկացություն, կամ գուցե այնքան, որքան այնտեղ աշխատում է պրոֆեսոր»։ Պոստմոդեռնիստական ​​փիլիսոփայությանն անդրադառնալիս անհրաժեշտ է խոսել Jeanան-Ֆրանսուա Լիոտարի գործունեության մասին։ 1979 Լյոտարդը իր «Պոստմոդեռնիզմի վիճակը» հրատարակած աշխատության մեջ գրում է. «Այս ուսումնասիրության թեման առավել զարգացած ժամանակակից հասարակություններում առկա գիտելիքներն են, որոնք մենք որոշեցինք անվանել« հետմոդեռն »։ Այս բառը վերաբերում է 19-րդ դարի վերջին գիտության, արվեստի և գրականության մեջ փոփոխված մշակույթին »2։ Ըստ Լյոտարի, պոստմոդեռնիստական ​​դարաշրջանի տարբերակիչ առանձնահատկությունը առաջընթացի գաղափարն է, որը գիտելիքին տալիս է լուսավորիչ բնույթ, վերջինս պետք է դառնա համընդհանուր երջանկության աղբյուր։ Լյոտարը հետմոդեռնիզմի տարածումը կապում է տեղեկատվության ընդհանուր տարածման հետ, ինչը պատճառ է դառնում, որ փոխադարձ գիտելիքների էությունը սկսի աշխարհի նոր, հետմոդեռնիստական ​​ընկալումը։ Այնուամենայնիվ, հետմոդեռնային փիլիսոփայությունը չի կարող դիտվել որպես առանձին փիլիսոփայական ուղղություն `յուրահատուկ ընկալման համակարգով։ Դա առաջին հերթին արևմտյան մտածողության զարգացման վիճակ է, որն առանձնանում է առաջին հերթին իր նիհիլիստական ​​քննադատական ​​դիրքով։ Հիմնական գաղափարը ինտելեկտի և նրա հնարավորությունների քննադատությունն է։ Ի տարբերություն մոդեռնիզմի ՝ հետմոդեռնիզմն ունի ավելի բացասական բնույթ։ Առաջին հերթին, դա ոչ մի նոր գաղափար չի ստեղծում արդեն մերժված գաղափարի փոխարեն, քանի որ ըստ պոստմոդեռնիստական ​​փիլիսոփայության, ճշմարտությունն անհնար է, և դրա որոնումը հին փիլիսոփայական պատրանք է, ուստի պետք է ստեղծվի նոր կենսա-ստեղծագործական մշակույթ, որը կհաստատի լիակատար ազատություն, մարդու ազատություն։ ինչում և ամենուր։ Լայն իմաստով, հետմոդեռնիզմը քաոսի հաստատում է. քաոսը պետք է կարգը փոխարինի ոչ միայն լեզվով, այլև մշակույթի և հասարակության այլ ոլորտներում։ Ելնելով այս ամենից ՝ նշենք, որ պոստմոդեռնիզմի օգտագործած հիմնական գաղափարներն են ՝ «ազատություն», «անորոշություն», «ապակառուցում», «խաղ», «հեգնանք», «զուգադիպություն» և այլն։ Այս գաղափարներն իրենց արտահայտությունն են գտել նաև 20-րդ դարի արվեստի տարբեր ճյուղերում։ 1 Новиков В., В поисках предделения // Постмодернизм и культура. «Կլոր սեղանի» նյութեր // Փիլիսոփայության հարցեր », արվեստի մոդեռնիզմի մտածողության ձյունն արդեն սպառել է իրեն, և դրան փոխարինելու կգա մեկ ուրիշը։ Պոստմոդեռնիզմը պատմական ժամանակաշրջանի իրավիճակն է, որը հետևեց հետմոդեռնիզմին և նպատակ ուներ գերազանցել վերջինիս։ Այնուամենայնիվ, չպետք է կարծել, որ պոստմոդեռնիզմը սոսկ ուրացում է մոդեռնիզմին, քանի որ առաջին հերթին կնշանակեր, որ հետմոդեռնիզմը ոչ միայն քննադատական ​​տեսություն է, որի նպատակն է բացահայտել ժամանակակից ժամանակների աշխարհը, այլ փորձել աշխարհը դասակարգել տեսական կառույցների միջոցով։ , ընդհանուր գաղափարների և մետաֆիզիկական կառուցվածքների ժխտումը։ Հետազոտողները շեշտում են հետմոդեռնիստական ​​արվեստի երկակիությունը։ Մի կողմից այն կորցնում է կապը մոդեռնիզմի սովորույթների հետ, իսկ մյուս կողմից ՝ սուր հարցեր է առաջացնում, պահանջում է ոչ պակաս սուր պատասխաններ, քանի որ շոշափում է բարոյականության մութ կողմերը, որոնք լիովին համընկնում են արվեստի իրական նպատակների հետ։ Հատկանշական է նաև, որ հետմոդեռնիստական ​​արվեստը հրաժարվեց հստակ կանոններով գեղարվեստական ​​համակարգ ստեղծելու գաղափարից։ Միակ անփոխարինելի արժեքը հեղինակի ազատ ինքնարտահայտումն է, որը ոչնչով չի սահմանափակվում, որը հիմնված է «ամեն ինչ հնարավոր է» կարգախոսի վրա։ Մյուս բոլոր գեղագիտական ​​արժեքները հարաբերական են, պայմանականորեն անհրաժեշտ չեն արվեստի գործ ստեղծելու համար։ Այս ամենը հետմոդեռնիստին թույլ է տալիս կյանքի բազմակողմանիությունը ներառել իր աշխատանքում, բայց միևնույն ժամանակ բերում է աբսուրդի. «Արվեստը հարմարվում է հեղինակի ստեղծագործական երեւակայությանը ՝ խամրելով սահմանները արվեստի և կյանքի մյուս ոլորտների միջև»։ Պոստմոդեռնիզմը հետ է նայում պատրաստի անցյալին ՝ ձգտելով լրացնել իր իսկ բովանդակության բացերը։ Այլ կերպ ասած, մեր օրերի հեղինակը չի ստեղծում, այլ սեփականաշնորհում, վերափոխում, փոխանցում անցյալի նվաճումները նոր դաշտ։ Պոստմոդեռնիստական ​​արվեստը բնութագրվում է ոճերի պարադոքսալ խառնուրդով։ Այս առումով կարող ենք ասել, որ սյուրռեալիզմի շունչ կա, բայց եթե վերջիններս պահպանում են իրենց էությունը և մի շարք ոճերի սինթեզի բոլոր հատկանիշները, ապա նոր հետմոդեռնիզմը հնի նոր օգտագործումն է, որը հնացած է։ Նադեժդա Մանկովսկայան ասում է. «Եթե իրատեսությունը ճշմարտության մասին ճշմարտություն է, սյուրռեալիզմը ճշմարտության մասին մոլորություն է, ապա հետմոդեռնիզմը ճշմարտություն է մոլորության մասին, և, այդպիսով, գեղարվեստական ​​պատկերացման վերջ»։ Դա վերջնակետն է, քանի որ, ըստ պոստմոդեռնիստների, չկա այլ իրականություն, կամայական տեքստ, որը պատկերացում է տալիս այդ իրականության մասին, որի փոփոխությամբ փոխվում է նաև իրականության գաղափարը։ Պոստմոդեռնիստները կարծում են, որ հեղինակը մեր առջեւ բացում է ոչ թե աշխարհն այնպես, ինչպես կա, այլ դրա մութ ենթագիտակցական կողմերը, որոնք թաքնված են անհատական ​​հոգու գաղտնիքների մեջ։ Այսինքն ՝ նպատակը սուբյեկտի ներքին աշխարհը բացահայտելն է, ոչ թե դրա գոյության իմաստը։ Էությունը դառնում է «ամեն ինչ կասկածելի է» կարգախոսը։ Միևնույն ժամանակ, անհնար է ժխտել, որ պոստմոդեռնիզմը բնավ ոչ թե արվեստի տեսաբանների կամ փիլիսոփաների, այլ մեր աշխարհի գյուտն է, որի իրականությունը դարձել է պոստմոդեռնիզմ։ Սակայն, ինչպես վերը նշվեց, հետմոդեռնիզմի հիմնական թիրախը մոդեռնիզմի գաղափարախոսությունն էր, որը հատկապես ակնհայտ էր գրականության ոլորտում։ Պոստմոդեռնիստական ​​գրականությունը, որի գոյությունը կասկածի տակ են առնում որոշ գրականագետներ, իր հաղթարշավը սկսեց 1960-70-ականներին փիլիսոփաների և գրողների շնորհիվ, որոնք դեմ էին ժամանակակից գրականության հիմնական սկզբունքներին. Jeanան-Ֆրանսուա Լյոտար, Միշել Ֆուկո, quesակ Դերիդա և այլք , Այդ տարիներին արվեստում տեղի ունեցան մի շարք փոփոխություններ, որոնցից ամենաակնհայտը նախկինում գոյություն ունեցող ձևերի փոփոխությունն էր։ 1960-ականների հեղինակները, ինչպիսիք են Վլադիմիր Նաբոկովը, Johnոն Բարտը, Julուլիո Կորտասարը և այլն, իրենց ստեղծագործություններում ներկայացրեցին բոլորովին նոր մոտեցում։ Նախ բնորոշ էր տարբեր ժանրերի համադրությունը, հստակ կառուցվածքի բացակայությունը, հեգնանքը կամ այսպես կոչված պաստիչը, ինչպես նաև միջտեքստայինությունը։ Նման այլ հատկությունների առկայությունը դիտարկվում է նաև հետմոդեռնիզմից դուրս գտնվող գրական աշխատության մեջ։ Այնուամենայնիվ, պետք է նշել, որ գրական պոստմոդեռնիզմը, ինչպես և պոստմոդեռնիզմը, ընդհանուր առմամբ, ամբողջությամբ սահմանված չէ, չկա հստակ կարծիք դրանց նշանակության սահմանների վերաբերյալ։ Մեծ ուշադրություն է դարձվում պատահականության գործոնին, կասկածի տակ է դրվում նույնիսկ հեղինակի հեղինակությունը տեքստի նկատմամբ։ Որպես կանոն, պոստմոդեռնիզմը և, ընդհանուր առմամբ, ստեղծում է հետմոդեռնիստական ​​գրականություն և ընթերցողին ներկայացնում է իրականություն ՝ մասնատված, մոդուլային, կոդավորված և ենթադրում է մի քանի մեկնաբանություններ, կամ ավելի շուտ իրականության գեղարվեստականություն, որի միակ ժամանակի միավորը ներկա պահն է։ Պոստմոդեռնիստական ​​մշակույթը, հատկապես գրականությունը, հիմնված է հետևյալ հիմնական գործոնների վրա. Հեղինակի մահվան գաղափարը, հեգնանքը, ծաղրերգությունը, խաղայինությունը, քաոսը, աշխարհի ոչնչացման վախը, իրական-մտացածին անբաժանելիությունը, աբսուրդը, տարածական-ժամանակայինությունը և այլն։ Այս ամենը գրական երեւույթների հիմքում է, ինչպիսիք են աբսուրդի թատրոնը, բիթքոինի ուղղությունը և կախարդական ռեալիզմը։ Օրինակ, կախարդական ռեալիզմի մեջ օրգանականորեն զուգորդվում են իրականն ու անիրականը, իրականն ու երեւակայականը, խորհրդավորը, ինչը հետմոդեռնիզմի բնութագրական հատկություններից մեկն է։ Օրինակ, բիթքոինի գրականությունը բնութագրվում է ստեղծագործական մտքի, ֆանտազիայի, կառուցվածքային ձևերի ընտրության բացարձակ ազատությամբ, որոնք առանձնահատուկ տեղ են գրավում հետմոդեռնիստական ​​գրականության մեջ։ Այս տեսանկյունից պատահական չէ, որ այս գրական երևույթները հաճախ դասվում են պոստմոդեռնիզմի շարքին, քանի որ դրանց հայտնի ներկայացուցիչները ՝ Սամուել Բեքեթը, Խորխե Լուիս Բորխեսը, Գաբրիել Գարսիա Մարկեսը, Julուլիո Կորտասարը, ստեղծագործական Ուիլյամ Բերոուզը համարվում են անցումային շրջաններ։ արդիականության և պոստմոդեռնիզմի միջև։ Նա մոտ էր Jamesեյմս oyոյսին, շատ մոտ էր մոդեռնիզմին, բայց հենց նրա ստեղծագործություններն էին նպաստում մոդեռնիզմից անցում դեպի պոստմոդեռնիզմ։ Հատկապես Բեքեթի ուշ ստեղծագործություններն աչքի են ընկնում միմյանց չհասկացող կերպարներով, որոնք մնում են անելանելի իրավիճակներում, լավագույնը `խաղալն է։ Այս ամենի հիման վրա կարելի է ասել, որ հետմոդեռնիզմի բնութագրական առանձնահատկություններն են. • հեգնանք, ծաղրերգություն, խաղային բնույթ, հումոր, • միջտեքստայինություն, մեջբերման գրականություն, • առասպելների հակում, • ժամանակային խեղաթյուրում, • պաստիկ ՝ որպես տեքստային տարրեր։ , միահյուսում, • հեղինակի մահվան գաղափարը, ընթերցողը հավասար է հեղինակին, • իրականության, գեղարվեստական, ֆանտազիայի տարանջատում, երազների օգտագործում։ Այնուամենայնիվ, պոստմոդեռնիզմը գրականության մեջ կազմակերպված շարժում չէ ՝ իր ղեկավարների հետ միասին, ուստի դժվար է ասել ՝ ավարտվա՞ծ է, թե՞ ընդհանրապես կավարտվի։ Հնարավոր է, որ այն արդեն իր գագաթնակետին է հասել 1960-1970 թվականներին։ Շատ տեսաբաններ կարծում են, որ պոստմոդեռնիզմը սպառել է իրեն, բայց չնայած այն հանգամանքին, որ պոստմոդեռնիզմի դասական օրինակներն արդեն ստեղծվել են, իրական ֆենոմենը դեռ գոյություն ունի։ Փորձելով սահմանել հետմոդեռնիզմը, հարկ է նշել, որ այն եզակի աշխարհայացք է, որն առավել լայն տարածում գտավ 20-րդ դարի երկրորդ կեսին, բայց այն բոլոր ժամանակներում էլ ուներ սկզբունքներ, դրանք հիմնականում առաջանում են այն ժամանակաշրջանում, երբ հինից նոր Լայն իմաստով, պոստմոդեռնիզմը նոր չէ, այլ հնի վերջն է։ Այն չի կարող համարվել որպես ամբողջական համակարգ, քանի որ այն միշտ արտահայտում է ներկա ժամանակաշրջանի աշխարհայացքը, ուստի չպետք է կապվի որևէ ճշգրիտ ժամանակաշրջանի հետ, հետմոդեռնիզմին բնորոշ հատկություններ կարելի է գտնել դրա հաստատումից շատ առաջ։ Ումբերտո Էկոն գրում է. «Պոստմոդեռնիզմը հստակ սահմանված ժամանակային երևույթ է, բայց հոգեվիճակ, այդ իմաստով տեղին է ասել, որ յուրաքանչյուր ժամանակաշրջան ունի իր սեփական հետմոդեռնիզմը»։ Դիանա Մնացականյան Պոստմոդեռնիզմի տեսական և փիլիսոփայական հիմքերը Հիմնաբառեր. Հետստրուկտուրալիզմ, քաոս, ապակառուցում, մոդեռնիզմի ժխտում, հեգնանք, խաղ, անհեթեթություն, իրականություն ։

example1675

example1675

Տնտեսական դինամիկ աճի ապահովման կարեւոր ուղղություններից մեկը արտահանման դինամիկ աճի ապահովումն է` արտահանման եւ ներմուծման դրական սալդոյի շնորհիվ։ Արտահանման աճը՝ բացի ուղղակիորն տնտեսական աճի մեծացումից, ունի տնտեսության վրա այլ ածանցյալ դրական ադեցություններ եւս, օրինակ` ազգային արտադրանքի մրցունակության բարձրացում, տեխնիկական առաջընթաց, արտաքին արժույթի հասանելիության աճ, գործոնային արդյունավետության բարձրացում եւ մասշտաբի էֆեկտ եւ այլն։ ՀՀ տնտեսության համար եւս կարեւոր է արտահանման խթանումը եւ արտահանվող ապրանքային տեսականու մեջ ՀՀ արտադրվող ապրանքների ծավալի զգալի մեծացումը։

Արտահանմանն ուղղված զարգացման ռազմավարությունը հաճախ համեմատվում է ներքին զարգացման ռազմավարության հետ։ Արտաքին կողմնորոշումը և պետության միջամտությունները տարբեր խնդիրներ են [3, էջ 2]։ Երկրի տնտեսական աճն ու բարգավաճումն ապահովելու համար անհրաժեշտ է, որ արտահանումը գերազանցի ներմուծումը հետևյալ պատճառներով. Y Փոքր շուկաներ ունեցող երկրների համար արտահանումը զարգացման կարևոր գործոններից է։ Քանի որ շուկայի չափը և վաճառքի հնարավորությունները մեծանում են արտաքին առևտրին մասնակցության պատճառով, արտադրության միջին ծախսերը նվազում են, և, հետևաբար, շահույթի մակարդակն աճում է։ y Ավելի շուկայական պայմաններ միջազգային շուկայում 62 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ արտաքին տնտեսությունը ձգտում է բարելավել իր մատակարարման արդյունավետությունը։ Մրցակցային ճնշումը կարող է նաև հանգեցնել տնտեսության մեջ ավելի լայն դրական փոփոխությունների և կառավարման արդյունավետության բարձրացմանը ՝ արագացնելով տեխնիկական առաջընթացը և օտարերկրյա հաստատությունների և գաղափարների հետ մշտական ​​հաղորդակցություն ապահովելու միջոցով [18 էջ .11] Արդյունաբերության և շուկաների աճող գլոբալիզացիան փոխել է մրցակցային միջավայրը, որում գործում են գործող կազմակերպությունները, ինչը ժամանակակից կազմակերպություններին տալիս է և՛ նոր հնարավորություններ, և՛ նոր մարտահրավերներ։ Այս համատեքստում կատարվել են բազմաթիվ հետազոտություններ ՝ հասկանալու համար, որ կազմակերպությունները պետք է օտարերկրյա պետություններում ներկա լինեն մի շարք կարևոր գործոնների [6 էջ .124) Տնտեսության արտաքին կողմնորոշումն ապահովելու համար անհրաժեշտ է պետության աջակցությունը խթանել արտահանումը։ Առաջին հերթին պետք է վերացնել ներմուծումը պաշտպանելու համար ստեղծված արտահանման խոչընդոտները։ Ներմուծման պաշտպանությունը կարող է խոչընդոտել արտահանմանը երկու եղանակով. Այն նվազեցնում է տեղական արտադրողների մրցունակությունը միջազգային շուկայում `արտահանողների արտադրության մեջ ներմուծվող հումքի ինքնարժեքը բարձրացնելով, ինչը, իր հերթին, նվազեցնում է արտադրողի խթանը ներմուծողի համեմատ [18 p .11]։ Երկրորդ, սկսնակ տեղական արտադրող-արտահանողի համար ապրանքների արտահանումը ազգային շուկա բարդ և ծախսատար գործընթաց է և պետության աջակցության կարիքն ունի։ Այս պարագայում պետության կողմից սուբսիդավորված արտահանողները կարող են համեմատական ​​առավելություններ ունենալ միջազգային շուկայում ՝ մրցակցային կազմակերպությանը դուրս մղելով ՝ ձեռք բերելով մենաշնորհային շահույթ [8 էջ։ Արտահանման խթանման ռազմավարություն իրականացնելիս պետությունը պետք է իր ռեսուրսները փոխի պակաս արդյունավետից ավելի արդյունավետ արտադրության։ Developingարգացող երկրների կազմակերպությունների կողմից միջազգային շուկա իրենց արտադրանքը ներկայացնելու հարցում ամենակարևոր խոչընդոտը 63 ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆՆ է։ Միջազգային շուկայի պահանջներին համապատասխան մրցունակ արտադրանքի արտադրության գործընթացը նույնպես կարևոր մարտահրավեր է Հայաստանում։ Այս առումով, տեղական արտադրողի համար կարևոր է պետության կողմից արտաքին շուկայի վերլուծություն և մասնագիտական ​​օժանդակություն տրամադրելը, քանի որ տեղեկատվություն և շուկայի վերլուծություն ստանալը, մանավանդ փոքր և միջին բիզնեսի համար, շատ ծախսատար և բարդ գործընթաց է։ Կարևոր է օգտագործել առկա բոլոր հնարավորությունները, օրինակ `այսօր ինտերնետը հնարավորություն է տվել ՀՀ մի շարք քաղաքացիների` աշխատել արտասահմանյան կազմակերպություններում, առցանց։ Նման աշխատուժի գիտելիքները, հմտությունները, փորձը և հնարավորությունները պետք է օգտագործվեն տեղական շուկայի կազմակերպություններում `միջազգային շուկայում մրցունակ ապրանքներ արտադրելու համար։ Արտահանման խթանման քաղաքականություն մշակելիս, իհարկե, պետությունը պետք է հաշվի առնի նաև դրա իրականացման ծախսերը, քանի որ այս դեպքում կրճատվում են պետական ​​այլ ծախսերը, ինչպիսիք են սոցիալական ոլորտը թիրախավորող ընկերություններին սուբսիդիաներ տրամադրելը կամ տեղական շուկան մատակարարելը։ Արտահանման խթանման ռազմավարության մասին խոսելիս անհրաժեշտ է նաև անդրադառնալ որոշ բացասական հետևանքների, որոնք կարող են ի հայտ գալ սխալ քաղաքականության ներդրման արդյունքում։ Ըստ այս տեսակետի, ռեսուրսների ոչ ճիշտ բաշխման պատճառ կարող են հանդիսանալ շուկայում պետական ​​միջամտությունները [9 էջ 779]։ Այս դեպքում կասկածի տակ է դրվում պետության կողմից արտահանման խթանման անհրաժեշտությունը։ Բացի այդ, խթանիչ քաղաքականության ընթացքում հարկային քաղաքականության մեղմացումը հանգեցնում է բյուջե հարկային եկամուտների կրճատմանը։ Հաշվի առնելով, որ զարգացող շատ երկրներ չունեն բավարար հարկային բազա, դա կարող է հանգեցնել մեծ վնասների։ Նման քաղաքականության դեպքում մասնավոր կազմակերպություններին ուղղված ֆինանսական հոսքերը կառավարվում են պետության կողմից, որի անարդյունավետ իրականացումը կարող է հանգեցնել անարդյունավետ նախագծերի վարկավորման, և հետևաբար `բանկային համակարգում պարտք-կապիտալի հարաբերակցության խախտման։ Այս ամենի արդյունքում որոշ արտահանող ընկերություններ կարող են հաջողության հասնել, բայց արտադրողները և, ընդհանուր առմամբ, հարկատուները կտուժեն տեղական շուկայի համար։ Արտահանման խթանմանն ուղղված միջամտություններն այսօր Հայաստանում առաջնային են։ Պետական ​​բյուջեի սուղ ռեսուրսներն ինքնին ենթադրում են հնարավորինս ուղղորդել այդ միջոցները, որոնք միջնաժամկետ և երկարաժամկետ հեռանկարում կհանգեցնեն մեծ ֆինանսական հոսքերի և երաշխավորեն բիզնեսի ակտիվացումը, երկրի տնտեսական առաջընթացը և, համապատասխանաբար, աճը։ ներքին միջոցների հաշվին բյուջեի հնարավորությունները։ Հաշվի առնելով այն փաստը, որ արտահանումը ՀՆԱ-ի բաղադրիչ է, արտահանման աճը հանգեցնում է ՀՆԱ-ի աճի, բայց հավասար պայմաններով։ Մի շարք տնտեսագետների ուսումնասիրությունները նույնպես վկայում են ՀՆԱ-ի և արտահանման դրական փոխկապակցվածության մասին [12 էջ։ Կան որոշ էմպիրիկ ուսումնասիրություններ, որոնք ստուգում են այս կապը։ Էմպիրիկ գրականությունը սկսվեց ռեգրեսիայի վերլուծությունից, որը ստուգում է փոխկապակցվածությունը։ Avocuse- ն օգտագործեց Johansson- ի համախմբման թեստը և Granger- ի պատճառահետեւանքային թեստը, որը հիմնված էր Արգենտինայի, Կոլումբիայի և Պերուի վրա հիմնված սխալի ուղղման մոդելի վրա, ցույց տալու համար, որ արտահանման վրա հիմնված աճի վարկածի համար կան էմպիրիկ ապացույցներ։ Այերը, Ռամբադին և Թանգը օգտագործեցին համախմբման վեկտորի ավտորեգրացիոն մոդելը, որը լրացվեց Գրեյնջեր պատճառահետեւանքային թեստով, ցույց տալու համար, որ արտահանումը զգալիորեն չի չափում Ավստրալիայի տնտեսական աճը։ Փաստորեն, արտահանման վրա հիմնված տնտեսական աճի վարկածների տարբեր արդյունքները հաճախ կախված են փորձարկման մեթոդների և ժամանակահատվածի ընտրությունից։ Իրականացվել են արտահանման աճով պայմանավորված տնտեսական աճի մի շարք ուսումնասիրություններ, որոնք հիմնականում գալիս են հաստատելու այս վարկածը։ Հայաստանը, լինելով փոքր ներքին շուկա ունեցող զարգացող երկիր, կայուն և էական տնտեսական աճ ունենալու համար պետք է նաև որդեգրի արտահանման խթանման քաղաքականություն, և 65 արտահանումը կդառնա ՀՆԱ-ի աճի հիմնական շարժիչ ուժը։ Տնտեսական աճի վրա ազդեցության տեսանկյունից կարևոր է նաև արտահանվող արտադրանքի հատուկ տեսակը։ Koh- ը և Death- ը Կորեայի օրինակով օգտագործեցին միավորման թեստը և սխալների ուղղման թեստը։ Նրանց ուսումնասիրությունը ցույց տվեց, որ ոչ տեքստիլ արտադրանքի (օրինակ ՝ ծանր և քիմիական արդյունաբերության) արտահանման աճը տեքստիլի համեմատությամբ հանգեցրեց տնտեսական աճի ավելի բարձր մակարդակի և հակառակը։ Առևտրի ազատականացումը դրական ազդեցություն է ունեցել նաև Կորեայի տնտեսության վրա։ Մալազիայի ուսումնասիրությունները ցույց են տվել նաև, որ երկրի տնտեսական աճը հիմնականում պայմանավորված է պատրաստի արտադրանքի, այլ ոչ թե հումքի արտահանմամբ [19, p. 213]։ Արտահանման խթանման քաղաքականություն մշակելիս անհրաժեշտ է հստակ սահմանել գերակայությունները, նպատակները և մշակել ռազմավարություն։ Ռազմավարությունը մշակելիս անհրաժեշտ է ապահովել հետևյալ կետերի իրականացումը [2]։ 3⁄4 Պարտքի սխեմայի ստեղծում։ Սա ստեղծում է հատուկ սխեմա, որը վերահսկելու է, օրինակ, արտահանող ընկերություններում վերջնական արտադրանքի համար ներմուծվող հումքը և կստեղծի արտոնյալ պայմաններ ներմուծման համար, կամ կնվազեցնի արտահանող ընկերությունների տուրքերի կանխավճարները `անհրաժեշտ վարկերի չափը նվազեցնելու համար։ , 3⁄4 Բարձրացնել վարկի մատչելիությունը։ Կարճաժամկետ և երկարաժամկետ վարկերի տրամադրումը շատ կարևոր է արտահանող ընկերությունների զարգացման համար, հատկապես փոքր և միջին բիզնեսի դեպքում։ Այս առումով կարևոր է Հայաստանի Հանրապետությունում պետական ​​ջանքերի միջոցով ստեղծել վարկավորման համակարգ, որը արտոնյալ վարկեր կտրամադրի այն կազմակերպություններին, որոնք ունեն արտահանման ներուժ կամ արտահանող ընկերություններ։ 3⁄4 Պետական ​​կարգավորման համակարգերի պարզեցում։ Բյուրոկրատական ​​քաշքշուկները և երկարատև գործընթացները խոչընդոտ են արտահանման խթանմանը, դրանք պետք է պարզեցվեն մինչև 66 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ։ Միևնույն ժամանակ, անհրաժեշտ է արտահանող բոլոր ընկերությունների համար ստեղծել տվյալների շտեմարան արտասահմանյան երկրներում ներմուծման քաղաքականության, ընթացակարգերի, տեխնիկական պահանջների, շուկայի վերլուծության և այլնի վերաբերյալ։ , 3⁄4 Ձեռնարկատերերի միջեւ ցանցերի խթանում։ Պետությունը կարող է նաև հարթակներ ստեղծել ձեռնարկատերերի հաղորդակցման և նոր գործընկերային հարաբերությունների հաստատման համար, որոնք կնպաստեն նոր գաղափարների և փորձի ու տեղեկատվության փոխանակմանը։ Շատ զարգացող երկրներ մեծապես ապավինում են հումքի արտահանմանը, որը կազմում է նրանց արտահանման հիմնական մասը։ Որոշ ուսումնասիրություններ ցույց են տալիս, որ պատրաստի արտադրանքի արտահանման վրա կենտրոնացած երկրներն ավելի արագ են աճում, քան հումք արտահանող երկրները։ Հայաստանը հիմնականում արտահանում է հումք, պատրաստի սնունդ, թանկարժեք և կիսաթանկարժեք քարեր և մետաղներ, ոչ թանկարժեք մետաղներ։ Ավելին, նրանց մասնաբաժինը զգալիորեն բարձր է, քան արտահանվող այլ ապրանքներ։ Այլ կերպ ասած, Հայաստանի արտահանումը շարունակում է կենտրոնանալ 4 ապրանքախմբերի շուրջ։ Երկրները, որոնք համեմատաբար ավելի տեխնոլոգիական բովանդակություն ունեցող ապրանքներ են արտահանում, ունեն տնտեսական աճի այնպիսի տեմպ, որը այլապես հնարավոր չէր։ Նման դրական արդյունքը հիմնականում կարող է ապահովվել գիտական ​​և տեխնիկական առաջընթացով և մասշտաբի ազդեցությամբ, երկիրը կարող է օգտագործել արտադրության նոր, ավելի արդյունավետ տեխնիկա կամ օգտվել ցանկացած ոլորտում խորը մասնագիտացումից։ Եթե ​​այո, ապա ինչու՞ են որոշ զարգացող երկրներ ընդհանրապես չեն զարգացնում իրենց արտադրական ոլորտը։ Այս հարցի հնարավոր պատասխանը կարող է լինել այն, որ երկիրը պետք է «համեմատաբար զարգացած» լինի, որպեսզի կարողանա առավելագույն շահույթ ստանալ պատրաստի արտադրանքի արտահանումից, պետք է զարգացնել երկրի տնտեսության տարբեր ճյուղեր, ինչպիսիք են 67 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ կրթություն, ներդրումներ, առևտուր, ինչպես նաև զարգացած ենթակառուցվածքներ, աշխատաշուկա և այլն։ Արտահանման այլ դրական դրական գործոններ էլ կան։ Օրինակ, Էմերին նշում է երեք գործոն. Մեկ այլ տեսակետի համաձայն, գիտատեխնիկական առաջընթացը լրացուցիչ դրական գործոն է արտահանման համար։ Ավելին, Էդվարդսը պնդում է, որ այս գիտատեխնիկական առաջխաղացումն իր հերթին կարող է հանգեցնել արտահանվող ապրանքների ոլորտի ապրանքների կառավարման ավելի արդյունավետ մեխանիզմների ստեղծմանը և արտադրության բարելավված տեխնիկայի օգտագործմանը `ի տարբերություն չարտահանված հատվածի։ Այս ամենն իր հերթին բերում է նորարարության և արտադրության ընդլայնման յուրաքանչյուր հատվածում, այդպիսով ավելացնելով եկամուտները և բերելով տնտեսական աճի։ Արտահանման մեկ այլ դրական գործոն է միջազգային շուկայում երկրի մրցունակության բարձրացումը, ներառյալ մասշտաբի ազդեցությունը, աճող նորարարությունը և կրթության աճը, որոնք բոլորը նպաստում են տնտեսական աճին։ Հայաստանի արտահանումը խթանելու համար ամենակարևոր խնդիրն է խթանել արտադրողների գործունեությունը, որոնք կարող են մրցունակ լինել միջազգային շուկայում և դառնալ բնական պաշարներ և աշխատուժ արտահանող երկրից պատրաստի արտադրանք արտահանող երկիր։ Այս առումով կարևոր է խնդրի պետական ​​կարգավորումը. Ընկերությունների ներուժի խորը ուսումնասիրություն, ապագա արտադրողներին փոխանցումների տրամադրում, անհրաժեշտ տեղեկատվության պետական ​​աջակցություն, ինչպես նաև գիտության և կրթության մակարդակի բարձրացում, ինչը լրացնել աշխատաշուկան պահանջարկ ունեցող և հմուտ աշխատողներով։ Հատկապես կարևոր է ապահովել փոքր և միջին բիզնեսի ներգրավումը արտաքին առևտրի ներգրավմանը և այդ ուղղությամբ մշակել հատուկ ուղղորդող քաղաքականություն։ Անհրաժեշտ է նաև տրամադրել կազմակերպություններին արտոնյալ վարկավորման հեռանկարային համակարգ, կապ հաստատել ուղղակի օտարերկրյա ներդրումների և տեղական կազմակերպությունների միջև օպտիմալ կապեր հաստատելու և գործարար հրեշտակների ներդրումների իրականացման միջև։ Այսօր արտահանման ապրանքների և շուկաների կոնցենտրացիան բարձր է, ներդրումները ցածր են արտահանման հավանական հատվածներում, արտահանման նյութատեխնիկական ծառայությունների, ինչպես նաև արտահանման վարկի և ապահովագրական ծառայությունների զարգացման մակարդակը ցածր է, ԵՏՄ-ի և ԵՄ-ի ընձեռած հնարավորությունները `ոչ։ ամբողջությամբ օգտագործված։ Պետությունը պետք է խթանի պատրաստի արտադրանքի արտահանումը հարկային և մաքսային քաղաքականության միջոցով, որպեսզի հումքի և կիսաֆաբրիկատների փոխարեն ավելանա ավելի բարձր արժեքով ապրանքների արտահանումը։ Անհրաժեշտ է քննարկումներ անցկացնել լոգիստիկ կազմակերպությունների հետ `աջակցելու Հայաստանի փոքր և միջին ձեռնարկությունների արտադրանքի ներկայացմանը և արտահանման հնարավորություններին։ Հայաստանի համար ստեղծված ծանր աշխարհաքաղաքական իրավիճակի դեպքում շատ կարևոր է հնարավորինս շատ երկրների հետ փոխշահավետ տնտեսական հարաբերությունների հաստատում և կայուն զարգացում։ Անհրաժեշտ է նաև շարունակել աշխատել Իրանի հետ ՝ ազատ տնտեսական գոտի ստեղծելու համար։

example1471

example1471

Հոդվածը նվիրված է սոցիալական մանկավարժի դերին օժտված երեխաների հետ աշխատանքում։ Խոսվում է «օժտվածություն», «օժտված երեխա» հասկացությունների, ինչպես նաև այդ երեխաների շրջանում սոցիալական մանկավարժի ծավալած գործունեության մասին։ Հոդվածը ներառում է փորձարարական մաս. այն կատարվել է մարզպետարանի Վանաձորի համապատասխան բաժնում։ Տվյալների բազան առանձին-առանձին ներկայացված են «Հավելվածների» տեսքով /աղյուսակով/։ Հատկապես շատ կարևոր է օժտված երեխաներին ճիշտ ծնողներին, ուսուցիչներին և բացահայտելն ու արդյունքները մասնագետներին փոխանցելը։

Աշխատանքը (մասնագիտական) հիմնված է փորձարարական արդյունքների վրա։ Գրականություն, սոցիալական աշխատանք, բայց ամբողջ աշխատանքը։ Մարդկային զարգացման բոլոր ժամանակներում տեղի են ունեցել մարդկային վարքագծի շեղումներ, ինչպես դրական, այնպես էլ բացասական ուղղությամբ, օրինակ ՝ նորմայից շեղումները համարվում են «նվեր»։ Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության որոշմամբ `շնորհալի երեխաները համարվում են« ռիսկի խմբի »` մտավոր հետամնացություն, հանցագործ վարք, ալկոհոլի չարաշահում երեխաներ։ Դրանց օգտագործման խելացի հետամնացությունը, տաղանդավորը, երեխաների հակումն անհրաժեշտ է հատուկ կրթական միջոցների և մեթոդների, անձնական զարգացման հատուկ ուսումնական պլանների, հատուկ պատրաստված ուսուցիչների, հատուկ դպրոցների [1, էջ. 381]։ Նվիրատվությունը մարդու բնածին որակների ամբողջությունն է, որը նախադրյալ է ընդունակությունների զարգացման համար։ Ռուս մեծ մանկավարժ V. Ն. Սորոկա-Ռոզինսկին դժվար դաստիարակություն ունեցող երեխաների երրորդ խումբը համարեց շնորհալի երեխաների խումբ [2, p. 142]։ Այս խմբի մեջ են մտնում հուզական խանգարումներ ունեցող երեխաները, որոնց բնորոշ են ագրեսիան, հուզական վատ կառավարումը, բնավորության գծերի յուրահատկությունը, հակապետական, հակասոցիալական գործողությունները, որոնք որոշ իրավիճակներում կամ պայմաններում կարող են վերափոխվել օրինակելի վարքի։ Միևնույն ժամանակ, նրանք ունեն ստեղծագործական մեծ էներգիա, ունակություններ, հետաքրքրություններ, վերաբերմունք և աշխատելու ունակություն ՝ տարբեր իրենց երեխաներից։ Շնորհալի երեխայի նվերը ընտանիքի ու ծնողների համար կարելի է համարել «ընտանիքի կուռք, պաշտամունք»։ Այս մոտեցման համաձայն, ծնողները գերագնահատում են իրենց երեխաների կարողությունները, ինչը հաճախ կարող է հիասթափության պատճառ դառնալ։ Այն հատկապես վտանգավոր է դառնում պատանեկան տարիքում։ Երեխաները, ծնողներն իրենք են գրանցում երեխաների ներկան կամ հաջողությունը, գործողությունները ՝ որպես երեխաների կողմից օժտված նվերի փաստ։ Նրանք միշտ պատմում են այդ մասին։ Երեխաների բոլոր պահանջներն ու ցանկությունները կատարվում են, նրանց համար ամեն ինչ թույլատրվում է, ներվում են կրթության կամ այլ բնագավառներում նրանց որոշ գործողություններ և բացթողումներ։ Ուստի ծնողների, ուսուցիչների, սոցիալական մանկավարժների և այլ մասնագետների համար շատ կարևոր է ճիշտ որոշել և ժամանակին ախտորոշել երեխաների նվիրատվության փաստը։ «Սոցիալական մանկավարժը նախ պետք է հիշի, որ որքան էլ որ երեխան շնորհալի է, նա պետք է սովորի» [3, p. 383]։ Այն երեխաների կողմից օգտագործվում է փոխազդեցության մեջ `փոխազդեցություն, սոցիալական հաղորդակցական-մանկավարժական տեղեկատվական տեխնոլոգիաներ, որոնց միջոցով հնարավոր է ստեղծել ինտերակտիվ խնդիրներ, բավարարել գոյաբանական, հուզական և նյութական կարիքները, զարգացնել ինքնաճանաչողություն։ Այն օգտագործվում է բոլոր (երկարաժամկետ, կարճաժամկետ կրթական, պարբերական, հրատապ-իրավիճակային) բոլոր սոցիալական-մանկավարժական ոլորտներում։ Կազմակերպական տեխնոլոգիաները, խորհրդատվությունն իրականացվում են երեխայի հետ լուծելու համար։ Հասկացեք, որ տաղանդը մեծ աշխատանք է։ Հնարավոր անհաջողությունները կամ աննշան հաջողությունը չեն հիասթափեցնի երեխային հրաժարվել նպատակից։ Սոցիալական մանկավարժը և ոչ ճշգրիտ հարաբերությունները հիշում են, որ նա պետք է կրթվի, սովորեցնի պարզություն, աշխատասիրություն, ինքնորոշման ընդունում։ Սոցիալական դաստիարակն օգնության կարիք ունի `երեխաների տաղանդների զարգացման ծրագիր մշակելու համար, որը նախատեսում է վարվելակարգի ուսուցում։ Դա հնարավորություն կտա որոշել երեխայի ուժեղ և թույլ կողմերը, սատարել նրա շահերին։ բազմազանություն գործնական և «Տաղանդավոր երեխաների աշխատանքի ծրագրի» նպատակն է սովորեցնել ապրել մի հասարակության մեջ, որը միշտ չէ, որ ցույց է տալիս բարեգործական վերաբերմունք `միջին տաղանդավորից տարբերվող վերաբերմունքով։ Երեխան սոցիալական հմտությունների կարիք ունի։ Այստեղ կարող են օգնել մի շարք կրթական գրքեր, ձայնասկավառակներ, բայց ավելի լավ է մասնակցել խմբային խաղերին, քանի որ տաղանդավոր երեխան պետք է շփվի այլ երեխաների հետ։ Երեխան չպետք է զրկվի մանկությունից։ Միայն ուսումնասիրելով նրա վերաբերմունքը երեխայի նկատմամբ, սոցիալական մանկավարժը կարող է որոշել նրա կամ նրա հարաբերությունները։ Անհրաժեշտ հատկություններ, ինչը ծնողների հպարտության պատճառն է։ Պետք է նշել, որ տաղանդավոր երեխան կուրացնում է իր ծնողներին։ Նրանք կարող են ճնշել նրան ՝ մոռանալով, որ երեխան ճնշում չի սիրում։ Այդ պատճառով ընտանիքում բախումներ են առաջանում։ Հասկացեք տաղանդավոր երեխաների անհավասար պահվածքն արտահայտվում է տրամադրության հաճախակի փոփոխությամբ, անհամբեր շփման մեջ, ընդհատում և ուղղում է զրուցակցին, ցուցադրում ինքնաճանաչողություն, միշտ փորձելով հաստատել նրանց ճշմարտությունը։ Այս բոլոր հատկությունները պահանջում են, առաջին հերթին, համբերություն զարգացնել և ոչ թե կպչունություն։ Տաղանդավոր երեխաները գիտեն, թե ինչ է բարությունը, ճշմարտությունն ու ողորմությունը, բայց գործնականում նրանք հաճախ չեն կարողանում արտահայտել այդ հատկությունները։ Նրանց անհրաժեշտ է մասնագետի, սոցիալական մանկավարժության օգնությունը։ Հետաքրքրությունը ձ ամեն ինչ իմանալու ցանկությունը, ստեղծագործական հզոր կարողությունը վերածվում է վարքի նորմերի խախտման ՝ արումը սրում է հարաբերությունները շրջակա միջավայրի հետ։ «Սոցիալական մանկավարժի դերը շնորհալի երեխաների աշխատանքում» հոդվածի փորձարարական մասը իրականացվել է Վանաձորում Դանիել Վարուժանի N 16, Հովհաննես Թումանյանի անվան թիվ 3 հիմնական, Վանաձորի մաթեմատիկայի բնագավառում «Եվրիկա» հատուկ դպրոցների խորացված ուսուցմամբ, Լոռու մարզ մասնաճյուղում։ Հետազոտությանը մասնակցել է 35 մարդ։ Աշխատանքն իրականացվել է երկու փուլով։ Ախտորոշման փուլն ուղղված է շնորհալի երեխաների նույնականացմանը։ 8. Օգտագործվել են հետազոտության հիմնական փուլը `շնորհալի երեխաների հետ աշխատելու սոցիալական մանկավարժի հիմնական մեթոդները։ Հետազոտության ընթացքում մենք օգտագործել ենք տարբեր գործիքներ։ Մեթոդ Դիտարկման մեթոդ. Նպատակն էր ուսումնասիրել երեխաների կրթական և ստեղծագործական նվաճումները։ Մեթոդ Հարցազրույցի մեթոդ - օգտագործվում է երեխաների, երեխաների աջակցության կենտրոնի դպրոցների, սոցիալական մանկավարժների հետ։ Նպատակն էր պարզել, թե ինչպես են սոցիալական դաստիարակները ախտորոշում շնորհալի երեխաները, դպրոցում ինչ խնդիրներ են ունենում տաղանդավոր երեխաները և ինչ մեթոդներ են օգտագործում սոցիալական մանկավարժները տաղանդավոր երեխաների հետ աշխատելու համար։ Վերլուծություն Սոցիալական անձնագրերի վերլուծություն. Նպատակն է վերլուծել ենթադրյալ ընտանեկան ուսումնական տարվա ձեռքբերումները, երեխաներ ունենալու օգուտներն ու օգուտները։ Ավորում Երեխաների հայտնաբերման փորձարկում `համապատասխանաբար ուսումնասիրելով մտավոր ունակությունների մոտիվացիայի մակարդակները։ Ստեղծագործությունը զարգացնելու համար այն նպատակ ուներ որոշել «սոցիալական» հաշմանդամ երեխաների հետ աշխատելու պատրաստակամության մակարդակը։ Ի. Դորովսկայայի «Սոցիալական մանկավարժների պատրաստության հարցման» հարցաթերթը [տե՛ս հավելված 3] և «Տաղանդավոր երեխա ունեցող դաստիարակ» հարցաթերթիկը [տե՛ս Հավելված 4]։ Մանկավարժի «TRIZ» տեխնոլոգիան. Հեղինակը Հենրիխ Ալտշուլերն է։ Նախատեսված է երեխաների ստեղծագործական, վերլուծական մտածողության զարգացման համար։ Այն ներառում է մի քանի մեթոդների համակարգ, որից բաժանվում են հետևյալները. «Մտագրո» և «ԳՈՒՍ»։ Միևնույն ժամանակ, ՏՀՏ տեխնոլոգիան օգտագործվում էր սոցիալական մանկավարժության կողմից `երեխաներին անհրաժեշտ տեղեկատվություն տրամադրելու, երեխաներին օգնելու համար ստանալ իրենց հարցերի պատասխանները, հնարավորություն տալ քննարկելու քննարկվող հարցը, և քննարկման արդյունքում` ճշմարտությունը։ ծնվում է Ըստ ծրագրի ՝ սոցիալական մանկավարժն աշխատում է շնորհալի երեխաների, նրանց ծնողների և այլոց հետ։ Այդ նպատակով մենք ներկայացնում ենք սոցիալական մանկավարժական աշխատանքային պլանի օրինակ (մշակված սեփական տարբերակ) [տե՛ս Հավելված 1]։ Որպեսզի մյուս երեխան զարգանա, ընդհակառակը, սոցիալական մանկավարժը աշխատում է երեխայի ծնողների հետ։ Կազմակերպում է քննարկումներ, հանդիպումներ։ Մենք տրամադրել ենք նման քննարկման օրինակ [տե՛ս հավելված 2]։ Հետազոտությունն իրականացվել է երկու հիմնական նպատակով. • Բացահայտել հաստատություններում օժտված երեխաներին։ • Բացահայտեք այն հիմնական մեթոդները, որոնք սոցիալական մանկավարժն օգտագործում է շնորհալի երեխաներ հավաքագրելիս։ Հետևյալ փաստերը կազմակերպվում են մանկավարժների կողմից։ , Հարցազրույցի արդյունքներն ամփոփելով `կարելի է ընդգծել մանկավարժների` հիմնական մտավոր օրինակները (հարցաթերթիկներ, հարցազրույցի մեթոդ, մոդելավորում, կենսագրական մեթոդ), որոնք նախատեսված են երեխաների մտավոր ունակությունները, ստեղծագործական մակարդակը ախտորոշելու համար։ Սոցիալական մանկավարժները կարևորեցին դպրոցում տաղանդավոր երեխաների առջև ծառացած մի քանի կարևոր խնդիրներ։ Դրանց թվում էին մտերիմ ընկերներ գտնելու դժվարությունները, շրջապատի կողմից երեխայի ստեղծագործական ունակությունների թյուրըմբռնումը և քննադատությունը, անհանգստությունը, ինչը կարող է պայմանավորված լինել այն փաստով, որ երեխաները տարբեր թեստեր են օգտագործում տարբեր նպատակների համար և չեն համապատասխանում երեխաների բնութագրերին։ Տաղանդավոր երեխաների ակնկալիքները իրենց հասակակիցներից և նրանց հաղորդակցման կարիքները Երեխաները վախենում են ինքնարտահայտվելուց, որոշ դեպքերում `հուզական անկայունությունից։ Նմանատիպ նմանատիպ խնդիրները լուծելու համար սոցիալական մանկավարժը աշխատում է երեխաների հետ։ Աշխատություններից մեկը հոգեթերապևտիկ աշխատանքն է։ Հետաքրքրության որակը օժտված է և աստիճանով։ Նկատվում է շնորհալի երեխաների ՝ հատորներով գիրք կարդալու ցանկությունը։ Նրանք գիշերը կարդում են կամ գործնական հմտություններ են վարում, որոնք զարմացնում են։ Նապոլեոնը աչքի էր ընկնում նման հատկանիշներով։ Ելնելով այս առանձնահատկություններից ՝ մասնագետներն առաջարկում են շնորհալի թերապիա գրքերի միջոցով ՝ բիբլիոթերապիա։ Սոցիալական մանկավարժները, խոսելով շնորհալի երեխաների մասին, ներկայացրեցին ախտորոշիչ ուղղությունը, զրույցները, դասընթացները և խորհրդատվությունները, անհրաժեշտության դեպքում նրանք միջնորդ են ընտանիքի «դպրոցի» միջև։ J.- ի հետ մենք կառուցել ենք հետազոտական ​​աշխատանքների առաջին փուլը `հիմնվելով Ռենցուլիի երեք մոդելների հոգեբանական ախտորոշման համակարգի վրա, որտեղ օժտումը երեք բաղադրիչների համադրություն է` մտավոր ունակություններ, ստեղծագործականություն և մոտիվացիա։ Ըստ այս մոդելի ՝ այն երեխաները, ովքեր կգրանցեն առավելագույն արդյունքներ թվարկված բոլոր բաղադրիչներից, համարվում են շնորհալի։ Այդ նպատակով մենք կիրառեցինք համապատասխան. «Մտավորական տեսակ» «« Մաթեմատիկական ունակությունների առաջադիմական մատրիցա »,« Սթենֆորդ-Բինետ »թեստ, Հ. Գարդների ախտորոշման« թեստ, ախտորոշում »մեթոդ Իլյինի «Հաջողության դրդապատճառը», Կուզնեցովան, Սվերչի «Ինչպես գտնել նվերը» և Սավենկովի «Նվերների քարտեզը»։ Ամփոփելով հետազոտական ​​աշխատանքների այս փուլը ՝ կարելի է ասել, որ շնորհալի երեխաների նույնականացումը բավականին բարդ էր, քանի որ չկա ամբողջական, հատուկ մեթոդ, որով մենք կարողանանք գնահատել շնորհալի երեխաներին։ Աշխատանքի այս փուլում մենք օգտագործեցինք սոցիալական մանկավարժության կողմից օգտագործված հիմնական մեթոդները, որոնք անհրաժեշտ են շնորհալի երեխաներին նույնականացնելու համար։ Վերլուծելով արդյունքները, կարելի է եզրակացնել, որ դիտարկվող 19 ուսանողներից 4-ը ունեն պոտենցիալ օժտվածություն [տես Հավելված 4]։ Նրանք ունեին միջինից բարձր մտավոր ունակություններ, ստեղծագործական բարձր մակարդակ և մոտիվացիա [տե՛ս Գծապատկեր 1]։ Դիագրամ 1. Ամփոփելով կատարված փորձարարական աշխատանքը ՝ կարելի է ընդգծել, որ սոցիալական մանկավարժը շնորհալի, ախտորոշելու համար օգտագործում է դիտում, զրույց, փորձարկում, հարցաքննություն, կենսագրական մեթոդներ։ Իհարկե, այս մեթոդներն օգտագործվում են ոչ միայն երեխաների, այլ նաև նրանց ծնողների մոտ։ շնորհալի երեխաներին. Սոցիալական մանկավարժը հայտնաբերելը սկսում է երեխաների հետ աշխատել `համաձայն ծրագրի կետերի։ Սոցիալական մանկավարժի աշխատանքն այստեղ ուղղված է երեխաների կարողությունների զարգացումով օժտված երեխաների խնդիրների հաղթահարմանը։ Եկեք առանձնացնենք մեթոդների մի քանի օրինակներ, որոնց օգնությամբ սոցիալական մանկավարժը աշխատում է շնորհալի երեխաների հետ։ «Ուղեղի փոթորիկ» - օգտագործվում է երեխաների ստեղծագործական-վերլուծական մտածողությունը զարգացնելու համար։ Առաջարկվում է մի խնդիր, որն ունի բազմաթիվ լուծումներ։ Երեխան պետք է արտահայտի իր «Քեյսի մեթոդ» մտքերը և գաղափարները խնդրի վերաբերյալ։ Դրանից հետո քննարկվում են տարբերակները։ - նպաստում է անհրաժեշտ գիտելիքների և հմտությունների ձեռքբերմանը։ Տաղանդավոր երեխաների հետ աշխատելիս սոցիալական մանկավարժը գործ է օգտագործում, որի նպատակը ստեղծագործական ունակություններն են, արագ կողմնորոշվելու կարողությունը, մոտիվացիայի մակարդակը։ Շնորհալի երեխաները դժվարանում են շփվել իրենց հասակակիցների հետ։ Հասարակական «Գաղափարների կառուցման մեթոդը»։ Նպաստում է կոլեկտիվ «արտադրանքի» ընդհանուր, ընդհանուր գաղափարի սահմանմանը։ Ներդրվում է շնորհալի երեխաների հետ աշխատելու արդյունավետությունը։ Մեծ Բրիտանիայում ընդունված «Setting» մեթոդը ներդրվում է մանկավարժի ստեղծումը, երեխաների մտերիմ ընկերների օգտագործումն ապահովելու համար։ Այն թույլ է տալիս երեխաներին առարկայական նվաճումների մակարդակում ընդգրկել խմբերի մեջ։ Քարտի քննարկումները, սեմինարները, դասընթացները, խորհրդատվությունը և տեղեկատվական մոդելավորումը, խաղը, հաղորդակցման տեխնոլոգիաները սոցիալական մանկավարժի կողմից օգտագործվում են դպրոցներում։ Սոցիալապես կրթված երեխաների հետ աշխատանքը հիմնվում է կույր որոնման մոդելի վրա, որը հիմնված է լաբիրինթոս մոդելի վրա հիմնված փորձարկման և սխալի մեթոդի վրա, որում խնդիրը դիտվում է որպես լաբիրինթոս, և լուծում գտնելու գործընթացը նման է լաբիրինթոսով անցնելուն։ «Տաղանդների զարգացման ծրագիր» մոդելը հնարավորություն է տալիս մեծացնել շնորհալի երեխաների ճանաչողական հետաքրքրությունը, զարգացնել նրանց կարողությունները։ Այն հնարավորություն է տալիս որոշել երեխայի ուժեղ և թույլ կողմերը, աջակցել նրա կարողությունների զարգացմանը։ որ երեխաները կարող են համարվել շնորհալի, որո՞նք են օժտվածության նշանները։ Տեսակները Նորմատիվ-իրավական հիմքի ստեղծում, շնորհալի երեխաների ախտորոշման համակարգի ստեղծում, անհատական ​​աշխատանքների և մեթոդների մշակում շնորհալի երեխաների հետ։ Տաղանդավոր երեխաների նույնականացում, սոցիալական փաստաթղթերի վերլուծություն, անհատական ​​թղթապանակների ձևավորում, սովորողների ձեռքբերումների վերլուծություն, ուսանողների հետաքրքրությունների և կարողությունների ուսումնասիրություն։ Նպաստել շնորհալի երեխաների ճանաչողական կարողությունների զարգացմանը, ուսանողներին տեղեկացնել երեխաների օժտվածության նշանների, նրանց կարողությունների զարգացման, որոնման և հետազոտման գործընթացում վերլուծական «քննադատական ​​մտածողության» գործընթացում ուսանողների շնորհաշնորհը վերադարձնելու հնարավոր ռիսկերի մասին։ ԽՆԴԻՐ ԵՐԵԽԱՆԵՐԻ PARՆՈՆԵՐԻ ՀԵՏ ՔՆՆԱՐԿՄԱՆ ՀԱՎԵԼՎԱ EX ՕՐԻՆԱԿ Նպատակը. Ընդգծել ընտանիքի դերը շնորհալի երեխաների ներուժի զարգացման գործում։ Աշխատող ձի կլոր սեղան Շնորհալի երեխաների մասնակիցներ-ծնողներ, սոցիալական մանկավարժ, հոգեբան Տաղանդավոր երեխաների համար գործիքներ-հարցաթերթիկներ, շնորհալիության մասին հոգեբանական-մանկավարժական գրականություն։ «Նվիրաբերություն», «օժտված երեխա» (սոցիալական մանկավարժ, հոգեբան) հասկացությունների մեկնաբանումը։ • շնորհալի երեխաների (հոգեբան) հոգեբանական առանձնահատկությունների մեկնաբանությունը։ • Ընտանիքի դերը շնորհալի երեխաներին նույնականացնելու գործում։ Խորհրդատուներին (սոցիալական մանկավարժ)։ • Հարցում ծնողների հետ. «Ինչպես պարզել նվերը» (հոգեբան)։ • մանկական աշխատանքների ցուցահանդես։ Մտքերի փոխանակում, հարցերի պարզաբանում (սոցիալական մանկավարժ)։ • Հանդիպման ամփոփում։ Effectivenessնողների կողմից դրա արդյունավետության գնահատում։ ՀԱՎԵԼՎԱ 31 31. Ի՞նչ է օժտումը։ ՀԱՐERԱՐՈՒՅ 2. 2. Ի՞նչ հատկանիշներ կցանկանայիք բնութագրել շնորհալի երեխաներին։ 3. Որպես սոցիալական մանկավարժ, ի՞նչ մեթոդներ եք օգտագործում շնորհալի երեխաների ախտորոշման համար։ 4. Ի՞նչ խնդիրների են բախվում շնորհալի երեխաները դպրոցում։ 5. Ի՞նչ մեթոդներ եք օգտագործելու շնորհալի երեխաների հետ արդյունավետ աշխատելու համար։ 6. Կարո՞ղ եք նշել որոշ այլ առարկաներ, որոնց հետ կարող եք աշխատել ՝ ապահովելու շնորհալի երեխաների զարգացումը։ երեխաների իրականացում 7. Ինչպե՞ս են շնորհալիները։

example875

example875

Բրիտանիա Ամփոփում Այս հոդվածում ներկայացրել ենք Թուրքիայի վարած անջատողական քաղաքականությունը իր հարևան պետության՝ Սիրիայի նկատմամբ։ 1939 թ. Սիրիայի տարածքային մասը հանդիսացող Ալեքսանդրեթի սանջաքը բռնակցվեց Թուրքիային։ Այս հարցում Թուրքիան աջակցություն ստացավ Ֆրանսիայից և Մեծ Բրիտանիայից, որոնք Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում Թուրքիայի աջակցությունը ստանալու համար զիջեցին Ալեքսանդրեթի սանջաքը Թուրքիային։ Հոդվածում ներկայացված են Թուրքիայի պանթյուրքիստական արտաքին քաղաքական հայեցակարգին հավատարիմ մնալու ձգտումները, քեմալական Թուրքիայի բացահայտ կամ քողարկված ծավալապաշտական քաղաքականության դրսևորումները տարածաշրջանում։

ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԵԹԻ ՍԱՆՋԱՔԻ ՀԱՐՑԸ ԹՈՒՐՔ-ՍԻՐԻԱԿԱՆՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ 1936-1939 ԹԹ.Առաջին համաշխարհային պատերազմում (1914-1918) Օսմանյան կայսրության պարտությունից հետո Անտանտի երկրների և Օսմանյան կայսրության միջև կնքվեց 1918 թ. Մուդրոսի զինադադարը1։ Այս զինադադարի համաձայն՝ Սիրիան և Լիբանանը անցան Ֆրանսիայի մանդատի ներքո2, սակայն,ինչպես ցույց տվեցին Սիրիայի տարածքը համարվող Ալեքսանդրեթի սանջաքի շուրջ ծավալված իրադարձությունները, Թուրքիան, միևնույնն է, շարունակում էր հավակնություններ դրսևորել հարևան պետությունների տարածքներինկատմամբ։ 1936-1939 թթ. Ֆրանսիայի և Անգլիայի՝ Սիրիայի նկատմամբ վարած անջատողական քաղաքականության հետևանքով Սիրիայի մասը հանդիսացողԱլեքսանդրեթի սանջաքը բռնակցվեց Թուրքիային։ Ալեքսանդրեթի սանջաքիհարցը միջազգային դիվանագիտության ուշադրության կենտրոնում է գտնվելդեռևս Առաջին Աշխարհամարտին հաջորդող տարիներին։ Որպես այդ հարցիառաջացման հիմք կարող են հանդիսանալ 1921 թ. Անկարայի համաձայնագիրը, 1923 թ. Լոզանի պայմանգիրը3, սակայն այս հարցը առավել ակտիվորենսկսեց շրջանառվել 1936 թ. վերջերից, երբ կնքվեց ֆրանս-սիրիական դաշնագիրը, իսկ Ալեքսանդրեթի հարցն էլ հանձնվեց Ազգերի Լիգայի քննարկմանը։ Ալեքսանդրեթի սանջաքը գտնվում է Հալեպից արևմուտք և Լաթաքիայիցհյուսիս ընկած հատվածում։ Այն զբաղեցնում էր 4805 քառ.կմ տարածք և ուներ բազմազգ բնակչություն, որի ընդհանուր թիվը 1937 թ. դրությամբ հասնում էր 240.000-ի4։ Այստեղ ապրում էին արաբներ, թուրքեր, հայեր, թուրքմեն1 Mudros Agreement։ //germanhistorydocs.ghi-dc.org/pdf/eng/armistice_turk_eng.pdf (հասանելի է՝10.03.2016)։ //www.saylor.org/site/wpcontent/uploads/2011/06/French-Mandate-of-Syria-and-Lebanon.pdf (հասանելի է՝ 15.03.2016)։ //wwi.lib.byu.edu/index.php/Treaty_of_Lausanne (հասանելի է՝ 10.03.2016)։ 4 Բայրամյան Ա., Ալեքսանդրետի հարցը և միջազգային դիվանագիտությունը (1936-1939թթ.),Երևան, 1998, էջ 18։ ներ, քրդեր, չերքեզներ և այլ փոքրամասնություններ։ Ալեքսանդրեթի շրջանը,ինչպես ողջ Սիրիան, օսմանյան լծի տակ մնաց 1516 թ.-ից մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմի վերջը։ Առաջին աշխարհամարտի արդյունքում Ալեքսանդրեթի սանջաքը շրջափակվեց անգլիացիների կողմից, իսկ Մուդրոսիզինադադարից հետո Կիլիկիայի հետ միասին անցավ ֆրանսիացիների ձեռքը։ 1921 թ. hոկտեմբերի 20-ին Անկարայում կնքվեց ֆրանս-թուրքական համաձայնագիր5, որով Ալեքսանդրեթի սանջաքը մնաց ֆրանիսացիների ղեկավարման ներքո, բայց նրանում ձևավորվեց «հատուկ վարչական ռեժիմ»։ 1922թ. կազմվեց «Սիրիական պետությունների ֆեդերացիան», և Ալեքսանդրեթիսանջաքը՝ որպես Հալեպի պետության մի մաս, վերջինիս հետ մտավ ֆեդերացիայի կազմի մեջ6։ Հատկանշական է այն փաստը, որ ֆեդերացիայի նախագահ նշանակվեց թուրքացած արաբ խոշոր ֆեոդալ Սուբհի բեկ Բարաքաթը։ 1924 թ. դեկտեմբերին բարձր կոմիսարի հրամանով վերացվեց «Սիրիականֆեդերացիան», և ստեղծվեց «Սիրիայի պետություն»` Հալեպի և Դամասկոսիպետությունների միավորմամբ։ Ալեքսանդրեթի սանջաքը, մտնելով «Սիրիայիպետության» կազմի մեջ, պահպանում էր իր «հատուկ ռեժիմը»7։ «Հատուկ ռեժիմը» սանջաքին երբեք չէր տալիս ինքնուրույն պետական-քաղաքական միավորի բնույթ սիրիական պետության սահմաններից դուրս, այլ միայն վերջինիսկազմում՝ վարչա-ֆինանսական ինքնավարության արտոնություններ։ Ազգերիլիգայի կանոնադրության և մանդատի դրույթների համաձայն՝ մանդատայինպետությունը պետք է միայն որպես «խնամակալ» հանդես գար՝ փորձելով ուղղություն տալ մանդատին ենթակա պետությունների ղեկավարներին, մինչև որնրանք կկարողանան ինքնուրույն կառավարել։ Սակայն այս «խնամակալությունը» իրականում այլ կերպ էր ընկալվում հենց սանջաքում։ Այստեղ մանդատային իշխանության ներկայացուցիչը` Սիրիայում և Լիբանանում Ֆրանսիայիբարձր կոմիսարի փոխպատվիրակը, անձամբ իրեն ենթակա տեսուչների միջոցով գործադրում էր պետական-կառավարական իշխանության բոլոր գործառույթները, չնայած ձևականորեն կային սանջաքի կառավարման տեղականմարմիններ։ Փոխպատվիրակի լիազորությունները սահմանվել են բարձր կոմիսարի՝ 1924 թ. դեկտեմբերի 12-ին և 1930 թ. մայիսի 14-ի հրամանագրերով8։ Փոխպատվիրակն իրավունք ուներ ղեկավարելու սանջաքի բոլոր պետականվարչությունների և ներքին ու պետական անվտանգության մարմինների գոր5 Franco-Turkish 1921 Agreement, http։ //www.hri.org/docs/FT1921/Franco-Turkish_Pact_1921.pdf(հասանելի է՝ 10.03.2016)։ //www.noravank.am/rus/issues/detail.php?ELEMENT_ID=3056 (հասանելի է՝ 10.03.2016)։ 7 Բայրամյան Ա., նշ. աշխ., էջ 21։ 8 Նույն տեղում, էջ 25։ ծունեությունը։ 1924-1937 թթ. փոխպատվիրակի պաշտոնը վարում էր ՊիեռԴյուրիոն, ով երկար տարիներ Թուքիայում Ֆրանսիայի հյուպատոսն էր։ Ինչ վերաբերում է սանջաքում տեղական իշխանության մարմիններին, ապա պետք է նշել, որ մութասարիֆին՝ սանջաքի կառավարչին, նշանակում էրՍիրիայի պետության ղեկավարը։ Մութասարիֆի իրավասությունների մեջ էինմտնում օրենքների և կանոնադրության ճշգրիտ գործառության վերահսկողությունը, սանջաքի ֆինանսական գործերի վարումը։ Մութասարիֆի բոլոր որոշումները ենթակա էին փոխպատվիրակի գրավոր հաստատմանը։ Ալեքսանդրեթի սանջաքում ֆրանսիացիները վարում էին Սիրիայի նկատմամբ անջատողական քաղաքականություն և տարբեր հարցերում հիմնականում համագործակցում էին թուրք ներկայացուցիչների հետ։ Նրանք ամենկերպ փորձում էին իշխանությունից հեռու պահել բնակչության մեծամասնությունը կազմող արաբներին և հայերին։ Մանդատային իշխանության թուրքանպաստ քաղաքականության մասին վկայում էին այն փաստերը, որ կառավարական տեղական մարմիններում ղեկավար պաշտոնները մեծ մասամբգտնվում էին թուրքերի ձեռքում, սանջաքում հաճախ իրականացվում էին տարածքային փոփոխություններ և զիջումներ՝ ի վնաս արաբների. ուսումնականև մշակութային ասպարեզներում սանջաքի թուրք փոքրամասնությունը միշտհատուկ ուշադրության էր արժանանում։ Կրթության ասպարեզում ֆրանսիացիների թուրքանպաստ քաղաքականության մասին է խոսում այն փաստը, որպետության ծախսերով պահվող թուրքական դպրոցներում ուսուցումը իրականացվում էր թուրքերենով և արգելվում էր արաբերենի դասավանդումը։ Ֆրանսիացիների թուրքանպաստ քաղաքականության վառ արտացոլումն էնաև սանջաքում օսմանյան տիրապետությունից ժառանգված ազգային-դավանական համայնքների՝ «միլլեթ»-ների9 իրավական վիճակի պահպանումը,ինչը հող էր ստեղծում սանջաքում թուրքերի թվի ու կշռի արհեստական բարձրացման համար։ Քաղաքական իրադրությունը Ալեքսանդրեթի սանջաքում մշտապես լարված վիճակում էր։ Դրա պատճառներն էին մի կողմից Սիրիայի կենտրոնականիշխանության սանջաքում ունեցած սահմանափակ իշխանությունը, մյուս կողմից՝ Անկարայի կողմից իրականացվող սահմանային խախտումները, զինված9 Միլլեթները ինքնակառավարվող կրոնական համայնքներ էին Օսմանյան կայսրությունում,որոնք ունեին իրենց սեփական օրենքները և կառավարվում էին տվյալ կրոնական փոքրամասնության առաջնորդի կողմից, այս համակարգը կրոնական փոքրամասնությունների կարգավիճակի մի համակարգ էր, բայց ուներ եկեղեցիական-կրթական ինքնավարություն՝ առանց քաղաքական իրավունքների; Համակարգը ստեղծվել է Մեհմեդ 2-րդ Ֆաթիհ սուլթանի կողմից Կ. Պոլսինվաճումից հետո։ Ստեղծվեցին 3 միլլեթներ՝ հայերի, հույների և հրեաների։ Ըստ էության, այնպահպանվել է նաև Թուրքիայի Հանրապետությունում, քանի որ 1923 թ. կնքված Լոզանի պայմանագրով Թուրքիան ճանաչում է միայն հայերի, հույների, հրեաների կրոնական և կրթականորոշ իրավունքներ։ ավազակային հարձակումները, տարածքային և քաղաքական բացահայտ պահանջները։ Այս առնչությամբ 1923 թ. մարտի 15-ին Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքը Ադանայում՝ իր հրապարակային ելույթում, ակնարկելով Ալեքսանդրեթի-Անտիոքի շրջանը, հայտարարել է. «Քառասուն դարերի թուրքական մի տարածքը երբեք չի կարող ստրուկ մնալ»10։ Քաղաքական իրադրությունը հանդարտ մնաց մինչև 1934 թ., երբ Այնթափի վալիի` սանջաք այցելության արդյունքում թուրքերի անջատողական գործունեությունը նոր թափ ստացավ։ Այնթափի վալին եկել էր Հալեպ՝ սահմանային հարցերի շուրջ բանակցությունների նպատակով։ Պետական անվտանգության բարձրաստիճան պաշտոնյաների կարծիքը արհամարհելով` փոխպատվիրակ Դյուրիոն վալիին հրավիրեց սանջաք։ Նման իրավիճակը հանգեցրեց թուրք-արաբական հարաբերությունների լարմանը։ 1934 թ. մայիսի 5-ին և6-ին անջատողականների գործողությունները դատապարտող ժողովրդականհակացույցեր տեղի ունեցան արաբներով և հայերով բնակեցված քաղաքներում և գյուղերում, որոնք շարունակվեցին նաև հաջորդ օրերին, և ի վերջո բողոքի ալիքը տարածվեց ամբողջ երկրով մեկ։ Սիրիական մամուլն ու հասարակական կարծիքը Ֆրանսիայից պահանջեցին պարզ դարձնել իր մտադրությունները՝ կապված սանջաքի հետ։ Շուտով թուրքական մամուլը հակասիրիական և հակաֆրանսիական կատաղի արշավ սկսեց։ Նրանք Ֆրանսիային մեղադրում էին սանջաքի թուրքերին «ճնշելու» և «հալածելու» մեջ՝ շարունակնշելով, որ սանջաքը բռնի ուժով է գրավվել։ 1936 թ. սեպտեմբերի 9-ին, երբստորագրվեց ֆրանս-սիրիական դաշնագիրը, թուրքական կառավարությունըգտավ, որ ճիշտ ժամանակն է միջազգային դիվանագիտության սեղանին դնելու «Ալեքսանդրեթի հարցը»11։ 1936 թ. ֆրանս-սիրիական դաշնագրի համաձայն՝ նախատեսվում էրմանդատային կառավարման աստիճանական վերացում և Սիրիայի լիակատար անկախության ճանաչում12։ Այս դաշնագրի վերաբերյալ Թուրքիայի արտաքին գործերի նախարար Թ. Ռ. Արասը հայտարարեց, որ թուրքական կառավարությունը շատ գոհ է այդ դաշնագրի ստորագրումից։ Սակայն ինչ վերաբերում էր Ալեքսանդրեթի սանջաքի խնդրին, ապա թուրքերը վստահ էին, որայն կկարողանան կարգավորել բանակցությունների միջոցով հենց սիրիականպատվիրակության հետ։ Թուրքիայի այդ ժամանակաշրջանի վարչապետ Իսմեթ Ինոնյուն ցանկություն էր հայտնել, որ սիրիական պատվիրակությունը բա10 Gülseren Akalın, Adana'nın Gazi'li Günleri, http։ //turkoloji.cu.edu.tr/CUKUROVA/makaleler/2.php(հասանելի է՝ 15.03.2016)։ //www.britannica.com/topic/NationalBloc#ref1079716 (հասանելի է՝ 15.03.2016)։ //www.noravank.am/rus/issues/detail.php?ELEMENT_ID=3056 (հասանելի է՝ 15.03.2016)։ նակցությունների համար ժամանի Թուրքիա։ Փարիզից վերադարձող սիրիական պատվիրակությունը, անցնելով Թուրքիայով, որոշեց 1936 թ. սեպտեմբերի 22-23-ը մնալ Ստամբուլում և Արասի հետ քննարկել Ալեքսանդրեթի հարցը։ Թուրքերը, որոնք հույս ունեին սիրիական պատվիրակության հետ բանակցությունների միջոցով լուծելու սանջաքի հարցը, անհաջողության մատնվեցին։ Իրականում պատվիրակությունը այլ կերպ վարվել չէր էլ կարող, քանի որ այնլիազորված չէր բանակցություններ վարել Թուրքիայի հետ՝ և բացի այդ՝ Սիրիան դեռևս գտնվում էր ֆրանսիական մանդատի ներքո, հետևաբար Սիրիայիարտաքին հարաբերությունները գտնվում էին մանդատային պետության, այսինքն՝ Ֆրանսիայի վերահսկողության ներքո։ Ենթադրվում է, որ Թուրքիանմտադրված առաջ քաշեց սանջաքի հարցը հենց այն ժամանակ, երբ Սիրիանդեռևս ամբողջությամբ չէր ազատագրվել ֆրանսիական գաղութականությունից, քանի որ այդ դեպքում Սիրիան չէր կարողանա ինքնուրույն և անկախ քաղաքականություն վարել այս հարցի լուծման համար։ 1936 թ. սեպտեմբերի 24-ից սկսվեց թուրքական մամուլի և ռադիոյի կատաղի հակասիրիական և հակաֆրանսիական արշավը, իսկ սիրիական և արաբական մամուլն էլ իր հերթին սկսեց բողոքներ տարածել թուրքական մամուլի սադրիչ հակասիրիական ելույթների և անհիմն պնդումների դեմ։ Թուրքական մամուլի արշավին անմիջապես հետևեցին դիվանագիտական գործողությունները։ Թուրքիայի արտաքին գործերի նախարար Արասը 1936 թ. սեպտեմբերի 26-ին Ազգերի լիգայի խորհրդի 93-րդ նստաշրջանում առաջին անգամ բարձրացրեց «Ալեքսանդրեթի սանջաքի հարցը» և հույս հայտնեց, որսանջաքի բնակչությունը անձամբ կորոշի իր բախտը։ Թուրքիայի և Ֆրանսիայի միջև բանակցությունները սկսվեցին 1936 թ. հոկտեմբերի 10-ին, երբ Փարիզում Թուրքիայի դեսպան Սուադ Դավազը ֆրանսիական կառավարությանըհանձնեց մի հուշագիր սանջաքի հարցի վերաբերյալ, որով պահանջում էին, որԱլեքսանդրեթի և Անտիոքի շրջանին տրվի անկախություն, և նրա հետ կնքվիդաշինք ֆրանս-սիրիական դաշինքի նման։ Մինչ ֆրանսիական կառավարությունը կուսումնասիրեր թուրքական հուշագիրը, 1936 թ. նոյեմբերի 1-ին Թուրքիայի նախագահ Մ. Ք. Աթաթուրքը(1923-1938 թթ.), թուրքական Ազգային մեծ ժողովի հինգերորդ գումարման երկրորդ նստաշրջանի բացման իր ճառում խոսելով մի շարք հարցերի մասին,հատկապես շեշտը դրեց Ալեքսանդրեթի սանջաքի խնդրի վրա՝ ասելով. «Այս օրերին մեր ազգին գիշեր-ցերեկ մտահոգող հիմնական հարցը Իսքենդերուն-Անթաքիայի ու շրջակայքի ճակատագրի հարցն է, որոնց իսկական տերը հանդիսանում է թուրքը։ Մենք հարկադրված ենք մեր ձեռքը վերցնել այս հարցի լուծումը»13։ Ֆրանսիայի արտաքին գործերի նախարարը պատասխան հուշագրովհայտնեց, որ սանջաքի հետ ֆրանս-սիրիական դաշնագրի նման դաշնագիր կնքելն անհնար է, քանի որ այն հակասում է մանդատին և Ֆրանսիայի ստանձնած միջազգային պարտավորություններին։ Որոշվեց սանջաքի հարցի քննարկման համար հրավիրել Ազգերի լիգայիխորհրդի արտակարգ նստաշրջան։ 1936 թ. դեկտեմբերի 14-ին բացվեց Ազգերի լիգայի 95-րդ նստաշրջանը, որի օրակարգ մտցվեց Թուրքիայի կողմից առաջ քաշված «Ալեսքանդրեթի և Անտիոքի հարցը»։ Թուրքիայի ներկայացուցիչԱրասը, շարադրելով այս հարցի շուրջ թուրքական կառավորության տեսակետը, պնդում էր սանջաքին անկախություն տալու և նրա հետ ֆրանս-սիրիական դաշնագրի նմանությամբ դաշնագիր կնքելու գաղափարը՝ նշելով, որ սանջաքում բնակվող թուրք բնակչությունը գտնվում էր «ողբալի վիճակում»։ Ֆրանսիայի ներկայացուցիչը` Պոլ Վիենոն, նախ մերժելով թուրքական կառավարության այն տեսակետը, թե սանջաքը զիջվել է պայմանականորեն, նշումէր, որ Թուրքիան պաշտոնապես ընդունել է, որ . հաստատված սահմագծիցհարավ ընկած երկիրը, իրոք, Սիրիան է։ Պոլ Վիենոն, նաև ժխտելով Թուրքիայի ներկայացուցչի այն անհիմն պնդումները, թե իբր սանջաքի ազգաբնակչությանը ճնշելու նպատակով վերջին ամիսներին ձեռք են առնվել «արտակարգռազմական միջոցներ», առաջարկեց Լիգայի կողմից սանջաք ուղարկել դիտորդներ՝ տեղում տիրող իրադրության մասին ճշգրիտ տեղեկություններ քաղելու և դրանք Ազգերի լիգայի խորհրդին ներկայացնելու համար։ 1936 թ.դեկտեմբերի 31-ին Ազգերի լիգայի չեզոք դիտորդների հանձնաժողովը ժամանեց Ալեքսանդրեթի սանջաք և եղավ սանջաքի տարբեր շրջաններում։ Այցելությունների արդյունքում ակնհայտ դարձավ, որ բնակչության մեծամասնությունը ցանկություն ուներ մնալու սիրիական հայրենիքի կազմում։ Միջազգային դիվանագիտությունը և դիվանագիտական հարաբերությունները նշված ժամանակահատվածում նպաստավոր էին «ուժի դիրքերից»խոսելու և «կտրուկ ու վճռական» քայլերի դիմելու համար։ 1930-ականներիկեսերից Երկրորդ աշխարհամարտի (1939-1945) նախօրեին անգլո-ֆրանսիական և գերմանա-իտալական դաշինքների միջև պայքար էր գնում Թուրքիայինիրենց դաշինքի մեջ ընդգրկելու կամ էլ գոնե նրա չեզոքությունը պահպանելուհամար։ Այդ ժամանակաշրջանում ֆաշիստական Իտալիան ձգտում էր մեծացhttp։ //www.tbmm.gov.tr/tarihce/ataturk_konusma/5d2yy.htm (հասանելի է՝ 15.03.2016)։ նել իր ազդեցությունը Միջերկրական ծովում, ինչը ստիպեց Ֆրանսիային մերձենալ Թուրքիայի հետ և զիջումներ անել նրան։ Միջազգային լարված պայմաններում ֆրանսիական կառավարությունըվարչապետ Լեոն Բլյումի նախաձեռնությամբ մշակել է սանջաքի կոնֆլիկտիլուծման մի կոմպրոմիսային պլան14, որտեղ տեղ էին գտել սանջաքի հարցիլուծման թե՛ թուրքական, թե՛ ֆրանսիական տեսակետները։ Այս ծրագրի համաձայն՝ նախատեսվում էր, որ սանջաքը կդառնա քաղաքական ինքնուրույնմիավոր։ Ազգերի լիգայի հերթական նստաշրջանը բացվեց 1937 թ. հունվարի 21ին. օրակարգում շարունակում էր մնալ սանջաքի հարցը։ Ֆրանսիացիներն ութուրքերը ներկայացրին իրենց պահանջներն ու խնդրի լուծման վերաբերյալառաջարկները, սակայն այս երկու կողմերի թեզերի մերձեցման համար անհրաժեշտ եղավ դիմել բրիտանական պատվիրակության ղեկավար Անտոն Իդենի միջնորդությանը։ Անգլիան Առանցքի երկրների (Գերմանիա, Իտալիա)վտանգավոր առաջխաղացման պայմաններում շահագրգռված էր, որ իր դաշնակից Ֆրանսիայի և Թուրքիայի միջև վեճն այնքան չսրվի, որ վերջինս հակվիդեպի Առանցքի կողմը15։ Այսպիսով՝ Թուրքիայի սպառնալիքների, Առանցքիխարդավանքների և Անգլիայի ճնշման տակ Ֆրանսիան Թուրքիային զիջեց Ալեքսանդրեթի սանջաքը։ թ. մայիսի 29-ին Ազգերի լիգայի խորհրդի քննարկմանն ու հաստատմանը ներկայացվեցին սանջաքի նոր կարգավիճակի և հիմնական օրենքի նախագծերը, սակայն դրանք անգամ չքննարկվեցին խորհրդի անդամներիկողմից, քանի որ Թուրքիայի և Ֆրանսիայի ներկայացուցիչները հայտարարեցին, որ իրենց կառավարությունները հաստատում են այդ նախագծերը։ Արդյունքում՝ Ալեքսանդրեթի սանջաքը դառնում էր քաղաքական ինքնուրույն միավոր, որը վայելում էր լիակատար անկախություն իր ներքին գործերում։ Սանջաքն ունենալու էր Սիրիայից անկախ օրենսդիր իշխանություն` սանջաքի ասամբլեա-պառլամենտ, ինքնուրույն գործադիր իշխանություն` հանձին պետության ղեկավարի, ինչպես նաև դատական իշխանություններ։ Սանջաքը անվանապես մնում էր կապված Սիրիայի հետ արտաքին հարաբերությունների,մաքսային և տարադրամային համակարգերի բնագավառներում։ Թուրքականև ֆրանսիական կառավարություններին իրավունք էր վերապահված միջամտելու սանջաքի ներքին գործերին։ Թուրքիային սանջաքի և Սիրիայի կառա14 Բայրամյան Ա., նշ. աշխ., էջ 70։ 15 Բայրամյան Ա., նշ. աշխ., էջ 73։ վարություններին հավասար իրավունքներ էին տրվում՝ օգտվելու համար Ալքսանդրեթի նավահանգստից16։ 1937 թվականի մայիսի 29-ին, երբ ստորագրվեց Ժնևյան համաձայնագիրը, Անտիոքի և շրջակայքի ժողովուրդը՝ արաբները, հայերը, Սիրիային կողմնակից թուրքերը, հայտնեցին իրենց որոշումը Ժնևյան կարգավորումը մերժելու մասին, քանի որ այն, հակառակ իրենց կամքին, բաժանում էր իրենց սիրիական հայրենիքից։ Սիրիական կառավարությունը մերժում էր ճանաչել սանջաքում նոր ռեժիմի կիրառումը, իսկ Թուրքիան իր հերթին զորքեր կենտրոնացրեց Սիրիայի սահմանների վրա։ Եվրոպայում իրավիճակը շարունակում էրլարված մնալ, և նման իրավիճակում Ֆրանսիան գիտակցում էր Թուրքիայիհետ համաձայնության գալու կարևորությունը, այդ իսկ պատճառով 1938 թ.հուլիսի 5-ին ֆրանսիական իշխանությունների համաձայնությամբ թուրքական զորքերը մտան սանջաք17։ 1938 թ. հուլիսի 22-ին սանջաքում անցկացվեցին տեղական օրենսդիր ասամբլեայի ընտրությունները։ Դրանց արդյունքում թուրքական համայնքըստացավ ընդհանուր ձայների 63%-ը, բայց այս ընտրությունները բացահայտկերպով կեղծված էին, քանի որ թուրք համայնքը իրականում կազմում էր ազգաբնակչության միայն 23 տոկոսը։ Օրենսդիր ասամբլեայում թուրք ներկայացուցիչները զբաղեցրին 40 տեղերից 22-ը18։ Իսկ սանջաքի ազգաբնակչությանշուրջ 75 տոկոսը կազմող արաբներին, հայերին և այլ խմբերին տրվեց ընդամենը 18 տեղ19 (արաբ-ալավի համայնքը՝ 9, արաբ-սուննի՝ 2, հույն-ուղղափառ՝2, հայ՝ 5)։ 1938 թ. սեպտեմբերի 2-ին` առաջին նիստի ժամանակ, Ասամբլեանսիրիական Ալեքսանդրեթի սանջաքը վերանվանեց «Հաթայի պետություն»։ Նշենք, որ ըստ մի վարկածի՝ Հաթայ անվանումը ստեղծվել է Աթաթյուրքի կողմից «hitit eti» և «ata» բառերի միաձուլումից, իսկ մեկ այլ վարկածի համաձայն՝այսպես կոչված «Խեթական թուրքերից» (Hitay turkleri)20։ Նշենք, որ թուրքերըակտիվորեն շրջանառության մեջ են դրել այն տեսակետը, որ Հաթայ անվանու16 Sarah D. Shields, Fezzes in the River։ //books.google.am/books?id=9UcoWVKG3GoC&pg=PA235&lpg=PA235&dq=Fundamental+ 29%2C%201937&f=false (հասանելի է՝ 15.03.2016)։ 17 Ռ. Սաֆրաստյան, Ռ. Մելքոնյան, Թուրքիայի պատմության դասագիրք, Երևան, 2014, էջ 97։ //www.noravank.am/rus/issues/detail.php?ELEMENT_ID=3056 (հասանելի է՝ 15.03.2016)։ 19 Բայրամյան Ա., նշվ. աշխ., էջ. 114։ //www.radikal.com.tr/yazarlar/ayse-hur/ataturk-diplomasisinin-basari-oykusu-hatayin-ilhaki1103985/ (հասանելի է՝ 15.03.2016)։ մը կապված է խեթերի հետ21։ Նմանատիպ հայտարարությունները Թուրքիանօգտագործում է՝ հիմնավորելու համար այն անհիմն տեսակետերը, ըստ որոնց՝Մերձավոր Արևելքի այնպիսի հնագույն ժողովուրդներ, ինչպիսիք են խեթերըև շումերները, հանդիսանում են թուրք ժողովրդի նախնիները։ Սիրիան, սակայն, երբեք չի ընդունել այս անվանումը սանջաքի համար, և մինչ 2000-ականները մի շարք քարտեզներում Ալեքսանդրեթի սանջաքը ներկայացվում է որպես սիրիական տարածք։ Հաթայի պետության հռչակումը հակասահմանադրական էր և համարվումէր հանրային իրավունքի խախտում այն պատճառով, որ պետություն հռչակողժողովը ներկայացուցչական բնույթ չուներ և ընտրված չէր սանջաքի բնակչության կողմից՝ ժողովրդավարական ազատ ընտրությունների և քվեարկությանմիջոցով, այլ նշանակված էր օտար պետությունների ներկայացուցիչների կողմից։ Սիրիայի կառավարությունը երբեք չի ճանաչել ո՛չ Լիգայի կողմից սանջաքին տրված նոր կարգավիճակը, ո՛չ էլ՝ առավել ևս Հաթայի պետության հռչակումն ու գոյությունը։ Միջազգային հարաբերությունների և ներքաղաքական բարդ իրադրության պայմաններում Հաթայի կառավարությունը իրականացնում էր Ալեքսանդրեթի սանջաքի թրքացումը։ Շրջանի կցումը Թուրքիային արդեն իսկ լավնախապատրաստված էր, պարզապես մնում էր այն դիվանագիտական ակտերով օրինականացնելու հարցը։ Անկարայի և Փարիզի միջև չորս ամիս տևող բանակցություններից հետո՝1939 թ. հունիսի 23-ին, Փարիզում ստորագրվեց ֆրանս-թուրքական «Փոխադարձ օգնության համատեղ դեկլարացիա»։ Նույն օրը Անկարայում ստորագրվեց մի համաձայնագիր, որը վերաբերում էր Թուրքիայի և Սիրիայի միջև տարածքային հարցերի վերջնական կարգավորմանը։ Այս ակտերով Ֆրանսիան Ալեքսանդրեթի սանջաքը հանձնում էր Թուրքիային, իսկ վերջինս պատրաստվում էր ապահովել իր մասնակցությունը անգլո-ֆրանսիական ռազմական խմբավորմանը22։ Սակայն Թուրքիան հավատարիմ չմնաց այս համաձայնագրինև Անգլիային ու Ֆրանսիային իր խոստացած օգնությունը ցույց տալու փոխարեն շտապեց օգնություն ցուցաբերել հիտլերյան Գերմանիային, որպեսզի վերջինս իրականացնի իր ծավալապաշտական նպատակները։ Սանջաքի՝ Թուրքիային բռնակցման հետևանքով հազարավոր տեղաբնիկներ, այդ թվում՝ 40.000 հայեր, լքեցին իրենց բնակավայրերը և հաստատվեցինՍիրիայի այլ շրջաններում և Լիբանանում։ Թուրքիային անցած տարածքումմնաց միայն մեկ հայկական գյուղ՝ Վաքըֆլըն, որը Թուրքիայի միակ հայկական21 Hatay Province, http։ //encyclopedia.thefreedictionary.com/Hatay+Province (հասանելի է՝15.03.2016)։ 22 Բայրամյան Ա., նշվ.աշխ., էջ 146։ գյուղն է՝ 150 բնակչով։ Քեսաբահայերը չհամաձայնվեցին սանջաքի բռնակցման հետ և բազմաթիվ բողոքի նամակներ գրեցին ֆրանսիական կառավարությանը, և նույնիսկ բախումներ տեղի ունեցան, մեծ թվով քեսաբցիներ գաղթեցին Բեյրութ կամ հանգրվանեցին լեռներում։ Այս ժամանակաշրջանում Քեսաբայցելեցին հայ և ֆրանսիացի գործիչներ, այդ թվում՝ և պապական նվիրակարքեպիսկոպոս Ռեմի Լըֆրեթրը23։ Վերջինս, տեսնելով հայության ծանր կացությունը, դիմեց Հռոմի պապին և ֆրանսիական կառավարությանը՝ խնդրելով, որ Քեսաբի շրջանը վերադարձվի Սիրիային։ Այս տարածքները Սիրիայիկազմում պահելու համար մեծ ջանք է գործադրել Հայ կաթոլիկ եկեղեցու կաթողիկոս, պատրիարք, կարդինալ Գրիգոր-Պետրոս ԺԵ Աղաջանյանը՝ Վատիկանի անունից միջնորդելով ֆրանսիական կառավարությանն այդ հարցում։ Վերջինիս Սիրիայի նախագահը շնորհել է երկրի բարձրագույն՝ «Շուքրի Քուաթլի» շքանշանը։ Այսպիսով՝ Քեսաբի համար մղվող պայքարը հաջողությամբավարտվեց, և Քեսաբի շրջանի մոտ 2/3-ը անջատվեց Հաթայից և վերադարձվեց Սիրիային24։ Սիրիայի ժողովուրդն ու կառավարությունը և ամբողջ արաբական աշխարհը խոր ընդվզումով և զայրույթով ընդունեցին սիրիական սանջաքի միացումը Թուրքիային։ Բողոքի հուշագիր ուղարկվեց Փարիզ և Ժնև։ Հուշագրումնշվում էր, որ Սիրիան չի ճանաչում և երբեք չի կարող ճանաչել առանց իր համաձայնության և մասնակցության կնքված այդ ապօրինի համաձայնագիրը։ Սիրիայի նախագահ Աթասին էլ իր հերթին բողոքի նամակներ ուղարկեցՖրանսիայի նախագահին և կառավարության ղեկավարին, որոնցում նշում էր,որ Ֆրանսիան խախտեց մանդատային պետության իր պարտավորությունները։ Ինչ վերաբերում է ժողովրդի բողոքներին, ապա դրանք հիմնականում արտահայտվում էին զանգվածային ցույցերով, գործադուլներով և մեծ ծավալների հասնող արտագաղթով։ Հակառակ այս բողոքների՝ 1939 թ. հուլիսի 23-ին Անտիոքում ֆրանսիական զորանոցի վրայից իջեցվեց ֆրանսիական դրոշը, և ֆրանսիացի վերջինզինվորները իրենց գեներալ Մոլեի հետ դուրս եկան սանջաքից։ Այսպիսով,շուրջ երեք տարի տևած պայքարից հետո, Թուրքիան, օգտվելով ժամանակաշրջանի միջազգային նպաստավոր իրավիճակից, կարողացավ Ալեքսանդրեթի սանջաքի հարցը լուծել հօգուտ իրեն։ Թուրքիայի և Սիրիայի միջև Ալեքսանդրեթի սանջաքի հարցի շուրջ ծավալված բարդ ու երկարատև դիվանագիտական պայքարի արդյունքում հարցը գտավ անարդարացի լուծում և ավարտվեց կոմպրոմիսային կարգավոր23 Թուրքիայի Հանրապետության պատմություն, բուհական դասագիրք, Երևան, 2014թ., էջ 98։ 24 Ենգիբարյան Հ. Կ., Քեսապի Հայոց կաթոլիկ համայնքի պատմությունից, http։ //lraber.asjoa.am/6125/1/2012-4_%2851%29.pdf (հասանելի է՝ 15.03.2016)։ Անարդարացի լուծման գործում մեծ դեր ունեցան Ֆրանսիան և ՄեծԲրիտանիան, որոնք, ելնելով անգլո-ֆրանսիական դիվանագիտության ընդհանուր շահերից, կոնֆլիկտը իրավական ամուր հիմքերից տեղափոխեցին քաղաքական հիմքի վրա։ Ֆրանսիան՝ որպես մանդատային պետություն, որը անկախություն էր խոստացել Սիրիային, հարցը լուծեց իր սեփական շահերից ելնելով, սակայն իր «խնամակալության» տակ գտնվող երկրի` Սիրիայի հաշվինև առանց վերջինիս կարծիքը հաշվի առնելու։ Սոնա ՍուքիասյանԱԼԵՔՍԱՆԴՐԵԹԻ ՍԱՆՋԱՔԻ ՀԱՐՑԸ ԹՈՒՐՔ-ՍԻՐԻԱԿԱՆՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ 1936-1939 ԹԹ.Բանալի բառեր՝ թուրք-սիրիական հարաբերություններ, Թուրքիա, Սիրիա, Ալեքսանդրեթիսանջաք, Քեմալ Աթաթյուրք, Հաթայի պետություն, Ազգերի լիգա, Ֆրանսիա, Մեծ։

example2358

example2358

Դիէթիլսուլֆոնի պոտենցիալ էներգիայի մակերևույթը հաշվարկվել է B3PW91/6311++G(d,p) և RHF/6-311++G(d,p) մեթոդներով։ Դիէթիլսուլֆոնի պոտենցիալ էներգիայի մակերևույթի անալիզը գազ և հեղուկ ֆազերում ցույց է տվել ինը կայուն կոնֆորմերների առկայություն, որոնք ըստ կառուցվածքի կարելի է բաժանել չորս տարբեր կոնֆորմերների։ Ըստ Բոլցմանի բաշխման օրենքի` հաշվարկվել է դիէթիլսուլֆոնի հավասարակշիռ կոնֆորմերների հարաբերական բնակեցվածությունը` հաշվի առնելով նշված կոնֆորմերների բացարձակ էներգիաները և այլասերման աստիճանները։

ԴԻՏԻՍՈՒԼՖՈՆԻ ՏԵՍԱԿԱՆ ԿՈՆՖՈՐՄԱIVEԻՈՆ ՎԵՐԼՈՒՈՒԹՅՈՒՆ Սուլֆոնների ուսումնասիրության օգտակարությունը պայմանավորված է նրանց եզակի ֆիզիկաքիմիական հատկություններով, կենսաբժշկական և գործնական նշանակությամբ։ Դիմեթիլսուլֆոնը հայտնաբերվել է մարդու ուղեղում (միջուկային մագնիսական ռեզոնանսային սպեկտրոսկոպիայի միջոցով [1]) և արյան մեջ [2]։ Վերջին տարիներին լայնորեն ուսումնասիրվել է սուլֆոնների հնարավոր օգտագործումը լիթիումային մարտկոցներում ՝ որպես բևեռային ապրոտիկ։ Գրականության մեջ սուլֆոնների կառուցվածքային հատկությունների ուսումնասիրությունները հիմնականում սահմանափակվում են առաջին հոմոլոգի ՝ դիմեթիլսուլֆոնի [9-13] ուսումնասիրություններով։ վճարունակ Այս աշխատանքների նպատակը դիէթիլսուլֆոնի ՝ տեսամեթիլսուլֆոնի հաջորդ հոմոլոգը տեսական վերլուծությունն է։ Նախորդ աշխատանքը [14, 15] -ում ամփոփված են դիէթիլսուլֆոնի որոշ ջերմոդինամիկական հատկությունների հաշվարկման արդյունքները, ինչպիսիք են նալիթի քլորիդ / դիէթիլսուլֆոն համակարգի կառուցվածքային-սպեկտրալ հատկությունները։ Հաջորդ հետազոտությունը ներառում է դիէթիլսուլֆոնի պոտենցիալ էներգիայի մակերեսի կառուցում, կայուն դիէթիլսուլֆոն կոնֆորմատորների անցողիկ վիճակների նույնացում `օգտագործելով Hartrey-Fock և ֆունկցիոնալ խտության մեթոդը բազային բազմությունների լայն տիրույթում։ Պոտենցիալ էներգիայի մակերեսի կառուցումը կարևոր է, քանի որ այն օգնում է հասկանալ պոտենցիալ էներգիայի և մոլեկուլի երկրաչափության միջև կապը։ Պոտենցիալ էներգիայի մակերեսային էներգիան մոլեկուլի (կամ մոլեկուլների բազմությունների) էներգիայի մաթեմատիկական կամ գրաֆիկական կախվածությունն է նրա երկրաչափությունից։ Սա հաշվարկային քիմիայի հիմնաքարերից մեկն է։ Տեսական քիմիայի հիմնական խնդիրներից մեկը քիմիական ռեակցիաներում ներգրավված մոլեկուլների կառուցվածքների էներգիաների որոշումն է ՝ անցողիկ վիճակները։ Պոտենցիալ էներգիայի մակերեսի ստացիոնար կետերը հետաքրքրություն են առաջացնում։ Կայուն կետը PEM- ի այն կետն է, որտեղ մակերեսը հարթ է, այսինքն `հորիզոնական գծին զուգահեռ, որը համապատասխանում է մեկ երկրաչափական պարամետրին (կամ երկու երկրաչափական պարամետրերին համապատասխանող հարթություն կամ ավելի քան երկու երկրաչափական պարամետրերին համապատասխանող հիպերպլան) , Մաթեմատիկորեն անշարժ կետը պոտենցիալ էներգիայի առաջին կարգի ածանցյալ է, որը հավասար է 0-ի ՝ ըստ յուրաքանչյուր երկրաչափական պարամետրի։ Անշարժ կետերը, որոնք համապատասխանում են վերջավոր կյանքով իրական մոլեկուլներին (ի տարբերություն ակնթարթային գոյություն ունեցող անցողիկ վիճակների), նվազագույնն են կամ էներգիայի նվազագույնը, որոնցից յուրաքանչյուրը զբաղեցնում է PAM- ի ամենացածր կետը. Երկրաչափության յուրաքանչյուր փոփոխություն հանգեցնում է էներգիայի ավելացման։ PEM- ները կարող են բնութագրվել իրենց նվազագույն չափերով, որոնք համապատասխանում են կազմաձևերին, անցնելով այդ նվազագույնները կապող անցողիկ տիրույթով։ Փոքր համակարգերում, որոնք ունեն ընդամենը մի քանի նվազագույն հնարավորություններ, հնարավոր է օգտագործել ճշգրիտ մոտեցում և նկարագրել ամբողջական PAM [17]։ Ազատության բարձր աստիճան և մեծ թվով նվազագույն քանակ ունեցող համակարգերի համար դժվար է հաշվարկել PEM- ի ճշգրիտ մոտավորությունը։ Վերջին տարիներին ուսումնասիրվել է փոքր սպիտակուցների PEM- ը, ինչպես նաև որոշ պեպտիդների տեղաբանական ուսումնասիրություններ [18, 19]։ Բնակավայրի մաս։ Դիէթիլսուլֆոնի մեկուսացված մոլեկուլի քվանտաքիմիական հաշվարկները կատարվել են Gaussian 09 ծրագրային փաթեթի միջոցով։ Gaussian 09-ում մոլեկուլային օպտիմալացման «պոտենցիալ էներգիայի» հաշվարկները կատարվել են Hartrey-Fock մեթոդի (RHF) և խտության ֆունկցիոնալ տեսության (DFT / B3PW91) միջոցով ՝ 6311 ++ G (d, p) ընդլայնված հիմքով։ գործառույթներ Հաշվարկները կատարվել են ինչպես գազի փուլում, այնպես էլ միջավայրում, ջրի մեջ։ Դիէթիլսուլֆոնի վրա լուծիչի ազդեցությունը հաշվի առնելու համար օգտագործվել է ինքնահամապատասխան արձագանքման դաշտի (ՀԿԵՀ) մեթոդը։ Արդյունքների քննարկում։ Դիէթիլսուլֆոնի (DESO 2) երկնային անկյուններից D1 (C14-C4-S1-C7) և D2 (C10-C7-S1-C4) երկնային անկյուններից էներգիայի կախվածությունը կախված է B3PW91 / 6-311 ++ G (d, p) և RHF- ից / 6-311 ++ G (d, p) մեթոդներ, եռաչափ ցույց է տրված Նկար 1-ում։ PEM- ի վրա ստացիոնար կետերի բնույթը հաստատվել է գազի փուլում լիարժեք օպտիմալացման և տատանումների վերլուծության միջոցով։ DESO2- ի պոտենցիալ էներգիայի մակերեսի վերլուծությունը RHF / 6-311 ++ G (d, p) գազային փուլում ցույց տվեց ինը կայուն կոնֆորմատորների առկայություն, որոնցից կառուցվածքում չորս տարբեր փոխակերպիչներ կարելի է առանձնացնել մեկ գլոբալ նվազագույնում, երբ համապատասխանաբար D1 և D2 երկկենցաղների անկյունները 180։ և 180 ,, քառապատկված այլասերված կառուցվածք, որտեղ երկկենցաղների անկյունները համապատասխանաբար 67   177 են, համապատասխանաբար `կրկնակի այլասեռիչ` 64   64 , որպես կրկնակի այլասեռված `71 և  84  (Նկար 2)։ Գծապատկեր 1. Դիէթիլսուլֆոնի մոլեկուլի հնարավոր էներգետիկ կախվածությունը քառակողմից. D1 (C10-C7-S1-C4) և D2 (C14-C4-S1-C7), հաշվարկված (ա) RHF / 6-311 ++ G (դ , ժբ) բ) B3PW91 / 6-311 ++ G (դ, պ) մեթոդներով։ Բոլցմանի բաշխման օրենքի համաձայն `հաշվարկվել է DESO2- ի վերոնշյալ փոխակերպումների հարաբերական բնակչությունը` հաշվի առնելով նշված փոխակերպումների բացարձակ էներգիաները և այլասերման աստիճանը։ Հավասարակշռող կոնֆորմատորների հարաբերական բնակչությունը (cid. 1842) (նշ. 3036) հաշվարկվել է հետևյալ հարաբերությամբ (cid)։ 2013) (նշ. 3036) i-conformers- ի պոտենցիալ էներգիան է (cid. 1859) (նշ. 3036) i- րդ համապատասխանության աստիճանն է (cid։ 1863) (նշ. 3003) Բոլցմանի հաստատունն է, T- ը բացարձակ ջերմություն է (cid։ 1842) (նշ. 3036) (նշ. 3404) (նշ. 1859) (նշ. 3036) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3084) (նշ. 3284) (նշ. 3038) (նշ. 3251) (նշ. 3021) ∑ (սիդ. 1859) (նշ. 3036) (նշ. 1857) (նշ. 2879) (նշ. 3084) (նշ. 3284) (նշ. 3038) (նշ. 3251) (նշ. 3021) (խնամել 3036) աստիճան. Ինչպես երեւում է Աղյուսակ 1-ից, գազի փուլում 180 և 180 ուղեծրային անկյուններով կայուն փոխակերպիչների հարաբերական բնակչությունը կազմում է 31,1%, 67 և 177 - 52,0%, 64 և 64 - 15,9 %, իսկ 71 և -84 - 0,1%, որը հաշվարկվում է RHF / 6311 ++ G (d, p) մեթոդով։ B3PW91 / 6-311 ++ G (d, p) մեթոդով հաշվարկված հարաբերական պոպուլյացիաները փոքր-ինչ տարբերվում են, մասնավորապես, կայուն կոնֆորմատորների հարաբերական բնակչությունը 180 180և անկյուններով, ընդամենը 19,2% է, իսկ 66 և 66 կազմում է 24,9%։ Բացի այդ, գնահատվել է վճարունակի (ջրի) ազդեցությունը կոնֆորմատորների հարաբերական բնակչության վրա։ Մասնավորապես, RHF / 6-311 ++ G (d, p) մեթոդով հաշվարկված DESO2 մոլեկուլի կայուն կոնֆորմալ մոլեկուլների 178 և 178 հարաբերական բնակչությունը կազմել է 17,4%, 65 և 175 - 51,8%, 62 և62 29.3%, իսկ 87 և -64 - 0.15% Տվյալները ցույց են տալիս, որ 67 կայուն ադ 177 (RHF) (նմանապես 69 և 179 (B3PW91)) կայուն կոնֆորմատորներ, ինչպես գազի փուլում, այնպես էլ ջրային միջավայրում, ունեն DESO2- ի կայուն ձևափոխումների ամենամեծ հարաբերական բնակչությունը։ մոլեկուլ Նկար 2. RHF / 6-311 ++ G (d, p) մեթոդով հաշվարկված DESO2- ի չորս կայուն կոնֆորմատորների տարածական կառուցվածքներ։ (ա) D1 = 180, D2 = 180, (բ) D1 = 67, D2 = 177, (գ) D1 = 64, D2 = 64, (դ) D1 = 71, D2 = - 84 Աղյուսակ 1. DESO 2 կոնֆորմատորներ (ըստ D1 (C14-C4-S1-C7) և D2 (C10) `հաշվարկված RHF / 6-311 ++ G (d, p) և B3PW91 / 6-311 ++ G (d ժզ) մեթոդներ -C7-S1-C4) հարաբերական բնակչություն (Pi), նրանց բացարձակ և հարաբերական էներգիաները գազի հեղուկ փուլերում, դիպոլային պահեր և S = O վալենտային-սիմետրիկ-հակասիմետրիկ տատանումներ։ Գազ E, Hartree E har, kJ / mol!  (SO) ինչպես, smsm-1 Գազային միջավայրում ջուր-DESO 2 փոխազդեցության պատճառով փոխվում է DESO2 կայուն փոխակերպիչների հարաբերական բնակչությունը, ավելանում է DESO2 մոլեկուլի դիպոլային պահը։ , Գազային փուլում DESO2- ի (էնթալպիա) հիդրացիոն էներգիան հաշվարկվել է ջրային միջավայրում հաշվարկված էներգիաների (օրինակ ՝ էնթալպիաներ) միջև եղած տարբերությունների արդյունքում։ Հեսի օրենքի համաձայն, բյուրեղային փուլից հեղուկ փուլ անցնելու ջերմաստիճանը կարելի է համարել որպես սուբլիմացիայի հիդրացիոն էնթալպիաների գումար. ΔH (լուծույթ) = ΔH (ենթ.) + ΔH (ջր.)։ Գրականությունից հայտնի է, որ DESO2 սուբլիմացիայի էնթալպիան հավասար է 86,2 կJ / մոլ [21]։ 298 Կ-ում DESO2 մոլեկուլի տեսականորեն հաշվարկված հիդրացիոն էնթալպիիան RHF մեթոդով հավասար է -74.8 կJ / մոլ և B3PW91 եղանակով -60.0 կJ / մոլ։ Այս տվյալների հիման վրա հաշվարկվել է DESO2 լուծույթի էնդալպիան, որը RHF մեթոդի դեպքում հավասար է 11,4 կJ / մոլ, իսկ B3PW91 դեպքում ՝ 26,2 կJ / մոլ։ Ստացված տվյալները ցույց են տալիս, որ բյուրեղային DESO2 լուծույթը էնդոթերմիկ բնույթ ունի։ Այսպիսով, DESO2- ի հավանական էներգիայի մակերեսի ուսումնասիրությունն իրականացվել է ինչպես գազի, այնպես էլ հեղուկ փուլերում ՝ B3PW91 / 6311 ++ G (d, p) և RHF / 6-311 ++ G (d, p) մեթոդներով։ Բոլցմանի բաշխման օրենքի համաձայն, հաշվարկվել է DESO2 կայուն փոխակերպիչների հարաբերական բնակչությունը գազի փուլում և ջրային միջավայրում։ Խտության ֆունկցիոնալ տեսության մեթոդով հաշվարկված DESO2 լուծույթի էնթալպիան լավ է համապատասխանում փորձարարական տվյալների հետ DESO2 լուծույթի էնթալպիային։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Մակերեսներ։ Տեսություն և կիրառություն պեպտիդային կառուցվածքի և կինետիկայի համար, J. Chem., Ֆիզ. Մխիթարյան Աշոտ ԴԵԹԻՍՈՒԼՍՖՈՆԻ ՏԵՍԱԿԱՆ ԿՈՆՖՈՐՄԱԻԱՅԻ ՎԵՐԼՈՒՈՒԹՅՈՒՆ Հիմնաբառեր. Դիէթիլսուլֆոն, էներգիայի պոտենցիալ մակերես, համապատասխանություն, հարաբերական բնակչություն։

example482

example482

Հոդվածը միտված է գյուղական համայնքներում կրթության որակի եւ հեղինակության բարձրացմանը։ Այն բացահայտում է բաց ագրարային 117դպրոցի մոդելի համակարգային բաղադրիչները։ Մոդելը հնարավորություն է ստեղծում ազգային մշակութային ավանդույթներն ու արժեքները պահպանել եւ փոխանցել սերունդներին գյուղական համայնքներում։ Միեւնույն ժամանակ կապ է հաստատվում ավագ եւ կրտսեր սերունդների միջեւ՝ հնարավորություն ստեղծելով միմյանց փոխանցելու գիտելիքները եւ հմտությունները՝ ապահովելով կրթություն ողջ կյանքի ընթացքում։ Հոդվածը համահունչ է նաեւ ՄԱԿ-ի Կայուն զարգացման Օրակարգ 2030 փաստաթղթում ներառված կայուն զարգացման 17 նպատակներին։ «Բաց ագրարային դպրոցի» առաքելության իրականացման համար հստակեցվել են նպատակները, խնդիրները, ռեսուրսները, մեթոդները, գործառույթները եւ արդյունքները։

Հայաստանի Հանրապետության գյուղական համայնքներում կրթության որակի եւ հեղինակության բարձրացմանն ուղղված ծրագրերի ներմուծումը, ազգային ավանդույթների պահպանումը, ողջ կյանքի ընթացքում կրթություն ստանալու հնարավորության ընձեռումն առաջնահերթ խնդիրներ են։ Հանրապետությունում եւ նրա առանձին տարածաշրջաններում բնատնտեսական ներուժի առավել արդյունավետ օգտագործումը, ագրարային շուկայի ձեւավորումը, ինվեստիցիոն, վարկային, ֆինանսական քաղաքականությունների մշակումն ու իրականացումը անհրաժեշտ նախապայմաներ են գյուղական համայնքների զարգացման համար։ Ուստի կրթության քաղաքականությունը տարածաշրջաններում պետք է ուղղված լինի սովորողների ագրոգիտելիքների, հմտությունների, կարողությունների եւ համապատասխան կոմպետենտությունների ձեւավորմանը։ Կիրառելով անհրաժեշտ ռազմավարություններ եւ հստակեցված մոտեցումներ, որոնք միտված կլինեն հայրենի գյուղում ապրելուն, հնարավորություն կընձեռեն սովորողներին պահպանել ազգային ավանդույթները, զբաղվել գյուղատնտեսական աշխատանքներով, ապահովել նախամասնագիտական կողմնորոշում։ Հանրապետությունում գյուղական կյանքը ասոցացվում է սոցիալմշակութային եւ տնտեսական զարգացման ցածր մակարդակի հետ, այն համարվում է սեւագործ անեկամտաբեր եւ անհեռանկարային զբաղմունք, ինչի արդյունքում գյուղական երիտասարդությունը չի ցանկանում վերադառնալ, ապրել եւ աշխատել գյուղում։ Արդյունքում մեծանում են հայրենիքից արտագաղթն ու գյուղերի մարդաթափումը, հողերի դեգրադացիան, իսկ գյուղատնտեսական մշակաբույսերի տեսակային կազմը նվազում է։ 118Ներկայումս Հայաստանի բոլոր դպրոցներն իրականացնում են միեւնույն հանրակրթական ծրագիրը, ինչի արդյունքում գյուղաբնակ սովորողները չեն ստանում իրենց առօրյա գյուղական ապրուստը լիարժեք կազմակերպելու կոմպետենտություններ [3]։ Գյուղերում բնակչությունն առաջնորդվում է ավանդաբար սերնդից սերունդ փոխանցվող գյուղատնտեսական գիտելիքներով, որի արդյուքնում արդի գյուղատնտեսական մոտեցումները եւ տեխնոլոգիաները չեն ներդրվում, չի զարգանում կանաչ տնտեսությունը, եւ համայնքներում չեն ստանում բարձորակ, «օրգանական» բերք։ Գյուղական համայնքները հեռու են տնտեսական, մշակութային կենտրոններից, որի պատճառով ձեւավորվում է կյանքի եւ կենցաղի ինքնավար եւ փակ համակարգ, նեղացվում է սոցիալական հարաբերությունների շրջանակը, գյուղացին օտարվում է ժամանակակից տեխնոլոգիաներից, տնտեսավարման արդի մեթոդներից, մշակույթից [8]։ Գյուղական տարածքներում ագրոբիզնեսի դպրոցի մոդելի փորձարկումը հնարավորություն կտա Հայաստանի գյուղական համայքաների դպրոցներում հանրակրթական ծրագրերին կից իրականացնել ագրոդպրոցների ծրագիր՝ ելնելով համայնքների սոցիալ-տնտեսական իրավիճակից, սոցիալ-էթնոմշակութային պահանջներից, տարածաշրջանի ագրոկլիմայական պայմաններից։ Հետազոտության նպատակն էր` ստեղծել ագրարային կրթական մոդել, որը հանրակրթության հետ մեկտեղ կիրականացնի գյուղատնտեսական կրթության շարունակական ծրագիր եւ կծառայի իբրեւ գյուղատնտեսական նորարությունների ներդրման եւ տարածման հարթակ։ Ագրոբիզնեսի կրթական մոդելն ուղղված է գյուղական համայնքում կրթամշակութային այնպիսի միջավայրի ապահովմանը, որը դպրոցի շրջանավարտին կդարձնի գործարար եւ հասարակության մրցունակ անդամ։ Ագրոբիզնեսի ծրագրերի ներդրման արդյունքում սովորողն ընդունակ կլինի` բարիքներ ստեղծել եւ բարեկեցիկ ապրել հայրենի հողի վրա, պահպանելու գյուղական համայնքի անդամի բարոյահոգեբանական հիմքերը, հեշտությամբ իր տեղը գտնել ժամանակակից տեղեկատվական աշխարհում։ Ագրոդպրոցի մոդելը կկազմի սոցիալ-մանկավարժական, սոցիալմշակութային համակարգի մաս, որը կապահովի դպրոցի սովորողների եւ համայնքի երիտասարդների ամբողջական եւ բազմակողմանի զարգացումը, գյուղի սոցիալ-մշակութային կյանքը եւ կնպաստի համայնքների զարգացմանն ու եկամուտների ստեղծմանը [7; 2]։ Սովորողները կլինեն նախաձեռնող անձնավորություններ՝ պատրաստ ստեղծագործական եւ հետազոտական 119գործունեության եւ կձեւավորվի ոչ միայն որոշումներ կայացնող, այլ նաեւ ակտիվ, մասնակցային գործող քաղաքացի։ Վերոհիշյալ նպատակների իրագործումը պահանջում է` համապատասխան կրթական մոդելի ստեղծոմ, մանկավարժական համայքնի հիմնական գործունեության ուղղության բարեփոխում, սովորողների ջանքերի ակտիվացում, կրթական գործընթացում ծնողների ներգրավում, կրթական միջավայրի պոտեցնիալի եւ ռեսուրսների օգտագործում։ Հետազոտությունն ուղղված էր «Կրթություն հանուն կայուն զարգացման» գործընթացին, որի առանցքային թեմաներից են «Գյուղական համայնքների զարգացում», «Կայուն արտադրություն եւ կայուն սպառում» (UNECE, 2005)։ Հետազոտության արդիականությունը պայմանավորված է նաեւ ՄԱԿ-ի Կայուն զարգացման Օրակարգ 2030 փաստաթղթում ներառված կայուն զարգացման 17 նպատակներով [12]։ «Բաց ագրարային դպրոց» մոդելի ներդրումը Հայաստանի գյուղական համայնքներում կնպաստի ծնող-սովորող ոչ ֆորմալ կրթության ապահովմանը, գյուղական համայնքների ագրարային, սոցիալ-մշակութային զարգացմանը։ «Բաց ագրարային դպրոցը»` որպես հասարակական նախաձեռնությունների, երեխաների ու մեծերի քաղաքացիական կրթության կենտրոն, օգնում է գյուղի բնակիչներին կազմելու գյուղական խմբեր` գյուղի տնտեսական, բնապահպանական, բարեգործական, կրթական եւ այլ տիպի խնդիրներ լուծելու համար։ Այսպիսի խմբերում միասին աշխատում են եւ′ երեխաները, եւ′ մեծահասակները, ինչը նրանց հնարավորություն է տալիս շփվելու ոչ ֆորմալ իրավիճակներում, սովորելու միամյանցից եւ սովորեցնելու միմյանց։ Երեխաները սովորում են կատարել բարեգործական աշխատանքներ` սկսած այն ընտանիքներին օգնելուց, որոնք տարբեր աշխատանքներում զգում են դրա կարիքը, մինչեւ համայնքի համար իրականացվող աշխատանքներին մասնակցությունը [1; 5; 10]։ Նյութատեխնիկական ռեսուրսներ եւ մեթոդներ «Բաց ագրարային դպրոցի» ռեսուրսներն են դպրոցը, ուսուցիչները, սովորողները, շրջանավարտները, ծնողները, համայնքը, գործընկեր կազմակերպությունները, բարերար անհատները եւ այլընտրանքային փորձարարական ծրագրերը։ Մեթոդներն են՝ կրթական նոր տեխնոլոգիաների իրականացում, տվյալ տարածքին համապատասխան տեսակների եւ նորարարական տեխնոլոգիաների փորձարկում, մասնագիտական կողմնորոշման եւ նախամասնագիտական կրթության ապահովման մեթոդների ներմուծում՝ ագրարային մասնագիտությունների շրջանակներում, կարողությունների, արժեքների ձեւավորան մեթոդներ՝ ա) գյուղական համայնք – դպրոց կապի ամրապնդում, բ) դպրոցում` աշակերտ – ուսուցիչ, աշակերտ – աշակերտ, ծնող – ուսուցիչ աշխատանքային հարաբերությունների ապահովում։ Դպրոցն իր ղեկավարով եւ ուսուցչական կազմով կազմակերպում է այս բաղադրիչների արդյունավետ փոխհամագործակցությունը։ Դպրոցը դառնում է կազմակերպման օրինակ, որի գործունեությունը բաց է համայնքի եւ հասարակության լայն խավերի առաջ (Գծագիր 1)։ Դպրոցն էլ ունի տարբեր բաղադրիչներ՝ դասասենյակներ, գրադարան, ճաշարան, արհեստանոցներ, լաբորատորիաներ, ագրո-փորձարարական կենտրոն, բազմաֆունկցիոնալ դահլիճ, մարզադահլիճ եւ սպորտհրապարակ։ (Գծագիր 2)։ Բաղադրիչներից յուրաքանչյուրը կարեւոր է եւ կարող է տարբեր լինել՝ կախված տարածքի բնակլիմայական պայմաններից, առաջնահերթ խնդիրներից, որոնք դրված են համայնքի առջեւ, եւ այլ գործոններից [6; 7; 8]։ 121Դասասենյակները պիտի հարմար լինեն անհատական եւ խմբային ուսուցման համար, հարմարեցված լինեն ժամանակակից ՏՀՏ միջոցներից օգտվելուն։ Ճաշարանը ոչ միայն սնունդ ընդունելու վայր պետք է լինի, այլեւ ուսումնական լաբորատորիա, որտեղ երեխաները կհավաքեն ավանդական ճաշերի պատրաստման բաղադրատոմսեր, կսովորեն պատրաստել, մատուցել, փորձարկել։ Գրադարանում դպրոցի սովորողները եւ համայնքի անդամները հնարավորություն կունենան ստանալու տեղեկատվություն։ Գրադարանը` համակարգիչներով միացված ինտերնետին, հնարավորություն կտա յուրաքանչյուր բնակչի փնտրել իրեն հետաքրքրող հարցերի պատասխանները, ծանոթանալ աշխարհի նորություններին։ Ագրո-փորձարարական կենտրոնը «բաց ագրարային դպրոցի» կարեւորագույն բաղադրիչն է, որտեղ բոլոր երեխաները համայնքի անդամների հետ միասին կսովորեն աշխատել եւ իրենց սովորածը աշխատանքում կիրառել։ Ագրո-փորձարարական կենտրոնը՝ կախված տարածաշրջանից եւ որոշակի տեսակների համար հարմարեցվածությունից, իր մեջ կներառի մրգատու ծառերի այգի, ցանովի հողատարածք, դեղաբույսերի հավաքման եւ մշակման բաժին, ծաղկանոց, մեղվապահական բաժին, անասնապահական ֆերմա, ջերմոց։ Այս կենտրոնում իր ուսումնական ժամանակի մի մասը կարող է անցկացնել սովորողներից յուրաքանչյուրը՝ ծանոթանալով երկրի մշակութային ավանդույթներին, խոհանոցին, արտադրվող պարենային 122մթերքներին եւ այլն։ Այստեղ կսովորեն նաեւ կազմակերպել ուրիշների աշխատանքը, վերլուծել կենտրոնի աշխատանքը, գտնել դրա ուժեղ եւ թույլ կողմերը, վերլուծությունների արդյունքում առաջարկություններ անել։ Այստեղ է ձեւավորվում ֆերմերը, գյուղական գործի ապագա մենեջերը։ Բազմաֆունկցիոնալ դահլիճը, դպրոցի կարիքներից բացի, կսպասարկի համայնքի անդամներին։ Այստեղ կկազմակերպվեն տարբեր հավաքներ, դասախոսություններ, կինոդիտումներ, համերգներ եւ այլ բնույթի միջոցառումներ։ Մարզադահլիճը եւ սպորտհրապարակը սովորողներին եւ համայնքի այլ անդամներին կծառայեն որպես առողջարարական, մարզական, սպորտային խմբերի համար կազմակերպվող պարապմունքների վայր։ «Բաց ագրարային դպրոցի» առաքելության եւ հայեցակարգի իրականացման համար անհրաժեշտ է իրականացնել հետեւյալ քայլերը՝  Հանրակարթական ծրագրին զուգահեռ մշակել եւ ներդնել այլընտրանքային փորձարարական ագրարային կրթության ծրագիր, ինչն ապագայում կարող է արդյունավետորեն ներդրվել Հայաստանի նաեւ մյուս մարզերի դպրոցներում։ Ստեղծել գյուղական դպրոցի մոդել` ագրարային դպրոց [1]։  Ապահովել ագրարային փորձարարական նորարարական հարթակի արդյունավետ գործունեություն, որը հնարավորություն կտա ստացված արդյունքներն ու փորձը տարածել նաեւ այլ համայնքներում։  Ապահովել սովորողների՝ հանրակրթության պետական չափորոշիչներով սահմանված բարձր արդյունքներ, նրանց կողմից յուրացվող գյուղատնտեսության ոլորտի բավարար եւ կայուն գիտելիքներ եւ հմտություններ, որոնք անհրաժեշտ են յուրաքանչյուր գյուղաբնակ քաղաքացուն, ժամանակակից պահանջներին համապատասխան, գյուղատնտեսական գործունեությամբ զբաղվելու համար [14]։ Ձեւավորել համայնքում համագործակցված աշխատանքի պլանավորման եւ իրականացման հմտություններ, ինչը կարեւոր նախապայման է ներհամայնքային համագործակցության ապահովման եւ կայուն զարգացող գյուղական համայնք կառուցելու համար [3]։  Ժամանակակից ՏՀՏ տեխնոլոգիաների իմացություն եւ կիրառում` նոր տեղեկատվություն հայթայթելու, մշակելու, միջազգային փորձն ուսումնասիրելու եւ միջհամայնքային կապեր հաստատելու համար [4]։  Դպրոցի եւ համայնքի համագործակցության ամրակայում, որը հզորացնում է ծնողներ եւ որդիներ կապը։  Մանկավարժական կազմի մասնագիտական կատարելագործում` վերապատրաստման դասընթացների, տեղական եւ միջազգային կրթական (այդ թվում նաեւ ագրարային կրթության ոլորտում) հաստատությունների եւ կազմակերպությունների փորձի ուսումնասիրման եւ համագործակցության արդյունքում։ Աշխատանքը ճիշտ կազմակերպելու համար անհրաժեշտ է հստակեցնել ոլորտների նպատակները, միջոցները եւ գործառույթները։ 123Գործողություններ եւ արդյունքներ Ակնկալվող արդյունքներին հասնելու համար անհրաժեշտ է իրականացնել որոշակի գործողություններ (Աղյուսակ 1) Գործողություն Ակնկալվող արդյունք Այլընտրանքային ագրաՀանրակրթական դպրոցի բոլոր րային կրթության բովանդա- կրթական ռեսուրսների առկայություն կության մշակում` առարկայական ծրագրի, մեթոդական ուղեցույցների, մոդուլների մշակում, ուսումնական պլանի կազմում օղակների Գյուղատնտեսական նյուԳյուղատնտեսական գործիքներ, մեքենաներ, թատեխնիկական բազայի Սերմերի, տնկանյութի բազա, ստեղծում, ժամանակակից Կաթիլային ոռոգման համակարգ, տեխնոլոգիաներով Ջերմոց, անասնապահական ֆերմա, համալրում մեղվապահության, ճագարարաբուծության համար անհրաժեշտ նյութեր Ագրոկրթություն իրակաԱգրոկրթության կազմակերպման մոդելնենացնող արտասահմանյան րի հստակ իմացություն, երկրների կազմակերպուԱդապտացված եւ տեղայնացված գյուղական թյունների փորձի ուսումնա- դպրոցի ձեւավորում սիրում` փոխադարձ այցելությունների կազմակերպում Մանկավարժական աշՎերապատրաստված մասնագետների առկայուխատակազմի վերապատ- թյուն րաստում Ագրոկրթության դասերի Ուսումնական պլանին համապատասխան ագրոեւ գործնական պարապմունք- դասերի առկայություն ների անցկացում Մեր իրականացրած հետազոտության հենքի վրա առաջարկում ենք Հայաստանի գյուղական տարածքներում փորձարկել «Բաց ագրարային դպրոցի» մոդելը։ Փորձարկման արդյունքում սովորողների մեջ կձեւավորվեն՝ գյուղատնտեսության ոլորտում մասնագիտական եւ ձեռնարկատիրական կոմպետենցիաներ՝ ինքնուրույն կողմնորոշվելու աշխատաշուկայում, նոր նախագծեր մշակելու եւ իրականացնելու կարողություններ, նոր սոցիալական նախաձեռնություններ իրականացնելու ձգտում [9; 11], ինչը կհանգեցնի աշխատաշուկայում նրանց մրցունակության բարձրացմանը [5; 10]։ պատրաստակամություն` ողջ կյանքի ընթացքում կրթությամբ զբաղվելու, մասնագիտական եւ անձնային աճ ապահովելու նպատակով, պատասխանատվություն եւ ցանկություն` հայրենիքում ապրելու, սովորելու, ազգային սովորույթներով առաջնորդվելու, արարելու եւ այն ավելի բարեկեցիկ դարձնելու համար, մասնագիտական կողմնորոշման թրեյնինգների իրականացման արդյունքում սովորողների նախապատրաստում գիտակցաբար ապագա մասնագիտության ընտրության։ Փորձարկման արդյունավետ իրականացման համար անչափ կարեւոր են ծնողների, համայնքի մյուս անդամների ներգրավվածությունը գյուղատնտեսական աշխատանքներում, ինչպես նաեւ դպրոցում իրականացվող գյուղատնտեսական նորարարական մոտեցումների կիրառումը, դրական արդյունքների ցուցադրումը եւ փորձի տարածումը։ Ի վերջո սովորողները կուղղորդվեն դեպի տվյալ տարածաշրջանում առավել կարեւոր եւ տնտեսապես շահավետ ոլորտ։

example78

example78

Չիչխան գետի վերին հոսանքի շրջակա տարածքում ուսումնասիրվել և նկարագրվել են 31 ընտանիքներին պատկանող 135 բուսատեսակներ, որոնց թվում՝ ռելիկտային ծագում ունեցող կաղամախու բնական անտառը։ Տարածքում հանդիպող շատ բուսատեսակներ ժողովրդական բժշկության մեջ օգտագործվող դեղաբույսեր են։

Հայտնաբերվել և նկարագրվել են նաև ՀՀ Կարմիր գրքում գրանցված 7բուսատեսակներ։ Հետազոտվել է 1977 թվականի գարնանը տնկված սոճի սովորականիարհեստական անտառը։ Նախաբան. Հարուստ ու ինքնատիպ է Հայաստանի բուսական աշխարհը,սակայն շատ տարածքներ դեռ լիարժեք չեն ուսումնասիրվել։ Մեր հետազոտությունը վերաբերում է այդ տարածքներից մեկին, որի ֆլորան ուսումնասիրվումէ առաջին անգամ։ Որպես հետազոտման նյութ՝ ընտրվել է Չիչխան գետի վերին հոսանքիշրջակա տարածքի ալպյան և մերձալպյան գոտիների բուսական աշխարհը։ Հիմնականում ուսումնասիրվել է ծաղկավոր բույսերի բազմազանությունը, ընդորում առանձնակի ուշադրություն է դարձվել վտանգված և ՀՀ Կարմիր գրքումգրանցված տեսակների հայտնաբերմանն ու նկարագրմանը։ Նման հետազոտությունների արդիականությունը պայմանավորված է նաևտնտեսության տարբեր ճյուղերի և մասնավորապես զբոսաշրջության (էկոտուրիզմի) զարգացման պետական ծրագրերով։ Նյութը և մեթոդը. Հետազոտական աշխատանքի ժամանակ օգտագործվելէ գիտական գույքագրման մեթոդը։ Այս մեթոդի օգնությամբ ուսումնասիրվել ենՉիչխանի հովտում աճող բուսատեսակների բազմազանությունը և դրանց բաշխվածությունը տարբեր կարգաբանական խմբերի միջև։ Հավաքվել են բուսատեսակներ, պատրաստվել հերբարիումներ։ Բուսատեսակները որոշվել են՝ օգտագործելով գիտական գրականություն[1]։ Բույսերի հայերեն և լատիներեն անվանումները բերվում են ըստ Ռ. Ւ. Ղազարյանի, 1981[2]։ Ուսումնասիրված տարածքը գտնվում է ծովի մակարդակից մոտավորապես 2500 մետր բարձրության վրա՝ ալպյան և մերձալպյան գոտում։ Այն ասիմետրիկ կառուցվածք ունեցող խորը գետահովիտ է։ Հովտի աջափնյա հատվածնիրենից ներկայացնում է հյուսիսարևելյան դիրքադրության զգալի թեքության(15-200), տեղ-տեղ զառիթափ լանջեր, որի հետևանքով դրանք բավական խոնավեն և լավ բուսապատված։ Աջափնյա լանջերին տեղ-տեղ պահպանվել են բարդիդողդոջունի կամ կաղամախու (Populus tremula) ոչ մեծ ֆորմացիաներ, որոնք,մեր կարծիքով, դիզունկցված արեալի մնացորդներ են։ Կարելի է ենթադրել, որդիզունկցման պատճառներն ունեն անտրոպոգեն բնույթ։ Նախկինում գոյությունունեցած ֆորմացիաների մասին հստակ տեղեկություններ չունենք։ Ենթադրվում է, որ կաղամախու անտառները մինչև 18-րդ դարը զբաղեցրել են Շիրակիլեռնաշղթայի գրեթե ամբողջ հյուսիսային լանջը՝ Ախուրյանի կիրճից մինչևՉիչխանի գետաբերանը։ Այս տեսակետի օգտին են վկայում ինչպես լեռնալանջերին պահպանված հետանտառային հողերը, այնպես էլ որոշ տեղանուններիվերլուծությունը [4]։ Ի տարբերություն գետահովտի աջափնյա լանջի՝ ձախափնյա լանջն ավելիմեղմաթեք է և ունի հարավարևմտյան դիրքադրություն, որի պատճառով այնավելի չոր է, թույլ մասնատված։ Այստեղ տիրապետող են քսերոթերմալ ֆորմացիաները, որոնց մեջ պահպանվել են նաև հազվագյուտ բուսատեսակներ։ Դաշտային ուսումնասիրությունների համար մեր կողմից իրականացվել էերթուղային հանույթ։ Առաջին երթուղու ընդհանուր երկարությունը կազմել է7կմ։ Այն ընդգրկում է Բաշգյուղ-Գետիկի ջրամբար հատվածը։ GPSMAP 76(versatile navigaton) սարքի օգնությամբ 1։ 50000 մասշտաբի քարտեզի հիմքի վրատեղադրվել են երթուղում գտնվող հազվագյուտ և Կարմիր գրքում գրանցվածբուսատեսակների տեղերը, որի արդյունքում կազմվել է երկրաբուսական խոշորամասշտաբ քարտեզ։ Նույն մեթոդով իրականացվել է հանույթ ևս 3 երթուղիներով` (Կաքավագյուղ - Ձորաշեն – Թռչկան ջրվեժ (5կմ), Թռչկան ջրվեժ –Թռչկան գետակի վերին հոսանք (5կմ), Թռչկան ջրվեժ – Շիրակամուտ (8կմ))։ Հետազոտության արդյունքները. Հետազոտությունների արդյունքում ուսումնասիրված տարածքում նկարագրվել են 31 ընտանիքներին պատկանողշուրջ 135 բուսատեսակ։ Բուսատեսակների նման մեծ բազմազանությունը բնորոշ է ալպյան և մերձալպյան գոտիներին։ Ֆլորայի նման բազմազանությունըպայմանավորված է Հայաստանի յուրահատուկ աշխարհագրական դիրքով,կլիմայական, երկրաբանական գործոններով։ Աղյուսակ 1-ում ներկայացված է Չիչխան գետի վերին հոսանքում գտնվողՍարապատ համայնքի և նրա շրջակա տարածքի բուսական աշխարհի ներկայացուցիչների բաշխվածությունն ըստ ընտանիքների։ Չիչխան գետի վերին հոսանքի տարածքում հանդիպող բույսերիընտանիքները և դրանց տեսակների թվաքանակըԱղյուսակ 1.Ընտանիքների անվանումը հայերեն Ակքանազգիներ Այծատերևազգիներ(Ցախակեռասազգիներ) Անփառուկազգիներ Բակլազգիներ (թիթեռնածաղկավորներ) Բարդածաղկավորներ(աստղածաղկազգիների) Գաղտրիկազգիներ Գնարբուկազգիներ Գորտնուկազգիներ Դաշտավլուկազգիներ (հացազգիներ) Եղինջազգիներ Զանգակազգիներ Թելուկազգիներ Խաչածաղկավորներ (կաղամբազգիներ) Խլածաղկազգիներ Խոլորձազգիներ Խուլեղինջազգիներ(շրթնածաղկավորներ) Կակաչազգիներ Ծնեբեկազգիներ ՀաճարազգիներԸնտանիքներիանվանումը լատիներենՏեսակներիթվաքանակ Հիրիկազգիներ Հնդկացորենազգիներ Հովանոցազգիներ Մեխակազգիներ Մորմազգիներ Շուշանազգիներ Ջղախոտազգիներ Սոճազգիներ Սրոհունդազգիներ Վարդազգիներ Տորոնազգիներ ՈւռազգիներԱռավել հաճախ հանդիպող տեսակների քանակական բաշխվածություննԸնդամենը ըստ ընտանիքների պատկերված է սխեմա 1-ում։ տեսակ տեսակ տեսակ տեսակ տեսակ 10 տեսակ տեսակ Սխեմա 1. Առավել հաճախ հանդիպող ընտանիքները և դրանց տեսակների քանակը Տարածքը, որն էկոլոգիապես բավական մաքուր է (չկան օդն աղտոտող տարբեր գազային արտանետումներ, կուտակված աղբակույտեր, ծանր մետաղներիկամ քիմիական նյութերի թափոններ), հարուստ է դեղաբույսերով, որոնք օգտագործվում են ժողովրդական բժշկության մեջ։ Դրանցից են հնգաբլթանի առյուծագին (Leonorus cardiaca L.), դառը օշինդրը (Artemisia absinthium L.), սողացողուրցը (Thymus serpyllum L.), ծակոտկեն արևքուրիկը (Hypericum perforatum L.),մեծ, նշտարատերև, փոքր եզան լեզուները (Plantago major L., Plantago lanceolataL., Plantago minor L.), ավազային անթառամը (Helichrysum pintocalix D. Sons.),հոտավետ երիցուկը (Matricaria discoideae DC.), բարձր խռնդատը (Verbascumthapsiforme Schrap.), ալպիական զիվանը (Cephalaria alpina L.) և այլն։ Տարածքում հայտնաբերվել են նաև ՀՀ-ի Կարմիր գրքում գրանցված 7 բուսատեսակներ [3]։ Վերջիններիս վեգետացիան սկսվում է մարտ-ապրիլ ամիսներին, երբ դեռ չի սկսվել կենդանիների արածեցումը։ Սա հնարավորություն է տալիս այդ բույսերին ավարտելու փոշոտումը և ապահովելու նորմալ աճ։ Հարկ էնշել, որ Կարմիր գրքում գրանցված այդ 7 տեսակների մեծամասնությունն աճումէ ժայռային, քարքարոտ տարածքներում, որտեղ կենդանիները հիմնականումչեն արածում։ Մեր կարծիքով, բուսական աշխարհի բազմազանության պահպանմանը նպաստում է նաև նշված տարածքում ցանքատարածություններիկրճատումը։ ՀՀ Կարմիր գրքում գրանցված բուսատեսակների անվանումները և կատեգորիաները բերված են աղյուսակ 2-ում։ Չիչխան գետի վերին հոսանքի տարածքում հանդիպող, ՀՀ Կարմիր գրքում գրանցված բուսատեսակները Աղյուսակ 2 № Հայերեն անվանումըԼատիներենանվանումըՌուսերենանվանումըՀՀ Կարմիր գրքումգրանցմանկատեգորիանՎտանգված տեսակՎտանգված տեսակԿրիտիկական վիճակում գտնվող տեսակՎտանգված տեսակ Касатик Дмитрия Վտանգման սպառնացող վիճակին մոտտեսակՎտանգված տեսակ Վտանգված տեսակ Գազ չռված Թրաշուշանհայաստանյան Խլոպուզ ԳրոյտերիՀիրիկատրպատականՀիրիկ Դմիտրիի ՈզնագլխիկՏուրնեֆորի ՎարդակակաչՖլորենսկուՈւսումնասիրված տարածքում փոքրիկ պատառիկներով պահպանված էՇիրակի մարզում կաղամախու միակ բնական անտառը, որը եզակի է ամբողջՀայկական լեռնաշխարհում։ Կաղամախու այդ անտառը գոյություն է ունեցելդեռևս մինչև չորրորդականի սառցապատումը [4]։ Անտառը տարածվում է Թըռչկան ջրվեժի և Չիչխան գետի ափերին։ Անտառի պատառիկներ կան հարակից Ձորաշեն, Սարապատ, Բաշգյուղ գյուղերի շրջակայքում` լեռների հյուսիսայինլանջերին։ Անտառում հանդիպող թփերից են՝ սովորական գերիմաստին (Viburnum lantata L.), շնավարդը (Roza canina L.) ամբողջաեզր չմենին (Cotoneasterintegerrinus Medik.), սովորական մոռենին (Rubus idaeus L.) և այլն։ Վերջիններիսգերակշիռ մասն անտառի եզրերին է։ Այս անտառների որոշ մասը գտնվում է բնակելի տարածքներից բավականին հեռու, ինչը թույլ է տալիս քիչ թե շատ նորմալ աճ ապահովել։ Անտառներն ունեն ռելիկտային բնույթ։ Մեր ուսումնասիրությունների ընթացքում հետազոտվել է նաև 1977 թվականի գարնանը տնկված սոճի սովորականի (Pinus sylvestris L.) արհեստականանտառը։ Սոճու անտառը գտնվում է Չիչխան գետի աջ ափին` Սալուտ, Բաշգյուղ, Փոքր Սարիար, Կաքավասար, Սարապատ և Ձորաշեն գյուղերի մոտակատարածքներում։ Ինչպես գետի, այնպես էլ անտառի հարակից շրջակայքը բավականին հարուստ է բուսական աշխարհով։ Սովորական սոճու անտառի վերին եզրին հանդիպում են սովորական մոռենու, կարմիր հաղարջենու (Ribesrubrum L.), ամբողջաեզր չմենու, շնավարդի, սովորական գերիմաստու թփուտներ, սովորական արոսենու (Sorbus aucuparia L.) և ամառային կաղնու (Quercusrobur L.) փոքրաթիվ ծառեր։ Որոշ հատվածներում արհեստական սոճուտներինուղեկցում են կաղամախու փոքրիկ կղզյակներ։ Տարածքում հանդիպում են նաևարհեստական աճեցված ուռազգիների (Salicaceae) ծառուտներ, որոնք տարածվում են գետափին։ Հանդիպում են ուռենի կոտրտվողը (Salix fragilis L.), այծուռին(Salix caprea L.) և այլն։ Այս ծառաթփատեսակները հասցնում են ամառվա ընթացքում ավարտել իրենց վեգետացիան։ Հանդիպում են մոտավորապես ծ.մ. 2300-2500մ բարձրության վրա։ Պետք է նշենք, որ դիտվում է և՛ սոճու, և՛ կաղնու, և՛ արոսենու համեմատաբար դանդաղ տարեկան աճ։ Պայմանները նպաստավոր են մատղաշ ծառերի թվաքանակի ավելացման համար, քանի որ այդ տարածքներում անասունների արածեցումն աննշան է, ինչը և թույլ է տալիս մատղաշ ծառերին անվնասաճել։ Պետք է նշենք, որ ըստ ամենայնի անտառի աճն ապահովելուն մեծապեսնպաստում է նաև տարածքի անտառտնտեսության կողմից անտառահատումների խիստ վերահսկումը։ Անտառի խոտածածկույթը հիմնականում ներկայացված է բակլազգիներով, դաշտավլուկազգիներով, թելուկազգիներով, մամռանմաններով և այլն։ Անտառի հարակից տարածքում հանդիպում է բարդածաղկավորների, շուշանազգիների, հովանոցածաղկազգիների, մեխակազգիների, վարդազգիների և այլ ընտանիքների մեծ բազմազանություն։ Եզրակացություն. Կատարված դաշտային ուսումնասիրությունների արդյունքների, ինչպես նաև գրականության վերլուծության հիման վրա կարելի էպնդել, որ Չիչխան գետի հովիտն աչքի է ընկնում մեծ կենսաբազմազանությամբ։ Գետահովտի բնական լանդշաֆտները կարելի է բաժանել երկու խմբի.համեմատաբար խոնավ (գետահովտի ձախ լանջեր) և չորային (գետահովտի աջլանջեր)։ Ընդհանուր առմամբ բնական բուսածածկույթը պահպանվել է լավ,միայն համեմատաբար ցածրադիր և թույլ թեքության տեղամասերում, այնէապես փոփոխված է կամ վերափոխված գյուղատնտեսական հանդակների։ Կենսաբազմազանության նման բարձր ցուցանիշը հնարավորություն էընձեռում Չիչխանի միջին հոսանքում էկոզբոսաշրջության զարգացման համար։ Առաջարկություն. Քանի որ հետազոտված տարածքի յուրահատուկ միկրոկլիմայական պայմանների պատճառով Չիչխանի հովիտն էապես տարբերվում է Աշոցքի տարածաշրջանի մնացած տեղամասերից, ուստի անհրաժեշտ էկատարել լրացուցիչ բուսաշխարհագրական հետազոտություններ, որը լավ նախապայման կլինի ռեկրեացիոն ռեսուրսների զարգացման համար։ Նմանատիպհետազոտություններից հետո տարածքը կարելի է նաև վերածել արգելավայրի՝լուծելով լոկալ բնապահպանական խնդիր։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Флора Армении. 1-7 тт., Ер.։ Изд-во. АН Арм. ССР. 1954-1980.2. Ղազարյան Ռ.Ս. Բուսանունների հայերեն-լատիներեն-ռուսերեն-անգլերենֆրանսերեն-գերմաներեն բառարան – Եր., ԵՊՀ հրատ., 1981, 180 էջ։ 3. ՀՀ բույսերի Կարմիր գիրք։ «Զանգակ» հրատ., 2010։ 4. Մարտիրոսյան Լ. «Գորշաբերդ» արգելավայրի կենսաբազմազանությունը ևդրա պահպանության մի քանի հարցերի մասին // ԳՊՄԻ Հանրապետականգիտական նստաշրջանի նյութեր։ “Էլդորոդո” հրատ., 2012։ Էջ 148-152։ Տեղեկություններ հեղինակների մասին,Ասյա Կառլենի Մարտիրոսյան - կենս. մագիստրոս, Ձորաշենի միջնակարգ դպրոցի ուսուցչուհի,E-mail։ asya.martirosyan15@mail.ru Անուշ Ստյոպայի Խաչատրյան - կենս. գիտ. թեկն., դոցենտ, ԳՊՄԻ Կենսաբանության, էկոլոգիայի և նրանց դասավանդման մեթոդիկաների ամբիոնի ասիստենտ, E-mail։ anush.s.khachatryan@gmail.com Էմմա Ռաֆիկի Սուվարյան - ԳՊՄԻ Կենսաբանության, էկոլոգիայի և նրանց դասավանդմանմեթոդիկաների ամբիոնԱնգին Ֆելիքսի Գրիգորյան - կենս. գիտ. թեկն., դոցենտ, ԳՊՄԻ Կենսաբանության, էկոլոգիայի ևնրանց դասավանդման մեթոդիկաների ամբիոն, E-mail։

example306

example306

Մեր նախորդ աշխատանքներում բազմիցս նշվել է, որ հանրակրթական դպրոցում մաթեմատիկական հասկացությունների սահմանումների ուսուցման գործող համակարգը հեռու է բավարար լինելուց, քանի որ՝ ա) չկա հստակ մշակված մեթոդիկա, որով առաջնորդվեն ուսուցիչները, բ) դասագրքերում առկա խնդիրների համակարգը չի նպաստում հասկացությունների սահմանմանումների յուրացմանն ու ձևավորմանը։ Որպեսզի կարողանանք վերը նշված համոզմունքները հաստատել, անցկացրել ենք գիտափորձ ավելի քան 15 դպրոցների մաթեմատիկայի 100 ուսուցիչների շրջանում և կատարել ենք վերլուծություն։

Պարզելու համար հանրակրթական դպրոցներում երկրաչափականսահմանումների ուսուցման մեթոդիկայի փաստացի իրավիճակը՝կատարել ենք փաստող գիտափորձ, որի նպատակն էր պարզելսահմանումների ուսուցման առկա վիճակը, պարզել՝ արդյոքուսուցիչներին բավարարում են դասագրքերում առկա խնդիրներիհամակարգը, տիրապետում են արդյոք սահմանումների ուսուցմանորոշակի մեթոդիկայի, և, վերջապես, ինչ են անում, երբ աշակերտըբառացի վերարտադրում է հասկացության դասագրքային կամսեփական մեկնաբանմամբ սահմանումը, բայց չի կարողանում կիրառելայն կոնկրետ խնդիրների լուծման մեջ։ Համաձայն գործող մեթոդիկայի՝ ուսուցիչները նոր ներմուծվողհասկացությունը սահմանելուց հետո արագ անցում են կատարումվերջիններիս հատկությունների ու հայտանիշների ձևակերպմանն ուդրանց ապացուցմանը և դրանց կիրառմամբ խնդիրների լուծմանը։ Իսկսահմանման իմացությունը ստուգելու համար բավական է աշակերտինանգիր կրկնել տալ դասագրքային սահմանումը «Ո՞ր պատկերն էկոչվում…» հարցադրմամբ։ ԳիտափորձիՊարզելու համար հանրակրթական դպրոցներում երկրաչափականսահմանումների ուսուցման փաստացի իրավիճակը՝ կատարել ենքփաստող գիտափորձ թվով 15 դպրոցների մաթեմատիկայի 100ուսուցիչներիէ պարզելսահմանումների ուսուցման առկա վիճակը, պարզել՝ արդյոքուսուցիչներին բավարարում են դասագրքերում առկա խնդիրներիհամակարգը, տիրապետում են արդյոք սահմանումների ուսուցմանորոշակի մեթոդիկայի, և, վերջապես, ինչ են անում, երբ աշակերտըբառացի վերարտադրում է հասկացության դասագրքային կամսեփական մեկնաբանմամբ սահմանումը, բայցչեն կարողանումկիրառել այն կոնկրետ խնդիրների լուծման մեջ։ նպատակնստանանքնշվածՈրպեսզիհարցերի պատասխանները,ուսուցիչներին տրվել է լրացնելու 8 հարցերից բաղկացած հարցաշար։ Նշվածհարցի պատասխաններըկվերլուծենք առանձին-առանձին՝ անդրադառնալով յուրաքանչյուրին։ յուրաքանչյուրհարցաշարիՀարց 1. Հասկացությունների սահմանման ինչպիսի եղանակներգիտեք։ Նշված հարցի՝ ուսուցիչների կողմից տրված պատասխաններըշատ տարբեր էին։ Ուսուցիչների մի մասը հարցի բովանդակությունըլավ չէր հասկացել, որովհետև սահմանման եղանակները նշելուփոխարեն ձևակերպել էին, թե ինչ է հասկացությունը կամ ինչ էսահմանումը։ Կատարենք մի քանի մեջբերումներ։ • «Հասկացությունը մտքի տարրական ձև է, որը արտացոլում էառարկան»։ • «Սահմանումը առարկանների հատկություններն ու ձևն է»։ • «Սահմանել նշանակում է ասել, թե ինչ է դա»։ Կային ուսուցիչներ, որ հասկացել էին հարցի բովանդակությունը,բայց տվել էին սխալ պատասխաններ։ Օրինակ՝ «Հասկացությանսահմանմանևեն տեսականեղանակներիցշարադրանքըերկրաչափական մեկնաբանությունը»։ Ուսուցիչների մեծ մասիհամոզմամբ էլ սահմանման եղանակ է աքսիոմը, թեորեմը, լեմմը,հայտանիշը և հատկությունները։ Կատարենք ևս մի քանի մեջբերումներ։ • «Երկրաչափության մեջ սահմանման եղանակները տարբեր են՝աքսիոմ, թեորեմ, լեմմ, հայտանիշ, հատկություն»։ • «Սահմանման եղանակ է կանոնը, դիտարկումը, օրինակներինշումը»։ • «Հասկացությունները կարելի է սահմանել թեորեմի, աքսիոմի,օժանդակ պնդումների, սահմանումների նկարագրման միջոցով»։ Ուսուցիչներից երկուսն էլ նշել են «Եթե …, ապա …»Եվս երկու ուսուցիչ նշել են, որ սահմանման եղանակ է ուղղակիսահմանումն անգիր իմանալը։ • «Սահմանումն ասում են անգիր, ապա բացատրում օրինակներիվրա»։ • «Սահմանման եղանակ է սահմանումը անգիր ասելը և գծագրովցուցադրելը»։ Ուսուցիչներից մի քանիսն էլ առանձնացրել են սահմանմանսահմանումեղանակները՝բառայինհետևյալգծապատկերների միջոցով։ Օրինակ՝սահմանումև• «Սահմանման եղանակներն են՝ խոսքի միջոցով, գծապատկերիմիջոցով»։ • «Հասկացություններըսահմանվումենգծապատկերմանմիջոցով»։ Մի քանի ուսուցիչներ չէին տվել հասկացության սահմանմանեղանակների անուններ, բայց օրինակների միջոցով կամ բացատրելովնշել էին մի քանի դեպքեր.• «Շեղանկյունըսահմանվումէորպեսզուգահեռագիծ,քառակուսին՝ ուղղանկյուն կամ շեղանկյուն»։ • «Սահմանել հասկացությունը որպես արդեն սահմանվածհասկացությունների միջոցով»։ • «Նկարագրության. այս դեպքում առարկան ներկայացվում է որոշառանձնահատկություններով»։ • «Հասկացությունը սահմանվում է նկարագրության միջոցով, այլհասկացությունների փոխկապակցման միջոցով»։ • «Սահմանում, որը ցույց է տալիս սահմանվող օբյեկտիառաջացումը» և այլն։ Ուսուցիչներից 7-ը չէին պատասխանել հարցին, իսկ 5-ն էլ նշելէին՝ չգիտեմ։ Հարց 1ՀաճախականությունՏոկոսներՀարց 1-ի վերլուծությունՉենպատասխանելՃիշտ ենպատասխանելՄոտ ենպատաս խանելՀարցըսխալ ենհասկացելՍխալ ենպատաս խանելԱղյուսակ 1. Պատասխանելեն՝ չգիտեմՆկար 1. Հարց 1-ի վերլուծությունՀարց 2. Կա՞ն արդյոք երկրաչափական հասկացություններ, որոնքչեն սահմանվում, եթե այո՝ նշեք մի քանիսը։ Հարց 2-ին ուսուցիչները ավելի նման պատասխաններ էին տվել։ 100 մանկավարժներից 68-ը նշել էին, որ կան երկրաչափականչսահմանվողհասկացություններ։ Մեջբերենք մի քանի պատասխաններ.(նախնական)ելակետային• «Կետ, ուղիղ, հարթություն»։ • «Կետ, ուղիղ, հատված, ճառագայթ»։ • «Երկրաչափական այն հասկացությունները, որոնք ելակետայինեն և կազմում են երկրաչափության բազիսը, չեն սահմանվում, այլնկարագրվում են։ Երկրաչափության ելակետային հասկացություններից են՝ կետ, ուղիղ, հարթություն և այլն»։ 100 ուսուցիչներից 14-ը կարծում են, որչկան այնպիսիհասկացություններ, որոնք չեն սահմանվում։ Օրինակներ՝ • «Ոչ, երկրաչափության դասագիրքը եզակի դասագրքերից է, որգերազանց գիտելիք է տալիս»։ • «Չունենք,բոլորերկրաչափականհասկացություններըսահմանվում են»։ • «Ոչ, քանի որ ընդհանրապեսյուրաքանչյուր հասկացությունկարելի է սահմանել ըստ իր հայտանիշների»։ • «Եթե նույնիսկ կան հասկացություններ, որոնք չունեն հստակձևակերպում, դա դեռ չի նշանակում, որ հնարավոր չէ սահմանել։ Ցանկացած հասկացություն կարելի է սահմանել»։ Իսկ մնացած 18 ուսուցիչները տվել էին տարբեր պատասխաններ՝մի մասը կարծում է, որ բոլոր հասկացությունները սահմանվում են,սակայն դասագրքերում առկա սահմանումները բարդ են ձևակերպված։ Ուսուցիչների մի մասն էլ կարծում է, որ միակ հասկացությունը, որը չիսահմանվում, դա կետն է։ Օրինակներ՝ • «Երկրաչափության մեջ միայն կետ հասկացությունն է, որսահմանում չունի։ »• «Նման հասկացություններ չկան, որ չեն սահմանվում։ Նույնիսկկետը,եներկրաչափական ելակետային, սակայն ևս սահմանվում եննկարագրման միջոցով»։ հարթությունըճառագայթըհամարվումև• «Երկրաչափական հասկացությունները շատ խրթին են, լավ չենսահմանվում։ Օրինակ՝ ուղիղը, կետը, հարթությունը, ճառագայթըև այլնՀարց 2ՀաճախականությունՏոկոսներՀարց 2-ի վերլուծությունՈչԱյոԱղյուսակ 2. ԱյլՀարց 3. Եթե աշակերտները բառացիորեն կարողանում են ձևակերպել հասկացության սահմանումը, ապա կարո՞ղ ենք ենթադրել, որնրանք տիրապետում են հասկացության սահմանմանը։ Նշված հարցին մեծ մասամբ ուսուցիչները տվել էին կարճպատասխաններ՝ այո կամ ոչ, իսկ ուսուցիչների 10%-ը նաև մեկնաբանելէր իր պատասխանը։ Կատարենք մի քանի մեջբերումներ։ • «Եթե ձևակերպումը կատարվում է ինքնուրույն քննարկումներիցհետո, ապա կարելի է ենթադրել, որ, այո՛, տիրապետում է»։ • «Հասկացության սահմանումը բավարար պայմանչէ այնտիրապետելու համար, անհրաժեշտ է նաև կիրառել խնդիրների լուծմանմեջ»։ • «Սահմանման ձևակերպումը անհրաժեշտ է, բայց ոչ բավարար։ Լրացուցիչ հարցադրումների կամ օրինակների միջոցով կարելի էստուգել սահմանման ճիշտ ձևակերպման յուրացումը»։ • «Հասկացությունը բառացիորեն ձևակերպող աշակերտների մեջեն հասկացությանկլինեն սովորողներ,լիարժեք չեն տիրապետումսահմանմանը, և սովորողներ, որոնքհասկացությանը։ Դա կդրսևորվի հասկացությանը վերաբերող հարցերիու խնդիրների քննարկման արդյունքում»։ որոնք տիրապետումՍտորև կներկայացնենք թվային տվյալներ ուսուցիչների կողմիցերրորդ հարցի պատասխանների շուրջ։ Հաջորդ հարցի նպատակն էճշտել, թե ուսուցիչները ինչպես են պարզում՝ աշակերտներըտիրապետում են կենկրետ հասկացության սահմանմանը, թե ոչ։ Աղյուսակ 3. Հարց 3-ի վերլուծությունՀարց 3ՀաճախականությունՏոկոսներԱյոՈչՀարց 4. Նկարագրեք, խնդրեմ, թե ինչպես եք պարզում՝աշակերտները տիրապետում են արդյոք կոնկրետ երկրաչափականհասկացության սահմանմանը, թե ոչ։ Պատասխանները շատ տարբեր էին։ Հետաքրքիրն այն է, որշատերի մոտ չորրորդ հարցի պատասխանը հակասում է երրորդ հարցիպատասխանին։ Ուսուցիչների մեկ երրորդը հարցին պատասխանել էր.«Եթե աշակերտը կարողանում է անգիր ասել հասկացությանսահմանումը, հետևաբար դա չի նշանակում, որ նա տիրապետում էհասկացության սահմանմանը», իսկ չորրորդ հարցին նույն ուսուցիչըպատասխանել է, որ «աշակերտը տիրապետում է հասկացությանսահմանմանը, եթե կարողանում է սահմանել հասկացությունը», մեկ այլուսուցիչ էլ երրորդ հարցին պատասխանել է, որ «եթե աշակերտըբառացիորեն ձևակերպում է հասկացության սահմանումը, հետևաբարնա տիրապետում է հասկացության սահմանմանը», իսկ չորրորդհարցին պատասխանել է. «Եթե աշակերտը կարողանում է սահմանելսահմանումը և կարողանում է կիրառել խնդիրների լուծման մեջ,հետևաբար աշակերտը տիրապետում է հասկացության սահմանմանը»։ Նշված պատասխանների հակասությունը վկայում է այն մասին, որ՝ 1. Սահմանումների ուսուցումը կրում է ձևական բնույթ, քանի որուշադրություն չի դարձվում աշակերտների՝ սահմանումներըկիրառելու կարողությանը։ Օրինակ՝ աշակերտները երբեմն ճիշտձևակերում են «զուգահեռագիծ» հասկացության սահմանումը,սակայն չեն կարողանում նույնիսկ ընտրել գրատախտակին գծված մի քանի քառանկյուններից զուգահեռագիծը, այսինքն՝ճանաչել այն։ 2. Ուսուցիչներից մի մասը նույնիսկ աղոտ պատկերացում ունիհասկացություններիմասին։ Հասկացության սահմանումը ընկալվում է որպես դասընթացիտվյալ թեմայի այն մասը, որը պետք է անգիր անել և վերջ։ Շատհաճախ նույնացվում են տվյալ հասկացության սահմանումը ևհատկությունները։ մեթոդիկայիուսուցմանչեն տարանջատվումՉորրորդ հարցին ուսուցիչներից մեկը պատասխանել է. «Աշակերտըտիրապետում է հասկացության սահմանմանը, եթե կարողանում էթվարկել տրված հասկացության հատկությունները»։ Տվյալ դեպքում այսուսուցիչի մոտ հստակ«հասկացությանսահմանում» և «հասկացության հատկություն» եզրույթները։ Կանուսուցիչներ, որ նշված հարցի պատասխանը ձևակերպել էին՝ հղումանելով հարց 3-ին. «Եթե աշակերտները բառացիորեն ձևակերպում ենհասկացությանենհասկացության սահմանմանը»։ Պատասխանողների միայն 2%-ն էր նշել,որ անհրաժեշտ է դիտարկել պարտադիր մակարդակի տիպայինխնդիրներ. «Առաջարկում եմյուրացմաննուղղված պարտադիր մակարդակի տիպային խնդիրներ, սահմանմանվերաբերյալ տալիս եմ հակասող ենթադրությամբ հարցադրումներ»։ Ութուսուցիչներ տվել էին այլ՝ հետաքրքիր պատասխաններ։ Կատարենք միքանի մեջբերումներ։ հետևաբար տիրապետումլուծել սահմանումներիսահմանումը,• «Ամփոփման ժամանակ պարզ է դառնում, թե աշակերտներըհասկացությանեն տիրապետում այսկամ այնինչքանովսահմանմանը»։ • «Եթե աշակերտներըհասկացությանսահմանումը կապել կյանքի ու կենցաղի հետ, հետևաբար տիրապետումեն հասկացության սահմանմանը»։ կարողանումենՄանկավարժներից 3-ը չէր պատասխանել հարցին, այսինքն՝ 100ուսուցիչներից 3-ը ամենայն հավանականությամբ չեն պատկերացնումինչպես պարզել՝ իրենց աշակերտները տիրապետում են հասկացությանսահմանմանը, թե ոչ։ Աղյուսակ 4. ՀաճախականությունՏոկոսներՀարց 4-ի վերլուծությունԳիտեն անգիրԿարող են կիրառելԳիտենհատկություններԿարող ենլուծ․տիպային խնդ․Կարող են կիրառելհատկություններԱյլՉեն պատասխանելՀարց 4Հարց 5. Եթե աշակերտները սխալ են ձևակերպում հասկացությանսահմանումը, ինչպիսի՞ քայլերի եք դիմում։ Ուսուցիչներից 27–ը կարծում է, որ եթե աշակերտը սխալ էձևակերպում հասկացության սահմանումը, անհրաժեշտ է միայն գծելգծագիր և նորից կրկնել սահմանումը։ Օրինակ՝ «պարզաբանում եմ թույլտված սխալը գծապատկերի միջոցով»։ օգնությանդասարանիաշակերտներին. «Դասարանում այնքան եմ կրկնել տալիս, մինչև սխալձևակերպած աշակերտը ձևակերպի ճիշտ»։ ուսուցիչներըկանչումենՆախորդ հարցերի ժամանակ անդրադարձել ենք, որ կանուսուցիչներ, որոնք հասկացության սահմանումը և հասկացությանհատկությունները նույնացնում են և կարծում են, որ եթե հասկացությանհատկություններընաևտիրապետում են հասկացության սահմանմանը։ Նույն ուսուցիչները այսհարցին ևս պատասխանել էին, որ «եթե աշակերտը սխալ է ձևակերպումաշակերտներըհետևաբարգիտեն,հասկացության սահմանումը, հետևաբար թվարկել եմ տալիս տվյալհասկացության հատկությունները, այնուհետև նորից կրկնել եմ տալիսհասկացության սահմանումը այնքան ժամանակ, մինչև աշակերտըճիշտ ձևակերպի հասկացության սահմանումը»։ Թվով 7 ուսուցիչներ էլ կարծում են, որ անհրաժեշտ է դիտարկել հակասող ենթադրություն։ ժխտական օրինակներ, կամ կատարելՕրինակ՝1. «Փորձում եմ աշակերտներին բացատրել թույլ տված սխալը,բերում իր տված սահմանմանը ժխտող օրինակ»։ 2. «Իրենց սխալի վրա հակասող ենթադրությամբ գալիս ենք ճիշտսահմանմանը»։ Ուսուցիչներից 5-ը կարծում են, որ յուրաքանչյուր աշակերտի հետանհրաժեշտ է անհատական մոտեցում. «Անհրաժեշտ է անհատականվերաբերմունք յուրաքանչյուր դեպքի համար»։ Ուսուցիչներից 16-ը մտածում է, որ պետք է դիտարկել կիրառականօրինակներ (14 ուսուցիչներ) կամ տիպային խնդիրներ (2 ուսուցիչներ)։ 10 ուսուցիչներ էլ տվել էին շատ տարբեր պատասխաններ՝• «Սխալ ձևակերպած աշակերտին ժամանակեմ տալիսդասագրքից անգիր սովորելու համար»։ • «Ուղղում եմ, հակառակ դեպքում՝ նորից կրկնել տալիս»։ • «Փորձում եմ բացատրել սահմանման մեջ եղած յուրաքանչյուրբառի նշանակությունը»։ Հարց 5-ի վերլուծությունԱղյուսակ 5. ԱնհատականվերաբերմունքԿիրառական օրինակներԳծապատկերումԴասարանի օգնությունԺխտական օրինակներՀատկություններիկիրառումԱյլՀարց 5ՀաճախականությունՏոկոսներՄի քանի անգամ նշել ենք, որ սահմանումների ուսուցումըդպրոցում կրում է ձևական բնույթ, ոչ միայն նրա համար, որ չկա առկահստակ մեթոդիկա, այլ նաև՝չկան դասագրքերում կոնկրետսահմանումների ձևավորմանն ու յուրացմանն ուղղված պարտադիրմակարդակի տիպային խնդիրներ։ Հաջորդ հարցի միջոցով ուզում ենք պարզել, թե հարցմանըմասնակցող ուսուցիչները արդյոք համաձայն են, որ դասագրքերումբացակայում են կոնկրետ հասկացությունների սահմանումներիձևավորմանը ևյուրացմանն ուղղված պարտադիր մակարդակիտիպային խնդիրներ։ Հարց 6. Երկրաչափության գործող դասագրքերում կա՞ն կոնկրետսահմանումների ձևավորմանն ու յուրացմանն ուղղված ուսուցմանպարտադիր մակարդակի տիպային խնդիրներ։ Եթե այո, նշեք դրանցիցորևէ մեկը։ 16 ուսուցիչներ կամ, որ նույն է, հարցմանը մասնակցողների միայն16%-ն է մեզ հետ համակարծիք, 64 մանկավարժներ պատասխանել էին,որ կան այդպիսի խնդիրներ, նույնիսկ բերել էին մի քանի մասնավորօրինակներ։ 11 մանկավարժներ չեն պատասխանել հարցին, իսկ 9մանկավարժներ տվել էին անհասկանալի պատասխաններ։ Տանք թվային վերլուծություն.Հարց 6-ի վերլուծությունԿանՉկանԱնհասկանալիպատասխաններՀաճախականությունՏոկոսներԱղյուսակ 6.ՉենպատասխանելՆկար 2. Հարց 6-ի վերլուծությունԱռանձին կվերլուծենք այն 64 ուսուցիչների պատասխանները,որոնք գտնում են, որ դասագրքերում կան կոնկրետ սահմանումներիձևավորմանն ույուրացմանը ուղղված պարտադիր մակարդակիտիպային խնդիրներ։ 17 ուսուցիչներ պնդում են, որ կան, սակայն շատքիչ են, մեջբերենք պատասկաններից մեկը.• «Որոշ թեմաների վերաբերյալ կա, բայց շատ քիչ քանակությամբ։ Բացի դրանից, խնդիրները միջին բարդության են, որոնք ներառականկրթությանը համար չէ»։ Իսկ 47 ուսուցիչներ կարծում են, որ դասագրքերում առկախնդիրների համակարգը բավարար է սահմանումներըլիարժեքյուրացնելու համար։ Հետաքրքիրն այն է, որ այն ուսուցիչները, որոնքմտածում են, որ առկա խնդիրների համակարգը բավարար էսահմանումը լիարժեք յուրացնելու համար, նրանք են, որոնք մտածումեն, որ հասկացության սահմանումը և հասկացության հատկություններըկարելի է նույնացնել։ Դիտարկենք մի քանի պատասխաններ.• «Կան, օրինակ՝ գծել շրջանագիծ և պատկերել նրա տարրերը,թվարկել հատկությունները»։ • «Կան, օրինակ՝ կառուցել եռանկյան միջնագծերը, բարձրությունները, կիսորդները, գրել բանաձևերը»։ Հարց 7. Արդյո՞ք ձեզ բավարարում է երկրաչափության գործողդասագրքերում առկա խնդիրների համակարգը՝ տվյալ հասկացությունըաշակերտների կողմից լիարժեք յուրացնելու համար։ Հարցըչի վերաբերում միայն հասկացության սահմանմանյուրացմանը, այլ ընհանուր առմամբ վերաբերում է հասկացությանլիարժեքյուրացմանը, որի մեջ մտնում է նաև հասկացությանսահմանման յուրացումը։ Ուսուցիչների մոտ կեսը պատասխանել էր, որ հասկացություններըլիարժեք յուրացնելու համար իրենց բավարարում է առկա խնդիրներիհամակարգը ։ Հարցվողների մոտ մեկ քառորդը պատասխանել է, որխնդիրների համակարգը բավարար չէ հասկացությունները լիարժեքդասավանդելու համար։ Հետաքրքիրն այն է, որ պատասխանողներից միքանիսը 6-րդ և 7-րդ հարցերին տվել են ժխտական պատասխաններ։ Օրինակ՝ 6-րդ հարցին պատասխանել են, որ դասագրքերում առկախնդիրներիհասկացություններիսահմանումների լիարժեք յուրացմանն ու ձևավորմանը, սակայն 7-րդհարցին պատասխանել են, որ իրենց բավարարում է երկրաչափությանդասագրքերում առկա խնդիրների համակարգը, որոնք նպաստում ենհասկացությունների յուրացմանը։ Հետաքրքիր է, ի՞նչ է հասկանումուսուցիչների մի մասը, երբ ասում է՝ հասկացությունըլիարժեքհամակարգըչինպաստումյուրացնել։ Արդյոք դրա մեջ մտնում է հասկացության սահմանմանյուրացումը, թե սահմանումը անգիր իմանալը բավարար է։ Ուսուցիչների մի մասն էլ կարծում է, որ դասագրքերում առկախնդիրների համակարգը մասամբ է բավարարում։ Նրանցից մեկը նշել է,որ «խնդիրների համակարգը բավարար է մի քանի սահմանումներիդեպքում, իսկ մեծ մասամբ բավարար չեն, քանի որ ընդգրկված են միջինբարդության կամ դժվար խնդիրներ։ Խնդիրների համակարգը հեշտիցդժվար չի առաջնորդվում»։ Ուսուցիչներից մեկը նշել էր, որ հոսքայինդասարաններում օգտագործվող Շառիգինի դասագրքերումչկանընդհանրապես հասկացությունների յուրացմանը ուղղված տիպայինխնդիրներ, քանի որ առկա խնդիրները միայն գերբարդ են։ Մի քանիուսուցիչներ էլ կարծում են, որ առկա խնդիրների համակարգըբավարար է հասկացությունների յուրացման համար, սակայն քիչ էհատկացված ժամաքանակը տվյալ հասկացությունը դասավանդելուհամար։ Ուսուցիչներից մեկն էլ կարծում է, որ հասկացություններիլիարժեքյուրացման համար խնդիրների առկայությունը, կամբացակայությունը ազդող գործոններ չեն, եթե աշակերտը ընդունակ է։ Ստորև ներկայացնենք թվային վերլուծությունը։ Աղյուսակ 7. ՀաճախականությունՏոկոսներՀարց 7-ի վերլուծությունայոոչՀարց 7մասամբայլՀարց 8. Ինչպիսի՞ մեթոդիկա կառաջարկեք՝ ստուգելու համար՝արդյոք սովորողը տիրապետում է այս կամ այն երկրաչափականհասկացության սահմանմանը։ Ինչպես և սպասելի էր ու կանխատեսելի, ուսուցիչների կեսիցավելին պատասխանելէր, որ աշակերտներին կհանձնարարիսահմանել բառացիորեն հասկացության սահմանումը, ուսուցիչներիմոտավորապես մեկ երրորդը պատասխանել էր, որ կդիտարկիդասագրքում առկա խնդիրները, ու եթե աշակերտներըլուծենառաջարկվող խնդիրները, ապա միանշանակորեն կարող է պնդել, որաշակերտները տիրապետում են հասկացության սահմանմանը։ Հետաքրքիրն այն է, որ վերջիններս այն ուսուցիչներն են, որոնքհասկացության սահմանման եղանակներից են համարում հայտանիշը ևլեմման, ընդ որում՝ վերջիններս «հասկացության սահմանում» և«հասկացության հատկություն» եզրույթները նույնացնում են։ Ուսուցիչների մի մասը հարցին չէր պատասխանել, մի մասն էլ ուղղակիհարցը սխալ էր հասկացել, և հարցին պատասխանլու փոխարենկատարել էր առաջարկներ, որ դասագրքերը պետք է համալրվենորոշակի խնդիրների համակարգով, որպեսզի դասագրքերում լինեն նաևպարզագույն խնդիրներ, որ դասագրքերից օգտվեն նաև այնաշակերտները, որոնք ստանում են ներառական կրթություն։ Հարցումների արդյունքները ապացուցեցին մեր մտահոգությունները այն մասին, որ հասկացությունների սահմանումները դպրոցումկատարվում են ոչ լիարժեք, քանի որ՝ ա) չկա հստակ մշակվածմեթոդաբանություն, բ) դասագրքերում առկա խնդիրների համակարգըբավարար չէ հասկացությունների սահմանումները լիարժեք յուրացնելուհամար։ Աղյուսակ 8. Հարց 8-ի վերլուծությունՍահմանմանձևակերպումՀարց 8Դասագրք․ առկախնդիրներիդիտարկումԱռաջարկ ություններՀաճախականությունՏոկոսներՉենպատասխ անելՆկար 3. Հարց 8-ի վերլուծությունՈւսուցիչների մի մասը համակարծիք էր մեզ հետ, որ անհրաժեշտ էդասագրքերում ներառել պարտադիր մակարդակի տիպային խնդիրներ։ Ինչպես նաև անհրաժեշտ է հստակ մեթոդիկա հասկացություններիսահմանումները դասավանդելու համար, որը կնպաստի վերջիններիսլիարժեք յուրացմանը, ինչպես նաև հասկացությունների սահմանումըանգիր իմանալը կլինի անհրաժեշտ պայման, բայց ոչ բավարար։

example1508

example1508

Աշխատանքում հիմնավորվում է մասնագիտական կրթական բարեփոխված ապագա մանկավարժներին դպրոցում ներառական կրթություն կազմակերպելու, գիտելիքներով ու հմտություններով ապահովելու անհրաժեշտությունը։

Այս «դժբախտ փոքրիկները» ավելի շատ հատուկ մարզման կարիք ունեն, քան բուժման։ Մարիա Մոնտեսորի [3] Ներառական կրթությունը կրթության առանձին տեսակ չէ։ Դա կրթության առանձնահատկություն է, որը ենթադրում է կրթության իրականացում `համապատասխան յուրաքանչյուր երեխայի կարիքների։ Ներառական կրթությունը մի ծրագիր է, որի իրականացումը հիմնված է հավասարության գաղափարի վրա, որը բացառում է երեխաների նկատմամբ խտրականության բոլոր ձևերը, ապահովում է բոլորի հավասար վերաբերմունքը։ Սալամանկայի գիտաժողովի մասնակից Բ. Լինդերվիստի զեկույցում ասվում է. «Աշխարհի բոլոր երեխաներն ու պատանիները ՝ իրենց ուժեղ կողմերով, թույլ կողմերով, իրենց հույսերով և սպասումներով, ունեն կրթության իրավունք, և ոչ թե մեր կրթական համակարգերն իրավունք ունեն երեխաների որոշակի տեսակների։ Հետևաբար, երկրի դպրոցական համակարգն է, որը պետք է հարմարեցված լինի բոլոր երեխաների կարիքները բավարարելու համար։ «[4] 2014 թվականի դեկտեմբերի 1-ին ՀՀ-ն ամրագրեց համընդհանուր ներառական կրթության ներառումը Հայաստանի Հանրապետությունում `ներառական կրթությունը հայտարարելով որպես յուրաքանչյուր երեխայի կրթության իրավունքի երաշխիք։ Այս քաղաքականության հիմքում ընկած է մանկակենտրոն մանկավարժությունը [1; 2, 4]։ Համընդհանուր ներառման հիմնական առաքելությունը մեկն է `ստեղծել այդպիսի միջավայր։ որ ոչ մի երեխա դուրս չի մնում կրթությունից։ Սա վերաբերում է ինչպես տարբեր ֆիզիկական կարիքներ ունեցողներին, այնպես էլ հատուկ կարիքներ ունեցողներին։ Ներառական կրթության կազմակերպման էությունը ներառում է երկու փոխկապակցված բաղադրիչ. 1) ներառական մանկավարժահոգեբանական մեթոդների զարգացում, կրթության բովանդակություն և կրթության սկզբունքներ և մոտեցումներ, 2) բնապահպանական հատուկ պայմանների ստեղծում `համատեղ աշխատանքի իրականացում։ Համագործակցությունը ենթադրում է ոչ միայն հանրային կրթության քաղաքականության պահանջների բազմակողմանի կազմակերպում. Հասարակություն - համայնք - ընտանիք - դպրոց - դասարան։ Եթե ​​պետության դերը մասնակիցներին անհրաժեշտ կառույցներ, նորմատիվ փաստաթղթեր, ֆինանսատնտեսական գործունեության մշակում, որդեգրված քաղաքականության իրականացման մեթոդական ուղեցույցներ, տարբեր օժանդակության, վերապատրաստման և այլ գործընթացների կազմակերպում է, ապա մասնակցել ներառական կրթության կազմակերպումը կդառնա հասարակության հարստությունը։ Յուրաքանչյուրի դերը կարող է լինել շարունակական զարգացումը `անհատական ​​կառույցների փորձով, բնույթով։ Այս կրթական գործընթացը հեշտությամբ չի իրականացվի միայն օրենքի ընդունմամբ և կրթության բովանդակության սահմանմամբ։ բազմաթիվ մարտահրավերներ։ Դրանք ներառում են. • Հասարակության տարբեր շերտերում ներառական կրթության բնույթի իրազեկում. • Ընդհանուր կրթության վերանայում • Մասնագիտական ​​կրթության ծրագրեր; բոլոր դասընթացները կազմակերպելու, • փորձի փոխանակման հարթակներ ստեղծելու և այլնի անհրաժեշտությունը։ Գործընթացի հաջողությունը ակնկալվում է նրանցից յուրաքանչյուրի համակրանքային և ակտիվ մասնակցային ներդրման դեպքում `նրանց գործունեության և հասարակության դերի շրջանակներում։ Հանրակրթության արդյունավետ կազմակերպմանը խոչընդոտող ամենաազդեցիկ գործոններից մեկը տեղեկացվածության պակասն է `ներառական կրթության իմաստի թյուրիմացությունը հասարակության տարբեր շերտերի կողմից։ Շատերը սխալմամբ համարում են ընդգրկված միայն ֆիզիկական կամ մտավոր խնդիրներ ունեցող ուսանողների (ավելի հասկանալի դարձնելու համար դպրոցում ամենատարածված կարիքներն են `երեխաների մտավոր հետամնացություն, տեսողական, լսողական, շարժիչային, վարքային-հոգեբանական խանգարումներ, չափավոր, ծանր և խորը ) Այս ընկալումը պայմանավորված է առողջ երեխաներ ունեցող ծնողների բողոքներով և օբյեկտիվ, և սուբյեկտիվ պատճառներով, ինչպիսիք են երեխայի ներկայությունը դասարանում (այդպիսի երեխաները հոգեբանական սթրես են առաջացնում հասարակ երեխաների համար, խլում են նրանց կրթության ժամանակը, «վտանգավոր», «սոցիալական», «սոցիալական»)։ Շրջակա միջավայրի ընկալումը նույնպես սխալ է։ Խնդիրներ ունեցող շատ երեխաների ծնողների տեսանկյունից (հատկապես գյուղական վայրերում `ավանդական կարծրատիպերի, բարենպաստ ֆիզիկական պայմանների և այլ գործոնների պատճառով)` մասնագիտական ​​հոգեբանամանկավարժական տեսանկյունից։ Բնապահպանական, անպատրաստ. Տարածաշրջանը ներառված է ընդհանուր ներառման մեջ 2019-ի սեպտեմբերից) Հնարավոր արդյունքը տարածաշրջանում ներառական կրթության նկատմամբ ուսուցիչների վերաբերմունքի և ընկալման էական դրական փոփոխությունն էր, շատերի կողմից այդպիսի կրթության կազմակերպման կարևորության և անխուսափելիության ընկալումը, ինչը խթան է հետագա արդյունավետ գործունեության համար։ Իհարկե, հետադարձ կապի, հաշվետվությունների ներկայացման մեխանիզմների, ինչպես նաև ձեռնարկների և մասնագիտական ​​ուղեցույցների գրեթե բացակայությունը չէր կարող ապահովել որակյալ կրթություն կազմակերպելու միջոցով համընդհանուր ներառման գաղափարախոսության լիարժեք արդյունավետ իրականացում։ Իրականում, ոչ միայն որակյալ կրթություն ապահովելու, այլև հոգեկան բավարարվածություն ունենալու համար, դասավանդողին անհրաժեշտ են բազմազան մեթոդաբանություններ առօրյա գործունեության մեջ, առկաները ճիշտ օգտագործելու, դրանցում ներկայացված առաջարկները ճիշտ օգտագործելու, մեթոդաբանական սեմինարները փորձելու համար։ , Դրանք միանշանակ իրականացվում են տարբեր իրավասու կազմակերպությունների (դպրոցների) կողմից։ Այնուամենայնիվ, հաշվի առնելով ուսուցիչների լայն աշխարհագրությունը, պարզ է, որ ներկայիս միջոցառումները բավարար չեն կարճ ժամանակահատվածում անհրաժեշտ կրթության որակը ապահովելու համար (մինչև 2022 թվականը երկրում պետք է ավարտվի անցումը համընդհանուր ներառման)։ Շահառուների ներգրավումը Եթե ուսուցիչը տիրապետում է սովորողների հատուկ կարիքներին համապատասխան հոգեբանական և մանկավարժական մոտեցումներին, նա կփոխվի խուսափող, դիմադրող դերակատարից այն անձի, ով փոփոխություններ է նախաձեռնում և իրականացնում ԿԱEN երեխաների համար [4]։ Հետևաբար, մենք կարծում ենք, որ «Ներառական կրթության կազմակերպման առանձնահատկությունները» համապատասխան մանկավարժական մասնագիտական ​​դասընթացներում գրագետ մասնագետներին անհրաժեշտ գրագիտություն և ընդհանուր հմտություններ ընդհանուր կրթություն տրամադրելու ամենաարդյունավետ պատասխանը կրթության ոլորտի ներդրումն ու ուսումնասիրությունն է։ Որպես վերոնշյալ առաջարկի իրականացման հնարավոր միջոց ՝ ես ներկայացնում եմ տեսության և գործնական դասընթացների կազմակերպման մեր հիմնական մոտեցումները «Կենսաբանության դասավանդման նախաձեռնությամբ կրթության կազմակերպման առանձնահատկությունները» թեմայով ՝ չսահմանափակելով յուրաքանչյուր մասնագետի ստեղծագործական շրջանակը խնդրի լուծման համար։ , «Գոլերը ուսուցման NerarakandasentatsinerarvatstsragrumTsragrum ենթակա։ • տեսական նյութի ներկայացվում է ուսանողների (apagausutsichneri) կենսաբանություն, irazekvatsutyunenerarakanutyangaghaparakhosutyan եւ պահանջների, tsanotatsnelhamendhanurbnagitutyankimiayievshrjanaknerumkhndrievartasahmanyan մեզ մուտք գործել կրթական եւ metodakanashkhatanknerin, hayrenakankatarvatshnaravor • տեսական գիտելիքները, ինչպես նաեւ ուսանողներին պահանջվող խորությունը ֆիզիկական կամ հոգեւոր khangarumneriarajatsmanhatukmankavarzhakan երեխաների կրթությանը տարբեր kariknerunetsogh) ցուցադրում է տարիքային առանձնահատկությունների, ինչպես նաև տարբեր անկարգություններ ու հաշմանդամություն ունեցող աշակերտների կրթական հատուկ պահանջների մասին։ • Գործնականորեն ձևավորել և զարգացնել ուսանողներին. • փոխակերպել տարբեր կարիքներ ունեցող երեխաների ուսուցումը, հարստացնել, սինթեզել, մշակել դրանք։ • Քննարկել, վերլուծել, հիմնավոր առաջարկներ անել դասընկերների մոտեցումներից։ • Դասասենյակում հարմարեցված, կարված, երեխաների վրա կենտրոնացված, ստանդարտացված և ստանդարտացված։ հմտություններ Գործնական դասընթացների ընթացքում մշակած մեթոդաբանության համաձայն. • Դասարանում ստեղծվում են տարբեր կարիքներով ամենատարածված կարիքների բնութագրական նկարագրություններ (արդեն վերը նշված) `հատուկ կրթական կարիքների, գիտելիքների և կարողությունների նկարագրությամբ, որոնք դառնում են հետագա ուղեցույց։ բոլոր ուսանողների անհատական ​​աշխատանք։ Առաջարկվում է ներկայացնել ընտանիքի պայմանական վերաբերմունքը իրենց երեխայի կարիքների և կրթության նկատմամբ։ ուսումնասիրվելիք • Լսարանի համաձայնությամբ ընտրվում է երեխայի պայմանական (կամ առարկան դասարանում) մեկ դաս կամ թեմա։ Անհատական ​​կամ համագործակցային աշխատանք (կախված ուսանողների թվից, գործնական պարապմունքների համար հատկացված ժամանակի չափից կամ այլ հանգամանքներից) առաջարկվում է մշակել կենսաբանության ուսուցման կրթական, մանկավարժահոգեբանական մոտեցումներ, որոնք հարմարեցված են մեկ կամ երկու նիշերի `յուրաքանչյուր գործնական դաս քննարկելու համար ( որոշ չափով ծանոթ ուսուցիչներին, որոնք արդեն ծանոթ են գնահատմանը)։ Այս տարբերակի հնարավոր առավելությունն է նույն խնդրի վերաբերյալ բազմակարծության արդյունավետ լուծում գտնելու հնարավորությունը։ Դասերի բացակայության դեպքում, անհատական ​​կերպարների համար հարմարեցումները կարող են ներկայացվել նույն դասի ընթացքում տարբեր խմբերի կամ անհատների կողմից։ • Գործնական պարապմունքների ներկայացման, քննարկման և մեթոդական խմբագրման արդյունքում մանկավարժահոգեբանական վերլուծության ընդհանուր ուղեցույցներ։ • Ստեղծված մոտեցումների միջոցով ուսանողները մշակում են անհատական ​​առաջարկներ դասերի պլանների վերաբերյալ, տարբեր կարիքներ ունեցող երեխաների համար հարմարեցված քայլեր և դասական կազմակերպման նյութեր, առաջադրանքներ լսարանում, խմբագրման արդյունքում պատրաստվում է վերջնական առաջադրանքը ՝ պատրաստվել դասին։ մասին. Planրագրերը քննարկվում են ըստ անհրաժեշտության։ Բաշխիչ պլան • Համագործակցության սկզբունքով դասարանում կազմակերպվում է փորձնական դաս։ Անցկացվում է քննարկում, ներկայացվում են դասական կազմակերպության բարեփոխումների առաջարկներ, որոնց հիման վրա յուրաքանչյուր ուսանող մշակում է իր անհատական ​​վերջնական աշխատանքը։ Այս աշխատանքները լրացնում են հետագա տարիներին թեմայի ուսումնասիրության ռեսուրսները։ Այս դեպքում • Հնարավորության դասեր (օրինակ ՝ դասընթացների ընթացքում պրակտիկայի ուսումնասիրություն, կամ պրակտիկայի դասաժամին նմանատիպ կարիքներ ունեցող երեխաներ) կամ դրանց մոտեցումները փորձարկվում են այն պրակտիկայում անցկացվող դպրոցներում։ Եթե ​​• Հաջող փորձերը ներկայացվում են տարբեր հարթակներում ՝ ուսանողական գիտական, թեմատիկ համաժողովներ, տարբեր նպատակներով կազմակերպված սեմինարներ, բաց դասեր և այլն, որոնք նպաստում են մասնագիտական-մեթոդական մոտեցումների ռեսուրսների հարստացմանը։ Բացի վերը նշվածից, այս ուսումնական տարում մենք իրականացնելու ենք բակալավրի աստիճան `նշված թեմայի շրջանակներում հետազոտական ​​աշխատանքները հարստացնելու համար։ Առաջիկա տարիներին մենք կօգտագործենք առարկայի դասավանդման ծրագրի նյութը `գործնական աջակցություն ցուցաբերելու համար` հիմնվելով այն փորձի վրա, որը մենք արդեն ունեցել ենք այլ շահագրգիռ կողմերի դասընթացների, սեմինարների և դասընթացների ընթացքում։ Հարցում ուսուցիչներին, տարածաշրջանային նմուշը. Որպես աշխատանքի հետագա զարգացման միջոց ՝ մենք նախատեսում ենք. • Համալսարանում պարբերաբար կազմակերպել կլոր սեղաններ, ուսանողների ընթերցումներ կամ ձիերի այլ քննարկումներ ՝ տարբեր ֆակուլտետների ուսանողների և մասնագետների մասնակցությամբ։ • Համագործակցել ներառական շահույթ չհետապնդող կրթության և հանրակրթական դպրոցների մասնագետների, ծնողների հետ և փորձ կատարել նրանց շահառուների կրթության կազմակերպման գործընթացում ստեղծված մոտեցումների հետ, քանի որ նա և, օգտագործելով իրենց փորձը, հարստացնում են մեր գիտելիքներն ու հմտությունները։ • Developարգացնել կամավորական գործողություններ ուսանողների շրջանում, ներառյալ հասարակական կազմակերպությունների շահագրգիռ կողմերը, պրակտիկայի դպրոցները և ուսուցիչ ընտրված այլ ուսանողներ։ • Իրականացնել կիսամյակային, դիպլոմային և հետազոտական ​​աշխատանքներ ՝ հարստացնելով կրթական մոտեցումների ռեսուրսները։ Հուսով ենք, որ առաջարկվող մոտեցումները կիրառելի կլինեն մանկավարժական բուհերում ուսումնասիրված հանրակրթական բոլոր մասնագիտությունների բարեփոխումների կամ «Մանկավարժություն» դասընթացների ծրագրերի բարեփոխման համար։ Պահանջներին համապատասխան, շրջանավարտների համար ուսուցման ժամանակակից մեթոդների առկայությունը կլուծի դպրոցների մեծ թվով բանիմաց մասնագետներով համալրման անհրաժեշտության խնդիրը։

example1578

example1578

Սույն հոդվածի շրջանակներում ներկայացվում են երեխայի իրավունքների միջազգային իրավականպաշտպանության երաշխիքները, քննարկվում են միջազգային իրավական ակտերում երեխայի իրավունքների պաշտպանությանը վերաբերող նորմերը եւ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպային որոշման պրակտիկան՝ երեխայի իրավունքների պաշտպանության գործերով։

Երեխաների իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանությունն ու պաշտպանությունը ներկայումս պետական ​​և իրավական կարևորագույն խնդիրներից է։ Երեխաները միշտ էլ եղել են ցանկացած պետության և հասարակության ամենախոցելի և անպաշտպան խավը։ Դրանք հիմք են հանդիսանում պետության և հասարակության առաջընթացի և զարգացման համար։ Այնուամենայնիվ, ցավալի փաստ է, որ վերջին տարիներին երեխաների իրավունքներն ու օրինական շահերը ավելի հաճախ են ոտնահարվում։ Երեխաների իրավունքների պաշտպանության հարցը ներկայումս համարվում է գիտական ​​լուսաբանման ամենահրատապ թեմաներից մեկը։ Դրա ապացույցը տրամադրում են ՄԱԿ-ը (ՄԱԿ), Աշխատանքի միջազգային կազմակերպությունը (ԱՄԿ), Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը (ԱՀԿ) և երեխաների իրավունքների պաշտպանության միջազգային ոչ կառավարական կազմակերպությունները, համաձայն որոնց `երեխաները և՛ զարգացած, և՛ զարգացող երկրները դեռևս ենթարկվում են դպրոցներին։ հոգեբանական և ֆիզիկական բռնություն, ներգրավվել աշխատանքային հարաբերությունների մեջ և դառնալ թրաֆիքինգի զոհ։ Այս հանգամանքի ուսումնասիրությունը պահանջում է, որ 123 իրավասությունը պետությունների կողմից հստակ մեխանիզմներ մշակի երեխաների համընդհանուր ճանաչված իրավունքներն ապահովելու և պաշտպանելու համար։ Թեման այնքան արդիական է, որ, ինչպես հայտնի է, ամբողջ աշխարհը գնահատում, սահմանում և ամրագրում է երեխաների իրավունքները ՝ որպես միջազգային հարաբերությունների մեջ թույլ, անպաշտպան և խոցելի էակներ, և երեխայի ՝ որպես լիարժեք անդամի նորմալ անհատականության ձևավորում։ հասարակության կախվածությունը պաշտպանվում է ընտանեկան շահերը։ Դրանք խախտվում են նաև երկրում, ինչը նպաստում է նրան, որ ընտանիքի և երեխայի շահերի պաշտպանությունը դարձել է միջազգային կարևորագույն խնդիրներից մեկը։ Պատմականորեն, ինչպես պետության ղեկավարները, այնպես էլ ժողովուրդը միշտ գիտակցել են այն հայտնի փաստը, որ առողջ ընտանիքը պետության հզորության ամենակարևոր երաշխիքն է, և երեխայի իրավունքների և շահերի իրացումը կարող է ապահովվել այդ պայմաններում։ առողջ ընտանիք։ Եվ վերջապես, թեման արդիական է, քանի որ ընտանիքի և երեխայի շահերի դեմ ուղղված հանցագործությունները աշխարհում ամենատարածված հանցագործություններից են։ Ինչպես նշեցինք, երեխայի հատուկ իրավունքների պաշտպանությունը պայմանավորված է երեխայի խոցելի բնույթով, ուստի անհրաժեշտ է տրամադրել լրացուցիչ երաշխիքներ ինչպես միջազգային, այնպես էլ ներքին մակարդակում։ Խնդիրն ավելի է խորանում, երբ երեխաները հայտնվում են իրավախախտի կամ տուժողի կարգավիճակում դատական ​​գործընթացներում [1, p. 2]։ Ուսումնասիրության նպատակն է ապացուցել երեխաների իրավունքների խնդրի արդիականությունը և ուսումնասիրել երեխաների իրավունքների պաշտպանության միջազգային մեխանիզմները։ Փաստորեն, քննարկվող հարցը վերաբերում է բոլոր պետություններին, անկախ դրանց ձևից, երեխաների իրավունքների պաշտպանության խնդրի լուծումը պետք է հետաքրքրություն ներկայացնի համաշխարհային հանրությանը։ Եվ դա պայմանավորված է օբյեկտիվ պատճառով, որ երեխաները հնարավորություն չունեն ինքնուրույն պաշտպանել իրենց իրավունքները, և, ի տարբերություն մեծահասակների, նրանց անհրաժեշտ է լրացուցիչ պաշտպանություն։ Այս հարցի վերաբերյալ Վ.Ս. Օվչինսկին արդարացիորեն ասում է. «... առանձին պետությունների ձեռնարկած միջոցները չեն կարող բավարար լինել։ Անհրաժեշտ է երեխաների շահերի պաշտպանության բոլոր շահագրգիռ կողմերի համատեղ մոտեցում ունենալ »[2, էջ 733]։ Վերոնշյալ փաստերը նպաստեցին երեխաների իրավունքների միջազգային պաշտպանության ինստիտուտի ստեղծմանը։ Երեխաների իրավունքների միջազգային պաշտպանության հարցը լրջորեն քննարկվում էր 20-րդ դարի սկզբին `ՄԱԿ-ի կազմավորումից շատ առաջ։ Ինստիտուտ ստեղծելու անհրաժեշտությունը քննարկվել է Երեխաների պաշտպանության միջազգային կոնգրեսում, որը տեղի է ունեցել 1913 թվականի հուլիսի 23-26-ը Բրյուսելում, որի ընթացքում երեխան ճանաչվել է որպես հատուկ խնամքի և խնամքի կարիք ունեցող արարած։ 40 պետությունների ներկայացուցիչներ մասնակցում էին Կոնգրեսի աշխատանքներին [3, էջ. 117]։ Պրոֆեսոր Bad. Բադալյանցի խոսքերով, Երեխայի իրավունքների միջազգային պաշտպանության ինստիտուտը երեխաների իրավունքներն ու ազատությունները սահմանող միջազգային իրավական սկզբունքների և նորմերի շարք է, որոնք սահմանում են պետության կողմից դրանց ապահովման և իրականացման պարտավորությունները [4, էջ 250]։ Երեխայի իրավունքների պաշտպանությունն իրականացվում է ինչպես մարդու իրավունքներին նվիրված միջազգային իրավական փաստաթղթերի, այնպես էլ երեխայի իրավունքների պաշտպանությանը նվիրված հատուկ փաստաթղթերի միջոցով։ Դրանք են ՝ Համ Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրը (1948) Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների միջազգային դաշնագիրը (1966) Տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների միջազգային միջազգային դաշնագիր (1966) Եվրոպա Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության եվրոպական կոնվենցիա ( 1950) [5] 125 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆ 1989 թ. Այն ընդունվել է ՄԱԿ-ի կողմից 1990 թ. Նոյեմբերի 20-ին, իսկ 1990 թ. Սեպտեմբերի 2-ին ուժի մեջ է մտել երեխայի իրավունքների պաշտպանության հատուկ միջազգային փաստաթուղթ `առաջին միջազգային հրամայական ակտը։ նվիրված է երեխայի իրավունքների պաշտպանությանը, Երեխայի իրավունքների մասին կոնվենցիային։ Կոնվենցիա »[6]։ Կոնվենցիայի նախաբանում մասնավորապես նշվում է, որ երեխան հատուկ պաշտպանության և խնամքի կարիք ունի, այդ թվում `համապատասխան իրավական պաշտպանության` ինչպես ծնվելուց, այնպես էլ հետո։ Միևնույն ժամանակ, հռչակագրում նշվում է նախկինում ընդունված փաստաթղթերի, մասնավորապես ՝ 1924 թ. Geneնևի Երեխայի իրավունքների մասին կոնվենցիայի, Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի ներդրումը երեխաների բարօրության ապահովման խնդրի լուծման համար։ Այն դրույթները, որոնք միայն նշված էին նախորդ իրավական ակտերում, էապես մշակված են 1959 թվականի հռչակագրում 1։ Նման դրույթը օրինակ է, որ երեխան օրենքով և այլ միջոցներով պետք է ապահովի հատուկ պաշտպանություն և բարենպաստ պայմաններ, որոնք կապահովեն երեխայի ֆիզիկական, մտավոր, բարոյական զարգացումը ազատ սոցիալական հարաբերությունների պայմաններում։ Կոնվենցիան ունի երեք ընտրովի արձանագրություն. Երեխայի իրավունքների ՄԱԿ-ի կոնվենցիայի կամընտիր արձանագրություն. Երեխաների թրաֆիքինգ, մանկական մարմնավաճառություն և մանկական պոռնոգրաֆիա, Oինված հակամարտություններում երեխաների ներգրավման կամընտիր արձանագրություն և Հաղորդակցության կամընտիր արձանագրություն։ Վերջիններս համարվում են հիմնական նորմատիվ իրավական ակտեր, որոնք կարգավորում են երեխաների իրավունքների հիմնախնդիրները և ձևավորում են երեխաների պաշտպանության համար բազմաֆունկցիոնալ իրավական դաշտ, որը կիրառելի է ցանկացած դեպքում և յուրաքանչյուր երեխայի դեպքում։ 1989 թ.-ին շեշտելով և արդիականացնելով երեխաների իրավունքների պաշտպանությունը ՝ 1924 թ.-ի Երեխայի իրավունքների մասին կոնվենցիան իրավական տեխնոլոգիայի կանոնների տեսանկյունից «իդեալական» միջազգային իրավական գործիք չէ, քանի որ այն չի ամրագրել «երեխա» տերմինը։ 126 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Ենթադրվեցին միջազգային պայմանագրեր։ Միևնույն ժամանակ, 1989 թ.-ի նոյեմբերի 20-ին, Երեխայի իրավունքների հռչակագրի ընդունման 30-ամյակի կապակցությամբ, ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեան միաձայն ընդունեց Երեխայի իրավունքների մասին կոնվենցիան։ 1996-ին Ֆրանսիայի նախաձեռնությամբ նոյեմբերի 20-ը հայտարարվեց Երեխաների համաշխարհային օր։ Կոնվենցիան միավորեց «երեխա» հասկացությունը, քանի որ յուրաքանչյուր անձ, որը հասնում է 18 տարեկան։ Այսպիսով, կոնվենցիան առաջին անգամ սահմանում է երեխայի վերին տարիքային սահմանը ՝ 18 տարեկան։ Բայց ավելին։ Այն չի պարունակում 18 տարեկան հասակում իրենց ազատությունից զրկված անչափահասների պաշտպանության մասին ՄԱԿ-ի ուշ ստանդարտի որևէ բացատրություն [7 էջ 88]։ Ըստ Ե.Գ.Ազարովայի, երեխաների իրավունքների միջազգային պաշտպանությունը հիմնականում կարգավորվում է մարդու իրավունքների համընդհանուր սկզբունքներով և հատուկ իրավական սկզբունքներով։ Այս սկզբունքները, ինչպես հեղինակը ճիշտ է համարում, համարվում են որպես իրավական հիմք, որի վրա հիմնված է երեխաների իրավունքների պաշտպանության որոշակի ընթացակարգ, և յուրաքանչյուր երկրի համար հատկապես կարևոր է ապահովել Կոնվենցիայում ամրագրված նույն սկզբունքների կիրառումը ներքին իրավունք [8 էջ 65]։ Անհրաժեշտ եմ համարում նաև վկայակոչել անչափահասների արդարադատության վարչարարության ՄԱԿ-ի ստանդարտ նվազագույն կանոնները, որոնք ընդունվել են ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի բանաձևի տեսքով։ Պեկինի կանոնների նպատակն է պաշտպանել բոլոր անչափահաս իրավախախտներին, ովքեր այս կամ այն ​​պատճառով հայտնվել են արդարադատության համակարգում։ Ուսումնասիրելով երեխաների իրավունքների պաշտպանության միջազգային մեխանիզմները `անհրաժեշտ ենք համարում անդրադառնալ երեխաների իրավունքների պաշտպանության հարցում Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի պրակտիկային։ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը պաշտպանում է Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների մասին կոնվենցիայում ամրագրված իրավունքները։ Ինչ վերաբերում է ընտանեկան իրավունքների պաշտպանությանը, ապա կարող ենք ասել, որ մասնավորապես երեխաները չեն կարող ինքնուրույն պաշտպանել իրենց իրավունքները, և երեխայի օրինական ներկայացուցիչները երբեմն խախտում են նրա իրավունքները, հետևաբար, Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի պրակտիկայում Հատկապես արդիական է դառնում երեխաների իրավունքների պաշտպանության հարցը։ ՄԻԵԴ-ի մի շարք նախադեպային որոշումների շարքում մենք կառանձնացնենք երեխաների և նրանց ծնողներին ապաստան տրամադրելու նախադեպային որոշումը «Մուս-Հաջիևան և մյուսներն ընդդեմ Բելգիայի» գործով։ Դիմումատուն ՝ չեչեն կին, չորս երեխաների հետ փախել է Գրոզնիից և ժամանել Բելգիա ՝ ապաստան խնդրելով։ Սակայն Լեհաստանը Եվրամիությանն անդամակցող երկիր լինելու պատճառով նրանց հրամայվեց լքել Բելգիան։ Ընտանիքին բերման են ենթարկել Բելգիայում ՝ մինչ հրամանի կատարումը։ Եվրոպական դատարանը հատկապես շեշտեց այն փաստը, որ այս ամսվա ընթացքում երեխաները մոր հետ միասին էին։ Ավելի վաղ կայացված վճիռներում Եվրոպական արդարադատության դատարանը որոշում էր կայացրել, որ պետք է հաշվի առնել երեխաների հատուկ խոցելիությունը, ապա նաև օտարերկրյա պետությունում օտարերկրացի լինելու անօրինականությունը (Mubilanzula Mayeca և Kanik Mitunga ընդդեմ Բելգիայի)։ Հետևաբար, հաշվի առնելով, որ երեխաները մեկ ամիս գտնվել են երեխաների համար ոչ հարմարեցված փակ տարածքում, ինչպես նաև այն փաստը, որ բժիշկները երեխաների մոտ հայտնաբերել են հոգեբանական տրավմայի ախտանիշներ ՝ հաշվի առնելով նրանց տարիքը, կալանքի տևողությունը ճանաչվել է Դատարանի կողմից `որպես Կոնվենցիայի 3-րդ հոդված։ հոդվածի խախտում և տուժող կողմին հատուցել է 17 հազար եվրո [9]։ Այսպիսով, ակնհայտ է դառնում, որ երեխաները միշտ ունեն պետության և հասարակության համապարփակ խնամքի և աջակցության կարիքը։ Մշակված միջազգային իրավական մեխանիզմների և ՄԻԵԴ դատական ​​պրակտիկայի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ թեման արդիական է և միշտ պետք է լինի միջազգային հանրության 128 ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ուշադրության կենտրոնում `ապահովելու ոչ միայն թեմային վերաբերող տեսական վերլուծությունը, այլև գործնական և իրավական կիրառումը։ Առարկայի կարևորությունն ընդգծվում է 20-րդ դարի հայտնի մտածող Մարիա Մոնտեսորիի խոսքերով. «Երեխան մեծահասակի վերարտադրությունն է, որն այն ղեկավարում է այնպես, կարծես երեխան իր սեփականության մի մասը լինի։ Ստրուկը երբեք չի եղել իր տիրոջը որպես երեխա ՝ իր ծնողների համար։