Datasets:

Yeva

/

armSum

like 0

example1816

example1816

Աշխատանքը նվիրված է ներկայումս սրընթաց զարգացում ապրող հարաբերություններից մեկի՝ էլեկտրոնային առևտրի զարգացման խոչընդոտներին։ Աշխատանքում ուսումնասիրվել են Հայաստանի Հանրապետությունում միջազգային էլեկտրոնային առևտրի զարգացման խոչընդոտները՝ կապված մաքսային մարմինների կողմից համապատասխան ժամկետներում մաքսային ձևակերպումների իրականացման, էլեկտրոնային եղանակով գնված ապրանքների հետ ուղարկվող նվերների մաքսազերծման առանձնահատկությունների և էլեկտրոնային եղանակով գնված ապրանքների մաքսային գնահատման հետ։ Ուսումնասիրելով հիմնախնդիրը՝ աշխատանքում անցկացվել են համեմատականներ արտասահմանյան իրավական համակարգերի հետ, և տրվել են համապատասխան խոչընդոտների իրավական լուծումները։

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ԷԼԵԿՏՐՈՆԱՅԻՆ ԱՌԵՎՏՐԻ ԱՐԳԱՄԱՆ Խոչընդոտները և ՆՐԱՆIR ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԼՈՒUTՈՒՄՆԵՐԸ Էլեկտրոնային առևտուրը (այսուհետ ՝ էլեկտրոնային առևտուր) արագորեն զարգանում է ամբողջ աշխարհում։ Աշխարհի տարբեր մասերում ամեն օր ավելանում է։ Առևտրի օգտագործողների քանակը։ Հայաստանի Հանրապետությունում վերջին 2 տարվա ընթացքում գրանցվել է նույն միտումը, ստեղծվել են բազմաթիվ նոր կայքեր, որոնք թույլ են տալիս իրականացնել էլեկտրոնային առեւտուր։ Չնայած այն փաստին, որ էլ. Առևտուրը մի փոքր զարգացել է, նաև միջազգային բնույթի։ Առևտրը գերակշռում է և կշարունակի գերակշռել, քանի որ Հայաստանն ավելի շատ ներմուծող է, քան արտահանող։ ՀՀ միջազգային էլ. Փոստ Առևտրի զարգացմանը խոչընդոտում են բազմաթիվ խոչընդոտներ, որոնք կապված են ինչպես միջազգային փոստային, այնպես էլ մաքսային գործունեության հետ, որոնց մենք կանդրադառնանք այս հոդվածում և կփորձենք տալ մեր մոտեցումները դրանց իրավական լուծումներին։ Ապրանքների փոխադրումը կարևոր դեր ունի էլեկտրոնային առևտրում։ ՀՀ կառավարության օգոստոսի 20-ի N 947-Ն որոշման համաձայն `ՀՀ Կառավարությունը որոշում է կայացրել ստեղծել միջազգային մաքսային փոստով առաքմամբ բեռնափոխադրվող ապրանքների հատուկ մասնագիտացված մաքսատուն` ՀՀ կառավարությանն առընթեր պետական ​​եկամուտների կոմիտե։ Հայաստան Հայաստանի Հանրապետության ամբողջ տարածքը միջազգային փոստային սուրհանդակային առաքումներով Հայաստանի Հանրապետության կառավարությանն առընթեր պետական ​​եկամուտների կոմիտե տեղափոխվող ապրանքների մասնագիտացված մաքսային գործունեության տարածք է։ » Հայաստանի Հանրապետության կառավարությանն առընթեր պետական ​​եկամուտների կոմիտեի սուրհանդակային առաքումներով փոխադրվող ապրանքների մասնագիտացված մաքսատան գործունեությունը կարգավորվում է Հայաստանի Հանրապետության մաքսային օրենսգրքով։ Հունվարի 8-ին, 1-ին ընդունված N 4 որոշմամբ։ ՀՀ մաքսային օրենսգրքի 105-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն `« Հայաստանի Հանրապետության մաքսային սահմանով միջազգային փոստային կամ սուրհանդակային ծառայություններով ֆիզիկական անձանց կողմից տեղափոխվող ապրանքների մաքսատուրքը հաշվարկվում է հետևյալ դրույքաչափերով. Ա) 0%, եթե տեղափոխված ապրանքների ընդհանուր քաշը չի գերազանցում 20 կգ-ը. Գնման գինը չի գերազանցում 150 հազ. բ) 2.5%, եթե ներմուծված ապրանքների ընդհանուր քաշը չի գերազանցում 20 կգ-ը, իսկ գնման գինը `ավելի քան 150 հազ. Դրամ, բայց չի գերազանցում 300 հազ. այդ գումարները. « 1 Տե՛ս Հայաստանի Հանրապետության կառավարության որոշումը `Հայաստանի Հանրապետության մաքսային սահմանով ֆիզիկական անձանց կողմից միջազգային փոստով կամ սուրհանդակային փոստով տեղափոխվող ապրանքների տեղափոխման կարգը հաստատելու մասին, 08.01.2001 թ., N 4։ ՀՀ կառավարության կողմից 2001 թ. Հունվարի 8-ին ընդունված N 4 որոշման 13-րդ կետը սահմանում է. «... եթե ստուգման արդյունքում պարզվի, որ խմբաքանակում բեռներ կան` սահմանված բնական արժեքի մեծությունները Հայաստանի Հանրապետության մաքսային օրենսգրքի 105-րդ հոդվածի 2-րդ մասով կամ ոչ սակագնային կարգավորման ենթակա բեռը չի թողարկվում։ Բեռի ապրանքների վրա մաքսատուրքերի հայտարարագրման կտրոն տրվում է `համաձայն N 2-ի, որը նշում է վճարման ենթակա մաքսատուրքերի չափը, եթե բեռին ուղեկցող փաստաթղթերը պարունակում են Հայաստանի Հանրապետության մաքսային սահմանով փոխադրվող ապրանքների մաքսային արժեքը. փաստաթղթերը։ Ուսումնասիրելով վերոնշյալ իրավական ակտերը `տեսնում ենք, որ դրանցից ոչ մեկը կամ ՀՀ օրենսդրության որևէ ակտ չի պարունակում նորմ, որը սահմանում է նվազագույն ժամկետներ, որի ընթացքում մաքսային մարմինը պարտավոր է կատարել 5/13-րդ կամ 13-րդ կետերով սահմանված պարտավորությունները։ վերոհիշյալ որոշումը։ Բազմաթիվ ուսումնասիրությունների արդյունքում մենք տեսնում ենք, որ օրենքով կամ Կառավարության որոշմամբ սահմանված չլինելը բերում է որոշակի կամայականությունների։ Էլ. Փոստ Գնումների գրեթե բոլոր կայքերը ունեն առաքման վերջնաժամկետ, որի ընթացքում էլ. Առևտրի կայքում որպես վաճառող գրանցված անձը (այսուհետ `վաճառող) պարտավոր է տրանսպորտային ընկերության միջոցով ապրանքը մատակարարել գնորդին։ Որոշ կայքեր սահմանում են 60-օրյա վերջնաժամկետ 1, ինչը երաշխավորում է, որ այդ ժամանակահատվածում վաճառողները ապրանքը կմատակարարեն գնորդին։ Գործնականում մենք հաճախ ենք հանդիպում այդ ժամկետների խախտումների, որոնց մեծ մասը կապված չէ վաճառողի կամ առաքման ընկերության անազնվության հետ։ Այնուամենայնիվ, քանի որ էլեկտրոնային առևտրի կայքերը իրենց կանոններում սահմանում են փոխհատուցման մեխանիզմներ, որոնք գործում են ոչ միայն այն դեպքում, երբ վաճառողն էլ. առաջարկ է հրապարակում տեղեկատվությամբ, որը չի համապատասխանում վաճառականի կայքում վաճառվող ապրանքը, բայց նաև այն դեպքում, երբ վաճառողը ստանում է իր կողմից գնված ապրանքը կայքում սահմանված ժամկետում։ Այսպիսով, հարց է առաջանում, թե ինչ է տեղի ունենում, երբ գնորդը էլ. ապրանք չի ստանում վաճառականի կայքում սահմանված ժամկետում, բայց այն չունի ինչպես վաճառողի, այնպես էլ փոխադրողի անազնվությունը։ Գործնականում տեղի է ունենում հետեւյալը. գնորդը կատարյալ է։ Վաճառողի կայքում բացում է վեճ (գործ) կամ դիմում է հաճախորդների աջակցության կենտրոն, կամ այլ կերպ (կախված կայքի կանոններից) պահանջում է վերադարձնել ՝ նշելով երաշխավորված ժամկետի երաշխավորված ժամկետի խախտման փաստը։ Այդ դեպքում նույնպես։ Առևտրի կայքը, ընդունելով այն փաստը, որ գնորդը փաստացի չի ստացել ապրանքը կայքում սահմանված ժամկետում, գումարը վերադարձնում է գնորդին։ Այնուամենայնիվ, որոշ ժամանակ անց, երբ կայքէջում նշված ժամկետը լրացավ, և գնորդը ստացավ իր փոխհատուցումը, նա ստանում է իր ապրանքը։ Այս դեպքում առաջանում են հետևյալ խնդիրները. Կա՛մ գնորդը ստիպված է վերադարձնել իրեն վերադարձված գումարը, կա՛մ նա պետք է ապրանքը հետ ուղարկի վաճառողին։ Այս դեպքում կորուստ կա ոչ թե գնորդի, այլ վաճառողի համար։ Բայց շատ դեպքերում բարեխղճորեն գնորդները 1 Տե՛ս, օրինակ, http։ //www.aliexpress.com/buyerprotection/seller_guaranteed.html#1. Նրանք չեն աշխատում, չեն վերադարձնում ապրանքները կամ գումարը։ Այդ դեպքում վաճառողն իրականում տուժում է։ Վերոհիշյալ խնդիրներն առաջանում են, քանի որ շատ դեպքերում մաքսային մարմինը ողջամիտ ժամկետում չի կատարում Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2001 թ. Հունվարի 8-ին ընդունված N 4 որոշման 5-րդ և / կամ 13-րդ կետերով նախատեսված պարտավորությունները։ Այսպիսով, վերոհիշյալ խնդիրը ե. խոչընդոտ է Հայաստանում առևտրի զարգացմանը, քանի որ այն բարդացնում է էլ. Առևտուրը, որը հանգեցնում է կողմերի կորուստներին, «կարող է» առիթ հանդիսանալ ՀՀ քաղաքացիների ՝ ապրանքների վաճառողների քանակը կրճատելու համար։ Մենք առաջարկում ենք այս խոչընդոտի իրավական լուծում։ Ընդունված է ՀՀ Կառավարության կողմից 2001 թ. Հունվարի 8-ին ընդունված N 4 որոշման մեջ լրացումներ կատարելու մասին »Կառավարության որոշում։ Այս որոշումը պետք է նախատեսի նորմ, որը սահմանում է հետևյալը. Էլ. Փոստ Առևտրի զարգացման վրա ազդող մեկ այլ խոչընդոտ ՀՀ մաքսային մարմինների կողմից մաքսային գնահատումն է։ Համաձայն Կառավարության 2001 թ. Հունվարի 8-ի N 4 որոշման 13-րդ կետի։ «Եթե ստուգման արդյունքում պարզվի, որ այդ իրը պարունակում է արժեքից ավել արժեք ունեցող ապրանքներ կամ ենթակա են ոչ սակագնային կարգավորման Հայաստանի Հանրապետության մաքսային օրենսգրքի 105-րդ հոդվածի 2-րդ մասը, իրը չի թողարկվում։ Մաքսային մարմինը փոխադրողին է տալիս ապրանքի մեջ եղած ապրանքը։ Մաքսատուրքերի վճարման անդորրագիր `համաձայն N 2-ի, որը նշում է գումարը։ վճարման ենթակա մաքսատուրքերը, եթե ուղեկցող փաստաթղթերը պարունակում են Հայաստանի Հանրապետության մաքսային սահմանով տեղափոխված ապրանքների մաքսային արժեքը հաշվարկելու համար Հայաստանի Հանրապետության մաքսային օրենսգրքով պահանջվող բոլոր փաստաթղթերը։ Եվ համաձայն ՀՀ մաքսային օրենսգրքի 87-րդ հոդվածի 1-ին մասի։ «Գործարքի գնի մեթոդով մաքսային սահմանով փոխադրվող ապրանքների մաքսային արժեքը հաշվարկելու համար հայտարարատուն մաքսային հայտարարագրի հետ միասին պետք է ներկայացնի ՝ 1) արտահանող երկրում ապրանքների գնման փաստաթուղթը, որը պետք է պարունակի ամիսը. ամսաթիվը, սերիական համարը, վաճառողը (բեռն ուղարկող), գնորդը (ստացողը), ապրանքի մանրամասն նկարագրությունը (անվանումը, եթե առկա է, ապրանքային նշանը կամ առևտրային անվանումը), տեղեկատվությունը վայրերի / քանակի, չափման միավորի, միավորի արժեքի, քաշի, ընդհանուր արժեքի, ինչպես նաև վճարման կամ հետագա վճարման պարտավորության ապացույց (երաշխիքային նամակ կամ վաճառող-վաճառող-գնորդ համաձայնեցված այլ փաստաթուղթ)։ ՀՀ մաքսային օրենսգրքի 94-րդ հոդվածի համաձայն `օրենսգրքի 87-93-րդ հոդվածներում նշված մաքսային արժեքը որոշելու կանոնները կիրառվում են ըստ հերթականության։ Մաքսային օրենսգրքի մեկ այլ նորմ `88-րդ հոդվածը, սահմանում է.« 1. Սույն օրենսգրքի 87-րդ հոդվածին համապատասխան մաքսային արժեքը որոշելիս `սույն օրենսգրքի 83-րդ հոդվածով սահմանված ծախսերի 87-րդ հոդվածով նախատեսված տեղեկատվության բացակայության պատճառով մաքսային արժեքը որոշելու անհնարինության դեպքում, մաքսային արժեքը սահմանվում է. որոշվում են մաքսային մարմինների կողմից սույն օրենսգրքի 94-րդ հոդվածով սահմանված կարգով։ 2. Սույն հոդվածի 1-ին կետի համաձայն մաքսային արժեքը որոշելու նպատակով մաքսային մարմինները օգտագործում են ինչպես իրենց տրամադրության տակ գտնվող Հայաստանի Հանրապետության օտարերկրյա պետական ​​մարմիններից ստացված, այնպես էլ հայտարարատուի կողմից այլ աղբյուրներից ստացված տեղեկատվությունը։ օրենքով արգելված։ Սույն կետով նախատեսված նպատակով Հայաստանի Հանրապետության պետական ​​մարմինների կողմից Հայաստանի Հանրապետության մաքսային մարմիններին տեղեկատվության տրամադրման կարգը սահմանում է Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը։ » Իսկ Մաքսային օրենսգրքի 89-րդ հոդվածը սահմանում է, որ «մաքսային սահմանով Հայաստանի Հանրապետություն տեղափոխված ապրանքների մաքսային արժեքը որոշվում է նույն ապրանքների կամ ներմուծման երկիր արտահանման համար վաճառվող նույն ապրանքների վաճառված նույն ապրանքների գործարքի գնի հիման վրա։ գրեթե նույն ժամանակահատվածում, առևտրային մակարդակներում »(կամ ապրանքների քանակների տարբերության պատճառով ճշգրտումներ)։ Նման ճշգրտումները հիմնված են սույն օրենսգրքի 95-րդ հոդվածի 3-րդ կետով նախատեսված տեղեկատվության վրա `անկախ այն բանից, թե գործարքի գինը բարձրացվել է կամ իջել ճշգրտման արդյունքում։ » Վերոնշյալ նորմերից մենք տեսնում ենք, որ այն դեպքում, երբ։ Գնված ապրանքները ենթակա են մաքսային ստուգման, ստուգումից պարզվում է, որ ապրանքները ենթակա են մաքսազերծման, և կամ գնորդը մաքսային մարմնին է ներկայացնում Մաքսային օրենսգրքի 87-րդ հոդվածում նշված փաստաթղթերը, կամ այդ իրը պարունակում է սահմանված տեղեկատվություն։ օրենք, ապրանքների մաքսային գնահատումն իրականացվում է գործարքի գնի մեթոդով։ Գործարքի գնի մեթոդը ապրանքի մաքսային գնահատման հիմնական մեթոդն է 1, մինչդեռ մաքսային գնահատման մյուս մեթոդներն այլընտրանքային են 2։ Ապրանքների մաքսային գնահատման եղանակները սահմանված են Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության կողմից ընդունված 1994 թ. Մաքսային շրջանակում։ Համաձայնագիր ընդհանուր պայմանագրի VII հոդվածի կիրառման մասին։ Ինչպես 1994 թ. Մաքսային օրենքում, Ընդհանուր պայմանագրի VII հոդվածը, ինչպես նաև ՀՀ մաքսային օրենսգիրքը սահմանում է, որ եթե ներմուծվող ապրանքների մաքսային արժեքը հնարավոր չէ որոշել գործարքի գնի մեթոդով, մաքսային արժեքը որոշվում է գործարքի գնի նույնական եղանակով։ իրեր. Նույնական ապրանքների գործարքի գինը նույն ապրանքների գործարքի արժեքն է, որոնք վաճառվում են նույն ներմուծման երկիր և արտահանվում են գնահատվող ապրանքների կամ մոտավորապես միաժամանակ 3։ Մենք առաջարկում ենք ընդունել «Մաքսային օրենսգրքում փոփոխություններ կատարելու մասին» ՀՀ օրենքը, որում պետք է նշված լինի. «Կարդացեք 89-րդ հոդվածի առաջին մասը հետևյալ բովանդակությամբ. Հայաստանի Հանրապետության մաքսային սահմանով տեղափոխված ապրանքների մաքսային արժեք որոշվում է որոշելու համար մաքսային արժեքը, որն օգտագործվում է նույն ապրանքների համար, ինչ գնահատված ապրանքները։ 1 Տե՛ս «Սակագների և առևտրի մասին ընդհանուր պայմանագրի VII հոդվածի կատարման մասին համաձայնագիր», 1994 թ. 2 Տե՛ս Rosenow Sh., O'Shea B., A ձեռնարկ ԱՀԿ մաքսային գնահատման համաձայնագրի վերաբերյալ, Քեմբրիջի համալսարան, 2010, էջ 24 3 Տե՛ս «Սակագների և առևտրի մասին ընդհանուր համաձայնագրի 7-րդ հոդվածի իրականացման մասին համաձայնագիր», հոդ. 2 Նույն առևտրի նույն մակարդակում էապես նույն քանակի գործարքի արժեքը։ Նման վաճառքի բացակայության դեպքում այլ ապրանքների այլընտրանքային մակարդակով (կամ) այլ առևտրով վաճառված նույն ապրանքի գործարքի արժեքը ճշգրտվում է `հաշվի առնելով առևտրի մակարդակների (կամ քանակների) տարբերությունները, եթե այդ ճշգրտումները հնարավոր է կատարել ապացուցված փաստերի հիմքը ճշգրտորեն հաստատող ճշգրտումը։ Իմաստությունն ու ճշգրտությունը, արդյոք ճշգրտումը հանգեցնում է արժեքի ավելացման կամ նվազման։ » Էլ. Փոստ Առևտրի զարգացման հաջորդ խոչընդոտը կապված է էլ. գնված ապրանքի հետ տրված նվերների մաքսազերծմամբ։ Լինում են դեպքեր, երբ. Վաճառքը վաճառողը առաքված ապրանքի հետ նվեր է ուղարկում գնորդին։ Այդ դեպքում հարց է առաջանում. Պե՞տք է արդյոք շնորհալի ապրանքները մաքսազերծվել, և եթե այո, ապա ինչպե՞ս։ Ուսումնասիրելով Հայաստանի Հանրապետության մաքսային օրենսդրությունը ՝ մենք պարզում ենք, որ նվերների մաքսազերծման հետ կապված իրավական կարգավորում գոյություն չունի, ինչը նշանակում է, որ նվերները, ինչպես և այլ ապրանքներ, պետք է մաքսազերծված լինեն ՝ համաձայն Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրության։ Հայաստան ՝ մաքսազերծման ընդհանուր ընթացակարգով։ Ուսումնասիրելով արտասահմանյան փորձը ՝ մենք տեսնում ենք, որ տարբեր երկրներում նվերների համար տրամադրվում են մաքսազերծման հատուկ ընթացակարգեր։ Ընդհանրապես, սահմանվում է որոշակի սահման, որի արժեքը գերազանցում է մաքսազերծման ենթակա ապրանքների արժեքը ՝ սահմանված գնի և արժեքի տարբերության համար։ Կանադայում մաքսային օրենսդրությունը սահմանում է, որ մինչև $ 60 դոլար արժողությամբ նվերների ապրանքները ենթակա չեն մաքսազերծման 1։ Եթե ​​Կանադայի սահմանային ծառայության գործակալության (CFSP) կողմից արտադրանքի գնահատման արդյունքում նվերի արժեքը գերազանցում է 60 ԱՄՆ դոլարը, պարտք եղած գումարը ենթակա է կանոնադրական հարկերի։ մաքսատուրքեր։ Հարկ է նշել, որ Կանադայի օրենսդրությունը սահմանում է այն ապրանքների ցանկը, որոնք կարող են ենթակա չլինել նվերներ տալու հատուկ մաքսազերծման եղանակին 2։ Այս ապրանքները ծխախոտ են, ալկոհոլային խմիչքներ, գովազդային նյութեր և ապրանքներ, որոնք սպառողին է ուղարկում բիզնեսի ձեռնարկատիրական գործունեություն 3։ Նվերների ԱՄՆ մաքսազերծումը նախատեսում է, որ եթե անձը փոստային կամ սուրհանդակային ծառայությունների միջոցով ստանում է նվեր, որը չի գերազանցում $ 100-ը, ապրանքը ենթակա չէ մաքսազերծման։ Այս արտոնությունից կարելի է օգտվել միայն օրը մեկ անգամ։ Եթե ​​անձը փոստային կամ սուրհանդակային ծառայությունների միջոցով օրական նվեր է ստանում կամ նվերներ գերազանցում է $ 100, ապրանքը ենթակա է մաքսազերծման ՝ սահմանված գինը գերազանցող 4։ Սահմանված է այն ապրանքների ցանկը, որոնք մարդիկ չեն օգտագործում փոստով նվեր ստանալիս։ Սրանք ոչ ալկոհոլային խմիչքներ են, ալկոհոլ, սիգար, ծխախոտ պարունակող օծանելիք 5։ 1 Տե՛ս http։ 2 Տե՛ս http։ 3 Տե՛ս նույն տեղում։ 4 Տե՛ս https։ //help.cbp.gov/app/answers/detail/a_id/130/kw/gift%20item%20customs%20exemption%20limit. 5 Տե՛ս 19 CFR 10.153 (ե)։ Այն երկրներում, որտեղ նվերների համար գործում են հատուկ մաքսազերծման պայմաններ, նվերի իրը պետք է նշվի որպես նվեր, բայց պետք է նշել, որ գրեթե բոլորը։ Գնումների կայքերը պարունակում են ոչ նվերային ապրանքներ նվեր ուղարկելու հնարավորություն։ Այս կայքերը նշում են «սա նվեր է», Jarden ապրանքն ուղարկելիս ապրանքի վրա նշված իրը նշվում է որպես նվեր։ Այս հանգամանքը շատ դեպքերում թույլ է տալիս գնորդներին խուսափել մաքսատուրքեր վճարելուց, բայց ինչպես տեսանք, Կանադայի օրենսդիր մարմինը ցանկանում էր կանխել հարկերից խուսափելու դեպքերը `սահմանելով, որ բիզնես ընկերությունների ուղարկած ապրանքները, որոնք պարունակում են նվերների տեղեկատվություն, ենթակա են ընդհանուր պայմանների և մաքսազերծման կանոններ Բայց պետք է նշել, որ այս կարգավորումը իդեալական է երկու տեսանկյունից։ 1. Լինում են դեպքեր, երբ. Այս եղանակով անձը գնում է ընկերությունից, բայց ապրանքը փոստով ուղարկվում է ցանկացած ֆիզիկական անձի, որի դեպքում առկա է մաքսատուրքերի փաստացի խուսափում։ 2. Մյուս տեսանկյունից շատ են դեպքերը, երբ վաճառողը ապրանք գնելիս ապրանքին կից նվեր է ուղարկում։ Այս դեպքում նվերը նշվում է որպես նվեր լինելու մասին տեղեկատվություն, բայց այդ նվերը պետք է ենթակա լինի մաքսային ստուգման ընդհանուր պայմաններով և կանոններով, ինչը, կարծում ենք, այնքան էլ ճիշտ չէ։ Այսպիսով, ուսումնասիրելով ՀՀ օրենսդրությունը և արտասահմանյան փորձը, մենք տեսնում ենք, որ ՀՀ մաքսային օրենսդրության մեջ կա մի բացթողում միջազգային փոստային առաքումներով նվերների մաքսազերծման իրավական կարգավորման մեջ `սուրհանդակային ծառայությունների միջոցով, որի ավարտման համար մենք առաջարկում ենք ընդունել« ՀՀ օրենքը »։ Մաքսային օրենսգրքում փոփոխություններ, որոնք կսահմանվեն հետևյալ կերպ. «Անհատները, առանց Հայաստանի Հանրապետության կառավարության սահմանած կարգի, առանց մաքսատուրքի կարող են փոխանցել սույն օրենքով սահմանված նվերներ, որոնք տեղափոխվում են միջազգային փոստով կամ սուրհանդակային ծառայություններ, որոնց ընդհանուր մաքսային արժեքը չի գերազանցում 40 հազար ՀՀ դրամը։ փողը »։ Մաքսային օրենսգիրքը պետք է սահմանի, որ նվերը այն ապրանքն է, որը պարունակում է նվեր լինելու մասին գրություն, որը գործարար գործունեությամբ չզբաղված անձի կողմից ուղարկվել է ֆիզիկական անձին, որ ապրանքի արժեքը չի գերազանցում 20 հազարը։ Հայկական դրամը։ Մաքսային օրենսգիրքը պետք է նաև սահմանի այն ապրանքների ցանկը, որոնք օրենսգրքի իմաստով նվեր չեն կարող համարվել։ Այս ապրանքներն են. • Cխախոտի արդյունքներ tobaccoխախոտի արդյունաբերական փոխարինիչներ, • Սիգարներ, ծայրամասային սիգարներ, սիգարիլոսներ (բարակ սիգարներ) և ծխախոտ ծխախոտով կամ դրա փոխարինիչներով, • Ալկոհոլային խմիչքներ, • Եթերայուղեր և Retinoic, կ Այսպիսով, աշխատանքը ուսումնասիրեց էլ. Բացահայտվել են ՀՀ առևտրի ներկա վիճակը, զարգացման խոչընդոտները և ներկայացվել իրավական լուծումներ։ Պարոն Խաչատրյան ELEKTRONAYIN ԱՌԵՎՏՐԻ DEԱՐԳԱՄԱՆ Խոչընդոտները Հայաստանը և նրանց իրավաբանական լուման գնահատման մեթոդներ նվերներ Մաքսազերծում։

example1092

example1092

Հոդվածում քննարկվում են ղեկավարի «անձնային որակներ», «մասնագիտական որակներ» և «մոտիվացիա» հասկացությունները։ Հոդվածի նպատակն է բացահայտել դպրոցի տնօրենի անձնային, մասնագիտամանկավարժական և կառավարչական որակների ազդեցությունը մանկավարժական անձնակազմի մոտիվացիայի վրա, որը ներկայացված է ՀՀ դպրոցներում (հիմնական, միջնակարգ և ավագ) դասավանդող ուսուցիչների շրջանում կատարված հետազոտության արդյունքում։ Հետազոտությունը հնարավորություն է տվել բացահայտելու վերոնշյալ երեք խմբերում ներառված որակների, հմտությունների ու կարողությունների կարևորությունը հարցմանը մասնակցած ուսուցիչների շրջանում։

ԴՊՐՈՑԻ ՏՆՕՐԵՆԻ ԱՆՁՆԱՅԻՆ ԵՎ ՄԱՍՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ՈՐԱԿՆԵՐԻԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԱՆԿԱՎԱՐԺԱԿԱՆ ԱՆՁՆԱԿԱԶՄԻ ՄՈՏԻՎԱՑԻԱՅԻ ՎՐԱԺամանակակից սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական փոփոխությունների պայմաններում երկրի կայուն զարգացման հիմքը մարդիկ են՝ իրենց գիտելիքներով,հմտություններով, փորձով և մտավոր կարողություններով։ Կրթված ու զարգացածհասարակության կարելի է հասնել որակյալ կրթական համակարգի միջոցով։ Կազմակերպություններին արդյունավետ աշխատանքի համար անհրաժեշտ էունենալ պատասխանատու և նախաձեռնող աշխատակիցներ, որոնք իրենց առավելագույն ջանքերը կներդնեն կազմակերպության զարգացման մեջ։ Այսպիսի աշխատակիցներ ունենալու համար բավարար չեն միայն նյութական խրախուսանքներըկամ խիստ վերահսկողությունը։ Աշխատակիցների նվիրվածությանն ու բարձր արդյունավետությանը հնարավոր է հասնել կառավարման և մոտիվացիայի միջոցով։ Կրթության կառավարումն առաջին հերթին ոչ թե հաստատության և մարդկանց,այլև կրթության զարգացման կառավարումն է բոլոր մակարդակներում։ Ժամանակակից դպրոցի զարգացման միտումներից է անցումը դպրոցի ավանդական կառավարումից մարդակենտրոն կառավարման։ Դպրոցի կառավարումն արմատապեստարբերվում է ձեռնարկատիրական կառավարումից առաջին հերթին կրթականնպատակներով ու տարբեր գործընթացներով, որոնք մեծամասամբ որոշվում և կառուցվում են հոգեբանական-մանկավարժական գիտության վրա, երկրորդ՝ ուսումնական գործընթացի մասնակիցներով (սովորողներ, ուսուցիչներ, ծնողներ և այլն),երրորդ՝ կառավարչական ցիկլով [1]։ Հանրակրթական համակարգի արդյունավետ գործունեությունն ապահովելունպատակով անհրաժեշտ է ուշադրության կենտրոնում պահել դպրոցների կառավարման առանձնահատկությունները` մասնավորապես ոլորտի կարևորագույն շարժիչ ուժի` ուսուցչի մասնագիտական գործունեության մոտիվացիան, որի վրա ազդումեն մի շարք ներքին և արտաքին գործոններ։ Հանրակրթական դպրոցի կառավարմանմեջ իրենց մասնակցությունն են ունենում տարբեր օղակներ՝ կառավարություն,տեղական ինքնակառավարման մարմիններ և այլն, որոնք այս կամ այն կերպ իրենցդերակատարումն են ունենում ուսուցչի մոտիվացման գործում։ Դպրոցի կառավարման թերևս ամենակարևոր օղակը դպրոցի տնօրինությունն է, իսկ հանրակրթականհաստատության հաջողությունը պայմանավորված է նրանով, թե տնօրենը կառավարման ու ղեկավարման ինչ հմտությունների է տիրապետում. Տնօրենի անձնային ևմասնագիտական որակներն են պայմանավորում, թե աշխատանքային ինչպիսիմթնոլորտ է տիրում տվյալ հաստատությունում, ինչ արժեքային համակարգ են որդեգրել աշխատակիցները, ինչպիսի վերաբերմուք ունեն իրենց աշխատանքի նկատմամբ և ինչ մոտիվացիա է ձևավորվել նրանց մոտ։ Դպրոցում տնօրենը բազմաթիվ գործառույթների շարքում իրականացնում է նաևմարդկային ռեսուրսների կառավարումը, որը պետք է ներառի աշխատատեղերի համալրումը, աշխատակիցների մասնագիտական զարգացումը, նրանց մոտիվացումը,որի շնորհիվ հնարավոր կլինի բարձրացնել աշխատակիցների գործունեությանարդյունավետությունը։ «Կազմակերպությունների՝ մասնավորապես ՄՌ-ի ամենակարևոր մարտահրավերներից մեկը մոտիվացնող աշխատավայրի ստեղծումն ուպահպանումն է։ Ի վերջո, երկրի տնտեսությունը կախված է աշխատակիցների`աշխատանքի հանդեպ ունեցած մոտիվացիայի և նվիրվածության պահպանումից ևվերջիններիս կատարողականության աճից» [2]։ Որոշ մասնագետներ առավել քանկարևորում են տնօրենի դերը. «կրթության որակը դպրոցի մակարդակով մեծապեսորոշվում է մանկավարժական անձնակազմի արհեստավարժությամբ, և որ ամենակարևորն է՝ դպրոցի տնօրենի մասնագիտական որակավորմամբ»։ Շատ հաճախ տնօրենի արհեստավարժությունն ու հասարակական ճանաչումը գնահատվում են ուսումնական հաստատության հաջող գործունեությամբ։ Ի վերջո երբեմն տնօրենի փոփոխությունը բերում է ուսումնական հաստատության վարկանիշի դրական կամ բացասական փոփոխության [3]։ Այսօր դպրոցի տնօրենին անհրաժեշտ են ոչ միայն որոշակի անձնային որակներ և մանկավարժական փորձ, այլև գիտելիքներ կառավարման, հոգեբանության, տնտեսագիտության, իրավունքի ոլորտներում, ինչպես նաևդրանք կիրառելու հմտություն։ Ա. Հայեմը, դիտարկելով աշխատակիցների մոտիվացիան որպես ղեկավարիարվեստ, առաջարկում է սկսել «ինքդ քեզնից» [4], այսինքն որոշել կառավարմանսխալները, որոնք բերում են անձնակազմի մոտիվացիայի նվազման։ Ըստ նրա, եթե99.99 % դեպքերում աշխատակիցների մոտ ցածր մոտիվացիա է, ապա դա ղեկավարի թերացումն է, այլ ոչ թե աշխատակիցների։ Ղեկավարից կախված գլխավորհատկանիշները, որոնք կարևորում են աշխատակիցները, արդարությունն է, պատասխանատվության զգացումը, հարգանքը և վստահությունը։ Մոտիվացումը գործունեություն է, որի նպատակն է ակտիվացնել կազմակերպությունում աշխատող մարդկանց և խթանել նրանց արդյունավետ աշխատել՝նպատակների իրագործման համար [5]։ Մոտիվացիան սուբյեկտի կողմից կառավարվող օբյեկտների վարքագծի այնպիսի մոտիվների համակարգի ձևավորման գործընթաց է, որը կապահովի հասնելու կառավարման սահմանված նպատակներին [6]։ Մոտիվացիան կարելի է դիտարկել որպես անձի կամ կոլեկտիվի վրա ազդելու անընդմեջ գործընթաց՝ ուղղված աշխատակիցների կարիքների բավարարման միջոցովհասնելու կազմակերպական նպատակներին։ Աշխատակիցների մոտիվացման մեջկարևոր դերակատարումը կազմակերպության ղեկավարինն է։ Պլանավորումը,վերահսկողությունը և ղեկավարի խելամիտ պահվածքը պետք է լինեն մոտիվացիոնգործընթացի գլխավոր կառուցողները [7]։ Որոշ մասնագետներ ղեկավարի կառավարման արդյունավետությունը կապումեն մասնագիտական որակների հետ։ Հեղինակները նշում են, որ ղեկավարի մասնագիտական կարողությունները կարելի է բաժանել երեք խմբի [8]՝գիտելիքներ և հմտություններ, որոնք օգնում են իրականացնել կառավարմանմասնագիտական աշխատանքը,մարդկանց հետ աշխատելու ունակություն,• անձնային հատկանիշներ և ինքնակառավարման կարողություն։ Կարելի է նկատել, որ վերոնշյալ թվարկման մեջ հեղինակները ներառել ենմասնագիտական խումբ (գիտելիքներ և հմտություններ, որոնք օգնում են իրականացնել կառավարման մասնագիտական աշխատանքը) և անձնային որակներն ընդգրկողխումբ (մարդկանց հետ աշխատելու ունակություն, անձնային հատկանիշներ և ինքնակառավարման կարողություն)։ Գրականության մեջ հանդիպում է նաև դպրոցիտնօրենի անձնային որակների հետևյալ բաժանումը՝Առաջին խումբ. անձնային հատկանիշներ, որոնք նպաստում են կառավարմանգործառույթների իրականացմանը՝ ժողովրդավարություն, նպատակասլացություն, որոշումների կայացման արագություն, իրազեկվածություն, կազմակերպվածություն, պատասխանատվություն, պահանջկոտություն, հաղորդակցականություն, ակտիվություն, հեռատեսություն։ Երկրորդ խումբ. անձնային հատկանիշներ, որոնք նպաստում են մանկա-վարժական գործառույթի իրականացմանը՝ կոռեկտություն, հանդուրժողականություն, դաստիարակվածություն, ուշադրություն զրուցակցի և նրա խնդիրների նկատմամբ,ազնվություն, մարդասիրություն, տակտ, արդարություն, բարություն, ինտելեկտուալություն և այլն։ Երրորդ խումբ. անձնային որակներ, որոնք թույլ են տալիս իրականացնելհաղորդակցական գործառույթը՝ հմայք, կայտառություն, համեստություն, բանավորխոսքի սահուն տիրապետում, կոկիկություն, հույզերը կառավարելու կարողություն,զրուցակցին լսելու կարողություն և այլն [9]։ Դպրոցի տնօրենը միանգամից հանդես է գալիս մի քանի դերում՝ առաջնորդի,դաստիարակի, ուսուցչի, նորարարի, հռետորի, բանախոսի և այլն։ Սակայն այս բոլորդերերի կարևորագույն գործառույթն անձնակազմի մոտ աշխատելու ցանկությանստեղծումն է և բարձր մոտիվացիայի ապահովումը, ինչն էլ կնպաստի կազմակերպության գործունեության արդյունավետության ու մատուցած ծառայություններիորակի բարձրացմանը։ Ղեկավարը պետք է անձնակազմի հետ աշխատանքը կազմակերպի այնպես, որ զարգացնի յուրաքանչյուրի մոտիվացիան, քանի որ մոտիվացվածանձնակազմը կազմակերպության առաջընթացի և զարգացման հիմնական գրավականն է։ Ուսումնասիրելով գրականության մեջ առկա մոտեցումները կառավարչի անձնային և մասնագիտական որակների վերաբերյալ, ինչպես նաև հաշվի առնելովդպրոցի տնօրենի աշխատանքային առանձնահատկությունները, առաջարկվում էդպրոցի տնօրենի գործունեության համար առանձնացնել հետևյալ խմբերը՝ անձնային որակներ և մասնագիտական որակներ։ Հաշվի առնելով դպրոցի տնօրենի աշխատանքային առանձնահատկությունները՝ նպատակահարմար է մասնագիտականորակները տարանջատել մասնագիտամանկավարժական և կառավարչական որակների։ Ստորև ներկայացված են դպրոցի տնօրենի աշխատանքային գործունեությանարդյունավետությանը նպաստող երեք հիմնական խմբերը և դրանցում ներառվածորակները՝1. Անձնային որակներ, որոնք անհրաժեշտ են աշակերտների, ուսուցիչների,ծնողների և հանրակրթության այլ շահակիցների հետ շփումներում։ Դրանց շարքինեն դասվում բարությունը, պատասխանատվության զգացումը, համոզելու, ժամանակիխնայողության, ռիսկի դիմելու կարողությունը, բարձր աշխատունակությունը, ինքնավերահսկման հմտությունը, ակտիվությունը, կամքը, հանդուրժողականությունը, մարդասիրությունը, համակողմանի զարգացվածությունը, ճիշտ արժեհամակարգը։ 2. Մասնագիտամանկավարժական որակներ, որոնք դպրոցի տնօրենին հնարավորություն կտան իրականացնելու հիմնականում մանկավարժական գործունեություն, հասկանալ, ըմբռնել աշակերտների և ուսուցիչների հոգեբանական առանձնահատկությունները, արդյունավետորեն իրականացնել դպրոցի մարդկային ռեսուրսների կառավարումը։ Դրանց շարքին են դասվում մանկավարժական տակտը, հոգեբանական գիտելիքները, ստեղծագործականությունը, նորարարություններ ներդնելուև կիրառելու, սեփական մտքերը հստակ արտահայտելու կարողությունը, տեղեկացվածությունը ոլորտի զարգացումների վերաբերյալ, խստությունը, պահանջկոտությունը, նվիրվածությունը գործին, դիմացինին համբերատար լսելու կարողությունը, հետևողականությունը, անաչառությունը, արհեստավարժությունը, նախաձեռնողականությունը։ 3. Կառավարչական որակներ, որոնք հնարավորություն կտան իրականացնելուդպրոցի տնօրենի օրեցօր ավելացող գարծառույթներն ու պարտականությունները՝դիտարկելով դպրոցը որպես կազմակերպություն։ Դրանց շարքին են դասվում խնդիրները լուծելու, շրջապատի վրա ազդեցություն ունենալու կարողությունը, ժամանակակից կառավարչական մոտեցումների տիրապետումը, արդյունավետ աշխատանքայինխմբեր կազմելու և զարգացնելու, կոլեկտիվի հետ աշխատելու կարողությունը,սկզբունքայնությունը, տարբեր իրավիճակներում որոշումներ կայացնելու, նյութականռեսուրսները կառավարելու, ժամանակակից տեղեկատվական տեխնոլոգիաներիցօգտվելու ունակությունը, օրինապահությունը, ժողովրդավարությունը, կազմակերպչական հմտությունները, հարգանքը կրթական գործընթացի մասնակից կողմերիհանդեպ, արդար պարգևատրումներ և պատիժներ կիրառելու կարողությունը։ Հարկ է նշել, որ վերոնշյալ խմբերն ու բաժանումները հստակորեն սահմանազատված չեն և կարող են տարակարծությունների առիթ տալ, քանի որ նշվածորակները, հմտություններն ու կարողությունները կարող են դիտարկվել ինչպեսառաջին, այնպես էլ երկրորդ կամ երրորդ խմբերում։ Սակայն այս բաժանումը մեզհնարավորություն կտա հարցումների ընթացքում բացահայտել ուսուցիչների համարայս կամ այն խմբի այս կամ այն որակի կարևորությունը։ Թվարկված ցանկը կարելիէ շարունակել, սակայն սույն աշխատանքում առանձնացվել են այն կարևոր որակները, որոնք ամենամեծ ազդեցությունը կարող են ունենալ մանկավարժականանձնակազմի մոտիվացիայի վրա։ Սույն աշխատանքի շրջանակներում կատարվել են հետազոտական աշխատանքներ ՀՀ դպրոցների ուսուցիչների շրջանում՝ պարզելու նրանց համար դպրոցիտնօրենի անձնային, կառավարչական և մասնագիտամանկավարժական որակներիկարևորությունը։ Հարցմանը մասնակցել է 96 ուսուցիչ։ Հարցման մասնակիցների 83. 3 %-ը (80ուսուցիչ) իգական և 16.6 %-ը (16 ուսուցիչ) արական սեռի ներկայացուցիչներ են։ Հարցված մանկավարժների 37.5 %-ը 20-30 տարեկան են, 29.1 %-ը՝ 31-40, 14.5 %-ը՝41-50, իսկ 18.7 %-ը՝ 51-65 տարեկան։ Հարցված մանկավարժների գրեթե կեսը՝ 48 %ը, երիտասարդ մասնագետներ են, ովքեր ունեն մինչև 10 տարի մանկավարժականաշխատանքային փորձ, 14.5 %-ը՝ 11-20 տարի, 20.8 %-ը՝ 21-30 և 8.3 %-ը՝ 31 տարի ևավելի մանկավարժական աշխատանքային փորձ։ Հարցմանը մասնակցել են հիմնական, միջնակարգ և ավագ դպրոցների ուսուցիչները (45. 8 % հիմնական, 43. 7 % միջնակարգ և 10.4 % ավագ դպրոցի մանկավարժներ)։ Հաջորդ հարցին՝ «Գնահատե՛ք, խնդրեմ, Ձեր տնօրենի կարևորությունը/ազդեցությունը Ձեր աշխատանքային գործունեության մեջ», ուսուցիչների 60.5 %-ը տվելէ «շատ կարևոր է», 37.5 %-ը «կարևոր է» և 2 %-ը՝ «կարևոր չէ» պատասխանները։ րության ներկայացված են գծապատկեր 1-ում։ Անձնային որակներ բաժնում ներառվել են 13 հատկանիշ, որոնք ըստ կարևոճիշտ արժեհամակարգ համակողմանի զարգացվածություն մարդասիրություն հանդուրժողականություն կամք ակտիվություն ինքնավերահսկման հմտություն բարձր աշխատունակություն ռիսկի դիմելու կարողություն ժամանակի խնայողության… համոզելու կարողություն պատասխանատվության զգացում բարություն Անձնային որակներ Գծապատկեր 1. Անձնային որակներն ըստ կարևորության։ Հարցման արդյունքներից երևում է, որ ուսուցիչներն իրենց ղեկավարի մեջառավել շատ կարևորում են պատասխանատվության զգացումը (82 ուսուցիչ), որինհաջորդում է մարդասիրությունը (62 ուսուցիչ), իսկ երրորդ ամենակարևոր անձնայինհատկանիշները միանգամից երեքն են՝ ճիշտ արժեհամակարգը (58 ուսուցիչ),ինքնավերահսկման հմտությունը (58 ուսուցիչ) և բարձր աշխատունակությունը (58ուսուցիչ)։ Մանկավարժներն առավել քիչ կարևորում են տնօրենի՝ ռիսկի դիմելուկարողությունը (14 ուսուցիչ), համոզելու կարողությունը (18 ուսուցիչ) և բարութունը (30ուսուցիչ)։ կարևորությունը ներկայացված է գծապատկեր 2-ում։ 7-րդ հարցը ներառում է մասնագիտամանկավարժական 14 որակ, որոնցՄասնագիտամանկավարժական որակներ նախաձեռնողականություն արհեստավարժություն անաչառություն հետևողականություն դիմացինին համբերատար լսելու կարողություն նվիրվածություն գործին պահանջկոտություն խստություն տեղեկացվածություն ոլորտի զարգացումների… սեփական մտքերը հստակ արտահայտելու… նորարարություններ ներդնելու և կիրառելու… ստեղծագործականություն մանկավարժական տակտ հոգեբանական գիտելիքներ Գծապատկեր 2. Մասնագիտամանկավարժական որակներն ըստ կարևորության։ Մասնագիտամանկավարժական որակներից ուսուցիչներն առավել կարևորումեն մանկավարժական տակտը (71 ուսուցիչ), որին հաջորդում են նվիրվածությունըգործին (70 ուսուցիչ) և սեփական մտքերն արտահայտելու կարողությունը (68ուսուցիչ)։ ներկայացված է գծապատկեր 3-ում։ 8-րդ հարցն ընդգրկել է 14 կառավարչական որակ, որոնց կարևորությունըհարգանք կրթական գործընթացի մասնակից… Կառավարչական որակներ կազմակերպչական հմտություններ ժողովրդավարություն օրինապահություն արդար պարգևատրումներ և պատիժներ… ժամանակակից տեղեկատվական… նյութական ռեսուրսները կառավարելու… տարբեր իրավիճակներում որոշումներ… խնդիրները լուծելու կարողություն սկզբունքայնություն կոլեկտիվի հետ աշխատելու կարողություն արդյունավետ աշխատանքային խմբեր… ժամանակակից կառավարչական… շրջապատի վրա ազդեցություն ունենալու… Գծապատկեր 3. Կառավարչական որակներն ըստ կարևորության։ Հարցվածները կառավարչական որակներից առավել կարևորել են կոլեկտիվիհետ աշխատելու կարողությունը (68 ուսուցիչ), որին հաջորդել են խնդիրներ լուծելուկարողությունը (66 ուսուցիչ) և հարգանքը կրթական գործընթացի մասնակից կողմերի նկատմամբ (64 ուսուցիչ)։ Իսկ առավել պակաս կարևորվել են ժամանակակիցտեղեկատվական տեխնոլոգիաներն օգտագործելու ունակությունը (34 ուսուցիչ) ևժամանակակից կառավարչական մոտեցումների տիրապետումը (36 ուսուցիչ)։ Ուսուցիչներին հարց էր տրված նաև, թե նշված որակներից որն են առավելկարևորում։ Արդյունքները ցույց են տալիս, որ մանկավարժների 39.5 %-ի համարառավել կարևոր են տնօրենի անձնային որակները, որին հաջորդում են կառավարչական որակները (31.2 %) և մասնագիտամանկավարժական որակները (29 %)։ Ուսուցիչներին հարց էր տրված նաև, թե ինչ ազդեցություն են ունենում տնօրենիանձնային, մասնագիտամանկավարժական և կառավարչական որակներն իրենցմանկավարժական գործունեության մոտիվացիայի վրա։ Արդյունքները ներկայացվածեն գծապատկեր 4-ում։ փոքր միջին մեծ շատ մեծ Տնօրենի որակների ազդեցությունը ուսուցչի մանկավարժական գործունեության մոտիվացիայի վրա Գծապատկեր 4. Տնօրենի անձնային, մասնագիտամանկավարժական և կառավարչականորակների ազդեցությունն ուսուցիչների մանկավարժական գործունեության մոտիվացիայիվրա։ Ամփոփելով ուսումնասիրված մոտեցումները ժամանակակից գրականությանմեջ, ինչպես նաև սույն աշխատանքի շրջանակներում կատարված հետազոտականաշխատանքի արդյունքները՝ կարելի է կատարել մի շարք եզրահանգումներ՝ • տնօրենը պետք է ունենա պատասխանատվության բարձր զգացում և հանրակրթության բոլոր շահակիցների առջև հաշվետու լինի իր կատարած աշխատանքիհամար,չնայած որ «ճիշտ արժեհամակարգ» հասկացությունը կարող է ընկալվել յուրովի,սակայն կոլեկտիվի արդյունավետ կառավարման, մանկավարժների աշխատանքայինմոտիվացիան բարձրացնելու ու սերունդներ դաստիարակելու գործում այն նույնպեսդասում են կարևորների շարքին,մասնագիտամանկավարժական որակներից հարցվածներն առաջին տեղում ենդասել «մանկավարժական տակտը», որն իր մեջ ներառում է մանկավարժական ևհոգեբանական մի շարք գիտելիքների ու հմտությունների ամբողջություն, ինչը նշանակում է, որ դպրոցի տնօրենը պետք է լինի լավ մանկավարժ, ապա նոր միայն լավկառավարիչ, որին հատուկ է բարձր «նվիրվածությունը գործին»,մասնագիտամանկավարժական որակներից երրորդ կարևորը «սեփականմտքերն արտահայտելու կարողությունն» է, ինչը խոսում է այն մասին, որ մանկավարժները կարևորում են այն, որ իրենց տնօրենը կարողանա հստակ արտահայտելսեփական մտքերը, կարծիքն ու տեսակետը, այսինքն անկախ մասնագիտությունիցունենա հաղորդակցական և լեզվական բարձր հմտություններ։ Կառավարչական որակներից հարցված մանկավարժներն առավել կարևորումեն «կոլեկտիվի հետ աշխատելու կարողությունը», որը սերտորեն կապված է կառավարչական որակների շարքում երրորդ կարևոր՝ «հարգանք կրթական գործընթացիմասնակից կողմերի հանդեպ» որակի հետ։ Կարելի է ասել, որ հենց այս կարողությունն է մոտիվացնում ուսուցիչներին՝ կատարելու իրենց մանկավարժական պարտականությունները՝ խթան դառնալով նվիրվածությամբ և հաճույքով աշխատելու համար։ Ելնելով հետազոտության արդյունքների վերլուծությունից՝ կարելի է ասել, որ եթեմասնագիտամանկավարժական և կառավարչական որակները դիտարկենք որպեսմեկ ամբողջություն՝ մասնագիտական որակներ, իսկ անձնայինը՝ առանձին, ապահարցման մասնակիցները գտնում են, որ դպրոցի տնօրենը պետք է միաժամանակլինի լավ կառավարիչ և լավ մանկավարժ՝ դրսևորելով անձնային բարձր որակներ։ Դպրոցի տնօրեններին իրենց աշխատանքի արդյունավետ իրականացման համար առաջարկվում է՝համալրել ու կատարելագործել մանկավարժական և հոգեբանականգիտելիքները՝ կրթական գործընթացի մասնակիցներին առավել լավ հասկանալու ուուսումնական գործընթացը դյուրին դարձնելու նպատակով,կետներն ու դիտարկումներն առավել հստակ արտահայտելու նպատակով.կատարելագործել հաղորդակցական հմտությունը՝ սեփական մտքերը, տեսավերանայել կոլեկտիվի հետ աշխատելու մոտեցումներն ու կիրառվող մեթոդները.• առավելագույնի հասցնել հարգանքն ուսումնական գործընթացի կողմերի նկատմամբ՝ անկախ դպրոցում նրանց զբաղեցրած դիրքից և դերակատարումից,• պատասխանատվությամբ վերաբերել աշխատանքին, քանի որ բարձր նվիրվածությունը գործին կարող է բերել ամողջ ուսումնական հաստատության արդյունավետգործունեության և մանկավարժական անձնակազմի մոտիվացիայի բարձրացման։ Կարելի է ասել, որ ժամանակակից կառավարման համակարգում դպրոցի տնօրենի արդյունավետ ղեկավարման համար անհրաժեշտ է զարգացնել մի կողմից նրաանձնային, իսկ մյուս կողմից՝ մասնագիտական որակները։ Այս բոլոր որակները մեծազդեցություն են ունենում մանկավարժական անձնակազմի մոտիվացիայի վրա,քանի որ ձևավորում են ներկազմակերպական մթնոլորտն ու վերաբերմունքը՝ ուսումնական հաստատության և աշխատանքի նկատմամբ։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆобразовательного учреждения։ Управленческий аспект. Новосибирск, 2008, c. 39.Օհանյան ԼիլիթԴՊՐՈՑԻ ՏՆՕՐԵՆԻ ԱՆՁՆԱՅԻՆ ԵՎ ՄԱՍՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ՈՐԱԿՆԵՐԻԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԱՆԿԱՎԱՐԺԱԿԱՆ ԱՆՁՆԱԿԱԶՄԻ ՄՈՏԻՎԱՑԻԱՅԻ ՎՐԱԲանալի բառեր՝ ղեկավարի անձային որակներ, մասնագիտական որակներ,մանկավարժական անձնակազմ, մոտիվացիա, մասնագիտամանկավարժականորակներ, կառավարչական որակներ։

example431

example431

Սույն հոդվածի շրջանակներում ներկայացվում են երեխայի իրավունքների միջազգային իրավականպաշտպանության երաշխիքները, քննարկվում են միջազգային իրավական ակտերում երեխայի իրավունքների պաշտպանությանը վերաբերող նորմերը եւ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպային որոշման պրակտիկան՝ երեխայի իրավունքների պաշտպանության գործերով։

Երեխաների իրավունքների եւ օրինական շահերի պաշտպանությունն ու ապահովումը մեր օրերում հանդիսանում են պետաիրավական կարեւորագույն հիմնահարցերից մեկը։ Մշտապեսերեխաները հանդիսացել են ցանկացած պետության եւ հասարակության ամենախոցելի եւ անպաշտպան խավը։ Նրանք պետության եւ հասարակության առաջխաղացման եւ զարգացման հիմքն են։ Սակայն ցավալի փաստ է այն, որ վերջին տարիներին առավել հաճախ ոտնահարվում են երեխաների իրավունքներն ու օրինական շահերը։ Երեխայի իրավունքների պաշտպանության խնդիրը մեր օրերում համարվում է գիտական լուսաբանման համար ամենաարդիական թեմաներից մեկը։ Դրա վկայությունն են՝ Միավորված ազգերի կազմակերպության (ՄԱԿ), Աշխատանքի միջազգային կազմակերպության (ԱՄԿ), Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության (ԱՀԿ), Երեխայի իրավունքների պաշտպանությամբ զբաղվող միջազգային ոչ կառավարական կազմակերպությունների հաղորդած տվյալները,ըստ որոնց ինչպես զարգացած, այնպես էլ զարգացող երկրներում երեխաները դպրոցներում դեռեւս ենթարկվում են հոգեբանական եւ ֆիզիկական բռնության, ներքաշվում ենաշխատանքային հարաբերությունների մեջ, եւ դառնում թրաֆիքինգի զոհ։ Այս հանգամանքի ուսումնասիրությունը պահանջում 123ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ է պետությունների կողմից հստակ մեխանիզմների մշակում՝ երեխաների համընդհանուր ճանաչված իրավունքները ապահովելու եւ պաշտպանելու համար։ Թեման արդիական է այնքանով որ, ինչպես հայտնի է ամբողջ աշխարհը միջազգային հարաբերություններում կարեւորում, սահմանում եւ ամրագրում է հատկապես երեխաների իրավունքները, որպես հասարակության թույլ, անպաշտպան ու խոցելի էակների, իսկ ընտանիքի շահերի պաշտպանությունից կախված է երեխայի նորմալ անհատականության ձեւավորումը, որպես հասարակության լիարժեք անդամ, սակայն ցանկացած երկրում էլ դրանք խախտվում են, ինչը նպաստում է նրան, որ ընտանիքի եւ երեխայի շահերի պաշտպանությունը դարձել է միջազգային կարեւորագույն հիմնախնդիրներից մեկը։ Պատմականորեն ինչպես պետության ղեկավարների, այնպես էլ ժողովրդի կողմից միշտ էլ գիտակցվել է այն հանրահայտ իրողությունը, որ առողջ ընտանիքը պետության հզորության ամենակարեւոր երաշխիքն է, իսկ երեխայի իրավունքների եւ շահերի իրականացումը առավելագույնս հնարավոր է ապահովել առողջ ընտանիքի առկայության պայմաններում։ Եվ վերջապես թեման արդիական է, քանի որ ընտանիքի եւ երեխայի շահերի դեմ ուղղված հանցագործությունները ամբողջ աշխարհում դասվում են ամենատարածված հանցագործությունների շարքին։ Ինչպես նշեցինք երեխայի հատուկ իրավունքների պաշտպանությունը պայմանավորված է երեխայի խոցելի բնույթով, հետեւաբար անհրաժեշտ են լրացուցիչ երաշխիքների ապահովում թե՛ միջազգային,թե՛ ներպետական մակարդակում։ Հարցը առավել խորքային է դառնում, երբ երեխաները դատական գործընթացներում հայտնվում են իրավախախտի կամ տուժողի կարգավիճակում[1, էջ 2]։ Ուսումնասիրության նպատակը երեխայի իրավունքների հիմնախնդրի հրատապությունն ապացուցելն է եւ երեխայի իրավունքների պաշտպանությանն ուղղված միջազգային մեխանիզմների ուսումնասիրությունը։ Եվ իրականում քննարկվող հիմնախնդիրը վերաբերում է բոլոր պետություններին անկախ դրանց ձեւից, երեխաների իրավունքների պաշտպանության խնդրի լուծումը պետք է հետաքրքրի համաշխարհային հանրությանը։ Եվ սա պայմանավորված է այն օբյեկտիվ պատճառով, որ երեխաները հնարավորություն չունեն ինքնուրույն իրականաց124ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ նելու իրենց իրավունքների պաշտպանությունը եւ ի տարբերություն չափահասների նրանք ունեն լրացուցիչ պաշտպանության կարիք։ Այս հարցի վերաբերյալ իրավացիորեն նշում է Վ.Ս.Օվչինսկին՝ «...առանձին պետությունների կողմից ձեռնարկվող միջոցները չեն կարող բավարար լինել։ Անհրաժեշտ է բոլոր շահագրգիռ կողմերի համատեղ մոտեցումը՝ երեխաների իրավունքների պահպանման համար»[2,էջ 733]։ Վերոգրյալ փաստերը նպաստել են երեխաների իրավունքների միջազգային պաշտպանության ինստիտուտի ստեղծմանը։ Երեխաների իրավունքների միջազգային պաշտպանության մասին հարցը լրջորեն քննարկվել է դեռեւս 20-րդ դարի սկզբին՝Միավորված ազգերի կազմակերպության կազմավորումից շատ առաջ։ Ինստիտուտի ստեղծման անհրաժեշտությունը քննարկվեց Երեխաների պաշտպանության միջազգային կոնգրեսում, որը տեղի է ունեցել 1913 թվականի հուլիսի 23-26-ը Բրյուսելում, որի ընթացքում երեխան ճանաչվեց հատուկ պահպանության եւ խնամքի կարիք ունեցող էակ։ Կոնգրեսի աշխատանքներին մասնակցեցին 40 պետությունների ներկայացուցիչներ [3, էջ 117]։ Պրոֆեսոր Յ.Բադալյանցի կարծիքով՝ երեխաների իրավունքների միջազգային պաշտպանության ինստիտուտն իրենից ներկայացնում է երեխաների իրավունքներն ու ազատությունները սահմանող միջազգային իրավական սկզբունքների եւ նորմերի ամբողջություն, որոնք սահմանում են պետության պարտավորությունները՝ դրանք ապահովելու եւ կյանքի կոչելու համար[4, էջ 250]։ Երեխայի իրավունքների պաշտպանությունը իրականացվում է ինչպես մարդու իրավունքներին նվիրված միջազգային իրավական փաստաթղթերի միջոցով,այնպես էլ երեխայի իրավունքների պաշտպանության նվիրված հատուկ փաստաթղթերով։ Դրանք են՝  Մարդու իրավունքների Համընդհանուր հռչակագիրը (1948)  Քաղաքացիական եւ քաղաքական իրավունքների միջազգային դաշնագիրը (1966)  Տնտեսական,սոցիալական եւ մշակութային իրավունքների միջազգային դաշնագիրը (1966)  Մարդու իրավունքների եւ հիմնարար ազատությունների մասին Եվրոպական կոնվենցիան (1950) [5] 125ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ 1989 թվականի նոյեմբերի 20-ին ՄԱԿ-ի կողմից ընդունվեց, իսկ 1990թվականի սեպտեմբերի 2-ին ուժի մեջ մտավ երեխայի իրավունքների պաշտպանությանն ուղղված հատուկ միջազգային փաստաթուղթ, որը առաջին միջազգային իմպերատիվ ակտն էր, որը լիովին նվիրված է երեխայի իրավունքների պաշտպանությանը,այն է՝ «Երեխաների իրավունքների մասին կոնվենցիան»[6]։ Կոնվենցիայի նախաբանում մասնավորապես նշվում է հետեւյալը, որ երեխան հատուկ պաշտպանության եւ խնամքի կարիք ունի,այդ թվում պատշաճ իրավական պաշտպանության, ինչպես ծնվելուց առաջ,այնպես էլ հետո։ Ընդ որում հռչակագրում նշվում է նախկինում ընդունված փաստաթղթերի,մասնավորապես՝1924 թ-ի Երեխայի իրավունքների Ժնեւյան կոնվենցիայի,Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի ներդրումը՝ երեխաների բարեկեցության ապահովման հարցի լուծման համար։ Այն դրույթները, որոնք միայն շոշափվում էին նախորդ իրավական ակտերում, էականորեն մշաված են 1959 թվականի հռչակագրում 1 ։ Այդպիսի դրույթ է օրինակ այն, որ երեխան օրենքով եւ այլ միջոցներով պետք է ապահովված լինի հատուկ պաշտպանությամբ եւ այնպիսի բարենպաստ պայմաններով, որոնք կապահովեն երեխայի ֆիզիական, մտավոր, բարոյական զարգացումը՝ ազատ սոցիալական հարաբերությունների պայմաններում։ Կոնվենցիան ունի երեք կամընտիր արձանագրություն՝Երեխայի իրավունքների մասին ՄԱԿ-ի կոնվենցիայի՝մանկավաճառության, երեխաների մարմնավաճառության եւ մանկական պոռնոգրաֆիայի մասին կամընտիր արձանագրություն, Զինված հակամարտություններին երեխաների մասնակցության մասին կամընտիր արձանագրություն եւ Հաղորդակցության վարույթի կամընտիր արձանագրություն։ Վերջիններս համարվում են առանցքային նորմատիվ իրավական ակտեր, որոնք կարգավորում են երեխաների իրավունքների հիմնախնդիրները եւ ձեւավորում երեխաների պաշտպանության բազմաֆունկցիոնալ իրավական զանգված, որը ենթակա է կիրառման ցանկացած պարագայում եւ յուրաքանչյուր երեխայի դեպքում։ Երեխաների իրավունքների պաշտպանությունը կարեւորելով եւ արդիացնելով՝ 1989թ ընԸնդ որում՝ Երեխաների իրավունքների 1924 կոնվենցիան իրավական տեխնոլոգիայի կանոնների տեսանկյունից «իդեալական» միջազգային իրավական փաստաթուղթ չէ, քանի որ այն չէր ամրագրում «երեխա» եզրույթը։ 126ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ դունվեցին միջազգային պայմանագրեր։ Միեւնույն ժամանակ 1989 թվականի նոյեմբերի 20-ին, 1959 թվականին Երեխայի իրավունքների մասին հռչակագրի հաստատման 30-ամյակի կապակցությամբ, ՄԱԿի Գլխավոր ասամբլեան միաձայն ընդունեց Երեխայի իրավունքների մասին կոնվենցիան։ 1996 թվականին Ֆրանսիայի նախաձեռնությամբ նոյեմբերի 20-ը հայտարարվեց երեխայի համաշխարհային օր։ Կոնվենցիան միասնականացրեց «երեխա»հասկացությունը՝որպես յուրաքանչյուր մարդ մինչեւ 18 տարեկան հասնելը։ Այսպիսով, կոնվենցիան առաջին անգամ ամրագրեց երեխայի տարիքային վերին սահմանը՝ 18 տարեկան։ Սակայն ավելի. ուշ ՄԱԿ-ի «Ազատությունից զրկված անչափահասների պաշտպանության մասին» Կանոնակարգընորից չէր պարունակում որեւէ պարզաբանում մանկության 18-ամյա տարիքային շեմի վերաբերյալ [7 էջ 88]։ Ըստ Ե.Գ.Ազարովայի՝ երեխաների իրավունքների միջազգային պաշտպանությունը հիմնականում կարգավորվում է մարդու իրավունքների համընդհանուր սկզբունքներով եւ հատուկ իրավական սկզբունքներով։ Այս սկզբունքները ինչպես իրավացիորեն կարծում է հեղինակը, դիտարկվում են որպես իրավական հիմք, որի վրա հիմնվում է երեխաների իրավունքների պաշտպանության որոշակի ընթացակարգ, իսկ յուրաքանչյուր երկրի համար հատկապես կարեւոր է ապահովել Կոնենցիայում ամրագրված միատեսակ սկբունքների կիրառությունը ներպետական օրենսդրության մեջ[8 էջ 65]։ Հարկ եմ համարում անդրադառնալ նաեւ 1985 թվականի Անչափահասների նկատմամբ արդարադատության իրականացման ՄԱԿ-ի նվազագույն ստանդարտ կանոններին, որոնք ընդունվել են ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի բանաձեւի տեսքով։ Պեկինյան կանոնների նպատակն է պաշտպանել բոլոր անչափահաս իրավախախտներին, որոնք այս կամ այն պատճառով հայտնվել են արդարադատության համակարգում։ Ուսումնասիրելով երեխաների իրավունքների պաշտպանության միջազգային մեխանիզմները հարկ ենք համարում անդրադառնալ նաեւ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի պրակտիկային՝ երեխաների իրավունքների պաշտպանության գործերով։ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը պաշտպանում է մարդու իրա127ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ վունքների եւ հիմնարար ազատությունների մասնին կոնվենցիայոով ամրագրված իրավունքները։ Իսկ ինչ վերաբերում է ընտանիքի իրավունքների պաշտպանությանը, կարող ենք նշել, որ հատկապես երեխաները ինքնուրույն չեն կարող պաշտպանել իրենց իրավունքները, իսկ երեխայի օրինական ներկայացուցիչները երբեմն հանդիսանում են նաեւ նրա իրավունքների խախտողները, հետեւաբար, մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի պրակտիկայում երեխաների իրավունքների պաշտպանության հարցը հատկապես արդիական է դառնում։ ՄԻԵԴ-ի մի շարք նախադեպային որոշումներից կառանձնացնենք՝ երեխաներին եւ նրանց ծնողներին ապաստան տրամադրելու վերաբերյալ նախադեպային որոշումը «Մուս-հաջիեւան եւ ուրիշները ընդդեմ Բելգիայի» գործով։ Հայցատուն, ով չեչենուհի է, իր չորս երեխաների հետ փախել է Գրոզնիից եւ ժամանել Բելգիա՝ ապաստանի հայցմամբ։ Սակայն, պայմանավորված այն հանգամանքով, որ Լեհաստանը Եվրոպական միություն մուտքի երկիր է, նրանց կարգադրեցին լքել Բելգիան։ Մինչ հրամանի կատարումը ընտանիքը կալանավորված էր Բելգիայում։ Եվրոպական դատարանը հատկապես կարեւորեց այս ամսվա ընթացքում մոր հետ երեխաների համատեղ գտնվելը։ Ավելի վաղ կայացված որոշումներում Եվրոպական դատարանը նշել էր, որ նախեւառաջ պետք է հաշվի առնվի երեխաների հատուկ խոցելիությունը, իսկ հետո արդեն օտար երկրում օտարերկրացու գտնվելու անօրինականությունը (Մուբիլանզուլա Մայեկան եւ Կանիկ Միտունգան ընդդեմ Բելգայի)։ Հետեւաբար, հաշվի առնելով, որ երեխաները մեկ ամսվա ընթացքում գտնվել են փակ տարածքում, որը հարմարեցված չէ երեխաների համար, ինչպես նաեւ այն, որ բժիշկները երեխաների մոտ հայտնաբերել են հոգեբանական վնասվածքի ախտանիշներ, հաշվի առնելով նրանց տարիքը,կալանքի տակ պահելու տեւողությունը դատարանը ճանաչեց Կոնվենցիայի 3-րդ հոդվածի խախտում եւ տուժող կողմին փոխհատուցեց 17 հազար եվրո [9]։ Այսպիսով, ակնհայտ է դառնում, որ երեխաները մշտապես կարիք ունեն պետության եւ հասարակության համակողմանի խնամքի եւ աջակցության։ Մշակված միջազգային իրավական մեխանիզմների վերլուծությունը եւ ՄԻԵԴ նախադեպային պրակտիկան ցույց են տալիս, որ թեման արդիական է եւ մշտապես պետք է լինի միջազգային հանրու128ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ թյան ուշադրության կենտրոնում՝ ապահովելու համար թեմային առնչվող ոչ միայն տեսական վերլուծությունը, այլ նաեւ պրակտիկ եւ իրավական կիրառումը։ Թեմայի կարեւորությունը առավել ընդգծվում է 20-րդ դարի հայտնի մտածող Մարիա Մոնտեսսորիի խոսքերում՝ «Երեխան մեծահասակի վերարտարդությունն է, որը տնօրինում է նրան այնպես, ասես երեխան լինի իր սեփականության մի մասը։ Ստրուկը երբեք այդպես չի պատկանել իր տիրոջը, ինչպես երեխան ծնողներին»։

example955

example955

Խմբի նկատմամբ որոշված կամայական 𝑀𝐻 հիպերխմբի համար սահմանվող 𝛷։ 𝐻 → 𝑆𝑀 հոմոմորֆիզմի միջուկը հանդիսանում է (իզոմորֆության ճշտությամբ) համապատասխան ճշգրիտ արտադրյալում 𝐻 ենթախմբի նորմալ ներքնամասը։ Որպես հետևանք՝ խմբի նկատմամբ որոշված 𝑀𝐻 հիպերխումբը լրիվ բերված է այն և միայն այն դեպքում, երբ համապատասխան ճշգրիտ արտադրյալում 𝐻 ենթախմբի նորմալ ներքնամասը տրիվիալ է։

ԽՄԲԻ ՆԿԱՏՄԱՄԲ ՈՐՈՇՎԱԾ ՀԻՊԵՐԽՄԲԵՐԻ ԼՐԻՎԲԵՐՎԱԾՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆԽմբի նկատմամբ որոշված կամայական 𝑀𝐻 հիպերխմբի համար սահմանվող 𝛷։ 𝐻 → 𝑆𝑀 հոմոմորֆիզմի միջուկը հանդիսանում է (իզոմորֆությանճշտությամբ) համապատասխան ճշգրիտ արտադրյալում 𝐻 ենթախմբի նորմալներքնամասն է։ Որպես հետևանք՝ խմբի նկատմամբ որոշված 𝑀𝐻 հիպերխումբը լրիվբերված է այն և միայն այն դեպքում, երբ համապատասխան ճշգրիտ արտադրյալում 𝐻 ենթախմբի նորմալ ներքնամասը տրիվիալ է։ 1. Ներածություն և նախնական տեղեկություններ խմբի նկատմամբորոշված հիպերխմբերի մասինԽմբի նկատմամբ որոշված հիպերխմբի հասկացությունը ներմուծվել է [1]ում, այնուհետև կատարելագործվել է [4]-ում և [5]-ում։ Այս հասկացություննընդհանրացնում և միավորում է խմբի, դաշտի և դաշտի նկատմամբ գծայինտարածության հասկացությունները։ Խմբի նկատմամբ որոշված հիպերխմբերն ունեն մի շարք կիրառություններ` խմբի ընդլայնումների մասին Շրայերի թեորեմի ընդհանրացումը [5], խմբերի կոհոմոլոգիաների վերաբերյալարդյունքներում և այլն։ [5]-ում խմբի նկատմամբ որոշված (աջ) հիպերխմբի հասկացությունը սահմանվում է հետևյալ կերպ։ Դիցուք 𝐻-ը կամայական խումբ է։ 𝐻 խմբի նկատմամբ որոշված (աջ) հիպերխումբ կոչվում է 𝑀 բազմությունը` 𝛺 = (𝛷, 𝛹, 𝛯, 𝛬) կառուցվածքային արտապատկերումների համակարգի հետ միասին, որտեղ՝• (𝛷) 𝛷։ 𝑀 × 𝐻 → 𝐻, 𝛬(𝑎, 𝑏) ∶= (𝑎, 𝑏) արտապատկերումները բավարարում են հետևյալ պայմաններին. P1) 𝛯-ն երկտեղանի գործողություն է 𝑀 բազմության վրա այնպիսին, որ(i) կամայական 𝑎, 𝑏 ∈ 𝑀 տարրերի համար [𝑥, 𝑎] = 𝑏 հավասարում ունիմիակ լուծում 𝑀-ում,(ii) (𝑀, 𝛯)-ն ունի ձախ չեզոք տարր, այսինքն գոյություն ունի 𝑜 ∈ 𝑀 տարրայնպիսին, որ [𝑜, 𝑎] = 𝑎 կամայական 𝑎 ∈ 𝑀 տարրի համար։ P2) 𝛷 արտապատկերումը 𝐻 խմբի գործողություն է 𝑀 բազմության վրա՝այսինքն(i) (𝑎𝛼)𝛽 = 𝑎𝛼∙𝛽 կամայական 𝛼, 𝛽 ∈ 𝐻 և 𝑎 ∈ 𝑀 տարրերի համար;(ii) 𝑎𝜀 = 𝑎 կամայական 𝑎 ∈ 𝑀 տարրի համար, որտեղ 𝜀-ը 𝐻 խմբի չեզոքտարրն է։ P3) Կամայական 𝛼 ∈ 𝐻 տարրի համար գոյություն ունի 𝛽 ∈ 𝐻 տարրայնպիսին, որ 𝛼 = 𝛽𝑜 ։ P4) Տեղի ունեն հետևյալ նույնությունները.Խմբի նկատմամբ որոշված այս հիպերխումբը նշանակվում է 𝑀𝐻-ով։ Խմբինկատմամբ որոշված 𝑀𝐻 հիպերխումբը դիտարկելիս կենթադրենք, որ 𝛺 = (𝛷, 𝛹, 𝛯, 𝛬)-ն նրա կառուցվածքային արտապատկերումների համակարգն է, 𝜀-ը𝐻 խմբի չեզոք տարրն է, իսկ 𝑜-ն 𝛯 երկտեղանի գործողության ձախ չեզոքտարրն է։ Կօգտագործենք նաև 𝜃 = 𝛬(𝑜, 𝑜)−1 նշանակումը։ (Ընդգծենք, որ հանրահաշվում «հիպերխումբ» եզրույթն օգտագործվում էայլ օբյեկտի համար։ Հիպերխմբի այս հասկացությունը իրարից անկախ ներմուծել են Ֆ. Մարթին ([6]) և Հ. Ս. Ուոլլը ([9]) (տե՛ս նաև [3])։ Սույն հոդվածումչի օգտագործվում այս հիպերխմբի հասկացությունը, հետևաբար շփոթությունչի առաջանա, եթե խմբի նկատմամբ որոշված 𝑀𝐻 հիպերխմբերը կրճատ անվանենք հիպերխմբեր։ )Սույն հոդվածում կօգտագործենք հիպերխմբերի հետևյալ հատկությունները (տե՛ս [5] էջ 9).• (𝐴11) (𝑎, 𝑜) = (𝜃−1)։ Դիցուք 𝑀𝐻-ը և 𝑀′𝐻′-ը հիպերխմբեր են` համապատասխանաբար 𝛺 = (𝛷, 𝛹, 𝛯, 𝛬) և 𝛺′ = (𝛷′, 𝛹′, 𝛯′, 𝛬′) կառուցվածքային արտապատկերումներիհամակարգերով։ Հիպերխմբերի մորֆիզմ է կոչվում՝ 𝑓 = (𝑓0, 𝑓1) արտապատկերումների զույգը, որտեղ 𝑓0 ∶ 𝐻 → 𝐻′-ը խմբայինհոմոմորֆիզմ է, 𝑓1 ∶ 𝑀 → 𝑀′-ը՝ բազմությունների արտապատկերում այնպիսիք, որ պահպանվում են կառուցվածքային արտապատկերումները, այսինքն բավարարվում են հետևյալ հավասարությունները.• (𝑀𝛬) Λ◦𝑓0 = (𝑓1 × 𝑓1)◦Λ′։ (𝑀𝛯) պայմանը նշանակում է, որ 𝑓1-ը հոմոմորֆիզմ է (𝑀, 𝛯)-ից (𝑀′, 𝛯′)։ Մորֆիզմի պարզագույն օրինակ է նույնական մորֆիզմը. 1𝑀𝐻 = (1𝐻, 1𝑀) ∶ 𝑀𝐻 → 𝑀𝐻։ Հիպերխմբերի կամայական մորֆիզմների համար նրանց համադրույթը` 𝑓◦𝑔 = (𝑓0◦𝑔0, 𝑓1◦𝑔1) ևս հիպերխմբերի մորֆիզմ է։ 𝑓 = (𝑓0, 𝑓1) մորֆիզմը հակադարձելի է (հետևաբար իզոմորֆիզմ է), եթե 𝑓0 և 𝑓1 արտապատկերումները հակադարձելի են։ Այդ դեպքում 𝑓−1 = (𝑓0 −1)-ը 𝑓 = (𝑓0, 𝑓1) մորֆիզմի հակադարձ մորֆիզմն է։ [5]-ում (էջ 3) նկարագրվում է խմբի նկատմամբ որոշված հիպերխմբերիկառուցման ստանդարտ ճանապարհը հետևյալ կերպ։ Դիցուք՝ (𝐺, 𝐻, 𝑀)-ը կամայական եռյակ է բաղկացած 𝐺 խմբից, նրա 𝐻 ենթախմբից և 𝐺 խմբում 𝐻ենթախմբի 𝑀 (աջ) տրանսվերսալից։ Հիշեցնենք, որ 𝐺 խմբում 𝐻 ենթախմբի(աջ) տրանսվերսալ է կոչվում 𝐺-ի այնպիսի 𝑀 ենթաբազմությունը, որի համար|𝑀 ∩ (𝐻 ∙ 𝑎)| = 1 կամայական 𝑎 ∈ 𝐺 տարրի համար։ 𝐺 խմբի 𝑀 ենթաբազմությունը 𝐺 խմբում 𝐻 ենթախմբի աջ տրանսվերսալէ այն և միայն այն դեպքում, երբ 𝑀-ը 𝐻-ի աջ լրացուցիչ բազմություն է,այսինքն կամայական 𝑥 ∈ 𝐺 տարրի համար գոյություն ունեն միակ 𝛼 ∈ 𝐻 և𝑎 ∈ 𝑀 տարրեր այնպիսիք, որ 𝑥 = 𝛼 ∙ 𝑎 (տե՛ս, օրինակ, [8] էջ 178)։ Հետևաբար,եթե 𝑀-ը 𝐺 խմբում 𝐻 ենթախմբի աջ տրանսվերսալ է, ապա կամայական𝑎, 𝑏 ∈ 𝑀 և 𝛼 ∈ 𝐻 տարրերի համար 𝑎 ∙ 𝛼 և 𝑎 ∙ 𝑏 տարրերը միակ ձևով ներկայացվում են որպես 𝐻-ի և 𝑀-ի տարրերի արտադրյալ։ Հետևաբար, կարելի էսահմանել 𝛷, 𝛹, 𝛯, 𝛬 արտապատկերումները՝ համաձայն (𝑆𝑡1) և (𝑆𝑡2)պայմանների.• (𝑆𝑡2) 𝑎 ∙ 𝑏 = (𝑎, 𝑏) ∙ [𝑎, 𝑏] = 𝛬(𝑎, 𝑏) ∙ 𝛯(𝑎, 𝑏)։ Այս արտապատկերումները բավարարում են P1)-P4) պայմաններին (տե՛ս[5], էջեր 3-5), և համապատասխան 𝑀𝐻 հիպերխումբը կոչվում է հիպերխումբ՝ստացված ստանդարտ ճանապարհով (𝐺, 𝐻, 𝑀) եռյակից։ Ստանդարտ ճանապարհով կառուցումն ունի հետևյալ ունիվերսալ հատկությունը. ցանկացած 𝑀𝐻 հիպերխումբ իզոմորֆության ճշտությամբ ստացվում է ստանդարտ ճանապարհով որևէ (𝐺, 𝐻, 𝑀) եռյակից ([5], էջեր 11-12)։ [5]ում այդ եռյակը կառուցվում է հետևյալ կերպ։ Դիցուք 𝑀𝐻-ը կամայական հիպերխումբ է, դիտարկենք 𝐺 բազմությունը, որի տարրերը 𝛼𝑎 երկու տառիցկազմված բառերն են, որտեղ 𝛼-ն և 𝑎-ն համապատասխանաբար 𝐻-ից և 𝑀-իցտարրեր են։ [5]-ում (էջ 9) 𝐺-ի վրա սահմանվում է երկտեղանի գործողությունհետևյալ կերպ.∙ (𝑎𝛽, 𝑏)) [𝑎𝛽, 𝑏]։ Ապացուցվում է ([5], էջեր 9-10), որ 𝐺-ը սահմանված երկտեղանիգործողության հետ միասին խումբ է 𝜃𝑜 չեզոք տարրով։ Սահմանում 1։ 𝐺 խումբը կոչվում է 𝐻 խմբի և 𝑀 բազմության ճշգրիտարտադրյալ՝ առնչված 𝑀𝐻 հիպերխմբի հետ։ Դիտարկենք 𝐺-ի ենթաբազմությունները, ապացուցվում է ([5], էջ 11), որ 𝐻-ը 𝐺-ի ենթախումբ է,իսկ 𝑀-ը 𝐺 խմբում 𝐻 ենթախմբի տրանսվերսալ։ Ապացուցվում է նաև ([5], էջեր11-12), որ (𝐺, 𝐻, 𝑀) եռյակից ստանդարտ ճանապարհով ստացված 𝑀𝐻հիպերխումբն իզոմորֆ է 𝑀𝐻 հիպերխմբին։ 2. Հիպերխմբի հետ առնչված լրիվ բերված հիպերխումբ։ Դիցուք 𝑀𝐻-ը կամայական հիպերխումբ է՝ 𝛺 = (𝛷, 𝛹, 𝛯, 𝛬) կառուցվածքային արտապատկերումների համակարգով։ Համաձայն հիպերխմբի սահմանման P2) հատկության՝ 𝛷-ն 𝐻 խմբի (աջ) գործողություն է 𝑀 բազմությանվրա։ Հայտնի է (տե՛ս, օրինակ, [8], էջ 55), որ ցանկացած խմբի գործողությունբազմության վրա մակածում է հոմոմորֆիզմ այդ խմբից դեպի այդ բազմության սիմետրիկ խումբը հետևյալ կերպ.𝛷։ Սահմանում 2։ 𝑀𝐻 հիպերխումբը կոչվում է լրիվ բերված հիպերխումբ,եթե 𝛷 հոմոմորֆիզմի միջուկը տրիվիալ է՝𝑘𝑒𝑟𝛷 = {𝜀}։ Քանի որ 𝑘𝑒𝑟𝛷-ն 𝐻-ի նորմալ ենթախումբ է, ապա կարող ենք դիտարկել𝐻′ = 𝐻/𝑘𝑒𝑟𝛷 քանորդ-խումբը և 𝛷′, 𝛹′, 𝛯′, 𝛬′ արտապատկերումները. 𝛷′։ 𝛷′ և 𝛹′ արտապատկերումները կոռեկտ են սահմանված։ 𝛷′ և 𝛹′ արտապատկերումների կոռեկտությունը նշանակում է,որ 𝛷′(𝑎, 𝛼′)-ը և 𝛹′(𝑎, 𝛼′)-ը կախված չեն 𝛼′ հարակից դասի 𝛼 ներկայացուցչիընտրությունից։ Դիցուք 𝛼, 𝛽 ∈ 𝛼′ միևնույն հարակից դասի տարբեր ներկայացուցիչներ են։ Այդ դեպքում 𝛼′ = 𝑘𝑒𝑟𝛷 ∙ 𝛼 = 𝑘𝑒𝑟𝛷 ∙ 𝛽, ուստի գոյություն ունի𝜅 ∈ 𝑘𝑒𝑟𝛷 տարր այնպիսին, որ 𝜅 ∙ 𝛼 = 𝛽։ Քանի որ 𝜅 ∈ 𝑘𝑒𝑟𝛷, ապա 𝑎𝜅 = 𝑎կամայական 𝑎 ∈ 𝑀 տարրի համար։ 𝛷′-ի կոռեկտությունը ցույց տալու համար անհրաժեշտ է ցույց տալ, որ𝑎𝛼 = 𝑎𝛽 կամայական 𝑎 ∈ 𝑀 տարրի համար։ Դա էլ կստանանք համաձայն P2)(i) և 𝜅 ∈ 𝑘𝑒𝑟𝛷 պայմանների՝𝑎𝛽 = 𝑎𝛼∙𝜅 = (𝑎𝛼)𝜅 = 𝑎𝛼։ 𝛹′-ի կոռեկտությունը ցույց տալու համար անհրաժեշտ է ցույց տալ, որ𝑎 կամայական 𝑎 ∈ 𝑀 տարրի համար։ Դրա համար ցույց𝑎 կամայական 𝑎 ∈ 𝑀 տարրի համար։ Համաձայն (𝐴1)կտանք, որ 𝛽 ∈ի և 𝜅 ∈ 𝑘𝑒𝑟𝛷-ի՝ ուստի բավական է ցույց տալ, որ 𝜅 ∈ 𝑘𝑒𝑟𝛷 Դա էլ նույնն է, թե 𝑏 𝜅𝜅 ∈ 𝑘𝑒𝑟𝛷-ի և (𝐴2)-ի՝= 𝑏 կամայական 𝑎, 𝑏 ∈ 𝑀 տարրերի համար։ Համաձայն կամայական 𝑎 ∈ 𝑀 տարրի համար։ որտեղից էլ, համաձայն P1) (i)-ի՝ կստանանք 𝑏 = 𝑏 𝜅տարրերի համար։ կամայական 𝑎, 𝑏 ∈ 𝑀Թեորեմ 2։ 𝑀 բազմությունը և 𝐻′ = 𝐻/𝑘𝑒𝑟𝛷 քանորդ-խումբը 𝛺′ = (𝛷′, 𝛹′, 𝛯′, 𝛬′) արտապատկերումների համակարգի հետ միասին բավարարումեն(𝛷′, 𝛹′, 𝛯′, 𝛬′) կառուցվածքային արտապատկերումների համակարգի հետմիասին հիպերխումբ է՝ որոշված 𝐻′ խմբի նկատմամբ։ պայմաններին,բազմությունըայսինքնԱպացույց։ Դիտարկենք 𝑝0։ 𝐻 → 𝐻′ բնական էպիմորֆիզմը և 𝑝1 = 1𝑀։ 𝑀 → 𝑀 նույնական արտապատկերումը։ Համաձայն 𝛷′, 𝛹′, 𝛯′, 𝛬′ արտապատկերումների սահմանման՝ (𝑝0, 𝑝1)արտապատկերումների զույգը պահպանում է 𝛺 = (𝛷 , 𝛹 , 𝛯 , 𝛬 ) և 𝛺′ = (𝛷′, 𝛹′, 𝛯′, 𝛬′) արտապատկերումների համակարգերը, այսինքն տեղի ունեն (𝑀𝛷) − (𝑀𝛬) առնչությունները։ Ապացուցվում է (տե՛ս [5], էջեր 14-15), որ այդդեպքում, եթե 𝑝0-ն էպիմորֆիզմ է, իսկ 𝑝1-ը՝ երկարկող արտապատկերում,ապա 𝛺′ արտապատկերումների համակարգը բավարարում է P1)-P4)պայմաններին։ Այսպիսով՝ կամայական 𝑀𝐻 հիպերխմբի հետ կանոնապես առնչվում է 𝑀𝐻′հիպերխումբը՝ որոշված 𝐻′ = 𝐻/𝑘𝑒𝑟𝛷 քանորդ-խմբի նկատմամբ (տե՛ս [2])։ 𝑀𝐻′-ը լրիվ բերված հիպերխումբ է։ Դիցուք՝ 𝛷′(𝑎, 𝛼′) = 𝑎 կամայական 𝑎 ∈ 𝑀 տարրի համար։ Ցույցտանք, որ 𝛼′ = 𝑘𝑒𝑟𝛷։ Դիցուք՝ 𝛼′ = 𝑘𝑒𝑟𝛷 ∙ 𝛼, այդ դեպքում, համաձայն 𝛷′-իսահմանման՝ 𝛷′(𝑎, 𝛼′) = 𝑎𝛼, հետևաբար՝կամայական 𝑎 ∈ 𝑀 տարրի համար։ Վերջինիցս էլ կբխի, որ 𝛼 ∈ 𝑘𝑒𝑟𝛷, ուստի𝛼′ = 𝑘𝑒𝑟𝛷։ Սահմանում 3։ 𝑀𝐻′ հիպերխումբը կոչվում է 𝑀𝐻 հիպերխմբի հետառնչված լրիվ բերված հիպերխումբ։ Այժմ դիցուք 𝐺-ն կամայական խումբ է, 𝐻-ը նրա ենթախումբ է։ Սահմանում 4։ 𝐶𝑜𝑟𝑒𝐺(𝐻) = ⋂ 𝑥−1 ∙ 𝐻 ∙ 𝑥 –ը կոչվում է 𝐺 խմբում 𝐻ենթախմբի նորմալ ներքնամաս։ Հայտնի է (տե՛ս, օրինակ, [7], էջ 16), որ 𝐶𝑜𝑟𝑒𝐺(𝐻)-ը հանդիսանում է 𝐺 խմբիայն մաքսիմալ նորմալ ենթախումբը, որը պարունակվում է 𝐻 ենթախմբում։ Դիցուք 𝑀𝐻 հիպերխումբը ստացվել է ստանդարտ ճանապարհով (𝐺, 𝐻, 𝑀)եռյակից։ Թեորեմ 4։ 𝛷 հոմոմորֆիզմի միջուկը 𝐺 խմբում 𝐻 ենթախմբի նորմալներքնամասն է, այսինքն 𝑘𝑒𝑟𝛷 = 𝐶𝑜𝑟𝑒𝐺(𝐻)։ Համաձայն հիպերխմբերի ստանդարտ ճանապարհով կառուցման` 𝑀-ը 𝐺 խմբում 𝐻 ենթախմբի տրանսվերսալ է, հետևաբար նաև լրացուցիչբազմություն է, այսինքն կամայական 𝑥 ∈ 𝐺 տարրի համար գոյություն ունենմիակ 𝛼 ∈ 𝐻 և 𝑎 ∈ 𝑀 տարրեր այնպիսիք, որ 𝑥 = 𝛼 ∙ 𝑎։ Դիտարկենք 𝜌։ 𝑀 → 𝑀, 𝜌(𝑥)(𝑏) = [𝑏𝛼, 𝑎]արտապատկերումը։ 1) Կամայական 𝛼 ∈ 𝐻, 𝑎 ∈ 𝑀 տարրերի համար 𝜌(𝛼 ∙ 𝑎)-ն երկարկող արտապատկերում է։ 2) 𝜌-ն խմբային հոմոմորֆիզմ է։ 1) Համաձայն P1) (i)-ի՝ [𝑥, 𝑎] = 𝑏 հավասարումն ունի միակլուծում 𝑀-ում (կամայական 𝑎, 𝑏 ∈ 𝑀 տարրերի համար)։ Եթե նշանակենք այդլուծումը 𝑏/𝑎-ով, ապա դժվար չէ տեսնել, որ 𝑦 ↦ (𝑦/𝑎)−1 արտապատկերումըհանդիսանում է 𝜌(𝛼 ∙ 𝑎)-ի հակադարձ արտապատկերումը։ Հետևաբար 𝜌(𝛼 ∙ 𝑎)-ն երկարկող է։ 2) Դիցուք 𝑥 = 𝛼 ∙ 𝑎-ն և 𝑦 = 𝛽 ∙ 𝑏-ն 𝐺-ի կամայական տարրեր են։ Համաձայն(𝑆𝑡1)-ի, (𝑆𝑡2)-ի, P2) (i)-ի, (𝐴4)-ի և (𝐴2)-ի՝ կստանանք𝑏)(𝜌(𝛼 ∙ 𝑎)(𝑐)) = (𝜌(𝛼 ∙ 𝑎)◦𝜌(𝛽 ∙ 𝑏))(𝑐) = (𝜌(𝑥)◦𝜌(𝑦))(𝑐)։ կամայական 𝑐 ∈ 𝑀 տարրի համար։ 𝛷 արտապատկերումը հանդիսանում է 𝜌-ի սահմանափակումը𝐻 ենթախմբի վրա, այսինքն՝ 𝜌(𝛼) = 𝛷(𝛼) կամայական 𝛼 ∈ 𝐻 տարրի համար։ Քանի որ 𝑀𝐻-ը ստացվել է ստանդարտ ճանապարհով, ապա,համաձայն (𝑆𝑡2)-ի և P1) (ii)-ի՝Կրճատելով աջից 𝑜-ով՝ կստանանք 𝑜 = (𝑜, 𝑜) = 𝜃−1։ Այսպիսով՝ 𝜀 = 𝜃 ∙ 𝑜։ Հետևաբար՝ համաձայն (𝐴10)-ի և P2) (i)-ի՝կամայական 𝑎 ∈ 𝑀 տարրի համար։ Թեորեմ 4-ն ապացուցելու համար ցույց կտանք, որ 𝑘𝑒𝑟𝜌 = 𝐶𝑜𝑟𝑒𝐺(𝐻),որտեղից էլ կստանանք, որ 𝑘𝑒𝑟𝜌 ⊂ 𝐻, հետևաբար, համաձայն լեմմա 6-ի՝կունենանք, որ 𝑘𝑒𝑟𝛷 = 𝑘𝑒𝑟𝜌 = 𝐶𝑜𝑟𝑒𝐺(𝐻)։ Դիցուք 𝑥 = 𝛼 ∙ 𝑎 ∈ 𝐺, և 1𝑀-ը 𝑀 բազմության նույնական արտապատկերումն է։ Այդ դեպքում՝ համաձայն (𝑆𝑡2)-ի և (𝑆𝑡1)-ի՝ տեղի ունեն հետևյալհամարժեքությունները.ինչն էլ, համաձայն (𝑆𝑡1) և (𝑆𝑡2) վերլուծությունների միակության՝ համարժեք էԱյսպիսով՝𝑥 ∈ 𝑏−1 ∙ 𝐻 ∙ 𝑏 ∀𝑏 ∈ 𝑀։ Թեորեմն ապացուցված է։ Դիտողություն 1։ Թեորեմ 4-ին շատ մոտ թեորեմ կարելի է գտնել նաևխմբերի տեսության մեջ (տե՛ս, օրինակ, [7], էջ 35)։ Դիտողություն 2։ Համաձայն հիպերխմբերի ստանդարտ ճանապարհովկառուցման ունիվերսալության հատկության՝ թեորեմ 4-ը կարելի է ձևակերպելնաև կամայական 𝑀𝐻 հիպերխմբի համար.Թեորեմ 4’։ Կամայական 𝑀𝐻 հիպերխմբի համար 𝑘𝑒𝑟𝛷-ն իզոմորֆ է 𝐺 խմբում 𝐻 ենթախմբի նորմալ նեքնամասին՝𝑘𝑒𝑟𝛷 ≅ 𝐶𝑜𝑟𝑒𝐺(𝐻)։ Օրինակ 1։ Դիցուք 𝑀𝐻 հիպերխմբի 𝛷 կառուցվածքային արտապատկերումը տրիվիալ է, այսինքն կամայական 𝑎 ∈ 𝑀, 𝛼 ∈ 𝐻 տարրերի համար 𝛷(𝑎, 𝛼) = 𝑎𝛼 = 𝑎։ Այդ դեպքում պարզ է, որ կամայական 𝛼 ∈ 𝐻 տարրի համար 𝛷(𝛼)-ն 𝑀բազմության նույնական արտապատկերումն է՝ 1𝑀-ը, ուստի 𝑘𝑒𝑟𝛷 = 𝐻։ Հետևաբար՝ 𝑀𝐻 հիպերխմբի հետ առնչված լրիվ բերված հիպերխումբը տրիվիալ{𝜀′} = {𝑘𝑒𝑟𝛷 } խմբի նկատմամբ որոշված 𝑀{𝜀′} հիպերխումբն է։ Նկատենք, որ եթե 𝑀𝐻 հիպերխմբի հետ առնչված լրիվ բերված հիպերխումբը 𝑀{𝜀′} հիպերխումբն է, ապա (𝑀, 𝛯)-ն խումբ է։ Իրոք, ունենք, որ (𝑀, 𝛯) = (𝑀, 𝛯′), իսկ 𝑀{𝜀′}-ի համար 𝛯′-ը որոշում է խմբային գործողություն 𝑀 բազմության վրա։ Վերջինս բխում է այն հայտնի արդյունքից, որ ցանկացած զուգորդական երկտեղանի գործողություն, որը բավարարում է P1) (i) և P2 (ii)պայմաններին, խմբային է։ Նկատենք, որ այս դեպքում 𝛯′ երկտեղանի գործողությունը զուգորդական է, քանի որ (𝐴4)-ում կունենանք 𝛷′(𝑎, 𝛬′(𝑎, 𝑏)) = 𝛷′(𝑎, 𝜀′) = 𝑎։ Հարց է ծագում. եթե (𝑀, 𝛯)-ն խումբ է, ապա արդյո՞ք 𝑀𝐻 հիպերխմբի հետառնչված լրիվ բերված հիպերխումբը որոշված կլինի տրիվիալ խմբի նկատմամբ, այսինքն կլինի 𝑀{𝜀′} հիպերխումբը։ Պարզվում է, որ ընդհանուր դեպքումայս հարցի պատասխանը բացասական է։ Դիցուք 𝐺-ն խումբ է, 𝐻-ն ու 𝑀-ը 𝐺-ի այնպիսի ենթախմբեր են,որ 𝐺 = 𝐻 ∙ 𝑀, 𝐻 ∩ 𝑀 = {𝜀}, որտեղ 𝜀-ը 𝐺 խմբի չեզոք տարրն է, և 𝐻-ը 𝐺-ինորմալ ենթախումբ չէ (որպես այդպիսի (𝐺, 𝐻, 𝑀) եռյակ կարելի է դիտարկել𝐺 = 𝑆3 սիմետրիկ խումբը, նրա 𝐻 = {(1), (12)} և 𝑀 = {(1), (123), (132)}ենթախմբերը)։ Դժվար չէ համոզվել, որ այս դեպքում 𝑀-ը կլինի 𝐺 խմբում 𝐻ենթախմբի տրանսվերսալ։ Դիտարկենք (𝐺, 𝐻, 𝑀) եռյակից ստանդարտճանապարհով ստացվող 𝑀𝐻 հիպերխումբը։ Քանի որ 𝑀-ը 𝐺-ի ենթախումբ է,ապա, համաձայն (𝑆𝑡2)-ի, կունենանք, որ (𝑎, 𝑏) = 𝜀 կամայական 𝑎, 𝑏 ∈ 𝑀տարրերի համար, հետևաբար 𝛯-ն կհամընկնի 𝑀-ի վրա 𝐺-ի երկտեղանիգործողության հետ, ուստի (𝑀, 𝛯)-ն կլինի խումբ։ Ունենք, որ 𝑀𝐻′-ը 𝑀𝐻 հիպերխմբի հետ առնչված լրիվ բերված հիպերխումբն է, հետևաբար՝ համաձայնթեորեմ 4-ի՝ 𝐻′ = 𝐻/𝐶𝑜𝑟𝑒𝐺(𝐻)։ Եթե 𝐻′-ըլինի տրիվիալ խումբը, ապակստանանք, որ 𝐻 = 𝐶𝑜𝑟𝑒𝐺(𝐻), որտեղից էլ կբխի, որ 𝐻-ը 𝐺-ի նորմալենթախումբ է, ինչը սխալ է։ ԳրականությունՇանթ ՆավասարդյանԽՄԲԻ ՆԿԱՏՄԱՄԲ ՈՐՈՇՎԱԾ ՀԻՊԵՐԽՄԲԵՐԻ ԼՐԻՎ ԲԵՐՎԱԾՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆԲանալի բառեր՝ խմբի նկատմամբ որոշված հիպերխումբ, լրիվ բերվածություն, նորմալներքնամաս։

example2304

example2304

Սույն գիտական հոդվածի շրջանակներում քննության են առնվել ՀՀ դատական համակարգի բարձրագույն օղակների՝ Սահմանադրական և Վճռաբեկ դատարանների որոշումների նախադեպային հիմնահարցը։ Գիտական հետազոտության առանցքում դրվել են արտասահմանյան այնպիսի պետությունների օրինակներ, ինչպիսիք են ԱՄՆ-ն, Մեծ Բրիտանիան, Ֆրանսիան, Ռուսաստանի Դաշնությունը և այլն։ Անդրադառնալով արտասահմանյան փորձին և համադրելով այն Հայաստանում առկա իրավիճակի հետ՝ հոդվածում մանրամասն վերլուծվել է նախադեպը ՀՀ քրեական իրավունքի աղբյուր դիտելու անհրաժեշտությունը, տրվել են օրենսդրական բարեփոխումների հնարավոր տարբերակներ։ Վերլուծվել են նաև օրենսդրական ակտերի նախագծերում առկա ձևակերպումները։

ՔՐԵԱԿԱՆ ՕՐԵՆՔԻ ՆԱԽԱԳԱՀՆԵՐԸ Դեպքերը, որպես օրենքի աղբյուր, առանցքային նշանակություն ունեն ինչպես ընդհանուր, հռոմո-գերմանական իրավական համակարգ ունեցող երկրներում, այնպես էլ մայրցամաքային իրավական համակարգի երկրներում, ներառյալ Հայաստանի Հանրապետությունը, նախադեպերի ընկալումը միանշանակ չէ։ Այս աշխատանքի շրջանակներում փորձ է արվել ուսումնասիրել առկա մոտեցումները, ներկայացնել գիտականորեն հիմնավորված եզրակացություն ՀՀ քրեական օրենսդրությունում նախադեպի հետագա կիրառման հնարավոր ուղիների վերաբերյալ։ Հասկանալու համար նախադեպերի նշանակությունը ՀՀ ներքին օրենսդրությունում, առաջին հերթին անհրաժեշտ է մեկնաբանել «իրավունքի աղբյուր» և «նախադեպ» հասկացությունները։ Այսպիսով, իրավունքի աղբյուրը «իրավունքի նյութական աղբյուրներն են, այսինքն ՝ սոցիալական, տնտեսական», պետական ​​գործոնը, իրավական համակարգը, «իդեալիստական ​​աղբյուրները» որոշող այլ գործոններ, գաղափարների, հասկացությունների ամբողջություն, «միջոցների ամբողջություն»։ օրենսդրորեն սահմանել իշխանությունների կամքը »։ Իրավունքի ճանաչման աղբյուրները։ Այս աշխատանքի համատեքստում իրավունքի աղբյուր հասկացությունները պետք է հասկանալ միայն որպես ֆորմալ-իրավական աղբյուրներ [1], այսինքն, ըստ Քրոսի, «ոչ թե ծագման ուղղակի կամ անուղղակի պատճառները, այլ աղբյուրները, որոնցից նորմը ձեռք է բերում իրավական ուժ ՝ դառնում է իրավական նորմ »[2]։ Ըստ Բիբիկի, նեղ օրենքի աղբյուրը պետք է հասկանալ որպես իրավունքի նորմ պարունակող աղբյուրներ [3]։ Պատմականորեն Անգլիայում մշակվել է դատական ​​պրակտիկա։ Չնայած որոշակի օրենքների առկայությանը, ինչպես, օրինակ, «Դավաճանության մասին» 1351 թ. Օրենքը, միջնադարյան Անգլիայում իրավունքի աղբյուրների ցուցակում կենտրոնական դերը պատկանում էր նախադեպերին։ Հիմնական հանցագործությունները ֆիքսվել են նրանց կողմից։ Հետագայում, փորձելով ամրագրել և զարգացնել կանոնադրական օրենքը, վերացնել հնացած նախադեպերը, Անգլիայի քրեական իրավունքի ընդհանուր իրավունքի հետ կապված նորմերի մեծ մասը և հիմնական հանցագործությունները ամրագրվեցին խորհրդարանական ակտերի տեսքով։ Ըստ ամենայնի, նախադեպը զիջեց իր գերիշխող դիրքը 1972 թ., Երբ Լորդերի պալատը `« Քնուլլեր ՍՊԸ-ն ընդդեմ DPP- ի գործի, նա հրաժարվեց հաստատել դատարանների իրավունքը `արարքի համար նոր հանցակազմ ստեղծելու կամ բովանդակությունն ընդլայնելու համար։ գոյություն ունեցողներից։ Իհարկե, այսօր էլ կան հանցավոր խմբավորումներ, որոնց ամրագրումը տրվում է ոչ թե կարգավիճակով, այլ նախադեպով, օրինակ ՝ առաջին կարգի սպանությամբ։ ԱՄՆ-ում ընդունվել է օրենք, որի համաձայն `օրենքով չնախատեսված հանցագործությունների համար չի կարող նշանակվել պատիժ։ Փաստորեն, Գերագույն դատարանը նույն դիրքորոշումն էր հայտնել 1812 թ., Նշելով, որ «Նախքան արարքը պատժվի որպես Միացյալ Նահանգների դեմ ուղղված հանցագործություն, այն պետք է որոշի Կոնգրեսը, պատիժը պետք է որոշի այն դատարանը, որին պատկանում է « Սա բոլոր պետություններում միանշանակ դրույթ չէ, այնուամենայնիվ, չի նսեմացնում նախադեպերի էությունը, քանի որ դատարանները կարևոր նշանակություն ունեն օրենքների մեկնաբանման մեջ, հատկապես այն հանցագործությունների համար, որոնք ամրագրված են օրենքով, բայց հստակ չեն մեկնաբանվում։ Հատկանշական է, որ ԱՄՆ Գերագույն դատարանը հրաժարվում է քննարկել օրենքների սահմանադրականության հետ կապված բոլոր գործերը, որոնք դատարանները հատուկ չեն մեկնաբանել։ Նախքան Հայաստանի Հանրապետությանը անդրադառնալը փորձենք նախադեպ ստեղծել և բացահայտել որոշ առանձնահատկություններ։ Ընդհանուր առմամբ, դատական ​​նախադեպը դատական ​​մարմնի որոշումն է կոնկրետ իրավական գործի վերաբերյալ, երբ ընդունված հրամանագիրը պետության կողմից համարվում է պարտադիր։ [6] Անգլո-սաքսոնական իրավական համակարգի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ներկայումս նախադեպերը կոչված են լրացնելու օրենսդրության բացերը, մեկնաբանելու օրենսդրական ակտերը, ավելին `պետք է խոստովանել, որ առաջին գործառույթի դերը նվազում է` զարգանալով օրենսդրությունը, մինչդեռ երկրորդի գործառույթը մնում է նույնը։ Ընդգծենք նախադեպերի մեկ գործառույթ `գերագույն ատյանների նախադեպերի կիրարկում, որն առաջին հերթին ուղղված է դատարաններում գործերի լուծման միատեսակությանը։ Քրոսը իր «Նախադեպը անգլիական իրավունքում» աշխատության մեջ առանձնացնում է անգլերեն նախադեպերին բնորոշ հետևյալ բնութագրերը. Համոզիչ ուժ։ Միշտ պետք է գնահատել առանձին նախադեպը։ Վերին ատյանների նախադեպերը պարտադիր են ստորինների համար։ Միայն անգլերեն նախադեպն ունի նախադեպ նույն ատյանի դատարանների համար, ի տարբերություն ֆրանսիականի, այն մեծ արժեք ունի։ Ֆրանսիայում նախադեպը չի կարող այնքան նշանակալից լինել, որ ստիպի այլ դատարաններին, նույնիսկ ենթականերին, հետ կանգնել դրանից։ Շատ տեսաբաններ դա համարում են տարբերությունը տարբեր իրավական համակարգերում նախադեպերի կիրառման միջև։ Անգլիական դատական ​​պրակտիկայի ուսումնասիրության տեսանկյունից ՝ 1966-ը նույնպես մեծ նշանակություն ունի։ Լորդերի պալատի ընդունած «Հայտարարությունը», որը ամրագրում է Պալատի `իր նախկին որոշումներից« հետ կանգնելու »հնարավորությունը։ Չնայած այն հանգամանքին, որ այս արտահայտությունը չի նշանակում հերքել նախորդ որոշումները, այն ամրագրում է Լորդերի պալատի հնարավորությունը չկապվել իր նախորդ նախադեպերի հետ։ Ի տարբերություն դրան, վերաքննիչ դատարանները պարտավոր են իրենց նախորդ որոշումներով, չնայած որ այս կանոնը քրեական դատարանների նկատմամբ այնքան խստորեն չի տարածվում, որքան քաղաքացիական դատարանների նկատմամբ։ Անգլիայի դատարաններն իրավասու են նախադեպ չստեղծել իրենց համար, եթե հիմնավորեն գործի փաստերի մեջ որևէ հնարավոր տարբերություն։ Այս աշխատանքի շրջանակներում իրականացված ուսումնասիրությունը հիմնված էր անգլերեն նախադեպերի վրա, քանի որ վերջիններս նախադեպային իրավունքի արտահայտման դասական միջոց են։ Նախադեպերի դերի փոփոխությունների համատեքստում, Ռոմանո-գերմանական օրենսդրությունում նման երեւույթի գոյության հարցը դառնում է ավելի վիճահարույց։ Բացի այդ, նախադեպերի կիրառման հարցը ամենազոր է, վերաբերում է ՀՀ իրավունքի բոլոր ճյուղերին, վերջիններիս որպես իրավունքի աղբյուր ճանաչելը վիճահարույց է միայն քրեական իրավունքի ոլորտում, ուստի վերջիններիս նախադեպի քննարկումը պետք է լինի իրականացվում է քրեական իրավունքի համատեքստում։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 1-ին հոդվածը սահմանում է «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսդրությունը բաղկացած է սույն օրենսգրքից»։ Նույն օրենսգրքի 5-րդ հոդվածը, որը նվիրված է օրինականության սկզբունքին, նախատեսում է հետևյալ կարգավորումը. «Արարքի հանցագործությունը, պատիժը, մյուս քրեական հետևանքները որոշվում են միայն քրեական օրենսդրությամբ»։ Այս հայտարարություններից բխում է, որ ենթադրյալ քրեական իրավունքի միակ աղբյուրը ներքին օրենսդրությունում օրենսգիրքն է ՝ բացառելով քրեական իրավունքի մեջ նախադեպերի առկայությունը և կիրառումը, մինչդեռ պրակտիկայում այլ բան է ապացուցվում։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 1-ին հոդվածը սահմանում է իրավունքի աղբյուրների մեկ մոդել, մինչդեռ գործող Սահմանադրական դատարանի մասին օրենքը երաշխավորում է Սահմանադրական դատարանի որոշումների պարտադիրությունը պետական, տեղական ինքնակառավարման մարմինների, նրանց պաշտոնատար անձինք, ինչպես նաև Հայաստանի ֆիզիկական իրավաբանական անձինք։ Հանրապետության ամբողջ տարածքում («Սահմանադրական դատարանի մասին» ՀՀ օրենքի 61-րդ հոդվածի 5-րդ մաս)։ Դրանից բխում է, որ Սահմանադրական դատարանի այս նորմերը օժտված են համատեղ պարտավորության հատկանիշով, դրանք հավասարապես պարտադիր են դատարանների համար, քանի որ վերջիններս պետական ​​մարմիններ են։ Եվ եթե հաշվի առնենք այն փաստը, որ Սահմանադրական արդարադատության նպատակը Սահմանադրության դրույթների ՝ որպես գերակա կատարելի իրավական ակտի ապահովումն է, ապա անհասկանալի է դառնում, որ Քրեական օրենսգիրքը քրեական նախադեպի աղբյուրներ չի տալիս Սահմանադրական դատարան։ Այս հակասությունը լուծելու համար Ազգային ժողովը տարբեր ժամանակներում օգտագործել է տարբեր մեխանիզմներ, որոնք գործնականում ցույց են տվել դրանց արդյունավետությունը։ Մեր կարծիքով, ոչ վաղ անցյալում Ազգային ժողովի վարած քաղաքականությունն անընդունելի է։ Մասնավորապես, Սահմանադրությունը Սահմանադրական դատարանի կողմից հակասահմանադրական ճանաչելուց հետո Ազգային ժողովն ընդունեց համապատասխան ակտ `նույն դրույթն անվավեր ճանաչելով։ Սա մի քանի առումներով ընդունելի չէ։ Նախ, գործընթացը ժամանակատար է, և արդյունքում ոչ մի նոր բան չի ասվում, այն, ինչ արդեն հաստատված է, հաստատվում է, և երկրորդ ՝ խնդիր է առաջանում, երբ որոշվում է նորմը ուժը կորցնելու պահը։ Մասնավորապես, պարզ չէ ՝ արդյո՞ք նման պայմաններում դրույթն անվավեր պետք է ճանաչվեր Ազգային ժողովի գործողության պահից կամ Սահմանադրական դատարանի որոշումն ուժի մեջ մտնելու պահից։ Երրորդ, այն որոշ չափով վարկաբեկեց Սահմանադրական դատարանը ՝ իր որոշումը կախված դարձնելով նույն դրույթի վերաբերյալ Ազգային ժողովի գործողությունից։ Օրինակ ՝ Սահմանադրական դատարանի SDO-1082 որոշման համաձայն ՝ տուգանքների հետ կապված ՀՀ քրեական օրենսգրքի 51-րդ հոդվածի որոշ դրույթներ համարվել են հակասահմանադրական։ Սահմանադրական դատարանի այդ որոշումը կայացվել է 2015 թ. Օրենքի հակասահմանադրական ձևակերպման ուղղումն իրականացվել է Ազգային ժողովի կողմից 2017 թ. Մարտի 1-ին, համաձայն ՀՀ 59-րդ օրենքի, որը, բնականաբար, ընդգրկված էր ՀՀ քրեական օրենսգրքում։ Մինչ այդ, գրեթե երկու տարի հստակ օրենսդրական կարգավորման բացակայության պայմաններում, ՀՀ քրեական օրենսգիրքը հղում էր անում Սահմանադրական դատարանի համապատասխան որոշմանը `ապահովելու իրավական բացը։ Այլ կերպ ասած, այդ որոշումը դատարանների համար պարտադիր օրենսդրության աղբյուր էր, և դրան հղումը ՀՀ քրեական օրենսգրքում չի նշանակում, որ դատարանները կաշկանդված կլինեն դրա հիման վրա որոշում կայացնել, եթե չներառված է։ օրենսգրքում։ Համաձայն «Իրավական ակտերի մասին» օրենքի ՝ Սահմանադրական դատարանի ակտերն ավելի բարձր դիրքում են գտնվում իրավական ակտերի ենթակայության մեջ, այսինքն ՝ ունեն ավելի բարձր իրավաբանական ուժ։ Վերջինիս օգտագործումը դատապարտելով օրենսգրքում ընդգրկվելու փաստով `վարկաբեկում է Սահմանադրական դատարանը։ «Սահմանադրական դատարանի մասին» օրենքում 2011 թ. Փոփոխությունները կատարելուց հետո հստակ նշված էր, որ նորմայի սահմանադրական բովանդակությունը չբացահայտելու դեպքում Սահմանադրական դատարանի որոշումը անկախ և բավարար հիմք է ` դատարան վերաքննելու գործը, այսինքն `Սահմանադրական դատարանի որոշման կատարումը կախված չէ Ազգային ժողովի օրենսդրական գործունեությունից։ Ըստ մի խումբ տեսաբանների (Նաումով [7], Կոնյախին [8] և ուրիշներ), միայն նրանք, ովքեր նորմը ճանաչում են հակասահմանադրական, օրենքի աղբյուր են։ Հեղինակների մեկ այլ խումբ (Օբրաժիև [9], Մադյարովա [10] և ուրիշներ) նման որոշումները համարում են ոչ միայն հակասահմանադրական, այլ նաև որոշակի մեկնաբանություն պարունակող։ Եթե ​​«Սահմանադրական դատարանի մասին» ՀՀ օրենքում ուղղակիորեն ասվում է, որ նորմայի հակասահմանադրականությունը ամրագրող ակտը ունի նորմատիվային բնույթ, ապա Սահմանադրական դատարանը չի կարող ասել նույնը սահմանման ճանաչման որոշումների վերաբերյալ `հատուկ մեկնաբանության շրջանակներում, քանի որ կա վերջինիս նորմատիվային բնույթի մասին ոչ մի նշում։ Հնարավոր է ամրագրել վերջինիս նորմատիվային բնույթը, քանի որ միայն նորմատիվ իրավական ակտերը կարող են իրավունքի աղբյուր հանդիսանալ Հայաստանի Հանրապետությունում։ «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի 2-րդ հոդվածի 3-րդ մասը համարում է այն ակտերը, որոնք ուղղված են իրավական նորմը որպես նորմատիվ իրավական ակտ սահմանելուն, փոփոխելուն կամ դադարեցնելուն։ Հատուկ մեկնաբանության շրջանակներում նորմը սահմանադրական համարելու Սահմանադրական դատարանի որոշումները չեն փոխում, դադարեցնում, սահմանում որևէ նորմ։ Դրանք ուղղված են նորմայի սահմանադրական բովանդակության բացահայտմանը և հստակեցմանը։ Սակայն դրանք չպետք է անտեսվեն, քանի որ վերջիններս, ըստ երեւույթին, ունեն նորմատիվային բնույթ, դրանք պարտադիր են, լուծում են գործը, ըստ էության, դրանք ուղղված են ոչ թե անհատներին, այլ բոլոր առարկաներին։ Ուստի ողջունելի կլիներ, եթե Սահմանադրական դատարանը, ինչպես գործադիր իշխանությունը, տարանջատեր իր նորմատիվ-անհատական ​​ակտերը ՝ տարաձայնություններից խուսափելու համար։ Այդ մասին վկայում է SDO-943 որոշումը, որով Սահմանադրական դատարանը նորմայի սահմանադրական բովանդակության բացահայտմանը միտված որոշումները համարել է նորմատիվ, նախադեպ սահմանող։ Ամփոփելով տեսակետը ՀՀ Սահմանադրական դատարանի որոշումների վերաբերյալ և համեմատելով այն անգլիական նախադեպերի հետ, Սահմանադրական դատարանը պետք է նշի, որ Սահմանադրական դատարանի որոշումները նախադեպ են ունեցել, դրանք պետք է համարվեն քրեական իրավունքի բարձրագույն մարմին , Սահմանադրական դատարանի հատուկ ակտերը ունեն նորմատիվային բնույթ, քանի որ վերջիններից ոմանք դադարեցնում են նորմայի գործողությունը, մյուսները `նորին տալիս են հատուկ պարտադիր բովանդակություն, որը տարածվում է անձանց լայն շրջանակի վրա` ընդգրկելով շատ ավելի լայն շրջանակ։ քան անհատական ​​հրամանագիր։ Կան մարմիններ, այդ թվում ՝ դատարաններ։ Սահմանադրական դատարանի որոշումները պարտադիր ուժ ունեն։ Այժմ անդրադառնանք Վճռաբեկ դատարանին։ Վերջիններիս կողմից կայացված նախադեպային որոշումները հակասական տեսակետներ ունեն քրեական օրենսդրության աղբյուր դիտելու խնդրի վերաբերյալ։ Նախադեպերի դեմ փաստարկը հիմնված է այն փաստարկի վրա, որ Վճռաբեկ դատարանի որոշումներն ունեն միայն մեկնաբանական նշանակություն, այսինքն ՝ դրանք պարունակում են մեկնաբանման նորմեր, որոնք ոչ մի նոր բան չեն ասում, զուրկ են նորմատիվային նորությունից։ Սրա հետ լիովին համաձայնեցնել հնարավոր չէ։ Ըստ մեծ թվով քրեագետների ՝ այս փաստարկը հերքելու համար ծառայում են հետևյալ տեսակետները ՝ բովանդակություն։ Վճռաբեկ դատարանի նախադեպերը հաճախ վիրավորում են նորմը։ Այս առումով պետք է անհապաղ հերքել այն տեսակետը, որ Վճռաբեկ դատարանը կարող է լայնորեն մեկնաբանել որոշակի հանցագործություն։ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպային իրավունքը հաստատել է, որ հանցագործության առկայությունը որոշվում է, և պատժաչափը նշանակվում է բացառապես օրենքի հիման վրա։ «Կոկկինակիսն ընդդեմ Հունաստանի» վճռում Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը որոշում կայացրեց, որ «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» կոնվենցիայի 7 1 1 հոդվածը նախատեսված չէ միայն վրեժխնդրությունը արգելելու համար։ քրեական իրավունքի կիրառումը։ Այն, ընդհանուր առմամբ, նշում է, որ միայն օրենքը կարող է սահմանել հանցագործությունը և նախատեսել պատիժ։ «Nullum crimen, nulla poena sine lege», ինչպես նաև այն սկզբունքը, որ քրեական օրենսդրությունը չպետք է ենթարկվի տարածական մեկնաբանման ՝ ի վնաս մեղադրյալի, այսինքն ՝ պետք է կիրառվի անալոգիայով (տե՛ս KOKKINAKIS v. GREECE, 1993 թ. Մայիսի 25-ի դատավճիռ) , թիվ 14307/88 բողոքարկում, 52-րդ կետ)։ Արարքի հանցագործությունը սահմանվում է բացառապես օրենքով։ Սա ենթադրում է, որ միայն օրենքը բացահայտում է հանցագործության հատկությունները։ Միևնույն ժամանակ, անհրաժեշտ է նշել, որ Ռոմանո-գերմանական իրավական համակարգի երկրներում պրակտիկան հանդիպում է այնպիսի նախադեպերի, որոնք շեղվում են այս ընդհանուր մոտեցումից և սահմանում են հանցագործության տարրերի հետ կապված կանոններ։ Օրինակ ՝ Շահեն Հախվերդյանի գործով 2012 թ. Խուլիգանության հանցագործության վերաբերյալ (ՀՀ քրեական օրենսգրքի 258-րդ հոդված)։ ԽՎիգանության համար դատապարտված անձանց թիվը թվի նվազել է, քանի որ թիվ AVD / 0014/01/11 որոշում կայացվել է։ կատարվել է 2016 թվականի մարտի 30-ին և հանցագործության մեկնաբանությունը պարզաբանելուց հետո (2016-ի և 2014-ի համեմատ) Նմանապես, Սրապիոն Հովհաննիսյանի դեպքում, 2012 թ., Ենթակա հարաբերությունների բացակայության պայմաններում ռազմական հարաբերությունների օրենսգրքի կանոնները խախտելու հանցագործության վերաբերյալ (ՀՀ քրեական օրենսգրքի 359-րդ հոդված)։ 2010 թվականի հունիսի 8-ի թիվ ՍԴ / 0204/01/11 որոշումից հետո ՀՀ քրեական օրենսգրքի 359 հոդվածով դատապարտված անձանց թիվը զգալիորեն նվազել է։ Հայաստանի Հանրապետությունում Վճռաբեկ դատարանը հաճախ է մեկնաբանում գործողությունների սուբյեկտիվ կողմը, հատկապես որակավորված և արտոնյալ հանցագործությունների դեպքում։ Մասնավորապես, մի ​​խումբ անձանց կողմից սպանության սուբյեկտիվ կողմի առումով, Վճռաբեկ դատարանն իր CC / 0319/01/10 որոշման մեջ նշել է, որ այս հանցագործությունը սուբյեկտիվ անձը կարող է կատարել ուղղակի կամ անուղղակի։ Դրա վառ օրինակը կարող է լինել Վճռաբեկ դատարանի հետևյալ դիրքորոշումը. Դրանք հստակեցնում և լրացնում են քրեական օրենսդրության բովանդակությունը։ Հանցագործությունը, ըստ ձեռնարկված գործողությունների բնույթի, հանցավոր դիտավորության իրացման աստիճանի, բաժանվում է երկու տեսակի ՝ ավարտված կամ անավարտ։ Ավարտված կամ անավարտ հանցագործության դասակարգման տեսական և գործնական նշանակությունը։ Մասնավորապես, այն հաշվի է առնվում արարքի հասարակական վտանգավորության աստիճանը որոշելիս, քրեական պատասխանատվության, պատժի անհատականացման հարցերը լուծելիս, քանի որ այն թույլ է տալիս ճիշտ որոշել հանցագործությունից կամավոր հրաժարվելու հետ կապված խնդիրները։ «Հանցագործությունն ավարտված համարելու համար անհրաժեշտ է, որ հանցագործը կատարի բոլոր գործողությունները, որոնք ինքը անհրաժեշտ է համարում հանցագործությունն ավարտին հասցնելու համար (օրինակ ՝ նա կրակում է զոհին ՝ նրան սպանելու համար, բայց չի մահանում բժշկական միջամտության պատճառով)։ Հանցագործության այս տեսակի համար կարևոր է հանցագործի վստահությունը, որ նա չի պահանջում որևէ լրացուցիչ գործողություն, որ այն, ինչ արդեն արվել է, բավարար է հանցավոր դիտավորություն իրականացնելու համար։ Մյուս կողմից, անավարտ հանցագործության դեպքում, հանցագործը չի կատարում այն ​​բոլոր գործողությունները, որոնք ինքը անհրաժեշտ է համարում հանցագործությունն ավարտին հասցնելու համար (օրինակ ՝ նա չունի բավարար ուժ զոհին խեղդելու համար, նա ուզում է կրակել զոհին, բայց զենքն անսարք է, կրակոց չկա)։ Հանցագործության այս տեսակը բնութագրվում է գործողությունների թերի կատարմամբ, օբյեկտիվ կողմի մասնակի կատարմամբ։ Միևնույն ժամանակ, հանցագործը գիտակցում է, որ հանցագործությունն ավարտին հասցնելու համար անհրաժեշտ է կատարել ևս մի քանի գործողություն, որը նրան չի հաջողվում (…) »(տե՛ս Վ. Եղիազարյանի վճռաբեկ դատարանի գործը, 13.09)։ 2013 թ., EKD / ​​0087 / որոշում 01/12)։ Որոշման մեջ ակնհայտ է, որ Վճռաբեկ դատարանը, առաջնորդվելով ավարտված, անավարտ հանցավոր փորձերը տարբերակելու տեսական-գործնական անհրաժեշտությամբ, սահմանել է դրանց հասկացությունները ՝ լրացնելով և հստակեցնելով օրենքը։ Մեկ այլ օրինակ նշելու համար `Վճռաբեկ դատարանը սահմանում է պաշտպանության անհրաժեշտության գնահատման լրացուցիչ չափանիշներ` ագրեսիայի և ագրեսիվ վիճակների միջև տարբերություն դնելով։ Օրենքը չի պահանջում, որ ամբաստանյալը կիրառի բռնարարի կողմից կիրառվող միջոցներին համարժեք միջոցներ։ Ամբաստանյալը կարող է նաև օգտագործել ավելի արդյունավետ միջոցներ։ Ոտնձգությունների համամասնության խնդրի լուծման ժամանակ անհրաժեշտ է հաշվի առնել հետևյալ հանգամանքները. Ա) պահպանվող ապրանքի արժեքը, վնասի չափը, որը կարող էր հասցվել դրան, բ) ուժգնությունն ու հանկարծակիությունը ոտնձգություն, գ) ֆիզիկական ուժ և այլն), դ) ոտնձգողների և պաշտպանների քանակը) ոտնձգությունների իրավիճակը, վայրը, ժամանակը և այլն »(տե՛ս Ա. Վճռաբեկ դատարանի գործողությունների առաջնորդող բնույթը խոսում է որոշման 28-րդ կետ / 01/09)։ պարտավորության մասին։ Դրանք լայնորեն օգտագործվում են իրավագիտության մեջ [8, 11]։ Օրենսդիրը միշտ չէ, որ բավարար չափով հստակեցնում է իր օրենսդրական ակտերում օգտագործվող հասկացությունները։ Սրա հետևանքն այն է, որ ծածկագրերում պարունակվող գնահատման կատեգորիաների մեծ քանակը բավարար չափով չի լուսաբանվում։ Հետևաբար, նման դեպքում մեկնաբանությունը կարող է համարվել օրենսդիրի թույլ տված բացերը լրացնելը։ Դրա օրինակն այն է, երբ Վճռաբեկ դատարանը որակավորման լրացուցիչ չափանիշներ է սահմանում։ Այսպիսով, թիվ EKD / ​​0149/01/14 որոշման մեջ պարզաբանելով որպես առևտուր հանցագործություն կատարելու ծանրացուցիչ հանգամանքը ՝ Վճռաբեկ դատարանը որոշեց նախապայմանները արարքը որպես այդպիսին որակելու համար. • նույն կամ նմանատիպ գործողություններ կատարելը, • կանոնավոր գործողությունների կատարում երեք կամ ավելի անգամ, • նյութական շահույթի անդորրագիր, • լինել եկամտի հիմնական կամ լրացուցիչ աղբյուր (համարվում է հանցագործի համար ոչ հիմնական, բայց նշանակալի նյութական օգուտ)։ Նման օրինակները շատ են Այս այլ իրավական դիրքերում Վճռաբեկ դատարանը արտահայտել է այնպիսի պարտադիր պարզաբանումներ, որոնք օրենսդրությամբ նախատեսված չեն։ Նշելով նորմը, պարզաբանելով և բացատրելով այն, դատարանը դուրս է օրենսդրության ձևակերպումից, ուստի, կարծում ենք, որ վերջինիս մեկնաբանությունը չի զրկում նորմատիվային նորարարությունից։ Վերոգրյալի հիման վրա Վճռաբեկ դատարանի գործողությունների նախադեպային բնույթի մասին կարելի է ասել. Վճռաբեկ դատարանի գործողությունները պարտադիր են։ Վճռաբեկ դատարանի ակտերում նորմերի սահմանման բացահայտումը հանգեցնում է նորմայի բովանդակության որոշակի փոփոխության կամ օրենսդրական նորմերի բովանդակության համատեքստում հաստատվում է նոր նորմ։ Բացերը լրացնելով մեկնաբանությունների միջոցով դրական մեկնաբանությունների միջոցով։ ՀՀ դատական ​​համակարգի համակարգում։ Վճռաբեկ դատարանի պաշտոններն առաջին հերթին ուղղված են օրենքին։ Վճռաբեկ դատարանը արդարադատություն իրականացնող մարմին է, քրեական օրենսգրքի քրեական օրենսգրքի նախագծի 2-րդ հոդվածը պետք է ողջունել։ Այն նախատեսում է հետևյալ կարգավորումը. «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսդրությունը բաղկացած է սույն օրենսգրքից ՝ ՀՀ իրավական ակտերից, որոնք պարունակում են քրեական նորմեր կամ կարևոր են քրեական օրենսդրության կիրառման համար»։ Ինչպես հասկանում ենք, այդպիսի կարգավորումը հրաժարվել է քրեական իրավունքի մոնոլիտ մոդելից ՝ «օգտվելով առիթից այն հասկանալու որպես իրավունքի աղբյուր» և դատական ​​նախադեպեր։ Այնուամենայնիվ, «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի նախագծում դատական ​​նախադեպերի բացակայությունը էապես բարդացնում է, նույնիսկ բացառում է նախադեպային իրավունքը քրեական օրենսդրության աղբյուր դիտարկելու հնարավորությունը և, ըստ երեւույթին, ստեղծում է իրավիճակ, երբ նոր նորմը ոչնչով չի տարբերվում հին Վերոնշյալ հիմնավորումների համատեքստում անհրաժեշտ է դառնում իրավաբանորեն ամրագրել գոյություն ունեցողը, եթե դա գործնականում տարածված է։ Եթե ​​հակառակ մոտեցումն ընդունվի, Վճռաբեկ դատարանը չի կարող կատարել օրենքի միատեսակ կիրառում ապահովելու, իրավունքը զարգացնելու գործառույթ, և Սահմանադրությունը վերածելու է զուտ խորհրդատվական մարմնի `նորմը չեղյալ հայտարարելու կամ նորմի սահմանադրական բովանդակությունը բացահայտելուց հետո։ , ինչը, մեր կարծիքով, անընդունելի է։ Ինքնին հասկանալի է, որ որպես իրավապահ մարմիններ, դատարանները, ամենայն հավանականությամբ, բախվում են իրավական բացերի, անբարենպաստ հետևանքների, որոնք բխում են թերի դիմումներից, ուստի իրատեսական է զարգացնել իրավական բացերը լրացնելու արդյունավետ տարբերակներ, դրանք պետք է օժտված լինեն համապատասխան լիազորություններով։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [6] Վաղարշյան Ա.Գ., Պետության տեսություն 2 Իրավագիտություն 2, Երեւան, 2011, էջ. 110 В., Этнокультура уголовного право. Autoref- ը։ Dis., KJN, Մոսկվա, 1985, գ. 39, Մարիաննա Գրիգորյան ՔՐԵԱԿԱՆ ՕՐԵՆՔԻ ՆԱԽԱԳԱՀՆԵՐ Հիմնաբառեր. Նախադեպ, նորմատիվ իրավական ակտ, իրավունքի աղբյուր, Սահմանադրական դատարան, Վճռաբեկ դատարան, մայրցամաքային իրավական համակարգ։

example339

example339

Ուսումնասիրվել են ազգային ավանդական մածունը եւ նրանից անջատված կաթնաթթվային բակտերիաների բազմազանությունն ու մանրէաբանական, կենսաքիմիական հատկությունները։ Մածունից անջատվել են կենսաբանական բարձր հատկություններով օժտված շտամներ, որոնք արտոնագրվել են եւ ավանդադրված են մանրէների Հանրապետական ավանդադրման կենտրոնում։ Մածունի միկրոբիոտան շատ հարուստ է, այն շտեմարան է էկոլոգիական պոտենցիալով եւ կարգաբանական բազմազանությամբ։ Մածունը եւ մածունից անջատված, ընտրված կաթնաթթվային բակտերիաներն օժտված են գյուղատնտեսական, սննդի արդյունաբերության, բժշկության մեջ օգտագործվող թունաքիմիկատների, նիտրատների, պահպանիչների, հակաբիոտիկների բարձր խտությունների դիմացկունությամբ եւ աղեստամոքսային համակարգի էպիթելիալ շերտերում ամրանալու բարձր ադհեզիվ հատկություններով։ Ազգային ավանդական մածունը եւ մածունից անջատված կաթնաթթվային բակտերիաները կենսաբանական, բուժիչ եւ ադհեզիվ հատկություններով չեն զիջում պրոբիոտիկ կաթնաթթվային բակտերիաներին։

Մածունն ամենահին կաթնամթերքներից մեկն է, որը շատ են օգտագործում Հայաստանում։ Ըստ տեղեկությունների` Հայաստանից գաղթած հայերն իրենց հետ մածունը տարել են Եվրոպա, Ամերիկա եւ տարածել տեղի բնակչության մեջ։ Եվրոպական եւ ասիական մի շարք երկրներում օգտագործում են մածունին շատ նման, բայց իրենց համով ու հոտով մածունից տարբերվող այլ թթու կաթնամթերքներ, օրինակ` Ռուսաստանում՝ պրոստոկվաշան, Բուլղարիայում՝ յուղուրդը, Միջին Ասիայում՝ կումիսը, Հյուսիսային Կովկասում՝ կեֆիրը, Ալժիրում, Սիրիայում՝ լաբան եւ այլն։ Մածունն իր քիմիական կազմով լիարժեք սննդանյութ է, այն պարունակում է մարդու օրգանիզմին անհրաժեշտ գրեթե բոլոր սննդանյութերը, իրարից տարբերվում են կաթի սպիտակուցների, յուղի եւ կաթնաշաքարի քանակներով, վիտամինների (A, B, C, D, E) պարունակությամբ [1]։ Պատմական ուսումնասիրություններ։ Հայաստանը կաթնամթերքի արտադրության ավանդական տարածաշրջան է։ Հայ ժողովրդի սննդակարգում կաթնամթերքը միշտ ունեցել է կարեւոր նշանակութ154յուն։ Հայերի արյունակից-ժառանգական նախնիներին` ուրարտացիներին, արդեն հայտնի են եղել կաթնամթերքների պատրաստման եղանակները [2]։ Վաղ ժամանակներից Հայաստանը հռչակված էր կաթնամթերքի առատությամբ եւ բազմազանությամբ, ինչի մասին գրել է Հայաստանում հունական արշավանքի մասնակից Քսենոփոնը իր «Անաբասիս» գրքում (V-IV դդ. մ.թ.ա.) [3]։ Մեր դարաշրջանի սկզբում Ստրաբոնի` Հայաստանին նվիրված հիշատակագրություններում խոսվում է այն մասին, որ հնում հայերն օգտագործում էին տարբեր կաթնամթերքներ։ Այդ նույնպես հաստատվում է Ասորեստանի թագավոր Սարգոնի (714 մ.թ.ա.) սեպագիր արձանագրություններում։ Հույն պատմիչ Հերոդոտոսի (480-420 թթ. մ.թ.ա.) հավաստմամբ հայ վաճառականներն առագաստանավերով նավարկում էին Բաբելոն, Խորեզմ, Հնդկաստան, Չինաստան եւ այլ երկրներ, բեռնում էին հալած յուղ, պանիր, քամած մածուն, չորացրած թան (չորթան) [4-6]։ Կաթնամթերքների վաճառքն էլ ավելի ընդլայնվեց, երբ կազմավորվեցին այնպիսի կենտրոններ, ինչպիսիք էին Հին Ջուղան եւ Նախիջեւանը (Հայաստան)։ Նրանք արտահանում էին կաթնամթերքը Հոլանդիա, Իտալիա, Միջին եւ Մերձավոր Արեւելք, ինչպես նաեւ Կիեւյան Ռուսիա, ինչի մասին վկայում են Ուրարտուի միջնաբերդի (VII դ. մ.թ.ա.), ինչպես նաեւ Թեյշեբաինիի` Կարմիր բլուրի, Դվինի կամ Վոլգա գետի մերձակայքում հայ առեւտրականների բնակավայրերի ավերակ-փլատակների պեղումները, ինչպես նաեւ հայ առեւտրականներին Վլադիմիր Մոնոմախի կողմից տրված պատվոգիրը [2, 7, 8]։ Մեր ժողովուրդը վաղնջական ժամանակներից մածունից պատրաստել է կաթնաթթվային կարագ՝ մածնակարագ։ Ավելի վաղ ժամանակներում այն պատրաստել են նաեւ յուղորդից (այս բառը հայերեն ծագում ունի, նշանակում է յուղի նախորդ. բառը, բաղկացած է երկու մասնիկից՝ յուղ եւ որդ, «որդ» ածանցը ցույց է տալիս պատկանելություն [9])։ Այս մթերքը ստանալու համար կաթի սերը (յուղը) հավաքում էին կճուճների մեջ, որտեղ տեղի էր ունենում բնական մակարդում, այն հարում էին եւ ստանում կարագ։ Շատ հեռավոր անցյալում Հայկական լեռնաշխարհի միջին եւ լեռնային բարձրավանդակների ամառային արոտավայրերում կարագ ստանում էին յուղորդից։ Այս մթերքը ստանալու համար կաթի սերուցքը (արաժան) հավաքում էին կավե կճուճների մեջ։ Արոտավայրերից իջնելուց հետո խնոցիներով հարում էին եւ ստանում կարագ [10]։ Հետագայում կարագ ստանում էին մածունից։ Մածուն բառն ունի հնդեվրոպական ծագում, առաջացել է «mag» բառից, որի գ-ն հնչյունափոխվել, հմայնացվել է ծ-ի։ Հետաքրքիր է նշել, որ մածուն անվանումն առաջացել է հայերեն մածունել բառից, այսին155քըն` սարքել՝ մածուկ կպցնել, որը թարգմանաբար նշանակում է մակարդել, մերել [11]։ Հետագայում մածունը ոչ էական փոփոխություններով փոխ են առել վրացիները` մածոնի, թուրքերը` մացուն, հույները` մացուլ, անգլիախոս ժողովուրդները` մազոլ եւ այլ անվանումներով Տեխնոլոգիական ուսումնասիրություններ։ Մածունը հայերի ամենօրյա սնունդն է։ Այն պատրաստում են կովի, գոմեշի, ոչխարի կաթով կամ նրանց խառնուրդներով։ Գոմեշի եւ ոչխարի կաթով պատրաստված մածունն ունի պինդ բաղադրություն։ Ոչխարի կաթով պատրաստվածը սովորաբար լինում է ծորող։ Մածունի քիմիական կազմությունը հիմնականում կախված է կաթի քիմիական բաղադրիչներից։ Կաթը եռացնում են, սառեցնում մինչեւ 35-40°C, մերում բնական 1,0 % մակարդով, փաթաթում եւ պահում տաք տեղում 4-5 ժամ` մինչեւ մակարդի առաջանալը, որից հետո դնում են սառնարանում, որպեսզի սառչի եւ պնդանա։ Այն օգտագործում են բնական վիճակում, նրանից պատրաստում են նաեւ տարբեր կերակրատեսակներ, այդ թվում՝ թանապուր, մածնասպաս, ամռանը` մածնաջուր` թան։ Մածունը լուծում են ջրում, ավելացնում մի քիչ աղ եւ օգտագործում որպես թարմացնող ըմպելիք։ Քամած մածուն ստանալու եւ երկար պահպանելու համար մածունը քամում են խիտ գործվածքից կարված պարկով։ Քամած մածունը հարմար է հեռու վայրեր տեղափոխելու, բուժիչ նպատակներով եւ այլ կաթնամթերքներ ստանալու համար։ Պահածոյացված մածուն` գոնաց մածուն` քամած մածունը 3-4 օր պարկով դնում են ծանր առարկաների տակ, լավ ջրազրկում, հետո ավելացնում կարագ, լավ տրորում, լցնում կավե կճուճների մեջ, պահում սառը տեղ։ Բացում են ձմռանը, ուտում են այդպես կամ ավելացնում են ջուր, խառնում, հարում են՝ կարագ ստանալու համար։ Մածունի մածուկ ստանալու համար աշնանը մածունը երեք-չորս օր քամում են, լավ ջրազրկում, ապա լցնում կավե ամանների մեջ եւ լավ սեղմում, վերեւից բարակ շերտով ավելացնում են հալած յուղ։ Պահում են սառը տեղում։ Օգտագործելու համար սովորաբար բացում են ձմռանը։ Տոմաստը ստանալու համար նշված եղանակով ստացված մածուկին խառնում են 1։ 2-ի հարաբերությամբ մածնակարագ, սեղմում կավե կճուճների մեջ, պահում սառը տեղում՝ որպես պահածոյացված մածուն։ Հովկուլ ստանալու համար պատրաստում են այնպես, ինչպես տոմաստը, մի տարբերությամբ միայն, որ մածնակարագի փոխարեն օգտագործում են թարմ շոռ։ Մածնակարագ ստանալու համար սկզբում կովի կաթից պատրաստում են մածուն։ Վաղ անցյալում այն հարում էին կաշվե տիկերով, հետագայում՝ կավե խնոցիներով։ 156Մածունը եւ յուղուրդը` որպես բարձր սննդարար, օգտակար, բուժիչ կաթնամթերք, գրավել է ինչպես հայրենական, այնպես էլ արտասահմանյան հետազոտողների ուշադրությունը։ Կաթնամթերքների բուժիչ օգտակար հատկությունների մասին գրել են Մեսրոպ Մաշտոցը, 5-րդ կաթողիկոս Հովհաննես Մանդակունին [6], պատմիչ Հերոդոտոսը (480-420 թթ. մ.թ.ա.), Համամ Արեւելցին, Ջախկեցին (IX դ.), Գրիգոր Մագիստրոսը (X-XI դդ.), միջնադարյան բժիշկ-գիտնականներ Մխիթար Հերացին, Գրիգորիսը (XII-XIII դդ.), Ամիրդովլաթ Ամասիացին եւ ուրիշներ [13]։ Ամիրդովլաթ Ամասիացին իր «Անգիտաց անպետ» գրքում մանրամասն նկարագրել է մածունը. «Այն հայերեն անվանում են թթու կաթ, որն օգնում է դիզենտերիայի, ինչպես նաեւ թոքախտի, լյարդի բորբոքային հիվանդությունների ժամանակ, վերացնում է թույների ազդեցությունը։ Եթե խառնենք այն մեղրի հետ եւ քսենք երեխաների բերանի թարախոտ վերքերին, խոցերին, ապա կօգնի։ Իսկ եթե ուտենք թթու կաթը կամ մածունը, ապա կօգնի ուժեղ բնավորություն ունեցող մարդկանց եւ կուժեղացնի սեռական հակումը։ Կովի մածունի շիճուկը եւ նրա թթու կաթն օգտակար են ստամոքսի համար, կանգնեցնում են լուծը եւ ախորժակ են բացում, ինչպես նաեւ չափավորում են տապը եւ մարմինը դարձնում լավ սնած, պարարտ»(թարգմանված է բառացի) [12]։ Հետագայում բազմաթիվ գիտնականներ ուսումնասիրել են մածունի կենսաբանական հատկությունները, միկրոբիոտան (մանրէակազմը), մեկուսացրել, տարբերակել կաթնաթթվային բակտերիաների (ԿԹԲ) խմբակցություններ, սակայն մաքուր մանրէային կուլտուրաներով բարձրորակ մածուն ստանալու համար հաստատուն բակտերիայի մակարդ` մերան չեն ստացել [14-17]։ Բուժիչ նշանակությունը։ Մածունն ունի կանխարգելիչ եւ բուժիչ նշանակություն, օգտագործել են դարեր շարունակ աղիքային հիվանդությունները բուժելիս` որպես բնական էվոլյուցիայի ընթացքում ընտրված «պրոբիոտիկ», որը մաքրում է օրգանիզմը, բուժում է հարբեցողության հետեւանքները, վերացնում բերանի խոռոչի տհաճ հոտը, հարթեցնում դեմքի մաշկի կնճիռները, բարձրացնում է օրգանիզմի ինքնազգացողությունը, մաքրում օրգանիզմը թունավոր նյութերից, կարգավորում օրգանիզմի նյութափոխանակությունը, պակասեցնում արյան մեջ խոլեստերինի քանակությունը, կարգավորում կոլիտը, աղիների դիսֆունկցիան, չեզոքացնում դեղերի, հատկապես հակաբիոտիկների, հորմոնային պատրաստուկների օգտագործման հետեւանքները եւ թունավոր նյութերի` արյան մեջ ներծծման ազդեցությունը։ Մանրէաբանական եւ ադհեզիվ հատկությունների ուսումնասիրումը։ Կաթի մեջ կարող են թափանցել տարբեր արգելակային նյութեր։ Դրանցից են. 157- պեստիցիդները՝ թունաքիմիկատներ, որոնք ոչնչացնում են բույսերի վրա եղած ԿԹԲ-ները, որոնք կարեւոր դեր են կատարում մարդու եւ կենդանիների մարսողության, բանջարեղենի թթվեցման գործընթացներում, ազդում կաթնամթերքների՝ պանիրների, սերուցքի, մածունի ԿԹԲ-ների քանակի եւ որակի վրա` կաթնաթթվի սինթեզման, կաթի մակարդման, օրգանոլեպտիկ (համային) հատկությունների վրա եւ այլն [18], - հակաբիոտիկները, որոնք օգտագործում են մարդկանց եւ կենդանիների վարակիչ հիվանդությունները բուժելիս, - պահպանիչները, որոնք կիրառվում են կաթնամթերքի օգտագործման ժամկետները երկարացնելու նպատակով։ Եթե պահպանիչները` սորբինաթթուն եւ նրա Na-ական, K-ական, Ca-ական աղերը, ինչպես նաեւ ծծմբային գազը, բենզոյաթթուն օգտագործում են մրգային յուղուրդների, չրերի չորացման ընթացքում, ապա արգելվում է երեխաների համար նախատեսված կաթնամթերքներին, մրգահյութերին դըրանց հավելումը[19], - նիտրատները, որոնք անցնում են կաթի մեջ, իսկ մարդու օրգանիզմ թափանցելուց հետո աղիներում վերականգնվում են` նիտրատներ → նիտրիտներ → նիտրոզամիններ [20]։ Նիտրոզամինները քաղցկեղածին նյութեր են [21]։ Նիտրատներն օգտագործում են պանրի արտադրության մեջ` արտասահմանում` 20 գ, իսկ Ռուսաստանում` 30 գ 100լ կաթի մեջ։ Օգտագործում են նաեւ բանջարեղենի եւ մսամթերքի մշակման մեջ` ախտածին մանրէների զարգացումը կանխելու համար։ Աշխատանքի նպատակներից են մածունի մանրէաբանական եւ ադհեզիվ հատկությունների ուսումնասիրումն ու կենսաբանական բարձր հատկություններով օժտված ԿԹԲ-ների անջատումը՝ կաթնարտադրության եւ բժշկության մեջ օգտագործելու համար։ Նյութը եւ մեթոդները։ Մածունի նմուշներ ենք վերցրել Հայաստանի բարձրադիր` Արագածոտն, Շիրակ, Գավառ մարզերի անհատ տնտեսություններից եւ նույն մարզերի արոտավայրերի մածուն արտադրողներից` գարուն, ամառ, աշուն ժամանակահատվածներում։ Մածունից ԿԹԲ-ների անջատման համար օգտագործել ենք հեղուկ եւ պինդ ագարային սննդամիջավայրեր [22]։ Ուսումնասիրել ենք տարբեր կոնցենտրացիաների պեստիցիդների, հակաբիոտիկների եւ պահպանիչների (աղ. 1) ազդեցությունն անջատված ԿԹԲ-ների դիմացկունության վրա։ Նշված նյութերը նախապես լուծել ենք թորած ջրի մեջ եւ տեղափոխել մանրէազերծ կաթերի մեջ։ Ցանել ենք ԿԹԲ-ների շտամներով, ֆերմենտացրել ԿԹԲ-ների զարգացման նպաստավոր ջերմաստիճաններում 1-10 օրվա ընթացքում։ Այնուհետեւ որոշել ենք կաթի մակարդման ժամանակը (օրերը), 158մակարդների թթվությունները՝ 0 Թ-ով (Թյորների) [22]։ Չափել ենք մանրէների չափսերը, հաշվել բջիջների քանակը եւ այլն։ Որոշել ենք մակարդված կաթի մանրէների ադհեզիվ հատկությունները` օգտագործելով մարդու, ցուլի եւ ոչխարի արյունները [23]։ Համեմատական կարգով ուսումնասիրել ենք նաեւ Lactobacillus acidophilus Er. 317/402 «Նարինե» շտամը [24]։ Բերված են միջին արդյունքները, որոնց սխալի արժեքը չի գերազանցում 5 %-ը։ Հետազոտության արդյունքները եւ քննարկումը։ Մածունի կաթնաթթվային բակտերիաների մանրէաբանական հատկությունները։ Հայաստանի տարբեր էկոլոգիական խորշերից վերցրել ենք մածունի 269 նմուշներ, անջատել ԿԹԲ-ների ձողաձեւ եւ գնդաձեւ 270 շտամներ, որոնցից ընտրել ենք 70-ը եւ նույնականացրել։ Պարզվել է, որ մածունի ձողաձեւ եւ գնդաձեւ ԿԹԲ-ների հարաբերությունները 1։ Մակարդումից 10 ժամ հետո այդ հարաբերությունը փոխվում է. ձողաձեւ բակտերիաները 3-4 անգամ ավելի են գնդաձեւների համեմատությամբ։ Հայաստանի հյուսիսային եւ միջին գոտիների վերցրած մածունի նմուշներում գերակշռում են գնդաձեւ, իսկ հարավային տաք շրջանների նմուշներում` ձողաձեւ ԿԹԲ-ները։ Շաքարասնկերը հանդիպում են մածունի բոլոր նմուշներում։ Սակայն նոր մերված, թարմ մածունի մեջ այն չի հայտնաբերվում։ Շաքարասնկերի քանակը շատ է 2-3 օրական մածունի մեջ։ Շաքարասնկերն արագ զարգանում են 2-3 օրվա ընթացքում։ Մածունի թթվությունը տարբեր ժամերի տարբեր է։ 130-140°Թ թթվությամբ մածունն ունի պինդ բաղադրություն, դուրեկան համ ու հաճելի բուրմունք։ Մինչեւ 180-240°Թ թթվության բարձրացման ժամանակ օրգանոլեպտիկ (համային) հատկություններն անբավարար են։ 240-350°Թ-ով մածունի մեջ համարյա չկան գնդաձեւ ԿԹԲ-ներ։ Հայաստանի տարբեր էկոլոգիական պայմաններից վերցրած մածունների մեջ ԿԹԲ-ների տեսակային բացահայտ տարբերություններ չկան, քանի որ բոլոր արտադրողները, հատկապես գործարանային, մերաններ են վերցնում գյուղական բարձրադիր վայրերից. բնությունը համեմատաբար մաքուր է, կաթի մեջ համարյա չկան արգելակային նյութեր` պեստիցիդներ կամ պարարտանյութեր, որոնք բացասաբար են անդրադառնում մթերքի որակի եւ միկրոբիոտայի վրա։ Պարզվել է, որ մածունն ունի շատ հարուստ միկրոբիոտա` գնդաձեւ եւ ձողաձեւ ԿԹԲ-ներ, լակտոզ խմորող եւ չխմորող շաքարասնկեր, քացախաթթվային բակտերիաներ։ Բայց մինչեւ օրս, կազմի այս բազմազանությունից բացի, պարզված չէ, թե ինչպիսի քանակական հարաբերությունների մեջ են վերը նշված մանրէները՝ կախված էկոլոգիական պայմաններից, տարվա եղանակներից, տարբեր մերանների բազմազանությունից եւ այլ հանգամանքներից[17]։ 159Մածունը ԿԹԲ-ների եւ շաքարասնկերի տարբեր տեսակների շտեմարան է, որը ձեւավորվել է դարերի էվոլյուցիայի ընթացքում, ընտրվել եւ պահպանվել են լավագույն ԿԹԲ-ների տեսակները։ Երբ միացրել ենք այդ անջատված ԿԹԲ-ների տարբեր տեսակները եւ փորձել ենք մածուն ստանալ, չնայած նրան, որ ստացել ենք համով, հոտով պինդ մակարդ «մածուն», սակայն այն խիստ տարբերվել է գյուղական մածունից։ Այդ պատճառով էլ կաթ վերամշակող արտադրությունները ստիպված են հաճախակի մերան վերցնել գյուղական բարձրադիր վայրերից։ Այնուհետեւ մածունի բազմաթիվ նմուշները մշակած տեխնոլոգիաներով [2526] չորացրել ենք։ Այդ մակարդ մերանները վերականգնելուց հետո իրենց մանրէաբանական եւ կենսաքիմիական հատկություններով չեն տարբերվել հեղուկ բնական մածունից, ուստի առաջարկել ենք այդ ձեւով ստացված մածունի չոր մերաններն օգտագործել կաթնարտադրության մեջ՝ հեռու վայրեր տեղափոխելու եւ երկարատեւ պահպանելու համար։ Մածունից անջատվել են ԿԹԲ-ների կենսաբանական, արտադրական բարձր հատկություններով օժտված չնկարագրված նոր շտամներ, որոնց համար ստացվել են հեղինակային վկայականներ եւ արտոնագրեր։ Այդ շտամներն ավանդադրված են ՀՀ ԳԱԱ «Հայկենսատեխնոլոգիա» ԳԱԿ-ի Մանրէների ավանդադրման կենտրոնում` 9603-9609 համարների ներքո [27]։ Քիմիական արգելակիչների ազդեցությունը կաթնաթթվային բակտերիաների դիմացկունության եւ ադհեզիվ հատկությունների վրա։ Փորձարկված բոլոր արգելակիչներն ազդել են մածունի եւ մածունից անջատված ԿԹԲ-ների դիմացկունության եւ ադհեզիվ հատկությունների վրա (աղ. 1)։ Ընդ որում մածունն օժտված է արգելակիչների նկատմամբ ավելի բարձր ադհեզիվ հատկություններով եւ դիմացկունությամբ, քան մածունից անջատված ԿԹԲ-ները։ ա) Քլորօրգանական պեստիցիդների ազդեցությունը։ Պարզվել է, որ կելտանի ազդեցության հետեւանքով ընկնում է ԿԹԲ-ների` թթու արտադրելու ունակությունը (նկ. 1)։ Այսպես, L. acidophilus -ի 317/402 «Նարինե» շտամն առանց կելտանի կաթի մեջ առաջացրել է 450 0 Թ թթվություն, մինչդեռ կելտանի 0,5 % կոնցենտրացիայի դեպքում` 72 0 Թ, իսկ 1,0 %-ի դեպքում` 48 0 Թ (կաթը չի մակարդվել)։ Միաժամանակ երկարել է կաթը մակարդելու տեւողությունը` 6-7 ժամից մինչեւ 200 ժամ (արդյունքները ցուցադրված չեն)։ Բացահայտվել է, որ ԿԹԲ-ների տարբեր տեսակներ տարբեր դիմացկունություն ունեն կրոտիլինի նկատմամբ (տե՛ս աղ. 1)։ Ձողաձեւ ԿԹԲ-ները դիմացել են կրոտիլինի մինչեւ 1,0 %-ին, իսկ ստրեպտոկոկերից ոչ մի շտամ չի դիմացել նշված կոնցենտրացիային։ Կրոտիլինը որոշակի ազդեցություն է թողել ԿԹԲ-ների բջիջների կիսման արա160գության վրա (արդյունքները ցուցադրված չեն)։ Այսպես, կրոտիլինի 0,5-1,0% կոնցենտրացիաների դեպքում ստրեպտոկոկերի մեծությունը 0,6-1,0-ից հասել է մինչեւ 0,8-2,0 մկմ-ի եւ շղթայում 6-10 բջիջներից հասել է 15-30 բջիջների, իսկ ձողաձեւ բակտերիաների մեծությունը 220x0,9-ից հասել է 4-80x0,8 մկմ-ի։ Նկ. 1. Կելտանի եւ ակրեսկի ազդեցությունը մածունում կաթնաթթվային բակտերիաների` թթու առաջացնելու ունակությունների վրա Կելտանի, ակրեսկի համեմատաբար ցածր կոնցենտրացիաները` 0,01-0,2%, նույնպես ունեցել են ճնշող ազդեցություն ԿԹԲ-ների զարգացման վրա։ L. bulgaricus subsp. mazuni N2 «Կարինե» շտամն առանց կելտանի եւ ակրեսկի կաթի մեջ առաջացրել է 400 0 Թ թթվություն, մինչդեռ 0,01% կոնցենտրացիայի ժամանակ` 175-215 0 Թ, իսկ 0,2%-ի դեպքում` 64-74 0 Թ (տե՛ս նկ. 1)։ Ձողաձեւ ԿԹԲ-ները դիմացել են սեմազինի մինչեւ 2,0 % կոնցենտրացիային` առաջացնելով ակրեսկի, կելտանի եւ կրոտիլինի համեմատությամբ բարձր թթվություն` 175-185 ̊Թ, 0,5-1,0% կոնցենտրացիաների դեպքում թթվությունը նույնպես բարձր է եղել՝ համապատասխանաբար` 308-350 ̊Թ, 250-285 ̊Թ (նկ. 2)։ Հեքսաքլորի տարբեր կոնցենտրացիաները տարբեր կերպ են ազդել ձողաձեւ եւ գնդաձեւ ԿԹԲ-ների զարգացման վրա։ Ձողաձեւ ԿԹԲ-ների շտամները գնդաձեւների համեմատությամբ ավելի դիմացկուն են։ Այսպես, L. acidophilus -ի 317/402 «Նարինե», L. mazuni -ի «Կարինե» շտամները դիմացել են հեքսաքլորի 1,0% կոնցենտրացիային, իսկ S. thermophilus -ի Մ 7 շտամը՝ մինչեւ 0,4%-ին (տե՛ս աղ. 1)։ բ) Ֆոսֆորօրգանական պեստիցիդների ազդեցությունը։ Ուսումնասիրել ենք ԿԹԲ-ների զարգացման վրա ռոգորի, կարբաֆոսի, ցիո161դրինի եւ անտիոյի ազդեցությունը։ Ցիոդրինի (նկ. 3) եւ անտիոյի ազդեցության հետեւանքով ԿԹԲ-ներում ընկնում է թթու արտադրելու ունակությունը։ Այսպես, L. mazuni Կ-2 «Կարինե» շտամն առանց ցիոդրինի կաթի մեջ առաջացրել է մինչեւ 400 0 Թ թթվություն, ցիոդրինի 0,01-1,0%ի ժամանակ` 250-265 0 Թ։ Փորձերը ցույց են տվել, որ ռոգորի եւ կարբաֆոսի համեմատաբար ցածր կոնցենտրացիաները` 0,01-0,1%-ը, ԿԹԲների զարգացման վրա նույնպես ունեցել են ճնշող ազդեցություն։ L. acidophilus -ի 317/402 «Նարինե» շտամն առանց ռոգորի եւ կարբաֆոսի կաթի մեջ առաջացրել է 450 0 Թ թթվություն, մինչդեռ այդ նյութերի 0,01% կոնցենտրացիան` 220-250 0 Թ, 0,1%-ը` 180-195 0 Թ (արդյունքները ցուցադրված չեն)։ Երկարել է կաթի մակարդման տեւողությունը` 6-7 ժամից հասնելով մինչեւ 120-200 ժամի։ Փորձարկված նյութերը որոշակի ազդեցություն են թողնում նաեւ ԿԹԲ-ների բջիջների չափսերի վրա (արդյունքները ցուցադրված չեն)։ Այսպես, ռոգորի եւ կարբաֆոսի 0,01-0,1% կոնցենտրացիաների դեպքում ձողաձեւ ԿԹԲ-ների բջիջների մեծությունը 2-4x0,9 մկմ-ից հասել է մինչեւ 4-50x0,9 մկմ-ի։ ԿԹԲ-ների գնդաձեւ եւ ձողաձեւ տեսակները տարբեր դիմացկունություն ունեն ռոգորի եւ կարբաֆոսի նկատմամբ։ ԿԹԲ-ների ձողաձեւ շտամները դիմացել են ռոգորի եւ կարբաֆոսի մինչեւ 1,0%, իսկ ստրեպտոկոկերը` 0,1-0,2% կոնցենտրացիային։ Նկ. 2. Սեմազինի ազդեցությունը մածունում կաթնաթթվային բակտերիաների թթու առաջացնելու ունակությունների վրա 162Սորբինաթթվի եւ հակաբիոտիկների ազդեցությունը։ Պարզվել է, որ ստրեպտոկոկերը լրիվ ճնշվում են սորբինաթթվի 0.7%, իսկ ձողաձեւները` 1.0-1.5%-ի ժամանակ (տե՛ս աղ. 1)։ Սորբինաթթվի բարձր` 1.0-1.5% կոնցենտրացիաներն ազդում են նաեւ մածնի օրգանոլեպտիկ հատկությունների վրա։ Երկարում է կաթի մակարդման տեւողությունը՝ 7-9 ժամից հասնելով մինչեւ 20-24 ժամի, ընկնում է կաթնաթթու սինթեզելու ակտիվությունը, գնդաձեւ` 120 0 Թ թթվությունից սինթեզում է մինչեւ 50-65 0 Թ, իսկ ձողաձեւները` 140 0 -ից մինչեւ 75 0 Թ (արդյունքները ցուցադրված չեն)։ Համանման տվյալներ են ստացվել նաեւ հակաբիոտիկների ազդեցության արդյունքում. ստրեպտոկոկերը դիմանում են հակաբիոտիկներին մինչեւ 0,001%, իսկ ձողաձեւները` 0,0025-0,003%-ին (տե՛ս աղ. 1)։ Նկ. 3. Ցիոդրինի ազդեցությունը մածունում կաթնաթթվային բակտերիաների թթու առաջացնելու ունակության վրա Նիտրատների ազդեցությունը։ Նիտրատներն ազդում են ԿԹԲների մի շարք կենսաբանական հատկությունների վրա. ինչքան շատ է կաթի մեջ նրանց պարունակությունը, այնքան խորն են ԿԹԲ-ների հատկությունների փոփոխությունները։ Նրանց ազդեցությամբ երկարում է կաթի մակարդման տեւողությունը, ընկնում է թթվառաջացումը եւ այլն։ Նիտրատների նկատմամբ ԿԹԲ-ների զգայունությունը տարբեր է։ Կոկերը ճնշվում են նիտրատների 0,7%, ձողաձեւները` 1,0-1,5%-ի դեպքում (տե՛ս աղ. 1)։ 163Սորբինաթթվի, հակաբիոտիկների, նիտրատների բարձր խտությունների դեպքում ԿԹԲ-ներն ադհեզիվ հատկություններ չեն ցուցաբերում ։ Մշակել եւ առաջարկել ենք ԿԹԲ-ների զարգացման վրա նիտրատների քաղցկեղածին ազդեցությունը չեզոքացնելու համար օգտագործել հատուկ ացիդոֆիլային բակտերիաներ եւ կիրառել կաթի մշակման որոշ տեխնոլոգիաներ [30]։

example941

example941

Արդի հասարակությունների հատկանշական բնութագրերից մեկը սոցիալական օտարում բարդ և բազմաչափ երևույթն է։ Այն իր խորքային ազդեցություններով, տարատեսակ դրսևորումներով բնորոշ է ներկայիս հասարակական կյանքի բոլոր ոլորտներին և մակարդակներին։ Այդ իսկ պատճառով հոդվածի նպատակն է տալ այս երևույթի հիմքերի, դրսևորումների և զարգացումների վերաբերյալ փիլիսոփայության և սոցիոլոգիայի դասականների, ինչպես նաև արդի հեղինակների հայացքների, պատկերացումների հայեցակարգային նկարագրությունը, դրանց համեմատական վերլուծությունը, ինչը հնարավորություն կտա հասկանալու և բացատրելու հասարակական կյանքում տեղի ունեցող երևույթները խնդրի այս տեսանկյունից։

ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՕՏԱՐՈՒՄ. ՏԵՍԱՄԵԹՈԴԱԲԱՆԱԿԱՆՄՈՏԵՑՈՒՄՆԵՐԻ ՀԱՄԵՄԱՏԱԿԱՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԱրդի հասարակությունների հատկանշական բնութագրերից մեկը սոցիալական օտարում բարդ և բազմաչափ երևույթն է։ Այն իր խորքային ազդեցություններով, տարատեսակ դրսևորումներով բնորոշ է ներկայիս հասարակական կյանքի կարծես բոլոր ոլորտներին, մակարդակներին։ Սոցիալական օտարումն այս կամ այն ձևով զուգահեռվում, համադրվում է և միասնականորենհանդես է գալիս այնպիսի երևույթների հետ, ինչպիսիք են սոցիալական դեզինտեգրացիան, անոմիան, անհատականացումը և այլն։ 19-րդ դարավերջի ևհատկապես 20-րդ դարի ինտենսիվ արդյունաբերականացումը, շուկայականհարաբերությունների տրամաբանության ներխուժումը կյանքի բոլոր ոլորտներ, սպառողական հարաբերությունների, նեոլիբերալիստական, շահամետարժեհամակարգի ամրագրումը ու շարունակական, անկանխատեսելի զարգացումները հասարակականի բարդացման պարագայում սուբյեկտին վերածումեն արտադրական, առևտրային, փոխանակման հարաբերությունների անդեմօբյեկտի։ Այսպիսով՝ կարևորելով սոցիալական օտարումը արդի հասարակություններում՝ հոդվածում ներկայացվում են երևույթի, վերջինիս հիմքերի,դրսևորումների և զարգացումների վերաբերյալ փիլիսոփայության և սոցիոլոգիայի դասականների, ինչպես նաև արդի հեղինակների հայացքների, պատկերացումների, հայեցակարգային կառույցների նկարագրությունը, համեմատական վերլուծությունը։ Այսպես՝ «օտարում» հասկացությանը անդրադարձել է դեռևս Հեգելը։ Վերջինս նշում էր, որ օտարումը առաջանում է, երբ ճանաչման օբյեկտը առանձնանում է գիտակցող մարդուց՝ փիլիսոփայից1։ Հեգելի համար օտարումըհաղթահարելու գլխավոր ճանապարհը փիլիսոփայական ըմբռնման միջոցով էտեղի ունենում։ Դա ռացիոնալ աշխարհի ըմբռնումն է, իսկ աշխարհը ճանաչելնշանակում է այդ աշխարհի հետ մեկ ամբողջություն լինել, նույնականացվելդրա հետ2։ Այսպիսով՝ Հեգելի համար օտարումը հաղթահարելը ասոցացվում էխաղաղության հետ, և այս փիլիսոփայական օտարման խնդրի լուծումը իրականության և ռացիոնալության հավասարեցման մեջ է։ Հեգելի փիլիսոփայության ազդեցությամբ հետագայում երկու ճամբարներ ի հայտ եկան՝ ձախ հեգելականները, որոնք զարգացնում էին նրա փիլիսոփայությունը՝ աջակցելու, կրոնում և քաղաքականությունում դրսևորվող նորարարություններին, և աջ հեգելականները, որոնք նրա փիլիսոփայությունը զարգացրին քաղաքականապես ևկրոնապես պահպանողական ուղղությամբ։ Առաջին ճամբարի` ձախ հեգելականության ներկայացուցիչ էր Լյուդվիգ Ֆոյերբախը։ Իր փիլիսոփայությունում Ֆոյերբախը օտարումը ներկայացնում է որպեսմարդկային գիտակցության առանձնացում դեպի դուրս. մարդու մի մասը ներդրված է նյութական աշխարհում, իսկ մյուսը՝ աստծո աշխարհում։ Նյութականաշխարհը, լինելով մռայլ և ձանձրալի, նպաստում է կատարյալ հոգևոր աշխարհի մասին պրոյեկցիաների առաջ գալուն։ Ըստ նրա՝ քանի դեռ այս երկուաշխարհները միմյանցից առանձին են, օտարման խնդրի որևէ լուծում հնարավոր չէ3։ Այսպիսով՝ Ֆոյերբախը օտարում էր համարում աստծուն պաշտելը ևառհասարակ որևէ կրոնին մոլեռանդորեն հավատալը, քանի որ այն մարդկային որակները կապում էր արտաքին գաղափարներին, այլ ոչ թե դրանք համարում «ինք»-ի մի մասը։ Հորովիցը նշում է, որ իդեալիստ Հեգելը ավելի մոտ էօտարման սոցիոլոգիական մոտեցմանը, քան մատերիալիստ Ֆոյերբախը։ Պատճառն այն է, որ Հեգելի օտարումը հաղթահարվում է մի շարք գործունեությունների միջոցով, որոնք կմիացնեն լինելու/being սուբյեկտը աշխարհի օբյեկտի հետ։ Մինչդեռ Ֆոյերբախի լուծումը ավելի հոգեբանական է և ենթադրում էհավատի պրոյեկտիվ նևրոտիկ ասպեկտների հաղթահարում4։ Հեգելը և Ֆոյերբախը իրենց ազդեցությունն են ունեցել Կ. Մարքսի գաղափարների զարգացման վրա։ Վերջինս էլ իր հերթին «օտարում» հասկացությունը փիլիսոփայական դաշտից տեղափոխել է տնտեսական դաշտ ու ներկայացրել մարդու օտարումն իր արտադրանքից։ Ըստ Մարքսի՝ մարդկային էակները այլ կենդանիներից առանձնանում եմիրենց գիտակցությամբ, ինքնավարությունով և հասարակության համարարդյունավետ անդամ լինելու կարողությամբ, ինչն էլ նրանց տալիս է կյանքիիմաստի զգացում։ Հենց սա էլ, ըստ հեղինակի, մարդկային բնույթն է, որն էլնրան հնարավորություն է տալիս որոշակի չափով վերահսկելու իր ճակատագիրը։ Սակայն, երբ անհատը կապիտալիստական համակարգի ստորին շարքերում է գտնվում և ղեկավարվում է ավելի բարձր դասակարգերի կողմից՝ ինչքան հնարավոր է շատ արտադրելու համար, և նա այլևս չի կարող վերահսկելիր ապագան, առաջանում է տարածություն անհատի և իր մարդկային բնույթիմիջև, ինչն էլ հենց օտարումն է։ Մարքսյան օտարման հայեցակարգի համաձայն՝ աշխատավորները անջատված են այն բանից, թե ինչ են արտադրում ևինչու են արտադրում։ Օտարումը կապիտալիզմի արդյունքն է։ Աշխատավորները անխուսափելիորեն կորցնում են վերահսկողությունը իրենց կյանքի և«ինք»-ի վրա, քանի որ չունեն վերահսկողություն իրենց աշխատանքի վրա։ Այսինքն՝ աշխատանքը մարդուն օտար է դարձնում իր և իր արտադրանքի հանդեպ։ Առհասարակ, մարդկային փոխհարաբերութուններից խոսելիս, ըստ անհատների միջև գոյություն ունեցող կապերի, կարելի է դրա երկու տիպ առանձնացնել։ Մարդիկ եկել են այն եզրակացությանը, որ նպատակներին հասնելուհամար ավելի արդյունավետ և շահավետ է միավորվել իրար հետ։ Սակայն այսմիավորումները կարող են հեշտությամբ թուլանալ կամ ուժեղանալ՝ կախվածխմբի նպատակից։ Այսպես՝ առաջին տիպի դեպքում միավորումը տեղի է ունենում գիտակցական մակարդակում, մինչդեռ երկրորդ տիպին բնորոշ է խմբինպատկանելության զգացումը։ Այս տիպի միավորումներում անհատների միջևկապերը ուժեղ են։ Դրա անդամների մոտ առկա է համերաշխության զգացում,և այդ կապերը չեն խախտվում, թուլանում, եթե այն այլևս որևէ առավելություն չի բերում։ Օտարումը, կարելի է ասել, որ առաջին տիպի արդյունքն է,երբ անհատների մոտ դիտվում է կապերի թուլացում, անհատականացում,պատկանելության զգացումը կարող է թույլ արտահայտված լինել, առկա չենհամայնքային ուժեղ կապեր։ Նման իրավիճակների մասին իրենց աշխատանքներում անդրադարձել են ինչպես Ֆ. Թյոնիսը, այնպես էլ Է. Դյուրկհեյմը։ Ֆ. Թյոնիսն առանձնացնում է Gesellschaft (հասարակություն) և Gemeinschaft (համայնք) հասկացությունները։ Կապերի առաջին ձևը համընկնում էGesellschaft-ին, որը բնորոշ է սոցիալական այն խմբերին, որոնք ինստրումենտալ գործառույթ են իրականացնում, այսինքն՝ օգնում են խմբի անդամներինհասնել իրենց նպատակներին։ Եվ միակ մոտիվը, որ խմբի անդամները օգնումեն մյուսներին, այն է, որ նրանք վերջում կստանան իրենց արածի համարժեքը5։ Ըստ Թյոնիսի՝ Gesellschaft-ի հարաբերությունները առաջանում են ուրբան և կապիտալիստական համատեքստում, որին բնորոշ են անհատականությունը, կարևորվում են դրամական փոխհարաբերությունները։ Gemeinschaft-ըբնորոշ է այն խմբերին, որոնք առաջանում են պատկանելության, փոխադարձկապերի հիման վրա։ Այստեղ կարևորվում են ընդհանուր նպատակները ևդրանց հասնելու միջոց են հենց այդ խմբի անդամները։ Օտարման մասին խոսելիս անհրաժեշտ է նաև անդրադառնալ Դյուրկհեյմի «անոմիա» հասկացությանը, որը նա ներկայացրել է իր «Աշխատանքի բաժանում» գրքում։ Նա անոմիան նկարագրում է որպես աշխատանքի բաժանման ոչ նորմալ ձև, որն ի հայտ է գալիս, երբ այդ բաժանումը չի առաջացնումհամերաշխություն հասարակությունում6։ Հեղինակը «անոմիա» հասկացությանն անդրադառնում է նաև «Ինքնասպանություն» աշխատությունում, որտեղ նշում է, թե ինչպես է նորմատիվ համակարգի թուլացումը կամ վերացումըհասարակությունում առաջացնում անոմիա։ Անոմիան նկարագրվում է որպեսմի իրավիճակ, որի դեպքում հասարակությունում դիտվում է արժեքների և5 Bond N., Ferdinand Tönnies’ appraisal of Karl Marx։ Debts and distance, Journal of Classicalնորմատիվ կարգավորման թուլացում, ներառյալ, երբ հին նորմերը կորցրել ենիրենց ուժը, իսկ նորերը դեռևս ի հայտ չեն եկել, և որոնք այլևս չեն կանոնակարգում սոցիալական փոխհարաբերությունները։ Ընդհանուր մակարդակումանոմիան ասոցացվում է անհատական ադապտացիայի դժվարություններին,որոնց հետևանքով տեղի է ունենում սոցիալական կողմնորոշման կորուստ,զարգանում են անապահովության և մարգինալացվածության զգացում, անվերահսկելի աճող սպասումներ, հարաբերական զրկման զգացում, ինչպես նաևհիմնարար սոցիալական արժեքների լեգիտիմության քննադատում7։ Երբ նորմերը, որոնք կարգավորում են վարքը, չեն գործում, մարդիկ այլևս չգիտեն, թեինչ սպասեն այլ մարդկանցից։ Երբ խոսում ենք համայնքային հարաբերություններից անհատականիանցման մասին, ինչն էլ հենց սոցիալական օտարման հիմքն է, անհրաժեշտ էանդրադարձ կատարել նաև Գ. Զիմելի աշխատություններին, հատկապես«Փողի փիլիսոփայությանը»։ Աշխատանքում հեղինակը ներկայացնում է, թեինչպես են իրար հետ անխզելիորեն կապված փողը, անհատները և ժամանակակից հասարակությունն իր ամբողջության մեջ8։ Նախ հեղինակը առաջ է քաշում արժեքի գաղափարը և այն կապում է փողի հետ՝ նշելով, որ հենց փողիմիջոցով է, որ մարդկանց կողմից ընկալվող սուբյեկտիվ արժեքները օբյեկտիվացվում են։ Նույն օբյեկտին կարող են տարբեր արժեքներ կցվել, բայց միայնփողի մեջ կարող է ցանկացած սուբյեկտիվ արժեք գտնել ամբողջական օբյեկտիվ արտահայտում կամ մանիֆեստացիա9։ Այստեղ արժեքը սահմանվում էցանկությունով, որ մարդիկ ձեռք են բերում օբյեկտը, այլ ոչ դրա կիրառելիության արժեքով։ Զիմելը նշում է, որ ժամանակակից հասարակութունում փողըդառնում է ավելի ֆունկցիոնալ. այն ստեղծում է հարաբերություններ բարիքների և ծառայությունների հոսքի միջոցով՝ այն վերածելով անդեմ ծախսօգուտ հարաբերությունների։ Այսպիսով՝ փողը գործիք է դառնում, որը մարդկանց սոցիալական ինտերակցիաների անբաժան մասն է կազմում։ Այս երևույթը Զիմելը անվանում է ինտերակցիաների կոմոդիֆիկացիա կամ էլ որակի ընդհանուր նվազում դեպի քանակ10։ Նաև նշվում է, որ փողը մեծացնում է անհատական ազատությունները, և այն կարող է հաղթահարել ֆիզիկական ուսոցիալական հեռավորությունը անհատների միջև, քանի որ կարող է լինել բացարձակ փոխադրելի` պայմանավորված անհատականացման գործընթացով։ Ժամանակակից կյանքում զգացմունքայնությանը փոխարինում է հաշվարկելիությունը և ամեն ոլորտում առաջնային է դառնում ռեիֆիկացիայի գործընթացը։ Այսպիսով՝ այդ հաշվարկելիությունը, և քանակի վրա կենտրոնանալը բերում են այն բանին, որ սոցիալական ինտերակցիաները սկսվում են վերահսկ8 Deflem M., The Sociology of the Sociology of Money։ Simmel and the Contemporary Battle of theվել փողի միջոցով, և արդյունքում փողը դառնում է նպատակ։ Մյուս կողմից էլփողն ունի ազատագրող գործառույթ, քանի որ այն ազատում է մարդկանցստիպողաբար ինչ-որ խմբերի անդամագրվելուց, և այդ խմբերի հետ հարաբերությունները պայմանավորվում են միայն նյութական շահով։ Սակայն այս ազատությունը, մյուս կողմից, բերում է նաև հարաբերականորեն հաճույքի,զգացմունքի, որակի բացակայության։ Այսպիսով՝ ստացվում է, որ ժամանակակից հասարակությունում, որտեղ նկատվում է անհատականության աճ, հարաբերությունների և ինտերակցիաների նյութականացում, ռեիֆիկացիա, առաջանում է օտարում և մեկուսացում՝ միևնույն ժամանակ անհատների միջևստեղծելով ցանց, որտեղ շրջանառվում է փողը. մարդկային հարաբերությունները դիտարկվում են որպես շահ ստանալու, փոխանակելու հարաբերություններ։ Արդյունքում փողը նյութականացնում է ամբողջ սոցիալական կյանքը, ներառյալ տնտեսությունը, մշակույթը, և հանգեցնում է բովանդակության, որակական արժեքի փոխակերպմանը քանականան ֆունկցիոնալության։ Վերը քննարկված հարցերին է անդրադարձել նաև Մ. Վեբերը իր ռացիոնալացման և բյուրոկրատիզացիայի հայեցակարգերում։ Նա մոդերնիզացիանդիտում էր որպես ռացիոնալացման գործընթաց, որն ազդում է տնտեսականկյանքի, կրոնի, վերացող ավանդական գաղափարների և սովորութայինպրակտիկաների վրա՝ հօգուտ ռացիոնալ չափանիշների։ Ռացիոնալացմանհիմնական էությունն այն է, որ անհատները սկսում են օգտագործել գիտելիքըանդեմ հարաբերությունների համատեքստում, և որի նպատակն է շրջակա միջավայրի հանդեպ վերահսկողության սահմանումը։ Սակայն սրա հետ մեկտեղռացիոնալացման գործընթացը, ինչպես Վեբերն է նշում, անհատին փակում էռացիոնալացված ինստիտուտների, կազմակերպությունների, գործունեությունների երկաթե վանդակի մեջ։ Իսկ բյուրոկրատիան Վեբերը համարում էրռացիոնալացման հիմնական օրինակ11։ Երբ աշխարհը ապամոգականացվումէ, ապա այն հայտնվում է բյուրոկրատիայի տակ։ Սկսվում է դրսևորվել բյուրոկրատական ճնշում, և բյուրոկրատիաները մարդուն վերաբերվում են որպեսհերթական թվի, այլ ոչ եզակի անհատի։ Մտնելով որևէ կազմակերպություն՝անհատները ստիպված պետք է զոհեն իրենց անձնական ցանկություններըանդեմ նպատակներին և կազմակերպության ընթացակարգին12։ Սակայն այսպես անելով՝ նրանք կորցնում են իրենց «ինքը»-ի մի մասը և, այսպիսով, դառնում օտարված։ Վեբերի ռացիոնալության գաղափարները իր աշխատանքներում զարգացրել է նրա ուսանող Չ. Ր. Միլսը։ Միլսի սոցիոլոգիան կենտրոնացել է արդյունաբերական հասարակության այնպիսի հիմնախնդիների վրա, ինչպիսիքեն օտարումը, սպառնալիքները ժողովրդավարությանը, մարդկային ազատու12 Erwell F., Verstehen։ The Sociology of Max Weber, Oklahoma, 1996, p. 5.թյանը, բարոյական անտարբերությունը և այլն, որոնք իրար հետ փոխկապված են, և բոլորը բյուրոկրատացման գործընթացի հետևանք են։ Ինչպես Մարքսը, Միլսը նույնպես առաջ է քաշել օտարումը որպես աշխատանքային գործընթացի բնութագիր և ուսումնասիրել է սպիտակ օձիքավորներին որպես բյուրոկրատական համակարգից կախվածություն ունեցողների։ Սպիտակ օձիքավորների մեծ մասը չունեն ազատություն և որոշումների կայացման հնարավորություն, ինչն էլ հենց բերում է օտարում աշխատանքից։ Սպիտակ օձիքավորների օտարման առանձնահատկությունը, ըստ Միլսի, այնէ, որ, ի տարբերություն բանվորների նրանց անհատականությունը ամբողջապես ներգրավված է աշխատանքային գործընթացում։ Եվ այս «անհատականության շուկան», որը սպիտակ օձիքավորների աշխատանքի մեծ մասն է, շեշտադրում է համատարած անվստահությունը և ինքնաօտարումը, որն այնքանբնորոշ է ժամանակակից մարդկանց13։ Բայց, ի տարբերություն Մարքսի, Միլսը օտարումը չի պայմանավորում միայն կապիտալիզմով՝ որպես արտադրանքի միջոցների տիրապետում, այլ նաև պայմանավորում է աշխատանքի ժամանակակից բաժանումով։ Օտարման մակարդակը տարբերվում է` կապված ինքնավարության, ազատության աստիճանով և հմտությունների մակարդակով,որոնք աշխատողն ունի։ Միլսը նշում է, որ ժամանակակից հասարակությունում գրեթե բոլոր աշխատանքներին բնորոշ է օտարման որոշակի աստիճան,որովհետև աշխատողի գործողությունները ենթակա են այլ մարդկանց կառավարմանը։ Աշխատանքի բաժանման արդյունքում աշխատողը չի անցնում աշխատանքի ողջ գործընթացի միջով և չի տեսնում և երբեմն նույնիսկ տեղյակ չէվերջնական արտադրանքից։ Նշվածից բացի՝ օտարման պատճառ է նաև այն,որ աշխատողին հնարավորություն չի տրվում ներդնելու իր միտքը աշխատանքում, ինչն էլ բյուրոկրատական համակարգի առանձնահատկություններից է։ Այսպիսով՝ Միլսը օտարման աղբյուրը տեսնում է հենց կազմակերպության ձևիմեջ՝ նշելով, որ այն հեռացնում է մարդուն իր աշխատանքը հասկանալուց, իրաշխատանքի հանդեպ վերահսկողությունից և մարդու համար սահմանում է,թե երբ, ինչպես և ինչ արագությամբ նրանք պետք է աշխատեն։ Մարքսյան օտարման հայեցակարգը իր ազդեցությունն է ունեցել նաևֆրանկֆուրտյան դպրոցի ներկայացուցիչներ Թ. Ադորնոյի և Մ. Հորկհայմերի«Լուսավորականության դիալեկտիկա» աշխատության վրա, որի հիմնականգաղափարը օտարումն է։ Եթե Մարքսը օտարումը կապում էր հիմնականումկապիտալիզմի և լիբերալ տնտեսական համակարգի զարգացման հետ՝ ուշադրություն դարձնելով աշխատանքի բաժանման վրա, Հորկհայմերն ու Ադորնոնայն ավելի լայն ասպեկտի վրա սկսեցին տարածել, քան միայն աշխատանքիբաժանումն էր14։ Հեղինակները նշում էին, որ օտարումը բնորոշ է զանգվածային հասարակությանը։ Աշխատանքում նշվում է, որ լուսավորականության13 Mills C. W., White collar։ Philosophical Fragments, Stanford, 2002,նպատակն էր կրթությունը դարձնել զանգվածային և մարդկանց ազատագրելմիֆերից, կախարդանքից, իռացիոնալ ուժերից։ Ռացիոնալությունն էլ, ի հակադրություն իռացիոնալ միֆերի և կախարդանքի, համարվում էր հիմնականմիջոցը այդ իռացիոնալ գործոնների հանդեպ վերահսկողություն սահմանելուտեսանկյունից, խթանելու առաջընթացը և ռացիոնալացնելու քաղաքակրթությունը15։ Սակայն աշխատանքի հիմնական իմաստը այն է, որ հենց լուսավորականությունը ոչնչացնում է ինքն իրեն։ Դիալեկտիկայի իմաստն էլ հենց դաէ։ Մարդկությունը իր ինքնուրույնությունը նվաճում է՝ սեփական ներքին բնությունը ճնշելով։ Այսինքն, երբ մարդկությունը դառնում է բանական, նա այդբանականությունը օգտագործում է բնությունից ազատվելու և այն տիրելուհամար, բայց միևնույն ժամանակ ստեղծում է այնպիսի կառուցվածքներ,որոնք հետո իրեն ներքաշում են հասարակական գերության մեջ։ Այսպիսով՝մարդը ազատություն է ձեռք բերում արտաքին բնությունից, բայց ներքինիմաստով նորից դառնում է ստրուկ։ Այսինքն՝ բանականությունը ոչնչացնում էմարդկայնությունը, որը ստեղծել է։ Ադորնոն ու Հորկհայմերը առաջ են քաշում «մշակութային արտադրություն» հասկացությունը։ Նրանք կապիտալիստական հասարակության մշակութային արտադրությունը ներկայացնում էին որպես լուսավորականությանասպեկտ, որը թույլ էր տվել ինստրումենտալ տրամաբանությանը ստանձնելմարդկային սոցիալական կյանքի դերը։ Մշակութային արտադրությունը կեղծգիտակցություն է ստեղծում աշխարհի մասին, որը հիմնված է միֆերի և աղավաղումների վրա։ Այն միտումնավոր տարածվում է՝ իշխող դասակարգին օգուտ բերելու համար։ Մշակութային արտադրության բոլոր նմուշները ստեղծվում են շահույթի համար, և, այսպիսով, մշակույթի ապրանքայնացումը բերումէ մարդկային գիտակցության ապրանքայնացման։ Մարդիկ դառնում են իրենցսեփական օտարման կամավոր սպառողներ և վերարտադրողներ՝ լինելովմշակույթի ոչ թե արտադրողներ, այլ միայն զուտ սպառողներ16։ Այսպիսով՝ օտարումը կապվում է հենց այս մշակութային արտադրության հետ, որը մարդուն սուբյեկտից վերածում է անդեմ օբյեկտի, որն էլ այլևս չի ստեղծում այն, ինչ սպառում է և ծառայում իշխող դասակարգի շահերին։ Իր հերթին Է. Ֆրոմը օտարումը սահմանում է որպես փորձառության ձև,երբ անհատը իրեն այլևս չի զգում որպես իր աշխարհի կենտրոն, որպես իրգործողությունների ստեղծող։ Ընդհակառակը իր գործողությունները և դրանցհետևանքները դարձել են իր տերերը, որոնց նա ենթարկվում է, կամ ում հնարավոր է, նույնիսկ պաշտում է։ Օտարված անհատը իր հետ կապից դուրս է,ինչպես նաև կապից դուրս է այլ մարդկանց հետ17։ Ըստ այս սահմանման՝ստացվում է, որ ժամանակակից հասարակության բոլոր անդամները օտարված են, և Ֆրոմը իրականում խոսում է մեր ժամանակների օտարված սոցիա16 Thompson P., The Frankfurt school, part 3։ Critical perspectives in philosophy and theլական առանձնահատկության մասին։ Այս տեսանկյունից Ֆրոմի հայացքներըհոռետեսական են, և նա նշում է, որ օտարումը և ավտոմատացումը բերում ենավելի մեծացող խելացնորության, երբ այլևս ոչինչ իմաստ չունի։ Ֆրոմի կարծիքով՝ օտարման առօրեականացումը ճնշման արդյունք է արդյունաբերականհասարակության համատեքստում, որտեղ ինստրումենտալիզմն ու առանձնացումը դարձել են սոցիալական հարաբերությունների հիմք։ Ֆրոմը ընկճվածությունը, դժբախտությունը նկարագրում է որպես օտարում «ինք»-ից, բնությունից և ուրիշներից18։ Կրկին անդրադառնալով «անոմիայի» հասկացությանը՝ պետք է նաև անդրադարձ կատարել Ռ. Մերտոնին։ Չկան հասարակություններ, որտեղ չլինենհասարակական կյանքի կարգավորման նորմեր։ Սակայն հասարակությունիցհասարակություն տարբերվում են նորմերը, սովորույթները, ինստիտուցիոնալվերահսկողության մեխանիզմների արդյունավետ ինտեգրումը նպատակներիհետ, որոնք բարձր դիրք են գրավում մշակութային արժեքների հիերարխիայում19։ Այստեղ այն հարցն է առաջ գալիս, թե հասանելի ընթացակարգերից որն է ամենաարդյունավետը՝ մշակութորեն ընդունելի արժեք ձևավորելու համար։ Մերտոնը նշում է, որ տեխնիկապես ամենարդյունավետ ընթացակարգը,կապ չունի մշակութորեն լեգիտիմ է, թե ոչ, որպես կանոն, ավելի նախընտրելիէ դառնում ինտիտուցիոնալապես սահմանված վարքի համար։ Եվ եթե այսգործընթացը շարունակականության միտում է դրսևորում, ապա հասարակությունը դառնում է անկայուն և առաջ է գալիս անոմիան կամ աննորմությունը20։ Սա էլ հենց հիմք է դարձել, որ հեղինակը առանձնացնի անհատական ադապտացման տիպեր՝ կապված նպատակների և դրանց հասնելու՝ մշակութայնորեն ընդունելի միջոցների միջև կապի հետ։ Այսպիսով՝ Մերտոնը անոմիայի իրավիճակին հարմարվելու հինգ տիպ է առաջ քաշում՝ հիմնված հասարակությունում ընդունված, հին արժեքների, միջոցների ընդունման, ժխտմանկամ փոխարինման վրա՝ կոնֆորմություն, նորարարություն, ռիտուալիզմ, խուսափում և ապստամբություն։ Սոցիալական օտարմանը անդրադառնում են նաև ժամանակակից գիտնականները, ինչը նշանակում է, որ այս երևույթը չի կորցրել իր արդիականությունը և բնորոշ է ժամանակակից հասարակությանը։ Այսպես՝ սոցիալականօտարման տեսության՝ ավելի նոր ժամանակների ներկայացուցիչ է հոլանդացիսոցիոլոգ և կիբերնետիկ Ֆ. Գեյերը։ Վերջինս օտարումն ուսումնասիրելու համար առաջարկեց օգտվել ընդհանուր համակարգային տեսությունից։ Օտարումը սովորաբար ենթադրում է որոշակի հարաբերություններ սուբյեկտի կամսուբյեկտների խմբի և արտաքին միջավայրի որևէ կողմի հետ՝ աստված, բնություն, աշխատանք, արտադրանքի միջոցներ, «ինքը», սոցիալական տարբերկառուցվածքներ ու ինստիտուտներ և այլն։ Այսինքն՝ այս հարաբերություններըիրենցից ենթադրում են առանձնացում, մեկուսացում։ Գեյերն անհատին դիտարկում է որպես առանձին համակարգ, որն ունի իր արտաքին միջավայրը, ևորի հետ էլ այն շարունակական փոխհարաբերվում է։ Սա նշանակում է, որ անհատը ընտրում է որոշակի տեղեկատվություն արտաքին միջավայրից, որըպետք է համապատասխանի իր գործողություններին, միևնույն ժամանակ նանաև ստեղծում է տեղեկատվություն արտաքին միջավայրի համար։ Գեյերըկենտրոնանում է անհատի վրա, քանի որ այն միակ համակարգն է, որը կարողէ տեղյակ լինել իր օտարումից21։ Իսկ ինչ վերաբերում է խմբերին, ինստիտուտներին, ապա, ըստ հեղինակի, կարող ենք ասել, որ օտարված է ոչ թե խումբը,այլ այդ խմբի անդամները։ Այսպես՝ ինչպես արդեն նշվեց, Գեյերի տեսությունում համակարգը անհատն է։ Դրսից մեկը կարող է տեսնել այդ համակարգի միայն արտաքին սահմանները, բայց ոչ դրա ներքին կառուցվածքը։ Դրա մասին կարելի է միայն ենթադրություններ անել ելքերի (inputs) և մուտքերի (outputs) տարբերություններից, ինչն էլ կարող է դիտարկվել արտաքին միջավայրի ներկայացուցիչներիկողմից։ Մուտքը փոփոխականների շարք է, որոնք գալիս են արտաքին միջավայրից։ Ելքը իր հերթին փոփոխականների շարք է, որը ենթադրում է այն ամենը, ինչը դիտվում է որպես համակարգից դուրս եկող՝ դեպի իր համապատասխան արտաքին միջավայր։ Այլ կերպ ասած՝ ելքը համակարգի վարքն է, որըարձագանքն է կամ գործողությունը միջավայրի հանդեպ։ Քանի որ սա շրջանային մոդել է, այսինքն՝ առկա է մուտքային և ելքային տեղեկատվություն, ապա կարելի է երկու տեսանկյունից դիտարկել նշվածը՝ կախված թե մուտքայինն է առաջինը, թե ելքայինը։ Եթե դիտարկում ենք մուտքից, ապա ստանում ենք խթան-արձագանք սխեման, որի դեպքում համակարգը դիտվում էորպես ռեակտիվ և ոչ նորարարական։ Եթե առաջինը դիտարկում ենք ելքը, ապա նախաձեռնությունը համակարգի կողմից է տրվում, և այն կարող է համարվել մանիպուլյատիվ և նորարարական։ Ելնելով համակարգի գործունեությունից՝ Գեյերը երկու տիպի գործառույթներ է առանձնացնում՝ իրավիճակիգործառույթներ և որոշումների կայացման գործառույթներ։ Առաջինը այն տեղեկատվության ամբողջությունն է, որը համակարգը հավաքել է այն բոլոր իրավիճակներում, որոնցում եղել է։ Այս դեպքում անհատի հիշողության մասն էլայն վայրն է, որը պարունակում է իրավիճակային գործառույթները. այնտեղհավաքված է փորձառության տվյալների ամբողջականության սիմվոլիզացիան։ Իսկ որոշումների կայացման գործառույթը կապված է իրավիճակային գործառույթների հետ։ Այս գործառույթները ձևավորում են համակարգի ուղենիշային մասը։ Միջավայրն էլ այն ամենն է, ինչ դուրս է գտնվում համակարգից։ Սակայնայստեղ հարկ է խոսել ոչ թե ամբողջ արտաքին միջավայրի մասին, այլ միայնայն հատվածի, որը համապատասխան է տվյալ համակարգին տվյալ ժամանա21 Geyer F., Schweitzer D., Theories of Alienation։ Critical perspectives in philosophy and theկահատվածում և տարածքում։ Այսպիսով՝ Գեյերը հետևյալ գաղափարն է առաջ քաշում. օտարումը բնորոշ է անհատին, որին նա դիտարկում է որպես համակարգ, որն էլ իր հերթին ունի իր արտաքին միջավայրը։ Արտաքին միջավայրից բացի՝ համակարգն ունի նաև մուտք և ելք, ինչպես նաև որոշակի գործառույթներ, որոնք էլ ապահովում են հասկացման և վարքի կարգավորման գործընթացները։ Ներկայիս տեխնոլոգիական ժամանակաշրջանը այնքան շատայլընտրանքների հնարավորություն ու բազմազանություն է ապահովում անհատի համար, որ երբեմն նա չի կարողանում այդ ամենից համապատասխանընտրություն կատարել։ Գեյերը սա նկարագրելու համար առաջ է քաշել «միջավայրային գերբարդություն» հասկացությունը։ Օտարումն էլ հենց այս միջավայրային գերբարդության հետևանքն է։ Ամփոփելով՝ պետք է նշել, որ այս տեսությունները ցույց են տալիս «սոցիալական օտարում» հասկացության զարգացման դինամիկան։ Եթե փիլիսոփայական մոտեցումները օտարումը կապում էին անհատի ու իր գիտակցության, աշխարհի ճանաչման ու միտքը կրոնից անջատելու հետ, ապա հետագայում այն տեղափոխվեց տնտեսական, այնուհետև սոցիալական դաշտեր։ Եթե սկզբնական շրջանում շեշտը դրվում էր միայն աշխատանքի ու աշխատավորների օտարման վրա, հետագայում սկսեցին ուսումնասիրել նաև սոցիալական հարաբերություններն ու դրանց փոփոխության վրա ազդող այնպիսի գործոններ, ինչպիսիք են փողը, նյութական շահը, սպառողականությունը, զանգվածային արտադրությունը և այլն։ Անդրադառնալով արդի հասարակությանը՝պետք է նշել, որ վերը նշվածներից բացի՝ նաև բնորոշ են անհատականությանև ազատությունների աճը, այլընտրանքների բազմազանությունը և այլն։ Եվանհատը հաճախ այնպիսի իրավիճակում է հայտնվում, երբ հնարավորությունչի ունենում ընտրելու այլընտրանքներից, կորչում են սոցիալական կողմնորոշման մեխանիզմները, աճում է մեկուսացվածության զգացումը, որոնք էլ կարողեն հիմք դառնալ սոցիալական օտարման առաջացման համար։ Նշված բոլոր տեսությունների քննարկման կարևորությունն այն է, որդրանք հիմք են ծառայել ամերիկացի սոցիալական հոգեբան Մ. Սիմենի համար։ Նա առաջինն էր, որ սոցիալական օտարման բաղադրիչներ առաջ քաշեց,որոնց միջոցով էլ հնարավոր դարձավ ուսումնասիրել երևույթի դրսևորումները հասարակության մեջ։ Այդ բաղադիչներն են անզորությունը, իմաստազրկությունը, աննորմությունը, սոցիալական մեկուսացումը և ինքնաօտարումը22։ Շուշան ՂահրիյանՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՕՏԱՐՈՒՄ. ՏԵՍԱՄԵԹՈԴԱԲԱՆԱԿԱՆ ՄՈՏԵՑՈՒՄՆԵՐԻՀԱՄԵՄԱՏԱԿԱՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԲանալի բառեր՝ սոցիալական օտարում, անոմիա, համայնքային, հասարակական կապեր,փողային հարաբերություններ, բյուրոկրատացում, ռացիոնալացում, մշակութայինարտադրություն, միջավայրային գերբարդությունԱմփոփում։

example2095

example2095

Հեղինակը քննարկում է Հռոմեական կայսրության անկման դարաշրջանի պատմագրական մեթոդի կերպափոխման խնդիրը՝ կենտրոնանալով եկեղեցական պատմագրության հիմնադիր Եվսեբիոս Կեսարացու աշխատանքների քննության վրա։ Եվսեբիոս Կեսարացին քաջատեղյակ էր անտիկ պատմագրական մեթոդներին։ Իր երկասիրություններում անտիկ պատմագրական մեթոդների կիրառմամբ՝ նա նոր նոր շունչ և զարգացման հեռանկարներ հաղորդեց վաղմիջնադարյան քրիստոնեական պատմագրությանը։ Նույնիսկ որոշ վրիպումների առկայության պարագայում Եվսեբիոս Կեսարացուն կարելի է համարել բավականին ինքնուրույն հեղինակ։ Նրա ստեղծագործությունների շնորհիվ մեզ են հասել մի շարք հեղինակների երկասիրություններ, որոնց ձեռագրերը մեզ չեն հասել։

ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՄԵԹՈԴԻ ՓՈԽԱՆՈՒՄԸ ՎԱ AN ՀՆԱԻՆ PԱՄԱՆԱԿԻՆ. Եվսեբիոս Կեսարացի Ներածություն Քրիստոնեական հատուկ պատմական գրությունը խոր ազդեցություն ունեցավ եվրոպական պատմական մտքի զարգացման վրա։ Քրիստոնեության ազդեցությունը տարածվեց ոչ միայն պատմական զարգացման գաղափարի, այլև պատմաբանների հետազոտական ​​ոճերի, իրադարձությունների մեկնաբանման, իրադարձությունների նկարագրության վրա։ Հետազոտողները երկար ժամանակ պնդում էին, որ քրիստոնեական պատմագրությունը հետ է մնում ավանդական պատմագրական ավանդույթից։ Հետազոտողները կարծում էին, որ քրիստոնյա պատմաբանները դիտավորյալ կեղծել կամ թաքցրել են փաստական ​​դրդապատճառները քաղաքական կամ կրոնական պատճառներով։ Ավելին, նախկինում միջնադարյան պատմագրությունը համարվում էր տեղական աստվածաբանության ծառան ՝ նպատակ ունենալով ոչ թե «ուսումնասիրել իրականությունը», այլ «ներկայացնել» փաստարկներ աստվածաշնչյան գաղափարների հաստատման և ամրապնդման համար 2։ Նման պայմաններում, իհարկե, տարաձայնությունների կամ պատմական քննադատության մասին խոսք լինել չի կարող։ Մյուսները կարծում են, որ միջնադարյան տարեգրությունը դիտավորյալ ընտրել է գերբնական և անհնարին փաստեր ՝ աստվածային նախախնամությունն ապացուցելու համար։ Այդ պատճառով խնդիր առաջացավ. Մի շարք գիտնականներ հրաժարվեցին միջնադարյան պատմաբաններին պատմաբան անվանել, իսկ նրանց գրածները ՝ «Պատմություն» 3։ Լավագույն դեպքում նշվեցին քրիստոնեական պատմագրության որոշ նորամուծություններ պատմագրության ոլորտում։ 2 Sventskaya I., Վաղ քրիստոնեություն։ էջեր պատմությունների, Մ., 1987, էջ. 175-185թթ. Հետազոտողները մի ժամանակ հակված էին նույն կերպ վերաբերվել ամբողջ միջնադարյան պատմագրությանը։ Նրանք «մոռացան», որ Բյուզանդիայում գոյություն ունի պատմագրության երեք տեսակ։ Բացի եկեղեցական պատմագրությունից, արքայական և հերետիկոսական 5-ի պատմագրության ներկայացուցիչները հավասարապես ստեղծագործ էին։ Նման պատմական դիսկուրսի բնագավառում հիմնական թիրախը, իհարկե, Եվսեբիոս Կեսարացի 6-ն է ՝ եկեղեցական պատմագրության հիմնադիրը։ Եվսեբիոս Կեսարացին նկարագրվում է որպես քաղաքական քարոզչության գործիք, քաղաքական աստվածաբանության հիմնադիր, ինչպես նաև Կեսարյանության հիմնադիր 7։ Այդ պատճառով մենք կփորձենք անդրադառնալ նրա պատմագրության սկզբունքներին, հեղինակի ինքնության խնդրին։ 1. Տեսական հարցեր սկզբունք Պատմագրության հիմունքները Եվսեբիոս Կեսարացին, գիտակցելով իր աշխատանքի նորարարությունը, յուրովի է հակադրվում հին պատմաբաններին։ E4 Բյուզանդական արքայի պատմագրության լավագույն օրինակներից մեկը Աննա Կոմնինան է (10831153) «Ալեքսիադա» երկայնամտությունը (Աննա Կոմնինա, Ալեքսիադա, Պեր. JN Lybarskogo, SPb., 1996)։ «Ալեքսիադայում» արքայադուստր Աննա Կոմնինան հայտարարում է իր հոր ՝ Ալեքս Կոմնինոսի քաղաքական կենսագրությունը։ Այս երկուսը պարունակում են բազմաթիվ տեղեկություններ Առաջին խաչակրաց արշավանքի մասին։ 5 Հերետիկ պատմագրության եզակի օրինակ է 5-րդ դարի բյուզանդական իրավաբանի «Նոր պատմությունը» և «Zոսիմուս» պատմիչը («osոսիմ», «Նոր պատմություն», թարգմանություն, մեկնաբանություն, հեղինակ ՝ Ն.Ն. Բոլգովա, Բելգորոդ, 2010), որով հեղինակը պատմում է Օգոստոսի մասին Ochomarius (410) -ի իրադարձությունները։ Նա, թշնամանալով քրիստոնեության հանդեպ, բավականին բացասաբար է խոսում կայսրերի ՝ Կոստանդին Մեծ և Թեոդոսիոսի մասին (osոսիմոսի տեսակետների մանրամասների համար տե՛ս Ragozina NN, Zosima- ի կրոնական-քաղաքական գաղափարախոսություն, Հին խաղաղություն)։ 6 Եվսեբիոս Կեսարացին (մ.թ. 263–340) Պաղեստինի Կեսարիայի եպիսկոպոս էր։ Լինելով Կոստանդին Մեծի ժամանակակից և գաղափարական պատմաբան ՝ Եվսեբիոսը կարողացավ ավարտին բերել պատմության վաղ միջնադարյան ըմբռնումը։ Հեղինակի «Եկեղեցու պատմություն», «ronամանակագրություն» և «Կոստանդինի կյանքը» աշխատությունները հայտնի են պատմագրությամբ։ Հայ պատմաբաններ Ագաթանգեղոսը, Մովսես Խորենացին, Թովմա Արծրունին, Ասողիկը, Սամուել Անեցին և շատ ուրիշներ օգտագործել են Եվսեբիոս Կեսարիայի պատմական աշխատությունները, հատկապես «ronամանակագրությունը»։ Եվսեբիոս Կեսարացու կյանքի և գործունեության մասին տե՛ս Ястребов А., Евсе7 Խոսելով Եվսեբիոս Կեսարացիի քաղաքական հայացքների մասին ՝ ճապոնացի գիտնական Սաթոշի Տոդան հերքում է Կեսարյան քաղաքական աստվածաբանության հիմնադրի փաստը ՝ պնդելով ուղղափառ քրիստոնեությունը Կեսարիայի գրվածքների. Մանրամասների համար տե՛ս այսպես կոչված «Քաղաքական աստվածաբանության» վերաբերյալ եկեղեցական պատմագրության հիմնադիր Թոդա Ս.-ն իր երկայնամտության մեջ խոսում է Աստծո արքայության և իր ծառաների արդարության համար հերոսական պայքարի մասին։ Ի տարբերություն նրանց ՝ հին պատմաբաններն ավելի հակված էին պատմել պատերազմների և հաղթանակների մասին։ Բացի այդ, քրիստոնեական շահերի պաշտպանության գրականությունը բազմիցս քննադատում էր Հռոմեական կայսրության նահանգներում իրականացվող կոշտ քաղաքականությունը։ Seemedամանակին, կարծես, սովետական ​​պատմագրությունն ուղղված էր այս դրույթին։ Մինչդեռ ավելի հավանական է, որ բողոքը ոչ թե իշխող ռեժիմի դեմ էր, այլ տեղի ունեցած արժեքային համակարգի փոփոխությունների արդյունք էր 9։ Այս տեսակետը հաստատվում է այն փաստով, որ եթե Թուկիդիդեսի համար պատմության էությունը իշխանության համար պայքարն էր, որն ուղեկցվում էր տարբեր պատերազմներով, ապա քրիստոնյա պատմաբանների պատմությունն ինքնին մարդկության կրթության ճանապարհն էր դեպի Փրկություն։ Որոշ գիտնականներ հակված են հավատալու, որ Եվսեբիոսը նման հնարքներ է օգտագործել Հռոմ քաղաքին հակադրվելու համար, քանի որ Կոստանդինի իշխանության օրոք տեղի է ունեցել քաղաքական ծանրակշիռ տեղաշարժ դեպի արևելք։ Այնուամենայնիվ, «Եկեղեցու պատմության» էջերում նման փաստարկներ չկան։ Եվսեբիոսը հին պատմագրության մեջ պահպանում է որպես կյանքի ուսուցիչ պատմության գաղափարը, որը նա փոխանցել է բյուզանդական աշակերտներին 11։ Եվսեբիոս Կեսարացիից սկսած ՝ քրիստոնյա պատմաբաններն իրենց աշխատանքը սկսում են աղոթքով ՝ որպես նորամուծություն։ Եվսեբիոսի պատմությունը սկսվում է հետևյալ բառերով. «Որի համար Աստված Ինքն է իմ ճանապարհի առաջնորդը և մեր Տիրոջ զորությունը մեր ձեռքի, օգնություն խնդրենք» 12։ Պատմությունն ավարտվում է նաև աղոթքով։ «Եվ հիմա, կամավոր կամքի հետևանքով, եկեք բարձրաձայն կարդանք մուրացկանին, որ նա կարողանա մեզ փրկել այս դրախտում մինչ ժողովի ավարտը և հաստատել նոր հավերժական խաղաղություն X դարում։ արեւելյան պատմական մտքում։ Վորոնեժ, 1986, էջ. 61.12 Եվսեբիոս Կեսարացի, Եկեղեցու պատմություն, հինգերորդ դարում հայերից ծնված, հ. Աբրահամ Ghaարյան, Վենետիկ, 1877, Առաջին դպրոց, 1, 3։ Քրիստոս Հիսուս ՝ մեր Փրկիչը, որի միջոցով լինի Հոր փառքը հավիտյանս հավիտենից։ ամեն »13։ Այստեղ Եվսեբիոսի պատմագրական ոճը գրավում է հունահռոմեական պատմագրությունը։ Աստվածներին դիմելու հնարքը լայնորեն կիրառվում է հունական դասական տնտեսություններում `erhin 14 և այլ ելույթներում 15։ Քրիստոնեության միջոցով Աստծուն դիմելը յուրահատուկ իմաստ է ստանում։ Օրոգինսը դեռ պնդում է, որ «կան իրողություններ, որոնք չափից դուրս են. Դրանք չափազանց մեծ են, անհասկանալի ՝ մեր մտքի թուլության, սահմանափակումների պատճառով։ Միայն Աստծո բազմազան և միևնույն ժամանակ անսահմանափակ շնորհը, որը, ըստ նրա ծրագրի, գալիս է մեզ Քրիստոսի միջնորդությամբ, Սուրբ Հոգու ազդեցության տակ, թույլ է տալիս մեզ հասկանալ դրանք։ »16 Այդ պատճառով մարդը չի կարող ոչինչ չանել առանց Աստծո օգնության։ Բացի այդ, աղոթքը կարևոր դեր ունի քրիստոնյաների կյանքում։ Նրանք չեն դիմում անմահ աստվածներին ՝ Յուպիտերին կամ Ամենակարող Աստծուն։ Հայտնի աստվածաբան Ավգուստին Օրհնյալի աշխատանքները սկսվում և ավարտվում են աղոթքներով 17։ Եվսեբիոս Կեսարացիի աշխատանքները նույնպես մի շարք նորամուծություններ են ներմուծում պատմական ավանդույթի ոլորտում `կապված քրիստոնեական աշխարհայացքի վերափոխման հետ։ Sգայունությունը, մտածելակերպը և անձնական ընկալումը դառնում են եկեղեցական պատմագրության մաս։ Այս ամենը ակնհայտ է փորձությունների ժամանակ քրիստոնեական վարքագիծը ներկայացնելիս 18։ Առաջին քրիստոնյա պատմաբանն իր հերթին նշում է, որ Աստված երկնային և երկրային կարգի գլուխն է ՝ անվանելով նրան Պանտոկրատոր, իսկ կայսրը ՝ երկրային կարգի ղեկավար ՝ Կոսմոկրատ։ Այսինքն ՝ կայսրը Աստծո և Քրիստոսի երկրի պաշտպանի տեղակալն է երկրի վրա 19։ 13 Եվսեբիոս Կեսարացի, Եկեղեցու պատմություն, Գիրք տասներորդ, 4, 72։ 14 Encomias (փառաբանություն) հին հունական գովեստի գործեր էին ՝ ուղղված անհատներին, աստվածներին։ Նրանք արձակուրդներին արտասանում էին գործիքների ուղեկցությամբ։ 15 Նմանատիպ օրինակ է կայսր Գայուս Պլինիուս Սեկունդուս Տրայանեի գովեստը տարբեր հռետորական հնարքների օգտագործման համար։ Гай Плиний Чецилий Секунд, 16 Օրոգիներ, Աղոթքի մասին, Մարդը ոչինչ չի կարող անել առանց Աստծո օգնության, 1, Ե., 2007։ 17 Օգոստինոս Օրհնյալը, Խոստովանություններ, Գիրք I, I, 1; Գիրք տասներեքերորդ, XXXVIII, 53, Երեւան, 2008։ 18 Եվսեբիոս Կեսարացի, Եկեղեցու պատմություն, գիրք հինգերորդ, 1, 11։ 19 Եվսեբիոս Կեսարացի, Եկեղեցու պատմություն, իններորդ դպրոց, 2, 7։ Միաժամանակ կայսերական արքունիքում օծվեց «արքա» տիտղոսը։ Հենց այս ժամանակաշրջանում սկսեցին հյուսվել լեգենդներ կայսեր տեսլականների մասին, համաձայն որոնց նա երազում էր արյունով ողողված խաչի մասին 21։ Ըստ Եվսեբիոս Կեսարացիի, կայսրը ընտրվել է Աստծո կողմից համաշխարհային քրիստոնեական տերություն ստեղծելու համար արդեն 306 թ.-ին ՝ բանակը օգոստոսին հռչակելուց շատ առաջ։ Տեսիլքները սուրբ հուշարձանների կարևոր մասն են։ Դրանք արտահայտում են միջնադարյան մարդու պատկերացումները բարու և չարի հավերժական պայքարի մասին 22։ Տեսիլքները տարածված էին միջնադարյան Հայաստանում 23։ Փաստորեն, Եվսեբիոս Կեսարացիի տեսական հարցերը, ըստ պատմագրության սկզբունքների, կրում են անցումային դարաշրջանի խոր հետքը։ Մի կողմից, դեռ կան հնագույն պատմական ավանդույթներ (կիրառական աստվածներ, պատմության դիդակտիկ օգուտի վերաբերյալ ենթադրություններ և այլն), իսկ մյուս կողմից ՝ մի շարք ավանդական սկզբունքներ վերակենդանանում են քրիստոնեական աշխարհայացքի վերափոխման հետ կապված։ , Բացի այդ, Եվսեբիոսը իր պատմությունը ներկայացնում է ոչ թե երրորդ դեմքով, ինչպես ընդունված էր նախկինում, այլ առաջին դեմքով։ Այս և մի շարք հնարքներ օգտագործվել են ուշ միջնադարում 24։ 62 Առաջին անգամ Հերակլեսը կայսրը իրեն անվանում է «Ռասիլ» «Հռոմեական կայսր» տիտղոսի փոխարեն (լիտվական LG. 61)։ 21 Կոստանդին Մեծի տեսիլքի մասին մանրամասների համար տե՛ս Bremmer JN, The Vision of 22 Ter-Davtyan K., The Armenian Ethics of XI-XV դարերի, Երեւան, 1980, էջ։ 22 23 Հայոց միջնադարում լայն տարածում գտան Ներսես I Մեծ և Սահակ I Parth պատրիարքների տեսլականները, որոնք Մեթոդիոս ​​Պատարասի քրիստոնեական իրականության մեջ շրջանառվող Տեսիլքների վերապատմություններն ու տեղայնացված մեկնաբանություններն են։ Ըստ Ներսես Ա Մեծի տեսիլքի, հայ Արշակունիների անկումից հետո պարսիկները կգրավեն Երուսաղեմը, կգրավեն Խաչը, որը պետք է գրավեն հույները։ Այնուամենայնիվ, հույների իշխանությունը հետագայում կխորտակվի «նետաձիգների» կամ «նետողների» (սելջուկներ) հարվածներով։ Շատ չանցած ՝ «նետողները» պարտություն կրեն «ֆրանկների» (խաչակիրների) ռազմական ուժի կողմից։ Հռոմեական տիրապետության հաստատումը վերջ կդնի հայ տառապանքներին։ Տեսլականն արտահայտում է ոչ միայն հույների հայերի հիասթափությունը, այլև ազատագրական նոր սպասելիքները։ Նման ակնկալիքներ կան Ագաթոնի, Հովհաննես Կոզեռնի, Գրիգոր Թաթեացու, Թովմա Մեծոփեցու տեսլականներում։ Քյոսեյան Հ., Տեսիլք, ՔրիստիանԱրմենիա հանրագիտարան, Եր., 2002, էջ 1004-1006։ 24 Պատմագիտության մեջ ընդունված է Էվսեբիոս Կեսարացին հավասարակշռել «Եկեղեցու պատմության» և առաջին լյութերական եկեղեցական պատմության ՝ «Մագդեբուրգյան դարերի» հետ։ Կամ քննադատ «Մագդեբուրգի դարերում» հասկանալի պատճառներով 2. Եվսեբիոս Կեսարիայի օբյեկտիվության խնդիրը հեղինակային ինքնության Պ Պատմական ստեղծագործության որակը և արժեքը կախված են ոչ միայն աշխատության փաստացի նյութից, այլև հեղինակից։ նպատակներն ու մոտեցումները։ Հին պատմագրության յուրաքանչյուր հեղինակ հակված էր հավաստիացնել իր ընթերցողներին, որ իր աշխատությունը պարունակում է օբյեկտիվ փաստեր-վերլուծություններ։ Միևնույն ժամանակ, նրանց միակ ցանկությունը ճշմարտությունը հայտնաբերելն է։ Պատմաբանների խնդիրն այսօր բարդանում է նրանով, որ պատմության յուրաքանչյուր ճյուղի և դրա աղբյուրների լուսաբանումը հատուկ գիտելիքներ է պահանջում 25։ Բայց հարց է առաջանում, թե որքանով են անաչառ քրիստոնյա պատմաբանները հին պատմաբանների օբյեկտիվության «ֆոնին»։ Առաջին հայացքից հեշտ թվացող հարցի պատասխանը երկիմաստ է։ Մասնավորապես, գերմանացի հետազոտող Է.Հովալդը պատմական հայր Հերոդոտոսին մեղադրեց «անբարոյականության» մեջ և նկարագրեց նրա «Պատմությունը» որպես քրեական վեպի ամենավաղ օրինակ։ Հիպոլիտ Թենը նաև մեղադրեց Թուկիդիդեսին անզգուշության և զգայունության պակասի մեջ 27։ Մինչդեռ հին պատմաբանները հաճախ խախտում էին իրենց անաչառության խոստումները։ Ownիցերոնի դասական պնդումները հեղինակի ճշմարտացիության և անկողմնակալության մասին հաճախ հերքում էին նրա իսկ պատմաբանները։ Պատմաբան Գայուս Սալուստիլոս Կրիսպուսը «Կատալինայի դավադրությունը» աշխատության սկզբում խոսում է անաչառության մասին, բայց շուտով պնդում է, որ մի շարք ժողովուրդների և անհատների փառքը կախված է նրանց ստեղծողներից 28։ Դա լավագույնս երեւում է Cicero- ի Catiline 29-ի լուսաբանման մեջ։ Քննարկվում են Եվսեբիոս Կեսարացիի պատմական մեթոդները, բայց ժամանակակից պատմաբանները պնդում են, որ այդ երկու աշխատությունները ոճական նմանություն ունեն։ Մանրամասների համար տե՛ս 25 Tosh J., Stremling k istine։ Ինչպե՞ս տիրապետել պատմության պատմությանը, Մ., 2000, էջ. 81-83թթ. 26 E. Նա համաձայն է Հովալդի հետ։ Նորություններ Lurje S., Gerodot, M.-L., 1947, էջ։ Հեղինակային օբյեկտիվության հարցը նույնպես բազմիցս քննարկվել է Josephոզեֆոս Պլավիոսի ստեղծագործությունների քննության ընթացքում։ Տ. Ռաջակը պնդում է, որ Josephոզեֆուս Պլավիոսի կողմից այս կամ այն ​​իրադարձության լուսաբանումը չի կարող միանշանակ համարվել օբյեկտիվ-անկողմնակալ, քանի որ պատմողը մասնակցում է իրադարձություններին, որոնցից մեկը ուղղակի դերակատարներից մեկն է 30։ Վերոնշյալ օրինակից մի շարք այլ օրինակներից ակնհայտ է դառնում, որ հին հեղինակները հաճախ փաստեր էին ներկայացնում միայն իրենց գաղափարներին և տեսակետներին համապատասխան ՝ շատ հաճախ թաքցնելով մի շարք «ոչ հուսալի» փաստեր և փաստարկներ։ Եվսեբիոս Կեսարացիի օբյեկտիվության խնդիրը բավականին բարդ խնդիր է։ Բոլոր հեղինակները, որոնք ինչ-որ չափով վկայակոչում էին եկեղեցու պատմաբանը, անկողմնակալությունից չէին կարող խուսափել խնդիրը լուսաբանելուց։ Եվսեբիոս Կեսարացի Ռ. Գրանտի առավել բարեխիղճ քննադատներից մեկը, ով ժամանակին փորձել է առանձին հոդվածում անդրադառնալ Եվսեբիոսի կարծրատիպի խնդրին, իր կարծիքը հայտնեց եկեղեցական առաջին պատմաբանի քաղաքական կախվածության մասին։ R. Գրանտի համար Եվսեբիուսը միտումնավոր շփոթում է հռոմեական կայսրեր Անտոնինուս Պիոսը, Մարկուս Ավրելիոսը և Լյուսիուս Վերոսը, որոնք տարբեր ժամանակներում կրում էին Անտոնինուս 32 անունը։ Բայց այս խառնաշփոթությունը պարզապես հերյուրանք է։ Եվսեբիոս Կեսարացին մեղադրում է «բարի» կայսր Մարկուս Ավրելիոսի կողմից «չար» կայսր Լյուսիուս Վերոսի ուսերին քրիստոնյաների հալածանքների համար։ Այնուամենայնիվ, նույն Մարկուս Ավրելիոսը բազմիցս քննադատում է քրիստոնյաներին իր հայտնի «Անդրադարձներում»։ Ռ.Գրանտը Եվսեբիոս Կեսարացի ոճը բացատրում է նրանով, որ Կոստանդին Մեծը մեծապես ազդվել է Մարկուս Ավրելիուսի կողմից։ Եթե ​​«Եկեղեցու պատմության» էջերում կոնստանտին ուղղվածությունն այդքան ակնհայտ չի թվում, ապա «Կոստանդինի կյանքը» աշխատությունը բացառիկ թիրախ է դարձել պատմաբանների կողմից։ Իհարկե, «Կոստանդինի կյանքը» դասական պատմական աշխատանք է, քանի որ վարքային գործերը հաճախ հեռու են իրական պատկերը ներկայացնելուց 34։ 30 Radjak T., Iosif Flavic. պատմաբան և հասարակություն, Մ., 1993, էջ. 16-17-ին։ 34 Ըստ Քնարիկ Տեր-Դավթյանի, վարքաբանական-վկայական աշխատանքների կառուցման սկզբունքները մշակվել են 4-րդ դարում ՝ Հռոմեական կայսրության սահմաններում։ Այս սուրբ աշխատանքը խոր ազդեցություն է ունեցել մեր ժամանակների քրիստոնեական աշխարհի վրա։ Ավելի ուշ Կոստանդին Մեծը Բյուզանդիայում ընկալվեց Եվսեբիոս Կեսարիայի բնորոշումներով 35։ Մի կողմից, Կոստանդին Մեծը ներկայացվում է որպես ռազմական հմուտ մեծ քաղաքական գործիչ, մյուս կողմից անընդհատ շեշտվում է, որ կայսրն իրեն Աստծո ծառա է համարում, նա իր գործերն իրականացնում էր Աստծո օրհնությամբ և հավանությամբ։ Բացի այդ, Եվսեբիոս Կեսարացին օրինակելի օրինակ է բերում քրիստոնյա կառավարչի, որը ուսանելի կլինի սերունդների համար։ Քրիստոնյա պատմաբանը համահունչ է ժամանակի պահանջներին։ Գիտական-մշակութային ողջ միտքն ուղղված էր դեպի «Հելլենական վերածնունդ» -ը ՝ միաժամանակ վկայակոչելով հունական գրականության դասական կերպարները 37։ Հավանաբար Եվսեբիոս Կեսարացու ձեռքում էր գտնվում նաև «Ալեքսանդրի վեպը» 38, որի ազդեցությունը հելլենիստական ​​աշխարհում պարզապես աննկարագրելի էր։ Դեռևս 19-րդ դարում Յ. Բուրկհարդը մեղադրում է Եվսեբիոս Կեսարացուն անազնվության մեջ «Կոստանդիանոսի կյանքը» աշխատության համար, որը միավորում է վարքագիծը, վկայությունները, շարականները, ինչպես նաև սրբերին նվիրված արարողությունները, եկեղեցական ծեսերն ու երգը այդ ժանրում պերճախոս գրականության։ Վկայությունները գալիս են քրիստոնեական մեծ հետապնդումների ֆոնին, որոնք ի սկզբանե զուտ դատական ​​բնույթ էին կրում ՝ բաղկացած նահատակությանը նախորդող իրադարձությունների նկարագրությունից, հարցաքննությունից, դատավճռից և մահապատժից։ Այս տեսակի սրբազան գործերը ոչ նախաբան ունեն, ոչ էլ վերջաբան; դրանք ընդհանրապես չեն շեղվում բուն նյութից։ Աստիճանաբար նրանց կողքին ստեղծվեցին նահատակներին նվիրված բանաստեղծություններ, որտեղ արդեն հսկայական տեղ էր հատկացվել հռետորաբանությանը (Տեր-Դավթյան Կ., Նշվ. Աշխ., Էջ 17-18)։ 35 Եվսեբիոս Կեսարացու այս բանաստեղծությունը շատ ընդհանրություններ ունի Հին Հունաստանի ամենահայտնի գեներալներից մեկի ՝ պատմաբան Քսենոփոնի Քսենոփոնի քուրոպեդիայի հետ։ «Կյուրոպեդիա» -ի հեղինակը պատմում է Աքեմենյան կայսրության հիմնադիր Կյուրոս Մեծի մասին ՝ առաջին հերթին համարելով ոչ թե պատմական փաստերի պատմությունը, այլ իդեալական տիրակալի կերպարի ներկայացումը 36 Եկեղեցական պատմաբանների կողմից ստեղծված Կոստանդին Մեծի կերպարը դժվար է միանշանակ գնահատել։ Եկեղեցական պատմաբանները բարձր են գնահատել ոչ միայն նրա առաքինի վարքն ու բարեպաշտությունը, այլև համընդհանուր եկեղեցու (Նիկիայի խորհուրդը) և պետականաշինության գործունեության (Կոստանդնուպոլսի հիմնադրումը և հրատարակչական օրենքների հիմնադրումը) միասնության պահպանումը (Վաևա Ի., Մեծ Կոնստանտին)։ Դեմքի տատանումները քրիստոնեական 4,2013, p. 58) 38 Ալեքսանդր Մակեդոնացու պատմություն, հայկական հրատարակություններ, աշխատասիրություն Հ. Սիմոնյան, Ե., 1989։ մարում է ամենավատ պահվածքը 39։ Նման կարծիքները եզակի չէին 19-րդ դարում։ Եվսեբիոս Կեսարացիի բոլոր գործողությունները փորձ էին մեկնաբանել որպես իրական փաստերը խեղաթյուրելու կանխամտածված ծրագրեր։ Հակառակ նման պնդումներին ՝ Մ.Մուրեթովը բարձր գնահատեց Եվսեբիոս Կեսարացիի պատմագրական և աղբյուրագիտական ​​գործունեությունը 40։ Ա. Ըստ Լեբեդի, Եվսեբիոս Կեսարացին շահագրգռված չէր գովաբանել Կոստանդին Մեծին, քանի որ վերը նշված վարքականոնը գրվել էր նրա մահից հետո 41։ Տեղին է հիշել Պրոկոպիոս Կեսարացու խոսքերը, որոնք դարձան «Գաղտնի պատմության» գաղտնիքը։ «Գրել Նախորդ գրքերում հնարավոր չէր գրել ճշմարտությունը, քանի որ տեղի ունեցած իրադարձությունների դերասանները դեռ կենդանի էին։ Եվ լրտեսների կողմից անհնար էր մնալ աննկատ, իսկ հայտնաբերվելու դեպքում ՝ խուսափել սարսափելի մահապատժից։ Ես չէի կարող վստահել անգամ իմ ամենամոտ հարազատներին։ Նախորդ գրքերում ես հաճախ ստիպված էի լռել շատ իրադարձությունների պատճառների մասին։ Այժմ անհրաժեշտ է գրել մինչ այժմ ասվածը, ինչպես նաև նշել նախորդ գրքերում բերված պատճառները… »42։ Գիտնականներից շատերը հաճախ անտեսում են այն վճռական փաստը, որ անձամբ Եվսեբիոս Կեսարացին և Կոստանդին Մեծը շատ քչերի են հանդիպել։ Կեսարիայի եպիսկոպոս Կոստանդին Մեծը նախ հայտնվեց Նիկիայի խորհրդի ուշադրության կենտրոնում։ Որոշ ուսումնասիրողների կարծիքով, Եվսեբիոս Կեսարացին 4-րդ դարի եկեղեցական վեճերի ընթացքում փորձել է կայսերական հովանավորչությունը որպես «պատվար» օգտագործել։ Եկեղեցական վեճերից բացի, մեր կարծիքով, Ա. Լեբեդի պնդումը նույնպես չափազանցություն է։ 42 Պրոկոպիոս Կեսարացի, Գաղտնի պատմություն, 1, Թարգմանություն հին հունարեն բնագրից, առաջաբան և ծանոթագրություններ. Հ. Բարտիկյան, Ե., 1987։ 43 T. Ըստ Բարնսի, Կոստանդին Մեծը և Եվսեբիոս Կեսարացին ունեցել են ընդամենը չորս անձնական հանդիպում։ Barnes T., Constantine and Eusebius, Cambridge, 1981, p. 265-267թթ. 44 Ըստ Եվսեբիուսի, կայսերական կառավարության հիմնական խնդիրներից մեկը քրիստոնեության խթանումն էր։ Կայսրը ոչ միայն իշխանության գլուխն է, այլ նաև քրիստոնեական աշխարհի երկրային կառավարիչը։ Նման շռայլությամբ կայսրը չպետք է մոռանա, որ նա պարզապես մահկանացու է և Աստծո զավակ, ինչպես բոլորը։ Նա պատասխանատու է Տիրոջ առջև իր հպատակների ճակատագրի համար։ Այսպիսով, բյուզանդական քրիստոնեական հայեցակարգը պարարտ հող է նախապատրաստում ցարիզմի ներհասարակական կյանքում կրոնական խմորումների համար։ Սոկրատես Սքոլատիկոսը արժեքավոր տեղեկություններ է հաղորդում այն ​​մասին, որ նույնիսկ Հուլիանոս կայսեր օրոք հեթանոսական զանգվածներ, շատ հավատուրացներ և հեթանոսներ գործում էին քրիստոնեության հալածիչների և հավատի նահատակների կողքին։ Այնուամենայնիվ, քաղաքական կյանքի այս և մի շարք այլ իրադարձություններ դուրս են Եվսեբիոս Կեսարիայի ուշադրությունից։ Սակայն այս ամենը կանխամտածված քայլ չէ։ Եկեղեցական պատմաբանը կենտրոնանում է ընդհանուր եկեղեցու վրա, այն ամենի, ինչ անմիջականորեն կապված է դրա հետ։ Ընդհանրապես, Եվսեբիոս Կեսարացիի աշխատություններում կան մի շարք անճշտություններ և սխալներ։ Նույնիսկ նրա նկատմամբ բացասական վերաբերմունք ունեցող Ռ. Գրանտը գտել է ընդամենը երեք փաստական ​​սխալ 47։ Այս ամենի հետ մեկտեղ առանձնահատուկ ուշադրության է արժանի Եվսեբիոս Կեսարացի հեղինակի ինքնության հարցը։ Հին աշխարհում ընդունված չէր, որ հեղինակը խոսեր անձի կամ նրա նպատակների մասին։ Հունահռոմեական պատմագրության զարգացումը կարողացավ հստակ չափանիշներ սահմանել հին պատմաբանների համար, որոնց տիրույթում հեղինակները հաճախ ստիպված էին լռել իրենց մասին։ Առաջին բյուզանդական առաջին պատմաբանները բախվել են ավելի բարդ խնդրի ՝ կանգնած երկու դարաշրջանների խաչմերուկում։ Պահպանելով գրելու ավանդական ոճերը ՝ նրանք ստիպված էին իրականացնել մի շարք նորամուծություններ ՝ դարաշրջանի ոգուն համապատասխան։ Բնականաբար, միանգամից հնարավոր չէր անցում կատարել։ I. Ըստ Չիչուրովի, հեղինակի ինքնության վերափոխումը սկսվել է Եվսեբիոս Կեսարացիից և ավարտվել է միայն IX դարում, 49 անգամ 50 Թեոփան Խոստովանողը 50։ գաղափարական հատկությունների համար (Կուրբատով Գ.Լ., Քաղաքական տեսություն Վիզան Պերվայի սկզբին VII դարի կես, Մ., 1984, էջ 103-105)։ 47 Մանրամասների համար տե՛ս Grant R., նշվ. cit., p. 259. 49 Թեոֆանես Խոստովանողը (760-818) իր ընկերոջ Georgeորջ Սինքելլոսի խնդրանքով գրել է 284-813։ Այս պատմությունը հայտնի է որպես «ronամանակագրություն» կամ «Բյուզանդական կայսրերի կենսագրություն»։ 9-րդ դարի կեսերին Մեթոդիոս ​​պատրիարքը գրում է «Սուրբ Թեոֆան խոստովանահայրի վարքը», որը պարունակում է հարուստ տեղեկություններ Թեոֆանոս Խոստովանողի կյանքի և գործունեության մասին։ Բազմաթիվ աղբյուրներից օգտվելով ՝ Եկեղեցական պատմագրության հիմնադիրը սկսում է իր երկայնամտությունը բավականին ընդարձակ նախաբանով, որում նա հակված է ընթերցողին ներկայացնել իր նպատակները։ Մասնավորապես քաջատեղյակ լինելով իր աշխատանքի նորույթին և բարդությանը, նա նշում է. «Մյուս կողմից, ես ներողություն եմ խնդրում նրանց համար, ովքեր կարդացել են, որպեսզի մեզ համար դժվար լինի խոստովանել մեր արտաքին ուժը, որը մենք խոստանում ենք կատարելապես տանել, քանի որ առաջին հերթին մենք ինքներս մեզ պարտական ​​ենք համարձակվել դա անել։ Իհարկե, մենք դրան արժանի չենք »։ Ես եկեղեցական պատմաբաններին տեսնում եմ որպես իրենց համար ամրոց։ Ես անհամբեր սպասում եմ լինել նույն շահութաբեր հետազոտողը, ինչ իմ հնարավոր պատմությունը։ »51 Չնայած դրան, Կեսարիայի եպիսկոպոսը հաճախ էր քննադատվում հետագա սերունդների կողմից երկայնամտության միասնական համակարգի բացակայության համար։ Այնուամենայնիվ, այս հայտարարությունը չի կարող միանշանակ ճշմարիտ համարվել։ Եկեղեցական առաջին պատմաբանը հարցեր ուներ, որոնց փորձում էր պատասխանել մի շարք նորարարությունների միջոցով։ Ակնհայտ է, որ Եվսեբիոս Կեսարացին ընթերցողներին թողեց ոչ թե գրեթե անդեմ հեղինակի մի կտոր, այլ բազմաբնույթ զարգացած անհատի հետազոտության արդյունքը։ Այս հետազոտությունն իրականացնող անձի պատկերը բացահայտվում է փաստերի ընտրության, նպատակների լուսաբանման, ստեղծագործության հերոսների նկատմամբ վերաբերմունքի ըմբռնման արդյունքում։ Եկեղեցական առաջին պատմաբանը ընդհանրապես չի թաքցնում իր պատկանելությունը քրիստոնեական եկեղեցուն. նա հակակրանք է հայտնում քրիստոնյաներին հետապնդողների նկատմամբ 52։ Ընդհանրապես, Եվսեբիոս Կեսարացին ոչնչացնում, այլ վերափոխում է հին պատմական ավանդույթները ՝ նրանց քրիստոնեական շունչ հաղորդելով։ Հետևելով Թուկիդիդեսին և Պոլիբիուսին ՝ նա օգտագործում է մի շարք հավաստի փաստաթղթեր, որոնց վերաբերյալ մանրամասն վերլուծություններ է կատարում, նա լրջորեն ուսումնասիրում է դրանց իսկությունը ՝ անհրաժեշտության դեպքում թարգմանելով մի շարք կարևոր փաստաթղթեր։ Հայերեն լույս է տեսել նաև Թեոփանես Խոստովանողի տարեգրությունը։ Տե՛ս Ագրոսի վանքի մեղադրյալի վանահայրի Թեոփանես Խոստովանողի 528-ամյա ժամանակագրությունը, թարգմանություն բնագրից, ներածություն տողատակի ծանոթագրությունները. Հ. Բարտիկյան, Հայերի օտար աղբյուրները Հայաստանում, հ. 13, Բյուզանդական աղբյուրներ, HD, E., 1983։ 51 Եվսեբիոս Կեսարացի, Եկեղեցու պատմություն, Առաջին դպրոց։ ծության Միևնույն ժամանակ, ամենահայտնի գրական հնարքներից մեկը հանդիպում է եկեղեցու պատմության էջերում ՝ խոսքը, բայց միանշանակ ճշգրտմամբ։ Ամփոփում Հին պատմական ավանդույթների տակ գտնվելով ՝ Եվսեբիոս Կեսարացին շեղվում է ընդունված կանոններից։ Առաջին հերթին փոխվում է հետազոտության առարկան։ Պատերազմների և քաղաքական գործընթացների պատմությունը փոխարինվում է երկար պատմությամբ։ Դրանից հետո նա հրաժարվում է գրել միայն իր ապրած ժամանակաշրջանի պատմությունը ՝ իբր ստեղծագործության պատմություն սահմանելով որպես պատմության սկիզբ։ Միևնույն ժամանակ, առաջին եկեղեցական պատմաբանը, հակառակ Տակիտոսի ՝ առանց կրքի և կրքի գրելու հայտնի ոճին, բազմիցս խոսում էր իր համակրանքների և հակակրանքների մասին։ Մեզ համար ավելի ընդունելի են պատմաբանների տեսակետները, որոնք ծայրահեղ սահմանումներից հեռու ՝ փորձում են դիտարկել Եվսեբիոս Կեսարացիի աշխատությունները ըստ հեղինակի ժամանակի մոտեցումների։ Իհարկե, Եվսեբիոս Կեսարացին չի կարող ամբողջովին օբյեկտիվ հեղինակ համարվել, բայց անհնար է չընդգծել նրա ներդրումը մի շարք աղբյուրների պահպանման գործում։ Մենք հակված ենք համարել Եվսեբիոս Կեսարացիի քննադատական ​​մեթոդը որպես պատմական մտքի զարգացման ամենամեծ ներդրումներից մեկը։ Գուրգեն Մուրադյան ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՄԵԹՈԴԻ ՓՈԽԱՆՈՒՄԸ ՀԻՆ ՀԻՆ IMEԱՄԱՆԱԿԻՆ. EUSEBIUS CESARATUS Հիմնաբառեր. Եկեղեցական պատմագրություն, ուշ հնություն, Եվսեբիոս Կեսարացի, հեղինակ։

example1774

example1774

Գումարային գոլորշացումը և գոլորշունակությունը հանդիսանում են ինչպես կլիմայի, այնպես էլ ջրային հաշվեկշռի կարևորագույն տարրերից, և ունեն ոչ միայն տեսական, այլ նաև կիրառական կարևոր նշանակություն։ Հոդվածի նպատակն է Հայպետհիդրոմետի տվյալների հիման վրա բացահայտել ՀՀ տարածքում գումարային գոլորշացման և գոլորշունակության տարածաժամանակային բաշխման առանձնահատկությունները։ Չնայած ընդհանուր օրինաչափություններին՝ ստորադիր մակերևույթի բնույթին, միկրոկլիմային, քամու ուղղությանը, մթնոլորտային ճնշմանը և այլն, ՀՀ տարածքում նկատվում են նշված տարրերի ընդհանուր օրինաչափություններից շեղումներ։

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՏԱՐԱՔՈՒՄ Դրամական վոլինիզացման և շահագործելի բաշխման բնութագրերի բացահայտում Դրանք ունեն ոչ միայն տեսական, այլև գործնական նշանակություն։ Գոլորշիացման մասին գիտելիքներն անհրաժեշտ են տարածքի ջրային հաշվեկշիռը որոշելու համար, քանի որ ջրի հաշվեկշիռը արդյունքի ամենակարևոր տարրերից մեկն է, իսկ գոլորշիացումն օգտագործվում է բերքի ոռոգման նորմերը որոշելու համար։ Բնական պայմաններում գոլորշիացման արժեքները որոշվում են մի շարք մեթոդներով, որոնց ընթացքում օգտագործվում են ջուր-ջերմային մնացորդներ, տուրբուլենտ դիֆուզիոն, ինչպես նաև տարբեր բարդ մեթոդներ։ Հոդվածի նպատակն է բացահայտել Հայաստանի Հանրապետության տարածքում ամբողջ գոլորշիացման առանձնահատկությունները համապատասխան աղբյուրների տվյալների հիման վրա և Հայաստանի պետական ​​հիդրոօդերևութաբանական բազմամյա դիտարկումների հիման վրա և տալ դրանց տարածական-ժամանակային օրինաչափությունները։ բաշխում. Հոդվածում բերված աղյուսակները և գծապատկերները հնարավորություն կտան բավարար ճշտությամբ պարզել գոլորշիացման արժեքը Հայաստանի Հանրապետության ցանկացած չհետազոտված տարածքում։ Ստացված արդյունքները կօգտագործվեն ջրի տարածաշրջանային հաշվեկշիռը կազմելու, բերքի ոռոգման և ոռոգման նորմերը որոշելու համար։ Աշխատանքի ընթացքում օգտագործվել են աշխարհագրական հետազոտության տարբեր մեթոդներ ՝ քարտեզագրական, նկարագրական, համեմատական, մաթեմատիկական, վիճակագրական և այլն։ Մի շարք գիտնականներ աշխատել են գետերի ավազանների մակերեսից գոլորշիացման հաշվարկային մեթոդների ստեղծման ուղղությամբ։ Նման մեթոդները մշակվել են հիդրոլոգիական գրականության մեջ։ Գոլորշիացման և ուսումնասիրության մեթոդների վերաբերյալ կատարված աշխատանքների ակնարկը կարելի է գտնել Մ. Բուդիկոյում [6], Ա. Կոնստանտինովում, Ա. Բուդակովսկու և այլոց աշխատություններում։ Մի շարք աշխատանքներ նվիրված են գոլորշիացմանը, ոռոգման պայմանների միկրոկլիմայի փոփոխությանը, ոռոգման կարգավորման ֆիզիկական սկզբունքներին։ ՀՀ տարածքի համար այս խնդիրները ուսումնասիրվել են Ա. Մխիթարյանի կողմից [8]։ Նրա աշխատանքներից առաջինը կազմել է միջին տարեկան գոլորշիացման քարտեզ Հայաստանի Հանրապետության ամբողջ տարածքի համար, որը ձեռք է բերվել `անկախ ջրային հաշվեկշռի եղանակից։ Սա հնարավորություն տվեց տարեկան կտրվածքով միջին հաշվով հասնել Հայաստանի Հանրապետության ջրային հաշվեկշռի մնացորդին։ Արդյունքում, առաջին անգամ ձևավորվեց ամբողջ տարածքի և առանձին գետային ավազանների ջրային հաշվեկշիռը, ընդ որում ՝ բոլոր բաղադրիչները որոշվեցին առանձին ՝ միմյանցից անկախ։ Այնուամենայնիվ, որոշ դեպքերում գոլորշիացումը հաշվարկելու համար անհրաժեշտ է ունենալ ավելի մանրամասն տեղեկատվություն. Դրանց փոփոխությունն ըստ բարձրության, սեզոնի, ժամանակի (բուսականության ընթացքում) և այլն։ Այնուհետեւ Վ.-ն հանրապետության տարածքի համար հետազոտություն է իրականացրել գոլորշիացման համար։ Վալեսյան [5, 7]։ Նա կառուցեց ամփոփ գոլորշիացնող ՝ հիմնվելով մթնոլորտային տեղումների ամսական արժեքների և օդի ջերմաստիճանի վրա։ Այս գրաֆիկի միջոցով ամբողջ գոլորշիացման արժեքը կարելի է հեշտությամբ գնահատել տարբեր բարձրություններում ՝ տարբեր պայմաններ ունեցող շրջաններում, բայց որոշ սխալներով։ Հաշվի առնելով այս հանգամանքը, հեղինակը առաջարկում է օգտագործել ընդհանուր գետի յուրաքանչյուր ավազանի յուրահատկությունը բնութագրող մյուս երկու հատկությունները `ընդհանուր գոլորշիացման միջին արժեքները որոշելու համար` քամու և մթնոլորտային ճնշման արժեքներ։ V. Վալեսյանի մշակած մեթոդով հաշվարկված գոլորշիացման ընդհանուր արժեքները բավականին լավ կապված են տեղանքի բարձրության հետ (տեղանքի մեծացման հետ մեկտեղ ընդհանուր գոլորշիացման արժեքը որոշակի բարձրությունից նվազում է), որի պատճառով այս մեթոդը լայնորեն կիրառվեց։ [7] Այնուամենայնիվ, ինչպես ցույց են տվել հետագա ուսումնասիրությունները, այս մեթոդով ստացված ընդհանուր գոլորշիացման գինը 10-14% -ով պակաս է, քան հողերի գոլորշիացնողներինը։ Հետագայում Հ. Փախչանյանը, այնուհետև Ա. Մխիթարյանը և Հ. Հակոբյանը մշակեցին նոր մեթոդներ, որոնց միջոցով հաշվարկված ընդհանուր գոլորշիացման արժեքը համեմատաբար մոտ է գոլորշիների միջոցով ստացված տվյալների։ Հատկապես լայնորեն օգտագործվում էր Ա. Մխիթարյան և Հ. Հակոբյանի մշակած մեթոդը [5, 6]։ Օգտագործելով GGI-500-50 գրունտային գոլորշիացնող տվյալներ, ինչպես նաև օդի ջերմաստիճանի, մթնոլորտային տեղումների, հողի արդյունավետ խոնավության, գոլորշիացման և այլնի վերաբերյալ տվյալներ ՝ հեղինակները մշակել են լեռնային պայմաններում լեռնային պայմաններում հողից ընդհանուր գոլորշիացման հաշվարկման նոր մեթոդ։ Վերջին տարիներին գոլորշիացման հարցերով զբաղվում էր Վ. Մարգարյան [4]։ Մի բարդ լեռնային տեղանք ունեցող երկրում, ինչպիսին է Հայաստանի Հանրապետության տարածքը, ինչպես կլիմայական տարրերը, այնպես էլ գումարի գոլորշիացումը։ գոլորշիացումը բարձունքի հետ նվազում է։ Հայաստանի պետական ​​հիդրոօդերևութաբանական ծառայության տվյալների հիման վրա կազմվել են գծապատկերներ, որոնք ցույց են տալիս մարտ-նոյեմբեր ամիսների գոլորշիացման տարեկան գումարի կախվածությունը տեղանքի բարձրությունից ՝ առաջադրանքը ավելի ակնհայտ դարձնելով [8]։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ ամռան ամիսներին գոլորշիացումը երբեմն բարձրանում է որոշակի բարձունքների, որից հետո այն կրկին նվազում է, ինչը չոր տարածքների հակառակն է, և թրջելու գործընթացը նորմալ է, այսինքն ՝ բարձունքի հետ մեկտեղ նվազում է։ Տարեկան առավելագույն գոլորշիացումը դիտվում է հյուսիսային խոնավ տարածքներում և հարավ-արևելքում `450-500 մմ / տարի, իսկ նվազագույնը Արարատյան դաշտում` 400-450 մմ / տարի, բարձրլեռնային գոտիներում `երեք գոտիով` 208 մմ / տարի Մարտին բարձրությունը նվազում է, բայց ավելի ակտիվ է Արարատյան դաշտում, քանի որ ավելի շատ էներգիա է ստանում, քան հյուսիս-արևելք։ Կենտրոնում աճում է մինչև 30 մմ, իսկ հյուսիս-արևելքում չի գերազանցում 25 մմ։ Ապրիլի ընթացքում (նկ. 1) պատկերը մնում է գրեթե նույնը, բայց աճում է այլ կերպ, համապատասխանաբար, 1000 մ բարձրության վրա կենտրոնում `42 մմ, հյուսիս-արևելքում` 35 մմ։ Իսկ մայիս ամսվա ընթացքում գծապատկերի կորերը գրեթե մոտենում են միմյանց, այսինքն ՝ երկու ավազաններում էլ ստանում են նույն արժեքները։ Գծապատկեր 1. Ամբողջ գոլորշիացման կախվածությունը բարձունքից մարտ-ապրիլ ամիսներին։ Հունիս-օգոստոս ամիսների ամռան ամիսներին պատկերը ամբողջովին փոխվում է, չնայած կենտրոնական մասերը ստանում են ավելի շատ ջերմություն, բայց ավելի քիչ ջուր, իսկ հյուսիս-արևելքում խոնավության ավելցուկ կա, որի պատճառով և գծապատկերը հստակ ցույց է տալիս ավելի մեծ արժեքները նույն բարձունքները։ Սեպտեմբերից նկարը կրկնում է նույնը, ինչ գարնանային ամիսներին։ ավելի մեծ է կենտրոնում, քան հյուսիս-արևելքում։ Ամփոփելով, մենք կազմել ենք տարեկան գործընթացը ներկայացնող գծապատկեր, որը ցույց է տալիս, որ չնայած Արարատյան դաշտին, Շիրակն ավելի շատ էներգիա է ստանում, բայց հյուսիս-արևելքում գոլորշիացումն ավելի մեծ է, քանի որ կա համապատասխան քանակությամբ խոնավություն։ Գրեթե նույն պատկերը կրկնվում է գոլորշիացման դեպքում։ Գծապատկեր 2. Օգոստոսի հուլիսին բարձրության վրա ընդհանուր գոլորշիացման կախվածությունը Հաշվի առնելով ՀՀ կլիմայական պայմանները, կարելի է ասել, որ մեր երկրի տարածքը ամբողջովին խոցելի է կլիմայի գլոբալ փոփոխությունների համար։ Ակնկալվում է, որ ջերմաստիճանի բարձրացումը, տեղումների քանակի նվազումը կարագացնեն անապատացման գործընթացը, բացասաբար կանդրադառնան բնակչության, կլիմայական կախվածության ոլորտների վրա։ Resourcesրային ռեսուրսների կրճատումն ուղղակիորեն կանդրադառնա գյուղատնտեսության վրա (ոռոգման հնարավորությունների կրճատում, ոռոգվող գյուղատնտեսության վատթարացում, բերքի բերքի անկում) և մի շարք այլ ոլորտներ։ Կլիմայի փոփոխությունը փոփոխություններ կբերի բնական էկոհամակարգերում, որոնք կանդրադառնան նաև Հայաստանի Հանրապետության կենսաբազմազանության, անտառային, ալպյան, մերձալպյան և ջրահողերի էկոհամակարգերի վրա։ Վերջին 80 տարիների տվյալների ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ միջին տարեկան ջերմաստիճանի բարձրացումը 0.85 0C է, իսկ տարեկան տեղումները նվազել են 6% -ով։ Այնուամենայնիվ, ջերմաստիճանի փոփոխությունը տարվա տարբեր եղանակներին տարբեր տենդենցներ ունի Հայաստանի տարբեր մարզերում [2]։ Գծապատկեր 3. Ամբողջ գոլորշիացման կախվածությունը բարձրությունից (նոյեմբեր և տարեկան) Տարեկան տեղումների փոփոխությունների տարածական բաշխումը Հայաստանում բավականին անկանոն է։ Երկրի հյուսիսարևելյան կենտրոնական շրջանները (Արարատյան դաշտ) ավելի չորացել են, իսկ Սանաա լճի ավազանի հարավարևմտյան հատվածներում տեղումները զգալիորեն աճել են վերջին 70 տարիների ընթացքում։ Այս ուղղությամբ կատարված մի շարք աշխատանքների արդյունքում մշակվել են մի շարք սցենարներ։ Գծապատկեր 4. Սանաա լճից ամբողջությամբ գոլորշիացման գործընթացը 1927-2009 թվականներին։ Եթե ​​գլոբալ արտանետումների ներկա միտումները շարունակվեն, հաջորդ տարվա ընթացքում Հայաստանում միջին տարեկան տեղումների ծավալը կաճի մոտ 9% -ով։ Տեղումների կանխատեսվող փոփոխությունները հանրապետությունում շատ տարբեր են, բայց նույնիսկ այն շրջաններում, որտեղ կանխատեսվում է տեղումների քանակի բարձրացում, բարձր ջերմաստիճանը կարող է նվազեցնել հողի խոնավությունը գոլորշիացման արդյունքում և մեծապես նվազեցնել գետի հոսքը։ Գոլորշիացման ակտիվացումը կբարձրացնի ոռոգվող տարածքների տարածքը, ինչպես նաև կնվազեցնի ոռոգման համար անհրաժեշտ ջրի քանակը։ Կախված դրանից ՝ գյուղատնտեսության արտադրողականությունը կնվազի։ Գյուղատնտեսական ապրանքների ոլորտում կգրանցվի ՀՆԱ-ի տարեկան 2-5% կորուստ։ Ստորերկրյա ջրերի պաշարները կնվազեն, Սանաա լճի մակարդակը կնվազի, ջրի որակը կվատթարանա։ Այս ամենը կհանգեցնի հիվանդությունների տարածմանը, էկոհամակարգերի վնասմանը և այլն։ Օդի բարձր ջերմաստիճանը, գոլորշիացման ուժեղացումը ջրի գոլորշիների կոնցենտրացիայի ավելացումը մեծացնում է ուժեղ փոթորիկների հավանականությունը, ինչը կարող է հանգեցնել բնական աղետների, ինչպիսիք են ջրհեղեղները, սողանքները, սողանքները և այլն [2, 3]։ Գրականություն 1. Բաղդասարյան Ա., Ughուղուրյան Ա., Օհանյան Կ., ՀՍՍՀ ֆիզիկական աշխարհագրություն, Երեւան, 1971, էջ։ 470 թ. 2. «Կլիմայի փոփոխության վերաբերյալ երկրորդ ազգային հաղորդագրություն», Երեւան, 2010, էջ։ 3. «Կլիմայի փոփոխության սոցիալ-տնտեսական ազդեցությունը Հայաստանում», Երեւան, 2009, էջ։ 157 թ. 4. Մարգարյան Վ., Մթնոլորտային խոնավության տարածական փոփոխությունների օրինաչափությունները Հայաստանի Հանրապետությունում, Երեւան, 2009։ 5. Մնացականյան Բ., Հայաստանի ջրային հաշվեկշիռը, Երեւան, 2005, էջ. 184 թ. Շողիկ Սահակյան Դրամի կամավորության և թափանցիկության տարածաշրջանային բաշխման առանձնահատկությունների բացահայտում։

example621

example621

Հոդվածում ներկայացված է ԱՄՆ արտաքին քաղաքականությունը Իրանում, դրա հիմնական ուղիները, այն պայմանավորող դոկտրինաները և քաղաքական ու տնտեսական նախադրյալները Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից մինչև Իսլամական հեղափոխություն։ Քննվում են ԱՄՆ քաղաքականության համար հիմք հանդիսացող Իրանի ներքին քաղաքական և տնտեսական զարգացումները, ներիրանյան կոնֆլիկտները, Իրանի արտաքին քաղաքական մտքի էվոլյուցիան՝ ընդհուպ մինչև հակաիմպերիալիստական պայքարի գագաթնակետ, որն էլ Իսլամական հեղափոխության ընթացքում հանգեցրեց հակաամերիկյան միտումների ակտիվացմանը, ԱՄՆ-Իրան դիվանագիտական հարաբերությունների խզմանը։

ԱՄՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԷՎՈԼՅՈՒՑԻԱՆ ԻՐԱՆՈՒՄ ԵՐԿՐՈՐԴ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻՑ ՀԵՏՈ (ՄԻՆՉԵՎ 1978-1979 ԹԹ. ԻՍԼԱՄԱԿԱՆ ՀԵՂԱՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆԸ)Երկրորդ աշխարհամարտից հետո ստեղծվեց համաշխարհային նոր իրավիճակ՝ուժերի նոր հարաբերակցությամբ։ ԽՍՀՄ հաղթանակը խթան հանդիսացավ սոցիալիզմի ազդեցության և համբավի մեծացման համար, ինչը ճեղքվածք առաջացրեց հակաֆաշիստական կոալիցիայի մեջ։ Անգլիայի և ԱՄՆ նախաձեռնությամբ սկսեցինշրջանառվել «խորհրդային վտանգ», «ԽՍՀՄ սպառնալիք» արտահայտությունները, ևստեղծվեց դրան «հակազդող»-ը՝ «կոմունիզմի զսպման» դոկտրինան1, որը դարձավայդ երկրների միավորմանը միտված ԱՄՆ արտաքին քաղաքական հայեցակարգիհիմնական գաղափարախոսության կրողն ու առանցքը։ Էութենականորեն փոխվեցին արտաքին քաղաքական զարգացման ուղիները։ 18-րդ դարից ԱՄՆ քաղաքական հայեցակարգերն ունեին «պասիվ» բնույթ. «մեկուսացման» մասին դոկտրինան (18-րդ դ. ավարտ - 1930-ական թթ.), որի հիմնադիրներից է Ջ. Վաշինգտոնը, սահմանափակում ու զերծ էր պահում ԱՄՆ-ին արտաքին քաղաքական ոլորտում և միջազգային կոնֆլիկտներում ակտիվություն ցուցաբերելուհնարավորությունից։ «Մոնրոյի դոկտրինան» (1823 թ.), որը «մեկուսացման դոկտրինայի» զարգացման հաջորդ փուլն է, բնութագրվում է արդեն իմպերիալիստական մոտիվներով և առավել տեղայնացված է Լատինական Ամերիկայում՝ այն ևս ընդգրկելով ԱՄՆ ազդեցության ոլորտների մեջ։ 19-րդ դ. վերջից ու 20-րդ դ. սկզբից ամերիկյան իմպերիալիզմը գործունեության նոր հարթակ է ստանում` «բաց դռների» դոկտրինան, որն ուղղված էր դեպի Ասիա2։ Քննելով մինչև Երկրորդ աշխարհամարտը ԱՄՆ քաղաքական դոկտրինաները՝համոզվում ենք, որ դրանք հող էին նախպատրաստում պատերազմի ավարտից հետոԱՄՆ արտաքին քաղաքական հայեցակարգի որակական փոփոխության և իրագործման հնարավորությունների ընդլայնման համար։ Իրանը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկզբում (1939 թ. սեպտեմբերի4-ին, այնուհետև` 1941 թ. հունիսի 26-ին) արտահայտեց իր պաշտոնական կեցվածքըպատերազմի նկատմամբ` «չեզոքություն» հայտարարելով3, սակայն պատերազմականհետագա գործողությունները, երկրում օրեցօր աճող գերմանամետ տրամադրությունները, տիրող վերնախավի հետաքրքրությունը Գերմանիայի ծրագրերի նկատմամբ41 Դոկտրինան առաջ է քաշել Ջ․ Քենանը, ով 1945-1947 թթ. զբաղեցրել է ԽՍՀՄ-ում ԱՄՆ դեսպանատանխորհրդականի պաշտոնը։ Հետագայում նա ամփոփել է իր գաղափարներն ու առաջարկած մտքերը«զսպման դոկտրինա» (“doctrine of containment”) եզրի մեջ, որով զինվեց ԱՄՆ արտաքին քաղաքականմիտքը։ Քենանը համոզված էր, որ Խորհրդային ռեժիմի գոյությունը կախված էր արտաքին քաղաքականլծակներից, ուստի, առաջադրելով խափանել, զսպել ԽՍՀՄ հետագա առաջխաղացումը և զարգացումը,հնարավոր կլինի վերջ դնել կոմունիստական ռեժիմին։ Տե՛ս Rubin B., Secrets of States, NY, 2013, էջ 43։ 4 Տե՛ս Агаев С., Германский империализм в Иране, Москва, 1969, էջ 26։ մեծ խոչընդոտ հանդիսացան չեզոքության պահպանման գործում։ Իրանական վերնախավի ակնհայտ գերմանական ուղղվածությունը և երկրում գերմանական դիրքերի ամրապնդումը առիթ դարձան, որ 1941 թ․ օգոստոսի 25-ին խորհրդային զորքերըհյուսիսից, իսկ անգլիական զորքերը հարավից ու արևմուտքից մտնեն Իրան1։ Օգտվելով Անգլիայի և ԽՍՀՄ դաշնակցի իրավունքից՝ ԱՄՆ-ն զորք է մտցնում Իրան2։ Իրանական վերնախավը, կորցնելով Գերմանիայի աջակցությունը, սկսում է նորդաշնակից փնտրել, և օրեցօր հզորացող ԱՄՆ-ն լավագույն թեկնածուն էր3։ Երկրորդհամաշխարհային պատերազմից հետո ԱՄՆ-ն սկսում է ակտիվ քայլեր ձեռնարկելԻրանն իր ազդեցության ոլորտի մեջ ներգրավելու համար։ Իրար հաջորդեցին ԱՄՆկողմից Իրանին տրվող ֆինանսական և ռազմական օգնություններ4։ Իրանի զբաղեցրած կարևորագույն տեղը ԱՄՆ արտաքին քաղաքական սպեկտորի մեջ պայմանավորված է և՛ տնտեսական, և՛ ռազմական գործոններով 5․ նախ՝ Իրանի նավթային հսկայական պաշարներն անհրաժեշտ էին Իրանին իր հանքերի շուրջկատարված ոչ հուսադրող կանխատեսումների ներքո6։ Բացի այդ, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմն ավարտվել է ԱՄՆ և ԽՍՀՄ միջև Սառը պատերազմի ակտիվացմամբ և աշխարհի երկբևեռացմամբ, ուստի կարևոր էր դառնում ԽՍՀՄ սահմանին ռազմական հենարան ունենալը7։ 1947 թ. մարտի 12-ին ԱՄՆ նախագահ Հարրի Թրումենը Կոնգրեսին ուղղած իրխոսքում հաստատում է ԱՄՆ կողմից Հունաստանին և Թուրքիային տրվելիք օգնության գաղափարը, քանի որ նրանք գտնվում էին «կոմունիզմի սպառնալիքի» տակ ևանհապաղ օգնության կարիք ունեին։ Հ. Թրումենը հիմնվում էր նաև այն գաղափարիվրա, որ կոմունիզմը, հաստատվելով այդ երկրներում, ավելի կտարածվի և իր «ամբողջատիրական» կառույցն էլ ավելի կընդլայնի, իսկ այդ երկրներն ի վիճակի չեն դիմադրել խորհրդային ագրեսիային և ճնշմանը, ուստի զսպողական դոկտրինայի կիրառումը պիտի դրսևորվեր այդ երկրներին նյութական օգնության ցուցաբերմամբ, որըայդ երկրներին ուժեղ հիմք կտար «խորհրդային վտանգին դիմակայելու համար»8։ Հունաստանին և Թուրքիային տրվեց 400 մլն դոլարի օգնություն9։ 1947 թ. հունիսին ԱՄՆ-ն Իրանին վաճառեց մեծ ծավալի ռազմական տեխնիկա10, որի գնման համար Իրանին տրամադրվեց 10 մլն վարկ11, ինչը ԱՄՆ-ին հնարավորություն տվեց ամրապնդվել Իրանի ռազմական ոլորտում՝ հետագայում իրանական բանակի օգնությամբ առավել մասշտաբային գործողություններ ծավալելու հա3 Իրանի արտաքին քաղաքական մտքի շրջանակներում Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետոնկատվում է դեպի ԱՄՆ շրջվելու միտումը, քանի որ այդ կերպ հնարավոր է խուսանավել Անգլիայի և ԽՍՀՄմիջև։ Տե՛ս Орлов Е., Внешняя политика Ирана после второй мировой войны, Москва, 1975, էջ 59։ 9 Հարկ է նշել, որ Հունաստանն ու Թուրքիան գտնվում էին Անգլիայի հովանավորության և վերահսկողության ներքո, սակայն ԱՄՆ դրդմամբ Անգլիան այդ իրավունքը հանձնեց ԱՄՆ-ին։ Անգլիայի նման կեցվածքիև քաղաքականության շարժառիթները մի քանիսն էին․ Անգլիան ևս անհանգիստ էր ԽՍՀՄ և սոցիալիզմիազդեցության ուժեղացման հարցում, նաև դա քաղաքական մանևր էր՝ խուսափելու համար այն քննադատությունից, որն ուղղված էր Անգլիային` Հունաստանում նրա իրագործած ինտերվենցիայի համար։ Տե՛ս“История Дипломатии”, под ред. А. Громыко и др., т. 5, кн. 1, Москва, 1974, էջ 249։ 11 Այս վարկի հիմնական նպատակը, թերևս, իրանական բանակն ամերիկյան ռազմական տեխնիկայով ևբարձր մակարդակով զինելն էր, քանի որ ռազմական տեխնիկայի չափը զգալիորեն գերազանցում էր Իրանի պահանջմունքները, իսկ այդ տեխնիկայի իրական գինը՝ 10 մլն։ Տե՛ս Башкиров А., էջ 111։ Սա հիմք եղավ 1947 թ. հոկտեմբերի 6-ին իրանա-ամերիկյան ռազմական համաձայնագրի կնքման համար, որը վերաբերում էր ամերիկյան ռազմական առաքելության ու վարկի մի շարք պայմաններին։ Համաձայնագիրը միտված էր ապահովելուԱՄՆ մենիշխանությունն Իրանի ռազմական ոլորտում՝ բացառելով որևէ երրորդ կողմի միջամտությունը Իրանի ռազմական հարցերին։ Համաձայնագրի 24-րդ կետի համաձայն՝ Իրանի կառավարությանն արգելվում էր առանց ԱՄՆ կառավարության հետխորհրդակցելու օգտվել այլ երկրի խորհրդականների ծառայություններից` համաձայնագրի ժամկետի ընթացքում բանակի հետ կապված որևէ գործողություն իրականացնելու համար1։ Հետագայում պայմանագիրը պարբերաբար երկարաձգվում էր`իրանական բանակն ուղղակիորեն ենթարկում է ԱՄՆ ռազմական նախարարությանը։ Ռազմական ոլորտում ձեռք բերած ամուր դիրքերը հսկայական ներուժ էին` Իրանի ներքին և արտաքին քաղաքականության մեջ ԱՄՆ հետագա ինտերվենցիայի համար, որի ապացույցներից է «Իրանի զարգացման 7-ամյա պլանի» կազմման մեջ ամերիկյան տարրի գերակայությունը2։ 1946 թ. դեկտեմբերին իրանական կառավարության և ամերիկյան Մորրիսոն-Նադսոն ընկերության միջև կնքված պայմանագրի հիման վրա Իրան ժամանեցին այդ ընկերության ինժեներները, որոնք 1947 թ. ներկայացրին զեկույց Իրանի զարգացման 7-ամյա պլանի մասին։ Այդ ծրագրի իրականացման համար նախատեսվում էր Իրանի ֆինանսական հնարավորությունները գերազանցող ֆինանսական հենք, ինչը ԱՄՆ-ին հնարավորություն կտար էլ ավելի ընդլայնել Իրանին տրվող օգնությունը։ 1949 թ. փետրվարի 15-ին ծրագիրը հաստատվեց3։ Իրանի զարգացման պլանի ամերիկյան տարբերակը կարևոր քայլ էր Իրան-ԱՄՆմերձեցման ուղղությամբ, քանի որ ԱՄՆ-ն այդ ծրագրի միջոցով կարողացավ մաքսիմալ կերպով Իրանի «զարգացմանը» միտված գործողությունները կառուցել ամերիկյան իմպերիալիզմի և դրա շահերի բազիսի վրա․ նախատեսվում էր կառուցել երկաթգծեր, օդանավակայաններ, մայրուղիներ, կապի միջոցներ, որոնց մասշտաբները զգալիորեն գերազանցում էին Իրանի պահանջմունքները և հնարավորությունները։ Ստեղծված իրավիճակում ԱՄՆ նախագահ Հ. Թրումենը 1949 թ. հունվարի 20-ինառաջ է քաշում մի ծրագիր, որը հետամնաց երկրներին օգնություն ցուցաբերելունպատակ ուներ4։ Այս ծրագիրը հստակեցրեց ու տեղայնացրեց Թրումենի դոկտրինայի բովանդակությունը՝ այն տեղափոխելով դեպի կախյալ և գաղութայնացման շեմինկանգնած երկրներ։ Իրանի պարագայում հատկանշական էր Թրումենի ծրագրի 4-րդկետը, ըստ որի` ԱՄՆ-ն սեփական տեխնիկական կամ ֆինանսական ձեռքբերումներըծառայեցնում էր թերզարգացած երկրների տնտեսական աճին։ Այդ կետի հիման վրաԱՄՆ-ն Իրանին էր տրամադրում հսկայական գումարներ` երկրի քաղաքական ևտնտեսական իրավիճակի կայունացման համար։ Իրան-ԱՄՆ հետագա մերձեցման համար կարևոր էր 1950 թ. հոկտեմբերի 19-ինկնքված «Գյուղատնտեսության զարգացմանն ուղղված Իրանին տեխնիկական օգնության հատկացման մասին» համաձայնագիրը, ըստ որի՝ Իրանում պետք է ստեղծվեինգյուղատնտեսական հատուկ ցուցադրական կենտրոններ, որոնք հետագայում կտարածվեին ամբողջ երկրում։ Իրանի ֆինանսական և տնտեսական իրավիճակը հաշվի2 ԱՄՆ-ն Իրանում վերջնականորեն ամրապնդվելու և այն իր ազդեցության ոլորտի մեջ ներգրավելու համար կարևոր զենք էր համարում տնտեսական և ֆինանսական ոլորտում զգալի լծակների ձեռքբերումը։ Դրա մասին են վկայում ԱՄՆ ֆինանսական երկու առաքելությունները` Միլսպոյի գլխավորությամբ, որոնք,օգտվելով ֆինանսական արտոնություններից, կարողացան երկրի ներքին կյանքի կառավարման համարանհրաժեշտ հիմք ստանալ։ Իրանի զարգացման 7-ամյա պլանը հնարավորություն էր տալիս ծրագրի հիմնական ուղենիշները «ուղղել» դեպի ԱՄՆ-ն` հեռացնելով Անգլիային Իրանի ներքին կյանքի տնօրինումից։ առնելով՝ այդ կենտրոնների կազմակերպման, ղեկավարման, մասնագետներով, տեխնիկայով և բուժմիջոցներով ապահովման գործընթացն իր ձեռքը վերցրեց ԱՄՆ-ը1։ Այսպիսով, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո ստեղծված իրադրությունը ԱՄՆ-ը կարողացավ հնարավորինս օգտագործել արտաքին քաղաքական կոնցեպցիաների և դրանց շղարշի տակ առկա քաղաքական, ռազմավարական, տնտեսական լայնամասշտաբ պլանների իրականացման հիմքերի ստեղծման համար։ Իրանում ԱՄՆ դիրքերի ամրապնդումն ընթանում էր անգլիական ազդեցությաննեղացմանը զուգահեռ։ ԱՄՆ համար կարևոր էր Իրանում մեծ թափ ստացած պայքարն անգլիական իմպերիալիզմի ու երկրում անգլիական տարրի ներկայության դեմ։ 1950-ական թթ. Իրանում անգլիական իմպերիալիզմի հենքը Անգլո-իրանական նավթային ընկերությունն էր2, որը շարունակում էր հսկայական ֆինանսական միջոցներով հարստացնել Անգլիայի գանձարանը։ Իրանական նավթի նկատմամբ ԱՄՆ հավակնություններն ընկած էին Միլսպոյի երկու առաքելությունների հիմքում, որոնք անհաջողության մատնվեցին, սակայն 1950-ական թթ. ԱՄՆ համար ստեղծվեցին անհրաժեշտ քաղաքական ու տնտեսական միջավայրը և պայմանները։ 1951 թ. մարտի 15-ին Մեջլիսը ընդունեց Իրանի նավթարդյունաբերության ազգայնացման մասին օրենքը, որը 5 օր հետո հաստատվեց Սենատում3։ ԱՄՆ-ն իր ներդրումն ունեցավ այս օրենքի ընդունման գործում, քանի որ սա անմիջական հարվածէր Անգլո-իրանական նավթային ընկերությանը4։ Իրանական նավթի ազգայնացմանմասին օրենքի իրականացումն էր ընկած ազգային բուրժուազիայի ծրագրի հիմքում։ 1951-1953 թթ․ Իրանում իշխանության էր եկել ազգային բուրժուազիան՝ դոկտոր Մոհամմադ Մոսադեղի գլխավորությամբ։ Մոսադեղն իր կառավարման առաջին փուլումկենտրոնացած էր Իրանի նավթարդյունաբերության ազգայնացման օրենքի իրականացման վրա և ԱՄՆ-ին դիտում էր՝ որպես հնարավոր դաշնակից և օգնական իրանական նավթն Անգլո-իրանական նավթային ընկերության ձեռքից վերցնելու և ազգայնացնելու գործում։ Ուստի Անգլիայի նկատմամբ կիրառվող խիստ, անզիջողականքաղաքականությանը զուգահեռ՝ ԱՄՆ նկատմամբ վարվում էր բավականին ճկուն ևմեղմ քաղաքականություն, որի արձագանքները և նշույլները պահպանվեցին մինչևՄոսադեղի կառավարության ավարտը5։ Սակայն նա չէր պատրաստվում Իրանի նավթարդյունաբերության ազգայնացման ամբողջ գործընթացը սահմանափակել Անգլիային ԱՄՆ-ով փոխարինելով։ Մոսադեղի ներքին և արտաքին քաղաքական հայեցակարգը Շահի կողմից ստացել է «նեգատիվ նացիոնալիզմ» անվանումը, որի հիմքումընկած է «նեգատիվ հավասարակշռությունը»6, որը ենթադրում է արտաքին քաղաքականության մեջ չեզոքության պահպանում, ինչը Մոսադեղը համարում էր Իրանի ինքնուրույնության և սուվերենության պահպանման գրավական։ Մոսադեղի «նեգատիվնացիոնալիզմը» գտնվում էր Շահի «պոզիտիվ նացիոնալիզմի» հետ հակասությանմեջ, որը ենթադրում էր արտաքին քաղաքական ոչ ստաբիլություն և փոփոխականություն՝ հիմնավորված սեփական շահով։ Մոսադեղի և Շահի քաղաքական հայեցա2 Անգլո-պարսկական նավթային ընկերությունը 1935 թ. վերանվանված Անգլո-իրանական նավթային ընկերության (ստեղծվել է 1909 թ. անգլիացի Դ’արսիին տրված նավթային կոնցեսիայի հիման վրա)։ 5 ԱՄՆ նկատմամբ հանդուրժողական քաղաքականության և կեցվածքի ապացույցներից մեկը, թերևս,կարելի է համարել Թրումենի 4-րդ կետի կիրառումը Իրանում, որի հիման վրա Իրանին ցույց տրվող ֆինանսական օգնության ծավալն ազգային բուրժուազիայի կառավարության հաստատումից հետո ոչ միայնչկրճատվեց, այլև զգալիորեն աճեց։ Տե՛ս Стамболцян А., էջ 50։ 6 Նույն տեղում, էջ 74։ կարգերի ակնհայտ տարբերությունը նկատվեց նաև նավթարդյունաբերության ազգայնացման գործընթացում։ Շահը, քննադատելով Մոսադեղի ծայրահեղ քաղաքականությունը, դրան հակադրում էր իր տեսակետը․ իր իսկ խոսքերով՝ նա միանգամայն համաձայն էր իրանական նավթի ազգայնացման օրենքի և գաղափարի հետ,սակայն վստահորեն համոզված էր, որ դրան պետք է հասնել Անգլիայի հետ բանակցելով, ինչը Մոսադեղը ծայրահեղ անհանդուրժողականությամբ էր ընդունում1։ Դեռևս 1949 թ․ նոյեմբերին Շահը մեկնում է ԱՄՆ, որտեղ Թրումենի և Աչիսոնիհետ քննարկում է Իրանին հատկացվելիք ֆինանսական և տնտեսական օգնությանզանազան հանգամանքներ։ Մոհամմադ Ռեզան Հ. Թրումենի հետ քննարկում է նաևԻրանում մի շարք տնտեսական ռեֆորմների անցկացման անհրաժեշտությունը,որոնք պետք է իրականացվեին իրանական նավթից ստացվող եկամուտի հաշվին2։ 1951 թ. Հ. Թրումենը գաղտնի հանդիպում է ունենում Անգլիայի ներկայացուցիչների հետ։ Քննարկվում են իրանական նավթի հետագա ճակատագրի մի քանի ասպեկտներ։ Հ. Թրումենը դիմում է Մոսադեղին՝ արտահայտելով իր անհանգստությունըԻրանի և Մեծ Բրիտանիայի միջև առկա կոնֆլիկտի վերաբերյալ, միաժամանակ կոչանելով Մոսադեղին այլընտրանքային ուղի գտնել, որը կբավարարի նավթի ազգայնացմանը ձգտող Իրանի շահերը` հաշվի առնելով նաև Մեծ Բրիտանիայի շահերը ևիրանական նավթի կարևորությունը համաշխարհային տնտեսության մեջ3։ ԱՄՆ-ը և Անգլիան միասնական բոյկոտ հայտարարեցին իրանական նավթին, արգելափակեցին այն արտահանելու ճանապարհները և դադարեցրին անգլո-իրանական նավթային ընկերության աշխատանքները։ ԱՄՆ-ն ցանկանում էր ապահովելհարցի լուծման այնպիսի ուղի, որը, նեղացնելով Անգլիայի դիրքերը իրանական նավթի շահագործման գործում, հնարավորություն կտար ԱՄՆ-ին հասնել կենսական անհրաժեշտության այդ ռեսուրսին, ինչով էլ պայմանավորված էին նավթային հարցիլուծման ուղղությամբ ԱՄՆ առաջարկները4։ Մոսադեղը ցույց տվեց իր վճռականությունը նավթային հարցի շուրջ՝ մերժելով ստացված բոլոր առաջարկները։ Որպես քաղաքական հենարան ունենալով Շահին, նրա անմիջական շրջապատըև երկրի հետադիմական ուժերին, այլևս չտեսնելով Մոսադեղի հետ համաձայնությանգալու որևէ ուղի` ԱՄՆ-ը կազմակերպում է Մոսադեղի նկատմամբ հեղաշրջում։ Ընդորում՝ պաշտոնական Վաշինգտոնը չի հերքում իր անմիջական մասնակցությունը5։ Ջ.Դալլեսը մամլո ասուլիսում հայտարարել է, որ ԱՄՆ-ն անհնար է համարում Մոսադեղի հետ գործ ունենալը6։ 1954 թ. ապրիլին իրանական նավթային վեճն ավարտվեց։ Արևմուտքի 8 մոնոպոլիա կազմավորեցին Միջազգային կոնսորցիում, որտեղ 40 %-ըպատկանում էր ամերիկյան ընկերություններին։ Բացի այդ, 1955 թ. Իրանը մտավԲաղդադի պակտի մեջ7, որում թեև ԱՄՆ-ը ներառված չէր8, սակայն անմիջական ազդեցություն ուներ նրա գործունեության, տնտեսական ու ռազմական ծրագրերի վրա9։ 7 Իրանը համարվում էր Բաղդադի պակտի ոչ միայն անդամ, այլև կարևոր կապող օղակ պակտի մասնակից երկրների միջև, ուստի Իրանի անդամակցությունը պակտին և դրա շրջանակներում Մոհամմեդ Ռեզաշահի ծավալած հետագա քաղաքականությունը ԱՄՆ կառավարության կողմից մեծ ուշադրության էրարժանանում։ Տե՛ս8 Կարևոր հանգամանք էր այն, որ Բաղդադի պակտի ստեղծման գաղափարը պատկանում էր Դալլեսին,ինչը խոսում է պակտի ստեղծման և դրա հետագա գործունեության հետ կապված ամերիկյան շահերիմասին։ Տե՛ս Туганова О., Международные отношения на Ближнем и Среднем Востоке, Mосква, 1967, էջ 45։ 1960-ական թթ․ Իրանում տեղի ունեցող ներքին քաղաքական զարգացումներնիրենց անդրադարձն ունեցան ԱՄՆ-Իրան հարաբերությունների վրա․ Մոհամմադ Ռեզա շահը ներքին կյանքի զանազան ոլորտներում մի շարք ռեֆորմների ձեռնամուխեղավ, որը նա անվանեց Սպիտակ հեղափոխություն1։ Այդ ռեֆորմների ծրագիրը, որըՇահի անմիջական արձագանքն էր Քենեդիի արտաքին քաղաքական դոկտրինային2,բարելավեց երկրի տնտեսական վիճակը, ինչի արդյունքում արտաքին քաղաքականության մեջ ևս Իրանը մեծ ինքնուրույնություն ձեռք բերեց։ ԱՄՆ-ի հետ շարունակումէին պահպանվել սերտ հարաբերությունները, քանի որ Շահը ԱՄՆ-ը համարում էր«Իրանի անկեղծ և մտերիմ ընկերը»3, սակայն այդ հարաբերություններում Իրանի ուԱՄՆ դիրքերը սկսում էին հավասարվել։ Դրա, թերևս, լավագույն ապացույցը ԱՄՆկողմից Իրանին անհատույց տրվող ֆինանսական օգնության դադարեցումն է4։ ԱՄՆնախագահ Նիքսոնի արտաքին քաղաքական հայեցակարգում սկսում էին կարևորվելԵրրորդ աշխարհում դաշնակից խոշոր երկրները5։ Իրանում Սպիտակ հեղափոխությունից հետո ստեղծված սոցիալ-քաղաքականիրավիճակն անուղղակիորեն հիմք է հանդիսանում 1970-ական թթ. Իսլամական հեղափոխության համար։ Հեղափոխության նախօրեին ԱՄՆ-ում նախագահությանեկած Ջ․ Քարտերը չառաջադրեց ծանրակշիռ որևէ ֆորմատ ԱՄՆ-Իրան հարաբերությունների համար6։ Նրա կառավարման շրջանում իներցիայով շարունակվում էր Նիքսոնի դոկտրինայով Իրան-ԱՄՆ հարաբերություններին հաղորդված իմպուլսը։ Հեղափոխությունը, պայմանավորված լինելով տնտեսական, քաղաքական, սոցիալական մի շարք նախադրյալներով7, փոխեց ԱՄՆ-Իրան հարաբերությունները ևՆիքսոնի դոկտրինայի ուժով Մերձավոր Արևելքում սասանեց ԱՄՆ դիրքերը, ինչիպատճառով էլ ԱՄՆ քաղաքական շրջանակներում այն անվանվում է «երկրաշարժ»8։ Շահն իր ներքին տնտեսական և քաղաքական գործունեությամբ ցանկանում էրԻրանը դարձնել հզոր կապիտալիստական երկիր՝ «բարձր քաղաքակրթության օրրան»9, սակայն այդ քաղաքականության և երկրում դրա իրականացման համար առկա բազիսի անհամապատասխանության արդյունքում ժողովրդական լայն մասսաների բողոքները վերաճեցին հեղափոխության։ 1978-1979 թթ. հեղափոխության ընթացքում Իրանում հետագա քաղաքականության վերաբերյալ ԱՄՆ տեսակետները որակապես փոխվեցին․ հեղափոխությանսկզբում ԱՄՆ-ն անհողդողդ կանգնած էր Շահի և նրա իշխանությունը պաշտպանելուդիրքերում, սակայն, համոզվելով դրա անհնարինության մեջ, ԱՄՆ-ն սկսում է բավա2 Իրանում առկա ներքաղաքական զարգացումները, ըստ ԱՄՆ արտաքին քաղաքական շրջանակների, պահանջում էին ԱՄՆ միջամտությունը, ուստի Պետդեպարտամենտի Հունաստանի, Թուրքիայի և Իրանի գծովխորհրդական Ջ․ Բոլինգը, որը մի շարք այցեր էր կատարել Իրան, Քենեդիին է ներկայացնում հարցի լուծման մի քանի տարբերակներ՝ իրավիճակին ըստ արժանվույն արձագանքելու համար։ Տե՛ս Zonis M., ATheory of Revolution From Accounts of the Revolution, from World Politics, Vol. 35, № 4, Jul., 1983, էջ 586-606։ The Origins of Iranian Primacy in the Persian Gulf,7 Տե՛ս «Иранская революция», под ред. А. Арабаджяна, Москва, 1989, էջ 26-56, նաևկանին լավատեսական կանխատեսումներ անել Խոմեյնու և իսլամական Իրանի հետհետագա հարաբերությունների մասին1։ 1979 թ. նոյեմբերի 4-ին Թեհրանում գրավվեց ԱՄՆ դեսպանատունը, և սա հուսահատեցրեց ԱՄՆ քաղաքական գործիչների այն թևին, որը կողմ էր Իրանի նկատմամբ մեղմ քաղաքականություն վարելուն։ Դեսպանատան գրավումը մեծ աղմուկ առաջացրեց ամբողջ աշխարհում` հանգեցնելով ԱՄՆ-Իրան դիվանագիտական հարաբերությունների խզմանը 1980 թ․ ապրիլի 7-ին։ Քննելով ԱՄՆ քաղաքականությունը Իրանում՝ տեսնում ենք, որ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո օգտագործելով եղած նախադրյալները` ԱՄՆ-ն ակտիվ քայլեր էր ձեռնարկում Իրանում իր դիրքերը ամրապնդելու համար։ Արտաքինքաղաքական ուղղությունն իր հաստատումն էր գտնում քաղաքական դոկտրինաներում, որոնցում անկյունաքարային կոնցեպտն ստանում է նորանոր դրսևորումներ ևիրագործման եղանակներ։ Իրանում ԱՄՆ քաղաքականությունը Իրան-ԱՄՆ հարաբերությունները հասցնում է մինչև հավասար դիրքերում գտնվող երկու պետությունների դաշինքի, որի ներքո էլ ավելի ցայտուն է երևում Շահի քաղաքական հեղինակության էվոլյուցիան։ Իրանի կարևորությունը ԱՄՆ համար հաստատվում է թե՛ տնտեսական, թե՛ ռազմական, թե՛ քաղաքական տեսանկյուններից, ուստի ԱՄՆ-ն օգտագործում էր բոլոր միջոցները` Իրանն իր ազդեցության ոլորտում պահելու համար։ Իսլամական հեղափոխության ժամանակ էլ ԱՄՆ-ը փոխում է իր «գործելաոճը» դեպքերի էվոլյուցիային զուգահեռ, ուստի ԱՄՆ-ն որոշեց «մտածել այն բանի մասին, ինչմտածելի չէ»2, սակայն այդ քաղաքականությունը հաջողությամբ չպսակվեց` հանգեցնելով Իրանում ԱՄՆ երկարամյա քաղաքականության և դիրքերի տապալմանը։ Անգելինա ԳաբրիելյանԱՄՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԷՎՈԼՅՈՒՑԻԱՆ ԻՐԱՆՈՒՄ ԵՐԿՐՈՐԴ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻՑ ՀԵՏՈ (ՄԻՆՉԵՎ 1978-1979 ԹԹ. ԻՍԼԱՄԱԿԱՆ ՀԵՂԱՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆԸ)Բանալի բառեր՝ ԱՄՆ-Իրան հարաբերություններ, ԱՄՆ արտաքին քաղաքականություն,Թրումենի դոկտրինա, Մոհամմադ Ռեզա շահ։

example2021

example2021

Հոդվածի նպատակն է ցույց տալ, թե ինչ ազդեցություն կարող են ունենալ հայկական հեռուստաընկերություննների երգիծական հաղորդումներն ու ֆիլմերը դեռահաս լսարանի վրա։ Շեշտվում է այն հանգամանքը, որ տեսանելի կողմերից զատ՝ ժարգոնային լեզու, էժանագին բովանդակություն, երգիծական հաղորդումներն ու հեռուստասերիալները նաև այլ, նույնքան լուրջ վտանգներ են պարունակում, որոնք, սակայն, մնում են աննկատ, ուստիև, դժվար է դրանց նկատմամբ զգուշավորություն ձևավորել դեռահասների շրջանում։

ԵՐԳ ԵՐԵԽԱՆԵՐԻ ԱՐՏԱԴՐԱՆՔԻ ԵՎ ՄԵԱԳՐԱԿԱՆ ԱՐUEԵՔԻ ՀԱՄԱԿԱՐԳ (ՀՀ հեռուստաընկերությունների օրինակ) entertainmentվարճանքի ապահովման հանգստի (վերականգնողական) գործառույթը հատուկ տեղ է զբաղեցնում հեռուստատեսության գործառույթների շարքում։ Ըստ որոշ աղբյուրների, հեռուստադիտողների մեծ մասը հեռուստացույց է դիտում սթրեսը թեթեւացնելու, հանգստանալու և լավ ժամանակ անցկացնելու համար։ Հեռուստատեսության այս գործառույթն իրականացնող ծրագրերում, բացի երաժշտությունից, կատակերգական շոուներից, կինոնկարներից և հեռուստախաղերից, կատակերգական շոուներն ու սերիալները կարող են դեր ունենալ։ Լինելով ամենադիտվող հաղորդումների շարքում ՝ նրանց դիտողները դեռահասներ են, իսկ հումորային հաղորդումների հեղինակները, իրենց հասցեին հնչող քննադատություններին ի պատասխան, պնդում են, որ իրենց արտադրանքը նախատեսված չէ այդ տարիքային խմբի համար։ Այս հոդվածի նպատակն է ցույց տալ, թե ինչ ազդեցություն կարող են ունենալ երգիծական ծրագրերն ու կինոնկարները դեռահաս հանդիսատեսի վրա։ Երգիծանքը, որը ներկայացնում է հումորը, իր վերականգնողական գործառույթից բացի, ունի նաև այլ կարևոր սոցիալական բաղադրիչներ և դրանք ունակ են իրենց տարբեր ժանրերի ՝ նուրբ մարտավարության դարաշրջանում, կարծիքների և դիրքորոշումների վրա առավելագույն ազդեցություն ունենալու համար։ Տեսաբանները նշում են. «Ֆելիետոնը, հատկապես այսօր, կարող է ունենալ լուրջ հասարակական հնչեղություն ՝ դառնալով հասարակական կարծիքի վրա ազդելու հզոր միջոց»։ Այնուամենայնիվ, մի բան է ակամա ազդեցություն ունենալը, մեկ այլ բան է հաշվարկված և նախատեսված ազդեցություն ունենալը։ Առաջինը ավելի բնորոշ է բացառապես զվարճանքի, հանգստանալու համար ստեղծված ծրագրերին, երկրորդը ՝ սոցիալական պարտավորություններ ստանձնած ծրագրերին։ Երգիծական հաղորդումները կարեւորագույն հեռուստատեսային արտադրություններից են `արժեքներ ներկայացնելու և ստեղծելու տեսանկյունից, քանի որ դրանք ավելի գրավիչ են, դյուրամարս ձվի և բովանդակության առումով։ Նրանց ընկալման հոգեբանական հանգամանքը ՝ լարվածությունը, ընտանիքը թուլացնելը, գիտակցական արտացոլման թուլացումը, այս հատկություններն ավելի արդյունավետ են դարձնում ազդեցության տեսանկյունից։ Հեռուստատեսության լրագրության ձեռնարկները վերաբերում են հատկապես երգիծական ծրագրերին, որոնք բնութագրվում են գիտակցաբար, կանխամտածված սրված սոցիալական ենթատեքստով, ուստի հաշվարկված ազդեցությամբ լսարանի վրա։ Այսպիսով, «Երգիծական ժանրի համար գլխավորը մեր շուրջը եղած երեւույթների նկատմամբ ավելի սուր, ավելի ցայտուն վերաբերմունքի ձևավորումն է, երբ հումորի և ծիծաղի ի հայտ գալը որպես զենք է օգտագործվում» 3։ «Եվ բնական է, որ հանդիսատեսը ցանկանում է տեսնել այդ ամենից հետո կյանքը վերափոխված։ Երբեմն նույն հեղինակ-երգիծաբանը, ներկայացնելով իրավիճակը, արտահայտում է իր մարդասպան կեցվածքը, այսինքն ՝ ոչ թե իրավիճակը փոխելու, այլ ծաղրուծանակով քանդելու »4։ Այլ կերպ ասած, պրոֆեսիոնալիզմը զուգորդվում է սոցիալական պարտավորություններ ստանձնած երգիծանքի հետ։ Ուստի հարց է առաջանում. Ինչպիսի՞ն է հայկական հեռուստատեսության պատկերը սոցիալական պարտավորությունների տեսանկյունից։ Առաջին տպավորությունն այն է, որ հեռուստատեսությամբ նման խնդիր ունեցող հաղորդումներ չկան։ Երգիծական հաղորդումների հեղինակները կարծես թե չեն դնում հասարակության կարծիքի վրա ազդելու պահանջ, ավելին ՝ նրանք արձագանքում են բացասական գնահատականներին ՝ ասելով, որ իրենց ծրագիրը նախատեսված չէ այս կամ այն ​​լսարանի համար։ Եվ անհասկանալի է մնում, թե որ լսարանի համար է նախատեսված ծրագիրը։ Ի հավելումն, երգիծական 1 Տե՛ս Rozhko A., A TV show on the forming of "Խաղաղության Խաղաղություն" հեռուստատեսություն, Journal of the Udmurt University, № 2, 2005, p. 81 2 Երիցյան Ս., Հեռուստատեսային ժանրի ժամանակակից դրսեւորումները, Երեւան, Մանկավարժ, 2004, էջ. 53 3 Նույն տեղում, Պ. 4 Նույն տեղում, էջ. 51-52-ին։ Programsրագրերում ներկայացված իրավիճակները տարբերակում են դրանց ներկայացման ձևերը, և ոչ թե բացասական վերաբերմունք են առաջացնում, այլ ընդհակառակը `նրանք կարող են նույն հաճույք պատճառել` նույնանալու նրանց հետ։ Հնարավորը այստեղ լուրջ ստեղծագործությունից ծնված հումորի պակասն է։ Օրինակ ՝ ATV հեռուստաընկերության «Արմ կատակերգություն» հաղորդաշարը, ստեղծագործական, պատկերավոր հումորի փոխարեն, փորձում է հաճախ ծաղրել մարդկանց լուրջ էթիկական սխալների միջոցով ՝ ծիծաղելի դարձնելով անցորդներին, որոնց շրջանում հարցում է անցկացնում ՝ ստիպելով մեկնաբանել անհեթեթ, մտացածին իրավիճակներ «Արմենիա» հեռուստաընկերության «Commentsածր մեկնաբանություններ» հաղորդաշարին բնորոշ է մեկնաբանությունների նույն ցածր համը, որի կարգախոսը, ըստ հեղինակային խմբի, հետևյալն է. «Մենք մեկնաբանում ենք ամեն ինչ. Նույնիսկ այն ամենը, ինչ պարզապես պետք չէ մեկնաբանվելու համար »1։ Նման ծրագրերը, անկասկած, կարող են շատ բացասական ազդեցություն ունենալ դեռահասների լսարանի վրա `դարձնելով պարզություն, զվարճանք և սովորական պարզություն։ Այս հարցը գրավել է նաև լրատվամիջոցների բազմաթիվ հետազոտողների ուշադրությունը։ Շատ սոցիոլոգների կարծիքով ՝ «Entվարճանքի մեդիա արտադրանքը մեդիա հաղորդագրություն է ՝ ուղղված տեսանելի հաճույք ստանալու, այն թաքնված բաղադրիչներ չունի» 2։ Ավելին, հանդիսատեսի հետ առավելագույն արդյունավետ կապ ապահովելու համար, ավելի մեծ լսարան ձեռք բերելու համար, ինչպես նշում են հետազոտողները, ծրագրի հեղինակները հաճախ դիմում են թատերականության և այն աստիճանի, որ այն կարող է համարձակ լինել Հատուկ հասարակության և ավանդույթների արժեքները 3։ Իրականության վրա ազդելու միտումը բավականին նկատելի դարձավ Հանրային հեռուստատեսության եթերաշրջանում ՝ հաշվի առնելով ծրագրի քաղաքականությունը և, մասնավորապես, Ն. Դուրյանի «Մեկ րոպե, մի բան ասեմ» երգիծական տեսահոլովակներում։ Պարբերաբար ցուցադրվող կարճ տեսանյութերը կարելի է բնութագրել որպես հրապարակախոսական երգիծանք։ Արժե նշել տեսանյութերի ընդհանուր ներածությունը. «Մի րոպե, թույլ տվեք մի բան ասել», որն իր հակիրճությամբ և հապճեպությամբ հեռուստադիտողին տեղեկացնում է, որ իր ժամանակը չի խլի, քանի որ դա ինտիմության, խոսակցականության տոնով է։ ճշգրիտ առօրյա պատմություն, լսելու միջոց։ Հետաքրքիր է նման մոտեցման երկակիությունը։ Այն մի կողմից ուշադրություն է հրավիրում սոցիալապես մերժված երեւույթների վրա, մյուս կողմից ՝ պատմելու և պատմելու իր ոճով ընդօրինակում է բամբասանքի ոճը ՝ ասելով «հարևանի ականջին»։ Այսպիսով, հեռուստաալիքները քննադատում են հայ հասարակության այն կողմերը, որոնք քննադատվում են, օրինակ, Երևանի բակերի տաղավարներում, սուրճի սեղանների շուրջ։ Եվ նրանք քննադատվում են գրեթե նույն ոճով։ Ըստ այդմ, կարելի է ասել, որ նման քննադատությունը կարող է լրացուցիչ ուշադրություն հրավիրել մերժված երեւույթների վրա, բայց ամբողջությամբ այն վերարտադրում է նույն հասարակության պատկերը։ Այս տեսանյութերը կարող են դիտվել նաև որպես սոցիալական գովազդ, որտեղ փոփոխությունների անհրաժեշտության գուշակված գաղափարը գովազդվում է քննադատության և ժխտման միջոցով։ Այնուամենայնիվ, այս գաղափարը այնքան էլ ակնհայտ չէ, քանի որ չի ներկայացվում որպես հատուկ բովանդակության գովազդային հաղորդագրություն։ Չնայած տեսանյութերը ենթադրում են փոփոխության անհրաժեշտություն, ներկայացված բացասական հատկություններից ազատվելու գաղափար, բայց, իմ կարծիքով, «Երկիրը երկիր չէ» տրամաբանությամբ անպտուղ քննադատությունը գովազդվում է նույն կամ ավելի անհասկանալի ճանապարհ Ինչպես ճշգրիտ է ասում կարծրատիպային հետազոտող Ու. Լիպման. «Լրատվամիջոցների ազդեցության առավել նուրբ և ամենատարածված մեխանիզմները կարծրատիպերից են։ Աշխարհի մասին մեզ պատմում են նախքան այն տեսնելը։ Մենք պատկերացնում ենք իրերը կոմպոզիցիայի մեջ, նախքան հնարավորություն կունենանք դրանք ուղղակիորեն տեսնել։ Եվ եթե մեր կրթությունը բավարար չէ հասկանալու համար, որ մեր ստացած տեղեկատվությունը լի է նախապաշարմունքներով և նախապաշարմունքներով, ապա հենց նրանք են առաջնորդում մեր ընկալման գործընթացը։ Այս նախապաշարմունքները ծածկում են երեւույթը ՝ կամ որպես ծանոթություն, կամ ՝ որպես տարօրինակ ու անսովոր, և արդյունքում ՝ զգացմունքի սրման հետևանքով, ստացվում է, որ այն, ինչ մարդուն քիչ թե շատ ծանոթ է, շատ հոգեպարար է թվում , 20.10 .15, (հասանելի է http։ //www.armeniatv.am/hy/programs/1348645861 հղում)։ 3 Տե՛ս Ilyin I., Postmodernism։ Словарь терминов, Москва, 2001, (հասանելի է http։ // www. //yanko.lib.ru/books/philosoph/ilyinbook.htm հղումը)։ սիրելիս, և այն, ինչ այդքան էլ հեռու չէ, բոլորովին օտար է »1։ Ակնհայտ է, որ այս բոլոր եթե ՝ «սոցիալական փորձի բացակայությունը», «կրթության անբավարար մակարդակը» կարող են բնութագրել դեռահասին։ Հայկական հեռուստատեսությամբ երգիծանքի հիմնական մեխանիզմը կարող է լինել հատուկ հղման թեմա։ Կարելի է ասել, որ երգիծական իրավիճակները հիմնականում ստեղծվում են բավականին կոպիտ վիրավորանքների միջոցով։ Այլ կերպ ասած, վիրավորանքը մարդկանց ծիծաղեցնելու հիմնական միջոցն է։ Հետաքրքիր է դիտարկել նման իրավիճակների գեղագիտությունը, տվյալ դեպքում `պատկերավորումը։ Իմ կարծիքով, այս հարցին պետք է հատուկ ուշադրություն դարձնել, քանի որ այստեղ կա խորը «նկատելի փոփոխություն», որն, իհարկե, շատ ավելի մտահոգիչ է, քան բացասական կողմերը, որոնք հաճախ մատնանշվում են նման ծրագրերի քննադատության մեջ։ Այս երգիծանքը փոխում է պատկերի բնույթը։ Պատկերների ստեղծմանն ուղղված ստեղծագործական գործողությունն այստեղ իրականացվում է արժեքների փոփոխությամբ։ Պատկերային լինելու սկզբունքը պահպանված է, բայց պատկերների արժեքի վերաբերյալ ընկալումները փոխվում են։ Հնարամտություն ցույց տալու հիմնական միջոցը վիրավորական պատկերն ուրիշին հասցնելն է ՝ առավել անսպասելի, անսովոր համադրություններով։ Հատկապես տեսակետից վտանգավոր է, որ դա հանդիսատեսում ստեղծագործելու պատրանք է ստեղծում, այսինքն ՝ բավարարում է ստեղծագործելու անհրաժեշտությունը ՝ առանց բովանդակության մասին անհանգստանալու։ Ստեղծագործելու անհրաժեշտության այս կեղծ բավարարումը նման երգիծանքի ամենավտանգավոր կողմերից մեկն է։ Վերոնշյալը զուգահեռ է փողոցում հավաքված դեռահասների մասին մշակութաբան Վ. Aloալոյանի մտքով։ «Տարածքի որոշակիությունը, հավաքների աննպատակությունը, բայց նպատակահարմարությունը ցույց է տալիս իրադարձության գեղագիտական ​​բնույթը (շեշտադրումն ավելացված է)» 2։ Հեռուստաընկերությունները մրցում են երգիծական ծրագրերի և սերիալների արտադրության մեջ։ Յուրաքանչյուր հեռուստաալիք ձգտում է ունենալ իր ուրույն սերիալային արդյունաբերությունը, որն ավելի մեծ լսարան կունենա, քան մրցակցող հեռուստաընկերությունները։ Քանակական առումով այս պայքարի առաջատարներն են «Արմենիա» և «Շանթ» հեռուստաընկերությունները, որոնք վերջին տարիներին գերհագեցրել են հայկական հեռուստատեսությունը ժամանցային արտադրանքներով։ Երգիծանքի արդյունաբերության զգալի մասը բաղկացած է երգիծական հեռուստասերիալներից, որոնց մենք կանդրադառնանք ՝ դրանք առանձնացնելով ոչ ծաղրական հեռուստասերիալներից։ «Շանթ» հեռուստաընկերության «Խոպանի տեսություն» հեռուստասերիալը վերջին տարիների տիպիկ միտումների դրսեւորումներից է։ Նրանք անտեղյակության միջոցով փորձում են այստեղ ապահովել ծիծաղելիությունը։ Կարող ենք ասել, որ հայկական ժամանցային հեռուստասերիալների երկու հիմնական մեխանիզմները վիրավորանքն ու տգիտությունն են։ Եթե ​​«Արմենիա» սերիալի դեպքում («Կարգին» հեռուստասերիալ 3, «Տնային տնտեսուհի») հիմնական գործիքը վիրավորանքն է, ապա «Շանթ» հեռուստաընկերության դեպքում («Խոպանի տեսություն») հիմնական գործիքը տգիտությունն է։ Սակայն ցավալի է, որ եթե «Շանթ» հեռուստաընկերության «Բանակում» հեռուստասերիալը դիտավորյալ ընդգծված արժեքային բաղադրիչ ուներ 4, ապա հաջորդ «Քաղաքում», հատկապես «Խոպանի տեսություն» հեռուստասերիալում պատկերը բոլորովին այլ է։ «Ես նույնիսկ իմ դասարանում բոլորին չեմ ընդունում, ես պետք է ընդունեմ յուրաքանչյուր խորհուրդ», - ասում է «Խոպան տեսություն» հեռուստասերիալի հերոսուհին ՝ Մարիետա անունով, որը ներկայացվում է որպես տգետ ու խանդոտ կին։ Հեռուստասերիալի երիտասարդ հերոսուհիներից մեկը սիրահարվում է ներկայացման դերասանին, նա կարծում է, որ իր անունը «Բիս» է ՝ ելնելով ներկայացման վերջում դահլիճում հնչած գոռոցներից։ Գյուղի աղջիկը ՝ Արփինեն, ով իջավ մորաքրոջ տուն, ունի անշնորհք շարժում։ Դաժան սերիալը ՝ արտահայտված կոպիտ, միամիտ պահվածքով, վերարտադրում է ենթամայրաքաղաքի միամիտ կապիտալիստի միամտությունը ՝ միևնույն ժամանակ այն ներկայացնելով հիմնականում որպես անտեղյակություն։ Ուշագրավ է, որ առանց ամուսինների մնացած այս հայ կանանց հակադրվում է մի ռուս կին ՝ Յուլիան, որի քաղաքակրթությունն ընդգծվում է յուրաքանչյուր շարքի վերջում արտասանած բառերով ՝ «... ոչ մեկին չի հետաքրքրում» (ես ոչինչ չեմ հասկանում)։ Կար տարածված սոցիալական կարծրատիպերը ներկայացնելու և ամրապնդելու այս անգիտակցական ձևը, կային 2 alալոյան Վ., Հասարակական տարածք։ Քաղաքը հայ գրականության մեջ, հանրային ոլորտ։ Վեճի «մեկնաբանությունը» (խմբ. Ազատյան Վ.), Երեւան, 2007, էջ. 233։ 3 Մանրամասների համար տե՛ս Մենեմշյան Ա., Սարգսյան.., Ստեփանյան Վ., Հայ դեռահասի արժեքային համակարգի վերափոխումները էլեկտրոնային լրատվամիջոցների ազդեցության տակ, Երևան, 2013, էջ 23-27։ 4 Մանրամասների համար տե՛ս 12-19 էջերը։ 5 «Խոպանի տեսություն», դրվագ 17, 06.06.15։ Սա, մասնավորապես, դեռահասների հավանական վտանգներից մեկն է։ Հեռուստասերիալի հեղինակները փորձում են հերոսների պարզ պահվածքը ներկայացնել, այլ կերպ ասած `որպես հնարամտություն` հուշելով, թե որտեղ ծիծաղել։ Orիծաղը, որ գալիս է այս կամ այն ​​դրվագից հետո, հաճախ փորձում է ծիծաղելի դարձնել ոչ այնքան զվարճալի իրավիճակները կամ բառերը։ Արդյունքում, սերիական արտադրողների այս նախասիրությունները կարող են ընդօրինակվել հանդիսատեսի կողմից, հատկապես դեռահաս հանդիսատեսի `դառնալով վարքային կարծրատիպեր։ Հատուկ ուշադրություն պետք է դարձնել վերջին շրջանում ամենադիտվող երգիծական սերիալներից մեկին ՝ «Արմենիա» հեռուստաընկերության «Ֆուլ հաուսին»։ Այստեղ ավանդական հասարակությանը բնորոշ արժեքները, որոնք համարվում են ավանդական, զարմանալիորեն զուգորդվում են։ Հետաքրքիր է երիտասարդ աղջիկների ու տղաների առկայությունը մեկ բնակարանում, ինչը կնոջ և տղամարդու միջև պատկերացրած տարածության խախտման նշան է։ Բայց ի տարբերություն հայ հեռուստադիտողին ծանոթ այլ փորձերի, ինչպիսին է «Ալֆրեդ սենյակ» նախագիծը, այստեղ վերաբերմունքը ավանդույթի նկատմամբ ավելի չափավոր է, և ներկայացված հարաբերություններն ավելի պահպանողական են։ Իմ կարծիքով, սերիալի հաջողության գրավականներից մեկը հենց այդ հավասարակշռությունն է, որը, չնայած իրավիճակի անսովորությանը, միաժամանակ տալիս է հուսալի բնույթի տպավորություն։ Գրեթե բոլոր հայկական սերիալները քիչ թե շատ բնորոշ են ներկայացված արժեքների օտարումին, երբ, օրինակ, սերիալի հերոսների մեծ մասը քրեական աշխարհի ներկայացուցիչներ են կամ ունեն այլ կերպարներ, որոնց հետ դժվար է նույնականացնել Հայկական միջավայր։ Այս տեսանկյունից սերիալի հերոս աղջիկների կերպարները հետաքրքիր են։ Գեղեցիկ, ժամանակակից, լիովին ազատ տղամարդկանց միջավայրում, աղջիկներ, որոնք ներկայացվում են որպես հավասար տղամարդկանց հակամարտություններում, որոնք, միևնույն ժամանակ, ունեն բարոյական-ավանդական կողմնորոշումներ։ Հերոսներից մեկը ՝ Թաթիկը, ով ավելի համեստ է, մատուցողուհի է աշխատում, երազում է դերասանուհի դառնալ, ինչը, սակայն, չի նշանակում, որ նա պետք է իրեն ավելի ազատ պահի, ինչպես կարող էր ենթադրել սոցիալական կարծրատիպը։ Այս կապակցությամբ ուշադրություն է հրավիրվում Հրաչիկերպարին ՝ Լիկա անունով հերոսուհու զարմիկին, որը ներկայացվում է որպես իր քրոջ վերահսկող, իբր «թաղային հեղինակություն», որը պատրաստ է փողոցային վրեժխնդրության համար պաշտպանել իր պատիվը։ Նրա կերպարը, ինչպես նաև այս սերիալում նրա գործառույթը ծաղրվում են `զուգահեռաբար բնորոշ սիրողական գիտությանը։ Իհարկե, սխալ չենք լինի ասել, որ նույն կերպ են վերաբերվում նաև տղամարդու կերպարին, ով առհասարակ կանանց վերահսկողություն է հաստատել։ Այնուամենայնիվ, այս սերիալի դրական կողմերից մեկն այն է, որ այստեղ հումորը հիմնված չէ փողոցային կտրուկ ծաղրի վրա։ Կամ երգիծանքն այստեղ նույնպես «ստերիլ» չէ, բայց շատ ավելի մեղմ, հանդուրժող է նույնիսկ այն ժամանակ, երբ ցուցադրվում են ֆիզիկական դաժանության տեսարաններ։ Այսպիսով, գենդերային հարաբերությունների տեսանկյունից սերիալն արտացոլում է փոփոխվող հասարակության պատկերը։ Ուրվագծվում է ժամանակակից հայ աղջկա կերպարը `ավանդական կարծրատիպերից և բարդույթներից, բայց միևնույն ժամանակ` արևմտյան արժեքներից տարբեր արժեքներով։ Այս հանգամանքը լավ երեւում է չամուսնացած ժամանակակից հայուհի Թամարայի ու Մուշեղի հարաբերությունների մեջ, որին աղջիկներն անվանում են «հայր» ՝ իր խիստ պահպանողական հայացքների պատճառով։ Հեռուստասերիալը իր բարձր վարկանիշի շնորհիվ կարող է ազդել դեռահասների գենդերային ընկալումների վրա։ Այսպիսով, հայկական հումորային հաղորդումներն ու սերիալները լի են բազմաթիվ գործոններով, որոնք բացասաբար են անդրադառնում դեռահասի վրա։ Նրանց բովանդակության և արտահայտման միջոցների ազդեցությունն առավել նկատելի է դեռահասների վրա ՝ սոցիալական անբավարար փորձի պատճառով։ գիտելիքներ Բացի ակնհայտից. Ժարգոնը, էժան բովանդակությունը, երգիծանքը և սերիալները նույնպես հավասարապես լուրջ վտանգներ են ներկայացնում, որոնք, սակայն, մնում են աննկատ ՝ դեռահասների համար դժվարացնելով զգույշ լինել։ Աիդա Անաստասյան ԵՐԳԻ ՀԵՌՈՒՍՏԱՊՐԱՆՔԻ ԵՎ ԴՈԼԵՍԿԵՆՏԻ ԱՐUEԵՔԻ ՀԱՄԱԿԱՐԳ (ՀՀ հեռուստաընկերությունների օրինակ) Հիմնաբառեր. Դեռահաս, գործառույթ, մեդիա արտադրանք, լեզվական հաղորդագրություն, աուդիո հաղորդագրություն, մեդիա հաղորդագրություն ։

example647

example647

Մինչև 20-րդ դարը տարածության և ժամանակի մասին կային երկու տարբեր մոտեցումներ։ Առաջին տեսակետի` սուբստանցիոնալիզմի համաձայն՝ տարածությունն ու ժամանակը սուբստանցիաներ են։ Դրանք ինչ-որ դատարկություն են, որտեղ տեղակայված է մատերիական աշխարհը։ Երկրորդ տեսակետը` ատրիբուտիվիզմը, տարածությունն ու ժամանակը ներկայացնում է որպես մատերիայի հատկություններ, ատրիբուտներ։ Այս տեսակետների շուրջ բանավեճ էր ծավալվել Կլարկի և Լայբնիցի միջև, որոնք հետաքրքիր փաստարկներ են ներկայացնում միմյանց։ Իհարկե, այդ փաստարկներում մի շարք թերություններ կան, բայց այդ նամակագրությունն անմիջական ազդեցություն է թողել հիմնահարցի քննարկման հետագա զարգացման վրա։

ՏԱՐԱԾՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԺԱՄԱՆԱԿԻ ՄԱՍԻՆ ԿԼԱՐԿ-ԼԱՅԲՆԻՑՅԱՆՆԱՄԱԿԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆՏարածության և ժամանակի խնդիրը փիլիսոփայության հավերժական հիմնահարցերից է։ Այն փիլիսոփայության և գիտության պատմության մեջ բազմաթիվ բանավեճերի ու քննարկումների տեղիք է տվել և տարբեր պատասխաններ ստացել։ Այդքննարկումների արժեքը հասկանալու համար բավական է թվարկել այն մարդկանցանունները, ովքեր հետաքրքրված են եղել դրանով։ Տարածության և ժամանակի մասին իրենց փիլիսոփայական տեսակետներն են արտահայտել հին հունական փիլիսոփայության հայտնի ներկայացուցիչներից Դեմոկրիտեսը, Պարմենիդեսը, Զենոնը,Արիստոտելը, նոր շրջանի փիլիսոփաներից Ռ. Դեկարտը, Գ. Լայբնիցը, խոշորագույնգիտնականներ Ի. Նյուտոնը, Ջ. Մաքսվելը, Հ. Լորենցը, Ա. Էյնշտեյնը և ուրիշներ։ Ներկայացվող հոդվածում քննարկվում է տարածության և ժամանակի հարցիշուրջ Կլարկ-լայբնիցյան նամակագրական բանավեճը, որը գիտության և փիլիսոփայության պատմության հետաքրքիր էջերից է։ Այդ բանավեճը մեզ գիտելիք է տալիս 17րդ դարում տարածության և ժամանակի մասին ունեցած պատկերացումների մասին։ Այն հարցը, որի շուրջ բանավիճում էին Կլարկը և Լայբնիցը, հետևյալն է` արդյոքտարածությունն ու ժամանակը գոյություն ունե՞ն մատերիական աշխարհից անկախ,դրանք բացարձա՞կ գոյություններ են, թե՞ լոկ մատերիայի հատկություն։ Վերոհիշյալ հարցի շուրջ կային երկու հակադեմ մոտեցումներ։ Առաջին տեսակետի համաձայն՝ տարածությունն ու ժամանակը բացարձակ գոյություններ են և ինքնուրույն գոյություն ունեն մատերիական մնացած օբյեկտներից անկախ։ Տարածությունը հասկացվում էր որպես մաքուր, զուտ տարաձգություն, իսկ ժամանակը` զուտտևողություն։ Այլ կերպ ասած` դրանք «դատարկություն» են, որտեղ տեղակայված էմատերիական աշխարհը1։ Այս տեսակետը մասնագիտական գրականության մեջհայտնի է սուբստանցիոնալիզմ անվանումով, որի հետևորդներից են եղել Նյուտոնը ևնրա աշակերտ Կլարկը։ Երկրորդ տեսակետի համաձայն՝ ատրիբուտիվիզմի տարածությունն ու ժամանակը մատերիայի հատկություններ են։ Դրանք մատերիական աշխարհից դուրս ինքնուրույն գոյություն չունեն, սուբստանցիաներ չեն։ Ըստ ատրիբուտիվիզմի՝ տարածությունն ընկալվում է որպես զուտ իրերի դասավորվածություն, իսկ ժամանակը` իրերիհաջորդականության տևողություն։ Այս տեսակետի կողմնակիցներից են եղել Դեկարտը և Լայբնիցը։ Ա. Էյնշտեյնի ձևակերպմամբ` եթե հանենք բոլոր իրերը, ի՞նչ կմնա՝ դատարկությու՞ն, թե՞ ոչինչ2։ 2 Նույն տեղում։ Այս հարցն էին փորձում պարզաբանել միմյանց ժամանակակից երկու խոշորմտածողներ` Լայբնիցը և Նյուտոնը։ Նամակներում Նյուտոնի տեսակետը ներկայացնում է նրա աշակերտը` Կլարկը։ Ինչպես հայտնի է, նոր շրջանի փիլիսոփայության սկզբնավորողներից Լայբնիցնիր գոյաբանական և իմացաբանական տեսակետները ներկայացնում և հիմնավորումէ դեդուկտիվ եղանակով, որի դեպքում ընդհանուր ճշմարիտ դատողությունից բխեցվում են այլ դատողություններ։ Նա որպես ընդհանուր բացարձակ ճշմարտություն էընդունում բավարար հիմունքի սկզբունքը, որը նրա իմացաբանական փիլիսոփայության հիմնաքարն է։ Համաձայն այդ սկզբունքի` աշխարհում ոչինչ տեղի չի ունենումառանց բավարար հիմնավորման. ինչո՞ւ է այսպես և ոչ հակառակը։ Տարածության ևժամանակի մասին խոսելիս ևս ելակետ է ընդունում բավարար հիմունքի սկզբունքը։ Լայբնիցի հիմնական փաստարկը, որից բխեցվում են մնացած փաստարկները,կարելի է ներկայացնել հետևյալ կերպ. եթե տարածությունը բացարձակ է, հետևաբար նաև միասեռ է, բայց քանի որ աշխարհում ոչինչ տեղի չի ունենում առանց բավարար հիմնավորման, հետևաբար տարածությունը չի կարող լինել բացարձակ, քանի որայդ դեպքում հնարավոր չէր լինի գտնել հիմնավորում, թե ինչու է պահպանվում այսկարգավորվածությունը։ Այսպիսով, ըստ Լայբնիցի, չկա որևէ բավարար հիմք՝ պնդելու, որ տարածությունը բացարձակ է։ Տարածությունը միասեռ է։ Եթե այն ազատվի իր մեջ եղած բոլորիրերից, ապա դրա ոչ մի կետ չի տարբերվի մյուսներից։ Հետևաբար, եթե տարածությունը համարենք բացարձակ, ապա հնարավոր չէ գտնել հիմնավորում, թե ինչու էԱստված պահպանում մարմինների այս դասավորվածությունը կամ ինչու է դրանքդասավորել այսպես և ոչ այլ կերպ1։ Լայբնիցն այս փաստարկով առաջ է քաշում այնհարցը, թե ինչու է աշխարհն այսպիսին և ոչ այլ կերպ։ Փաստարկն ավելի լավ հասկանալու համար պատկերացնենք մի իրավիճակ, որտեղերով փոխվել են արևելքն ու արևմուտքը։ Լայբնիցյան տրամաբանությամբ եթետարածությունն ու ժամանակը մատերիայից անկախ գոյություն ունեցող սուբստանցիաներ են, ապա աշխարհը բոլորովին այլ կառուցվածք պետք է ունենար։ Բայց եթետարածությունը լինի զուտ մարմինների դիրքերի կարգավորվածություն կամ հարաբերություն, ապա արևելքի ու արևմուտքի տեղափոխությունից ոչինչ չէր փոխվի,դրանց տարբերությունը միայն մեր հաշվարկային համակարգից կախված կլիներ։ Աշխարհը կլիներ այնպիսին, ինչպիսին հիմա է։ Այսինքն, աշխարհի այս ձևի համար կաբավարար հիմնավորում՝ տարածությունը իրերի դասավորվածություն է և ոչ թե ինքնուրույն գոյություն։ Նույն ձևով նա հերքում է ժամանակի բացարձակության գաղափարը։ Կրկին դիմելով Աստծո արարչագործության փաստին` հարց է տալիս` ինչո՞ւ Աստված ամեն ինչչստեղծեց մի տարի շուտ։ Նման հարցի պարագայում ևս հնարավոր չէ որևէ հիմնավորում գտնել։ Սակայն Լայբնիցն ինքն իրավացիորեն նշում է, որ այս հարցն իմաստունի միայն ժամանակի բացարձակության դեպքում2։ Բայց քանի որ չկա այդ հարցիպատասխանը, և Աստված ոչինչ առանց հիմնավորման չի ստեղծում, հետևաբար ժամանակն իրերից դուրս գտնվող բացարձակ գոյություն չէ, այլ լոկ իրերի հաջորդականություն։ Հետաքրքրության առումով Լայբնիցի փաստարկին չի զիջում Կլարկի ներկայացրած փաստարկը։ Նա ընդունում է Լայբնիցի այն միտքը, որ իսկապես չկա ոչինչառանց բավարար հիմնավորման, սակայն Լայբնիցի՝ վերը նշված հարցը անպատասխան է մնում նաև այն դեպքում, երբ անգամ ընդունում ենք տարածության և ժամա2 Նույն տեղում, էջ 443։ նակի՝ մատերիայի հատկություն լինելը։ Այսինքն, եթե ընդունում ենք, որ տարածությունը զուտ իրերի դասավորվածություն է, ապա, ինչպես վերևում, այնպես էլ այստեղտարբերություն չի լինի՝ մատերիայի մասերը միմյանց նկատմամբ դասավորված կլինեն A, B, C, թե՝ ուրիշ հաջորդականությամբ։ Այս դեպքում ևս առաջ կգա այն հարցը,թե ինչու է պահպանվում այս կարգավորվածությունը։ Դրա համար ևս անհնար կլինիորևէ հիմնավորում գտնել։ Սա ավելի ակնառու դարձնելու համար Կլարկը բերում էմի օրինակ. ենթադրենք Երկիրը, Արևը և Լուսինը, պահպանելով իրենց փոխադարձդասավորվածությունը և միմյանցից ունեցած հեռավորությունը, դրված լինեին մեկայլ տեղում։ Այդ պարագայում կստացվեր, որ դրանք կլինեին ուրիշ տեղում, բայցայնուամենայնիվ ուրիշ տեղում չէին լինի, քանի որ տարածությունն այդ մարմիններիցանկախ չէ։ Այլ խոսքով, Կլարկը պնդում է, որ եթե տարածությունը լինի միայն մատերիայի հատկություն, ապա իրերը տեղաշարժելիս մենք, այնուամենայնիվ, դրանք չենքտեղափոխում, և սա նա ակնհայտ հակասություն է համարում։ Նույն կերպ, ժամանակի մասին խոսելիս Կլարկը պնդում է, որ եթե Աստված ողջմատերիական աշխարհը տեղափոխեր մի տեղից մյուսը որևէ արագությամբ, ապաայն բոլոր ժամանակներում կմնար միևնույն տեղում, և ոչ մի տեղափոխություն չէրզգացվի։ Այսինքն, նույն հակասությունն է տեսնում նա, երբ ժամանակը դիտում է որպես իրերի հաջորդականության կարգ։ Առաջին հայացքից թվում է, թե երկու մտածողներն էլ բավական հիմնավորվածփաստարկներ են ներկայացնում միմյանց։ Բայց երկուսն էլ ունեն որոշակի թերություններ իրենց փաստարկներում, ինչն էլ նրանց խոցելի է դարձնում։ Օրինակ, Լայբնիցի փաստարկը կարելի է հերքել հենց իր բավարար հիմունքի սկզբունքի օգնությամբ։ Երբ նա պնդում է, թե Աստված ոչինչ չի ստեղծում կամ անում է առանց հիմնավորման, ապա հարց է առաջանում, իսկ ո՞րն է այն հիմքը, որ հենց այդպես է, ինչո՞ւԱստված ոչինչ չի ստեղծում առանց հիմնավորման։ Այսինքն, այսպիսի պնդումը ներքին հակասություն ունի, որովհետև ամեն ինչի համար հիմնավորում գտնելու խնդրիցծնվում է հիմնավորման հիմնավորում գտնելու խնդիրը։ Իսկ Կլարկի դեպքում, իհարկե, նրա փաստարկը բավական գեղեցիկ հակափաստարկ է Լայբնիցին, բայց այն ևս զերծ չէ թերություններից։ Կլարկն իր փաստարկումկատարում է տրամաբանական շրջապտույտի սխալը։ Նա ասում է` իրերը տեղաշարժելիս դրանց տեղը փոխվում է, բայց տարածության բացարձակությունը հերքելուդեպքում ենթադրվում է, որ դրանք մնում են միևնույն տեղում. առարկան տեղափոխում ենք, բայց այն տեղափոխված չէ։ Նա միմյանց է հակասում իրերի տեղափոխվածև չտեղափոխված լինելը՝ նույնն է, թե տարածության սուբստանցիոնիստական ևատրիբուտիվիստական տեսակետները՝ դրանցից բխեցնելով երկրորդի սխալականությունն այն դեպքում, երբ չի ապացուցվել առաջինի իսկությունը։ Փաստարկներում մյուս հանգամանքը, որի շուրջ ծավալվում է բանավեճը, տարածության միասեռ լինելն է։ Եթե Լայբնիցը տարածության միասեռությունից բխեցնումէ դրա ատրիբուտ լինելը, ապա Կլարկը նույն այդ հանգամանքից բխեցնում է տարածության բացարձակությունը։ Լայբնիցը պնդում է, որ միասեռ տարածության ոչ միկետ չի տարբերվում մյուսներից, հետևաբար դրանք բոլորը նույնն են, ուղղակի ներկայանում են տարբեր անվանումներով։ Որպես այս պնդման ապացույց է ներկայացնում այն միտքը, համաձայն որի՝ աշխարհում հնարավոր չէ գտնել միմյանց բացառապես նման երկու իր. «Անգամ ջրի կաթիլները մանրադիտակով դիտելիս տեսնում ենք,որ դրանք այնքան էլ նման չեն իրար, ինչպես թվում է»1։ Դրան ուղղված Կլարկի հակափաստարկն ավելի շատ նմանվում է ընդդիմության. նա պարզապես ասում է, որեթե երկու կետ միմյանց նման են, դա դեռ չի նշանակում, որ դրանք նույնն են, և հիմքչկա պնդելու, որ հնարավոր չէ աշխարհում առհասարակ գտնել երկու՝ միմյանց բացառապես նման իրեր։ Եթե տարածությունից հանենք բոլոր իրերը, ըստ սուբստանցիոնիստների, այնտեղ դատարկություն կմնա։ Բայց այդ դատարկությունը, համաձայն Լայբնիցի, ատրիբուտ կդառնա առանց սուբյեկտի։ Ինչպես որ ձգողականության ուժի պարագայումհարկավոր են սուբյեկտներ, որոնք հարաբերության մեջ լինեն ձգողականությամբ,այնպես էլ դատարկությունը բացարձակ ատրիբուտ լինելու համար պետք է ունենաիր սուբյեկտը։ Սրան ի պատասխան Կլարկը փորձում է փոխել Լայբնիցի պատկերացումները դատարկության վերաբերյալ։ Ըստ նրա՝ տարածությունն ատրիբուտ չէ առանց սուբյեկտի, որովհետև դրա տակ պետք է հասկանալ ոչ թե ամեն ինչից, այլ մարմիններից առանձնացված տարածություն։ Այս հարցը մատերիական աշխարհի հետհարաբերության մեջ քննելիս նկատում ենք, որ դրանում հակասություն կա։ Եթե տարածությունն ու ժամանակը բացարձակ են, ապա անսահման են և հավերժական։ Մատերիական աշխարհը վերջավոր է և ժամանակավոր, իսկ Աստված ևս հավերժական է և անսահման։ Այս դեպքում եթե ընդունում ենք Կլարկի հիմնավորումը, որ դատարկությունը կամ բացարձակ տարածությունն ատրիբուտ է ոչ թե առանց սուբյեկտի, այլ այդպիսին է մարմիններից առանձնացված, ապա ստացվում է, որ այն Աստծոատրիբուտ է, քանի որ ենթադրվում է, որ, բացի դրանցից, տիեզերքում ոչինչ չկա։ Սակայն այս դատողությունը միանգամայն հակասում է երկու մտածողների կողմիցպաշտպանվող թեիստական մոտեցմանը, որովհետև Աստված այլևս չի հանդիսանամիակ կատարյալ գոյությունը։ Այս հանգամանքը նշում է նաև Լայբնիցը։ Ըստ նրա՝եթե տարածությունը ռեալ բացարձակ գոյություն է, ապա հավերժական և անսահման պետք է լինի։ Եթե այդպես է, ապա այն կա՛մ Արարչի ատրիբուտ է, կա՛մ հենցինքն Արարիչն է։ Բայց քանի որ տարածությունն ունի մասեր, հատվածական է, հետևաբար անհամատեղելի է Աստված հասկացողության հետ1։ Տարածությունը և ժամանակը ինչ-որ բանի հարաբերականներ են. տարածությունը իրերի դիրքային կարգավորվածություն է, ժամանակը` հաջորդականության կարգ։ Երբ տեսնում ենք միքանի իր միասին, գիտակցում ենք կարգավորվածություն, որում գտնվում են իրերըմիմյանց նկատմամբ։ Կլարկը սրան պատասխանում է, որ տարածությունը հավերժական և անսահմանգոյ չէ, այլ անսահման և հավերժական էության գոյության հետևանք կամ դրա հատկություն։ Անսահման տարածությունն անչափելի է, իսկ անչափելին Աստված չէ, հետևաբար տարածությունը ևս Աստված չէ2։ Այս փաստարկին հնարավոր չէ որևէ կերպհակադրվել, քանի որ այն արդեն հիմնվում է Աստծո էության ըմբռնման վրա, բայց իրփաստարկի շարունակությունում Կլարկը օգտագործում է մի հետաքրքիր հնարք։ Տարածության հատվածականությունը ժխտելով` ասում է, որ բացարձակ տարածությունն էապես անբաժանելի է, քանի որ եթե համարենք տարածությունը բաժանելի,ապա պետք է նկատի ունենանք, որ բաժանելին պահանջում է անբաժանելի մասնիկներ, օրինակ՝ ատոմներ։ Կլարկն ասվածից բխեցնում է, որ տվյալ դեպքում տարածությունը միաժամանակ բաժանելի և անբաժանելի կդառնար։ Հատկանշական է, որԼայբնիցի փաստարկի այս հերքումը ավելի շատ նմանվում է սոփեստական հնարի,որն առավել արտահայտիչ երևում է Արիստոտելի օրինակի համանմանությամբ ներկայացնելու դեպքում. սևամորթը միաժամանակ սև է և սպիտակ, որովհետև նրամաշկը սև է, իսկ ատամները սպիտակ, կամ 5-ը միաժամանակ կենտ է և զույգ, քանիոր այն հավասար է 2-ի և 3-ի գումարին3։ 2 Նույն տեղում, էջ 446։ Ներկայացրած փաստարկներից և դրանց վերլուծությունից հետո թվում է, թե այսբանավեճում կշեռքի նժարը թեքվում է Լայբնիցի կողմը, բայց Լայբնիցն էլ իր հերթինկատարում է տրամաբանական շրջապտույտի սխալը։ Եթե մենք աթեիստ չենք, չենքկարող չհամաձայնել փաստարկի առաջին երկու դատողությունների հետ։ Բայց շարունակությունում նա ասում է, որ եթե տարածությունն ունի մասեր, հատվածական է,հետևաբար այն անհամատեղելի է Աստված հասկացողության հետ։ Սա ենթադրում է,որ նա փաստարկի հիմքում արդեն դնում է տարածության ատրիբուտիվիստական ըմբռնումը, որը փորձում է ապացուցել։ Ավելի պարզեցված տարբերակով նրա փաստարկը հնչում է հետևյալ կերպ. տարածությունը բացարձակ լինելու դեպքում պետք էհամատեղելի լինի Աստված հասկացողության հետ, բայց քանի որ այն բացարձակ չէ,հետևաբար անհամատեղելի է Աստված հասկացողության հետ։ Այլ խոսքով` տարածությունը բացարձակ չէ, քանի որ այն բացարձակ չէ։ Վերը նշված բոլոր փաստերն ու դրանց հերքումներն անմիջապես բխում են այդմտածողների ապրած դարաշրջանի մտածելակերպից ու փիլիսոփայական տեսակետներից։ Երկու հեղինակներին էլ կարելի է հակադրվել՝ նաև իրենց փիլիսոփայականհամակարգերից դուրս գալով։ Լայբնիցի դեպքում նրա ամենամեծ թերությունն իրսկզբունքի չհիմնավորված լինելն է։ Նա որպես աքսիոմ է դիտում բավարար հիմունքիսկզբունքը, որը ոչ մի այլ տեղում լիարժեք ապացուցված չէ։ Իսկ Կլարկը, ինչպես նկատում է Ա. Բարսեղյանը, թվում է՝ կարող էր իր կամ Նյուտոնի տեսակետը հիմնավորելգիտությամբ, տվյալ դեպքում՝ դասական մեխանիկայով, բայց ամբողջ զավեշտն այն է,որ նյուտոնյան ֆիզիկայից չի բխում տարածության և ժամանակի բացարձակ կամ ոչբացարձակ լինելը։ Այսպիսով, Կլարկի ու Լայբնիցի միջև ծավալված վեճում երկու հեղինակներն էլփորձում են լուծում տալ այն հարցին, թե ինչ են տարածությունն ու ժամանակը։ Նրանցից ամեն մեկը մի տեսակետի կողմնակից է և փորձում է, դիմացինին հերքելով,հաստատել սեփական տեսակետը։ Իհարկե, հետագայում էյնշտեյնյան հարաբերականության տեսությունը գլխիվայր շուռ տվեց մարդկանց պատկերացումներն այդ երկուհասկացությունների մասին, բայց, այնուամենայնիվ, 21-րդ դարի մարդու կողմից Նորժամանակաջրջանն ուսումնասիրելու և հերմենևտիկայի ենթարկելու տեսանկյունիցայդ բանավեճը մեծ հետաքրքրություն ունի։ Մարիամ ԱսատրյանՏԱՐԱԾՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԺԱՄԱՆԱԿԻ ՄԱՍԻՆ ԿԼԱՐԿ-ԼԱՅԲՆԻՑՅԱՆ ՆԱՄԱԿԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԲանալի բառեր` տարածություն և ժամանակ, սուբստանցիոնալիզմ, ատրիբուտիվիզմ,դատարկություն, մատերիական աշխարհ, բավարար հիմունքի սկզբունք։

example205

example205

Հոդվածում ներկայացվել են Հայաստանում առկա թրաֆիքինգի սոցիալ-աշխարհագրական ասպեկտները. վերլուծվել են Հայաստանի Հանրապետությունում և տարածմանը նպաստող սոցիալ-աշխարհագրական նախադրյալները, տարածման ուղղությունները, տեսակները և ներկայացվել պետության կողմից իրականացվող միջոցառումների համակարգը։ երևույթի առաջացմանը «թրաֆիքինգ» Նախաբան։ Աշխատանքի նպատակն է վերլուծել թրաֆիքինգի սոցիալ-աշխարհագրական առանձնահատկությունները, տարածմանը նպաստող նախադրյալները, ուսումնասիրել Հայաստանը որպես տարանցիկ, սկզբնաղբյուր և վերջնակետ հանդիսացող երկիր՝ բացահայտելով թրաֆիքինգի տարածման ուղղությունները, նշել կրթական համակարգում նրա դեմ պայքարի ուղիները։

թրաֆիքինգիԱշխատանքիէ,քանիոր այնհանդիսանում Աշխատանքի արդիականությունըսոցիալաշխարհագրական առանձնահատկությունների բացահայտումն ուգնահատումններկայիսհասարակության մեծագույն չարիքներից մեկը։ աշխատելիսենտեղեկատվության ստացման տարբեր աղբյուրներ, այդ թվում՝ տպագիրգրքեր, տեղեկատվականձեռնարկներ,ուղեցույցներ,տեղեկանք-հաշվետվություններ,էլեկտրոնային կայքեր (պետական գերատեսչությունների, ՀՀ ազգայինվիճակագրական կոմիտեի, ՀՀ ոստիկանության, հասարակականևզեկույցներ,ուսումնաօժանդակօգտագործվելվրաէկազմակերպությունների և լրատվության), հեռուստահաղորդումներ,ինչպես նաև անմիջական շփում՝ երիտասարդության զբաղվածության,միգրացիայի, թրաֆիքինգի, հարկադիր աշխատանքի հարցերովփորձագետ Անի Մակարյանի հետ։ է ինչպես աշխարհում, այնպես«Թրաֆիքինգ» հակամարդկային երևույթն անցել է զարգացմաներկարատև ուղի, ունի հին պատմություն և լայն աշխարհագրություն,տարածվածՀայաստանիՀանրապետությունում։ Այն կարելի է բնութագրել որպես ժամանակակիցստրկության տեսակ, որն ուղեկցվում է մարդու իրավունքներիամենադաժան խախտումներով՝և աշխատանքայինշահագործմամբ, մարդկանց օրգանների և հյուսվածքների վաճառքով,երեխաներին հակահասարակական աշխատանքների(այդ թվում՝մուրացկանության) մեջ ներգրավմամբ։ սեռականէլԺամանակակից ստրկության հարցերով առաջատար մասնագետՔեյվին Բեյլզի կարծիքով ժամանակակից աշխարհում ավելի քան 27 մլն.մարդ գտնվում է ստրկության մեջ [1, էջ 5]։ Առաջին անգամ Հայաստանի Հանրապետությունում մարդկանցառք ու վաճառքի մասին բարձրաձայն խոսվեց 1999 թվականին, երբՄիգրացիայիհայաստանյանգրասենյակի աջակցությամբ իրականացվեց ուսումնասիրություն՝Հայաստանից մարդկանց ապօրինի փոխադրումների և թրաֆիքինգիվերաբերյալ։ կազմակերպությանմիջազգայինՀայաստանիՀանարապետությունումինչպեսընդհանուր հանցագործությունների, այնպես էլ թրաֆիքինգի դեպքերիմեծ աճ, որի մասին կարելի է պատկերացում կազմել ՀՀ ոստիկանությանև ԱՄՆ պետքարտուղարության ամենամյա հաշվետվություններից։ դիտվումէՀայաստանում արձանագրվել են թրաֆիքինգի հետևյալ ձևերը. 1. Հայաստանի քաղաքացիների շահագործում այլ երկրներում(արտաքին թրաֆիքինգ), 2. Հայաստանի քաղաքացիների և օտարազգիների շահագործում ՀՀում (ներքին թրաֆիքինգ)։ Հայաստանըևէաշխատանքային և սեռական թրաֆիքինգի ենթարկվող տղամարդկանց,կանանց և երեխաների համար։ «վերջնակետ»«սկզբնակետ»երկիրԱհագնացող խնդիր է հայաստանաբնակ կանանց և երեխաներիսեռական ու աշխատանքային թրաֆիքինգը, ինչպես նաև երեխաներինհակահասարակական աշխատանքների մեջ ներգրավելու դեպքերը երկրի ներսում։ ՀՀ-ում առկա թրաֆիքինգի հատկանիշներով հարուցված քրեականգործերը 2008-2017թթ. ընթացքում կազմել են 436, առավելագույնքանակը դիտվել է 2009 թվականին՝ 65 քրեական գործ, նվազագույնը՝2014 թվականին՝ 29 քրեական գործ [2]։ Դիագրամ 1. Արտաքին թրաֆիքինգի ուղղություններըՄարդկանց շահագործման կամ թրաֆիքինգի երևույթն ունի միքանի ուղղություններ։ ՀՀ 2008-2017թթ. դեպքերի վերլուծությանարդյունքում՝ մեր կողմից առանձնացվել են արտաքին թրաֆիքինգի 6ուղղություններ, որոնք ներկայացված են դիագրամի տեսքով։ Արտաքինթրաֆիքինգի դեպքերի քանակի հիմնական մասը բաժին է ընկնումառաջին երեք ուղղություններին [տես՝ դիագրամ 1]։ Արտաքին թրաֆիքինգի 51 բացահայտված դեպք սեռականշահագործման բնույթի են, որոնք արձանագրվել են ԹուրքիայիՀանրապետությունում և Արաբական Միացյալ Էմիրություններում։ Ռուսաստանի Դաշնությունում և Վրաստանում ՀՀ-ից տարված «զոհերը»գլխավորապես ենթարկվել են աշխատանքային շահագործման։ 2012 թվականին հարուցված 62 քրեական գործերից մեկըվերաբերում էր մարդու օրգանները և հյուսվածքները վերցնելուն, որիդեպքում «վերջնակետ» երկիր է հանդիսացել Շրի Լանկան։ Եվս մեկ քրեական գործ հարուցվել և բացահայտվել է 2009թվականին ՀՀ քրեական օրենսգրքի 168 հոդվածի հատկանիշներով՝«Երեխայի առք ու վաճառք», այս դեպքում «վերջնակետ» երկիրհանդիսացել է Ֆրանսիան, որի դեպքում տուժող անձինք եղել են 4-ը [2]։ Վերջին տարիներին ավելացել են նաև ներքին թրաֆիքինգիդեպքերը, որոնց զոհ են դառնում ինչպես հայաստանաբնակ, այնպես էլայլ երկրների քաղաքացիները։ ՀՀ-ում2008-2017թթ.օտարերկրյա անձանցշահագործմանբացահայտվել են 5-ը, որոնցից 3-ը ՌուսաստանիդեպքերիցԴաշնության քաղաքացիների, իսկ 2-ը Չինաստանից և ԹայլանդիցՀայաստան եկած անձանց շահագործման դեպքեր են։ Նշված բոլորդեպքերում օտարերկրյա քաղաքացիները ՀՀ-ում ենթարկվել ենսեռական շահագործման։ Դիագրամ 2. Թրաֆիքինգի դրսևորման ձևերը (ըստ հարցման)շրջանումպետականևթրաֆիքինգիԵրիտասարդությանվերաբերյալիրազեկման մակարդակի բացահայտման նպատակով 2018 թվականիապրիլի տասնյոթից քսանն ընկած ժամանակահատվածում մեր կողմիցիրականացվել է սոցիոլոգիական հարցում Խ. Աբովյանի անվանհայկականհամալսարանիքիմիայի և աշխարհագրության, Կրթության,Կենսաբանության,հոգեբանության և սոցոլոգիայի, Օտար լեզուների, Մաթեմատիկայի,ֆիզիկայիուսանողներիշրջանակներում։ Հարցմանը մասնակցել են 50 ուսանողներ։ մանկավարժականինֆորմատիկայիֆակուլտետներիՀարցման ընթացքում փորձել ենք բացահայտել, թե ՀՀ-ումթրաֆիքինգի ինչ դրսևորումներ են առկա։ Սոցիոլոգիական հարցմանարդյունքում արձանագրեցինք հետևյալ տվյալները. հարցմանըմասնակիցների գերակշիռ մասի՝ 78%-ի կարծիքով ՀՀ-ում առկա ենաշխատանքայինհարկադիրմուրացկանության դեպքեր [տե՛ս դիագրամ 2]։ շահագործմանսեռականևևՀՀ-ում թրաֆիքինգի ձևավորմանն ու տարածմանը նպաստում ենշարքմասնավորապես՝միգործազրկություն, սոցիալ-տնտեսական ցածր մակարդակ։ սոցիալ-տնտեսականգործոններ,ՀՀ-ումհրատապԳործազրկությունըլուծում պահանջողհիմնախնդիրներից է իր բացասական հետևանքներով՝ աղքատությամբ,արտագաղթով,ավելացմամբ,հոգեբանական խնդիրներով և այլն։ Այդ մասին են ստորև նշվածփաստերը։ հանցագործություններիթվիԸստ պաշտոնական տվյալների՝գործազրկությանմակարդակը 2016թ. կազմել է 18% կամ 220200 մարդ, որից 116900-ը կամ53%-ը տղամարդիկ են, 103300-ը կամ 47%-ը՝ կանայք։ 2016 թվականինՀՀ-ում տնտեսապես ակտիվ բնակչությունը կազմել է 1226300 մարդ [4]։ ՀՀ-ումՀՀ մարզերի թվում գործազուրկների բացարձակ արժեքով աչքի ենընկնում Կոտայքի, Շիրակի և Լոռու մարզերը, որտեղ 2016 թվականինհամապատասխանաբար գրանցվել են գործազուրկների հետևյալցուցանիշները՝ 24 000, 22 200 և 13 500։ Նվազագույն ցուցանիշներդիտվել են Վայոց Ձորի /1900 մարդ/ և Գեղարքունքի /2800 մարդ/մարզերում։ ՀՀ ընդհանուր գործազուրկների թվի ավելի քան 50%-ըբաժին է ընկնում մայրաքաղաք Երևանին։ Գործազրկության մակարդակն ինքնին հանգեցնում է բնակչությանբարձրացմանը։ Ըստ ՀՀ Ազգայինաղքատության մակարդակիվիճակագրականթվականինՀայաստանում աղքատության մակարդակը կազմել է 29.4%՝ 2008թ.-ինարձանագրված 27.6%-ի և նախորդ տարվա արձանագրված 29.8%-իդիմաց։ ծառայության տվյալների՝Նախորդ տարվա համեմատությամբ այն նվազել է 0.4%-ով, սակայնաղքատության մակարդակը վիճակագրորեն չի փոփոխվել։ Թրաֆիքինգի զարգացմանը նպաստող գործոնների թվին էդասվում նաև ամուսնալուծությունների քանակը, որի հիմնավորումնայն է, որ թրաֆիքինգի զոհերի գերակշիռ մաս կազմում ենամուսնալուծված կանայք։ ՀՀ-ում 2017 թվականին 2006 թվականիհամեմատությամբ ամուսնալուծությունների քանակը ավելացել է 28,5%ով։ Ամուսնալուծությունների քանակի աճին զուգահեռ դիտվում էամուսնությունների քանակի նվազում, ամուսնացողների միջին տարիքիաճ (1995 թվականին արձանագրված 27,1-ի փոխարեն ամուսնացողներիմիջին տարիքը ներկայումս կազմում է 30,8 տարի)։ Դիագրամ 3. Թրաֆիքինգի առաջացման պայմանները /ըստ հարցման/ՀՀ-ում թրաֆիքինգիզարգացմանըգործոններիվերլուծության արդյունքում պարզ դարձավ, որ ամենաբարձրցուցանիշները գրանցվել են մայրաքաղաք Երևանում, Լոռու, Կոտայքիմարզերում։ Համեմատաբար ցածր ցուցանիշներ են գրանցվել ՎայոցՁորի և Սյունիքի մարզերում։ Ցուցանիշները մշակվել են մեր կողմից։ նպաստողՊաշտոնական տվյալների վերլուծությանը զուգահեռ վերը նշվածհարցման ընթացքում փորձեցինք բացահայտել հարցվողների կարծիքըթրաֆիքինգի առաջացման պատճառների վերաբերյալ։ Թրաֆիքինգի առաջացման պատճառների շարքում 15-ականհարցվողներ նշեցին բնակչության գործազրկությունը և աղքատությունը,նաև երկրի սոցիալ-տնտեսական մակարդակը։ Մասնակիցների 16%-իկարծիքով միգրացիաները, 14%-ի կարծիքով՝ ամուսնալուծություններնեն հանդիսանում թրաֆիքինգի առաջացման պայման [տե՛ս դիագրամ 3]։ ենթակառուցվածքներիօդային ևավտոմոբիլային տրանսպորտի տեսակները, կապի բոլոր միջոցները,տաքսուկողմից առկածառայությունները և այլն։ նպաստողշարքում կարող ենք առանձնացնելթրաֆիքինգի տարածմանըհյուրանոցային տներիՀՀ-ումվարորդների,ՀՀ Ոստիկանության հրապարակած պաշտոնական տվյալներիվերլուծության և սեփական դիտարկումների արդյունքում մշակվածաղյուսակում արտացոլված են Հայաստանի Հանարապետությունումթրաֆիքինգի առաջացման պատճառները և դրա հետևանքները [տե՛սաղյուսակ 1]։ Աղյուսակ 1. Թրաֆիքինգի առաջացման պատճառները և դրահետևանքները ՀՀ-ումՊԱՏՃԱՌՆԵՐՀԵՏԵՎԱՆՔՆԵՐՏնտեսական ճգնաժամԱշխատաշուկայի անկայունությունԳործազրկություն, աղքատությունԱրդյունավետ և իրատեսականհեռանկարների բացակայությունՈրակյալ կրթության ևառողջապահության ոչ մատչելիորակ Սեռական ոչ ճիշտդաստիարակությունԿոռուպցիաՍտվերային տնտեսությունԻրավական և դատականհամակարգերի թերացումներՄիգրացիաՑածր իրազեկությունթրաֆիքինգի վտանգներիմասին, էմոցիոնալանհասունություն,անգրագիտությունՔաղաքական, սոցիալական,տնտեսական կայունությանպակաս,հեշտ գումար վաստակելուձգտումԲռնություն ընտանիքումԽտրականություն և կարծրատիպերԱվանդույթներՀոգեբանական տրավմաներ, գենդերայինանհավասարությունՊետության կողմից իրականացվում է թրաֆիքինգի դեմ պայքարիռազմավարություն, առանձնակի ուշադրություն է հատկացվում նաևթրաֆիքինգի դեմ պայքարին կրթական համակարգում.• Ամրապնդվում է միջազգային համագործակցությունը տարբերերկրների հետ։ • «Մարդու թրաֆիքինգ և շահագործում» ուսուցչի ձեռնարկըերաշխավորված է որպես ուսումնաօժանդակ գրականություն։ • Թեման ներառված է դպրոցական ծրագրերում (8-12 դասարաններ)։ Մարդկանց թրաֆիքինգը հանդիսանում է մտահոգության առարկաողջ հասարակության համար, բազմաթիվ և բազմաբնույթ են դրաառաջացման պատճառներն ու տեսակները։ Անհրաժեշտ է զգոն լինել ևաշխատանքներ տանել երևույթի կանխման, ինչու ոչ՝ նաև վերացմանուղղությամբ։ Եզրահանգում։ Մարդու թրաֆիքինգի և շահագործման խնդիրըդարձել է մտահոգության առարկա ողջ հասարակության համար։ Թեևշատերի կարծիքով երևույթը մնացել է անցյալում, նորագույնպատմությունը վկայում է, որ այն մեր օրերում էլ լայնորեն տարածված է։ ԹրաֆիքինգիՀայաստանիՀանրապետությունը հանդիսանում է ինչպես տարանցիկ, այնպես էլսկզբնաղբյուր և նպակատակետ երկիր։ տեսանկյունիցտարածմանԱրտաքին թրաֆիքինիգի դեպքերի հիմնական ուղղություններն ենհանդիսանում Թուրքիան, Ռուսաստանի Դաշնությունը և ԱրաբականՄիացյալ Էմիրությունները։ Արտաքին թրաֆիքինգի ընդհանուրծավալում գերակշռում են սեռական և աշխատանքային շահագործմանդեպքեր, առավել նվազ չափով դրսևորվում են նաև երեխայի առք ուվաճառքի, մարդկանց օրգանների և հյուսվածքների կորզման դեպքեր։ ՀՀ-ում առկա ներքին թրաֆիքինգի առավել տարածված ձևերն ենհարկադիրաշխատանքայինշահագործումը,սեռականմուրացկանությունը, երեխաների առքն ու վաճառքը։ ևՀՀ-ում պետության կողմից մշակված է ռազմավարությունթրաֆիքինգի դեմ պայքարի համար, որն անհրաժեշտ է տարեցտարիբարելավել և փորձել Հայաստանից վերացնել մարդկության այդ մեծչարիքներից մեկը՝ մարդկանց շահագործումը։

example2475

example2475

Հոդվածում քննարկվել են ՀՀ անտառային լանդշաֆտների փոփոխությունը և ներկա վիճակը։ Առանձին ժամանակահատվածների կտրվածքով ներկայացվել են անտառածածկի փոփոխության դինամիկան, հիմնական պատճառները, անթրոպոգեն ազդեցության չափը։ Անդրադարձ է կատարվել ՀՀ ներկայիս անտառածածկի կազմին, դրա դեգրադացման պատճառներին։ Ներկայացվել են ՀՀ-ում վերջին տարիներին կատարվող անտառավերականգնման աշխատանքների լանդշաֆտների հետագա դեգրադացիայի կանխման և անտառավերականգնման աշխատանքների առավել նպատակային իրականացման համար առաջարկվել է ներդնել նորագույն տեխնոլոգիաներ, ինչպես նաև կարևորել էկոլոգիական կրթության դերը։

ՀԱԿԱESTԳԱՅԻՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՀՀ անտառային լանդշաֆտներում Երկիր մոլորակի վրա տարեկան ոչնչացվում է շուրջ 70 հազար քառակուսի կիլոմետր անտառ ՝ առանց համալրման։ Անտառների վրա անընդհատ աճող մարդածին ազդեցությունը, շրջակա միջավայրի աղտոտումը, գլոբալ կլիմայի քիմիական կազմի փոփոխությունները զգալիորեն վատթարանում են անտառային բուսականության վիճակը։ Ներկայումս անտառները ծածկում են Երկրի մակերեսի 1/3-ից պակաս մասը։ Սա նվազագույն սահմանն է, որով կենսոլորտի կայուն գործառույթները դեռ հնարավոր են։ Հետագա դարերում, տնտեսական զարգացմանը զուգընթաց, անտառահատումների տեմպերն աճել են։ XX դարի 60-70-ական թվականներից ի վեր ամեն րոպե Երկիր մոլորակը կորցնում է մոտ 30 հա անտառ, իսկ արևադարձային անտառների տարածքը տարեկան 1% արագությամբ կրճատվում է։ Մարդկությունն իր կարիքների համար օգտագործում է անտառային փայտանյութի տարեկան աճի մոտ 55% -ը։ Մինչ վերջերս հասարակության գիտակցության մեջ անտառներն ընկալվում էին որպես փայտանյութի և այլ կենսաբանական ռեսուրսների աղբյուր։ Վերջին տարիներին աշխարհի անտառները սկսում են դիտվել որպես հասարակության կայուն զարգացման ամենակարևոր գլոբալ գործոն։ Չնայած անտառների բազմազանությունը ներկայումս ընդունում են շատ կառավարություններ (անտառապահները և հասարակությունը), շատ երկրների անտառային քաղաքականության մեջ գերակշռում է ոչ թե շրջակա միջավայրի և կենսաբազմազանության պաշտպանությունը, այլ անտառների շահագործման ակնկալվող օգուտները։ Հայաստանի ներկայիս անտառային տարածքները կազմում են 4000-6000 տարի առաջ գոյություն ունեցող անտառածածկույթի մոտ 1/3-ը։ Դա է վկայում վերջին տարիների իրավիճակը, իրականացված ուսումնասիրությունները։ Վերլուծելով այդ ժամանակաշրջանի աշխարհագրական գործածությունները ՝ փոշու վերլուծության տվյալները վերլուծելով բազմաթիվ ուսումնասիրությունների արդյունքներ, հնարավոր է եղել պարզել, որ 4000-6000 տարի առաջ Հայաստանի Հանրապետության ներկայիս տարածքը, ամենայն հավանականությամբ, ֆիզիկապես կարող էր կրել 35% անտառի ծածկույթ [6]։ Հնագիտական ​​լանդշաֆտների ժամանակակից բաշխումը Վերին չորրորդականության շրջանում Հոլոցենի ժամանակաշրջանում տեղի ունեցած զարգացումների արդյունք է։ Լանդշաֆտի փոփոխությունը, բնական գործոնների հետ համատեղ, KA III հազարամյակից սկսած, այսօր այն ունի առավելագույն մարդածին ազդեցություն։ Առաջին հազարամյակի և երկրորդ հազարամյակի առաջին կեսի գրական աղբյուրներում հայտնաբերվել են միայն ՀՀ ներկայիս տարածքում անտառների օգտագործման մասին հատվածական հաշվետվություններ։ Ապացույցներ, որոնք թույլ չեն տալիս կազմել ամբողջական պատկեր ՀՀ անտառային ծածկույթի վերաբերյալ։ Այնուամենայնիվ, հաշվի առնելով XIX դարի կեսերին XIX դարի կեսերին Հայաստանի Հանրապետության բնությանը նվիրված բազմաթիվ ուսումնասիրություններ, մասնավորապես ՝ բուսական ծածկույթը, կարելի է ենթադրել, որ առաջին հազարամյակում առաջին կեսին երկրորդ հազարամյակի Դա կապված էր Հայաստանի ծանր սոցիալ-տնտեսական պայմանների, անկախության կորստի, անընդհատ կրկնվող պատերազմների ու արշավանքների հետ։ Այլ բնական ռեսուրսների նման, մեծ քանակությամբ փայտանյութ է արտահանվել երկրից։ Պարզապես այրվել և ոչնչացվել են անտառի հսկայական տարածքներ [3, 5]։ 17-18-րդ դարերում ՀՀ անտառային ծածկույթը բավականին մասնատված էր, ինչը կապված էր անտառի վերին եզրին անասնապահության զարգացման, խոտհարքների ընդլայնման և ստորին եզրերի անմիջական ազդեցության հետ։ գյուղատնտեսության զարգացմանը։ Հետագա ժամանակաշրջաններում անտառային տարածքի վրա ազդեցությունն աճեց, հատկապես հանքարդյունաբերության և ընդհանուր տնտեսության լայնածավալ զարգացման շնորհիվ ՝ XVIII դարի վերջերից։ Այդ ժամանակահատվածում միջինը տարեկան կտրվել է 60-70 հազ. մ 3 փայտ `անհրաժեշտ քանակությամբ ածուխ ստանալու համար։ 18-րդ դարում, ըստ հարուստ աղբյուրների վերլուծության, Հայաստանում անտառային ծածկույթը կազմում էր մոտ 18% [6] (Նկար 1)։ Անտառի ծածկույթի վրա բացասական ազդեցության պատճառով վերջինս զգալիորեն կրճատվեց. Խորհրդային Հայաստանի առաջին տարիներին դա կազմում էր տարածքի մոտ 10% -ը։ 1930-1950-ական թվականներին ՀՀ տնտեսության զարգացման համար դիտարկվեց լայնածավալ անտառահատումներ, որի պատճառով 1960-ին անտառածածկը հասավ նվազագույն տարածքի։ Սովետական ​​Հայաստանի տնտեսության զարգացման համար անհրաժեշտ փայտանյութը վերցված էր ՀՀ լեռնային նոսր անտառներից, քանի որ այդ ժամանակ դեռ Ռուսաստանից փայտանյութի մասշտաբային գնումներ չկային։ Անտառային աշխարհահամակարգերի աճը բացատրվում է 1950-1970 թվականներին։ Սանաա լճի (16000 հա), ինչպես նաև Երևանի, Վանաձորի և այլ քաղաքների լայնածավալ անտառապատում։ Մյուս կողմից, Ռուսաստանում Ռուսաստանից փայտանյութ ներկրելու հետ կապված կանոնավոր, ապօրինի ծառահատումների ծավալները էապես կրճատվել են Հայաստանում։ 1956-ից 1986 թվականներին անտառային աշխարհահամակարգերի տարածքն ամեն տարի աճում էր 1% -ով կամ 3087 հեկտարով, ընդհանուր առմամբ 92347 հա [6]։ ա) գ) բ) Գծապատկեր 1. ՀՀ անտառային աշխարհահամակարգերը ա) Ք.ա. 4000 թվականից մինչև մ.թ.ա. 1-ը, բ) 17-18-րդ դարերում, գ) 1966-1968թթ. [5] 1990-ականները շատ դժվար և հակասական էին Հայաստանի համար։ 1991 Հայաստանի Հանրապետությունն անկախացավ։ Հաջորդ տարիներին երկրին սպասվում էին լուրջ քաղաքական և տնտեսական փորձություններ։ Անկախություն ԽՍՀՄ-ից, 1988 թ. Ավերիչ երկրաշարժ, 1988-1994թթ. Պատերազմական իրավիճակը հանգեցրեց հանրապետության տրանսպորտային, տնտեսական և էներգետիկ շրջափակումներին։ Հաշվարկվել է, որ 1990-ականներին։ Անտառի էներգիայի սպառման 50% -ը ստացվել է վառելափայտի օգտագործմամբ։ 1991-1996թթ. Թույլատրված անտառահատումների ծավալը կազմել է մոտ 100000 մ 3, ինչը բավարարել է փայտի արտադրանքի ՀՀ ներքին պահանջարկի 10-15% -ը։ Հաշվարկվել է, որ 1997-2002թթ. Չկանոնակարգված ապօրինի ծառահատումների տարեկան ծավալը կազմել է 1 միլիոն մ 3։ 1997-1999 թվականներին իրականացված հայ-շվեդական անտառվերականգնման աշխատանքների արդյունքում 1991-1996 թվականների ընթացքում թույլատրված, չկանոնակարգված և ապօրինի ծառահատումների ծավալը կազմել է 600 000 մ 3 [6]։ Հատումների միջին տարեկան ծավալը 1992-2005թթ. 13-14 մլն մ 3, ինչը մի քանի անգամ գերազանցում է տարեկան բացարձակ աճը (450,000 մ 3)։ Հենց այս հանգամանքն է, որ առաջացնում է Հայաստանի Հանրապետության անտառների դեգրադացիա `շարունակելով անտառածածկույթի շարունակական կրճատումը։ 1986-1989թթ. Եվ 2000-2001թթ. GIS միջավայրում անցկացված վերլուծությունները ցույց են տալիս, որ մարդու ազդեցությունն անտառի ծածկույթի վրա զգալիորեն աճել է անկախացումից ի վեր `համեմատելի դառնալով 20-րդ դարի կեսերին անտառահատումների հետ։ Գծապատկեր 2. ՀՀ անտառի ծածկույթը 1988 թ. (Landsat TM) և 2000 թ. (Landsat ETM +) [5] Անկախությանը հաջորդած տարիներին ազգային անտառների ուսումնասիրություն չի իրականացվել։ Այս բացը որոշ չափով լրացվում է արբանյակային պատկերների արդյունքներով։ Մասնավորապես, 1988 և 2000 թվականների համար քարտեզներ են կազմվել Landsat արբանյակի երկու տարբեր սենսորներից անտառի ծածկույթի վերլուծության հիման վրա (Նկար 2)։ Հայաստանի Հանրապետության անտառային ծածկույթի փոփոխությունը պատմական անցյալում և ներկայումս բերված է Աղյուսակ 1-ում։ Աղյուսակ 1. ՀՀ անտառային ծածկույթի փոփոխությունները պատմական անցյալում և ներկայումս անտառային ծածկույթում ( հա) Անտառի ընդհանուր ծածկույթ% Փայտանյութի պաշարների գույքագրում արի (հազար մ 3), Մոտ 33 830 Մոտ 32 770 մ 34-1 հազ. տարի, մ.թ.ա. մոտ 1,050,000 Մոտ 530,000 Աբրահամյան, Անտառների ազգային գույքագրում, Անտառների ազգային գույքագրում, Անտառային ծածկույթ, 1986-1988թթ. 100000 մասշտաբի քարտեզների քարտեզների ազգային գույքագրում անտառային տարածքի գնահատումը 2000 թ.-ին ըստ գրական աղբյուրների Մոտավորապես 245 000 մոտ 30 000 մոտ 30 123 * 1993 ՀՀ անտառի ծածկույթի վերաբերյալ հավաստի քարտեզագրական նյութեր կամ ամփոփ հաշվետվություններ չկան, որոնց պատճառով նշված անտառային տարածքը կասկածելի է։ ** Նշված անտառային ռեսուրսը նույնպես կասկածելի է, քանի որ այն հիմնականում հիմնված է սուբյեկտիվորեն վարվող պետական, կոլեկտիվ դեգրադացված դեգրադացված անտառների, երիտասարդ տնկարկների, մեխանիկորեն անտառային շարքերի վրա։ *** Տեր-hazազարյան Կ. Եվ ուրիշներ։ ՀՀ անտառային հատվածի մանրամասն վերլուծություն-զեկույցը ցույց է տալիս, որ Անկախության առաջին տարիներին ՀՀ անտառային ծածկույթը կազմում էր 300 000 հա կամ 10%, ինչը ավելի իրական է, քան 334100 հա-ն կամ 11-ը։ **** Միավորված ազգերի կազմակերպության Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպության (FAO) այս թվերը հակասում են նույն կազմակերպության նախորդ հրապարակումներին (FAO, 2001, 2005)։ Currentգալիորեն կրճատված ներկայիս անտառային ծածկույթը մասնատված անտառային զանգվածների ամբողջություն է, որոնք շարունակական գլոբալ տաքացման պայմաններում, մարդածին ճնշումը չի կարող իրականացնել արդյունավետ բնապահպանական, սոցիալ-տնտեսական գործառույթներ։ Ըստ պաշտոնական տվյալների, ՀՀ անտառային ֆոնդը կազմում է 459 900 հա, որից 334 100 հա անտառածածկ է, կամ ընդհանուր տարածքի 11․2% -ը։ Համաշխարհային մասշտաբով մեկ շնչին ընկնող տարածքը 0 մեկ 67 հա անտառածածկ տարածք է, մինչդեռ Հայաստանում այս ցուցանիշը 0 արդյունք է 1 հա։ Հայաստանի Հանրապետության անտառներն ունեն անհավասար բաշխում. ավանդաբար առանձնացված է երկրի անտառների հյուսիսարևելյան հատվածը։ 62%), Հարավարևելյան (36%) և Կենտրոնական Հայաստանի հյուսիսարևելյան հատվածները ժամանակին ծածկված էին լեռնային անտառներով, բայց հետագայում անտառների մեծ մասը ոչնչացվեց մարդկանց կողմից։ ՀՀ հիմնական անտառային տեսակներն են ՝ հաճարենին, կաղնին և բոխին, որոնք զբաղեցնում են անտառային տարածքի 81․3% -ը, մնացած ծառատեսակների 5,3% -ը, սոճին, գիհը, մոխիրը, կեչին, լինդենը, կաղամբը և թփերը։ Փայտե ռեսուրսների տեսանկյունից առաջին տեղում հաճարենին է, այնուհետև կաղնու և բոխու (Նկար 3)։ Գծապատկեր 3. ՀՀ անտառային ծածկույթի բաշխումը ըստ ծառերի զբաղեցրած տարածքների (ա) և ծառաբուսական արգելոցի կողմից, մ 3 (բ) [4] Ըստ տարիքային խմբերի, ՀՀ անտառների 47% -ը միջին տարիքի են, 26-3% հասուն հասուն , և 10․6% -ը ՝ երիտասարդ։ Երիտասարդ հավերի ցածր քանակը ցույց է տալիս, որ անտառը ծերանում է, իսկ վերականգնման բնական գործընթացներն անբավարար են։ Բազմաթիվ ուսումնասիրությունների համաձայն, կաղնիների մեջ սերմնաբջիջների բնական վերականգնումը շատ անբավարար է, որով որոշ դեպքերում տեղի է ունենում տեսակների անցանկալի փոփոխություն, կաղնին փոխարինում է բոխին։ Սերմնաբջիջների բնական վերականգնումը համեմատաբար լավ է բոխուտներում և գորգերում։ Անտառածածկ տարածքների կեսից ավելին ՝ 54․7%, ունեն փոքր ՝ 0․4-0․5,41․5%, միջին ՝ 0․6-0․7 և 3․8%, բարձր ՝ 0 8-1․0 ամբողջականություն։ Փոքր ծառերի մեծ թվաքանակը վկայում է այն մասին, որ հանրապետության անտառների մեծ մասը վատթար վիճակում են `իրենց բնապահպանական և տնտեսական հատկությունների պատճառով։ Նույն պատկերը նկատվում է արտադրողականության ցուցանիշներում, որտեղ IV, V, V a, V b, ցածր արտադրողականության բոնիտային դասերը կազմում են 53-1%, մինչդեռ բարձր արտադրողականության I, II բոնիտային դասերը կազմում են ընդամենը 10%։ Հայաստանն աշխարհի 70 երկրներից մեկն է, որի անտառային տարածքը կազմում է ընդհանուր տարածքի 10% -ը։ Վերջին տասնամյակների ընթացքում անտառների կորուստը հիմնականում պայմանավորված է շինանյութի և վառելափայտի գնման անտառահատումներով։ Ապօրինի անտառահատումները թույլատրվածից 10 անգամ ավելին են։ Չնայած պետությունը թույլ է տալիս կտրել 30-40 հազար մ 3 փայտանյութ, բայց կտրված է 300-400 հազար մ 3։ 2009-2017 թվականների ապօրինի ծառահատումների դինամիկան ներկայացված է Նկար 4-ում։ 2004 Չնայած կառավարությունը հաստատեց անտառային ռազմավարությունն ու քաղաքականությունը, ինչպիսին է Անտառային օրենսգիրքը, անտառների վիճակը չի բարելավվում։ Բազմաթիվ թերություններ կան։ Անտառային հատվածի ֆինանսավորումը նվազել է, անտառապահների խնդիր կա։ Անտառահատումների արդյունքում էկոհամակարգը և ուկրաինական միջավայրը խաթարվում են։ տ։ ա ժ։ Գծապատկեր 4. «Հայանտառ» ՊՈԱԿ-ի «Անտառտնտեսություն» մասնաճյուղերում, հատուկ պահպանվող տարածքներում, անտառային համակարգից դուրս ընդհանուր օգտագործման տարածքներում, ապօրինի հատված ծառերի քանակը, ԱՊՀ երկրներում կազմակերպությունների ստուգումներ, եթե կանաչ տարածք է մեկ շնչի հաշվով 2 9 հա է, ապա մեզ մոտ ՝ 0,1 հա, այսինքն ՝ 29 անգամ պակաս։ Այն փաստը, որ Հայաստանը ամենաքիչ անտառապատ երկրներից մեկն է, հաստատում է «Հայանտառ» ՊՈԱԿ-ը։ Որպեսզի Հայաստանը պետություն լինի, տարեկան 5000 հա ծառ պետք է տնկել, մինչդեռ գոյություն ունեցող ծառերը կառավարության կողմից հատվում են հանքարդյունաբերության համար։ ՀՀ անտառներում իրականացվում են անտառաբանական ախտաբանական հետազոտություններ, անտառվերականգնման և անտառապատման աշխատանքներ։ Անտառային պաթոլոգիայի ուսումնասիրությունների նպատակը վնասատուների և հիվանդությունների օրինաչափությունների հստակեցումն է, վնասատուների կանխարգելման արդյունավետ միջոցառումների նախագծերի մշակում և իրականացում։ Անտառային պաթոլոգիական ուսումնասիրությունների միջոցով գնահատվում է անտառների սանիտարական վիճակը, որոշվում է հիվանդ, չոր հատումների անհրաժեշտությունը և դրանց ծավալները։ Սանիտարական չորացած ծառերի քանակը ՝ այո Գծապատկեր 5. 2008-2017թթ. Անտառվերականգնման դինամիկա / հա / [1, 2] Անտառվերականգնման աշխատանքներն իրականացվում են անտառային հողերի այրված տարածքների բնական վերականգնումն ապահովելու համար `այլ բացասական գործոններից անառիկ, նախկին անտառածածկ տարածքների վերականգնում։ Անտառահատումը արհեստական ​​անտառային մշակաբույսերի հիմնում և մշակում է ոչ անտառային հողերում, ինչպես նաև հատուկ նշանակության հողերում տնկելով։ ՀՀ տարածքում անտառվերականգնման (2008-2012) և անտառվերականգնման (2008-2017) դինամիկան ներկայացված է Նկար 5-6-ում։ Այո Գծապատկեր 6. 2008-2012թթ. Անտառապատման դինամիկա / հա / [1, 2] Ինչպես երեւում է Նկար 5 և 6-ի նկարներից, Հայաստանի անտառներում անտառապատման և անտառվերականգնման աշխատանքները շատ գոհացուցիչ են, անհրաժեշտ է իրականացնել զուգահեռ լրացուցիչ աշխատանքներ։ ապօրինի անտառահատումների կրճատում։ Անտառների պաշտպանության ոլորտում անհրաժեշտ է ձեռնարկել մի շարք միջոցառումներ, ինչպիսիք են օրենսդրական և ինստիտուցիոնալ բարեփոխումները, կառավարման համակարգի կատարելագործումը, բնության նկատմամբ սպառողի վերաբերմունքի փոփոխությունը, այլընտրանքային էներգիայի օգտագործման խթանումը և այլն։ Քանի դեռ բնակչությունը չի փոխում իր սպառողի վերաբերմունքը անտառների նկատմամբ, ընդհանուր առմամբ, քանի դեռ անտառը դիտվում է որպես փայտանյութ և վառելափայտ ստանալու միջոց, գիտակցություն չկա անտառների ՝ որպես էկոհամակարգի կարևորության մասին։ Անհրաժեշտ է բարձրացնել հասարակության էկոլոգիական կրթության մակարդակը, դպրոցական ծրագրերում ներառել էկոլոգիական և ռացիոնալ բնույթի օգտագործման նյութեր, բնակչությանը ներկայացնել էկոհամակարգի ծառայությունների առավելությունները։ ՀՀ բնական ռեսուրսների ռացիոնալ օգտագործման ոլորտում, հաշվի առնելով զարգացած երկրների հաջող փորձը, անհրաժեշտ է կատարել համապատասխան փոփոխություններ ՝ ներմուծելով նորագույն տեխնոլոգիաներ։ Այդ նպատակով անհրաժեշտ է ձեռք բերել և կիրառել. Օրինական և անօրինական գործողությունների հայտնաբերում, ինչպես նաև քարտեզագրում, o եռ գոտի կիրառում (արբանյակային պատկերների ձեռքբերում), անօդաչու թռչող սարքեր, o արագ արձագանքման և արագ փոխադրման սարքավորումներ, o "GIS" համակարգ GPS GPS o Ֆոտո քարտեր, պատճենահանող սարքեր, սենսորային համակարգեր և այլն։ Հաշվի առնելով այն փաստը, որ ՀՀ անտառները լեռնային են, ունեն պաշտպանական նշանակություն, և փայտանյութի պահանջարկը մի քանի անգամ գերազանցում է անտառների արտադրողականությունը, դա անհրաժեշտ է անտառային-սոցիալ-տնտեսական-էկոլոգիական նշանակության համար։ Ապօրինի ծառահատումների դեմ պայքարի աշխատանքների արդյունավետությունը բարձրացնելու համար անհրաժեշտ է զուգահեռաբար իրականացնել հետևյալ գործողությունները. Փայտանյութի ներմուծումը խթանելու համար տնտեսական լծակների օգտագործում, էլեկտրոնային ծառայությունների ներդրում և զարգացում։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] «Անտառի պետական ​​մոնիտորինգի կենտրոն» ՊՈԱԿ 2014 Գործունեության տարեկան հաշվետվություն, 21 էջ։ [2] «Անտառների պետական ​​մոնիտորինգի կենտրոն» ՊՈԱԿ-ի կողմից 2017 թվականին իրականացված գործունեության մասին հաշվետվություն, 27 էջ։ [3] Խոյեցյան Ա., Մկրտչյան Ռ., Անապատացման պատճառահետեւանքային կապերը սկզբունքները Տարածական-ժամանակային գնահատման սկզբունքները Հայաստանի Հանրապետությունում, ԵՊՀ հրատարակչություն, Երեւան, 2006, 250 էջ։ [4] Կլիմայի փոփոխության մասին ՄԱԿ-ի շրջանակային կոնվենցիայի համաձայն `Հայաստանի Հանրապետության ջերմոցային գազի ազգային կադաստրի զեկույց (2010), Երեւան, 2014, 205 էջ։ [5] Սայադյան Հ., ՀՀ անտառային գեոհամակարգերի տարածական փոփոխություններ և կառավարման հիմնախնդիրներ, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2010, 260 էջ։ Անահիտ Խլղաթյան ՀԱԿԱՌԱԳԻՏԱԿԱՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՀՀ անտառային լանդշաֆտներում Հիմնաբառեր. Անտառի ծածկույթ, մարդածին ազդեցություն, անտառահատումներ, անտառվերականգում, անտառապատում, էկո-ծառայություններ։

example1947

example1947

Հոդվածում փորձել ենք վիպակը ներկայացնել վերնագրի կոնտեքստում՝ փշալարեր, բայց ինչու՞ ծաղկած։ Երբ արտաքին աշխարհի հետ կապը կտրված է փշալարերով, մարդն այդ «նոր աշխարհում»՝ արդեն փշալարերի ներսում, պետք է կարողանա դժվարին պայմանները հաղթահարել ու ապրելու համար ստեղծել ինչ-որ իրականություն, որը «դուրս է» փշալարերից։ Եվ շատ հաճախ այդ «ուրիշ» իրականությունը ստեղծվում է թե՛ անցյալի հիշողություններով, թե՛ շրջապատում գեղեցիկը (թեկուզ բնության) տեսնելու, ընկալելու կարողությամբ։ Ուստի, սիբիրականները կարողանում են հատել փշալարերով պատված սահմանը, և նույնիսկ օրենքներն ի վիճակի չեն «կանգնեցնել» նրանց։ Նրանք կարողանում են անգամ սիրահարվել։

Փշալարեր, ԲԱՅ WH ԻՆՉՈՒ FLԱERԿԵԼ։ (Գ. ՄԱՀԱՐՈՒԻ «FLԱOWՆՈ փշալարեր» ՆՈՎԵԼ) Առաջին հայացքից միշտ «հեշտ» է թվում խոսել գրողի մասին, որի մասին շատ են խոսել։ «Շատ» այն իմաստով, որ վերջինիս գրականությունը տասնամյակներ շարունակ գտնվում էր գրականագետների ու քննադատների ուշադրության կենտրոնում։ Այնուամենայնիվ, անհրաժեշտ է հստակեցնել, թե գրողի ստեղծագործությունների որ շրջանում է նա վերաբերում, հատկապես, երբ հարցը վերաբերում է գրողի հատուկ ստեղծագործությունների ուսումնասիրությանը։ Ի վերջո, շատ գիտական ​​տեքստերի առկայությունը միշտ չէ, որ մատնանշում է նյութական բովանդակության սպառումը։ Ի վերջո, շատ դեպքերում, նույնիսկ «ասվածի» մեջ կարելի է գտնել «չասվածը» կամ, այսպես ասած, «նորը», որն անհրաժեշտ է բարձրացնել։ Այս առումով տեղին է հիշել գրականագետներից մեկին։ «Նորարարությունը փնտրում է, և երբ նրանք որոնում են, նրանք հաճախ կորչում են»։ Դա իհարկե կա, բայց գրականության մեջ, եթե կա «որոնում», ապա տեքստը նույնպես հնարավորություն է տալիս։ Հետեւաբար, նույնիսկ «սխալ թույլ տալու» ռիսկը չի կարող ինքնանպատակ լինել։ Վերջապես, եկեք չմոռանանք ժամանակի դերը։ Timeամանակ, որը, հրամայական ունենալով, բերում է մտածողության նոր ձևի, և, համապատասխանաբար, գրականությունն այդ համատեքստում ստանում է նոր մեկնաբանություն։ Կարելի է ոչ միայն գրողին նայել նոր լույսի ներքո, այլև տվյալ գրողին մոտենալ նոր ժամանակների հրամայականով, այսինքն ՝ որքանո՞վ է արդիական տվյալ ստեղծագործությունը։ Այստեղ հարց է առաջանում. Ի՞նչն է ստիպում գրողի գրականությունը տասնամյակներ տևել։ Հարցն, իհարկե, ունի տրամաբանական պատասխան, թե որքանով է այն համառորեն ասվածի մեջ ներկայումս։ Մահարու «eringաղկած փշալարեր» վեպի մասին բազմիցս խոսվել է, բայց եկեք փորձենք վեպին նայել վերնագրի համատեքստում կամ, այսպես ասած, մեկնաբանել «eringաղկած փշալարեր» վեպը ՝ տալով հատուկ հարց ՝ փշալարեր , բայց ինչու՞ ծաղկել։ Բայց առաջին երկու խոսքը վեպի մասին. Ինչու՞ է գրվել վեպը կամ ե՞րբ է այն գրվել։ 1936 Գուրգեն Մահարին աքսորվում է անհիմն մեղադրանքներով (Ստալինի բռնաճնշումների արդյունքում)։ Այնուամենայնիվ, շատ այլ հայտնի մտավորականներ (Ա. Բակունց, Է. Չարենց,.. Եսայան, Վ. Թոթովենց և ուրիշներ) նույնիսկ ի վիճակի չէին ապրել Սիբիրյան ճամբարներում։ Եվ, փաստորեն, աքսորը նույնիսկ «փրկություն» է դառնում։ Այս դեպքում ճիշտ կլինի «փրկություն» բառը վերցնել չակերտների մեջ։ Ի վերջո, ո՞րն էր կյանքի փրկության ծախսը։ Դա երկար տարիներ բռնադատված կյանք էր սիբիրյան ցուրտ ճամբարներում։ Փրկվելու նման հնարավորություն ստացան Մկրտիչ Արմենը, Վահրամ Ալազանը և շատ ուրիշներ։ Նրանց թվում էր Գուրգեն Մահարին։ «Eringաղկած փշալարեր» վեպը նրա սիբիրյան գործերից է։ Այն գրվել է «Այրվող այգիներ» վեպից հետո, երբ վեպը լույս է տեսել։ Աշխատանքը սկսվել է 1965 թվականին։ Վեպը գրվել է շատ կարճ ժամանակահատվածում ՝ մեկ ամռան ընթացքում։ Եվ խոսելով վեպի մասին ՝ Մահարին ինքն ասում է. «Ես ավարտեցի վեպը։ Ես ունեի պատմվածքի պլան, վեպ դուրս եկավ։ Դա վեպ չէ, վեպ »2, և Ա. Մելիք Սարգսյանին ուղղված նամակում նա ասում է այս վեպի մասին։ «Գրված է« SJ man »շարժառիթներով ՝ երեք անգամ ավելի ծավալուն, տասներեք անգամ ավելի ցնցող ու խորը»։ Այժմ անդրադառնանք վեպին։ Կարելի է ասել, որ այն սկսվում է հատուկ շեշտադրմամբ։ "Այդ օրը". Հեղինակն անմիջապես առանձնացնում է ճամբարային օրերից մեկը։ Ի վերջո, դա հայտնի էր։ Հեղինակն ինքը նշում է, որ իրավիճակը «հայտնի» է։ «Բրուտը վաղուց կին չէր տեսել։ Սամոն իր հետ տարավ Լյալյայի մասին հիշողությունների վերջին հիշողությունը։ »4 Իսկ ովքեր էին Լյալյանը և Սանոն։ Հեղինակը չի մանրամասնում։ Բայց նոր կնոջ ՝ Լյուդմիլա Շարթի հայտնվելուց հետո, ինչպես արդեն տեսնում ենք, նրա կապը Մամոյի հետ արդեն, կարծես թե, մեկնաբանվում է նրանով, որ Լյուդմիլա-Մամո զույգը ճամբարում ոչ առաջինն էր, ոչ էլ վերջինը։ 1 Աղաբեկյան Կ., Գուրգեն Մահարու, Երեւան, 1975, էջ 16։ 2 Mahari G., Siberian, Երեւան, 2009, էջ. 743 թ. 3 Նույն տեղում։ 4 Mahari G., Flowering փշալարեր, Երեւան, 1988 թ., Էջ 13 (այս գրքից մեջբերված մյուս հատվածների էջերը նշվելու են տեղում)։ Բրուտանոց ճամբարում, ինչպես սիբիրյան մյուս ճամբարներում, գործում են կառավարության կողմից սահմանված օրենքները։ Եվ այդ հաստատված օրենքների համաձայն, մարդը զրկված է փշալարերի ներսում գտնվող բոլոր իրավունքներից։ Հերոս-գրողը հաճախ հիշողություններով գնում է անցյալ։ Սահմանն այստեղ կարծես հատվում է։ Գրողի ինքնակենսագրական շրջանը ընդլայնում է իր սահմանները տվյալ «տեղից» ՝ խեցեգործական ճամբարից։ Հուշերը պատկերում են գրողի կյանքը փշալարերից դուրս։ Այսպիսով, փշալարերի ներսում մահարական-հերոսական ուղին «պարզվում» է և առկա։ Բայց կյանքը փշալարերից դուրս կյանքի պատկերն է, որը սկսում է, որպեսզի Մահարին հայտնվի սիբիրյան փշալարերի ներսում։ Ո՞րն էր մեղքը։ Բայց այս դեպքում Մահարին միակը չէ։ Փաստորեն, նա միակը չէ, ով իր «հանցագործին» հեգնանքով է վերաբերվում։ Նրանք, ովքեր հայտնվել են փշալարերի ներսում, բոլորը «հանցագործներ» են, բայց նրանց մեղքը միայն մեկ բացատրություն ունի։ «Timesամանակները դժվար են, մենք պետք է հարմարվենք» (էջ 14)։ Հետեւաբար, անծանոթները նույնիսկ պետք է ուղղակիորեն հարցնեն միմյանց։ «Դու աշխատել ես» (Էջ 17) Հարցը, սակայն, ոչ այնքան մեղադրյալի մեղավորությունը պարզելու միջոց է, այլ պարզապես հետաքրքիր է, թե ինչի համար են մեղադրվել։ Յուրաքանչյուրը մի տեսակ (իր սեփական փորձից) համոզված է, որ փշալարի մեջ գտնվողները մեղավոր չեն, այլ անմեղ ամբաստանյալներ։ Հետաքրքիր է Mahari- գրողի և Mahari- ի գործող հերոսի կերպարը։ Երբ պատմությունը սկսվում է, Մահարին, կարծես, պարզապես պատմող է, որը նկարագրում է իրադարձությունները առաջին դեմքով։ Ավելին, թվում է, որ գլխավոր հերոսը «ինքը» չէ, եւ ընթերցողը մի տեսակ սպասում է Լյուդմիլա-Մամոյի «գլխավոր» հերոսների կյանքի պատմությանը։ Բայց սա Մահարու ոճն է։ Նա կարծես թե միտումնավոր չէ, բայց «խաբում է» ընթերցողին Նրա վեպի գլխավոր հերոսն ինքն է, իսկ մնացածը ՝ նրա կյանքի ուղեկցող հերոսները։ Եվ էջ առ էջ գծվում է պայքարող մարդու կերպար, որը կարծես ի վիճակի չէ մնալ փշալարերի ներսում։ նա ի վիճակի է ստեղծել իր աշխարհը, որը հեռու է սիբիրյան ճամբարից։ «Ես գետի ափին նստեցի տասից տասնհինգ րոպե ՝ օրհնելով աշխարհի ստեղծումն ու ծնունդը։ Ամբողջ մոռացված դառնությունն ու իմ թշվառ վիճակը ես հոգուս հետ անհետանում էի, սավառնող բիզնեսի բակից հեռու, անգամ չէի կարող մտածել անգամ զինված պահակների մասին, որ ես ամբողջ էությամբ եմ, անսահմանորեն նրանց անցակետերից այն կողմ »(էջ 20)։ ) Այն հուշերը, որոնք հանգեցնում են Վանի ծննդավայր Երևանին ՝ նկատելով գեղեցիկ շրջապատը, դառնում են փշալարերի ներսում գոյատևելու նախապայմաններից մեկը։ Հակառակ դեպքում ՝ ինչպե՞ս գոյատևել։ Բայց դա այդպես չէ։ Նրանք գոյատեւում են, բայց, այնուամենայնիվ, կյանքն ունի իր հրամայականը, և նույնիսկ ստեղծված իրավիճակում կարող է ուրախ լինել։ Այստեղ Մահարին ինչ-որ կերպ դուրս է գալիս «իրենից» կամ, ավելի ճիշտ, ներկայացնում է բոլորին իր միջոցով։ Այստեղ, ինչ-որ իմաստով, բոլորը հավասար են։ Երբ շրջապատված ես փշալարերով, ես պետք է ապրես գոյություն ունեցող պայմաններում, կարծես արդեն այլ ելք չկա։ Միակ ելքը իրականությունն ընդունելն է այնպես, ինչպես կա։ Այն ընդունելու կարողությունը հնարավորություն է տալիս նաև դժվար առօրյա կյանքում գտնել մի բան, որը, կոպիտ ասած, կյանքը դարձնում է տանելի։ Բայց Մահարին միակը չէ։ Այստեղ բոլորը ստեղծել են իրենց աշխարհը, փշալարերի ներսում փոխված աշխարհ, բայց կարող է նաև այդքան «տարբեր» լինել։ Ի վերջո, կա մի միջոց, որը կարող է դիմակայել ելու `ձեր սեփական կյանքը փշալարերի ներսում գունավորելու համար։ Ընդհանրապես, Մահարու պատմելու ոճը հետաքրքիր է։ Մահարին, ըստ էության, անցնում է ժամանակային-տարածական սահմանները։ նա մեկ խեցեգործարանից թռչում է հիշողություններով դեպի անցյալ, մեկ ճամբարի կյանքի տարբեր դրվագներ «խառնվում» են իր ներկային, իսկ մեկ այլ դեպքում հեղինակը խոսում է «այլ» ժամանակներից, երբ արդեն պարզ է, որ նա հատել է եզրագիծ, փշալարերից դուրս, արդեն փշալարեր Ներսը դարձել է հիշողություն։ Բայց մի՞թե Մահարին դառնությամբ է հիշում խեցեգործության այդ օրերը։ Բացարձակապես! Անկախ ամեն ինչից, կարելի է ասել, որ նա չի հերքում իր ապրած կյանքը։ Գտնելով գրողի տողերի արանքում դիմակայելու, միշտ կարողանալու ապրել թելը ՝ կարոտ է փշալարերի ներսում կյանքի համար։ Իսկ խեցեգործությունը, որքան էլ տարօրինակ հնչի, թվում է նույնիսկ հարազատ տեղ է, որի հիշողությունը քաղցր հուշեր է արթնացնում։ «Խեցեգործություն, իմ խեցեգործություն, ես դեռ երկար կհիշեմ, ավելի շուտ` ես քեզ երբեք չեմ մոռացել և երբեք չեմ մոռանա »(էջ 47), իսկ հաջորդ տողերում խեցեղենի տաք պատկերը արդեն ավելի հստակ է ընդգծված։ , Եվ հեղինակը ոչ միայն ջերմորեն նկարագրում է խեցեգործության իր «երգող վառարանը», այլև սիբիրյան ցուրտ ձմռան գեղեցիկ բնությունը։ Մահարին ուղղակիորեն հատում է բոլոր սահմանները։ Այսպիսով, վեպում, տարբեր ժամանակներում, գրողի մեղմ հումորը, երգիծանքը, նույնիսկ հեգնանքը խառնվում են իրար։ Եվ պատահական չէ, որ հաջորդ շարքում Մահարու մեղմ հումորը կարող է դառնալ երգիծանք, նույնիսկ հեգնանք։ Շատ հաճախ տխրությունը թրթռում է գծերի արանքում։ Այստեղ մի կողմից ընդգծվում է դաժան իրականությունը, մյուս կողմից ՝ հեղինակը ցույց է տալիս, թե ինչպես է փշալարերի ներսում փոխվում անգամ մարդու բնավորության սահմանումը։ Այստեղ, ըստ էության, մարդը կորցնում է նույնիսկ իր մասնագիտական ​​կոչումը։ Մահարին դառը հեգնանքով ասում է. «Բայց ահա բիզնեսի բակի ղեկավար Վասիլի Բիչկոն, ով ասաց, որ այժմ նկարիչներն ավելի հարգված են, քան նկարիչները։ Սա է? Պարզ է, որ այս աղետը վերաբերում է այն հողին, որը փշալարերի ներսում է, իսկ փշալարերից դուրս ՝ նկարիչները հարգվում են, նկարիչները նույնիսկ նկարչությամբ են զբաղվում։ Այո »(Էջ 40)։ Մահարուին հաջողվեց ոճային-տարածական հատուկ անցումները փոխանցել իր հասցեատիրոջը `ընթերցողին։ Եվ ընթերցողի համար այդ անցումները ավելի քան պարզ են։ Գրողը կարողացավ այս «խառնուրդով» պատկերել սիբիրյան կյանքի բոլոր ասպեկտները ՝ չմոռանալով ամենակարևորը, պայծառը տեսնել նույնիսկ ամենավատ ժամանակներում։ Այսպիսով, հեղինակը առանձնացնում է երկու տարբեր աշխարհներ ՝ փշալարերով ծածկված աշխարհը, փշալարերից դուրս գտնվող աշխարհը, բայց միևնույն ժամանակ նրան հաջողվում է ներկայացնել այդ տարանջատված աշխարհները որպես ամբողջություն։ Ի վերջո, այս երկու իրողությունները տարբեր են, բայց միևնույն ժամանակ նույնական են ՝ որպես ընդհանուր աշխարհի մաս։ Այս «երկու աշխարհների» միասնությունն ընդգծում է ամենակարևորը. Մեկը չպետք է առանձնանա միմյանցից, այլ ձևացնի, որ կյանքը պետք է ընդունվի որպես անհերքելի իրողություն, որը կարծես հենց դա էր։ Սա է, որ կյանքին սեր է տալիս։ Կյանք, որը չի սահմանափակվում ֆիզիկական գոյությամբ։ Եվ պատահական չէ, որ մարդիկ նույնիսկ սիրահարվում են Սիբիրյան ճամբարում։ Նրանք սիրահարվում են այն ժամանակ, երբ սերը ոչ միայն արգելվում է օրենքով, այլ պատժվում է։ Այս առումով ուշագրավ են Մամո-Լյուդմիլա զույգը։ Մի զույգ, որն այդքան անտեղի է թվում, կիրթ նկարիչ և կառապան Մամոն է։ Բայց նրանց սերը, ըստ էության, պայմանավորված է իրավիճակով։ Լյուդմիլայի համար հենց սկզբից Մամոն դառնում է մեկը, ով ոչ միայն պատրաստ է ինչ-որ կերպ օգնել նրան, այլ նաև կիսում է բանտարկյալի համար ամենակարևորը `հացը։ Եվ եթե ընդհանրացնենք Մամոյի քայլերը, որոնք պայմանավորված են Լյուդմիլայի սիրտը գրավելով, ապա պետք է նկատենք, որ երբեմն այդ քայլերը ծիծաղելի են թվում, բայց դրանք նաև շեշտում են իրավիճակի ողբերգական կողմերը։ Վերջապես, եկեք փորձենք մեկնաբանել վերնագիրը `փշալարեր, բայց ինչու՞ ծաղկել։ Նշենք, որ վերնագրի «փշալարեր» գոյականն արդեն ընդգծում է որոշակի տարածության սահմանափակումները։ Բայց Մահարին, ներկայացնելով սիբիրյան ժողովրդի կյանքը այդ «սահմանափակման» համատեքստում, դնում է իր վեպի գաղափարը ՝ լավը գտնելու կարողությունը, կյանքի դժվարին պայմաններում լուսավորված, ունակություն, որը սրա գործը մարդկային կամքի ուժի դրսեւորում է։ Այսպիսով, այսպես կոչված «ծաղկավոր փշալարերը» սիբիրյան պայմաններին դիմակայելու մարդու կամքի ուժի արտահայտությունն է։ Բայց եկեք մի փոքր ավելի մանրամասն լինենք։ Այստեղ պետք է նշենք, որ կա դառնություն դեպի դժվար կյանքը, այդ դժվար իրականությունը սեփական աշխարհայացքով, աշխարհայացքով նայելու խնդիր։ Եվ այս աշխարհայացքից է, որ փշալարերով բաժանված երկու աշխարհներն այնպես են ընկալվում, որ դժվարությունները հաղթահարվեն։ Այս համատեքստում է, որ առաջանում է կյանքն իր բոլոր գույներով ընդունելու կարողությունը։ Դա է դժվարությունները հաղթահարելու, կյանքը շարունակելու միակ միջոցը։ Ուստի կյանքը գնահատվում և սիրվում է ճիշտ այնպես, ինչպես այս պահին։ Եվ Մահարին ոչ միայն պետք է նկատի սիբիրյան բնության գեղեցկությունը, այլև «լսի» խեցեղենի անկյունում վառվող վառարանի «երգը»։ «Նա գիտի նույնիսկ ամենազվարճալի երգերը, բավական է, հիշեք ձեր որդու եղանակը, նա կերգի» (էջ 42)։ Մամոն նույնպես պետք է ունենա իր սիրելի անկյունը։ Անկյուն, որն իր համար մի տեսակ տուն է Սիբիրյան ճամբարում։ «Լոգարանից դուրս գալով ՝ Մամոն լվացքը անոցը մտավ չորանոց։ Առանց որևէ այլի։ Հաստատուն քայլերով։ Առանց անհարմար զգալու։ Ոչ ոք չէր կարող նրան մեղադրել անպարկեշտության կամ անկարգության մեջ, քանի որ Մամոն չորանոցի անկյունում մի քանի տախտակ էր տեղադրել, որոնց վրա ամեն օր հանգստանում էր ճաշից հետո »(էջ 15)։ Իրականում, սիրո ծնունդը այստեղ պետք է որ շատ բնական լիներ։ Սերը, որ նույնիսկ փշալարերի ներսում եղած պտուղները դատապարտված են չգոյության, բայց այնուամենայնիվ սերնդեսերունդ չէ, որ սիրո հարատևությունը հաստատվում է փշալարերի ներսում։ Ի վերջո, նրանք ոչ միայն ունակ են սիրել այստեղ, այլ կա ամենակարևորը ՝ մարդկային դեմքը պահպանելու մենաշնորհը։ Մարդիկ ոչ միայն անհրաժեշտության դեպքում կարող են օգնել միմյանց, այլև պատրաստ են տեր կանգնել իրենց սկզբունքներին։ Հիշենք Աշոտ Դայուի կերպարը։ Նա չի սիրում ստել, բայց ստում է Մամոյի համար։ «... ընդհանուր առմամբ, նա չէր սիրում, երբ մարդիկ ստում էին, բայց այս անգամ նա ստեց, որպեսզի չփչացնի Մամոյի աշխատանքը» (էջ 18)։ Եվ փշալարերը, այո, չնայած այն չի ծաղկում, պետք է դիտարկել որպես այդպիսին։ Փշալարերով շրջապատված մարդու ճնշված կյանքը կարելի է գնահատել։ Ի վերջո, կյանքի օրենքները գործում են ներսում գրված օրենքների հետ միասին։ Օրենքներ, որոնք հնարավորություն են տալիս «սիրել» սիրված լինել ՝ պահպանելով կոչված մարդու բոլոր իրավունքները։ Փշալարերը ծաղկում են, քանի որ, ի տարբերություն շատերի, նրանք, ովքեր հայտնվել են փշալարերի ներսում, հնարավորություն ունեն ապրելու և հույս ունեն վերադառնալ հայրենիք։ Այն ընդգծում է սեփական եսը չկորցնելու կարողությունը։ Ուսումնասիրելով Mahari- ի գրողի և «Mahari- ի» հերոսի այս «ես» -ը չպետք է դառնորեն նայի իր ապրած դառը կյանքին, նա ասաց, որ չհերքելով կյանքը, ինքը կարող է շարունակել ապրել, իսկ ավելի ճիշտ `հաստատել իր սեփական իրավունքը։ Իսկ որքանո՞վ է արդիական Գուրգեն Մահարու «Սիբիրականը»։ Այս առումով մի փոքր համեմատությունն այդքան էլ տեղին չի կարող թվալ, եթե ընթացիկ արտագաղթի թեման կապենք վեպում ներկայացված բռնադատված աքսորի հետ։ Չնայած տարբերությանը, թեման ցավոտ է նաև մեր ժամանակների համատեքստում։ Ի վերջո, ի՞նչ տարբերություն բռնադատված հայրենիքից հեռանալու և կամավոր հեռանալու մեջ։ Timesիշտ է, ժամանակներն անհամեմատելի են, բայց, այնուամենայնիվ, շատ նմանություններ կան։ Ուղղակի փոխվել է հարցի բուն պատճառը. Ո՞րն է աքսորյալների թվի աճի պատճառը, ովքեր են մեղավորները։ Լքելով հայրենիքը, թողնելով տունը և ընտանիքը `հայը ձեռք է բերում անուն, որի ձայնը չի տարբերակում ժամանակի ենթատեքստային նշանակությունը` «ճնշվել, թե ոչ», այլ կերպ ասած `« աքսոր / սիբիրյան »բառը չի փոխել ժամանակի ընթացքում դրա իմաստի ողբերգական հնչյունը։ Այժմ շատ մամոս ու Աշոտ քեռիներ կան։ Եթե ​​Գուրգեն Մահարու սիբիրացին բռնադատված անձնավորություն է, ապա կամավոր սիբիրցի (միայն ոչ միայն սիբիրյան) դառնալը երկրի տնտեսական և քաղաքական որոշ գործոններով պայմանավորված ընտրություն է։ Հարցերը, սակայն, սպառված չեն։ Հաշվի առնելով այս տնտեսական և քաղաքական պայմանները, առաջանում են նոր հարցեր. Կամավոր լինել սիբիրցի, բայց ինչու և մինչև ե՞րբ։ Արփինե Վարդանյան Փշալարեր, ԲԱՅ WH ԻՆՉՈՒ FLԱERԿՈՒՄ (Գ. ՄԱՀԱՐՈՒ «FLԻՐԱ փշալար» ՊԱՏՈՒՄ ։

example165

example165

Աշխատանքը նվիրված է մաթեմատիկայի և ֆիզիկայի դպրոցական դասընթացի տարբեր ոչ տիպային խնդիրներ լուծելիս ինվարիանտի հնարավոր կիրառությունների վեր հանմանը։ Համառոտակի նշված է մեթոդի էության մասին, մեկնաբանված են ինվարիանտի «տարատեսակները», ինչպես նաև քննարկված են մաթեմատիկական և ֆիզիկական տարբեր խնդիրներ, որոնց լուծման ընթացքում կիրառվել է առաջարկվող մոտեցումը։

1.Նախաբան։ Անցնելով տասներկուամյա կրթական համակարգի՝դպրոցական դասընթացում տարբեր առարկաների ծրագրերում կատարվեցինորոշակի փոփոխություններ. ավելացան նոր բաժիններ, կամ էլ եղած բաժիններում մատուցվող նյութը դարձավ առավել ընդգրկուն։ Մասնավորապես, 11-րդդասարանի բնագիտամաթեմատիկական հոսքի հանրահաշվի դպրոցականդասընթացում «Տրամաբանության տարրեր» գլխում ավելացավ նոր պարագրաֆ` «Ապացուցում և հերքում։ Ապացուցման և հերքման հիմնական մեթոդները», որում խոսվում է ապացուցման տարբեր մեթոդների՝ համադրման, հակասող ենթադրության, Դիրիխլեի սկզբունքի, բացառման, հակաօրինակի մասին։ Կարծում ենք՝ ցանկալի կլիներ, որ նույն պարագրաֆում խոսվեր նաև ինվարիանտի մասին, քանզի մաթեմատիկայի և ֆիզիկայի դպրոցական դասընթացներում, ինչպես նաև դպրոցականների օլիմպիադաների տարբեր փուլերումհանդիպում են այնպիսի խնդիրներ, որոնց լուծման համար աշակերտներիցպահանջվում է ոչ միայն տեսական նյութի իմացություն, այլև տարբեր մեթոդների և հնարքների տիրապետում։ Այդպիսի մեթոդներից մեկն էլ ինվարիանտիկիրառման մեթոդն է։ Վերջինս կարելի է համարել մեթոդ՝ ելնելով Պոյայի այնհայտնի դիտարկումից, որի համաձայն՝ ամեն մի հնարք, որը կիրառելի է մեկիցավել դեպքերում, կարելի է համարել մեթոդ  1 ։ Սույն աշխատանքը նվիրված է մաթեմատիկայի և ֆիզիկայի դպրոցական դասընթացներում տարբեր ոչ տիպային խնդիրների լուծման ժամանակ ինվարիանտի հնարավոր կիրառությունների վեր հանմանը։ Ըստ էության, աշխատանքի նորույթն այն է, որ փորձել ենք հստակ առանձնացնել ինվարիանտի երկու «տարատեսակ», այն է՝ առկա ինվարիանտ և փնտրվող ինվարիանտ, որոնքհանդիպում են մաթեմատիկայի և ֆիզիկայի տարբեր ոչ տիպային խնդիրներում, ինչպես նաև առաջարկել ենք մեթոդական ցուցումներ խնդիրներում հանդիպող ինվարիանտների տարբեր տիպերի և վերջիններիս կիրառման հնարավորությունների մասին։ Կարծում ենք՝ թեման բավական արդիական է, քանզի մաթեմատիկայի ևֆիզիկայի հանրապետական օլիմպիադաների արդյունքների վերլուծությունըվկայում է, որ սովորողների զգալի մասը դժվարանում է լուծել տարբերինվարիանտներին առնչվող խնդիրները։ Դա հիմնականում պայմանավորված էայն հանգամանքով, որ աշակերտները կա՛մ ամենևին ծանոթ չեն այս մեթոդին,կա՛մ էլ, առաջարկվող մեթոդին ֆորմալ առումով ծանոթ լինելով հանդերձ, չենարժևորում վերջինիս կիրառման հնարավորությունն ու արդյունավետություննև փորձում են խնդիրները լուծել առանց ինվարիանտի կիրառման։ 2.Ինվարիանտի «տարատեսակները»։ Ինչպես գիտենք, որևէ ձևափոխության նկատմամբ ինչ-որ մեծություն կոչվում է ինվարիանտ, եթե վերջինս տվյալձևափոխության ժամանակ մնում է անփոփոխ  2 ։ Մաթեմատիկայի և ֆիզիկայի տարբեր խնդիրներում երբեմն հանդիպումեն այնպիսի մեծություններ (կամ մեծությունների այնպիսի հատկություններ),որոնք տվյալ խնդրի պայմաններում մնում են անփոփոխ` ինվարիանտ, ընդորում, այդ մեծությունների ինվարիանտ լինելը պայմանավորված է լինում ոչ թեպահպանման որևէ օրենքով կամ ինչ-որ թեորեմի ուժով, այլ հենց տվյալ խնդրիդրվածքով կամ ելակետային պայմաններով։ Առանձին դեպքերում հենց այդպիսի ինվարիանտների կիրառումն էլ դառնում է անհրաժեշտ և որոշիչ տվյալխնդիրների լուծման ժամանակ։ Աշակերտի համար, որն առաջին անգամ է ծանոթանում այս մեթոդին,առաջին հայացքից կարող է խիստ զարմանալի թվալ, թե ինչպե՛ս կարող էինվարիանտը դառնալ արդյունավետ և օգտակար «գործիք» տարաբնույթ բարդխնդիրների լուծման ժամանակ։ Ըստ էության, հիմնական դժվարությունն այն է,որ յուրաքանչյուր կոնկրետ խնդրում ի սկզբանե ամենևին պարզ չէ, նրանումկիրառելի՞ է արդյոք այս մեթոդը, թե ոչ, և բացի այդ, այս մեթոդի կիրառմանցանկության դեպքում անգամ, խնդրի տեսքից ու դրվածքից ելնելով, այնքան էլհեշտ չէ կռահել, թե նրանում ի՞նչն է հանդես գալիս ինվարիանտի դերում։ Դրահամար, ֆորմալ առումով այս մեթոդին ծանոթանալուց զատ, անհրաժեշտ էտրամաբանական խնդիրների լուծման որոշակի հմտություն, կարողություն ևփորձառություն։ Ինչպես վերը նշեցինք, շատ խնդիրներում հանդիպում են այնպիսի մեծություններ կամ տարբեր մեծությունների այնպիսի հատկություններ, որոնք,ելնելով տվյալ խնդրի դրվածքից կամ ելակետային պայմաններից, մնում են անփոփոխ՝ ինվարիանտ։ Ըստ այդմ, առանձնացնենք ինվարիանտի երկու «տարատեսակ», այն է՝ առկա և փնտրվող։ Պայմանավորվենք.• եթե խնդրի ելակետային պայմաններում բացահայտ կամ ոչ բացահայտնշվում է ինչ-որ մեծության (կամ վերջինիս ինչ-որ հատկության) անփոփոխլինելու մասին, ապա տվյալ մեծությանը համարենք առկա ինվարիանտ դիտարկվող խնդրի պայմաններում,• եթե խնդրի ելակետային պայմաններում ի սկզբանե բացակայում է որևէ անփոփոխ մեծություն, սակայն որոշակի ձևափոխություններից կամ տրամաբանական դատողություններից հետո հնարավոր է գտնել այդպիսին, ապատվյալ մեծությանը համարենք փնտրվող ինվարիանտ դիտարկվող խնդրիպայմաններում։ 3.Մեթոդական ցուցումներ և խնդրաշարք։ Կարծում ենք՝ առաջին անգամինվարիանտի էությանը ծանոթացող աշակերտների հետ ցանկալի է նախապեսքննարկել այնպիսի խնդիրներ, որոնցում ի սկզբանե առկա է որոշակի անփոփոխ մեծություն, որից հետո միայն քննարկել խնդիրներ, որոնցում կարիք կաինվարիանտի փնտրման։ Ընդ որում, ավելորդ չէ նշել, որ եթե խնդրում հաջողվում է գտնել ինվարիանտ (առկա կամ փնտրվող), ապա պետք է փորձել այնանմիջականորեն կիրառել տվյալ խնդրի լուծման ընթացքում։ Այս համատեքստում քննարկենք մի քանի ոչ տիպային խնդիրներ, որոնցլուծման ժամանակ կօգտվենք կա՛մ առկա, կա՛մ փնտրվող ինվարիանտի գոյության փաստից և վերջինիս անմիջական կիրառումից։ Ճկուն հաղորդալարից պատրաստված էռակուսաձև կոնտուր, որի դիմադրությունըդրված էմ կողմով քաՕմ է։ Կոնտուրը տեղաՏլ ինդուկցիայով համասեռ մագնիսական դաշտում այնպես, որկոնտուրի հարթությունն ուղղահայաց է մագնիսական ինդուկցիայի վեկտորին։ Ի՞նչ q լիցք կհոսի կոնտուրով, եթե վերջինիս տանք հավասարակողմ եռանկյան տեսք՝ թողնելով նույն հարթության մեջ։  3 Լուծում։ Հեշտ է նկատել, որ տվյալ խնդրում գործ ունենք առկա (խնդրիելակետային տվյալներից բխող) ինվարիանտի հետ. ակնհայտ է, որ ճկունհաղորդալարին ինչ տեսք էլ որ տանք, վերջինիս երկարությունը կմնա հաստատուն։ Հետևաբար, կոնտուրի ձևը փոխելուց հետո ստացված b կողմով կանոնավոր եռանկյան և տրված a կողմով քառակուսու պարագծերի հավասարությունից կստանանք՝ , որտեղից էլ կոնտուր թափանցող մագնիսականդաշտի հոսքի սկզբնական և վերջնական արժեքների համար կստանանք՝ ։ Մյուս կողմից, համաձայն Ֆարադեյի և Օհմի օրենքների, կոնտուրում մակածված ԷԼՇՈՒ-ն`, որտեղից որոԿլ։ նելի q լիցքի համար կստանանք`Նկատենք, որ խնդիրը կարելի է ընդհանրացնել և դիտարկել կամայականկանոնավոր բազմանկյան կամ շրջանագծի տեսք ունեցող կոնտուրներ։ Դասարանում բացակաների քանակը կազմում է ներկաներիքանակի 1/6-րդ մասը։ Այն բանից հետո, երբ դասասենյակից մեկ աշակերտդուրս եկավ, բացակաների քանակը կազմեց ներկաների քանակի 1/5-րդ մասը։ Պարզել, թե քանի՝ աշակերտ է սովորում տվյալ դասարանում։  4 Լուծում։ Պարզ է, որ այս խնդիրը հեշտությամբ կարելի է լուծել փոփոխական ներմուծելով և վերջինիս նկատմամբ համապատասխան հավասարումկազմելով։ Սակայն ստորև կվարվենք այլ կերպ։ Չնայած խնդրում բացահայտ չի նշվում որևէ մեծության անփոփոխ լինելու մասին, սակայն հեշտ է նկատել, որ ելնելով խնդրի դրվածքից, գործ ունենքառկա (ոչ բացահայտ) ինվարիանտի հետ, այն է՝ տվյալ դասարանի աշակերտների ընդհանուր քանակը։ Փորձենք թե՛ սկզբում և թե՛ վերջում ներկաների ևբացակաների քանակները գնահատել ըստ այս առկա ինվարիանտի։ Քանի որսկզբում բացակաների քանակը 6 անգամ փոքր էր ներկաների քանակից, կնշանակի բացակաները կազմում էին դասարանի բոլոր աշակերտների քանակի 1/7րդ մասը։ Նույն կերպ, դասասենյակից մեկ աշակերտի դուրս գալու արդյունքումբացակաները կկազմեն դասարանի բոլոր աշակերտների քանակի 1/6-րդ մասը,կնշանակի մեկ աշակերտը կազմում է դասարանի ընդհանուր աշակերտներիքանակի-րդ մասը, և ուրեմն, դասարանում սովորում է 42 աշակերտ։ Այժմ քննարկենք խնդիրներ, որոնցում ի սկզբանե չկա խնդրի ելակետային տվյալներից բխող որևէ ինվարիանտ, սակայն խնդրի վերլուծության ևտրամաբանական դատողություններով հնարավոր է «փնտրել» ու գտնելայդպիսի մեծություն և վերջինիս կիրառմամբ էլ լուծել առաջադրված խնդիրը։ h  մ բարձրությամբ հերմետիկ փակված ամանն ամբողջությամբ լցված է ջրով այնպես, որ նրա հատակին կա օդի երկու միանմանպղպջակ։ Ամանի հատակին ճնշումըՄՊա է։ Ինչքա՞ն կդառնա ճնշումը հատակին, եթե պղպջակներից մեկը բարձրանա վերև, իսկ մյուսը մնա ամանի հատակին։  5 Խնդիր 3։ Պղպջակների սկզբնական ծավալները նշանակենք0V -ով,1V -ով, իսկպրոցեսից հետո վեր բարձրացած պղպջակի ծավալը նշանակենք2V -ով։ Պարզ է, որ ամանի ջուրը կարելի է պղպջակներիներքևում մնացածինը՝համար համարել թերմոստատ։ Ըստ այդմ և՛ պրոցեսի սկզբում և՛ վերջումպղպջակներում եղած օդի ջերմաստիճանը նույնն է և հավասար է ջրիջերմաստիճանին։ Համաձայն խնդրի պայմանի՝ ամանը հերմետիկորեն փակված է, հետևաբար կարող ենք եզրակացնել, որ համակարգի ծավալն անփոփոխէ։ Քանի որ ջուրն անսեղմելի է, ապա պետք է հաստատուն մնա նաև պղպջակների ծավալների գումարը՝։ Փաստորեն որոնելի փնտրվող ինվարիանտը պրոցեսի վերջում պղպջակների գումարային ծավալն է։ Եթե պրոցեսի վերջում ամանի հատակում հաստատված ճնշումը նշանակենք P -ով, ապա Բոյլ-Մարիոտտի օրենքի համաձայն կունենանք` 1V -ն ու2V -ը և ի նկատի ունենալով վերջիններիս գումարի ինվարիանտ լինելը՝ ի վերջոորոնելի P ճնշման համար կստանանք՝։ Այս հավասարումներից արտաքսելով ՄՊա։ F հորիզոնական ազդող ուժըշարժման մեջ է դնում A սեպն ու B ձողը։ Սեպիթեքման անկյունը  է, սեպի և ձողի զանգվածները` m (տե՛ս նկ.1)։ Գտնել սեպի արագացումըև սեպի ու ձողի փոխազդեցության ուժը, եթեշփումը բացակայում է։  5 Լուծում։ Հեշտ է նկատել, որ սեպի և ձողի։ Սեպին հորիզոնական հարաբերությունը սեպի և ձողի շարժման ողջ ընթացքում ին հակազդեցության ուժի ուղղաձիգ բաղադրիչի և gm շարժումները փոխկապակցված են. ցանկացած t ժամանակում, եթե սեպըտեղաշարժվի x չափով, ապա ձողը կբարձրանաչափով և ուրեմնվարիանտ է։ Հետևաբար կարող ենք պնդել, որ ձողի և սեպի տեղափոխությունների հարաբերությունը ևս ժամանակի ցանկացած պահին հաստատուն մեծություն է և հավասար է  անկյան տանգենսին։ Պարզ է, որ նման կապ գոյությունունի նաև ժամանակի ցանկացած պահին այդ մարմինների ակնթարթային արագությունների ու արագացումների միջև, այսինքն`։ Ձողը դեպի վերBa արագացմամբ, որը պայմանավորված է սեպի կողմից նրա վրաշարժվում էազդող N ծանրության ուժիAa արամոդուլի տարբերությամբ` ուժն ու նրա վրա ազդող N գացում հաղորդում են F ուժի հորիզոնական։ Լուծելով ստացված հավասարումների համաբաղադրիչը` ։ կարգը, կստանանք՝Խնդիր 5։ Տրված AB ուղղի վրա կամայական ձևով նշված են թվով 45 տարբեր կետեր, որոնք չեն պատկանում  AB հատվածին։ Ապացուցել, որ այդբոլոր կետերի A կետից ունեցած հեռավորությունների գումարը չի կարող հավասար լինել նրանց` B կետից ունեցած հեռավորությունների գումարին։  6 Լուծում։ AB հատվածի երկարությունը նշանակենք a ։ Նկատենք, որAB հատվածին չպատկանող, բայց AB ուղղին պատկանող կամայական M   , և ուրեմն այս խնդրի պայմաններում MA MB կետի համար MA MB մեծությունն ինվարիանտ է, հետևաբար տրված 45 տարբեր կետերն ինչպիսինէլ լինեն, նրանց A կետից ունեցած հեռավորությունների գումարի և B կետիցունեցած հեռավորությունների գումարի տարբերությունն իրենից կներկայացնիթվով 45 գումարելիներից կազմված այսպիսի գումար`, որը,բնականաբար, տարբեր է զրոյից և ուրեմն, նշված գումարները միմյանց հավասար չեն։ Նկատենք, որ խնդիրը կարելի է ընդհանրացնել և դիտարկել ուզած քանակի կենտ թվով կետեր և միևնույն երկարությամբ, ուզած քանակի կենտ թվովհատվածներ։ Հնարավո՞ր է արդյոք 3x3x1 չափսերի 77 հատ աղյուսներըդասավորել 7x9x11 չափսերի արկղում։  6 Լուծում։ Ենթադրենք հնարավոր է։ Այդ դեպքում դիտարկենք արկղի7x11 նիստին առընթեր 1 հաստությամբ շերտը։ Պարզ է, որ տրված աղյուսներիցմի քանիսը կամ ամբողջությամբ կգտնվեն այդ շերտում, այսինքն՝ այդ շերտումկզբաղեցնեն թվով ինը 1x1x1 չափսերի միավոր խորանարդիկներ, կամ էլ այդշերտից կզբաղեցնեն թվով երեք 1x1x1 չափսերի միավոր խորանարդիկներ ևուրեմն, ցանկացած դասավորության դեպքում նշված շերտում կլինեն 3 -ին բազմապատիկ թվով 1x1x1 չափսերի միավոր խորանարդիկներ, ինչը հնարավոր չէ,քանի որ 7 11 77 3 , հետևաբար թվով 77 հատ 3x3x1 չափսերի աղյուսներովհնարավոր չէ ամբողջությամբ լրացնել 7x9x11 չափերի արկղը։ Հավելենք, որ հանդիպում են նաև այնպիսի խնդիրներ, որոնցում ինվարիանտ է մնում ոչ թե կոնկրետ մեծությունը կամ մեծության որևէ հատկությունը,այլ ինվարիանտ է մնում փոփոխվող մեծության փոխման դինամիկան, այսինքն՝փոփոխվող մեծությունն իր փոփոխման ընթացքում կա՛մ միշտ աճում է, կա՛մմիշտ նվազում, ասել է թե՝ փոփոխվող մեծությունը փոփոխվում է մոնոտոնձևով։ Որպես ասվածի վառ օրինակ՝ դիտարկենք հետևյալ խնդիրը, որն առաջադրվել է 1986թ-ի դպրոցականների մաթեմատիկայի միջազգային օլիմպիադայում։ Կանոնավոր հնգանկյան յուրաքանչյուր գագաթում գրված էինչ-որ ամբողջ թիվ այնպես, որ նրանցից գոնե մեկը բացասական է, սակայնբոլորի գումարը դրական է։ Թույլատրվում է կատարել հետևյալ փոփոխությունը․ եթե որևէ երեք հարևան գագաթներում գրված են համապատասխանաy  ապա այդ թվերը կարելի է փոխարինելբար և z y թվերով, ընդ որում փոփոխությունըհամապատասխանաբարկատարվում է այնքան ժամանակ, քանի դեռ հնգանկյան որևէ գագաթում առկաէ բացասական ամբողջ թիվ։ Պարզել՝ այս պրոցեսը վերջավոր քայլերից հետոկարո՞ղ է ավարտվել, թե այն հնարավոր է անվերջ շարունակել։ ;x y և z թվերը, ընդ որումx y z t և u ամբողջ թվերը,ընդ որում Լուծում։ Դիցուք սկզբում հնգանկյան գագաթներում հաջորդաբար գրված0y  ։ են համապատասխանաբարx y z t u հնգյակը պետք է փոխաՀամաձայն խնդրի պայմանի՝ ամբողջ թվերիրինենք հնգյակով։ Նկատենք, որ խնդրում ունենք առկաինվարիանտ, այն է՝ հնգանկյան գագաթներում գրված թվերի գումարը. իրոք,Ներմուծենք հնգանկյան գագաթներում եղած թվերով որոշվող հետևյալ ։ որընթացիկքայլումհնգյակով փոխարինելիսփոփոխականը՝յուրաքանչյուրցենք,ստանումփոփոխական այնպիսին, որ 0 F ։ Այսպիսով, ունենք F փոփոխական, որը հնգյակների փոփոխման ժամանակմիշտ ընդունում է դրական ամբողջ արժեքներ և պրոցեսի ողջ ընթացքումմոնոտոն նվազում է, հետևաբար կարող ենք եզրակացնել, որ վերը նկարագրվածպրոցեսը վերջավոր քայլերից հետո, բնականաբար, կավարտվի։ Իրոք, հեշտ է նկատել, որ։ Ապացուհնգյակընորենք4.Եզրակացություն։ Ամփոփելով կարող ենք ասել, որ ինվարիանտն իրօգտակար և արդյունավետ կիրառությունն ունի այնպիսի խնդիրներում,որոնցում• գործ ունենք առկա կամ փնտրվող ինվարիանտ կոնկրետ մեծության հետ(ինչպես, օրինակ, խնդիր 1-ում շրջանակի երկարությունը կամ խնդիր 2-ումդասարանի աշակերտների ընդհանուր քանակը),• ինվարիանտ է մնում ոչ թե առանձին կոնկրետ մեծություն, այլ փոփոխականմեծությունների ինչ-որ կոմբինացիա՝ գումար, տարբերություն, քանորդ ևայլն (ինչպես, օրինակ՝ խնդիր 3-ում պղպջակների ծավալների գումարը,խնդիր 4-ում չորսուի և սեպի արագացումների մոդուլների հարաբերությունըկամ խնդիր 5-ում MA MB երկարությունների տարբերություններիմոդուլը),• ինվարիանտ է մնում փոփոխական մեծության որևէ հատկություն՝ զույգություն, պատիկություն և այլն (ինչպես, օրինակ՝ խնդիր 6-ում միավորչափսերի խորանարդիկների քանակի 3-ին բազմապատիկ լինելը),• ինվարիանտ է մնում փոփոխական մեծության փոփոխման դինամիկան․ երբխնդրում նկարագրվող պրոցեսի ողջ ընթացքում փոփոխվող որևէ մեծությունկամ միայն աճում է, կամ միայն նվազում (ինչպես, օրինակ՝ խնդիր 7-ում F փոփոխականի նվազման փաստը)։ Հետազոտությունն իրականացվել է ՀՀ ԿԳՆ գիտության պետականկոմիտեի տրամադրած ֆինանսավորմամբ` 18T-5C287 ծածկագրով գիտականթեմայի շրջանակներում։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 2. Энциклопедический словарь юного математика/Сост. А.П. Савин.-М.։ 3. Ռ. Ավագյան և այլք, Ֆիզիկայի խնդիրների ժողովածու։ 123 էջ4. Бабинская И.Л. Задачи математических олимпиад. М.։ «Наука». 1975. 111 с.5. Ֆիզիկայի խնդիրներ. Օ. Յա. Սավչենկոյի խմբագրությամբ, Երևան։ «ՏիգրանՄեծ»։

example1434

example1434

Տեղեկատվական հասարակության և նորագույն տեխնոլոգիաների ներդրման շրջանում առավել քան կարևորվում է մանկավարժական հաղորդակցման դերը ուսուցման գործընթացի կազմակերպման, սովորողների անհատական զարգացման գործում։ Ուստի անհրաժեշտ է հետազոտությունների մանկավարժական հաղորդակցման առանձնահատկությունները ուսուցիչ - աշակերտ, աշակերտ դիտարկել հաղորդակցման ու պայմանները հանրակրթական գործունեության մեջ։

Նախաբան Տեղեկատվական հասարակության և նորագույն տեխնոլոգիաների ներդրման ընթացքում առավել քան ընդգծվում է մանկավարժական հաղորդակցության դերը ուսումնական գործընթացի կազմակերպման և ուսանողների անհատական ​​զարգացման գործում։ Կենդանի, անմիջական շփման միջոցով ոչ միայն կրթական, այլ նաև սոցիալական, մշակութային, բարոյական և գեղագիտական ​​արժեքները փոխանցվում են նոր սերնդին։ Հաղորդակցության ընթացքում հաղորդակցության միջոցով իրականացվում են ուսուցչի կրթական ազդեցությունները ուսանողների գիտակցության և վարքի վրա։ Ուստի հետազոտության միջոցով հնարավոր է պարզել ուսուցիչ-աշակերտ, ուսանող-ուսանող հարաբերությունների մանկավարժական առանձնահատկությունները, դիտել հանրակրթական գործունեության մեջ հաղորդակցության ժամանակակից միջոցների պայմանները։ Աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել կրթության ոլորտում մանկավարժական հաղորդակցության պայմանները, բացահայտել խնդիրները, նախանշել դրանց լուծման հնարավորությունները։ Մենք օգտագործել ենք գրականության մի շարք աղբյուրներ `« Իրականացման ժամանակակից միջոցների հաղորդակցում »մագիստրոսական թեզի պաշտպանած թեմայի շրջանակներում` միևնույն ժամանակ հետազոտության հիմքում ունենալով նույն տիպը։ Մանկավարժական հաղորդակցության դրսևորումները ներկայացնելիս մենք օգտագործեցինք Գ. Գորգյանի և այլոց հեղինակած «Մանկավարժական« Pedամանակակից մանկավարժական մոտեցումներ »ձեռնարկից Ն. Հակոբյանը, Ս. Կրթական գործընթացում մանկավարժական հաղորդակցության իրականացումը նկարագրելիս մենք օգտագործեցինք Ալեքսանյանի «Միջանձնային հաղորդակցության իրականացումը կրթական գործընթացում» գրքից հիմնական թեզերը։ Հայ իրականության մեջ մանկավարժական հաղորդակցության միջոցները վերլուծելիս մեզ համար հիմք են հանդիսացել հանրակրթական համակարգը և «Հայաստանում կրթության վերափոխումները» մարդկային զարգացման ազգային զեկույցը։ Գրքի համաձայն ՝ ժամանակակից տեղեկատվական հասարակությունը զարգանում է աննախադեպ տեմպերով։ Գիտելիքը շատ ավելի արագ է զարգանում և կիրառում է կյանքում։ Այսպիսի արագ զարգացող հասարակության խնդիրն է կրթական համակարգը համապատասխանեցնել նոր պահանջներին, փոխել ուսումնական գործընթացը, կիրառել նորագույն մանկավարժական տեխնոլոգիաներ, ուսուցման մեթոդներ։ Կարծրատիպերի ձևավորումը, բարեփոխումների ներկա փուլում արագ կողմնորոշված ​​անձի ի հայտ գալը, տարբեր իրավիճակներում ստեղծագործական լուծումներ գտնելը, նախաձեռնողի ինքնակատարելագործմանը ձգտելը, առաջին հերթին, նախորդում է հաղորդակցվելու կարողությունը։ Ներկայումս արդյունավետ հաղորդակցության խնդիրն ավելի ու ավելի է ընդգծվում, քանի որ ինտերնետի աճող դերի, սոցիալական ցանցերի ընդլայնման, տեղեկատվության, գիտելիքների ստեղծման և արագ տարածման պայմաններում առանց հաղորդակցության հնարավոր չէ արդյունքի հասնել։ Այս խնդրի լուծման առաջին քայլը շրջակա ուսումնասիրությունների գաղափարների հստակեցումն է։ Հաղորդակցության իրականացում Հին ժամանակներից ուսումնասիրվել են հաղորդակցության տարբեր դրսևորումներ, և 20-րդ դարի 70-80-ական թվականներին հատուկ գիտամանկավարժական հետազոտության առարկան մանկավարժական հաղորդակցությունն էր, որի ուսումնասիրության նպատակը կրթական կրթության պատրաստումն ու իրականացումն է։ հաղորդակցություն Դեռևս առեղծվածային բանավեճերում օգտագործվում էին հաղորդակցման յուրօրինակ հնարքներ և մեթոդներ և տիրապետում էին հաղորդակցման արվեստին։ Ancientամանակի փիլիսոփաները հին ժամանակաշրջանում ունեցել են հաղորդակցման և կազմակերպման յուրօրինակ ձև։ Այսպիսով, սոֆիստները (ճարտար, իմաստուն), «շրջիկ ուսուցիչները» սովորեցնում էին գեղեցիկ խոսել, ճիշտ կազմել իրենց մտքերը, արտահայտել և հիմնավորել, ինչպես նաև վարել երկխոսություն, համոզել, վիճել արվեստի գաղտնիքները։ , Նրանք կազմակերպեցին քննարկումներ, որոնցում ուսանողները ակտիվ մասնակցություն ունեցան։ Արդեն 20-րդ դարում կրթական գործընթացին ներկայացված էին պահանջներ `պարզելու և իրացնելու հաղորդակցության հնարավորությունները, ինչպես նաև դրա սոցիալականացումը հաղորդակցության միջոցով` որպես հասարակության լիիրավ անդամ։ Այս ամենը հնարավոր էր հատկապես ուսումնական գործընթացում համարժեք հաղորդակցության կազմակերպման շնորհիվ։ Ներքին հաղորդակցությունը, որպես բազմաշերտ գործընթաց, ունի տարբեր ընկալումներ։ Այսպիսով, տեղեկատվության փոխանցումը մարդուց մարդուն, որը ենթադրում է շփում «անհատների» և «մարդկանց խմբերի» միջև, «աշխատող մարդկանց փոխազդեցության» եզակի ձև է, որի ընթացքում ոչ միայն ուղղակիորեն փոխանցվում է տեղեկատվությունը, այլև վերաբերմունքը, գիտելիքներն ու հույզերը փոխանակվում են։ Հաղորդակցումը ճանաչողական զարգացման գործընթացում։ «Հաղորդակցությունը տեղեկատվություն փոխանցելու գործընթաց է, որն իրականացվում է իմաստալից շարժումների (ժեստերի), բառերի, էլեկտրոնային արտահայտությունների, հաղորդագրությունների, ինտերնետի, հեռուստատեսության և այլ ձևերի միջոցով»։ [1] Այսպիսով, հաղորդակցությունը հասարակական սուբյեկտների (անձի, սոցիալական խմբի) փոխազդեցության գործընթաց է, որի ընթացքում գիտելիքների, հմտությունների և գործունեության արդյունքների փոխանակում։ «Հաղորդակցություն» բառի միջազգային անվանումը գալիս է «հաղորդակցվել» բառից (մասնակցել, ընդհանուր դարձնել, ընդհանուր հաղորդակցվել, ինչպես միավորվել, հաղորդակցվել)։ Ըստ Վ. Heելույկոյի, «Մանկավարժական հաղորդակցությունը դասի ընթացքում ուսուցչի և աշակերտի մասնագիտական ​​հաղորդակցությունն է և արտադպրոցական հաղորդակցությունը, որն ունի որոշակի մանկավարժական բարենպաստ հոգեբանական մթնոլորտ, կրթական խմբի ներսում կրթական գործունեության կայունացում» [2]։ Ուսուցիչ-աշակերտ հարաբերությունների գործառույթները, այսինքն `հաղորդակցության ընթացքում և էներգիան հաղորդակցման միջոցով արվում է սովորողների գիտակցության և վարքի վրա։ Ի տարբերություն նախորդ 20-րդ դարի, որը խորհրդանշում էր աննախադեպ տեխնիկական և տեխնոլոգիական զարգացում, 21-րդ դարում տեղի է ունենում անցում դեպի տեղեկատվական հասարակություն, որտեղ գիտելիքի ստեղծումն ու տարածումը դառնում են որոշիչ։ Եթե ​​20-րդ դարում երեխան կարող էր հայտնաբերվել և գիտակցվել, ապա 21-րդ դարում ժամանակակից հասարակությանը անհրաժեշտ է ակտիվ, ստեղծագործ, ստեղծագործ, ինքնաուղղորդվող, փոփոխվող ինքնակատարելագործում, հարգելով ուրիշների, քաղաքակիրթ, զարգացած մարդու իրավունքները, որոնք կարող են կառավարել։ ինչպես իր, այնպես էլ արտաքին ազդեցությունների վրա ՝ դնելով ինքնազարգացման խնդիր։ 21-րդ դարում նոր պահանջներ են դրվում կրթական հաղորդակցության կազմակերպման վերաբերյալ `ինքնազարգացման ձգտող անձի ինքնազարգացման համար։ Մեր ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ այսօրվա տեսաբաններն ու մանկավարժները հակված են զարգացնել մանկավարժական հաղորդակցության նոր մոդել, որը կարող է ներկայացվել «կողմնորոշիչ առարկա` ինքնազարգացող առարկա »մոդելի տեսքով, ի տարբերություն նախկինում օգտագործված« առարկա-օբյեկտի »," առարկա-առարկա մոդելներ »։ Միջանձնային հաղորդակցության այս մոդելում մանկավարժը գործում է որպես ինքնազարգացման կողմնորոշիչ։ «Կողմնորոշում-առարկա-ինքնազարգացման առարկա» մոդելի գործարկման համար մանկավարժական գիտական ​​հիմքերի զարգացում կրթական համակարգում, հատկապես դպրոցում։ Անհրաժեշտ է մշակել կրթության համակարգի կողմից ամրագրման նոր ձևեր և տեխնոլոգիաներ, այսինքն `անհրաժեշտ է պետական ​​խնամք, որն ապահովում է կրթական քաղաքականությունը։ Միայն Հայաստանի կրթական համակարգում մանկավարժական հաղորդակցության մոդելը ուսումնասիրելու համար անհրաժեշտ է հաշվի առնել, որ մի կողմից, որպես հետխորհրդային երկիր, մեր կրթական համակարգը նպատակաուղղված է նոր ազգային մտածելակերպի ձևավորմանը։ , որը ուշադրություն է դարձնում ազգային արժեքային համակարգի պահպանմանը։ Մյուս կողմից, մշակվել է եվրոպական կրթական տարածքին ինտեգրվելու քաղաքականություն, որը հանգեցրել է մի շարք վերափոխումների կրթության ոլորտում։ Այնուամենայնիվ, փոխելու ամենադժվար գործոնն այն է, որ սովետական ​​ժառանգական մոդելը դեռ գործում է միջնակարգ դպրոցներում, սովետական ​​կրթական համակարգում գերակշռում է «առարկա-օբյեկտ» մոդելը, աճող սերնդի գիտակցության խիստ կարգավորումով և վերահսկողությամբ։ Ուսուցիչները խուսափում են փոփոխություններից։ Հայաստանում կրթական բարեփոխումների ազգային զեկույցում ասվում է. «Հայաստանի կրթական համակարգը ճկուն չէր նորարարություններին արձագանքելու հարցում։ Արդյունքում ՝ ուսումնական հաստատությունները շարունակում են հետապնդել գոյություն չունեցող սովետական ​​գաղափարախոսության նպատակները։ Մասնավորապես, գերակշռում է պատրաստի գիտելիքների տրամադրումը սովորողներին, այլ ոչ թե վերապատրաստումը, որն ուսանողներին ներգրավում է գիտելիքների կառուցման մեջ։ »[3] Եվ որպեսզի ուսանողները մասնակցեն գիտելիքների ստեղծմանը, նրանք պետք է ակտիվ լինեն։ հասարակական պահանջների հետ շփման գործընթացում։ Անձի հաղորդակցական գործունեության կարեւոր բաղադրիչը նրա հաղորդակցման հմտություններն են, գիտելիքները, կարողություններն ու հմտությունները։ Սահմանված է դպրոցի հանրակրթության հաղորդակցման համակարգը, որին դպրոցականը պետք է տիրապետի։ Ուսուցման ուսումնական ծրագրի արդյունքում յուրաքանչյուր սովորող պետք է ձեռք բերի հաղորդակցման հմտություններ և ունակություններ [4]. Ունկնդրելու, ընկալելու, համարժեք վերաբերմունք արտահայտելու կարողություն. Բ) բանավիճել, բանավոր գրավոր տրամաբանական խոսք կառուցել և արտահայտություններ, դ) ճիշտ հասկանալ և օգտագործել ոչ խոսքային կապի միջոցներ, ե) օգտագործել կապի ժամանակակից միջոցներ և այլն։ Հաղորդակցման հնարավորությունները չեն ստեղծում անփոփոխ համակարգ։ դրանք կարող են անընդհատ զարգանալ ՝ իրենց հերթին նպաստելով տարբեր ունակություններ ունեցող անձի որակների զարգացմանը։ Այսպիսով, եթե երեխան ձեռք է բերում հաղորդակցման համար անհրաժեշտ հմտություններ, նա ի վիճակի է մասնակցել տարբեր քննարկումների, ակտիվորեն և ազատորեն արտահայտել իր կարծիքը, ազատ արտահայտվել, գտնել տարբեր պատճառներ, չկաշկանդվել։ տարբեր հարաբերություններում ՝ ձեռք բերել նոր գիտելիքներ և հմտություններ։ Ուսումնասիրել մանկավարժական հաղորդակցության առանձնահատկությունները, կատարել մանկավարժական հաղորդակցության ժամանակակից նպատակի համար հետազոտական ​​աշխատանքներ։ Ուսումնասիրությունները մենք անցկացրել ենք Շիրակի մարզի 2 միջնակարգ դպրոցներում (Թորոսգյուղ, Գողովիտ) հիմնական `Գյումրու թիվ 11 հիմնական, Երևանի պետական ​​համալսարանի ավագ դպրոցներում։ Հետազոտությանը մասնակցել է 54 ուսուցիչ և 50 ուսանող (տե՛ս Հավելվածներ 1, 2)։ Հայտնագործություններ Մեր դիտարկումները ցույց են տալիս, որ ուսուցիչների հաղորդակցման հմտությունների վերաբերյալ գիտելիքները թերի են, նրանք չունեն հիմնական հմտություններ և մեթոդներ, որոնք անհրաժեշտ են ուսանողների հաղորդակցման հմտությունները զարգացնելու համար։ Ուսուցիչների մեծ մասը խոստովանում է, որ իրենք ձեռք են բերել հաղորդակցման հմտություններ `իրենց աշխատանքային ներսում վերապատրաստման դասընթացների ընթացքում աշխատելիս Ուստի պետք է օգտագործել միջոցներ, որպեսզի դպրոցական և համալսարանական տարիներին հաղորդակցման հմտությունների բացահայտման հիմք ստեղծվի։ Ելնելով հետազոտական ​​աշխատանքներից ՝ մենք կարող ենք փաստել, որ հաղորդակցման մակարդակը շատ դպրոցներում հաստատված չէ։ Նրանք ավելի բաց և պատրաստակամ են համագործակցելու համեմատական ​​համայնքային դպրոցներում, քան քաղաքային դպրոցներում, հատկապես ավագ սերնդի ներկայացուցիչները խուսափում են հարցմանը մասնակցելուց 3-4 րոպե ժամանակ հատկացնել։ Մենք պարզեցինք, որ Հայաստանում կրթական բարեփոխումների վերլուծությունը պետք է ներառի մանկավարժական հաղորդակցության պայմանները բարելավելու ուղիներ, քանի որ, ինչպես ցույց տվեց մեր հետազոտությունը, ուսուցիչների մեծ մասը համարում են, որ մանկավարժական կապի տեխնոլոգիան միայն տեխնիկական միջոց է, այսինքն ՝ հստակ գաղափար չկա Երեւույթը։ Արդյունավետությունը որոշող գործոնները պարզելու համար փորձնական ուսումնասիրության ընթացքում մենք նաև խնդիր ենք դրել պարզել `արդյո՞ք մեր հաղորդակցման դպրոցների ուսուցիչներն ու աշակերտները օգտագործում են մանկավարժական հաղորդակցության մեջ նոր տեխնիկական միջոցների հնարավորությունները և որքանով է արդյունավետ առցանց կրթական հարթակների օգտագործումը։ Մենք ուսումնասիրել ենք Հայաստանում 2 հայտնի և օգտագործված առցանց կրթական հարթակներ ՝ dasaran.am և imdproc.am կայքերը։ Dasaran.am կայքը կրթական միջավայր է `1,107,346 օգտվողներով, որը միավորում է Արցախի միջնակարգ դպրոցներում գտնվող Հայաստանի դպրոցի բոլոր աշակերտներին, ծնողներին և ուսուցիչներին մեկ պլատֆորմի մեջ` նպատակ ունենալով կրթությունը բոլորին հասանելի դարձնել։ կրթական «Dasaran.am- ի առաքելությունն է ապահովել ուսման այլընտրանքային հնարավորություններ, անվտանգ հեռահաղորդակցման հարթակ Հայաստանում, Արցախում և Սփյուռքում գտնվող հայ ուսանողների համար` կրթության մատչելիության ժամանակակից թափանցիկության դիրքերից »։ [6] և Աշխարհագրական առումով, Անկախ գործիքների ինդեքսը լրացնում է ուսուցիչների թեմաները, առաջադրանքները և գնահատականները կայքում, ինչպես գրքույկում։ Ուսանողները և ծնողները կարող են դիտել այն ՝ մուտք գործելով հատուկ գաղտնաբառեր։ Կայքն ունի առանձին ենթաբաժիններ ՝ մրցույթներ, խաղեր, «Առողջություն» ենթաբաժիններ, անգլերեն առցանց սովորելու հնարավորություն։ Եվ որ ամենակարևորն է, կայքը թույլ է տալիս ուսանող-ծնող շփվել զրույցի միջոցով, որը նման է սիրված սոցիալական մեդիայի զրույցներին `եզակի և արդի դպրոցական կապի հարթակ։ Կարող ենք փաստել, որ կայքը հնարավորություն է տալիս հետաքրքիր, արդյունավետ ուսուցում և հաղորդակցություն կրթական խաղերի, առցանց մրցույթների հետ, դյուրացնում և ամրապնդում է ուսուցիչ-աշակերտ-ծնող կապը։ Սակայն, ինչպես ցույց են տալիս մեր հարցումները, բոլորը չէ, որ օգտագործում են կայքը։ Շատերն ուղղակի գրանցված են, բայց չեն մտնում, իսկ ուսուցիչները «ստիպված» ու դժգոհ են լրացնել բաժինները, և համապատասխանաբար նկատողություն կստանան։ Ուսուցիչները դժգոհում են նույն բանը երկու անգամ անելուց (հաշվի առնելով գրքի և dasaran.am- ի լրացումները) և առաջարկում են թողնել դրանցից միայն մեկը։ Ուսանողներին հանձնարարվում է ստուգել գնահատականները, ուսումնասիրել հանրագիտարանի միայն մի մասը, մասնակցել դպրոցական տարբեր մրցույթների կամ խաղալ տրամաբանական խաղեր (տե՛ս Նկար 1)։ Գաղտնիք չէ, որ յուրաքանչյուր նորարարություն դժվար է ընդունել, հատկապես ավագ սերնդի կողմից, այն միշտ քննադատվում է, բայց փաստ է, որ կա ինքնակրթության, գիտելիքների ձեռքբերման հարթակ, որը պահանջում է կրթական բարեփոխումներ։ «Իմ դպրոց» (imdproc.am) կայքը նախադպրոցական տարիքի երեխաների, դպրոցականների, ուսանողների, ուսուցիչների և ծնողների համար առցանց կրթական գործիք է, որը գործում է 2015 թվականից։ Ներկայումս այն համարվում է տասնյակ հազարավոր դպրոցների լավագույն կրթական հարթակը։ Այն օգտագործվում է նաև Բելառուսում, Գերմանիայում և Ավստրիայում։ «Իմ դպրոցը» օգնում է ուսուցիչներին աշակերտներին էլեկտրոնային եղանակով սովորեցնել դասերն ու տնային առաջադրանքները կատարելուց և նրանց ստուգել։ Ուսանողների հնարավորություն Ուկրաինայում, Լատվիայում ընթացքի մեջ է, դա անդրսահմանային վարժությունների պլատֆորմի առաջադրանքների էլեկտրոնային շտեմարան է։ «« Իմ դպրոց »կայքի էլեկտրոնային շտեմարանը ներկայումս ներառում է առաջադրանքներ 9 առարկայից։ Դա Հայաստանում ամենամեծ «խնդրագիրքն է» [7]։ Մեր հարցումների համաձայն, dasaran.am- ի համեմատ այս կայքում ավելի քիչ ուսուցիչներ ու ուսանողներ են գրանցված, բայց կարծում ենք, որ այն ավելի կիրառելի կդառնա առաջիկա 1-2 տարվա ընթացքում։ Կարող ենք ասել, որ կրթական պլատֆորմը հասկանալի և բարդ թեմաները վերլուծելու, ուսանողների համար ուսուցումը հետաքրքիր դարձնելու հնարավորություն է, և, իհարկե, դա ինտերնետից արդյունավետ օգտվելու հրաշալի միջոց է։ Ուսումնասիրելով հայ մանկավարժական իրականության մեջ կապի նոր միջոցների օգտագործումը ՝ պետք է արձանագրենք, որ այսօր ուսուցչի և աշակերտի շփումը սկսվում և ավարտվում է դպրոցում։ Կարող ենք նշել, որ Հայաստանում առցանց հմտություններ և գիտելիքներ ստանալու պլատֆորմները (dasaran.am, imdproc.am) քիչ թե շատ բավարարում են կրթական բարեփոխումների պահանջները, բայց դժվար է իրականացնել ինչպես ուսուցիչների, այնպես էլ ուսանողների շրջանում։ Պատկերն այլ է սոցիալական ցանցերում, որոնք օգտագործում են գրեթե բոլորը `« զուգընկեր-դասընկեր »,« ուսուցիչ-ուսանող », իսկ առավել լայնորեն օգտագործվում է Facebook.com- ը (տե՛ս Նկար 2, 3)։ Հարկ է նշել, որ բացի հաղորդակցությունից, ուսանողների և ուսուցիչների մեծ մասը օգտագործում են ինտերնետը `նոր գիտելիքներ և հմտություններ ձեռք բերելու համար։ Հաղորդակցման ընթացքում հնարավոր էր հասկանալ, թե որքանով է մուլտիմեդիան օգտագործվում դասարանում, պարզվում է, որ շատ ուսուցիչներ օգտագործում են նորագույն տեխնիկական միջոցները։ Չօգտագործողները այն չեն օգտագործում հիմնականում տեխնիկական միջոցների բացակայության պատճառով։ Ուսանողների շրջանում անցկացված հարցումների արդյունքում պարզվեց, որ որոշումները, նոր ուսանողները հիմնականում ակտիվ ծանոթների համար են, բայց նրանք խնդիրներ ունեն ազատ և ազատ խոսելու միջոցառումներին, խմբում իրենց կարծիքը ներկայացնելու և առաջնորդի դերը ստանձնելու հետ։ Ուստի անհրաժեշտ է միայն նրանց համար պայմաններ ստեղծել արդյունավետ հաղորդակցման համար, և, հետևաբար, նպաստել դրանց անհատականության ձևավորմանը և զարգացմանը։ Հարցազրույցներն ու հարցումները վերջնական չեն։ Ամփոփելով հետազոտական ​​աշխատանքը ՝ պետք է փաստենք, որ այն դպրոցներում, որտեղ մենք անցկացրել ենք մանկավարժական դիտարկումներ, հաղորդակցությունն իրականացվում է կրթական պահանջներին չբավարարող եղանակով, և կապի ժամանակակից միջոցներն օգտագործվում են ըստ հնարավորությունների։ Այնուամենայնիվ, առկա է ազատամիտ ուսուցիչների աշխատանքում հաղորդակցության հմտությունները թերագնահատելու հարցը ՝ որպես անհատ սովորողին կրթելու գործում, որը պետք է լուծվի նոր սերնդի մանկավարժների գիտելիքների օգտագործման և համապատասխան վարման միջոցով։ վերապատրաստում ավագ ուսուցիչների համար։ Եվ որպեսզի առաջիկա տարիներին խնդիրը լուծվի, Մանկավարժական հաղորդակցության իրականացման պայմանները լինեն արդյունավետ և բավարար, անհրաժեշտ է աշխատել այսօր ՝ սկսած դպրոցից և համալսարանից։ Մեր կարծիքով, մանկավարժական հաղորդակցության արդյունավետ իրականացումը հիմք է սովորողին որպես անհատ կրթելու, նրա զարգացումն ապահովելու և ինքնուրույնության արտահայտումը խթանելու համար։ Այսօր կրթական համակարգում կապի արդյունավետ կազմակերպումն ու իրականացումը բարելավելու համար կապի նոր մանկավարժական հիմքերի մշակումը բավարար կլինի։ Ուսուցիչների մեծ մասը լավ պատկերացում չունի հաղորդակցման արդյունավետության հետ կապի հմտությունների և հմտությունների զարգացման և այլնի մասին։ Հետեւաբար, համակարգված կրթության կազմակերպման ամենաբարձր մակարդակներից մինչև մարզիչների ընդհանուր կրթություն։

example1137

example1137

Հոդվածի նպատակն է Ամուլսարի ոսկեբեր քվարցիտների հանքավայրի ազդակիր համայնք համարվող Գնդեվազ գյուղում գնահատել էկոհամակարգային ծառայությունների արժեքը։ Հետազոտության հիմնական խնդիրներ են` ուսումնասիրել համայնքի բնակիչների կողմից իրականացվող կողմնակի բնօգտագործման ձևերը, վերլուծել սոցիալական հարցումների արդյունքները և գնահատել էկոհամակարգային ծառայությունների արժեքը՝ կոնկրետ ցուցանիշներով։ Ուսումնասիրությունների արդյունքում պարզ դարձավ, որ Գնդեվազ գյուղի արոտավայրերի կեսը ներկայումս փաստացի չի օգտագործվում, միաժամանակ ցույց տվեցինք, որ ՊԽՄ-ի առկա քանակը կարելի է ավելացնել մոտ 10-12 անգամ։ Գնահատված էկոհամակարգային ծառայությունների արժեքը (ավելի քան 8 մլն դրամ) հնարավորության կտա իրակացնել պաշարների կայուն կառավարում, բազմակողմանի օգտագործում և արդյունավետ պահպանություն։ Իսկ այդպիսի գործունեությունը, ի տարբերություն հանքարդյունաբերության, կլինի տնտեսապես շահավետ, երկարաժամկետ, էկոլոգիապես անվտանգ։

ԷԿՈՀԱՄԱԿԱՐԳԱՅԻՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ ԳՆԴԵՎԱԶԳՅՈՒՂՈՒՄԷկոհամակարգային ծառայությունները (ԷԾ) էկոհամակարգերից մարդկանցստացած օգուտներն են։ Էկոհամակարգերի միջոցով ապահովվող էկոհամակարգային ծառայությունների տարբեր կատեգորիաները ներառում են. 1․ ապահովող ծառայություններ՝ սնունդ, ջուր, բնափայտ և այլն, 2․ կարգավորող ծառայություններ՝ ազդում են կլիմայի, ջրահոսքերի, հիվանդությունների, թափոնների և ջրի որակի վրա, 3․ մշակութային ծառայություններ՝ ապահովում են ռեկրեացիոն, գեղագիտական և հոգևոր օգուտներ, 4․ աջակցող ծառայություններ՝ հողի ձևավորում, ֆոտոսինթեզ և սննդային նյութերի հոսքեր։ «Էկոհամակարգերը» բուսական, կենդանական ու միկրոօրգանիզմների համակեցությունների և որպես գործառույթային միավոր՝ դրանց հետ փոխազդող անկենդան միջավայրի դինամիկ համալիրներ են։ «Էկոհամակարգային ծառայությունները»մարդկային բարեկեցության ապահովման նպատակով էկոհամակարգերի ուղղակի ևանուղղակի ներդրումներն են։ «էկոհամակարգային ապրանքների և ծառայությունների» հասկացությունը էկոհամակարգային ծառայությունների հոմանիշն է։ Դրամական առումով այդ ապրանքների և ծառայությունների գնահատումը համարժեք է «էկոհամակարգային ծառայությունների գնահատմանը [4]։ Գնդեվազ գյուղի լեռնային էկոհամակարգերը տեղի բնակչության համարապահովող ծառայությունների (սնունդ, քաղցրահամ ջուր, խոտ և այլն) աղբյուր են։ Մարգագետիններն ու կերահանդակները բնակչությունն օգտագործում է որպեսարոտավայր՝ գյուղատնտեսական կենդանիներին արածեցնելու, մեղվապահությանհամար կամ որպես բնական խոտհարքեր։ Այս էկոհամակարգային ծառայություններիգնահատումն իրականացվել է շուկայական գների մեթոդի օգնությամբ, իսկ բերքիքանակությունը գնահատվել է դաշտային ուսումնասիրությունների ժամանակ։ Գյուղում իրականացված հարցումների արդյունքում պարզվել է գյուղացիների կողմիցփաստացի օգտագործվող պտուղ-հատապտուղների, բանջարի քանակությունը ևշուկայական գինը։ Շուկայական գին ասելով նկատի ունենք գյուղատնտեսականմթերքի իրացման այն գինը, որով ապրանքը գյուղացին վաճառում է վերավաճառողին կամ վերամշակող կազմակերպությանը։  Արոտավայրերի և խոտհարքերի արտադրողականությունը (բերքատվությունը)որոշելու համար տեղադրվել են 1 մ2 մակերես ունեցող փորձահրապարակներ։ 1 հաարոտավայրի կամ խոտհարքի բերքատվությունը հաշվարկվել է հետևյալ բանաձևով՝Բ = Կթ * Գչ * 10 000, որտեղ՝ Բ – բերքատվությունն է, կգԿթ – փորձահրապարակում հաշվարկված թաց կենսազանգվածն է, կգԳչ – թաց կենսազանգվածը չոր կենսազանգվածի փոխարկման գործակիցն է(0.35)։ Գնդեվազ գյուղի արոտավայրերի դեպքում միջին բերքատվությունը մոտավորապես ստացվում է.Բա = 0.46 * 0․35 * 10 000 = 1600 կգ,Բխ = 0.71 * 0․35 * 10 000 = 2500 կգ։ Ըստ ռելիեֆի գործոնի և ծովի մակարդակից բարձրության` համայնքիարոտային ընդհանուր տարածքները տարածված են երեք տարբեր բարձրություններում (լանդշաֆտային գոտիներում)` 1. ցածրադիր - լեռնատափաստանային ենթագոտում, բերքատվությունը՝ 1200կգ/հա,2. միջին - մարգագետնատափաստանային ենթագոտում, բերքատվությունը՝1400 կգ/հա,3. բարձրադիր ենթալպյան գոտում, բերքատվությունը՝ 1600-1800 կգ/հա։ Քանի որ առավելապես օգտագործվում են բարձրադիր գոտու արոտավայրերը,այդ իսկ պատճառով արոտավայրերի միջին բերքատվության ցուցանիշ ընդունումենք 1600 կգ/հա։ Խոտի 1 կգ-ի արժեքը կազմում է 50 դրամ (2018 թ.) [3]։ Արոտավայրերի դեպքում 1 հա-ի տնտեսական արժեքը կազմում է 80.000, խոտհարքերիդեպքում` 125.000 դրամ։ Հաշվարկվել է նաև արոտավայրերի թույլատրելի բեռնավորումը, որը ցույց էտալիս անասունների այն առավելագույն քանակը, որ կարելի է կերակրել արոտիմիավոր տարածության (1 հա) վրա ամբողջ արոտային շրջանում` առանց արոտավայրի արդյունավետության վրա բացասական ազդեցության։ Որոշվում է հետևյալբանաձևով [1]՝ ԱԹԲ = Բ/ Պ x Տ, որտեղ՝ԱԹԲ ­ արոտավայրի թույլատրելի բեռնվածություն, Բ ­ 1 հա արոտավայրի բերքատվություն (կգ/ հա), Պ ­ պայմանական խոշորի օրվա արոտակերի պահանջ (կգ),Տ ­ արոտային շրջանի տևողությունը օրով։ Գնդեվազ գյուղի պարագայում 1 գլուխ ՊԽՄ-ն ընդունվել է 400 կգ քաշով կովը։ Կենդանու քաշը բազմապատկվում է 0․025 (զոոտեխնիկական) գործակցով [1], ևստացվում է ՊԽՄ-ի օրվա կերի պահանջը`400 x 0,025=10 կգ (չոր զանգված) կամ 40 կգ կանաչ զանգված (400։ 100 x 10=40կգ)։ Տվյալ դեպքում՝ ԱԹԲ = 1600/(10×180) = 0.8։ Ըստ առաձնացված գոտիների՝ տվյալ ցուցանիշը տատանվում է 0.6-0.8-իսահմաններում։ Այսինքն ստացվում է, որ 1 հա-ին 0.8 գլուխ՝ ամբողջ արոտայինշրջանում։ Գյուղի 3105 հա արոտավայրերի դեպքում՝ արոտավայրերի թույլատրելիբեռնավորման պարագայում, խոշոր եղջերավոր անասունների գլխաքանակըհավասար է 2484-ի (ներկայումս՝ մոտ 160 գլուխ)։ Ողջ անասնագլխի արոտակերիպահանջի հաշվարկման համար, ողջ անասնագլխաքանակը (տարբեր տեսակային ևսեռահասակային խմբերը) փոխակերպման գործակիցներով վերածում ենք պայմանական խոշոր միավորի (ՊԽՄ) [1]։ Աղյուսակ 1. Կենդանիների պայմանական խոշոր միավորի (ՊԽՄ) վերածման հաշվարկԳյուղատնտեսականՔանակը Փոխակերպմանկենդանիներ(տեսակային և սեռային խմբեր)գործակիցՊայմնական խոշոր միավոր(ՊԽՄ) (գլուխ) ԿովերՑուլերՁիերԽոզերՊայմանական խոշոր միավորի ընդհանուր քանակը Ոչխարներ ու այծերՀիմնվելով մեկ գլուխ պայմանական խոշոր միավորի օրվա կերի պահանջինորմի վրա` հաշվարկել ենք ընդհանուր անասնագլխի կերի պահանջը մեկ օրվա ևամբողջ արոտային շրջանի համար (Աղյուսակ 2)։ ՊԽՄ-իգլխաքանակՊԽՄ-ի(կենդանի)միջինքաշը (կգ)Մեկ գլխիկերիօրականպահանջըԸնդհանուրՊԽՄ-ի օրվակերիպահանջը(կգ)(կգ)ԱրոտայինՊԽՄ-ի կերիշրջանը(օր)պահանջըարոտայինշրջանում (կգ) Աղյուսակ 2. Համայնքի պայմանական խոշոր միավորի կերի պահանջը արոտայինշրջանումԱմբողջ արոտային շրջանում (180 օր) ընդհանուր անասնագլխի կերի (ՉԶ)պահանջը կազմում է 561 տ չոր զանգված կամ 561x4=2244 տ կանաչ զանգված (չորզանգվածը կանաչ զանգվածի վերածման գործակիցն ընդունված է 4-ը)։ Այնուհետևհաշվարկվում է ողջ անասնագլխի փաստացի խտությունը համայնքի ողջ արոտայինտարածքում` պարզելու, թե իրականում յուրաքանչյուր պայմանական խոշոր միավոր(ՊԽՄ) որքան արոտային տարածքով է ապահովված։ Իսկ ահա հողային ֆոնդումարոտները կազմում են 3105 հա [2]։ Գլխաքանակի փաստացի խտությունը = ՊԽՄ գլխաքանակ/արոտայինտարածք (հա) = 312 ։ 3105 = 0,1 գլ։ Այսինքն, 1 գլուխ ՊԽՄ-ին բաժին է ընկնում` (1հա ։ 0․1) = 10 հա արոտավայր։ Տվյալ դեպքում՝ (cid։ 2868) = 0.8ԱԹԲ = Ըստ առաձնացված գոտիների՝ տվյալ ցուցանիշը տատանվում է 0.6-0.9-իսահմաններում։ Այսինքն ստացվում է, որ 1 հա-ին 0.8 գլուխ՝ ողջ արոտային շրջանում։ Ելնելով արոտի իրավիճակի ցուցանիշի (ԱԻՑ) և արոտի թույլատրելի բեռնավորման նորմի արժեքներից` հաշվարկվել է արոտի տարածքի պահանջը՝ հասկանալու՝ արդյոք համայնքի արոտավայրերն իրենց տարածքով և բերքատվությամբբավարարելու են առկա անասնագլխի արոտակերի պահանջը։ Հաշվարկի հիմքումընկած են արոտավայրերի միջին բերքատվությունը, արոտային շրջանի տևողությունը և 1 ՊԽՄ-ի օրվա կերի պահանջը։ Համաձայն ուսումնասիրությունների` համայնքի արոտավայրերի միջին բերքատվությունը տարբեր գոտիներում գումարայինմիջինով կազմում է.1200+1400+1700 = 4300 ։ 3 = 1433 կգ/հա (միջինը տարբեր արոտների բերքիհաշվարկով)։ Արոտի տարածքի պահանջը = (ՊԽՄ x Օ x Տ) ։ Բ = (312 x 40 x 180)։ 1433 = 1568 հա։ Այսինքն, համայնքում առկա անասնագլխի արոտակերի պահանջը ողջ արոտային շրջանում հնարավոր է բավարարել 1568 հա արոտավայրով։ Կողմնակի բնօգտագործման տեսանկյունից Գնդեվազ գյուղի բնակչությանհամար կարևորվում է ուտելի բանջարների, դեղաբույսերի, պտուղ-հատապտուղներիհավաքը։ Հարցումների (113 տուն) միջոցով պարզվել է բնակչության կողմից հավաքվող պտուղ-հատապտուղների, բանջարների, խոտաբույսերի տարեկան քանակը ևիրացման միջին գինը։ Անվանումը1. ավելուկ2. շրեշտ3. սիբեխ4. մանդակ5. ծնեբեկ6. ալագյազ7. բոխիՔանակը1 կգ-ի միջինԸնդհանուրշուկայական գինը,շուկայական արժեքը,հավաքման տարածքում,հազ. դրամդրամ8. քեղ9. շուշան10. դանդուռ11. սունկ12. տանձ13. մասուր (չոր)14. ուրց (չոր)15. երիցուկ (չոր) 16. պոչղակ17. ալոճԸնդհանուր գումարը Աղյուսակ 3. Համայնքի բնակչության կողմից հավաքվող պտուղ-հատապտուղների,բանջարների, խոտաբույսերի տարեկան քանակը և իրացման միջին գինըԱյսպիսով, հստակ կարող ենք արձանագրել, որ իրականցված հաշվարկներիարդյունքում Գնդեվազ համայնքն ապահովված է էկոհամակարգային ծառայությունների բավականին մեծ ներուժով։ Եթե բնակչությունն ունենա համապատասխանմիջոցներ, ապա միանշանակ կարող է օգտվել համայնքի գյուղատնտեսությանզարգացման լայն հեռանկարներից։ Հիմնվելով իրակացնված գնահատման վրա՝ պարզ է դառնում, որ ներկապայմաններում արոտավայրերի գրեթե կեսը չի օգտագործվում, ավելին՝ անասնապահության պարագայում հնարավոր գլխաքանակից մոտ 15 անգամ քիչ գլխաքանակգոյություն ունի։ Այս ամենն այն դեպքում, երբ համայնքում առկա է նաև կաթիվերամշակման գործարան։ Ինչ վերաբերում է ուտելի բանջարների, դեղաբույսերի, պտուղ-հատապտղիհավաքին, ապա հաշվարկները ցույց են տալիս, որ էկոհամակարգային ծառայությանարժեքը կազմում է ութ միլիոն դրամ (նույնիսկ ավելի)։ Բնակչությունը մեծամասամբ(ընդամենը 15 ընտանիք է զբաղվում հավաքված բուսատեսակների վաճառքով)հավաքված բույսերն օգտագործում են անձնական և կենցաղային կարիքներիհամար։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Թովմասյան Գ., Կենսաբազմազանության կայուն կառավարում, ՀարավայինԿովկաս, Արոտավայրերի ու խոտհարքների կայուն կառավարման պլաններիկազմման և իրականացման ուղեցույց, Երևան, «ԹԱՍԿ» ՍՊԸ, 2015, էջ 42, 48, 61։ [2] Վայոց ձորի մարզի Գնդեվազ գյուղի հողային ֆոնդի առկայության և բաշխմանվերաբերյալ հաշվետվություն (Ձև 22)։ //armstatbank.am/ (հղումը կատարվել է՝ 22.04.2019)։ Խաչատրյան ԼուսինեԷԿՈՀԱՄԱԿԱՐԳԱՅԻՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ ԳՆԴԵՎԱԶԳՅՈՒՂՈՒՄԲանալի բառեր՝ էկոհամակարգային ծառայություններ, ապահովողէկոհամակարգային ծառայություններ, արոտավայրերի բերքատվություն,թույլատրելի բեռնվածություն, պայմանական խոշոր միավոր, արոտավայրերիպահանջարկ, էկոհամակարգի ծառայությունների արժեք։

example702

example702

Հ. Շիրազի «Սիամանթո և Խջեզարե» պոեմը կարևոր տեղ է զբաղեցնում ոչ միայն հայ գրականության այլև գրական հայերենի մեջ, ավելի ճիշտ՝ լեզվի բառապաշարի մեջ։ Այս ստեղծագործության բառակազմական վերլուծությունից հանգում ենք այն եզրակացության, որ պոեմում ոչ միայն գերազանց համադրված են համագործածական բառերն ու բառակապակցությունները, այն նաև այն հարուստ է հեղինակային նորաբանություններով։ Կառուցվածքային և գործառական առանձնահատկություններով այս պոեմի նորաբանությունները համապատասխանում են հայոց լեզվի բառակազմական ընդհանուր օրենքներին։ Սույն հոդվածում դիտարկվում են նշված պոեմի նորակազմությունների կառուցվածքային տիպերն ու բառակազմական առանձնահատկությունները, որն արժանի է լեզվաբանական հետազոտությունների օբյեկտ լինելու, քանի որ ավելի քան հարյուր նորակազմություններով է լցնում մեր լեզվի բառապաշարը, որոնք միաժամանակ տաղանադավոր հայ գրողի գեղարվեստական մտածողության երանգներն են կրում։

Հ. ՇԻՐԱԶԻ «ՍԻԱՄԱՆԹՈ ԵՎ ԽՋԵԶԱՐԵ» ՊՈԵՄԻ ԼԵԶՎԱԿԱՆ ՆՈՐԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԿԱԶՄՈՒԹՅԱՆ ՍԿԶԲՈՒՆՔՆԵՐՆ ՈՒ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԱՅԻՆ ՏԻՊԵՐԸԳրողի ստեղծագործության նշանակությունն ազգային մշակույթի համար որոշվում է նաևնրանով, թե ինչ ազդեցություն է թողել այն լեզվի բառապաշարի հարստացման ու զարգացման վրա։ Հ. Շիրազը համարձակ, անկաշկանդ նորարար է, հմտորեն օգտվում է մեր լեզվի բառակազմական ներքին, ճկուն ու հարուստ հնարավորություններից, բոլորովին նոր ձևերով ու միջոցներով էկազմում նոր բառեր։ Նա թողել է գրական հարուստ ժառանգություն, որն արժանի է ոչ միայն գրականագիտական,այլև լեզվաբանական լայն ուսումնասիրության։ Տասնամյակների ընթացքում լույս տեսած երկերն այսկամ այն չափով եղել են նաև լեզվաբանական ուշադրության առարկա։ Ուսումնասիրության նպատակն է ամբողջական և սպառիչ ներկայացնել պոեմի բառապաշարը՝մասնավորապես վերջինիս նորաբանությունները։ Շիրազի «Սիամանթո և Խջեզարե» պոեմը հեղինակի կենդանության օրոք լույս է տեսել մի քանիտարբերակներով, որտեղ հեղինակը կատարել է տարբեր փոփոխություններ։ Մենք ուսումնասիրության ենք առել առաջին և վերջին հրատարակությունները1, որպեսզի առավել ակնառու լինենփոփոխությունները` մասնավորաբար նորաբանությունների քանակի աճը։ Աշխատանքը կատարված է ամբողջական (համալիր) քննության, վիճակագրական հետազոտության և համաժամանակյա նկարագրության մեթոդների զուգակցմամբ։ Ընդ որում կարևոր դեր ունենլեզվական փաստերի, մասնավորապես բառային նորաբանությունների համեմատությունը և զուգադրությունը, մեկ առանձին բնագրի լեզվական վերլուծության, բառագիտական սահմանման և բնորոշման հնարները և մեթոդիկան։ Ընդհանուր ուշադրության առարկա է եղել հեղինակի ստեղծագործական` բառաստեղծական լաբորատորիան, որի համար անհրաժեշտ է եղել լուծել հետևյալ խնդիրները.ա) առանձնացնել բառապաշարի հավանական նորաբանությունները, բ) դրանք համեմատել ժամանակակից հայերենի բառարանների տվյալների հետ, գ) բացառել բառարաններում ուրիշ հեղինակների երկերի վկայակոչմամբ բերվող բառերը, դ) համեմատել եղած բառարանների տվյալները միմյանց հետ, ե) խմբավորել նոր բառերն ըստ կառուցվածքային տիպերի, զ) անդրադառնալ նորակազմ բառերի կազմությանը,է) համեմատել առաջին և վերջին տարբերակներում առկա նորաբանությունները։ Նոր բառերի առանձնացումը հեղինակային լեզվի բառապաշարի քննության բավականին դժվարին ոլորտներից է, որովհետև յուրաքանչյուր նոր բառ հնարավոր է, որ այդպիսին չլինի, եթե պարզվի,որ կա տվյալ գործածությանը նախորդող մեկ այլ գործածություն։ Հեղինակային բառապաշարի մեջ կիրառված նոր բառերը՝ իբրև նորաբանություն, սովորաբար առանձնացվում են ոչ թե բացարձակ, այլհարաբերական իմաստով։ Բացարձակ իմաստով տվյալ բառը նոր է, եթե այն ստուգված է տվյալ երկիննախորդած բոլոր կարգի գրավոր աղբյուրների փաստերով, որն էլ գրեթե անհնարին է։ Ուստի, նորբառերի առանձնացման դեպքում պետք է առաջնորդվել հարաբերական ժամանակագրությամբ` տվյալբառը ստուգելով գործող ամենածավալուն բառարաններով2, համակարգչային ծրագրերով3 և պայմանականությամբ հավաստել, որ այն նախկինում գործածված չի եղել գրավոր գրականության մեջ։ Այսդեպքում ենթադրվում է, որ եթե այն գործածված լիներ, պիտի ընդգրկված լիներ այդ ծավալուն բառարանների մեջ։ Բառային կազմի համալրումն ու հարստացումը տեղի է ունենում լեզվում առկա բառակազմականձևույթների՝ արմատների կամ արմատների ու ածանցների միջոցով նորանոր բառեր կազմելով։ Ս.Աբրահամյանը նկատել է, որ «բառակազմական օրինաչափությունների կայունությունը բացարձակ չէ.1 Շիրազ Հ., Սիամանթո և Խջեզարե, Երևան, 1935։ Երկերի ժողովածու 5 հատորով, հ. 3, Երևան, 1984, էջ 194։ 2 Տե՛ս http։ 3 Տե՛ս http։ վերջին տասնամյակներում հայերենի բառակազմության մեջ կատարվում են որոշ տեղաշարժեր, որոնքթեև լայն ընդգրկում չունեն, բայց արժանի են ուշադրության»1 ։ Նա հայերենի բառակազմության բոլորդրսևորումներն ամփոփում է երկու խմբի մեջ՝ ա) փոխանցումային կազմություններ և բ) կաղապարային կազմություններ։ Արդի բառակազմության մեջ իշխողը կաղապարային կազմություններն են, իսկփոխանցման երևույթն էական դեր չի խաղում2։ Նորակազմ բառի, որպես լեզվական միավորի, տարածված գործածությունը մեծ չափով պայմանավորված է նրա բառակազմական առանձնահատկություններով. նորաբանությունները կազմվում ենմեր լեզվի բառակազմական օրենքներով։ Այսպես՝ բարդության բաղադրիչների շարահյուսական հարաբերությունը լինում է երկու տեսակ՝ համադասական և ստորադասական։ Այս հարցին հանգամանորեն անդրադարձել է Մ. Աբեղյանը։ Բարդ բառերի բաղադրիչ անդամների միջև նշելով այդ երկու կարգի հարաբերությունը՝ նա բարդության ամենատարածված տեսակըհամարում է ստորադասականը3։ Լեզվական նորաբանությունների այլ հատկանիշների հետ անհրաժեշտ է քննել նաև նրանցկազմության սկզբունքներն ու կառուցվածքային տիպերը։ Եթե բառակազմական վերլուծության ժամանակ սահմանափակվում ենք միայն բարդության անմիջական կազմիչներով՝ բառակազմական միավորներով, ապա ձևութային վերլուծության ժամանակ հաշվի ենք առնում բառի կազմում եղած բոլորիմաստակիր միավորները։ Հ. Շիրազի «Սիամանթո և Խջեզարե» պոեմից4 քաղված լեզվական նորաբանությունները քննենքբառակազմական առումով, հետևաբար, սահմանափակվենք դրանց բառակազմական սկզբունքներիու կաղապարների վերլուծությամբ։ Լեզվական նորաբանությունները, ինչպես և ամեն մի նորակազմ բառ, անշուշտ, ունենում է բաղադրյալ կազմություն։ Իսկ բաղադրյալ բառերը տարբեր են թե՛ իրենց կազմության եղանակներով ումիջոցներով, թե՛ իրենց կառուցվածքով։ Ըստ Գ. Ջահուկյանի՝ «Բառակազմության կենտրոնական հասկացությունը բառն է, ուսումնասիրության հիմնական առարկան՝ բաղադրյալ բառը»5։ Ինչպես եղած բառերի, այնպես էլ նորաբանությունների մեջ բարդությունները մեծ թիվ են կազմում։ Սա ամենևին էլ չի նշանակում, թե ածանցումը՝ որպես բառակազմության տեսակ, տարածված չէհայերենում։ Լեզվական նորաբանությունների կառուցվածքային վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ դրանց մեջկան ժամանակակից հայերենի բառակազմության գրեթե բոլոր տիպերը՝ բարդությունն իր տարբեր ենթատեսակներով, ինչպես նաև ածանցումը՝ իր տարբեր կաղապարներով։ Բարդության բառատիպերը,ըստ նրանց մեջ եղած հիմնական ձևույթների քանակի, լինում են երկարմատ, եռարմատ և քառարմատ։ Այս տարբեր կաղապարները կան նաև լեզվական նորաբանությունների մեջ, բայց գերակշռողըերկբաղադրիչ կազմություններն են, այսինքն՝ «արմատ-հոդակապ-արմատ» (Ա-հ-Ա) կամ «արմատարմատ» (Ա-Ա) կաղապարը։ Խոսելով ժամանակակից հայերենի բառակազմության եղանակների մասին՝ Գ. Ջահուկյանը նշումէ, որ հայերենի համար բնորոշ են երկբաղադրիչ, հազվադեպ՝ եռաբաղադրիչ բարդությունները։ Նամիաժամանակ նկատում է, որ երկբաղադրիչ բարդությունների մեջ սովորաբար հիմքային արժեք ունիերկրորդ բաղադրիչը, եռաբաղադրիչ բարդությունների մեջ՝ երրորդը, այսինքն՝ որպես բարդությանհիմք (լրացյալ) հանդես է գալիս վերջին բաղադրիչը6։ Լեզվական նորաբանությունները՝ որպես բաղադրյալ բառեր, կազմվում են տարբեր խոսքի մասերի բազմազան զուգորդություններով, բառակազմական բաղադրիչների շարահյուսական տարբեր հարաբերություններով ու խոսքիմասային տարբեր արժեքով։ Դրանք ներկայացնենք ըստ բառակազմական կաղապարների։ ԵՐԿԱՐՄԱՏ ԲԱՐԴՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ։ Գերակշռում են երկարմատ բարդությունները, որոնք լինում են՝ա) գոյականի խոսքիմասային արժեքով բաղադրություններ։ Սրանք կազմվում են Ա-հ-Ա կամ Ա-Ա կաղապարներով, իսկ բաղադրիչները լինում են գոյական, բայց կարող են ունենալ նաև խոսքիմասայինտարբեր արժեքներ, ինչպես` Հեռվում՝ աստղ ու աղբյուրների մանյակաշարն7 իր կրծքին (238)8,Այս, որ1 Տե՛ս Աբրահամյան Ս., Ժամանակակից հայերենի բառակազմության զարգացման միտումները (Գիտական նստաշրջանիզեկուցման թեզիսներ), Երևան,1998, էջ 3։ 2 Նույն տեղում։ 3 Աբեղյան Մ., Հայոց լեզվի տեսություն, Երևան, 1965, էջ 20։ 4 Շիրազ Հ., Երկերի ժողովածու 5 հատորով, հ. 3, Երևան, 1984, էջ 194։ 5 Ջահուկյան Գ., Ժամանակակից հայոց լեզվի իմաստաբանություն և բառակազմություն, Երևան, 1989, էջ 158։ 6 Տե՛ս նույն տեղում էջ 219-220։ 7 Բոլոր ընդգծումները՝ Մ.Հ.։ 8 Այստեղ և հետագա շարադրանքում տեսական նյութը հիմնավորելու նպատակով բերված օրինակներից հետո փակագծում`ընդունված կարգով կնշենք բնագրի այն էջը, որտեղ հանդիպում է տվյալ օրինակը։ լեռն է իր ազգահայր, իր ազգամայր սարն է սուրբ (230), Յոթը հազար ծաղկացեղով ավազան էմյուռոնի (234), Ու վեր կացավ սիրատենչը՝ դեռ աղվաբեղ պատանի (234), Իր Սիփանի ձյունե թագն էլ՝էլ չէր թվում շաքարղանդ (212), Աստղանեկտար, մեղր ու գազպե, մանանա է ցած բերում (234)։ Գոյական-գոյական՝ խոսքիմասային նույնական արժեքով բարդությունները Գ. Ջահուկյաննանվանում է համագործառական կամ համակաղապարային, քանի որ բարդությունն ունի խոսքիմաստային նույն արժեքը, ինչ նրա հիմքային, այսինքն՝ վերջին բաղադրիչը։ Գոյական-բայարմատ՝ գոյականի խոսքիմասային արժեքով՝ Եվ շշնջաց մահահասն էլ՝ «Այստեղմահս մահ չէ ինձ» (233)։ բ) Ածականի խոսքիմասային արժեքով երկարմատ բարդությունները ևս աչքի են ընկնում լեզվական նորաբանությունների կառուցվածքային տիպերի մեջ։ Սրանք կազմվում են խոսքիմասային տարբեր արժեք ունեցող բաղադրիչներից՝ գոյական-գոյական, գոյական-բայարմատ, գոյական-ածական, գոյական-մակբայ և այլն։ Տարբեր խոսքի մասեր զուգորդվելով՝ կազմում են նոր բարդ բառ՝ ածականիխոսքիմասային արժեքով. ինչպես՝ Ու վեր ելավ Սիամանթոն իր հոտի հետ գառնաձայն (196), Էն կաթնակուրծք արոտներով, ցող ու շաղով էն մաքուր (197), Մի վիթխարի մաքի թվաց Սիփան սարը ծաղկասեզ (197), Հավերժ ծուխ է Աստծուց խնդրում ոսկեբուրվառ հայ խունկին (200), Չէ՛... ափն ի վար՝կարապնակուրծք աղջիկները մերկացան (201), Ու կասկածով ցած էր նայում Սիամանթոն սիրախանդ(212), Ասես ծովում հալվում էին մարմինները լուսամոմ (201), Որոնց բոցը՝ ծովի մեջ էլ բոց էր մնում…սիրածոմ (202), Մինչ ծաղկածով իր լանջերով բույր է խնկում (219), Աստծուն Խորտակեցին կամուրջնիսկույն խոլամները գայլընկեր (221), Հիշեց մութը սիրաճրագ (227), Սիփանաչափ մի ժայռ, ասես,ընկավ սրտի ուսերից (233), Ու վեր կացավ սիրատենչը՝ դեռ աղվաբեղ պատանի (234), Եվ ձկնածովծովն էլ Վանի (258) (գոյական-գոյական), Դեռաթրթիռ սրտերի մեջ գաղտնաբոցն անթեղված (202),Տուն է կանչում հեռաթափառ հայորդոցն իր մոլոր (250) (մակբայ-բայարմատ), Համր ու մոլոր դեռ կծկելով պանդխտատար սև ճամփան (220), Սիփանահաս ու փոթորկող խնդությունից ուշքն անցավ (233),Առ գինն ահա՝ գաղտնի տված քո սրտագող մատանու (201), Համր ու մոլոր դեռ կծկելով պանդխտատար սև ճամփան (220) (գոյական-բայարմատ), Ծովամուտքին Աղթամարն է՝ ոսկեզմրուխտ իրկղզով (200), Ցայում էին կույսերը դեռ մարմինները փրփրանուրբ (202), Մատաղ հովվին հեքիաթագեղ տեսիլ էին թվում սուրբ (202), Նորից եկավ եղնկանույշ այն աղջիկը տեսլական (205), Էն թրակեռիր հոնքերի կամարները թող փլվեն (253) (գոյական-ածական), Իր յոթնածուխ յուրտը զարկել, ինչպեսիր սև յափնջին (257), Մեջ յոթնեղբայր քո լեռների, ուր հովերն են նիրվանա (244) (թվական-գոյական)։ գ) Մակբայի խոսքիմասային արժեքով երկարմատ բարդություններ. Մերթ հայտնվում ու նազումէր կարապնասահ, հերարձակ (202), Ու պապանձվեց գիշերահար, քնեց սարն էլ Սիփանա (221), Բայցթվաց, թե ինքն զգաց, որ մուրազահաս՝ մահացավ (230) (գոյական-բայարմատ), Անհետ կորած իրարևին դեռ կսպասեր գաղտնատանջ (222) (ածական-բայարմատ), Մերթ կասկածում սիրամոլոր՝ «Ինչո՞ւ ոչ մի լուր չկա» (252) (գոյական-ածական), Ծովը մտան... ծովը փրփրեց մարմնաճերմակ, հյուսքասև (201) (գոյական-ածական)։ ԱԾԱՆՑԱՎՈՐ ԿԱԶՄՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ։ Լեզվական նորաբանությունների կառուցվածքային տիպերիմեջ հանդիպում ենք նաև ածանցավոր կազմությունների, բայց ածանցումը՝ որպես բառակազմությանեղանակ, բնորոշ չէ լեզվական նորակազմություններին և այնքան գործուն դեր չունի բառակազմությանմեջ, որքան բարդությունը։ Մեր ուսումնասիրած բնագրում հանդիպում են -(ա)վետ , -ուհի , -իկածանցներով նորաբանություններ, ինչպես` Դրախտավետ Բինգյոլի հետ մրցման ելնում եթերում (234),Նա՝ բեկուհի, ես՝ մի հովիվ, հայրը՝ զինված, ես՝ անզենիկ (252), Քո երազի անմեղիկն եմ (210)։ Հանդիպում են նաև բարդ ածանցավոր կազմություններ, ինչպես` Ու հաց կերան մի ամանից,կաթնաբրդոն կորեկի (248), Կուսանոցի կույսերն էին՝ մարմնատանջիկ, ամոթխած (201)։ Լեզվի բառակազմական օրինաչափությունները կայուն են, բայց լեզվի զարգացման որոշակիշրջանում կարող են հանդես բերել որոշ նոր միտումներ, որոնք տարածվում են նոր բառակերտումների,այդ թվում և լեզվական նորաբանությունների վրա։ Գրողի նորակերտումները բաոամիջավայրում իրենց տեղում են, անփոխարինելի, որովհետևունեն իրենց ոճական դերը տվյալ բնագրում։ Այս բառերը երբեմն փոխաբերական, բաղադրիչները հոմանիշներից կամ հականիշներից կազմված մակդիրներ են և խոսքի պատկերավորման լավագույն միջոց։ Այսպես՝ Խառնախուճապ կանայք, հարսներն այս ու այն կողմ ցրվեցին…. (269)։ Բազմաքանակ են հեղինակի կազմած ու գործածած բաղադրյալ բառերը, որոնց մեջ մեծ ու կարևոր տեղ են բռնում բաղհյուսական բարդությունները։ «Դրանք՝ իբրև ինքնուրույն ու անկախ իմաստային միավորներ, սերտորեն ու անմիջականորեն առնչվում-կապվում են լեզվի քերականական կառուցվածքի, մասնավորապես՝ բառերի սովորական շարահյուսական կապակցությունների հետ և, ծագելով դրանցից, բարդ ու բազմազան հարաբերություններ են արտահայտում»1։ 1 Մարգարյան Ալ., Հայերենի բաղհյուսական բարդությունները, Երևան, 1986, էջ 3։ Լեզվաոճական կարևոր միջոց են վերլուծական կազմություն ունեցող բաղհյուսական՝ հոմանիշների զուգադրումից և իմաստով ոչ այնքան մոտ, նույնիսկ հականիշ բառական միավորներով կազմվածհարադրությունները։ Սրանք մեծ մասամբ իմաստով մոտիկ, համահնչուն ու ներդաշնակ բառականմիավորներ են, որոնք հեղինակն օգտագործում է պատկերների, իմաստների նրբերանգություն ըստեղծելու նպատակով։ Հ. Շիրազը, ժողովրդական դարավոր փորձի ծալքերը բացելով և դրանց նրբությունները բացահայտելով, ավելացնում է իր ժամանակի և իր նոր փորձը։ Բառակազմության այս ձևն առաջէ բերում խտացրած պատկերների՝ փոխաբերական, փոխանունական արագ ու ճիշտ ընկալումներ։ Ահա այդ բազմազան հարաբերություններն արտահայտող անվանական հարադրություններից.ա) բաղադրիչները հոմանիշներ են, իմաստով մոտ՝ Մեր դարն հասավ, անցավ էն սև Թափառքոչվոր կյանքը քուրդի (259), Ու մուշ-անուշ արածելով՝ մեղմ ելնում էր սարն ի վեր (197),բ) բաղադրիչները հականիշներ են. ժողովրդական բառերը գեղարվեստականանալով ստանում ենիմաստային նորաբանության արժեք, ինչպես` Լույս ու մթին իր գագաթին գարուն-ձմեռ (219), Էգուցէլօր հայ չես տեսնի՝ թե որ մեկ էլ աշխարհ գաս (214), Աղջիկ-տղի գործ քանդելը վանք քանդելուցվատ բան է (237),գ) բաղադրիչները հավասարարժեք են, կամ առաջին մասը դառնում է երկրորդի բնութագրականմակդիրը՝ դրսևորելով առարկայի ներքին հատկանիշները, առարկայից ստացած գրողի տպավորությունը՝ Մայր գետերն են երակներն արծիվ-երկրի նաիրյան (199), Հովվի մոր պես անիծելով այն վագրի վարդ-աղջկան (243), Ու պահելով չամիչի մեջ շող-մատանին հանց մի հույս (256), Ու պառավից՝ իրհույս-մորից նորից խնդրեց գլխիկոր (267). Թե սերն այն է, որ կրակից ձյուն-աղջկան ազատես (267),Մրմնջացին ուխտ-աղբյուրին իրենց կարոտն համբույրի (208). Կիջնեին ծովն Աղթամարա կղզուց՝անուշ մի դողով Լողանալու ծովածոցում, մկրտվելու… սեր-ցողով (201), Ասես ճչաց՝ «Ո՞ւր ես քնել, անտես խո չե՞ս հանց քամի... Անմեղ գառի նման ունես դու՝ հազար գայլ-թշնամի» (264), Յոթ-երկնքիաստղիկն եմ ես (204), դ) բաղադրիչներից մեկը բարբառային, ժողովրդախոսակցական է, մյուսը՝ գրական՝ Ու ծառս էինլինում ձիերն հարսնառի լաց-կականում (269)։ Կան հարադրություններ, որոնց կազմության հիմքում ընկած են փոխաբերություն, փոխանունություն, պատճառահետևանքային կապ և այլն, օրինակ՝ արծիվ-երկիր բարդության հիմքում համեմատությունն է (երկիրն արծվի նման է)։ Հ. Շիրազն իր պոեզիան հարստացրել է նաև բառական կրկնություններով, որոնք առավելապեսհատուկ են բանավոր ժողովրդախոսակցական լեզվին։ Կրկնավորներն օգտագործում է ոճական նպատակով, ստեղծում իմաստի ինտենսիվություն։ Երբեմն կրկնվող բաղադրիչները որոշ հնչյունափոխության են ենթարկվում և իմաստային նրբություն արտահայտում. օրինակ՝ Ու շրշալով, ու շիկնելով, հուշիկ-մուշիկ իջավ ձոր (210), Ծովը մտան փրփուր-փրփուր, տեսիլներով մարմնաձև (201)։ Հանդիպումեն նաև համադրական կազմություններ. Յա՛ր, ինձ յարեյար մի՛ գցե (243), Վարդս խարեխար մի՛ գցե(243), Աղբրից աղբյուր ու քոչեքոչ՝ յարից մի լուր հարցնում (254)։ Գրողն օգտագործում է ժողովրդախոսակցական լեզվի բառաշերտի անբաժանելի մասը կազմողբազմաթիվ բայական հարադրություններ։ Դրանք խոսքին ժողովրդական շունչ և երաժշտականությունտվող լեզվաոճական միջոցներ են։ Գործածում է երկու գլխավոր բայերի միացությամբ կազմված հարադրություններ, որոնք, ըստ Գ. Ջահուկյանի, «Կա՛մ բայական մի նոր, դարձվածային իմաստ են արտահայտում, կա՛մ հանդես են գալիս որպես կերպային արժեք ունեցող և բուն հատկանշային բայի կապակցություն, կա՛մ աստիճանավորում-ուժեղացնում են միևնույն իմաստը»1։ Դրանք հիմնականումգրում է միության գծիկով, այսպես՝ Ցոլաց-ընկավ կույսի սիրտն ու այլայլեց աղջկան (210), Թռավմտավ հովվի սիրտն ու կանթեղվեց սիրալույս (210), Թռավ-կորավ քերծերի մեջ՝ շվար թողած որսկանին (205), Հասավ-անցավ մայր Արաքսն էլ՝ Խուդափերին կամուրջով (221), Ոտքերն ընկավ, բայցոտքերից քաշեց-գետնեց խորամանկ (240)։ Հ. Շիրազը կազմում է նաև վ ածանցով այնպիսի բայեր, որոնք գրական հայերենում այդքան էլգործածական չեն, այսպես՝ Ասուպվելով մի աստղ ընկավ գուշակումով անբարի (239), Որի ճիչը վերարտուտվեց՝ «Իմ հո՛ղ, նորից ի՜մն ես դու, Վայըս չքվեց… հայ մնալս ինձ քո գիրկը ետ բերեց» (232),Թռավ-մտավ հովվի սիրտն ու կանթեղվեց սիրալույս (210), Որ բանդվեցին սև աչքերում սերս, սիրտսու հոգիս (252), Թե ճամփեքիս չկամրջվեն նուրբ հոնքերն աղջկա (253), Միակ սուրբը մայրենին է,հայրենին է մասիսված (244), Մահագունվեց դժոխք մի պահ, անշնչացավ… երջանիկ (233)։ Հանդիպում են նաև բազմաթիվ բայական (տարբեր եղանակաժամանակային արտահայտվածությամբ) նորաբանություններ, որոնք կազմվել են գոյականներից, ինչպես՝ Ճերմակ նռնած կուրծքնասում էր՝ «Ծովն էլ հուրըս չի՜ մարե» (203), Կիսվեց սև թուխպն իր կարոտի, արծըվացավ սիրտը հեզ1 Ջահուկյան Գ., Ժամանակակից հայերենի տեսության հիմունքները, Երևան, 1974, էջ 413։ (230), Խանդը վագրեց եղնիկ սրտում՝ չէ՛, չեն լինի բախտավոր (253), Սարն ի վար է սուրհանդակումաղբյուրներին իմ բոլոր (250)։ Հ. Շիրազի գործածած վերը նշված նորաբանությունները չկան Ստ. Մալխասյանցի «Բացատրական բառարանում»1, տեղ է գտել միայն երկնափիրուզն բառը` հետևյալ մեկնաբանությամբ՝ «գ.(հանք.) քաղկեդոն քարի մի տեսակը, բաց կանաչ գոյնով, կոչվում է նաև ոսկեպրաս, պրսափ գոյնիպատճառով. թանկագին քար»2։ Պոեմի առաջին տարբերակում նորաբանություններն ունեն հետևյալ կառուցվածքային տիպերնու կազմավորման սկզբունքները. ածանցավոր կազմություններ չկան, երկարմատ բարդություններ են`կազմված Ա-հ-Ա կաղապարով, ինչպես` … Գուրգուրում եր դեմքը նրա շռայլ արփին նորածագ (5),Սուրբ ե կոչվում կարկաչախոս լույս աղբյուրի զանգի հետ (6), Նրանց հետ եր Խջեզարեն` բեկիդուստրը վարսասաթ (8), Մտավ ջահել հովվի բոցոտ սրտի դաշտը ծաղկաբեռ (8), Հովեր կուգանՍիփան սարից, ծաղիկներից արնաթերթ (11)։ Կան նաև Ա-Ա կաղապարով կազմություններ, ինչպես` Նորից նրա ուշքը գնաց գորգի վրաաստաղհուռ (15), Յեվ հովիվը միտք եր անում և մտքերն արևկեզ (16)։ Ածականի խոսքիմասային արժեքով նորակազմություններ են` հետևյալ բաղադրիչային կազմությամբ. գոյական բայարմատ` Վորոնց տակից շողշողում են աչքերն անահ, լուսաբուխ (5), Թռչում եյինկայծեր դառած ձիերն ամեն սանձաթող (23), գոյական+գոյական` Կուլ գնացին հեռու մեգում կատարները ձյունաշող (33), Շուշանաշող ու լուսալի գարնան յերազ յերկնքում (11), ածական + գոյական` Իմաղջիկը յես պիտի տամ ջահել բեկի քաջազարմ (13), ածական + բայարմատ` Ասես հովիկն անցավգետի ալիքներով մանրածեծ (17)։ Հանդիպում են նաև գոյականի և մակբայի խոսքիմասային արժեքովնորակազմություններ, ինչպես` Սարի գիշեր, սիրո գիշեր` ասղաշարը ճակատին (28), Յեվ աղջիկըկարոտակեզ ընկավ գիրկը պառավի (16)։ Նորակազմ բայեր չեն հանդիպում։ Այսպիսով՝ համեմատելով պոեմի առաջին և վերջին տարբերակներում առկա նորաբանությունները, արձանագրվում է այն իրողությունը, որ առաջին տարբերակում առկա են մոտ 30 նորաբանություններ, վերջին տարբերակում դրանք չեն պահպանվել, և ստեղծվել են 80-ից ավել նորաբանություններ։ 4 նորաբանություն հեղինակը գործածել է և՛ առաջին, և՛ վերջին տարբերակներում` ասղաշար,հարսնառն, սիրակեզ, աղջիկ-տղա։ Մարիամ ՀակոբջանյանՀ. ՇԻՐԱԶԻ «ՍԻԱՄԱՆԹՈ ԵՎ ԽՋԵԶԱՐԵ» ՊՈԵՄԻ ՆՈՐԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԿԱԶՄՈՒԹՅԱՆՍԿԶԲՈՒՆՔՆԵՐՆ ՈՒ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԱՅԻՆ ՏԻՊԵՐԸԲանալի բառեր՝ նորաբանություն, կառուցվածքային առանձնահատկություններ, բառակազմական տիպ, բառապաշար, գործառույթ, բաղադրիչ, ձևույթային կառուցվածք, բազմաբաղադրիչ բառ, բառակազմական վերլուծություն, բարդ նորակազմություն։

example120

example120

Աշխատանքում ներկայացվում են հիպերբոլական և հակադարձ հիպերբոլական ֆունկցիաների մի շարք հատկություններ և կիրառություններ։ Դիտարկվում են հետաքրքրություն ներկայացնող որոշ խնդիրներ։

1. Ներածություն. Ուսումնասիրելով հիպերբոլական և հակադարձ հիպերտանքում ներկայացվում են հիպերբոլական և հակադարձ հիպերբոլականֆունկցիաների հատկությունները, դրանց, ինչպես նաև տարրական այլ ֆունկցիաների միջև առնչությունները և մի շարք կիրառություններ։ Նախ սահմանվում են հիպերբոլական և հակադարձ հիպերբոլական ֆունկցիաները, տրվումեն առնչություններ հիպերբոլական ֆունկցիաների, հիպերբոլական և եռանկյունաչափական ֆունկցիաների միջև, ինչպես նաև լոգարիթմական, հակադարձեռանկյունաչափական և հակադարձ հիպերբոլական ֆունկցիաների միջև։ Տրվում են հիպերբոլական և հակադարձ հիպերբոլական ֆունկցիաների ածանցման և ինտեգրման կանոնները։ Այնուհետև ներկայացվում են նշված ֆունկցիաների կիրառությունները ֆունկցիաների և դիֆերենցիալ հավասարումներիինտեգրման տեսանկյունից։ Դիտարկվում են նաև հետաքրքրություն ներկայացնող մի շարք առաջադրանքներ` մանրամասն լուծումներով։ Աշխատանքը մեթոդական մեծ նշանակություն ունի և կարող է կիրառվելբուհական ուսումնական պրոցեսում, ինչպես նաև կարող է նպաստել գիտականուսումնասիրություններ կատարող գիտական աշխատողների գործունեությանը։ 2. Հիպերբոլական ֆունկցիաների սահմանումներն ու հատկությունները։ Մաթեմատիկայում բացի առանձին ցուցչային ֆունկցիաներից, լայն կիրառությունունեն ցուցչային ֆունկցիաների համակցությունները։ Դրանց շարքում կարևորրակագծային համակցություններ, որոնք կոչվում են հիպերբոլական ֆունկցիաներ։ Հիպերբոլական ֆունկցիաները թվով վեցն են, որոնց համար օգտագործվումեն հատուկ անուններ և նշանակումներ.տեղ են գրավում (cid։ 3051) և (cid։ 3051) ցուցչային ֆունկցիաների որոշակի գծային և կոտոsh(cid։ 3051) հիպերբոլական սինուս (1) ch(cid։ 3051) հիպերբոլական կոսինուս (2) th(cid։ 3051) հիպերբոլական տանգես (3) cthx=(cid։ 3051) հիպերբոլական կոտանգես (4) (cid։ 3051) հիպերբոլական սեկանս (5) sch(cid։ 3051) հիպերբոլական կոսեկանս (6) Հիպերբոլական ֆունկցիաների անունները պայմանավորված են նրանով, որ վերջիններս միավոր կիսառանցքով հավասարակողմ հիպերբոլի կետերի կոորդինատների հետ կապված են նույն կերպ, ինչ որ եռանկյունաչափականֆունկցիաները` միավոր շառավղով շրջանագծի կետերի կոորդինատների հետ։ Միևնույն արգումենտից կախված տարբեր եռանկյունաչափական ֆունկցիաներ կապված են բազմաթիվ հայտնի առնչություններով։ Համանման առնչություններ են գործում նաև հիպերբոլական ֆունկցիաների միջև։ Օրինակ՝ եռանկյունաչափությունից հայտնի հետևյալ sin(cid։ 1876)=1միջև գործող հետևյալ նույնությունը` ch(cid։ Վերջինս հետևում էնույնությանը համապատասխանում է հիպերբոլական սինուսի և կոսինուսիհիպերբոլական սինուս և կոսինուս ֆունկցիաների սահմանումներից։ ցիաների սահմանումներից և նշված նույնությունից.Մի շարք կարևոր նույնություններ են հետևում հիպերբոլական ֆունկsh(cid։ 1876) (7)Եռանկյունաչափությունից հայտնի բանաձևերի համանմանությամբ կարելի է ստանալ բանաձևեր նաև հիպերբոլական ֆունկցիաների արգումենտներիգումարի և տարբերության, կրկնակի և կես արգումենտի, ինչպես նաևհիպերբոլական ֆունկցիաների գումարի, տարբերության և արտադրյալիհամար։ Ցուցչային, եռանկյունաչափական և հիպերբոլական ֆունկցիաների գաղափարները կարելի է սահմանել նաև արգումենտի կոմպլեքս, մասնավորապեսկեղծ արժեքների համար, ինչը հնարավորություն կտա կապ հաստատելուվերջիններիս միջև։ Օգտվելով կոմպլեքս փոփոխականի ֆունկցիաների տեսությունից հայտնիԷյլերի բանաձևերից և հիպերբոլական ֆունկցիաների սահմանումներից՝ կարելի է կապ հաստատել նաև եռանկյունաչափական և հիպերբոլական ֆունկցիաների միջև.1(cid։ 1878), Եթե (8) բանաձևերում տեղադրենք (cid։ 1876), որտեղ (cid։ 1876)-ը իրական թիվ է,ctg(cid։ 1876) (9)այսինքն՝ արգումենտը վերցնենք զուտ կեղծ թիվ, ապա կստանանք. (cid։ 1876), Ստացված բանաձևերը հնարավորություն են տալիս անցում կատարելուեռանկյունաչափական ֆունկցիաներից հիպերբոլական ֆունկցիաներին ևհակառակը, ինչպես նաև` կեղծ արգումենտը փոխարինել իրականով։ Համանմանորեն կարելի է ստանալ հիպերբոլական ֆունկցիաների մյուսբանաձևերը, այդ թվում նաև՝ հիպերբոլական ֆունկցիաների արգումենտներիգումարի և տարբերության, կրկնակի և կես անկյան և այլ բանաձևեր։ Այսպիսով,սովորական եռանկյունաչափությունից կարելի է ստանալ, այսպես կոչված,«հիպերբոլական եռանկյունաչափություն»։ Հիպերբոլական ֆունկցիաների ածանցման և ինտեգրման բանաձևերը ևսհետևում են այդ ֆունկցիաների սահմանումներից.(sh(cid։ 2780). Հակադարձ հիպերբոլական ֆունկցիաներ։ 1877), ապա կարելի էայստեղից (cid։ 1877)-ն արտահայտել (cid։ 1876)-ով, որը կլինի հիպերբոլական սինուս ֆունկցիայի հակադարձ ֆունկցիան։ Այն նշանակում են հետևյալ կերպ` (cid։ 1876), ևկարդացվում է հիպերբոլական արեասինուս։ Նույն կերպ են սահմանվում նաևմյուս հիպերբոլական ֆունկցիաների հակադարձ ֆունկցիաները.(cid։ 1876) (հիպերբոլական արեակոսինուս),(cid։ 1876) (հիպերբոլական արեատանգես),(cid։ 1876) (հիպերբոլական արեակոտանգես),(cid։ 1876) (հիպերբոլական արեասեկանս),(cid։ 1876) (հիպերբոլական արեակոսեկանս)։ Ինչպես որ հիպերբոլական ֆունկցիաներն են արտահայտվում ցուցչայինֆունկցիաներով, այնպես էլ հակադարձ հիպերբոլական ֆունկցիաները կարելիէ արտահայտել հակադարձ ցուցչային, այսինքն՝ լոգարիթմական, ֆունկցիաներով։ Տեղի ունեն հետևյալ բանաձևերը`Arsh(cid։ 4685) (16)(12) բանաձևի արտածման համար դիտարկենք` (cid։ 1876) հիպերբոլական արեակոսինուս ֆունկցիան։ Այս դեպքում (cid։ 1877), և, ինչպես հայտնի է,ցիաների միջոցով, հետևյալ կերպ`ch(cid։ 3052)+1=0Լուծելով այն՝ կստանանք` (cid։ Լոգարիթմելով ստացվածհավասարման երկու մասերը՝ կստանանք` (cid։ Մյուս կողմից`(cid։ 1876), ուստի կստանանք (12) բանաձևը։ 2870), հիպերբոլական կոսինուս ֆունկցիան կարելի է ներկայացնել ցուցչային ֆունկ կամ որ նույնն է`Հակադարձ հիպերբոլական ֆունկցիաների ածանցման և ինտեգրմանբանաձևերն են.4. Ինտեգրալների հաշվումը հիպերբոլական ֆունկցիաներով տեղադրումներիդասընթացիցմիջոցով։ ԻնչպեսինտեգրալայինհայտնիհաշվիէԱռաջին չորս բանաձևերն ապացուցելու համար կարելի է օգտվել հակա(cid։ 1829), երբ (cid։ 1829), երբ (cid։ 1829), երբ |(cid։ 1829), երբ |(cid։ 1853) (17)դարձ ֆունկցիաների ածանցման կանոնից՝ (cid։ Օրինակ, երբ (cid։ 1876),ապա (cid։ Վերջինս ածանցենք ըստ (cid։ 1877)-ի, կստանանք (cid։ Հետևաբար`1√1+(cid։ 1876) ինտեգրալը, որտեղ (cid։ 1844)-ը ռացիոնալ ֆունկցիայի նշանն է,այսինքն՝ (cid։ 1876) արգումենտը փոխարինվում է նոր (cid։ 1872) պարամետրի եռանկյունա∫(cid։ 1876) տեսքի ինտեգրալները հաշվել` կիրառելով հիպերբո Խնդիր 1։ Ինտեգրել հիպերբոլական ֆունկցիաների տեղադրման միջոցով [4].(cid։ 1872), այս(cid։ Հետևաբար(cid։ 1829)=չափական ֆունկցիայով։ Հաճախ եռանկյունա- չափական տեղադրումները կարող են հանգեցնել առավել բարդ արդյունքների, հատկապես այն ժամանակ, երբներմուծում ենք սեկանս կամ կոսեկանս։ Այս պարագայում կարելի է=124(4(cid։ 1876)+2−կարելի է հաշվել, այսպես կոչված, եռանկյունաչափական տեղադրման միջոցով,լական տեղադրումներ։ Տեղադրենքդեպքումկստանան −316ln(cid։ 1829)̅որտեղ (cid։ 2874)ln√3Եվ կիրառենք երկրորդ եզրային պայմանը, կստանանք.5. Դիֆերենցիալ հավասարումների ինտեգրումը։ Հիպերբոլական ֆունկցիաները կիրառվում են նաև մի շարք դիֆերենցիալ հավասարումների ինտեգրմանժամանակ։ Ինտեգրման ընթացքում հնարավոր է, որ ստացվեն այնպիսի արտահայտություններ, որոնք առավել հեշտ կլինի հաշվել հիպերբոլական տեղադրման միջոցով։ Դիտարկենք դիֆերենցիալ հավասարումների լուծման մի քանի օրինակ(cid։ 2777) հավասարման այն մասնավորներ, որոնք հետաքրքրություն են ներկայացնում։ Գտնել Լապլասինույնությունը.լուծումը, որը բավարարում է հետևյալ եզրային պայմանները`Տեղադրենք դրանք Լապլասի հավասարման մեջ, կստանանք հետևյալԼուծում։ Օգտվելով առաջին եզրային պայմանից՝ մասնավոր լուծումը(cid։ 2202)), որտեղ (cid։ 2202)−ն պարամետրեր են [(cid։ կփնտրենք հետևյալ տեսքով. (cid։ 1877))որտեղ (cid։ 1877))−ը անհայտ ֆունկցիա է` կախված միայն (cid։ 1877)−ից և (cid։ Հաշվենք (cid։ 1877)) ֆունկցիայի երկրորդ կարգի մասնական ածանցյալները.(cid։ 1877))]≡0Քանի որ cos((cid։ 1872))≠0, ուստի կստանանք հաստատուն գործակիցնե(cid։ 1877))=0որի ընդհանուր լուծումն է. (cid։ 1877)Գտնենք (cid։ 1853) պայմանին բավարարող մասնավոր լուծումը.(cid։ 2870)sh0Հետևաբար (cid։ 1853) և մասնավոր լուծումը կլինի.(cid։ 1877)Այսպիսով՝ (cid։ 3052) մասնական ածանցյալը.(cid։ 1877))րով, գծային համասեռ դիֆերենցիալ հավասարում.Այժմ գտնենքջին հավասարումը գրենք հետևյալ տեսքով.(cid։ 1865)ℎԱյս խնդիրը շատ հաճախ հանդիպում է հիդրոդինամիկայում, ուղղահաշվելիս։ Գտնել հետևյալ հաստատուն գործակիցներով, անհամասեռԼուծում։ Օգտվելով հիպերբոլական սինուսի սահմանումից՝ այս դիֆերենցիալ հավասարումը կարելի է ներկայացնել հետևյալ տեսքով.(cid։ 1865)ℎ)=0Քանի որ (cid։ 1872))≠0, հետևաբար −(cid։ ՎերՏեղադրենք այն (18) հավասարման մեջ, կստանանք.(cid։ 3440)Հաշվի առնելով, որ ch(cid։ 1877)+ℎ), կստանանք(cid։ 1877)+ℎ), որտեղ (cid։ հայաց պատերով և ℎ խորությամբ ջրամբարի ալիքի արագության պոտենցիալըդիֆերենցիալ հավասարման ընդհանուր լուծումը` (cid։ հետևյալ տեսքը` (cid։ 1876), որտեղ (cid։ կլինի (cid։ Նախ գտնենք (cid։ 2869) լուծումը (cid։ 2870) հավասարումից։ Քանի որ (cid։ 1853)−ն բնութագրիչ հավասարման լուծում է, ուստի վերջինիսլուծումը կունենա հետևյալ ընդհանուր տեսքը` (cid։ 1827) անորոշ գործակիսարմանը, կստանանք` (cid։ 3028) և հետևաբար (cid։ 1853)−ն ևս բնութագրիչհավասարման լուծումն է, ուստի (cid։ 2870) լուծումը, որը կորոշենք (cid։ 2870) հավասարումից, կունենա (cid։ 3051) տեսքը։ Բավարարելով դիֆերենցիալհավասարմանը` կստանանք. (cid։ 3028), հետևաբար (cid։ Այսպիսով՝ տրված=(cid։ 3051)2 ցը որոշելու համար լուծումը բավարարենք վերջին դիֆերենցիալ հավաՀամապատասխան համասեռ հավասարման ընդհանուր լուծումն ունիՏրված անհամասեռ դիֆերենցիալ հավասարման ընդհանուր լուծումըանհամասեռ դիֆերենցիալ հավասարման ընդհանուր լուծումը կլինի.հավասար է`ցիկ աբսցիսներին համապատասխան օրգրաֆիկը կոչվում է շղթայագիծ։ Այս անվանումը կապված է այն հանգամանքիհետ, որ երկու ծայրերից ինչ-որ եղանակովամրացված շղթան ընդունում է այս կորիտեսքը։ Շղթայագիծն ունի բազմաթիվկարևոր հատկություններ։ 6. Երկրաչափական կիրառություններ։ 3028) հիպերբոլական ֆունկցիայի ա) (cid։ 3028) շղթայագծով, կոորդինատական (cid։ 1876) առանցքով և (cid։ 1876)=0 ու (cid։ 1876) ընթադինատներով սահմանափակված (cid։ 1842)կորագիծ սեղանի (նկ. 1) (cid։ 1843) մակերեսը=(cid։ 1876) բ) Շղթայագծի (cid։ 1853)) գագաթով և ընթացիկ (cid։ 1877)) կետով սահմանա(cid։ 2868) փակված աղեղի (cid։ 1871) երկարությունը հավասար է.=(cid։ 2868) գ) Կատենոիդ։ 3028) շղթայագիծը (cid։ 1876)պտտման մակերևույթը կոչվում է կատենոիդ (նկ. 2)։ Հաշվենք այն մարմնի (cid։ 1848)ծավալը, որը սահմանափակված է կատենոիդով, (cid։ 1878) կոորդինատականհարթությամբ և այդ հարթությանը զուգահեռ ու նրանից (cid։ 1876) հեռավորության վրա=(cid։ 1877))Կատենոիդի մակերեևույթի (cid։ 1843) մակերեսը կարելի է հաշվել հետևյալ=(cid։ 2868) գտնվող հարթությամբ։ Կստանանք`բանաձևի միջոցով.նկ. 2առանցքիշուրջը պտտելիսստացվածրը՝ կստանանք հետևյալ առնչությունը` (cid։ Համեմատելով կատենոիդի ծավալի և մակերևույթի մակերեսի բանաձևեԱյժմ դիտարկենք մի քանիխնդիրներ, որոնց լուծումը բերվում էշղթայագծի կամ կապված է շղթայագծի հետ։ նկ.3Խնդիր 4. Ճկուն, համասեռ, չձգվողրերն ամրացված են միևնույն բարձրության վրա գտնվող երկու կետերում, որոնց միջև եղած հեռավորու(cid։ 2201) երկարությամբ մետաղալարի ծայթյունը հավասար է (cid։ Այնազդեցության տակ։ Գտնել մետաղալարի կախման կորի հավասարումը[(cid։ Լուծում. Կոորդինատական առանցքներն ընտրենք հետևյալ կերպ. (cid։ 1876)առանցքը տեղադրենք հորիզոնական ուղղությամբ, իսկ (cid։ 1877) առանցքն անցկացնենք (cid։ 2870) հատվածի միջնակետով։ Այս դեպքում (cid։ 2869) և (cid։ 2870) կետերի աբսցիսներըհավասար կլինեն –(cid։ 1864)−ի և (cid։ Բարակ թելի կախման խնդրից հայտնի է [4], որորոնելի կորը կլինի (cid։ 3028) շղթայագիծը։ Բայց այն դեպքում (cid։ 1853) պարամետրըհայտնի էր և (cid։ Այս դեպքում խնդիրը բերվում է (cid։ 1853) պարամետրի որոշմանը,կախված է իր սեփական զանգվածիորը հավասար է կոորդինատական սկզբնակետի և շղթայագծի գագաթի միջևեղած հեռավորությանը (նկ. 3)։ Կորի աղեղի երկարության հաշվման համար ունենք հետևյալ բանաձևը.=2(cid։ 1876) Վերլուծենք sh(cid։ 3028) ֆունկցիան ըստ աստիճանային շարքի.(cid։ 1878), այդ դեպքում(cid։ 1878))Կատարենք հետևյալ նշանակումները`վերջին հավասարությունը կընդունի հետևյալ տեսքը`Այսպիսով՝ կստանանք.Ստանանք այս շարքի հակադարձը, այսինքն՝ (cid։ 1878)−ը՝ որպես (cid։ 1873)−ի ֆունկցիա։ Այս դեպքում հնարավոր կլինի հաշվել (cid։ 3053) պարամետրը։ Այդ նպատակով (cid։ 1873)) ֆունկցիայի համար կազմենք Մակլորենի շարքը.(cid։ 3041)+⋯Անմիջապես (cid։ 1873)−ի սահմանումից հետևում է, որ (cid։ 1858)(0)=0, իսկ (cid։ 1878)−ի ոչբացասական լինելուց հետևում է, որ (cid։ 1878)=0, երբ (cid։ 1873)) ֆունկցիայի ածանցյալների համար ունենք.(cid։ 2873) Այս հավասարումներում տեղադրելով (cid։ 1878)=0` կարելի է գտնել (cid։ 4593)(0),… արժեքները.(cid։ 2871)+⋯Հետևաբար խնդիրը լուծված է։ Մնում է որոշել (cid։ 1853) պարամետրը (cid։ 3053)Եթե պահանջվում է որոշել (cid։ 1828) մեծությունը, այսինքն՝ (cid։ 2870) հատվածի (cid։ 1828) միջնակետի հեռավորությունը շղթայագծի (cid։ 1827) գագաթից, ապա պետք էօգտվել հետևյալ տարբերությունից` (cid։ Վերջինիմեջ տեղադրելով ch√(cid։ 1878) աստիճանային շարքի վերլուծությունը՝ կստանանք`(cid։ 1878)−ը փոխարինելով նրա վերլուծուՄնում է (cid։ 1853)−ն փոխարինելթյունով ըստ (cid։ 1873)−ի և պահպանելով երկուսից փոքր կարգ ունեցող անդամները՝(cid։ 4673), որտեղ (cid։ 3039)) կստանանք` (cid։ 1856) մեծության հաշվման բանաձևը կիրառվում է, օրինակ, հեռախոսա(cid։ 3039) հավասարման միջոցով։ գծերի մետաղալարերի կախումն ուսումնասիրելիս։ փակված կորագիծ սեղանի մակերեսըԼուծում. Ենթադրենք այդ կորը(cid։ 3116) նրանով սահմանափակված պատկերիմակերեսի համար ունենք հետևյալբանաձևերը.Խնդիր 5. Գտնել կորը՝ իմանալով, որ այդ կորի (cid։ 3571) աղեղով, (cid։ 2206) առանցքով, (cid։ 2777) հաստատուն և (cid։ 2169) փոփոխական օրդինատներով սահմանահամեմատական է այդ կորի (cid։ 3571) աղեղիերկարությանը [(cid։ գտել ենք, և դրա հավասարումն է (cid։ Կորի աղեղի երկարության և(cid։ 3051) Համաձայն խնդրի պայմանի` (cid։ 1876) որտեղ (cid։ 1853)−ն համեմատականության գործակիցն է։ Դիֆերենցելով վերջինս՝ (cid։ 3116) կստանանք` (cid։ Սա առաջին կարգի, գծային դիֆերենցիալ հավասարում է, որը ինտեգրելու համար կատարենք (cid։ 1878) նշանակում, հետևաբարկստանանք (cid։ 1878), վերջինիս ածանցյալը հավասար է` (cid։ 1878), բայցմյուս կողմից ունենք, որ (cid։ Այսպիսով՝ կստանանք`(cid։ 1878) կամ (cid։ 1853), հետևաբար (cid։ 1853) Վերադառնալով (cid։ 1878) նշանակմանը՝ կստանանք`հետևաբար (cid։ 1853) Խնդիր 6. Հաշվել (cid։ 2183) շղթայագծի (cid։ 2184) ու (cid։ 2184) սահմաններումեն ա) աբսցիսների առանցքի շուրջը, բ) օրդինատների առանցքի շուրջը [(cid։ Այս դեպքում (cid։ 3028), հետևաբար(cid։ 2868) կստանանք`(cid։ 2868) ընկած աղեղի պտտումից առաջացած մակերևույթի մակերեսը, եթե այն պտտելբ) Օրդինատների առանցքի շուրջը պտտելիս ստացված մակերևույթիմակերեսը հաշվելու համար կօգտվենք մաթեմատիկական անալիզից հայտնիհետևյալ բանաձևից` (cid։ Կստանանք`7. Եզրակացություն։ Այսպիսով՝ ուսումնասիրությունը ամփոփ մեթոդական աշխատանք է հիպերբոլական և հակադարձ հիպերբոլական ֆունկցիաների վերաբերյալ։ Այստեղ ներկայացվում են հիպերբոլական և հակադարձհիպերբոլական ֆունկցիաների հատկությունները և անհրաժեշտ տեսականհիմքերը, տրվում են բազմաթիվ առնչություններ։ Այս ամենը ներկայացվում էընթերցողի և ուսանողի համար մատչելի կերպով։ Դիտարկված են հիպերբոլական և հակադարձ հիպերբոլական ֆունկցիաները նաև կիրառական տեսանկյունից։ Հատկապես հետաքրքրություն եններկայացնում դիֆերենցիալ հավասարումներն ինտեգրման տեսանկյունից։ Բոլոր խնդիրները տրվում են համապատասխան լուծումներով` մանրամասննկարագրությամբ։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 6. Վիգոդսկի Մ.Յ., Բարձրագույն մաթեմատիկայի տեղեկագիրք։ «Լույս»հրատարակչություն։ with Configuration Theorems and Equivalent ant EquidecomposableՏեղեկություններ հեղինակների մասինՍարգսյան Արմենուհի Հակոբի- ՇՊՀ, Բարձրագույն մաթեմատիկայի և մաթեմատիկայիդասավանդման ամբիոնի դոցենտ, ֆիզմաթ գիտ. թեկն., E-mail։ armenuhis@mail.ruՄելքոնյան Գայանե Մխիթարի- ՇՊՀ, մագիստրանտ, E-mail։

example565

example565

Պատմական հնչյունափոխության ենթարկված բառերի ուղղագրությունը և ուղղախոսությունը պատմահամեմատական լեզվաբանության ուսումնասիրության կարևորագույն խնդիրներից են։ Գրաբարի հնչյունական օրենքները քննվում են հունարենի, պարսկերենի, արաբերենի, կովկասյան լեզուների, ինչպես նաև հնդեվրոպական նախամայր լեզվի համեմատությամբ։ Հ//յ բաղաձայնով սկսվող բառերի մեծ մասը փոխառություններ են արաբերենից, հունարենից և պահլավերենից։

ԲԱՌԱՍԿԶԲԻ Հ//Յ ՀՆՉՅՈՒՆ-ՏԱՌԵՐԻ ՈՒՂՂԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՈՒՆՔՆԵՐԸ(5-12-ՐԴ ԴԴ. ՄԱՏԵՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ)Հին հայերենի հնչյունական համակարգում բառասկզբի հ և յ հնչյունները ենթարկվել են պատմական հնչյունափոխության, և արդյունքում բառասկզբի յ հնչյունըձայնավորից առաջ կարդացվում է հ։ Գրաբար ուսումնասիրողները հաճախ են դժվարանում հ//յ հնչյունների կիրառության հիմունքները ներկայացնելիս։ Սույն հոդվածում քննելով հ//յ հնչյուն-տառերի ուղղագրության հիմունքները՝պարզ դարձավ, որ միայն պատմական-ստուգաբանական ուղղագրության դրույթներով առաջնորդվելը բավարար չէ. պետք է ներկայացնել նաև համեմատական լեզվաբանության մի շարք դրույթներ, քանի որ հ//յ հնչյուն-տառով սկսվող բառերի մեծ մասըփոխառություններ են։ Հ//յ հնչյուն-տառերի պատմական զարգացման վերաբերյալ հայ լեզվաբանությանմեջ կան մի շարք դիտարկումներ։ Է. Աղայանը հ//յ հնչյուն-տառերի գրաբարյան փոփոխության պատճառը համարում է. «…եթե ձայնավորով է սկսվում բառը, ապա նրաարտասանության ժամանակ ձայնալարերը թրթռալ պետք է սկսեն հենց այն պահից,երբ օդը դուրս մղել ենք սկսում, հակառակ պարագայում, եթե ձայնալարերն ավելի ուշեն սկսում թրթռալ, դուրս մղվող օդը տալիս է շունչ, և բառի սկզբից ավելանում է հհնչյունը»1։ Մ. Աբեղյանը «Հայոց լեզվի տեսություն» աշխատության մեջ առանձին ենթագլխով է ներկայացնում «Յ հնչյունի փոխվելը Հ հագագի»՝ նշելով, որ բառերի սկզբումգրական լեզվի, ինչպես և շատ բարբառների մեջ, յ հնչյունը կամ դուրս է ընկել, կամմեծ մասամբ նույնացել է հ հագագի հետ։ «Կան բարբառներ, որոնց մեջ մի քանիբառերի սկզբում հին յ-երը, ըստ երևույթին, երևան են գալիս իբրև ձայնեղ հագագ, որմի նոր հնչյուն է մեր լեզվի մեջ»2։ Վարագ Առաքելյանը «Գրաբարի քերականութիւն» աշխատության մեջ յ>հբառասկզբի հնչյունափոխությունը անվանում է բաղաձայնների «արտաբերականփոփոխութիւն»3 ։ Հ/յ բաղաձայնների արտասանական տարբերություններին Աշոտ Աբրահամյանը«Գրաբարի ձեռնարկ» աշխատության մեջ անդրադարձել է «Փոփոխություններ բաղաձայնների արտասանության մեջ» ենթագլխում՝ ներկայացնելով մի քանի օրինակներ4 ։ Ժամանակակից լեզվաբանության մեջ հ հնչյունի հնդեվրոպական ծագմանմասին վկայում է Հ. Մարտիրոսյանը. հ հնչյունը բառասկզբում կարող է կամ հնչյունական հավելում լինել, կամ էլ հնդեվրոպական կոկորդային *H-ի հնատիպ արտացոլում։ Բառասկզբի այդ հնչյունը պահպանել են միայն հայերենը և խեթալուվական լեզունե1 Տես Աղայան Է., Լեզվաբանության հիմունքներ, Երևան, 1987, էջ 267։ 2 Տես Աբեղյան Մ., Երկեր, հ. Զ, Հայոց լեզվի տեսություն, Երևան, 1974, էջ 100։ 3 Տես Առաքելյան Վ., Գրաբարի քերականութիւն, Երևան, 2010, էջ 12։ 4 Տես Աբրահամյան Ա., Գրաբարի ձեռնարկ, Երևան, 1976, էջ 9։ Օրինակ՝ գրաբարում կա հաւ բառ, որ նշանակում է պապ, նախնի, որ սերում էհնդեվրոպական *HawHo պապ, նախնի արմատից և ցեղակից է լատիներեն avus(պապ), գոթական awo (տատ) լիտվերեն av’ynas (քեռի) բառերին։ Հայերենը մի համանուն հաւ էլ ունի՝ թռչուն, հավ իմաստով, որի ցեղակիցներից է լատիներեն avis(թռչուն) բառը։ Սրա հնդեվրոպական արմատը, ենթադրվում է, եղել է *Hawis տեսքով1։ Բառասկզբի հ//յ հնչյուն-տառերի ուղղագրության հարցին սպառիչ պատասխանտալու ակնկալիքով ուսումնասիրել ենք հ//յ հնչյուն-տառերով սկսվող արմատները՝կատարելով ծագումնաբանական, իմաստաբանական, հնչյունաբանական-տիպաբանական քննություն։ Բառասկզբի յ բաղաձայնի թուլացումը նկատվում է հենց 5-րդ դարից, ինչպես՝յողդողդ բառի երկրորդ բաղադրիչում յ բաղաձայնը կրկնության ժամանակ ընկել է։ Նախաձայն յ բաղաձայնի ջնջման և մյուս կողմից հ շնչին վերածվելու ընթացքը Հ.Աճառյանը բացատրում է հետևյալ կերպ. «Երկուսի միջև գտնվում է շնչեղ յ-ն, որնայժմ էլ գործածվում է Կարինի և Մուշի բարբառներում, և եթե շնչեղ ձայնեղներըվերածվեցին շնչեղ խուլերի, ապա շնչեղ յ-ն էլ վերածվեց հ-ի։ Երկու դեպքում էլ հշունչը պատճառ եղավ նախորդ թրթռուն բաղաձայնի թավացմանը»2։ Հ//յ հնչյունների ձայնափոխությունը Հ. Աճառյանը համարում է առաջատվական,որոնք արդյունք են «բազմաթիվ աննկատելի հաջորդական փոփոխությունների»3 ։ Հ//յհնչյուն-տառերի ուղղագրությանը ճիշտ տիրապետելու համար պետք է իմանալ հինհայերենի հնչյունափոխությունների «ձայնական օրենքները», որոնց ճշմարտությանմիակ ապացույցը միևնույն երևույթի կրկնությունն է առանց բացառության։ Հ//յ հնչյուն-տառերով սկսվող բառերը, ըստ ծագումնաբանության, լինում են.1. հնդեվրոպական արմատներում գործածվող հ հնչյուն-տառի հերթագայությունները.• p>հ - հալ (հալվելը), հաղ (անգամ), հայր, հնոց (փուռ), հոգ (ցաւ), հոգի,հոլ//հոլանել (մերկ), հող, հով (զով), հովիւ, հուր // հրատ (խարույկ), հաստ(ամուր), հաստատ (ստույգ), հար // հարկ (խփել), հարթ, հուն (գետիծանծաղ տեղ), հինել (հյուսել), հօտ (ոչխարի խումբ), հօրան, հարուստ,հարսն, հարց (հարցում), հեղ, հեռի (տեղով կամ ժամանակով հեռու),հերիւն (մախաթ), հերկ (1. հողը վարելը, 2. արտ), հերու (անցյալ տարի),հև, հէն (հյուսելը), հինգ, հինինալ (հևալ), հիւանդ։ • a>հ -հան (մեծ մայր), հանուր, հացի (վայրի անպտուղ ծառ), հաւ (կենդանի), հաւ (պապ), • q>հ -հոլով (թավալում),• o>հ -հողմ, • n>հ -հաս (ժամանում),• u>հ -հուպ (մոտ), • s>հ -հեծ (գրաստի կամ կառքի վրա նստելը), հեղգ (ծույլ), հին,• s>խ>հ -squ>խուղ>հիւղ (խրճիթ),• e>հ -հեռ (ոխ)։ 2. Հնդեվրոպական արմատներում գործածվող յ հնչյուն-տառի հերթագայությունները.s>յ -յագ (կշտանալը), յագաչումն (ձայն), յեռ (ընդելուզված), 1 Տես Martirosyan H., Etymological dictionary of the Armenian inherited lexicon, Leiden, Boston, 2010,(Leiden Indo-European etymological dictionary, series 8)։ 2 Տես Աճառյան Հր., Լիակատար քերականություն հայոց լեզվի, հ. 6, Երևան, 1971, էջ 650։ 3 Տես նույն տեղում, էջ 389։ • a>յ - յար (կից), յարմար (վայել), յօդ (մարմնի անդամների կապը), • p>յ -յատակ, յաւ (ծայր), յղի (ծոցվոր), յոլով (շատ),• q>յ -յեղ (փոխել)։ 3. Բնաձայն բառերը կազմվել են հ ձայնից, ինչպես հայ//հայհոյ//հայ հուչ առնել(ծաղրել), հաջել//հաչել, հառաչ, հինչ//հունչ, հռնչել, հռչակ (ուրախության աղաղակ)։ Յամառ բառը առաջացել է յամէյառս և յառածս ի վեր իւր բառակապակցություններից։ Յ-ով հնդեվրոպական արմատներն ունեն հ-ով տարբերակներ, որոնք հավանաբար հեղինակային են-հետ-յետ, հիսուն-յիսուն, հատուկ-յատուկ։ Սրանք ունեն նաևիմաստային տարբերություններ, ինչպես հատանել (հատ կամ կտոր կամ կես կամպակաս առնել), և յատանեմ (հատանել մասամբ), հայր և յօրայ (խորթ հայր)։ 4. Ասորական փոխառություններում գործածվող հ հնչյուն-տառի հերթագայությունները. • h>հ -հալաւ (զգեստ), հեգ (վանկ), հեգենայ (գիր), հեթանոս,• x>հ -հազոր (սին պտուղ), հաշիւ, հրաշ, հաղբ (որոգայթ)։ 5. Ասորական փոխառություններում գործածվող յ հնչյուն-տառի հերթագայությունը.• y>հ -յաթ (տարր), յամոյր (վայրի այծ), յապանաս (արհամարհանք)։ 6. Հունական փոխառություններում գործածվող հ հնչյուն-տառի հերթագայությունները.• ρ >հ -հռոդոմ (վարդ), հռոգ (թոշակ), հռետոր (ճարտասան),• ό >հ -հրիզոն (կորեկ), հորմայ (մանյակ),• ά >հ -հագնի (ծառատունկ), հալուէ (ծառ), հաղիկա (թեփից և կեղևիցմաքրված հնտեղէն), հերետիկոս//հերեսիովտ, • ή >հ –հիպատիկեան (ծառ), հեգեմոն (առաջնորդ), հերոս, հիմէն (հեղուկներիմի չափ), հիւղէ (արեգակ), •έ >հ -հեննետիկոն (միաբանական թուղթ), հեփտասագրոն (Մեծ Արջիհամաստեղությունը), ’Ε>հ -հերմէս (Փայլածու մոլորակը), ’ύδ>հ -հիդրայ, հիպողիմնիսկոս (բժշկական գրվածքների մեջ ընդունվածնշան), հիւղ (նյութ), հիւպատի//հիւպատոս (փոխարքայ), հիւղոս (կոկորդիլոսին թշնամի փոքր կենդանի), հիւպատիկոս, հիւպարքոս (կուսակալ),հիւպերէտ (կրոնավորի ծառա), հիւփօստազիզ (անհատ), ’ίυ>հ -հնդիկոն (լողակի բույսը)։ 7. Հունական փոխառություններում գործածվող յ հնչյուն-տառի հերթագայությունները.• ύά>յ -յակինթ (ընտիր մի ակունք),• ία >յ -յամբիկոն (մեծավերջ), յասպիս (ազնիվ քար), յունուար,• ’ιώ>յ -յոբելեան (հրեական թողության տարին, որ հիսուն տարին մի անգամէր գալիս), • ’ιο>յ -յունիս, յուլիս, յուղիդաս (ձկան տեսակ),• ’άρ>յ -յարկ (թակարդ), • ’οβ>յ -յոբելիկ (կոթող), յոբելի (շամփրաձև նշան)։ 8. Եբրայական փոխառությունները հիմնականում սկսվում են y հնչյունով, որըհայերենում վերածվում է յ-ի, ինչպես յահ (աստված), յոբելի (շեփոր), յաքում(Երուսաղեմի սյուներից մեկի անունը)։ 9. Եբրայական փոխառություններում առանձնանում է n>յ հերթագայությամբյեզեր (պսակ) բառը։ 10. Պահլավերեն փոխառություններում գործածվող հ հնչյուն-տառի հերթագայությունները.• h>հ -հազար, հազարաւուխտ, համշիրակ (սննդակից), համսայեակ (համազգի), համակ (բոլոր), համակդեն (զրադաշտական աստվածաբան), համավար (միակերպ), համասպրամ (անուշաբույր), համար (թիվ), համարակար (հաշվակալ), համիմաղ (հակառակ, դատաստանով պահանջող), համհարզ (թիկնապահ), համբարու (պարիկ), հանգամանք, հանգոյն (նման),հանգրէճ (ամփոփելը), հանդարտ, հանդէս (ատեան), հանճար (խելք),հարազատ, հարակաշ (այգու կամ վարուցանքի ընկեր), հարեւան, հաւան(սանդ), հաւասար, հեշմակ (դև), հէն (աւազակ), հմայ (կախարդություն),հնար (ճար), հպատակ, • a>հ -համբարակ (շտեմարան), համբարակապետ (պետական համբարանոցի պետ), համբարապան (շտեմարանի պահապան), հաշտ (խաղաղասեր), f>հ -հրահանգ, հրաման, հրամայել, հրաւէր, հրատարակ (մունետիկ), հրեշտակ (1. սուրհանդակ, 2. առաքյալ), հրովարտակ, հրուշակ, հրապարակ։ 11. Պահլավերեն փոխառություններում գործածվող յ հնչյուն-տառի հերթագայությունները.• y>յ -յաւէժ, յաւէտ, յիշել, յիշատակ, յազ (զոհ), յաշտ (զոհ), յասմիկ, յաւանակ,յոյզ (փնտրտուք), յովազ (գազան), • a>0, y>յ -յետկար (ձեռագիր),• a>յ+a(ա) -յանդիման։ 12. Պարսկական փոխառություններում գործածվող հ հնչյուն-տառի հերթագայությունները.• h>հ -հազարդարուն (ծաղիկ), հազարֆշան//հազարճաշան//հազարքաշան(բույս), հալհամիճէ//հալհաւիճէ (շուշմիր), հալիլա//հլէլիճ (բույս), համաշահրի (նույն քաղաքից), համռահ (ուղեկից), հաշտադրամ (ութ դրամանոց [գոհար]), հաւաժիպակ (յոթ դրամանոց [գոհար]), հեմիան (պայուսակ), հիլ//հէլ(փոքր կակուլէ), հու (շարավալից արյուն)։ • a>հ -համբարապետ (բժշկական բույս)։ 13. Իրանական փոխառություններում գործածվող հ հնչյուն-տառի հերթագայությունները.• h>հ -համառօտ, հանապազ, հօրոտ (ծաղիկ), համ, հոմ նախամասնիկները,համայն,f>հ -հրոտից (հայկական տարվա վերջին ամիսը, որն ըստ անշարժ տոմարի՝ սկսվում է հուլիսի յոթից), հրասախ (փարսախ)։ 14. Իրանական փոխառություններում գործածվող յ հնչյուն-տառով է գրվումյուշկապարիկ բառը, որտեղ կատարվել է v>յ հերթագայությունը։ 15. Արաբական փոխառություններում գործածվող հ հնչյուն-տառի հերթագայությունները. • h>հ (հիմնականում բուսանուններ են կամ բժշկական տերմիններ) –հալիոն//հիլիոն (ծնեբեկ), հազազ//հատատ, հալպիպ (խոտարմատ), հավարիօն (տասներկու նյութից բաղկացած սպեղանի), հավր (սպիտակ կաղամախի), հատաղ (վայրի պատինջան), հարաճ, հարբ (կոտեմ), հալվա//հալֆա, հաճ (փուշ), հաշա (սպիտակ խոտ), հաշիշ (ղանապի), հանդաղուղ(վայրի առվույտ), համահիմ (ընտանի ռեհան), համամա// համամէ (աղավնիճ), համկնա (անմեռուկ), հանդալ (դդմենի), հանթիթ, հապալաս (մրտենու պտուղը), հարմալ (սպանդ բույսը), հաւաք//հաբակ//հապախ (ռեհան),հաւիճ (անուշահոտ համեմ), հրշակ, հինայ (բույս և նրա ներկը), հլթիտ(խեժ), հնդկոկ//հնդակ (անստույգ բույս), հնդիպէ//հինդք (եղրդուկ), հոտոտ(մի տեսակ դեղ աչքացավի համար), հուլաբ, հուլպայ, հումայզ (թրթնջուկ),[հապըլխոր, հապըլմիթ, հապաղփակ, հապըլմլուք, հապըլնիլ, հապըլպան]բժշկական բույսերը։ Այսպես են գրվում նաև արաբական հետևյալ փոխառությունները-հեջուբ (արարողապետ), հերիսայ (կերակուր), հէճ (մահմեդականների ուխտագնացությունը), հիլա (նենգություն), հուճրա (խորշ),հուրի (երկնային գեղուհի), հատատ (երկաթագործ), հունաղհունար (արաբական յուղ), հազր (հարկ), հարամի (ավազակ), համլայ (հարձակում), հարիրայ (խյուս), հարիֆ (ընկեր), հաւայ (օդ, եղանակ), հաքր (անարգ), հավարի (լվացած ցորենի ալյուր)։ • x>հ -համալուն (բույս)։ 16. Արաբական փոխառություններում գործածվում է նաև յ հնչյուն-տառը, որըներկայանում է հետևյալ հերթագայությամբ.‘a>յ -յալամ (դրոշ), յամբար (անուշահոտ ծաղիկ), յարպէ (մոշայի պտուղ),յարար (գիհի), յունապ (յունապ պտուղը)։ • ā>յ -յալաթ (պիտույք)։ 17. Վրացերենից կատարված փոխառություններում գործածվող հ հնչյուն-տառիհերթագայությունները.• ჭვ>հ -հոռի (հայկական տոմարի երկրորդ ամիսը),• ო>հ -հաճար (հացաբույս)։ 18. Պազենդերենից փոխառություն համբուն (նույն բնությունից, բնավ, ամենևին.պազենդերենից կատարված պատրաստի փոխառություն է) բառը ներկայանում է h>հ հերթագայությամբ։ 19. Արմատի կրկնությամբ հ-ով կազմված բառեր (սրանք գրել արդեն թուլացող հ-ի մեջ)-հագ-հագագ (շունչ), հայթ-հայթ(հ)այթել, հեթեթանք, (հ)ափ-(հ)ափ(հ)ափել (առևանգել), հեկ-հեկեկալ (hukak), հեծ-հեծեծել (հառաչել), հեղ-հեղեղ։ 20. Արմատի կրկնությամբ յ-ով կազմված բառեր-յորջ-յորջորջ (անուն), յողդ-յողդողդ (տկար)։ 21. «Յ+արմատ» կաղապարով կազմված բառերը-անդ-յանդրանալ (դեգերել), աննախածանց-յանկարծ, անձ-յանձանձել, անց-յանց (յանցանք), ապա-յապաղել(ուշացնել), ապուրակի-յապուրակի (հանկարծակի), աջ-յաջող, աչք-յաչաղ (նախանձ), առլեզ-յարալեզ, արամուր-յարամուր (մածյալ մրով), արձակ-յարձակիլ(հարձակվել), արգ-յարգ ( արժեք), արգ-յարգունդ , արդ-յարդ (զարդ), արդյարդարել (զարդարել), արկ-յարկ (ձգելը), արմ-յարմնիլ (հաստատվել, մնալ),աւել-յաւելուլ, այգ-յեգուց, ափ-յափսիթերս (ոտքերի և ձեռքերի վրա), ելյելուզակ (ավազակ), երասան-յերասան (ձիով երկար ժամանակ ընթանալուցդիշացում), երիւր-երիւրել (յօրինել), երիւր-յերիւրանք (յօրինելը), երկու-յերկուանալ, արշաւ-յիշաւ, յաւանակ-յովանակ (չորքոտանու ձագ), ուշ-յուշ, օշ-յօշ(պատառ), օրէնք-յօրինել, ած-յած (պտույտ), ամբիկոն-յամբիկոն (մեծավերջ),ոյժ-յոյժ (սաստիկ), անկ-յանգ (վերջ), անկարճ-յանգուրճ, արբենա-յաբենայ (կախարդական բույս), աջ-յաջորդ, աղագ-յաղագս, այր-յայրատ (անառակ), յառնել։ 22. «Հ+արմատ» կաղապարով բառեր-պարտ-հպարտ, զօր-հզօր, սկայ-հսկայ, ինչհի, հիմ, անդերձապետ-հանդերձապետ, անդիճել-հանդիճել//հանդաջել, ագանիլ-հագանիլ, մուտ-հմուտ, ամբար-համբար(մթերանոց), ամբարտակհամբարտակ (աշտարակ), լու-հլու (հնազանդ)։ Հ, յ հնչյուն-տառերով սկսվող բառերի մեջ առանձնանում են համահունչ համանուններ, ինչպես յոռի (վատ)-հոռի (հայկական տոմարի երկրորդ ամիսը), յօտ (1. որթիկտրած ճյուղ, 2. հալվե)-հօտ (ոչխարի խումբ )-հոտ (նեխելը), յամ (ուշ)-համ (1. ճաշակ,համ, 2. նախամասնիկ (նույն, ամբողջ), 3. շատ, 4. գործածվում է իբրև թարմատար),յարկ (1. թակարդ, 2. ձգելը)-հարկ (խփելը), յետ (հետո)-հետ (ոտք), յենուլ (կռթնել)հենուլ (հէն (հիւսել) բառից) և այլն։ Հ, յ հնչյուն-տառերով սկսվող բառերի մի մասը չի ստուգաբանվում։ Վերջիններսուսումնասիրել ենք հայ մատենագրության մեջ և դասակարգել ենք՝ ըստ հեղինակային կիրառությունների։ 1. Յովհաննէս Ոսկեբերան - յագչիլ (զգեստը վրան կպչել), յադգդել (հրել), յազական (խռովահույզ), յախուռն (անխորհուրդ), յաճախ (շատ), յամառ (կամապաշտ), յամբայր (հախուռն), յայտ (հայտնի), յառգղել (արգելել), յարնչիլ,յափշտակել, յիմար, յոյս (ակնկալություն), յոյր (գեր), յոռի (վատ)։ 2. Ներսէս Շնորհալի -յամ (ուշ), համբառնալ, հանգէտ (նման), հաշ (նիհար), հասկանալ։ 3. Սարգիս վարդապետ -յախուռն, յակրի (փշոտ թուփ), համակ (գորշախայտգույնով), համեմատ (համաձայն), հիմն (հիմք), հիւսն, հրապոյր, հանգէտ(նման)։ 4. Սեբերիանոս - յախուռն, յստակ, համար (ժառանգություն), հաւան (համոզում)։ 5. Ագաթանգեղոս - յաղթ, հրապար (կաշվե չվան), յորդոր, հոյն։ 6. Փաւստոս Բիւզանդ - յաղկիլ (նեխել), յեց («յենուլ» բայն է), հեճուկ (թշնամական)։ 7. Փիլոն Եբրայեցի - յապաւել (կտրել), յափրանալ (հագենալով զզվել), յեսան(սրոց)։ 8. Գրիգոր Նարեկացի - յստակ, յղփանալ, հակիրճ, համբ (խումբ), համբակ(երեխա), համբար (ջայլամ), համբոյր, համր, համատակ//համտակք (վայրաբերմասունք), հանդէպ, հեզ, հեծան, հեղոյս (գամ), հիւանդ։ 9. Եղիշէ - յափշտակել, յիմար, յոյս, յստակ, հայս (ջրով շաղախված և դեռչխմորված ալյուր), հատ (կտրելը), հեր, հրոս։ Բառասկզբի հ/յ հնչյունների տարբերակման առաջին հիմունքը յ նախդրի կիրառության գիտակցումն է։ Հինգերորդ դարում արդեն յ նախդիրը ձուլվել էր արմատներին։ Ուսումնասիրելով բառասկզբի հ//յ հնչյունների ուղղագրությունը, հնչյունականառանձնահատկությունները, կատարելով հնչյունաբանական-տիպաբանական քննություն՝ հանգել ենք հետևյալ արդյունքներին.Հա-301, Հե-75, Հի-28, Հո-55, Հու-26, Հը-77, Հիւ-19 Յա-111, Յե -34, Յի-12, Յո-45, Յու-21, Յը-6, Յիւ-1 Հ//յ հնչյունների տիպաբանական կիրառության քննությունից պարզ դարձավ, որհ հնչյունը ավելի հաճախադեպ է, քան յ-ն։ Ըստ հաճախականության՝ հ և յ հնչյունները նախորդում են ա, ը, ե, ո, ի, ու ձայնավորներին։ Կարինե ԴիլոյանԲԱՌԱՍԿԶԲԻ ՀՅ ՀՆՉՅՈՒՆ - ՏԱՌԵՐԻ ՈՒՂՂԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՈՒՆՔՆԵՐԸ(5-12-ՐԴ ԴԴ. ՄԱՏԵՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ)Բանալի բառեր՝ ծագումնաբանական քննություն, իմաստաբանական քննություն,հնչյունաբանական-տիպաբանական քննություն, հնդեվրոպական արմատներ,փոխառություններ, կիրառական առանձնահատկություններ։

example2429

example2429

Նոր պարսկերենի ձևավորման հարցը մշտապես եղել է առաջատար իրանագետների հետազոտության առարկան։ Սասանյանների պետության անկումից հետո միջին պարսկերենն աստիճանաբար զիջում է իր դիրքերը նոր ձևավորվող պարսկերենին, որի օրրանը ոչ թե Ֆարս նահանգն էր, այլ Իրանի հյուսի-արևելքը՝ Խորասանը։ Նոր պարսկերենն անցնում է ձևավորման բարդ գործընթաց, որի ընթացքում այն իր մեջ ներառում է պարթևական, սողդական ծագում ունեցող բառեր, սակայն քերականության և շարահյուսության տեսանկյունից շարունակում է միջին պարսկերենի ավանդույթները և առանձնահատկությունները։ Այն հանդիսացել է միջնադարյան իրանական պոեզիայի լեզուն, ինչպես նաև իսլամի տարածման յուրահատուկ գործիք Արևելյան Ասիայում։ Հոդվածում անդրադառնում ենք միջին պարսկերենից նոր պարսկերենի անցմանը, ինչպես նաև մի շարք գիտնականների՝ Լազարի, Ուտասի, Ասատրյանի և այլոց կողմից առաջ քաշված գիտական հիմնավորումներին։

ՎԵՐARԻՆ ՆՈՐ ՊԱՐՍԵՐԱԿԱՆ ՁԵՎԱՎՈՐՈՒՄ Այսօր պարսկերենը, Իրանի պաշտոնական լեզուն, պատկանում է իրանական լեզուների հարավ-արևմտյան խմբին։ Պարսկերենը սակավաթիվ լեզուներից մեկն է, որն անցել է պատմական զարգացման երեք փուլեր ՝ հին, միջին և նոր։ Հին պարսկերենում (մ.թ.ա. VI - IV դարեր) մեզ են փոխանցվել մի շարք արձանագրություններ։ VI-V դարերից, թողած Աքեմենյան Դարեհ թագավորները, Քսեքսեսը (Բիհիստունյան արձանագրություն և այլն)։ Միջին պարսկերենում (մ.թ.ա. IV - մ.թ.ա. IX դար) մեզ ոչ միայն ժայռապատկերներ են տվել (Հաջիաբադ, Պայկուլի, Թաղի Բուստան և այլն), այլև գրվել են կրոնական և աշխարհիկ աղբյուրներ («Կառնամակ-է Արտաշիր»)։ Papakan »,« Dankard »,« Bundahishn »,« Khudayname »և այլն)։ Նորպարսկեն ձեւավորվել է IX դարում ՝ բաժանված երկու ենթատարածքների ՝ դասական (IX-XVI դդ.) Եվ ժամանակակից (XVI- արդի օրեր)։ Միջին իրանական լեզվի շրջանում իրանական լեզուներից ամենատարածվածը միջին պարսկերենն էր, որը Սասանյան պետության պաշտոնական լեզուն է, որով գրվում էին «արձանագրություններ», «կրոն» և «աշխարհագրություն»։ Այնուամենայնիվ, պարթեւերենը, սոգդերենը և բակտրիական լեզուները, որոնք հիմնականում խոսվում էին Սասանյան պետության հյուսիսարևելյան նահանգներում, շարունակում էին գոյություն ունենալ, իսկ հարավային պարսկերենը հին խոսակցական լեզվով հետևում էր հին պարսկերենին։ Արաբական արշավանքներից հետո Սասանյան կայսրության անկումից հետո (VII դ.) Իրանում արաբերենը դարձավ պաշտոնական լեզու, չնայած որ մարդիկ շարունակում էին խոսել պարսկերեն կամ իրանական, խալիֆայության կենտրոնից արձակված հրամանները տրվում էին արաբերեն։ Չնայած արաբական արշավանքներին, Իրանը մի քանի դար դարձավ գերակշռող իսլամական պետություն, բայց արաբերենը երկար ժամանակ չէր կարող հաստատվել։ , Այս շարժումը սկսվեց VIII դարում և արաբական իշխանության դեմ ամենահզոր բողոքներից մեկն էր։ Այս շարժումների ներկայացուցիչները երբեմն ծայրահեղ միջոցներ էին ձեռնարկում ՝ փորձելով ամբողջովին ճեղքվել կանեփի աշխարհից։ Իրանական ծագում ունեցող գրողները հետզհետե սկսեցին մերժել պարսկերենը, որը թևակոխել էր նոր դարաշրջան, այսինքն ՝ պարսկական նոր շրջան։ Հայտնի միջնադարյան շոուն, պատմաբան, փիլիսոփա Իբն Մուկաֆֆան (Ռուզբեհ, VIII դ.) Իր աշխատություններից մեկում, անդրադառնալով Իրանում խոսվող լեզուներին, նշում է, որ Սասանյանների անկումից հետո օգտագործվել են հինգ հիմնական լեզուներ. [դ] (Դարի (պալատական ​​լեզու, որն օգտագործվում էր դասական գրականության գլուխգործոցներ գրելու համար)), ֆարսի (Ֆարս նահանգի զրադաշտական ​​աճպարարների ծիսական լեզուն), Խուզի (Խուզեստանի նահանգի տեղական բարբառ) և սորաներեն (լեզուն, որը խոսում են Պարսկա-իրաքյան)։ Այս հիշատակությունից բացի, IX-X դարերից մեզ են հասել մի շարք տեքստեր, որոնց լեզուն գիտական ​​գրականության մեջ ընդունվում է որպես եբրայերեն-պարսկերեն, քանի որ դրանք գրվել են եբրայերեն տառերով։ Այս տեքստերի լեզուն պարունակում է քերականական և բանավոր ձևեր, որոնք բացակայում են արաբալեզու նորաստեղծ գրական պարսկերեն աղբյուրներում, բայց լայնորեն օգտագործվել են միջին պարսկական գրականության մեջ։ Օրինակ ՝ «հացթամի», «հասթիի», «հաստիմի», «հացենդի» փոխարեն մենք ունենք «խռպոտ», «բարի», «նրան», «ձեռքի» ձիեր։ Նա նաև իր բառապաշարում օգտագործում է միջին պարսկական «asgahân» («ծույլ»), «abâri» («այլ»), ustâm («վստահություն») բառերը, որոնք չկան պարսկական վաղ ժամանակակից աղբյուրներում։ Հուդա-պարսկական և միջին պարսկերենի քերականական նմանությունները և շփոթեցնում են, թե արդյոք կար հատուկ կապ հրեաների և զրադաշտականների միջև, որոնք ստեղծեցին միջին պարսկերեն իններորդ դարում։ Անանուն Gilիլբերտ Լազարը, սակայն, գտնում է, որ եբրայերեն-պարսկերեն գրված աղբյուրների լեզվի առանձնահատկությունը ոչ մի կապ չունի իրանցի հրեաների լեզվի հետ, բայց դա բերում է Իրանի հարավային տարածքների տեղական բարբառներին։ Այս տեսակետն ամրապնդվում է, երբ պարզվում է, որ եբրայերեն-պարսկերեն տեքստերը գրվել են Խուժաստանում և ազ Լազարը նկատում է այդ տեքստերում այն ​​ժամանակվա Շիրազի բարբառի մնացորդները [2]։ Իրանցի գիտնական Ալի Ռավաղին Մեշհադի Աստանա-է Լոդսի գրադարանում աշխատելու ընթացքում հայտնաբերեց մի հզոր աղբյուր, որը նա մշակեց և հրատարակեց Qur'anուրան-Լոդսի անվան տակ։ Դա Սուրբ Qur'anուրանի պարսկերեն թարգմանությունն է։ Քանի որ այդ աղբյուրի առաջին և վերջին էջերը կորել էին, Ռավաղին չկարողացավ պարզել հեղինակի թվականը գրելու ամսաթիվը։ Արաբերեն լեզվով խորը լեզվական հետազոտություն գրելուց հետո նրանք պայքար սկսեցին արաբական մշակույթի դեմ։ Շուբինը բարձրացրեց մարդու ազատության հարցը ՝ նպաստելով այն գաղափարին, որ նվաճված ժողովուրդների մշակույթը ավելի բարձր դիրքում է, քան արաբական մշակույթը։ Խալիֆայությունը հետապնդեց շատ շուբիների, բայց չկարողացավ կանխել այս շարժման տարածումը, ինչը, ի վերջո, հանգեցրեց խալիֆայության թուլացմանը։ Հիմնվելով բառաբանական և քերականական առանձնահատկությունների վրա, հետազոտողները եզրակացրեցին, որ այս հուշարձանը գրվել է Սիստանում կամ նրա հարևանությամբ (տեքստը պարունակում է «գվիշտար», «բիշթար» («ավելին»), «գվադ» - «բադ» («քամի»), «gwâfte» - «bâfte» («հյուսված»), «ginad» - «binad» («տեսնում է»), «gahisht» - «behesht» («դրախտ») և քերականական ձևերը, որոնցում նա նկատում է բնագրի համեմատ Պարսկերեն, «w» բառի սկզբում «բ» բառը հայտնվում է «gw-» կամ «g-» տառերով, ինչը, ըստ arազարոսի, տեքստի ցուցում է Սիստանից, քանի որ նմանատիպ տառադարձություն է եղել պահպանվել է ավելի ուշ Սիստանում. բալուչիների լեզվով)։ Theուրանի համատեքստում հայտնաբերվում են նույն քերականական միավորները, ինչ «լինել» բայի դեպքում, որը մենք գտնում ենք եբրայերեն պարսկերեն տեքստերում («պարn պար yatha-ye ketâb didvar ձեռքը» - «Նշանները գիրքը պարզ է »)։ ) Կարող ենք եզրակացնել, որ իրականում եբրայերեն տեքստերի լեզուն թեհրիական ծագում չունի, բայց բնորոշ է Իրանի որոշակի տարածաշրջանում խոսվող բարբառներին (այս դեպքում մենք խոսում ենք հարավային Իրանի մասին, հաշվի առնելով այն փաստը, որ եբրայերեն տեքստերը Պարսկերենը գրվել է Խուզեստանում, Իրանի հարավ-արևմուտքում, իսկ Rուրան Ռոդսը ՝ Սիստանում, Իրանի հարավ-արևելքում)։ Նրանց ընդհանուր լեզվական առանձնահատկություններից և նմանություններից կարելի է ենթադրել, որ IX-XI դարերում Իրանի հարավում նրանք խոսում էին պարսկերենի նույն բարբառով ՝ որոշ տարբերություններով [2]։ Իրանում Սասանյանների տոհմի հաստատմամբ տեղի են ունենում ոչ միայն աշխարհաքաղաքական, այլեւ լեզվական փոփոխություններ։ Պարսից նահանգի սասանյանները Իրանի հարավից աստիճանաբար բարձրացան հյուսիս, Համադան, Ատրպատական-Խորասան ՝ տարածելով իրենց լեզուն իշխանությունից զատ։ Հաստատվելով Իրանի հյուսիսում, հատկապես նախկին պարթեւական մայրաքաղաք Տիզբոնում, սասանյանները տարածում են միջին պարսկերենը տեղական պարթեւախոս համայնքում։ Սասանյանների անկումից հետո ՝ արաբական արշավանքներին հաջորդող շրջանում, պարսկերենն արդեն գտնվում էր տեղական լեզուների ՝ պարթեւերենի, սոգդերենի և այլ բարբառների ազդեցության տակ ՝ ստեղծելով լեզվական նոր իրողություն հյուսիսային Իրանում։ Պարսից լեզուն թափանցեց Տիզբո սասանյան արքաների արքունիքի տեղափոխման արդյունքում, ապա, ըստ Արթուր Քրիստիանսենի, պարսկերենը հասավ հասկանալի հեռավոր Խորասանում սասանյան բանակի կողմից, որն ըստ ժամանակակից տերմինաբանության այնտեղ ռազմաբազաներ ուներ։ Հյուսիսային նահանգներում տարածված այս բարբառը կոչվում է Lazազար, էպարխիայի հյուսիսային բարբառը։ Փաստորեն, սասանյանները հյուսիս տարածեցին այն լեզուն, որն օգտագործվում էր Իրանի հարավային նահանգներում, որն այդ ժամանակ ստանդարտ էր, դասական միջին պարսկերեն, իսկ արդեն հյուսիսում `միջին պարսկերենը անմիջական կապի մեջ մտավ լայնորեն խոսված պարթեւերենի (սոգդերեն) հետ։ , վտարելով պարթեւերենը Խորասանից, իսկ սոգդերենը ՝ Սողդից, ինչը հիմք դարձավ հյուսիսարևելյան Իրանում նոր պարսկերեն լեզվի առաջացման համար։ Համեմատելով Հենինգի կողմից Լազարի հետ հրատարակված նույն մանիճայական աղբյուրի միջին պարսկական «պարթեւական» տեքստերը ՝ arազարոսը գտնում է, որ միջին պարսկական տեքստը քերականական և շարահյուսական նմանություններ ունի նոր պարսկերենի հետ, բայց ըստ բառաբանության ՝ «մենք գտնում ենք ավելի շատ բառեր, որոնք օգտագործվում են պարթեւական տեքստում»։ մեծ »,« հումշան »-« պայծառ ») [2]։ Վերոհիշյալից պարզ է դառնում, որ նոր պարսկերեն լեզուն ձևավորվում է Իրանի հյուսիս-արևելքում, պատմական Խորասան ող Սողդի տարածքում, և բավականին տարբերվում է եբրայերեն պարսկերենով և -ուրան-Գոդսիլեզվով գրված տեքստերից։ Lazազարը կատարում է հետևյալ ենթադրությունը. Իրանում իսլամի տարածման առաջին դարերում պարսկերենն ուներ երկու հիմնական բարբառ. Առաջինը խոսվում էր երկրի հարավում և երկրորդը հյուսիս-արևելքում (հնարավոր է հյուսիս-արևմուտքում)։ Ավելին, մենք տեսնում ենք, որ հարավային բարբառն ավելի շատ նման է միջին պարսկերենին, իսկ հյուսիսային բարբառը ձեւավորվել է ավելի ուշ շրջանում ՝ պարթեւերենի և սոգդիայի ազդեցության տակ։ Սա է պատճառը, որ եբրայերեն տեքստերը և -ուրանի օղակները ավելի խորը բառարանային ընդհանրություններ ունեն միջին պարսկերենի հետ։ Իր հոդվածներից մեկում Օմիդ Սալարը անդրադառնում է վաղ պարսկերենի խնդրին։ Նա առաջ է քաշում Սասանյան նահանգում երկու խոսակցական պետական-պաշտոնական լեզուների գոյության տեսությունը։ Այլ կերպ ասած, նա տեսնում է գրական Պահլավին (միջին փուշթուերեն) որպես պաշտոնական լեզու, և բարբառային տարբերակը (Սալարը նրան անվանում է «պարսկերեն») դառնում է հիմք նոր պարսկերենի համար, որը, անվանելով այն ստանդարտ լեզու, տալիս է օգտագործված հրամանները հսկայական կայսրության ժողովուրդների կողմից։ Դրանք հասանելի դարձան ժողովրդին, և Տիզբոն ուղարկված պատվիրակները շփվում էին այլ մարզերի պատվիրակների հետ այս չափանիշի լեզվով։ Սա նման է այսօրվա Իրանում առկա լեզվական միջավայրին, որտեղ նահանգներում ապրող ժողովուրդներից յուրաքանչյուրը խոսում է իր լեզվով, բայց երբ խոսքը վերաբերում է հասարակության հետ կապերին կամ պետության հետ շփմանը, ժամանակակից պարսկերենը օգտագործվում է որպես ստանդարտ լեզու։ Ըստ Lazազարի, Իբն Մուկաֆայի կողմից նշված դարի պարսկերեն լեզուները նույն լեզվի երկու տարբերակ են ՝ գրավոր-գրական-խոսակցական։ Պարսկերենը Իրանի հարավային շրջանների խոսակցական լեզուն է (տարածված էր պատմական Ֆարսի նահանգի բնակչության շրջանում), իսկ դարում գրական լեզուն Սասանյանի պաշտոնական, վարչական, կրոնական և գրավոր աղբյուրների լեզուն էր։ պետություն Իբն Մուկաֆան հայտնում է, որ «4-րդ դարը խոսվում է դատարանում, և մայրաքաղաքի լեզուն Tizbon է» («դար» բառը ծագել է «դար» - «դուռ», «դարբար» «դատարան» բառերից)։ Փաստորեն, դարը ճիշտ նույն հյուսիսային բարբառն է, որի մասին մենք խոսեցինք վերևում։ Մեր կարծիքով, նոր պարսկերեն լեզվի ձևավորումը տեղի ունեցավ Տիզբոնի տարածքում, քանի որ այստեղ էր, որ առաջին պարթեւերենը ՝ միջին պարսկերենը, հանդիպեցին և փոխազդեցին միմյանց հետ։ Կարծում ենք, որ Տիզբոնից գրավոր աղբյուրների բացակայությունը մեզ թույլ չի տալիս ապացուցել այն փաստարկը, որ նոր պարսկերեն լեզուն ձևավորվել է Տիզբոնում, բայց այս ամենը սոսկ ենթադրություններ են ՝ առանց հիմնված լինելու պարզ, անհերքելի փաստերի վրա։ Այժմ գիտական ​​հանրությունը հակված է կարծելու, որ նոր պարսկերեն լեզուն ձեւավորվել է Խորասանի տարածքում։ Արաբական արշավանքները ումը Սասանյան պետության անկումը հնարավորություն տվեց, որ խոսակցական լեզուն ՝ նոր պարսկական սաղմերը, դառնան ուղղագրական լեզու։ Այլ կերպ ասած, եթե Սասանյան պետությունը շարունակեր գոյություն ունենալ, ժողովրդի մեջ տարածված խոսակցական խոսքը գրական լեզվի կարգավիճակ չէր ստանա։ Ըստ Սալարի, Սասանյանների անկումից հետո, ըստ էության, սահմանափակ էր միջին պարսկերենի գործածումը, մինչդեռ ժողովրդի շրջանում ժողովրդականություն վայելող խոսակցական պարսկերենը շարունակում էր գոյություն ունենալ և արդեն IX դարում գրական լեզվի կարգավիճակ ստացավ։ [4] Որոշ հեղինակներ պնդում են, որ XI դարում միջին պարսկերենը օգտագործվել է որպես գրականության լեզու։ Այդ պատճառով գրական պարսկերենով գրողները ճիշտ գտան տարբերակել այն փաստը, որ նրանք չեն օգտագործել գրական միջին պարսկերեն, բայց գրել են «մեկ այլ» պարսկերեն, որը գրվել է արաբական տառերով, կոչվել է «Դարի» ՝ տարբերակիչ միջին պարսկերենից։ 2 Ավելի ուշ, երբ միջին պարսկերենը գործնականում մոռացության մատնվեց (այն սահմանափակեց միայն զրադաշտականներով), «Դար» անունը հնացավ։ նոր պարսկերենը պարզապես կոչվում էր «պարսկերեն» կամ «պարսկերեն»։ 2 Ենթադրվում է, որ նոր պարսկերեն լեզուն գրվել է եբրայերենով ՝ նախքան արաբական այբուբենի անցնելը։ Այս տեսակետը առաջ քաշեց Հեննինգը, որը հանդիպեց Դանդան-Ուիլիղից եբրայերեն-պարսկերեն մի տեքստի, որի լեզուն տարբերվում էր մեր աշխատանքի նախորդ էջերում նշված հրեա-պարսկական տեքստերի լեզվից։ Ըստ Հեննինգի, այն ավելի շատ նմանություններ ունի նոր Խորասանի պարսկերենին։ Հենինգը կարծում էր, որ նոր պարսկերեն լեզվի ձևավորումը բավականին դանդաղ է ընթանում `բերելով այն օրինակը, որ եթե Ֆիրդուսուի« Շահնամե »-ն կարդար Սասանյանարկա Խոսրով Փարվիզը, նա դա հասկանում էր իննսուն տոկոս։ Դրանից կարելի է ենթադրել, որ ժամանակակից պարսկերենի արմատները գալիս են նախաիսլամական ժամանակաշրջանից, բայց խոսակցական լեզվով գրված աղբյուրներ չեն հայտնաբերվել Սասանյան շրջանում, քանի որ գրավոր մշակույթի ստեղծումը քաղաքական-կրոնական էլիտայի մենաշնորհն էր, որը պատվիրեց դրանք պաշտոնական լեզվով։ Պրոֆեսոր Գառնիկ Ասատրյանը կարծում է, որ ժամանակակից գրական պարսկերենը փոքր-ինչ տարբերվում է դասական ժամանակաշրջանից, որն իր հերթին շատ չի տարբերվել ուշ միջին պարսկերենից։ Հիմնվելով այն փաստի վրա, որ միջին և ժամանակակից պարսկերենի հիմնական տարբերությունները պայմանավորված են շարահյուսությամբ, և բառապաշարի և հնչյունաբանության նմանություններ կան, կարող ենք փաստել, որ պարսկերենը ավելի քան հազար տարի էական փոփոխությունների չի ենթարկվել, ինչը բնորոշ չէ իրանականին։ լեզուները (միաժամանակ)։ պարսկերենի հետ հարավ-արևմտյան խմբին պատկանող մյուս լեզուները շարունակեցին իրենց դինամիկ զարգացումը)։ Պրոֆեսոր Ասատրյանը ժամանակի ընթացքում նոր պարսկերեն լեզվի զարգացման «կանգառը» բացատրում է իր ուրույն կարգավիճակով, այսինքն `լինելով գրականության լեզու։ Պարսկերենը չի ենթարկվում «խորը» լեզվական զարգացման, բայց կանգ է առնում իր վերջին միջին իրանական պետության մեջ ՝ դառնալով մշակութային և ազգամիջյան հաղորդակցության լեզու։ Իր հոդվածներից մեկում շվեդ գիտնական Բո Ուտասը արտահայտեց հետևյալ միտքը. «Եթե ընդունենք, որ ժամանակակից պարսկերենը միջին պարսկական ուղղագրական տարբերակի անմիջական ժառանգորդն է, մենք կթողնենք այն փաստը, որ որոշ խոսակցական բարբառներ հիմք են հանդիսացել ստեղծելու նոր գրական լեզու »։ Այսպիսով, նա կասկածի տակ է դնում այն ​​փաստը, որ ինքը նոր պարսկերենի, միջին պարսկականի անմիջական հետնորդն է. նա նկատում է, որ նոր պարսկերենը ամբողջովին վերստեղծված լեզու է։ Այնուամենայնիվ, հետագայում Ուտան համեմատեց միջին-նոր պարսկերեն լեզուները քերականական, բառաբանական-շարահյուսական տեսանկյունից ՝ նշելով, որ չնայած բառապաշարի տարբերությունները ակնհայտ են, բայց միջին պարսկերեն-քերականական-քերականական համակարգերը դեռ ավելի պարզեցված են նոր պարսկերեն Եվ ինչպես գիտենք, լեզուն զարգանալուն պես անցնում է պարզեցման։ Այսպիսով, չնայած ժամանակակից պարսկերենում պարթեւական և սոգդական բազմաթիվ փոխառություններին, դրա հիմքերը դեռ պետք է որոնել ուշ միջին պարսկերենում։ Համառոտ անդրադառնանք նոր պարսկերեն լեզվի կազմավորման աշխարհագրական հարցին։ Գիտական ​​շրջանակներում նոր պարսկերեն լեզվի արևելյան ծագման հարցը կասկածից վեր է, քանի որ միջնադարյան պոեզիայի եզակի գոհարների ստեղծումը վերագրվում է այն բանաստեղծներին, ովքեր աշխատել են արևելյան նահանգների իրանական պետությունների պալատներում։ Այնուամենայնիվ, Արևմտյան և Կենտրոնական Իրանում նման գրավոր աղբյուրների բացակայությունը կամ սակավությունը բնավ չի ապացուցում այն ​​փաստը, որ նոր պարսկերենը չի զարգացել այդ տարածքներում։ Եթե ​​հաշվի չառնենք, որ պարսկերենը գրականության լեզուն է, ապա կենտրոնական Իրանի տարածքները ժամանակակից լեզվի զարգացման բնօրրաններից մեկը համարելու համար կարելի է փոքր պատճառներ ներկայացնել։ Արաբական արշավանքներից հետո, խալիֆայության ձևավորումից հետո, արաբերենը ի սկզբանե ստացել է գերիշխող լեզվի կարգավիճակ արաբների գրաված տարածքներում, իսկ պետական-տնտեսական կյանքի կառավարումն իրականացվել է արաբերենով։ Այնուամենայնիվ, արաբերենը, լինելով խալիֆայության պաշտոնական լեզուն, չի տարածվել հասարակ ժողովրդի վրա, որը շարունակում էր խոսել պարսկերեն։ Ավելին, շուտով խալիֆայության թուլացման պատճառով Իրանում ստեղծվեցին ազգայնական կազմավորումներ, որտեղ պարսկերենը խոսում էին «պալատում» և դրանից դուրս։ Theամանակի հայտնի բանաստեղծներն ու գիտնականները սկսեցին գրել նոր պարսկերեն, և պատահական չէ, որ իրանցի իսլամական քարոզիչները, որոնք տիրապետում էին այս լեզվին, այն տարածում էին իրենց մայրենի ՝ պարսկերեն լեզվով։ Կարող ենք եզրակացնել, որ IX - XII դարերում պարսկերենը իսլամի տարածման լեզուն էր։ Դրա ապացույցն է Մալդիվյան կղզիներում հայտնաբերված մի շարք կրոնական աղբյուրներում հայտնաբերված նոր պարսկերեն բառերը, որոնք փոխարինում են արաբական տերմիններին, որոնք անծանոթ են տեղացիներին։ Այլ կերպ ասած, տեքստերի լեզուն տեղական բարբառն է, բայց իսլամական բովանդակությանը բնորոշ հատուկ տերմինները վերցված են ոչ թե արաբերենից, այլ պարսկերենից։ Օրինակ ՝ տեքստերից մեկում «Մուհամեդ մարգարե» արտահայտությունը հանդիպում է «պետամբարուն»։ Հատկանշական է, որ «petambarun» բառը գալիս է ժամանակակից պարսկերեն «peyğâmbar» - «մարգարե» բառից, բայց արաբերենում ավելի հաճախ օգտագործվում է «rasul» բառը։ Այլ օրինակներ են «նամադու» - «նամազ» («նամազ»), «ռոդա» - «ռուզե» («ծոմ պահելը») բառերը։ Հատկանշական է, որ Մալդիվյան կղզիներից վաքաֆ պարունակությամբ մի շարք տեքստեր նշում են, որ Օրիսլամը այդ երկիր է բերել ոմն Աբդուլ Բարաքաթ Յուսուֆ ալ-Թավրիզ, որի անունը խոսում է իր իրանական ծագման մասին։ Փաստորեն, իր զարգացման սկզբնական փուլում ժամանակակից պարսկերենը նույնպես իրանցի քարոզիչների գործունեության շնորհիվ իսլամացման լեզու էր։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [6] Ասատրյան Գ.Ս., Этническая композиция Իրան։ «Арийского простора» - ից Սահակյան. Նոր պարսկերեն լեզվի ձևավորումը Հիմնաբառեր. Նոր պարսկերեն, դար, տեղական բարբառներ, պահլավերեն։

example2257

example2257

Հոդվածում դիտարկված են ժամանակակից տեղեկատվական պատերազմների բնույթը և դրանց մարտահրավերները։ Ժամանակակից պայմաններում տեղեկատվական անվտանգության, տեղեկատվական պատերազմների և տեղեկատվական միջավայրի հիմնահարցերը զգալի տեղ են զբաղեցնում համեմատական քաղաքագիտության մեջ։ Տեղեկատվական պատերազմները պետությունների և ոչ կառավարական կազմակերպությունների պայքարն է տեղեկատվական տեխնոլոգիաների միջոցներով՝ տեղեկատվական զենքի վերածելով և տարածելով տարաբնույթ գաղափարներ։ Տեղեկատվական պատերազմների առանձնահատկություններից է հասարակական կարծիքի և զանգվածային գիտակցության վրա երկարաժամկետ ազդեցությունը։ Ժամանակակից դարաշրջանում տեղեկատվական պատերազմները հակահումանիստական և լուրջ սպառնալիք են մարդկային քաղաքականությունը։

ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ՏԵԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱՄՆԵՐԻ MODամանակակից մարտահրավերները modernամանակակից պայմաններում համեմատական ​​քաղաքագիտության մեջ տեղեկատվական անվտանգության, տեղեկատվական պատերազմների և տեղեկատվական միջավայրի խնդիրները նշանակալի տեղ են զբաղեցնում 20։ Տեղեկատվական պատերազմը պետությունների, հասարակական կազմակերպությունների պայքարն է տեղեկատվական տեխնոլոգիաների միջոցով դրանք տեղեկատվական զենքի վերածելով և տարբեր գաղափարներ տարածելով։ Երկարաժամկետ ազդեցությունը հասարակության կարծիքի և զանգվածային գիտակցության վրա պայմանավորված է տեղեկատվական պատերազմների առանձնահատկություններով։ Eraամանակակից դարաշրջանում տեղեկատվական պատերազմները անմարդկային են։ Մարդկային քաղաքականությունը լուրջ սպառնալիք է։ Հատկապես վտանգավոր է, երբ նրանք աջակցում են կիբերպատերազմին, տարածմանը և առճակատմանը պետական ​​մակարդակով ՝ զարգացնելով տարբեր հաղորդակցական գործընթացներ։ ՀՀ տեղեկատվական քաղաքականության սուբյեկտները ձգտում են ամրապնդել տեղեկատվական միջավայրը։ Անկախության, ժողովրդավարության, խաղաղության, միջազգային համագործակցության և հայկական ինքնության պահպանման արժեքները կարևոր են տեղեկատվական հասարակության կայացման համար։ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի շրջանակներում Լեռնային Karabakhարաբաղի հակամարտության խաղաղ կարգավորումը, Հայոց ցեղասպանության ճանաչման և դատապարտման խնդիրները, Հայաստան-Սփյուռք հարաբերությունների զարգացումը, համահայկական գերակա խնդիրները, ուղղակիորեն ենթարկվում են հակա տեղեկատվական և հոգեբանական պատերազմների մարդասիրական գործողություններ։ Ագրեսիվ տեղեկատվական արշավ հայ հասարակության դեմ 20 Մանրամասների համար տե՛ս Панарин И. Ն., Տեղեկատվական պատերազմը և աշխարհաքաղաքականությունը, Մ., 2006. էջ., SPb., 2008, Rid T. and Hecker M., War 2.0։ Անկանոն պատերազմը տեղեկատվական դարաշրջանում (PraegerSecurity International), Praeger, 2009, Singer PW and Friedman A., Cybersecurity and Cyberwar. Ինչ պետք է իմանան բոլորը to։ Օքսֆորդի համալսարանի մամուլ, 2014, էջ. 1-16 և այլն 21 Այս մասին տե՛ս Հ. Քոչարյան, Տեղեկատվական համակարգի զարգացման հիմնախնդիրները ազգային անվտանգության համատեքստում, Երևան, «Նորավանք» հիմնադրամ, 2002, Աթանեսյան Ա., Ինտերնետը ՝ որպես Լ NationalՀ ազգային անվտանգության տեղեկատվության պաշտպանության հարթակ // «21-րդ ԴԱՐ» , Թիվ 6 (52), 2013 թ., Էջ 35-61, Ադրբեջանի հակահայկական տեղեկատվական սկանդալները թուրք-ադրբեջանական դիրքերից էին։ Պարբերաբար օգտվելով միջազգային հարաբերությունների լարվածությունից ՝ Թուրքիան և Ադրբեջանը հակահայկական ատելություն են քարոզում ՝ փորձելով փոխել իրականությունը։ Ավելին, անընդհատ կատարելագործելով տեղեկատվական պատերազմի տեխնոլոգիաները ՝ ուղղված Հայաստանի հայկական համայնքների դեմ։ Միջազգային հանրությունը, հիմնվելով անվտանգ ապրելու ցանկության վրա, մշակել է համապատասխան ընթացակարգեր `տեղեկատվական հոսքերի հետևանքով կործանարար վտանգները կանխելու համար։ Հայաստանը, որպես տեղեկատվական անվտանգության սուբյեկտ, ակտիվորեն վարում է երկկողմ-բազմակողմ բանակցություններ ՝ ստանձնելով մի շարք պարտականություններ ՄԱԿ-ի, ԵՄ-ի, ԵԽ-ի, ԵԱՀԿ-ի, ԵԱՏՄ-ի շրջանակներում։ Սումգայիթի ողբերգությանը, որը համարվում է Հայոց ցեղասպանության շարունակություն, հաջորդեց Հայաստանի և Արցախի միավորումը։ Եվ այսօր հայ-ադրբեջանական սահմանին հաճախ արձանագրվում են հրադադարի ռեժիմի խախտման դեպքեր, ըստ որոնց ներկայացվում են տարբեր տվյալներ, դառնում վերլուծության ու ուսումնասիրությունների առարկա։ Վերջին օրերին գրանցվել են աննախադեպ ռազմական գործողություններ, իսկ հասարակական ոլորտում ազգային աշխարհայացքը փոխելու համար անհրաժեշտ է իրականացնել համապատասխան տեղեկատվական ծրագրեր։ 2014 թ. Նոյեմբերի 12-ին ողբերգական դեպք տեղի ունեցավ հայ-ադրբեջանական շփման գծում։ Ռուսական «Իգլա» զենիթահրթիռային հարվածը հասցվեց ՀՀ Պաշտպանության բանակի 22 Մի -24 գրոհային ուղղաթիռի, որը մասնակցեց ՀՀ-ին։ -NKR զորավարժություններ։ , Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարության հայտարարության համաձայն ՝ հայկական ուղղաթիռը հարձակվել է ադրբեջանական դիրքերի վրա, ինչի արդյունքում վերջիններս կրակ են բացել ու ոչնչացրել այն 24։ Սակայն ՀՀ ՊՆ մամուլի խոսնակ Ա.Հովհաննիսյանը ֆեյսբուքյան իր էջում գրել է. «Ադրբեջանական կողմի հերյուրանքները, թե հայկական ուղղաթիռները գրոհել են իրենց դիրքերը, անիմաստ են, նրանք պատասխանեցին։ Ուղղաթիռի բեկորների ուսումնասիրությունը թույլ կտա հաստատել, որ ուղղաթիռը զինված չի եղել։ Իրավիճակի այս սրումը ադրբեջանական համակարգի կողմից շարունակվում է, Երևան, «Նորավանք» հիմնադրամ, 2009, Հարությունյան Գ., Հայերի կազմակերպության տեղեկատվական անվտանգության հիմնախնդիրներ // «21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (20), 2008, էջ 1-18, ՀՀ տեղեկատվական համակարգի զարգացման հիմնախնդիրները ազգային անվտանգության համատեքստում, Երևան, Նորավանք հիմնադրամ, 2002 և այլն։ 22 Տե՛ս Լ NKՀ ՊՆ հաղորդագրությունը (12.11.14)։ Դիտվել է ՝ 01.05.2016 ՝ http։ //www.nkrmil.am/ հիմնական։ 23 Տե՛ս «Ամփոփվել են« Միասնություն 2014 »զորավարժությունների արդյունքները» (27.11.14)։ Տեսք ՝ 01.05.2016 ՝ http։ 24 Տե՛ս Сбитый вертолет։ Karabakhարաբաղում 8 ժամ գույն (Նոր լուսանկար, տեսանյութ) (Թարմացված ՝ 02)։ 13) Այցելել է 01.05.2016 թ. ՝ http։ //haqqin.az. Դա այն ժամանակ էր, երբ ուղղաթիռն արդեն վայրէջք էր կատարել… »25։ Տարածաշրջանում ավիահարվածները կարծես խորհրդանշական են դարձել նոր աշխարհաքաղաքական զարգացումների համար։ Հայկական ուղղաթիռը խփելուց մեկ տարի անց, Թուրքիան խփեց ռուսական Սու -24 ինքնաթիռը թուրք-սիրիական սահմանին 26։ Միջոցառումը տարատեսակ մեկնաբանությունների տեղիք տվեց։ Ռուսական «Կոմերսանտ» պարբերականը Թուրքիայի Վարչապետ Ա.Դավութօղլուին գրել է. «Ի՞նչ կարելի է անել Ադրբեջանի գրավյալ տարածքները վերադարձնելու համար» ՝ որպես պատասխան Ռուսաստանի տնտեսական և քաղաքական պատժամիջոցներին ՝ aարաբաղյան ճակատից մուտք գործելու քայլ։ « Թուրքիայի Հանրապետությունը պաշտոնապես համարվում է Հայաստանի Հանրապետության հնարավոր արտաքին սպառնալիք 28, ինչը հայ-թուրքական հարաբերությունների հաստատման նախապայմանների մեջ է դնում Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության ճանաչման հարցը 29։ Ռուսաստանի ձգտումը հաշտեցման Թուրքիայի ձգտումը ուղղակիորեն բացակայում է հայտարարությունների մակարդակում, և հայ-ադրբեջանական փխրուն հրադադարի պայմաններում ռուս-թուրքական շահերի շարունակական բախումը կարող է դրդել ադրբեջանական կողմին ավելի արկածախնդրական քայլերի։ Եվ արդյոք քաղաքագետ Ա. Իսկանդարյանը հավատում է, որ Ադրբեջանը պոտենցիալ խնդիրներ ունի Լեռնային Karabakhարաբաղի հետ 30, բայց մեր մարտական ​​պատրաստությունը, ներառյալ զգոնությունը և նպատակային հետախուզական գործողությունները, պետք է առաջնային դեր խաղան բոլոր դերակատարների քաղաքական շահերի համար։ Տարածաշրջանային մակարդակում Հայաստանի և Արցախի տեղեկատվական գործունեության հիմնական սպառնալիքները Արցախի տեղեկատվական անվտանգությունը ադրբեջանական ուղղության հիմնական նպատակներն են. 1։ 1) Հայաստանին խնամք, հայերի հետ կապված մշակութային և նյութական արժեքներ, «ոչնչացում» ի տարբերություն Ադրբեջանի վերելքի. Ի տարբերություն ընդհանուր թշնամու (հայերի) 25 Հովհաննիսյան Ա. (12.11.2014)։ Դիտում ՝ 01.05.2016 ՝ https. //www.facebook.com/arcrun/posts/766944816674462։ 26 Տես ՝ Թուրքիան խփեց ռուսական ինքնաթիռը Սիրիայի հետ սահմանին (լրացված) (24.11.15)։ Դիտվել է ՝ 01.05.2016 ՝ http։ //civilnet.am. 27 Տեսեք, թե ինչպես է Թուրքիան պատրաստ կռվել ղարաբաղյան ճակատում (26.11.15)։ Դիտվել է ՝ 01.05.2016 ՝ http։ //www.kommersant.ru. 28 Տե՛ս Հայաստանի Հանրապետության ազգային անվտանգության ռազմավարությունը, որը հաստատվել է ՀՀ Նախագահին առընթեր ազգային անվտանգության խորհրդի կողմից 2007 թ. Հունվարի 26-ի նիստում։ 29 Տե՛ս Shirani A., Հայաստան-Թուրքիա միջպետական ​​հարաբերությունների զարգացում (1991-2013) // «Հասարակական գիտությունների տեղեկագիր», № 1, 2014, էջ։ 30 Տե՛ս «Եթե ես գիտեի այս մասին, ինչու Իլհամ Ալին չգիտեր», Ալեքսանդր Իսկանդարյան (20.01.16)։ Դիտվել է ՝ 01.05.2016 ՝ http։ 31 Տե՛ս Հարությունյան Գ., Քոթանջյան Հ. Ուրիշներ, Ադրբեջանի հակահայկական տեղեկատվական համակարգ, Երեւան, «Նորավանք» հիմնադրամ, 2009, էջ. 61 ձգտել ադրբեջանցիների միասնության։ Քաղաքական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Վ. Ըստ Մակարովի, տեղեկատվական պատերազմներն ունեն 3 հիմնական նշան 32, որոնք ամբողջությամբ գործում են հայ-ադրբեջանական տեղեկատվական պատերազմի ժամանակ։ 1) թշնամու պետական ​​շահերը վնասելու նպատակային գործունեություն, 2) գաղտնի տեղեկատվական-հոգեբանական գործողությունները ՝ որպես գործունեության կազմակերպված ձև, 3) տեղեկատվական զենքի օգտագործում։ Տեղեկատվական զենքը միջոցների և մեթոդների ամբողջություն է, որոնք թույլ են տալիս տեղեկատվությունը գողանալ, խեղաթյուրել կամ ոչնչացնել, սահմանափակել կամ սահմանափակել տեղեկատվության օրինական օգտագործողներին մուտք գործելը, խափանել կամ անջատել համակարգչային համակարգերը, որոնք օգտագործվում են պետականություն ապահովելու համար 33 պետականություն 33։ Հեղինակները տեղեկատվական զենք 34-ը համարում են համակարգչային վիրուսներ, ծրագրային տրամաբանական «ռումբեր», հեռահաղորդակցային ցանցում տեղեկատվության փոխանակումը զսպելու միջոցներ, պետական-ռազմական տեղեկատվական ալիքներով տեղեկատվության կեղծում, փորձարկման ծրագրերի չեզոքացման միջոցներ, նպատակաուղղված տարբեր ծրագրերի համակարգչում հաստատություն 1998 թվականից սկսած ՝ լայնորեն օգտագործված հայկական կայքերը հարձակման թիրախ են դարձել, ինչի մասին վկայում են հայկական կիբերտարածություն ներխուժումները, հետեւաբար ՝ հակահայկական գործողությունները։ Տեղեկատվական զենքը մատչելի է ցանկացած ռազմական զենքից, բայց կարող է ոչ պակաս ցավոտ հարվածներ հասցնել, հատկապես ադրբեջանական օգտագործման դեպքում, այն հանցավոր է արտահայտվում։ Մեկ այլ խորհրդանշական օր 35 (20 հունվարի, 2016 թ.) Ha 32 Տե՛ս Makarov V., Տեղեկատվական անվտանգության քաղաքական և սոցիալական ասպեկտներ։ մենագրություն Մ., 2015, էջ. 153 թ. 33 Տե՛ս Andrusova T., Gomonova Zh., Bagaeva A., Տեղեկատվական զենք և տեղեկատվական պատերազմ, // Ավիացիայի և տիեզերագնացության արդի խնդիրները, №6, 2010, էջ։ 34 Տե՛ս Չերեշկին Դ., Սմոլյան Գ., Syիգիչկո Վ., Տեղեկատվական պատերազմի իրողություններ, Պաշտպանող տեղեկատվություն // «Վստահ»։ 4, 1996, էջ։ 9-12, Քոչարյան Հ., Տեղեկատվական համակարգի զարգացման հիմնախնդիրները ազգային անվտանգության համատեքստում, Երեւան, «Նորավանք» հիմնադրամ, 2003, էջ. 102 35 Տե՛ս 1990 Այս օրը խորհրդային իշխանությունների կողմից համարվում է «ազգային սգո օր», որոնք ճնշում գործադրեցին ադրբեջանցիների վրա, ովքեր հունվարի 20-ին Բաքվում բողոքեցին հայկական անջատողական շարժման դեմ։ Հայերի կոտորածները Տեղահանությունը սկսվել է հունվարի 13-ին (Հարությունյան Գ., Քոթանջյան Հ. Եվ ուրիշներ, Ադրբեջանի հակահայկական տեղեկատվական համակարգ, «Նորավանք» հիմնադրամ, Երեւան 2009, 114 էջ, էջեր 38, 54)։ ՀՀ դեսպանությունների կայքերը ենթարկվել են ցեղասպանական հարձակումների 36, ինչը, ըստ տեղեկատվական անվտանգության փորձագետ Ս. Մարտիրոսյանի, 2009 թ. Դա սեպտեմբերի 37-ից ի վեր ՀՀ պետական ​​ցանցի առաջին լուրջ հարձակումն էր։ Պատասխան հարվածը չուշացավ։ Հայերը կոտրեցին ադրբեջանական բլոգի մեծ պլատֆորմը, հրապարակվեց օգտագործողների 16 հազար տվյալներ 38։ Արդեն հունվարի 28-ին Մոնթե Մելքոնյանի կիբեր բանակի հակերները նոր հարձակում սկսեցին Ադրբեջանի պետական ​​կայքերի ու ադրբեջանական էլեկտրոնային հասցեների դեմ 39։ Մեկ այլ օրինակ է համակարգչային վիրուսը, որը տարածվել է Facebook- ում ապրիլի սկզբին տեղի ունեցած ռազմական գործողությունների ընթացքում։ Տեղեկատվական անվտանգության մասնագետների շնորհիվ կանխվեց օգտագործողի կողմից ՀՀ դրոշով էկրանի պատկերը փոխելու ծրագրի տարածումը 40 41։ Ապրիլի 2-ից հայ-ռուս-թուրք-ադրբեջանական ներկայիս հարաբերությունների, զենքի վաճառքի, տարածքային զիջումների, ռուս խաղաղապահների վերաբերյալ քննարկումների մասին խոսակցությունների, «հավաստի աղբյուրների» պակաս չի զգացվում, բայց տեղեկատվական հակազդեցության քաղաքական ուղղվածության հիմնական դրսևորումը պաշտոնական հայտարարությունների մակարդակում է։ Քննադատվեցին ինչպես ՀՀ իշխանությունները, այնպես էլ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի նախագահները, ԱՊՀ արտգործնախարարները, ԵԱՀԿ դեսպանները և ԵՄ դեսպանները, ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարի տեղակալի քննադատությունը `այլ դիվանագիտական ​​մակարդակներում ռազմական լուծման վերաբերյալ, և ԵԽԽՎ հռչակագիրը` Ընդունվեց Լեռնային արաբաղի հակամարտությունը 42։ Սակայն մեկ անգամ ևս Ադրբեջանի ԱԳՆ-ն հրապարակեց մեղադրական եզրակացություն 43, որում ասվում էր, որ Հայաստանը «միջազգային իրավունքի կոպիտ խախտում, օկուպացված տարածքներում ստատուս քվոյի պահպանում, գրավված տարածքներում ռազմական ներկայություն, հողերի ժողովրդագրություն» 36 Տեսեք «(20.01 .16), http։ //www.banman.am, Հարցազրույց - Սամվել Մարտիրոսյան (20.01.16)։ Դիտվել է ՝ 01.05.2016 ՝ http։ //www.1tv.am. 37 Տե՛ս «ՀՀ դեսպանությունների կայքերը ենթարկվել են զանգվածային հակերային հարձակման» (20.01.16)։ Դիտվել է ՝ 01.05.2016 ՝ http։ //www.banman.am. 38 Տե՛ս «Հայկական կիբեր բանակի արձագանք», օգտվող ՝ ArmeniaTV News (20.01.16)։ Դիտում ՝ 01.05.2016 ՝ https. //www.youtube.com. 39 Տե՛ս «Մոնթե Մելքոնյանի կիբեր բանակը հրապարակել է ադրբեջանական գաղտնի փաստաթղթեր» (28.01.16)։ Դիտվել է ՝ 01.05.2016 ՝ http։ 40 Տե՛ս Մարտիրոսյան Ս. (03.04.16)։ Դիտում ՝ 01.05.2016 ՝ https. //www.facebook.com/samvel/posts/10154098839793781?fref=nf. 41 Տե՛ս ՇՏԱՊ !! Հիմնական պրոֆիլի նկարը մի դարձրեք եռագույն։ Դա իրականում թուրքական վիրուս է։ Ֆեյսբուքահայ հայերից շատերն իրականում ընկել են թուրք հակերների խայծը (03.04.16)։ Դիտվել է ՝ 01.05.2016 ՝ http։ //m.mamul.am. 42 Տե՛ս Լեռնային conflictարաբաղի հակամարտության խաղաղ լուծում, ԵԽԽՎ (19.04.16)։ Դիտում ՝ 01.05.2016 ՝ http։ //semantic-pace.net. 43 Տե՛ս MID Azerbaijan Spread Extension, (21.04.16)։ Դիտվել է ՝ 01.05.2016 ՝ http։ //ann.az. «փոխել ֆիզիկական, ֆիզիկական բնույթը, կանխել հարյուր հազարավոր ադրբեջանցիների վերադարձը իրենց տները»։ Ի պատասխան, Հայաստանի արտաքին գործերի նախարարությունը 44 հայտարարեց, որ այս ցինիկ հայտարարությունը խեղաթյուրում է իրականությունը, շուռ է տալիս ակնհայտ փաստերը, փորձում է խափանել բանակցությունները ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների հովանու ներքո, որ կարգուկանոն հաստատելու համար անհրաժեշտ են հստակ քայլեր։ Ադրբեջանը և բերել հստակ կառուցողական դաշտ։ Չնայած ժամանակ առ ժամանակ հայտարարություններ են արվում Լ Nagorno հակամարտության կարգավորման վերաբերյալ, բայց ակնհայտ է, որ դրանք բավարար չեն երկու ժողովուրդների խաղաղ գոյակցությունը ապահովելու համար։ Ապրիլյան պատերազմից հետո կարող ենք հավաստիացնել, որ ռազմական գործողությունների այս նոր փուլում, տարատեսակ տեղեկատվական գրոհների ենթարկվելով, մենք վերահղեցինք մեր ազգային գերակայությունները ՝ հեռանալով կյանքի նախկին ուղուց, մտանք ապագա կերտելու նոր փուլ ՝ հիմնվելով մեր վրա։ սեփական ուժը։ Ընդհանուր առմամբ, կարող ենք ասել, որ Հայաստանը, որպես տեղեկատվական պատերազմի լիիրավ կողմ, ունի մի շարք առանձնահատկություններ։ 1. Տեղեկատվական և հաղորդակցական տեխնոլոգիաների օգտագործումը լայնորեն հասանելի է Հայաստանի Հանրապետությունում։ 2000 Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների արդյունաբերությունը ՀՀ Կառավարության կողմից ճանաչվեց որպես Հայաստանի տնտեսության գերիշխող ճյուղերից մեկը 45, որը սկիզբ դրեց այս ոլորտում հայ ՏՏ մասնագետների հաջողություններին։ 2015 Ըստ ԱՎSS-ի ՝ Հայաստանի բնակչության 69% -ը օգտվել է ինտերնետից, 46-ը ՝ 2016 թ.-ին։ Հայաստանի բնակչության 70% -ը ակտիվորեն օգտվում է ինտերնետից, Վրաստանի դեպքում այն ​​կազմում է 60%, իսկ Ադրբեջանի դեպքում ՝ 61% 47։ Նման պատկերը լայն հնարավորություններ է տալիս ինչպես ժամանակակից մարտահրավերներին դիմակայելու, այնպես էլ խոցելի գրոհներ ստանալու համար։ 2016 Ապրիլյան պատերազմն ապացուցեց, որ հայ հասարակությունը, որպես ռազմական իրադարձությունների վերաբերյալ տեղեկատվության հիմնական աղբյուր, նախընտրում է պաշտոնական նորությունները։ Ապրիլի սկզբին Facebook- ի հայկական տիրույթում հետևողների թվի վարկանիշային աղյուսակը գլխավորում էր ՊՆ խոսնակ Ա.Հովհաննիսյանը 48, որը հիմնականում օգտագործում է 44 Տե՛ս ՀՀ արտաքին գործերի նախարարության հայտարարությունը (21.04 .16)։ Դիտվել է ՝ 01.05.2016 ՝ http։ 45 Տե՛ս «ՏՏ խթանման ծառայություններ 2010. ծրագիրը հաստատելու մասին» ՀՀ կառավարության 2010 թվականի մայիսի 20-ի N 666-Ն որոշում։ Դիտվել է ՝ 01.05.2016 ՝ http։ //www.arlis.am. 46 Տե՛ս Հայաստան, ինտերնետի օգտագործման, լայնաշերտ և հեռահաղորդակցման հաշվետվություններ, ինտերնետի համաշխարհային վիճակագրություն։ Տեսք ՝ 01.05.2016 ՝ http։ //www.internetworldstats.com. 47 Տե՛ս «Թվային տարեգիրք 2016» զեկույցը, որը հրապարակվել է «Մենք սոցիալական ենք» -ի կողմից։ Դիտվել է ՝ 01.05.2016 ՝ http։ 48 Տե՛ս ՊՆ խոսնակի հետևորդների թիվն աճել է 599,5% -ով, Սամվել Մարտիրոսյանը `234,5% -ով (10.04.16)։ Դիտվել է ՝ 01.05.2016 ՝ http։ Գործում էր սոցիալական բջջային օգտագործման մեջ տեղեկատվություն փոխանցելու տեքստի ձևաչափ։ Այս մեթոդը հասարակությանը թույլ է տալիս քննադատորեն մտածել ՝ պարզապես ավելի հուսալի թվալով, քան տեսողական կամ լսողական տեղեկատվությունը։ Տեսողական տեղեկատվության պահանջվող քանակը տրամադրվեց ավելի ուշ։ Crisisգնաժամային իրավիճակներում տեղեկատվական վակուումը լրացնելու համար հասարակությունը դիմում է տեղեկատվության տարբեր աղբյուրների։ Այս տարվա ապրիլի 2-6-ը անցկացված հարցման արդյունքների համաձայն (ըստ Alexa.com- ի) ադրբեջանական առաջատար էլեկտրոնային լրատվամիջոցների milli.az, trend.az, haqqin.az- ի հիմնական լսարանը ադրբեջանցիներ են (90% և ավելին ) Վերջիններս օգտագործում են հայկական մամուլը ՝ իրենց տեղեկատվական ծարավը հագեցնելու համար։ Այսինքն ՝ ապրիլի 2-6-ը, news.am- ի միջին լսարանի 21,74% -ը այցելություններ է կատարել Ադրբեջանից։ Ի տարբերություն ադրբեջանցիների, հայերը հատկապես հետաքրքրված են ոչ ադրբեջանական կայքեր այցելելու մեջ, ինչը պայմանավորված է ինչպես անհրաժեշտ տեղեկատվական քանակով, այնպես էլ ադրբեջանական կայքերում օտարալեզու հոդվածների բացակայությամբ։ Վերոնշյալ ուսումնասիրության համաձայն ՝ հայերն առավելագույնս օգտագործում են haqqin.az կայքի տրամադրած տեղեկատվությունը, որը չի գերազանցում լսարանի 5% -ը։ Միևնույն ժամանակ չպետք է թերագնահատել արտաքին լսարանի հետ ադրբեջանական քարոզչական աշխատանքը, օրինակ, 2009 թվականից գործում է անգլերեն, ռուսերեն, պարսկերեն, թուրքական և հայկական բազմալեզու «ATV International» 49 հեռուստաընկերությունը։ Այն հեռարձակվում է արբանյակի միջոցով հարևան երկրներում, իսկ հայկական հեռարձակումները դիտվում են որպես «Ադրբեջանի մասին ճշմարտությունը հայ հանդիսատեսին փոխանցելու» և «Լեռնային Karabakhարաբաղի հայերին ուղղակիորեն դիմելու» հնարավորություն։ Նման պայմաններում, արտաքին լսարանի հետ աշխատելիս, անհրաժեշտ ենք համարում օգտագործել այն փաստը, որ տեղեկատվությունն անծանոթ մարդկանց հասանելի է, ինչը տվյալ դեպքում բավականին զուսպ է։ Դեռ 1943 թվականին գերմանական ռադիոկայանները հեռարձակվում էին 53 լեզուներով 51։ 2. Տեղեկատվական պատերազմի մեկ այլ նպատակ `որպես կանոն, հակառակորդի տեղեկատվական համակարգի վերահսկողության խախտումն է։ Ադրբեջանի կողմից հայկական տեղեկատվական դիրքի ուղղությամբ 49 Տե՛ս Ադրբեջանական հեռուստաալիքը ATV INTERNATIONAL- ը փոխեց պարամետրերը HOT BIRD13 ° E (15.10.11)։ Դիտվել է ՝ 01.05.2016 ՝ http։ 50 Տե՛ս Հարությունյան Գ., Քոթանջյան Հ. Մյուսները ՝ Ադրբեջանի հակահայկական տեղեկատվական համակարգը։ Ս .. «Նորավանք» ԳՀԿ, 2009, էջ 42։ 51 Տե՛ս Panarin I., Information War and Geopolitics, Generation - M. , 2006, 560 էջ։ (Великий путь), էջ. 154 թ. 2016 Ապրիլյան հարձակումը միանշանակ ձախողվեց։ Ըստ ռազմական փորձագետ Կ.Վրթանեսյանի 52. Այս հարձակման հիմնական նպատակներից մեկը հայերի շրջանում խուճապ առաջացնելն էր։ Սակայն անհամեմատ զսպվածությամբ աչքի ընկած հայը նախընտրում էր հիմնական տեղեկատվությունը ստանալ հատկապես պատերազմի առաջին ժամերին օբյեկտիվ տեղեկատվություն տրամադրող աղբյուրներից։ Անվստահելի կայքերի ցանկը մի շարք ակտիվ օգտագործողներ տարածեցին ինտերնետում ՝ տրամադրելով մի շարք տեղեկատվություն, որոնք անհրաժեշտ էին տեղեկատվական անվտանգության համար, բայց պատերազմին հաջորդող օրերին «բանակ դարձած ազգը» նույնպես տրամադրվեց հին տեսանյութերով և նկարներ, որոնք հեռու էին կեղծ տեղեկատվություն արտացոլելուց։ Տեղեկատվության անորոշ հեղեղը հաղթահարելու համար մենք առաջարկում ենք օրենսդրական նախաձեռնությամբ հստակ նշել տեղեկատվական, վերլուծական, ժամանցային կամ այլ տեսակի mediaԼՄ-ները, որոնք կսահմանեն համապատասխան չափից շեղվելու համապատասխան պարտականություններ։ Սա հանրությանը թույլ կտա զեկուցել տեղեկատվությունը առանձին ուղղություններով։ 3. Հատկապես «խաղաղ» պատերազմական շրջանում մարտավարական վտանգների և գրոհների գնահատումը դառնում է ավելի դժվար։ 2016 Ապրիլին ադրբեջանական կողմը հաճախ ապատեղեկատվություն էր տարածում ՝ հայտնի տանտիրոջը դիպուկահար ներկայացնելով 53, ռեպորտաժ պատրաստելով տեղական ցուցանակի առջև (մինչ այդ ՝ Հ1 հեռուստաընկերության 55 լրագրողը 55 նշան), կեղծ նկարներ 56, կեղծ փաստաթղթի հրապարակում և այլն։ Անկասկած, սա հանդիսատեսի ներքին քարոզչության վարկած է, որը փակ է ցանկացած արտաքին միջամտության համար։ 4. Հակամարտության կողմերի կողմից հաշտության սեղանի շուրջ հավաքվելու ցանկացած փորձ ենթակա է տեղեկատվության ազդեցության հակամարտության այս կամ այն ​​կողմի կողմից։ Արդյունքում, ԼRՀ-Ադրբեջան հակամարտության անհավասարակշիռ ընթացքին զուգահեռ, առաջին մարդը ենթարկվում է տեղեկատվական գրոհների 52 Տե՛ս ռազմական փորձագետ։ Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարության նպատակը խուճապ առաջացնելն է (03.04.16)։ Դիտվել է ՝ 01.05.2016 ՝ http։ //sputnik.co.am. 53 Տե՛ս Voya in ղարաբաղցի հայ դիպուկահար (տեսանյութ) (08.04.16)։ Դիտվել է ՝ 01.05.2016 ՝ http։ 54 Տե՛ս ANSPRESS- ի թղթակից Talış yüksəkliyində, օգտվող ՝ ANSPRESS TV (08.04.16)։ Դիտում ՝ 01.05.2016 ՝ https. //www.youtube.com. 55 Տե՛ս Մեր սահմաններն անառիկ են (05.04.16)։ Դիտվել է ՝ 01.05.2016 ՝ http։ //www.1tv.am. 56 Տե՛ս ադրբեջանցի տղաները գալիս են Ֆիզուլի և ebեբրաիլա (11.04.16)։ Դիտվել է ՝ 01.05.2016 ՝ http։ //haqqin.az. 57 Տե՛ս letterարաբաղի նախարարի նամակը (04.04.16)։ Դիտվել է ՝ 01.05.2016 ՝ http։ //haqqin.az. Մինսկի խումբը, որը շահագրգիռ կողմ է համարվում Լ theՀ կարգավորման հարցում։ Տեղեկատվական պատերազմին բնորոշ «բարեկամ-թշնամի» տարբերակման երկիմաստությունը թույլ է տալիս ակնկալել հակահայկական տեղեկատվության տարածում նույնիսկ ռազմավարական դաշնակիցների դեպքում։ Դրա վառ օրինակը ՌԴ փոխվարչապետ Դ. Ռոգոզինի հայտարարությունն է ՝ Հայաստանին և Ադրբեջանին ռազմական սպառազինություն տրամադրելու մասին 58։ 5. Ազգ-պետության ընկալումը որպես հանրային բարձր արժեք շատ տհաճ իրադարձություններ փրկելու միջոց է։ Հատկապես ամբողջ աշխարհի հայերի համար ազգային-պետական ​​անորոշ սահմանների առկայությունը պլանային տեղեկատվական գործողություններ ձեռնարկելու դեպքում ծառայել է որպես «հայ» լինելու և տեղեկատվություն տարածելու լրացուցիչ նախապայման։ Սոխակ Մելքոնյան ՏԵFORԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱՄՆԵՐԻ ERNամանակակից մարտահրավերները ՀԱՅԱՍՏԱՆ Հիմնաբառեր. Հայաստան, Ադրբեջան, Թուրքիա, Ռուսաստան, տեղեկատվության պատվո գրոհ, ապատեղեկատվություն, լրատվամիջոցների ամփոփում։

example898

example898

Ուսումնասիրելով և վերլուծելով իր ավակիրառ պրակտիկան՝ ինքնակամ կառույցների վերաբերյալ, հանգում ենք այն եզրակացության, որ սույն ոլորտը կարգավորող օրենսդրությունն ունի որոշակի բացեր, որը դժվարությունների է հանգեցնում պրակտիկ կիրառության ընթացքում։ Այս ոլորտում կարող են առկա լինել կոռուպցիոն որոշ ռիսկեր։ Հայաստանի Հանրապետության մարզերից մեկում՝ Շիրակի մարզում, մեր կողմից անձամբ մարզկենտրոն Գյումրի քաղաքում շրջագայելու, ինչպես նաև Գյումրի քաղաքի գլխավոր ճարտարապետի հետ քաղաքում ինքնակամ կառույցների հիմնախնդրի վերաբերյալ երկխոսության ընթացքում պարզեցինք, որ 1988 թվականի աղետալի երկրաշարժից հետո, երբ բնակչության մեծամասնությունը կացարան չուներ, ինքնակամ ընտրել էին հողամաս և կառուցել բնակարաններ։ 2002 թվականի դեկտեմբերի 26-ին ընդունվել էր օրենք՝ «Ինքնակամ կառուցված շենքերի, շինությունների և ինքնակամ զբաղեցված հողամասերի իրավական կարգավիճակի մասին», որի գործողությունը տարածվում էր մինչև 2001 թ. մայիսի 15-ը։ Պարզեցինք, որ բնակչության մեծամասնությունը մինչև օրս էլ ինքնակամ շինարարական աշխատանքներ են իրականացնում առանց թույլատվության, և համապատասխան պաշտոնատար անձանց կաշառելու միջոցով դրանք ներկայացվում են որպես մինչև 2001 թ․ մայիսի 15-ը կառուցված՝ խուսափելով «Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ» օրենքով նախատեսված վարչական պատասխանատվությունից։ Մյուս դեպքում պարզեցինք, որ քաղաքների կենտրոններում կան կառուցված բազմաթիվ շինություններ, ինչը ենթադրում է, որ կառուցող անձանց կողմից շինարարական աշխատանքներ սկսելուն պես դա չէր կարող վրիպել հսկողություն իրականացնող պաշտոնյաների ուշադրությունից։ Այստեղ ևս մենք գործ ունենք կոռուպցիայի հետ, ինչն էլ նպաստում է նրան, որ համապատասխան պաշտոնյաներն աչք են փակում իրողության վրա։

ԻՆՔՆԱԿԱՄ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾ ՇԵՆՔԵՐԻ, ՇԻՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻԻՐԱՎԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎԻՃԱԿԸԸստ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 188-րդ հոդվածի՝ ինքնակամ կառույց է համարվում օրենքով և այլ իրավական ակտերով սահմանված կարգովայդ նպատակի համար չհատկացված հողամասում կամ առանց թույլտվության կամ թույլտվությամբ սահմանված պայմանների կամ քաղաքացիականնորմերի և կանոնների էական խախտումներով կառուցված կամ վերակառուցված շենքը, շինությունը կամ այլ կառույցը։ Ինքնակամ կառույցների խնդիրնառաջ է եկել դեռևս Խորհրդային Միության փլուզման տարիներին, երբ չկարհամապատասխան կարգավորում և հսկողություն, և բնակչությունը առանցհամապատասխան թույլտվություն ստանալու, ի բարելավումն իր բնակարանային պայմանների, կառուցում էր օրենքով չթույլատրված, շինարարականխախտումներով շինություններ։ Խնդիրը լուծելու համար կառավարությունը2006 թ. մայիսի 18-ին ընդունեց «Ինքնակամ կառույցների օրինականացմանև տնօրինման կարգը հաստատելու մասին» թիվ 912 որոշումը։ Չնայած սույնորոշման դրական ազդեցությանը՝ խնդիրն ամբողջական լուծում չի ստացել,քանի որ օրինականացման գործընթացին զուգահեռ չեն դադարել ինքնակամշինարարությունները։ Մեր խորին համոզմամբ ՀՀ-ում ինքնակամ կառույցներիհսկայական թիվը մեծապես կախված է մեր օրենսդրության մեջ առկախնդրահարույց կարգավորումից։ Այն պաշտոնյան՝համայնքի ղեկավարը, որինօրենսդրությամբ վերապահված է հսկողություն իրականացնել ինքնակամ կառույցների նկատմամբ, իր վրա դրված պարտականությունը վատ իրականացնելու դեպքում օրենսդիրը նրան է տալիս այդ կառույցները օրինականացնելուլիազորությունը։ Երբ համեմատում ենք ինքնակամ կառույցի վերաբերյալ ՀՀում գործող օրենսդրական կարգավորումները այլ երկների հետ, գրեթե ունենքնույն պատկերը։ Օրինակ՝ Ռուսաստանի Դաշնության քաղաքացիականօրենսգրքի 222-րդ հոդվածը տալիս է հետևյալ կարգավորումը՝ «Ինքնակամկառույց է համարվում շինությունը, կառույցը կամ այլ կառուցվածքը, որը կառուցված է առանց հաստատված նախագծի կամ հողակտորում, որում չկաթույլտվություն այդ շինության համար, կամ շինարարական նորմերի և կանոների խախտմամբ»։ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը ինքնակամկառույցների համար նախատեսում է նույնական օրենսդրական կարգավորում։ Քանի որ պրակտիկայում ինքնակամ կառույցները հսկայական թիվ են կազմում, օրենսդիրը միևնույն ժամանակ տվել է ինքնակամ կառույցի սեփականաշնորհման, քանդման վերաբերյալ կարգավորումները։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի1 188-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն«Պետական կամ համայնքային սեփականություն հանդիսացող հողամասումգտնվող ինքնակամ կառույցի նկատմամբ ճանաչվում է համայքի կամ պետության սեփականությունը՝ անկախ նրանից, թե ով է կառուցել»։ 2-րդ կետումնշվում է «Ինքնակամ կառույցի նկատմամբ ճանաչվում է այն անձի սեփականությունը, որին սեփականության իրավունքով պատկանող հողամասում որգտնվում է կառույցը»։ 3-րդ կետում՝ «Ինքնակամ կառույցի նկատմամբ հողամասի սեփականատիրոջ սեփականության իրավունքի ճանաչումը հիմք չէ այնօրինական ճանաչելու, ինչպես նաև արգելք չէ սույն հոդվածի 3-րդ կետի 2-րդպարբերությամբ նշված հայցի բավարարման համար»։ 2 Ըստ 3-րդ կետի՝ «Հողամասի սեփականատերն իրավունք ունի քանդելու իր հողամասում գտնվողկառույցը։ Չօրինականացված ինքնակամ կառույցը պետության, համայնքիկամ այլ շահագրգիռ անձի հայցով, որի իրավունքները և օրենքով պահպանվող շահերը խախտվել են, ենթակա է քանդման, իսկ հողամասը՝ նախկին վիճակի վերականգման հողամասի սեփականատիրոջ հաշվին»։ Ուրիշի հողամասում ինքնակամ կառույց իրականացրած անձը պարտավոր է հատուցել հողամասի սեփականատիրոջը հասցված վնասը, ներառյալ ինքնակամ կառույցիքանդման և հողամասի նախկին վիճակի վերականգման ծախսերը։ Ըստ 4-րդհոդվածի՝ ինքնակամ կառույցները կարող են ճանաչվել օրինական համայնքիղեկավարի, իսկ համայնքի վարչական տարածքից դուրս՝ մարզպետների կողմից՝ կառավարության սահմանած կարգով։ Ինքնակամ կառույցը կարող է ճանաչվել օրինական միայն այն անձի դիմումով, որին սեփականության իրավունքով պատկանող հողամասում գտնվում է այդ կառույցը։ 5-րդ հոդվածոմնշվում է. «Ինքնակամ կառույցը չի կարող ճանաչվել օրինական, եթե կառույցըպահպանելը խախտում է այլ անձանց իրավունքները և օրենքով պահպանվողշահերը, կամ վտանգ է սպառնում քաղաքացիների կյանքին և առողջությանը»։ Ինքնակամ կառույցները չեն կարող ճանաչվել օրինական, և դրանք ենթակաեն օրենսգրքի 60-րդ հոդվածով սահմանված հողամասերի վրա, ինչպես նաևինժեներատրանսպորտային օբյեկտների օտարման կամ անվտանգության գոտիներում, կամ կառուցված են քաղաքաշինական նորմերի և կանոնների էա1 Ընդունվել է 05.05.1998 թ․, ուժի մեջ է մտել 01.01.1999 թ․, տե՛ս ՀՊՏՀ 1998.08.10/17(50),188րդ հոդված։ 2 Տե՛ս Բարսեղյան Տ․, ՀՀ քաղաքացիական իրավունք, -Եր․, «Տիգրան Մեծ» հրատ․, 2014,Առաջին մաս, 310 էջ։ կան խախտումներով, և առաջացնում է հարկադիր սերվիտուտ պահանջելուիրավունք։ Ըստ 6-րդ հոդվածի՝ «Ինքնակամ կառույցների առկայությամբ անշարժ գույքի նկատմամբ իրավունքի գրանցման առանձնհատկություններըկարգավորվում են գույքի նկատամբ իրավունքների պետական գրանցման մասին օրենքով և դրա հիման վրա ընդունված իրավական այլ ակտերով։ Ինքնակամ կառույցների հիմնախնդիրը իրավահամեմատական մեթոդովվերլուծելու և առկա հիմնախնդիրները վեր հանելու համար փորձենք տալինքնակամ կառույցների վերաբերյալ կարգավորումը նաև ըստ ՌԴ քաղաքացիական օրենսգրքի 3 222-րդ հոդվածի. «Ինքնակամ կառույց իրականացրածանձը դրա նկատմամբ չունի սեփականության իրավունք։ Նա իրավունք չունիվաճառելու, նվիրելու, վարձակալության հանձնելու կամ այլ գործարքներկնքելու»։ Ինքնակամ կառույցը ենթակա է քանդման կառուցող անձի միջոցներով՝ բացառությամբ սույն հոդվածի 3-րդ, 4-րդ մասերով նախատեսված դեպքերի»։ Ըստ 3-րդ մասի՝ «Ինքնակամ կառույցի նկատմամբ սեփականությանիրավունքը կարող է ճանաչվել դատարանի կողմից, իսկ օրենքով նախատեսված դեպքերում և օրենքով սահմանված կարգով, փոխադարձ համաձայնությամբ, անձը սեփականության իրավունք է ձեռք բերում ժառանգման կարգովիր մշտական օգտագործմանը հանձնված հողամասի վրա կառուցված ինքնակամ կառույցի նկատմամբ, եթե 1) անձն ունեցել է թույլատվություն տվյալ հողատարածքում շինարարություն իրականացնելու... 2) դատարանում բողոքարկման օրը կառույցը համապատասխանում է փաստաթղթերով հաստատված տարածքային պլանավորմանը, հողաօգտագործման կանոներին, փաստաթղթերում նշված այլ պահանջներին և կառույցի նախագծին, 3) կառույցիգոյությունը չի խախտում այլ անձանց իրավունքները և օրենքով պաշտպանվող շահերը և չի սպառնում քաղաքացիների կյանքին և առողջությանը»։ Այսդեպքում անձը, որի սեփականությունը կառույցի նկատմամբ ճանաչվել է,պետք է փոխհատուցի ծախսերը դատարանի սահմանված չափով։ Ըստ 4-րդմասի՝ «Տեղական ինքնակառավարման մարմինները ընդունում են որոշումքանդման վերաբերյալ, եթե այն կառուցվել է հողատարածքի վրա, որը նախատեսված չէ այդ նպատակի համար, եթե այդ հողակտորը գտվում է հատուկնպատակների համար օգտագործման ենթակա գոտում (ռուս ազգի պատմամշակութային հուշարձանները) կամ ընդհանուր օգտագործման ենթակա տարածքում կամ ինժեներատրանսպորտային գոտիներում՝ դաշնության տարածքային կամ տեղական նշանակության»։ Տեղական ինքնակառավարման մար3 Տե՛ս Баринов Н. A․, Бевзюк Е. А., Беляев М. А., Бирюкова Т. А., Барышев С. А., ВахрюФедерации, Часть первая, статья 222։ մինները քանդման որոշում ընդունելուց հետո 7 օրվա ընթացքում այդ որոշման պատճենը ուղարկում են ինքնակամ կառույց իրականացրած անձին։ Այդորոշումը պահպանվում է ինքնակամ կառույցների ռեգիստրում։ Այն պարունակում է տեղեկություն ինքնակամ կառույցի քանդման ժամկետի վերաբերյալ։ Ինքնակամ կառույցը չի կարող մնալ 12 ամսից ավելի։ Այն դեպքում, երբ ինքնակամ կառույց իրականացրած անձը չի հայտնաբերվում, տեղական ինքնակառավարման մարմինները որոշում են ընդունում ինքնակամ կառույցի քանդման վերաբերյալ 7 օրվա ընթացքում այն օրվանից, երբ նման որոշում պետք էընդունվեր։ Եթե ինքնակամ կառույց իրականացրած անձը չի հայտնաբերվում,ինքնակամ կառույցի քանդումը կազմակերպում են տեղական ինքնակառավարման մարմինները։ Քանդման որոշումը ընդունվում է ոչ շուտ, քան 2 ամսվա ընթացքում այն օրվանից, երբ լիազորված մարմինների պաշտոնականկայքէջում տեղադրվում է այդ որոշումը։ Ռուսաստանի Դաշնության քաղաքացիական օրենսգրքում տեղ գտած կարգավորումը համահունչ է նաև ռուս գիտնականներ Սերգեևի4 և Սուխանովի5 իրավական դիրքորոշման հետ։ Լեռնային Ղարաբաղի քաղաքացիական օրենսգրքի 188-րդ հոդվածը նախատեսում է նույն կարգավորումները, ինչ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգիրքը։ Երբ մենք համեմատում ենք աշխարհի գերզարգացած երկիր Ռուսաստանի Դաշնության քաղաքացիական օրենսգրքի կարգավորումը, տեսնում ենք,որ, մեր կարծիքով, մեր օրենսդրության ամենամեծ թերություն համարվողկարգավորումն այն է, որ համայնքի ղեկավարը, ունենալով պարտականություն հսկողություն իրականացնելու ինքնակամ կառույցները հնարավորինսբացառելու ուղղությամբ, միևնույն ժամանակ ունի օրենսդրությամբ իրենտրված լիազորություն օրինականացնելու համայնքի վարչական տարածքումիրականացված ինքնակամ կառույցները։ Այս կարգավորումը տեղ չի գտելՌուսաստանի Դաշնության օրենսգրքում, և այն տեղ օրենքը նման լիազորություն տալիս է դատարաններին։ Մեր հանրապետությունում սա լուրջ հիմնախնդիր է, և նույնիսկ այն պարագայում, երբ քաղաքացիները դիմում են,հայց են ներկայացնում դատարան, գրեթե միշտ ինքնակամ կառույց իրականացրած անձը և այն անձը, որի շահերին վնաս է պատճառվել, և բողոքարկումը հասնում է ընդհուպ Վճռաբեկ դատարան։ Դրա վառ ապացույցն են մերհանրապետությունում Վճռաբեկ դատարանի 2 տասնյակից ավելի որոշումները ինքնակամ կառույցների վերաբերյալ։ Վճռաբեկ դատարանի որոշումներիուսումնասիրության ընթացքում մենք նկատում ենք, որ ինքնակամ կառույցնե4 Տե՛ս Сергеев А. П. и др., Гражданское право, Т. 1, М., 2002, 776 с.։ 5 Տե՛ս Cулейланов М. К., Алматы, Гражданское право, том 2, Учебник для вузов / Отв ред.,2014, с. 75-107։ րի վերաբերյալ վեճերն ավելի շատ առաջանում են պետական մարմինների ևքաղաքացիների միջև։ Վճռաբեկ դատարանը, վարչական գործով թիվՎԴ3681/05/08 որոշմամբ 6 դռնբաց դատական նիստում քննելով Երևանի քաղաքապետի վճռաբեկ բողոքը ՀՀ վարչական դատարանի 27.10.2009 թվականի վճռի դեմ՝ ըստ Երևանի քաղաքապետարանի հայցի՝ ընդդեմ Լևոն Շաթիրյանի ինքնակամ կառույցը քանդելու և 400․000 ՀՀ դրամ բռնագանձելու պահանջների մասին։ Վարչական դատարանի վճռով ինքնակամ շինությունը քանդելու մասով հայցը մերժվել է, իսկ 400․000 ՀՀ դրամ բռնագանձելու մասովվարչական գործի վարույթը կարճվել է հայցվորի հայցից հրաժարվելու հիմքով։ Երևանի քաղաքապետը սույն գործով ներկայացրել է վճռաբեկ բողոք, որպես վճռաբեկի բողոքի հիմք՝ նշվել է, թե վերաքննիչ դատարանը հայցը մերժելէ՝պատճառաբանելով, որ քաղաքապետարանի կողմից չի ներկայացվել որևէապացույց այն մասին, որ Լևոն Շաթիրյանի կողմից կատարված ինքնակամկառույցը կառուցվել է ՀՀ հողային օրենսգրքի 60-րդ հոդվածով սահմանվածհողամասերի վրա ինժիներատրանսպորտային օբյեկտների օտարման կամանվտանգության գոտիներում կառուցված է քաղաքաշինական նորմերի և կանոնների էական խախտումներով, և առաջացնում է հարկադիր սերվիտուտպահանջելու իրավունք։ Ինքնակամ կառույց իրականացրած անձն առանց քաղաքաշինական փաստաթղթերի իրականացրել է ինքնակամ շինարարություն։ Ըստ ՎԴ-ի՝ վերաքննիչ դատարանի եզրահանգումը անհիմն է։ Մեր իրավականգնահատականը սույն գործով ևս նույնական է ՎԴ-ի դիրքորոշման հետ։ Վարչական վարույթի շրջանակներում գործերի ուսումնասիրման, նախապատրաստման և հաշվառման աշխատանքների իրականացնող հանձնաժողովի կողմից կազմվել է թիվ Վ 8/3 արձանագրությունը, որոշվել է առաջարկություններ կայացնել Երևանի քաղաքապետին Լևոն Շաթիրյանին վարչականպատասխանատվության ենթարկելու մասին՝ նշանակելով վարչական տույժ400․000 ՀՀ դրամի չափով։ Քաղաքապետարանը 400.000 ՀՀ դրամ բռնագանձելու պահանջից հրաժարվել է Լևոն Շաթիրյանի կողմից վճարելու պայմանով։ Վճռաբեկ դատարանը գտել է, որ բողոքը հիմնավոր է մասնակիորենհետևյալ պատճառաբանությամբ, որ Լևոն Շաթիրյանը կատարել է շինարարական աշխատանքներ՝ առանց համապատասխան թույլատվության, ինչպեսնաև Լևոն Շաթիրյանը վարչական իրավախտման վերաբերյալ նշանակված400.000 ՀՀ դրամ տուգանքը վճարել է։ Այսինքն՝ տուգանքը վճարելով՝ ընդունել է այն փաստը, որ առանց համապատասխան թույլտվության կատարել էշինարարական աշխատանքներ։ Իսկ այն հիմնավորումը, թե քաղաքապետարանը չի ներկայացրել որևէ ապացույց, որ Լևոն Շաթիրյանի կողմից կատար6 Տե՛ս ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի որոշումների ժողովածուն 2010 թ․ վարչական գործ թիվՎԴ/368/05/08։ ված ինքնակամ կառույցը կառուցված է ՀՀ հողային օրենսգրքի 60-րդ հոդվածով սահմանված հողամասերի վրա, և նշում, որ ինքնակամ կառույցը ենթակաէ քանդման միայն «կառավարության կողմից նշված հանգամանքների առկայության դեպքում», ապա Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ վերոնշյալ հանգամանքները որևէ առնչություն չունեն սույն գործի լուծման համար Վճռաբեկդատարանը դիտում է բավարար՝ ստորադաս դատարանի դատական վճիռըբեկանելու համար։ Վճռաբեկ դատարանը բողոքը բավարարել է մասնակիորեն. բեկանել ՀՀ վարչական դատարանի վճռի հայցը մերժելու մասը և այն փոփոխել՝ հայցը բավարարելով։ Պարտավորեցնել Լևոն Շաթիրյանին քանդելինքնակամ կառուցված 15 մետր երկարությամբ պարիսպը։ Լևոն Շաթիրյանիցհօգուտ Երևանի քաղաքապետարանի բռնագանձել 4.000 ՀՀ դրամ՝ որպեսհայցադիմում, 20․000 ՀՀ դրամ՝ որպես վճռաբեկ բողոքի համար վճարվածպետական տուրքի գումարներ։ Որոշումն օրինական ուժի մեջ է մտնում հրապարակման պահից, վերջնական է և ենթակա չէ բողոքարկման։ Ինքնակամ կառույցների խնդիրն այնքան բարդեցված է, որ երբեմն ՀՀդատական համակարգի տարբեր ատյանների կողմից կայացրած դատավճիռները նույն իրավիճակի վերաբերյալ խիստ տարբեր են և, երբեմն, նույնիսկհանգեցնում են համապատասխան վճիռներ կայացրած դատավորներին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելուն։ Հիմնական պատճառնայն է, որ սույն ոլորտը կարգավորող օրենքների միատեսակ կիրառման վերաբերյալ կան դժվարություններ։ Հիշատակման արժանի է Արդարադատությանխորհրդի (այժմ Բարձրագույն դատական խորհուրդ) 2009 թվ․ Ա-Խ-Յ-Ո-13որոշումը`7 ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի դատավորներին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու վերաբերյալ գործը կարճելու մասին։ Արդարադատության նախարարը Արդարադատության խորհուրդէ ներկայացրել միջնորդություն՝ դատավորներին արդարադատություն իրականացնելիս նյութական և դատավարական օրենքի նորմերի ակնհայտ և կոպիտխախտումներ թույլ տալու համար կարգապահական պատասխանատվությանենթարկելու մասին։ Դիմումատու Միշա Հրանտի Համբարձումյանի հայրը՝ գործով պատասխանող Հրանտ Ղազարի Համբարձումյանը, իրեն հատկացվածտնամերձ հողամասի վրա 1960 թվականին կառուցել է բնակելի տուն իր ծխիհամար, որի անդամն է եղել նաև դիմումատուն։ 1970 թվականին նշված տանը կից Միշա Համբարձումյանն իր ընտանիքի համար կառուցել է 90 քմ․ մակերեսով առանձին բնակելի տուն։ 1996 թվականին մահացել է դիմումատուիմայրը։ Միշա Համբարձումյանը քաղաքացիական հայցով ժառանգական գույքի պահանջով, ընդդեմ Հրանտ Համբարձումյանի, դիմել է դատարան, ընդհա7 Տե՛ս Արդարադատության խորհրդի Ա-Խ-Յ-Ո-13 2009 թ․ որոշումը։ նուր իրավասության դատարանը հայցը մերժել է, վճիռը բողոքարկվել է վերադասության կարգով։ Վճռաբեկ բողոքը թողնվել է առանց բավարարման։ Չստանալով ժառանգության իրավունք՝ Միշա Համբարձումյանը քաղաքացիական հայցով դիմել է Կոտայքի մարզի առաջին ատյանի դատարան՝ ընդդեմՀրանտ Համբարձումյանի՝ ընդհանուր սեփականությունից բաժնեմասնառանձնացնելու, դրա նկատմամբ իր սեփականության իրավունք ճանաչելուպահանջով։ Դատարան է դիմել նաև պատասխանող կողմը հակընդդեմ հայցով՝ ընդդեմ Միշա Համբարձումյանի՝ իրեն հատկացված հողամասի վրա կառուցված ինքնակամ շինության արժեքը դրամական փոխատուցում վճարելովդադարեցնելու և տարածքից վտարելու պահանջով։ Հենց այստեղ էլ առաջանում է հակասությունը, երբ ընդհանուր իրավասության առաջին ատյանի դատարանը հայցն ամբողջությամբ բավարարել է. և´ 90 քմ․ տնամերձ հողամասի, և´ դրա վրա կառուցված եռահարկ տան նկատմամբ ճանաչել է Միշա Համբարձումյանի սեփականության իրավունքը, Հրանտ Համբարձումյանն իր ընտանիքով վտարվել է նշված տարածքից։ Վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանը Միշա Համբարձումյանի հայցն ըննդեմ Հրանտ Ղազարյանի մերժել է,իսկ Հրանտ Համբարձումյանի հայցը բավարարվել մասնակիորեն։ Միշա Համբարձումյանը վտարվել է Հրանտ Համբարձումյանին պատկանող տարածքից։ Նույն համակարգի 2 տարբեր օղակները նույն վեճի առթիվ կայացրել են միմյանց բացարձակ հակասող վճիռներ։ Եվ, փաստորեն, արդարադատությաննախարարը, ուսումնասիրելով գործի վերաբերյալ առկա ապացույցները, եկելէ եզրահանգման, որ վերաքննիչ դատարանի դատավորները չեն կիրառել այնօրենքները, որոնք պետք է կիրառեին, և միաժամանակ թույլ են տվել ՀՀ քաղաքացիական դատավորության մի շարք հոդվածների պահանջների խախտումներ, որոնք տվյալ դեպքում իրենց էությամբ ակնհայտ են և կոպիտ։ Նախարարը գտնում է, որ նշված խախտումները կարող են կատարվել միայն դատավորի մեղավորությամբ։ Հետևաբար, տվյալ դեպքում ևս պետք է ելնել դատավորի մեղավորության, նրա գործողություններում մեղքի առկայությանկանխավարկածից, որը կարող է դրսևորվել միայն դիտավորությամբ։ Այսպիսով՝ դատավորները թույլ են տվել նյութական և դատավարական օրենքի ակնհայտ և կոպիտ խախտումներ բովանդակող արարքներ, որոնք հիմք ենկարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու։ Հետագայում, դատավորների պատճառաբանությունները և հիմնավորումները ուսումնասիրելով, Արդարադատության խորհուրդը մերժել է նշված միջնորդությունըհետևյալ պատճառաբանությամբ. «Ըստ 188-րդ հոդվածի՝ ինքնակամ կառույցէ համարվում օրենքով և իրավական այլ ակտերով սահմանված կարգով այդնպատակի համար չհատկացված հողամասում կամ առանց թույլտվությանկամ թույլտվությամբ սահմանված պայմանների կամ քաղաքաշինական նորմերի և կանոնների էական խախտումներով կառուցված շենքը, շինությունըկամ այլ կառույցը։ Ինքնակամ կառույցները կարող են օրինականացվել համայնքի ղեկավարների, իսկ համայնքի վարչատարածքներից դուրս՝ մազպետների կողմից։ Ինքնակամ կառույցը կարող է ճանաչվել օրինական միայն այնանձի դիմումով, որին սեփականության իրավունքով պատկանող հողամասումգտնվում է այդ կառույցը»։ Վճռաբեկ դատարանը «Մկրտիչ և ԳյուլնախումԳասպարյանների՝ ընդդեմ քաղաքապետարանի», երրորդ անձ ՀՀ Կառավարությանն առընթեր անշարժ գույքի կադաստրի պետական կոմիտեի Էրեբունու տարածքային ստորաբաժանման սեփականության իրավունքը ճանաչելուպահանջի մասին որոշմամբ նշել է, որ ինքնակամ կառույցները ենթակա ենքանդման։ Հետևաբար ինքնակամ կառույցի նկատմամբ չի կարող ճանաչվելանձի սեփականության իրավունքը, քանի դեռ չի ճանաչվել օրինական։ Համադրելով գործով առկա փաստերը՝ Արդարադատության խորհուրդը գտել է,որ Հրանտ Համբարձումյանը բարեփոխումների արդյունքում իրեն հատկացված հողամասի նկատմամբ ունի սեփականության իրավունք, իսկ կառուցվածվիճելի տարածքը գտնվում է Հրանտ Համբարձումյանին պատկանող, այլ ոչ թեՄիշա Համբարձումյանին հատկացված հողամասում ։ Քննարկելով սույն միջնորդությունը, ուսումնասիրելով կից ներկայացված փաստաթղթերը և դատավորների բացատրությունները՝ Խորհուրդը որոշել է կարճել դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հարցը։ Փաստորեն՝ մենքսույն գործով փորձեցինք ցույց տալ, թե քաղաքացու կողմից ինքնակամ կառույցի իրականացումը պրակտիկայում ինչ դժվարություններ կարող է առաջացնել։ Ինքնակամ շինարարության դեպքերը կրճատելու, դրա արդյունավետությունը բարձրացնելու և հետագայում դրանք բացառելու համար դեռևս լուծման կարիք ունեն մի շարք հիմնախնդիրներ, որոնք զետեղված են Հայաստանի Հանրապետության Կառավարության կողմից 2010 թվականին մշակված«ՀՀ տարածքում ինքնակամ շինարարության դեմ պայքարի հիմնախնդրի լուծման» հայեցակարգում8։ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգիրքը, սահմանելով «ինքնակամ կառույցի» հասկացությունը, միևնույն ժամանակ նախատեսում է, որ օրինական ճանաչելու համար նախատեսված է որոշակի ընթացակարգ։ Սույն ընթացակարգը նախատեսում է նաև, որ ՀՀ Կառավարության2006 թվականի N912-ն որոշմամբ ինքնակամ կառույցի օրինականացմաննպատակով հողամասի սեփականատերը պետք է դիմումներ կայացնի այն համայնքի ղեկավարին, որի սահմաններում գտնվում է տվյալ կառույցը։ Ըստ ՀՀ8 Տե՛ս ՀՀ Կառավարության «ՀՀ տարածքում ինքնակամ շինարարության դեմ պայքարիհիմնախնդրի լուծման» 2010 թ․ հայեցակարգ։ Կառավարության որոշման՝ դիմումի հետ միասին անհրաժեշտ է ներկայացնելպետական մարմնի կողմից սահմանված կարգով տրված սեփականությանիրավունքի գրանցման վկայականը, որտեղ պետք է նախապես նշել ինքնակամկառույցների վերաբերյալ տեղեկություններ, իսկ եթե դրանք չկան, կամ հողամասի նկատմամբ գրանցված է ընդհանուր համատեղ կամ բաժնային սեփականության իրավունք, ապա պետք է ներկայացնել նաև ՀՀ Կառավարությաննառընթեր անշարժ գույքի կադաստրի պետական կոմիտեի հրամանով հաստատված ձևերի գրավոր համաձայնությունները։ Ընդ որում՝ ինքնակամ կառույցների օրինականացումը ենթակա է մերժման, եթե չի ներկայացվում բոլորսեփականատերերի կողմից տրված գրավոր համաձայնությունը։ Համայնքիղեկավարը դիմումն ստանալուց հետո 30-օրյա ժամկետում որոշում է ընդունում ինքնակամ կառուցված բնակելի և մինչև 200մ քառակուսի զբաղեցնողհասարակական կամ արտադրական նշանակության շինության օրինականացման կամ մերժման մասին։ Իսկ եթե շինությունը 200 քառակուսի մետրից ավելի տարածք զբաղեցնող հասարակական կամ արտադրական նշանակությանշինություն է, ապա որոշումն ընդունվում է 60-օրյա ժամկետում։ Բազմաբնակարան շենքում կատարված ինքնակամ կառույցների օրինականացման կարգն ունի որոշակի առանձնահատկություններ, մասնավորապես, եթե շենքի սեփականատերերը կամ նրանց լիազորված անձինք ցանկանում են օրինականացնել շենքի վերնասրահներում, դռների, պատուհանների,շենքի ծավալում գտնվող այլ ձևափոխումներ։ Եթե դրանց արդյունքում փոփոխվում է սեփականատերերի բաժնային սեփականությունը, ապա պետք էդիմում ներկայացնեն համայնքի ղեկավարին՝ դրան կցելով շենքի բոլոր բնակարանների և ոչ բնակելի տարածքների սեփականատերերի համաձայնությունը։ Վերը նշված ընթացակարգը չի գործում պետական կամ համայնքային սեփականություն հանդիսացող հողերի վրա կառուցված շինություններն օրինականացնելիս։ Այդ պարագայում համայնքի ղեկավարը սեփական նախաձեռնությամբ ընդունում է որոշում պետական կամ համայնքային սեփականությունհանդիսացող հողամասերում գտնվող ինքնակամ կառույցներն օրինականացնելու կամ քանդելու մասին։ Օրինականացնելիս արդեն տվյալ կառույցներըկառուցած անձանց առաջարկվում է նախապատվության իրավունքով ձեռքբերել դրանք։ Այդ առաջարկը սահմանված ժամկետում չընդունվելու դեպքումնոր առաջարկ է արվում՝ կառույցը վարձակալելու վերաբերյալ։ Եթե կառուցողն այդ առաջարկը չի ընդունում, կառույցը վաճառվում կամ օգտագործմանէ տրամադրվում հրապարակային սակարկություններով աճուրդի կամ մրցույթի ձևով։ Կառավարության որոշման համաձայն՝ ինքնակամ կառույցների օրինականացման կամ մերժման դեպքում դիմողը 5-օրյա ժամկետում պետք էգրավոր տեղեկացվի մերժման պատճառների մասին՝ առձեռն հանձնելու կամփոստով առաքելու միջոցով։ Նշենք նաև, որ ինքնակամ կառույց իրականացրած անձանց նկատմամբտարբեր հատուկ դեպքերում «Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ»օրենքը9 նախատեսում է տուգանքների տարբեր չափեր։ Ըստ այդ օրենքի՝ - սեփականության կամ հողօգտագործման իրավունք ունեցող անձանցկողմից այդ հողամասի վրա շենքեր և շինություններ ինքնակամ կառուցելը,ինչպես նաև բազմաբնակարան շենքերում կամ շենքերին կից ինքնակամ կառույցներ կատարելը, բացառությամբ գյուղական համայնքներում տնամերձ հողամասի վրա ինքնակամ կառուցված անհատական բնակելի տան՝ առաջացնում է տուգանքի նշանակում՝սահմանված նվազագույն աշխատավարձի երկուհարյուրապատիկի չափով։ - Գյուղական համայնքներում տնամերձ հողամասի վրա բնակելի տունինքնակամ կառուցելը. առաջացնում է տուգանքի նշանակում՝ սահմանվածնվազագույն աշխատավարձի հարյուրապատիկի չափով։ - Հողաօգտագործման իրավունք չունեցող անձանց կողմից պետությանըև համայնքներին սեփականության իրավունքով պատկանող հողամասերիվրա շենքեր և շինություններ ինքնակամ կառուցելը՝ առաջացնում է տուգանքինշանակում՝ սահմանված նվազագույն աշխատավարձի չորսհարյուրապատիկիչափով։ Նշված արարքները շարունակել կատարելը օրենքով նախատեսված կարգով տուգանք նշանակելուց հետո՝ առաջացնում է տուգանքի նշանակում՝սահմանված նվազագույն աշխատավարձի երկուհազարհինգհարյուրապատիկիչափով։ Տաթև ՓանոսյանԻՆՔՆԱԿԱՄ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾ ՇԵՆՔԵՐԻ, ՇԻՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎԻՃԱԿԸԲանալի բառեր՝ ինքնակամ կառույց, օրինականացում, ինքնակամ կառույցի վերաբերյալօրենսդրական կարգավորում, ինքնակամ կառույցի քանդում, սեփականաշնորհում։

example750

example750

Ստավրոպոլի հայկական համայնքը ՌԴ ամենահայաշատ համայնքներից մեկն է։ Ստավրոպոլում հայերը բնակչության թվով երկրորդն են` ռուսներից հետո, և ի տարբերություն շատ այլ ազգերի, համահավաք բնակվում են առանձին բնակավայրերում։ Երկրամասի հայկական համայնքում նկատելի է ինքնության պահպանման խնդիրը։ Այս խնդիրների հաղթահարմանն է ուղղված մայր հայրենիքի հետ զանազան կապերի ու հարաբերությունների հաստատումը, ինչպես օրինակ երկրամասում բնակվող հայության ընդգրկումը մշակութային, կրթական, հասարակական տարբեր նախաձեռնություններում և ծրագրերում։

ՍՏԱՎՐՈՊՈԼԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԸ ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ՏԱՐԻՆԵՐԻՆՀայոց նորագույն շրջանի պատմության մեջ էական նշանակություն ունի Հայկական սփյուռքիգործոնը։ Այսօր աշխարհի շատ երկրներում տեղաբնիկ, մեծամասնություն կազմող բնակչությունիցզատ` ապրում են տարբեր ժամանակներում և տարբեր պատճառներով ծննդյալ հայրենիքից ներգաղթած այլազգիններ` ազգային փոքրամասնություններ։ Արտերկրում հայությունը հիմնում է դպրոցներ,եկեղեցիներ, հասարակական և այլ կազմակերպություններ, որոնց միջոցով փորձում է պահպանել իրինքնությունը։ Սակայն սփյուռքահայության գոյատևման հիմնական երաշխիքը հայրենիքի` Հայաստանի Հանրապետության, հետ ունեցած կապի առկայությունն է1։ Հայրենիքում տեղի ունեցած սոցիալ-քաղաքական տեղաշարժերը, անկախ Հայաստանի Հանրապետության և ազգային պետականության հաստատումը վերացրին գաղափարական այն խոչընդոտները, որոնք կային Խորհրդային Միության գոյության տարիներին Հայրենիք-Սփյուռք հարաբերությունների ոլորտում։ ՀՀ-Սփյուռք հարաբերությունների ներկա փուլում, արտերկրի հայության մտավոր ներուժի արդյունավետ օգտագործումը կարող է զգալի օգուտ բերել և´ Հայաստանին, և´ Սփյուռքին։ Արտերկրի հայերնավելի լավ են տեղեկացված իրենց երկրներում տիրող քաղաքական իրավիճակին, ներքին ու արտաքին քաղաքական գործընթացներին և դրանց միտումներին։ Եթե Խորհրդային Միության գոյության տարիներին սփյուռքահայություն ասելով ընկալվում էրԱմերիկայի, Եվրոպայի, Մերձավոր Արևելքի, Աֆրիկայի, Ավստրալիայի սահմաններում բնակությունհաստատած հայություն, ապա ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո «Սփյուռք» հասկացությունն աստիճանաբարկիրառելի է նաև Ռուսաստանի և ԱՊՀ երկրների հայությունը բնորոշելիս։ Խորհրդային Միությանտարբեր հանրապետություններում ապրող հայությունը, ինչպես և երկրի այլ ազգային փոքրամասնությունները, շուրջ 70 տարի զրկված էին համայնքային կազմակերպված գործունեություն ծավալելուհնարավորությունից։ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո միայն նորանկախ պետություններումձևավորվեցին հայկական համայնքներ, հիմնվեցին բազմաբնույթ ազգային կազմակերպություններ։ 1992 թ. հոկտեմբերի 18-ին Ռուսաստանի հայկական համայնքների մոտ 100 պատվիրակների մասնակցությամբ Կրասնոդարում տեղի ունեցած ՌԴ Հայկական համայնքների համաժողովում ստեղծվեց«Ռուսաստանի հայերի միությունը», որի կազմում ընդգրկվեց 33 համայնք։ Միության կազմում էինԿրասնոդարի, Ստավրոպոլի, Ռյազանի, Կրասնոյարսկի, Մոսկվայի, Չիտայի և այլ մարզերի ու քաղաքների հայկական կազմավորումները։ Ներկայացնելով Ռուսաստանում ապրող հայերին՝ միությունըհանդես էր գալիս քաղաքական հայտարարություններով, Հայ դատի պաշտպանության միջոցառումներով։ 1999 թ. սեպտեմբերին տեղի ունեցած Հայաստան-Սփյուռք համահայկական առաջին խորհըրդաժողովից հետո Մոսկվայում արագացվեց հայկական կազմակերպությունների միավորման գործընթացը։ Այս ժամանակ Ստավրոպոլում գործում էին քաղաքային և գյուղական 28 համայնք2։ Երկրամասում ազգային մշակույթի վերածնման գործում զգալի դեր խաղաց «Էրեբունի» հայկական մշակութային լուսավորական ընկերությունը։ Այս ընկերության հիմնական նպատակն էր համախըմբել տեղի հայերին, նրանց մեջ արթնացնել մայրենի լեզվի, հայ մշակույթի նկատմամբ հետաքրքըրությունը, կապեր հաստատել հայրենիքի հետ3։ Խոսելով սփյուռքահայերի ինքնության պահպանմանխնդրի մասին` պետք է առանձնացնել նաև Հայ Առաքելական եկեղեցու կարևորությունը, որը շարունակում է կատարել պետության փոխարինողի իր դերը, այն համարվում է ժողովրդի հավաքատեղի։ Նույնիսկ այն սփյուռքահայերը, ովքեր քննադատական վերաբերմունք ունեն եկեղեցու նկատմամբ,վերջինս դիտում են որպես ավանդական արժեք։ 2009 թ. նոյեմբերի 22-ին՝ 42 տարի անց, Ստավրոպոլում կրկին կառուցվեց սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ հայկական եկեղեցին, որը քանդվել էր 1967 թ.։ Տեղի1 Սարդարյան Ս., Հայկական սփյուռքի արդի հիմնախնդիրների շուրջ, 21-րդ դար, Նորավանք, № 1 (53), 2014, էջ 111-117։ 2 Պետրոսյան Ք., Հայրենիք-Սփյուռք հարաբերությունները 1988-2001 թթ., Երևան, 2011, էջ 51։ 3 Նույն տեղում։ ունեցավ եկեղեցու գմբեթի խաչի եւ զանգերի լուսավորման արարողությունը, որը ղեկավարում էր Ռուսաստանի Հարավի Հայ Առաքելական եկեղեցու եպիսկոպոս Մովսես Մովսիսյանը1։ Ստավրոպոլում հայկական համայնքը ձևավորվել է դեռևս 11-14-րդ դարերում։ Բայց Ստավրոպոլի հայերի հիմնական մասը հանդիսանում են Լեռնային Ղարաբաղից գաղթած հայ բնակչության ժառանգները, ովքեր երկրամաս են շարժվել դեռևս 18-19-րդ դարերի ընթացքում։ Հայերը մեծ թիվ ենկազմում Պյատիգորսկ քաղաքում։ Լորիս Մելիքովի ջանքերով Պյատիգորսկ քաղաքը դառնում է վարչական կենտրոն, ինչպես նաև նրա միջոցներով է կառուցվում Սպասսկի եկեղեցին։ Այսօր քաղաքումապրում է 40 հզ հայ, որը կազմում է ընդհանուր բնակչության 20 տոկոսը։ Պյատիգորսկում գործում էՍուրբ Սարգիս եկեղեցին։ Գործում է նաև հայկական մեկ դպրոց2։ Հաջորդ քաղաքը, որտեղ հայերը մեծ թիվ են կազմում, Սուրբ Խաչ՝ ներկայումս Բուդյոնովսկքաղաքն է, որը հիմնադրվել է Ղարաբաղից տեղահանված հայերի կողմից 1799 թ.։ 1910 թ. դրությամբքաղաքում ապրում էր 15 հզ մարդ, որից 10 հազարը կազմում էին ռուսներն ու ուկրաինացիները, իսկհայերի թիվը հասնում էր 5 հզ-ի։ Այսօր 60 հազար բնակչությունից ավելի քան 12 հազարը (ավելի քան20 տոկոսը) կազմում են հայերը3։ Քաղաքում գործում են 2 հայկական եկեղեցի (նախկինում գործում էրերեք հայկական եկեղեցի)՝ Սուրբ Հարություն, Սուրբ Խաչ, հայկական դպրոց, մշակութային կենտրոն4։ Էդիսսիյա (Եդեսիա) հայկական գյուղը գտնվում է երկրամասի Կուրսկի շրջանում, Կուր գետի ափին։ Այսօր գյուղում ապրում է 6000 հայ բնակիչ։ Գյուղը հիմնադրվել է 1797 թ. Պավել Առաջինի հրամանով5։ Սկզբնապես գյուղը կոչվել է գետի անունով` Ղուրա։ Այն հայտնի էր նաև Դերբենտ, Հայկականգյուղ, Կասաև-Յամա անուներով։ Առաջին վերաբնակիչների նախաձեռնությամբ 1802 թ. գյուղում եկեղեցի է կառուցվում։ Հետագայում, կապված տեղաշարժերի հետ, հին եկեղեցու փոխարեն 1830 թ. Կառուցվում է նորը, որը, սակայն, երկար չի դիմանում ժամանակի փորձություններին, և 1911 թ. գյուղիբնակիչներն սկսում են նոր եկեղեցու կառուցումը, որի բացումը տեղի է ունենում 1914 թ.6։ 1988 թ.Սպիտակի երկրաշարժի և Հայաստանի շրջափակման հետևանքով արտագաղթած հայերի հիմնականմասը հանգրվանեց Կրասնոդարի և Ստավրոպոլի երկրամասերում, Ռոստովի մարզում, Մոսկվայում։ Զգալի թվով հայեր Ռուսաստան արտագաղթեցին Ադրբեջանից, Աբխազիայից։ Ռուսաստանի Հայկական Սփյուռքի հիմնական մասը բնակվում է երկրի հարավում։ 1989 թ. տվյալներով Ռուսաստանումապրող 532,4 հզ հայերից 183 հզ-ը բնակվում էր Կրասնոդարի երկրամասում, 73 հզ-ը՝ Ստավրոպոլիերկրամասում, 63 հզ-ը՝ Ռոստովի մարզում7։ 2005 թ․ պաշտոնական տվյալներով` ՌԴ-ում բնակվում էշուրջ 1.1 մլն հայ, համաձայն այլ աղբյուրների` 2-2.5 մլն8։ Ստավրոպոլի երկրամասի 2002 թ. իրականացված մարդահամարի արդյունքում բնակչության ընդհանուր թվաքանակը հասնում էր 2 մլն 735 հզի։ Էթնիկ կազմը հետևյալն է. ռուսներ՝ 2․231․759 մարդ, հայեր՝ 149․249 մարդ, դարգիններ՝ 40․218մարդ, հույներ՝ 34․078 մարդ։ 2010 թ. Ստավրոպոլում իրականացված մարդահամարի արդյունքումերկրամասում բնակվող հայ բնակչության թիվն աճել է՝ հասնելով 161 324 մարդու9։ Այսօր հետխորհրդային տարածաշրջանի հայկական համայնքներում առկա են մի շարք խնդիրներ,որոնք շատ մտահոգիչ են։ 1. Լուրջ վտանգ է սպառնում հայեցի կրթությանը։ Նախկինում որոշակի դերակատարություն ունեցող կիրակնօրյա դպրոցներն այսօր կորցրել են իրենց գրավչությունը, և երիտասարդները նախընտրում են այցելել օտար լեզուների ուսուցման դասընթացների։ Այն դեպքում, երբ ուծացման գործընթացներն ընթանում են արագ տեմպերով, մայրենի լեզուն կորցնում է իր նախկին` պատմական հայապահպան գործառույթը։ Մայրենի լեզվի «նահանջի» հիմնական պատճառներից է նաև այն, որ հայոց լեզվիև հայոց պատմության դասավանդման մակարդակը ոչ միշտ է բարձր, քանի որ չկան համապատասխան ուսուցիչներ, դասագրքեր։ 1 Ստավրոպոլում կրկին կառուցվել է սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին, ՊանԱրմենիան, 27.11.2009, http։ //forum.vardanank.org/index.php?showtopic=161&st=0&start=0.6 Հակոբյան Ա., Եդեսիա. ազգային ինքնությանը նախանձախնդիր, Նորավանք, 03.04.2005, http։ //www.sarinfo.org/armw/?c=armenians&a=armrus_dolbakyan.8 ՀՀ կառավարության 2011 թ. սեպտեմբերի 22-ի նիստի N 37 արձանագրային որոշում, էջ 2, https։ //sarinfo.org/regional/?r=stavropol.2. Հայերը շարունակում են մնալ որպես հիմնական մրցակից տեղացիների ընկալումներում։ Տեղացիների պատկերացմամբ` իրենց հիմնական մրցակիցը հայերն են, հատկապես ռեսուրսների բաշխմանև ներքին աշխատաշուկայում դիրքերի ձեռքբերման առումներով։ Հայության շուրջ ձևավորվող անհանդուրժողականության մթնոլորտը, անշուշտ, ներկայիս հրատապ խնդիրներից մեկն է։ 3. ՌԴ տարածքում գոյություն ունեցող հայկական համայնքները բազմաշերտ են, քանի որ դրանցձևավորումն ընթացել է փուլերով։ Մինչխորհրդային և խորհրդային շրջանում այստեղ բնակվող և արտագաղթի` վերջին հզոր ալիքի հետևանքով այստեղ հայտնված հայության երկու հատվածների միջևառկա են տարանջատող գործոններ, որոնք ենթաէթնիկ են։ Միևնույն ժամանակ` նոր ալիքը ևս միատարր չէ` ղարաբաղցիներ, երևանցիներ, կիրովաբադցիներ, բաքվեցիներ և այլք։ Այսինքն` հայկականհամայնքներում կղզիացումն ու ներքին տրոհումներն ընթանում են ոչ միայն ժամանակային սկզբունքով, այլև տարածական-աշխարհագրական։ Այսպիսով, արտագաղթի վերջին ալիքի հետևանքով ՌԴ-ի հայկական համայնքները կորցրել ենմիատարրությունը1։ Կարինե Երանոսյան ՍՏԱՎՐՈՊՈԼԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԸ ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ՏԱՐԻՆԵՐԻՆ Բանալի բառեր՝ հայկական համայնք, հայկական ինքնություն, Պյատիգորսկ, Բուդյոնովսկ, Էդիսսիյա։

example2165

example2165

Հոդվածում հակաուտոպիան ներկայացվում է որպես ապագան կանխատեսող սոցիոմշակութային երևույթ։ Հակաուտոպիան ուտոպիայի քննադատությունն է ուտոպիական իդեալի ձգտման և կատարելության հասնելու տեսանկյունից։ Այստեղ ներկայացվում է կատարյալ բացասական սոցիալական աշխարհի մոդել։ Ըստ էության, այս վատագույն հասարակության մոդելներում պայքարն անշունչ, մեքենայացված հասարակության, անհատի ոչնչացման, ամբողջատիրական համակարգի դեմ է։ Հակաուտոպիան սոցիալական իրականության ախտորոշման միջոց է, քանի որ այստեղ ներկայացված հիմնախնդիրները բխում են հենց նեկայի բացերից։

ՀԱԿԱ-ՈՒՏՈՊԻԱՅԻ ԵՎ ՈՒՏՈՊԻԱՅԻ ՄԻ ANԵՎ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌՈՒՅԻ ԵՆ Այս ճանապարհին մարդկային հույսերը, վեհ գաղափարներն ու իդեալները փայլում են աստղերի նման, որոնք ժամանակ առ ժամանակ բարձրանում են կրակի մոխիրներից ՝ լուսավորելով քաղաքակրթության դարավոր ուղին։ Իդեալին ձգտելու բազմաթիվ միջոցներից մեկը ուտոպիան է։ Ուտոպիական նախագծերը առկա սոցիալական իրականության այլընտրանքներ են, որոնցում ուրվագծվում են ապագա հասարակության կառուցման և կարգավորման բոլոր մանրամասները ՝ ստեղծելով նոր ընկալման, հաստատման հնարավորություն ՝ սովորեցնելով մարդուն ցանկանալ լավագույնն ու հույսը։ Ուտոպիստական ​​նախագծերում անձի հույսերն ու սպասումները սոցիալական առաջընթացի վերաբերյալ շատ պարզ են։ Այնուամենայնիվ, քանի որ այդ հույսը կարծես մարում է, ուտոպիան վերածվում է հակաուտոպիայի։ Արևմտյան փիլիսոփայությունը բնութագրվում էր մարդկային զարգացման, արդար աշխարհ ստեղծելու, իդեալական հասարակություն կերտելու հավատով, բայց անցյալ դարից ի վեր նման տրամադրությունները մարեցին ՝ գրեթե ավարտելով դարավոր հույսի շքերթը ՝ հիմք բացելով հուսահատության համար, որոնք կշարունակեին խորանալ, երբ աշխարհը շարժվեր առաջ։ Սպասվող նոր հիասթափություններ։ E. Ըստ Ֆրոմի, այս վերափոխումը մարդկության պատմության մեջ ամենապարադոքսալն էր, քանի որ մարդը, հասնելով համարյա այն ամենին, ինչի մասին երազում էր, բախվեց այդ երազանքի հույսի կորստին։ 10 Եթե ուտոպիան հույսի արտահայտում է, ապա հակաուտոպիան ամբողջովին հրաժարվում է այդ հույսից ՝ դառնալով սոցիալական հուսահատության ցուցիչ։ Հակաուտոպիան ուտոպիայի տրամաբանական զարգացումն է, որի հիման վրա այն չպետք է հակադրվի ուտոպիային, այլ պետք է համարվի դրա բազմազանությունը, 10 Տե՛ս Fromm м., Комментарии к «1984», // http։ որտեղ տեղի է ունենում դասական ուտոպիայի կատարյալ հասարակություն, որտեղ հեղինակը յուրովի է կիրառում դրական ուտոպիայի հիմնական դրույթները։ Definitelyանկացած հակաուտոպիայի ներսում հաստատ ուտոպիա կա, առանց այդ ներքին կառուցվածքի չի լինի հակաուտոպիա։ Հակաուտոպիան, ըստ էության, ներկայացնում է նաև ապագայի կատարյալ հասարակություն ՝ իր սոցիալական ինստիտուտներով և գործառնական համակարգերով, բայց այստեղ ուտոպիայի առաջարկած դրական իդեալը վերածվում է բացասականի։ Դա, կարծես, ուտոպիայի ծաղր է, զիջող վերաբերմունք նրա հավերժական ձգտումներին ՝ հավասարություն, երջանկություն, ազատություն և այլն։ Հակաուտոպիան ուտոպիայի քննադատությունն է ՝ ուտոպիստական ​​իդեալին ձգտելու և կատարելության հասնելու տեսանկյունից, ի տարբերություն որի այն մոդելավորում է կատարյալ բացասական սոցիալական աշխարհ։ Այստեղ, ըստ էության, ամեն ինչ կատարյալ է, վերջնական, ինչը դառնում է չարիքի աղբյուր։ կատարելություն, կանգնած ծուռ հայելու առաջ։ Timeամանակի առումով հակաուտոպիան պատկեր է ստեղծում, երբ սոցիալական ժամանակի ընթացքը շարժվում է արդեն կայացած «իդեալական հասարակությունից» հետո ՝ շեշտը դնելով այդ հասարակության գործընթացում շարունակելու անկարողության և կարծրատիպի վրա։ Հակաուտոպիան ՝ որպես գրական ժանր, զարգացել է 20-րդ դարի սոցիալական փորձերի պայմաններում, որի հետևանքները նախապես քննարկվել են այս աշխատություններում ՝ նախքան դրանք հստակ նկատվելը։ Այսպիսով, հակաուտոպիան դարձավ սոցիալական ճգնաժամերի բարդ հետեւանքներն ընդգծելու մի միջոց։ Հակաուտոպիայի փառքի գագաթնակետին, տարբեր հանգամանքներ անմիջապես նպաստեցին հիասթափության և վախի սերմերի համար պարարտ հող ստեղծելու գործընթացին։ 19-րդ և 20-րդ դարերի գիտատեխնիկական առաջընթացը, կյանքի որակի բարելավումը, համընդհանուր բարեկեցության ձգտումը, լավատեսության փոխարեն, ավելացրին հոռետեսական, մեռնող տրամադրությունները, ինչը դարձավ հակաուտոպիայի արմատավորման պատճառ։ Գիտական ​​և տեխնոլոգիական առաջընթացը, իհարկե, դարձրեց կյանքը ավելի դյուրին և հարմարավետ, բայց այն մարդուն գցեց ազատության ճիրանները։ Հակաուտոպիաները համարում են գիտատեխնիկական մտքի զարգացման հետևանքները և դրանց օգտագործման ուղիները արդեն «լավ ապագայում», որոնք տարբեր պատճառներով չեն համընկնում լավագույն նպատակների հետ։ Այլ կերպ ասած, այս հասարակության մոդելի միջոցով փորձ է արվում ցույց տալ, թե ինչպես է շարքային քաղաքացին վճարում առաջադեմ գաղափարի իրագործման համար։ Ապագա բացասական սպասումների տարածման հիմնական պատճառներից մեկը սոցիալ-քաղաքական իրավիճակն է և այդ ոլորտում առկա հակասությունները։ Մասնավորապես, ԽՍՀՄ ստեղծումը ստեղծեց այլախոհության տարածում, քանի որ երբեմնի ուտոպիստական ​​անհավատալի նախագծերը, որոնցում նախատեսվում էր համատարած բարգավաճում, երջանկություն և ազատություն, անցել էին հակառակ ուղղությամբ։ Երկրի վրա դրախտ ստեղծելու մարդկային երազանքները այն դժոխքի են վերածում, որի գործընթացը գնալով դառնում է անվերահսկելի։ Կյանքի բոլոր ոլորտներում գերակատարյալ գերճշգրիտ համակարգը սարսափի աղբյուր էր, որի հետագա հնարավոր հետևանքները շատ իրատեսականորեն ներկայացված են հակաուտոպիաներում։ Հակաուտոպիան որոշ դեպքերում ուտոպիայի գաղափարի հերքումն է։ Պատահական չէ, որ այն ավելի լայն տարածում գտավ ֆաշիզմ-կոմունիզմի հիմնավորման շրջանում ՝ որպես իրականացված ուտոպիայի քննադատություն ՝ ընդգծելով դրա վատ հետևանքները։ Հակուտոպիան ապագայի բացասական պատկերն է, որում հավատում է իդեալական հասարակության կտրուկ կայացման անհնարինությանը, քանի որ գրեթե անհնար է գտնել քաղաքականության մեջ այնպիսի մեթոդ, որը թույլ կտա վերափոխել հասարակական-քաղաքական դաշտը առանց զոհաբերելու։ Հակաուտոպիան, կարծես, ուտոպիական ոգու, ուտոպիստական ​​հույսի մերժումն է, քանի որ գերբնական է հինը մեկ հարվածով քանդելը և բոլորովին նոր սոցիալական իրականություն ստեղծելը։ Հակաուտոպիաները շեշտում են այն փաստը, որ կյանքի այսպես կոչված ուտոպիան առաջընթաց չի բերում, այլ հետընթաց է ապրում։ Այսպիսով, մի կողմից կա դասական ուտոպիայի քննադատություն, մյուս կողմից ՝ արդեն իրականացված ուտոպիա, որն անցել է ներկայի և ապագայի սահմանը։ Չնայած այն համոզմունքին, որ ուտոպիստական ​​նախագծերում նկարագրված ցանկացած իդեալականացված ապագա ավելի վատ կլիներ, քան ներկան, ուտոպիստ մտածողները առաջնորդվում էին լավագույն մտադրություններով, դժվար է պատկերացնել, որ նրանք կարող են հեռակա հաշվարկել իրենց ծրագրի թերությունները սոցիալական տարածքի տարածքում ապագա Բոլոր դարաշրջաններում հիմնարար վերափոխումների հետապնդման համար առաջ են քաշվել տարբեր նախագծեր, որոնք խոստացել են զարգացման շատ փայլուն հեռանկար պատմության խորքից, բայց շատ հավանական է, որ տվյալ ժամանակահատվածի ճշմարտությունը հետագայում կարող է դառնալ սխալների աղբյուր։ , Առաջնորդվելով լավագույն իդեալներով, աշխարհը փոխելու, այն ավելի լավը դարձնելու ձգտումներով ՝ հասարակությունը հաճախ չի նկատում, որ իր սպասումներն իրենց չեն արդարացնում։ Ֆ. Ֆոն Հայեկը նշում է, որ ցանկացած ճգնաժամի աղբյուրը փորձում է գտնել ամենուր, բայց նա չի ցանկանում խոստովանել, որ որոշակի արժեքների և իդեալների հետապնդումը հանգեցրել է այս իրավիճակի, որ դրանց հետևանքները շատ չեն համընկնում ակնկալիքների հետ։ 11 Քաղաքակրթության այս անբավարար ազդակը դեպի հավերժական իդեալները դարերի ընթացքում շրջվել է մարդկության դեմ և դարձել տոտալիտար համակարգի ձևավորման սկիզբը։ Այս համատեքստում Կ. Պոպպերը նշում է, որ հասարակության ամբողջական վերափոխման միջոցով իդեալական պետություն ստեղծելու ուտոպիստական ​​փորձերը պահանջում են կենտրոնացված փոքրամասնության իշխանություն, որը հիմնականում տանում է դեպի բռնապետություն 12։ Փաստորեն, մի կողմից ուտոպիական նախագծերի իրականացումը, մյուս կողմից ՝ դրանց թերի կամ ձախողումը, ավելացրեց հակաուտոպիական մոտեցումները։ Հակաուտոպիայի մեջ առաջ քաշված ապագայի մոդելի հիմնասյուները խարսխված են ներկայում ՝ բացահայտելով առաջիկա իրադարձությունները մուգ խտացված գույներով, որոնք նպատակ ունեն հակակրանք առաջացնել մարդու կյանքում։ Իրոք, հակաուտոպիաներում ներկայացված շատ փաստարկներ իրականություն դարձան, ուստի այն դարձավ ապագա կանխատեսելու եզակի գործիք։ Լինելով գրական-հասարակական գործեր ՝ հակաուտոպիաները առաջացնում են սոցիալական խորքային խնդիրներ։ Դրանք լուրջ ազդեցություն ունեն տվյալ ժամանակահատվածի քննադատական ​​և սոցիալական մտքի ձևավորման վրա։ Հակաուտոպիան, ինչպես ուտոպիան, նկատում է և նշանակում է հասարակության դեռ նոր սահմանված հիվանդություններ, որոնք տարիներ անց գիտակցելու և գնահատվելու են ուրիշների կողմից։ Բացասական ուտոպիան անցանկալի, հիվանդ աշխարհայացք է, աշխարհ, որը գլորվում է սարը `առանց իր խոչընդոտների 13։ Հասարակական մտքի այս հոսանքի անքակտելի եռամիասնությունը կազմում է Եվ. Amամյատին «Մենք» -ը, Օ. Հաքսլիի «Հրաշալի, նոր աշխարհ» Ջ Or. Օրուելի «1984» -ը, որը ժողովրդականացրեց հակաուտոպիան։ Այս աշխատանքները դրդում են հասարակ քաղաքացուն ՝ նայելու իր կյանքի խորքերը և այդ ապագայի հասարակության մոդելներում փնտրելու իրեն և իր կերպարը։ Նրանց ներկայացրած սոցիալական մոդելների միջոցով, օրինակ, Եվ. Amամյատինը պայքարում է «մարդկային աշխարհի կորստի» դեմ, Օ. Հաքսլին ՝ «սպառողական հասարակության», J.. Օրուելը ՝ «գաղափարների հասարակության» դեմ ՝ ընդդեմ բռնի կյանքի։ Սրանք նախազգուշական ուտոպիաներ են, որտեղ ծաղրը 11 Տե՛ս Hayek F., Дорога к рабству, М., 2005, էջ 38-39։ 12 Տե՛ս Popper K., The Discected Being and მისი Doors, M., 1992, p. 203 թ. 13 Տե՛ս Баталов. ,., В мире утопии։ Գրքերի երկխոսություններ ուտոպիաների, ուտոպիական գիտելիքների և ուտոպիաների մասին // http։ //www.marsexx.ru/utopia/batalov-v-mire-utopij.html12.01.2016. Դասական ուտոպիայում ներկայացված սոցիալական կարգի շրջված պատկերը ցույց է տրվում այս կերպ, ընդհանրապես իդեալականի լավագույնի ձգտում չկա։ Բայց այս ապագայում վախ ներշնչող բացասական ուտոպիաները, այնուամենայնիվ, ունեն նույն նպատակը, ինչ դրականները։ այսինքն ՝ անհրաժեշտ երջանկության նվաճում։ Իրոք, այս երկու աշխատությունների վերջնական նպատակը մարդկանց դրդել եղած իրականությունը փոխելուն։ Երկու դեպքում էլ ազդեցությունը նույնն է. Հեռացնել հասարակության թերի և տուժած տարածքները։ Ուտոպիան և հակաուտոպիան ցանկալի և անցանկալի աշխարհների համադրություններ են, որոնք ունեն ֆունկցիոնալ նմանություններ. Մի կողմից ՝ ապագայի կանխատեսում, մյուս կողմից ՝ նախազգուշացնող։ Սրանք երկուսի համար էլ էական են։ Հակաուտոպիան նաև քննադատությունն է տվյալ հասարակության հասցեին ՝ ցույց տալով այն ամենը, ինչը խաթարում է հասարակության բնականոն գործունեությունը, այն դնում է սխալ ուղու վրա ՝ նախազգուշացնելով, որ չպետք է շարունակենք ապրել այնպես, ինչպես ապրում ենք։ Այս թվացյալ հակասական աշխատանքները կատարում են նույն գործառույթները։ Որպես Է.Բատալով, հակաուտոպիան ուտոպիա է ՝ միայն բացասական նշանով 14։ Հակաուտոպիական սոցիալական իրականության մոդելը սովորաբար հեղափոխություն, պատերազմ, տոտալիտար համակարգ ունեցող պետություն է, որը դեռ մոդելավորման փուլում է։ Այստեղ սոցիալական ինստիտուտները բռնապետական ​​ուժի գործադրման լավագույն թաքնված ներկայացուցիչներն են։ Եվ այդպիսի հասարակության մեջ մարդը դառնում է անդեմ, պարզապես մի հսկայական «մենք» -ի մի մաս, որը բարենպաստ միջավայր է ապահովում ամբոխի վերածվելու համար։ Այստեղ «մենք» -ը ամեն ինչ է, իսկ անհատը ՝ ոչինչ։ Ապագայի վերաբերյալ այս անհանգստություններն ուղեկցվում էին վախով, քանի որ մի կողմից սպառնում էր 20-րդ դարի տոտալիտարիզմը, մյուս կողմից սպառողական հասարակությունը, որը երկու կողմերից էլ սպանում էր մարդու մեջ գոյություն ունեցող «մարդուն»։ Հասարակությունը մտել էր զարգացման որակապես նոր փուլ, որը Օ. Հաքսլին այն անվանում է «ֆորդիզմի փուլ» 15։ Դա սպառողականության, մեքենայացման, մեքենա-մարդկային զոհաբերության դարաշրջան էր, որտեղ մահանում է ստեղծագործ մտածող մարդը։ Դարաշրջանի վերափոխումները, որոնք պատճառ դարձան «նոր» մարդու ձեւավորմանը, նրա կերպարի ու բնույթի փոփոխությանը, խորը քննարկվում են հակաուտոպիաներում։ Այս հասարակության ամենավատ մոդելներում պայքարն ընթանում է անկենդան, մեքենայացված հասարակության, մարդկության կորստի դեմ։ 14 Տե՛ս Баталов. ,., Նշ. Աշխատանք. 15 Տե՛ս Huxley Ol., On Wild New World, M., 2014, էջ. 6 Հակաուտոպիաները առաջ են բերում տարբեր խնդիրներ, որոնք վերաբերում են կառավարման համակարգին, տնտեսությանը, ներքին արտաքին քաղաքականությանը, ինչպես նաև հասարակության խորքային խնդիրներին, դրանում տեղի ունեցող հարաբերություններին, մարդու պատշաճ տեղը։ Սովորաբար հակաուտոպիայի հերոսը ներկայացնում է ապագայի այդ հասարակության մեջ ապրող մարդու հոգեկան վիճակը, ապրումների ապրումները։ Այստեղ լայնորեն քննարկվում են անհատի խնդիրները, դրա ոչնչացումը և ազատության ոտնահարումը, ի տարբերություն դասական ուտոպիայի, որտեղ թվում է, որ գոյություն ունի նույնական անհատների հասարակություն, չկան անհատական ​​ցանկություններ, նկրտումներ, ուշադրության կենտրոնում է հասարակության ներդաշնակ խաղաղ գործունեությունը։ Հակուտոպիայում պայքար է ընթանում անհատի ճնշման, ինքնության հավասարեցման, իր հավերժության համար ամեն ինչ սպանող ռեժիմի դեմ։ Ի տարբերություն ուտոպիայի ՝ անձի և «համակարգի» միջև հակասություն կա։ Հակաուտոպիստ հերոսը պայքարում է ուտոպիստական ​​կարգի դեմ, այսինքն ՝ այստեղ նա դուրս է գալիս վերեւի (իշխանություն, անհատական ​​ընդդիմություն) ճնշման դեմ։ Եթե ​​դասական ուտոպիստ ճանապարհորդը հիանում է հասարակության կառուցվածքով, երջանիկ, անհոգ մարդկանցով, ապա հակաուտոպիայի դեպքում երջանիկ երկրում ապրող հերոսը դիմադրում է իրեն ոչնչացնող կարգին ՝ ձգտելով վերականգնել իր ազատությունը, կոտրել կապանքները։ թվացյալ երջանկություն։ Ավելացնենք, որ դասական ուտոպիայում սոցիալական կարգը ներկայացնում է արտաքին դիտորդը, իսկ հակաուտոպիայում հերոսը ներքին է, տվյալ համակարգի տարր հանդիսացող անձը, որը, չնայած անհատական ​​ազդեցություններին, չի կորցրել իր անհատականությունը , Սակայն խնդիրն այն է, որ հասարակության անդամները չեն նկատում կամ գիտակցում են այս ծայրաստիճան վատ իրավիճակը ՝ ապրելով թվացյալ ազատության մեջ։ Հասարակության այս մոդելները հատկապես շեշտում են պետական ​​մեքենայի կողմից մարդու նկատմամբ ճնշումը, մարդու մեջ կենդանու վերածնունդը, մարդկային հարաբերությունների փոփոխությունները, որոնք ուղեկցվում են զգացմունքների կորստով, կապվածությամբ, սիրով։ Հեղինակներն իրենց աշխատանքների միջոցով ցույց են տալիս ապագայի մարդու կերպարը ՝ հավատալով, որ մարդն ավելի ու ավելի է մոռանում իրեն որակող հատկությունները և էական հատկությունները։ Այս իրավիճակի պատճառն այն է, որ մարդը ենթադրաբար գտնվում է վերահսկողության տակ, երբ շրջապատող ամեն ինչ նրան հիշեցնում է, որ նա ոչնչով նման չէ որդուն, որ «ավագ եղբայրը քեզ է նայում» նույնիսկ քո մտքերի ընթացքում։ Այս աշխարհում, ըստ էության, մարդկային էությունը ստեղծում է համակարգը, և մարդը վերափոխվում է տիկնիկի, որի կենսագործունեությունը ամբողջությամբ վերահսկվում է համակարգի կողմից, և անհնար է շեղվել կանխորոշվածից և տգեղից, նույնիսկ եթե ցանկությունը մեծ է։ Եթե ​​Ուինսթոնը (այստեղից էլ ՝ «1984» -ի հերոսի անունը) հավատում էր, որ անհնար է ստեղծել քաղաքակրթություն, որը հիմնված կլինի վախի, ատելության, դաժանության, բնաջնջման վրա, և այն չի կարող կենսունակ լինել, ապա նա դեմ էր, որ մահը անհատի, այնպես որ Դա այլևս մահ չէ, քանի որ այս ամենը տեղի չի ունենա մոտ ապագայում։ Մարդը ոչինչ է, եթե նրա մտքերը վերահսկվում են։ Բոլոր հիմնական բառերի իմաստները փոխվում էին Օրուելի աշխարհում ստեղծված «նոր լեզվով»։ Դրա նպատակը մտքի հորիզոնները նեղացնելն ու երեւակայությունը սպանելն էր։ 18 Սա պարզ հեգնանք է ժամանակակից հասարակություններում, քանի որ մանիպուլյատիվ միջոցները, որոնք օգտագործվում են երեւակայական հաղթանակը ջախջախելու համար, հասարակությունը լցվում է ակամա, լիովին վերահսկվող առարկաներով։ Ի տարբերություն ուտոպիայի ՝ դա ցույց է տալիս այն զոհաբերությունը, որը մարդ անում է հանուն երջանկության։ Տվյալ պետության համար անհրաժեշտ գաղափարախոսությունը մարդու գիտակցության մեջ ձեւավորվել է մանկուց։ Նման հասարակության գաղափարական հիմքը մարդկային իրականությունը ոչնչացնող կարգախոսներն են, ինչպիսիք են. «Պատերազմը խաղաղություն է, ազատությունը ստրկություն է, տգիտությունն էլ ուժ է»։ Հակաուտոպիայի մեջ չարիքի աղբյուրը պետությունն է, ձուն և կառավարման համակարգը, որոնք ապագայում բերում են տեխնոլոգիական, հոգեբանական վերահսկողության, սպառողականության և տգիտության աճի։ Օրինակ ՝ Օ. Հաքսլիի ներկայացրած հասարակության մեջ մարդու ոչնչացումը տեղի է ունենում «քաղցրավենիքով», իսկ Or. Օրուելի աշխարհում ՝ «մտրակով»։ Հակաուտոպիան ՝ որպես «սոցիալական ինքնագիտակցության» ախտորոշում ՝ որպես սոցիալական իրականության իրողություն, բավականին տարածված է, ինչ-որ իմաստով այն օգնում է մարդկանց և հասարակությանը ինքնաճանաչման հարցում, քանի որ այստեղ ներկայացված խնդիրները բխում են առկա բացերից։ Ուտոպիայի նման ՝ դա ներկայի նկատմամբ քննադատական ​​վերաբերմունքի ծնունդ է, ամեն ինչի անողոք, ծայրահեղ ներկայացում, որը խաթարում է սոցիալական կյանքի ներդաշնակությունը։ Հակաուտոպիաները ներկայի մասին են, որի ամուր հիմքում, կարծես, որոշ հակումներ են ներդրված, որոնք ապագայում ներկայի հիմքը խարխլելով կփոխեն ամբողջ իրականությունը, կյանքը, այդ պատճառով անհրաժեշտ է փոխել ինչ-որ բան մինչ դա տեղի կունենա։ Հետեւաբար, այս սոցիալական մոդելներում կարելի է ճանաչել սեփական հասարակությունը, կառավարման համակարգը և առհասարակ սոցիալական ինստիտուտները։ Այո 17 Տե՛ս նույն տեղում, էջ. 274-275թթ. 18 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 54։ 19 Նույն տեղում, Պ. Քարաձիգի հրատապությունը պայմանավորված է նրանով, որ այստեղ ներկայացված սոցիալական և մարդաբանական փոփոխությունները ժամանակակից մարդն իր մաշկի վրա է զգում, դրանք ապագայի նախազգուշացումներ են, որոնք այսօրվա հասարակությանը բնորոշ հատկությունների վառ ցուցադրում են։ Հարկ է նշել, որ 20-րդ դարի սկզբի հակաուտոպիաներում մենք գտնում ենք, որ «մենք ոչ միայն նկատում ենք» ժամանակի տոտալիտար հասարակությունները, կա հստակ ներկայացված հեղինակների համար վտանգավոր թվացող արևմտյան հասարակության առանձնահատկություններ, որոնք, հատկապես Օ. Հաքսլին, շատ հստակ կանխատեսեց. Ինչպես նշում է նա, մոտ ապագայում տոտալիտար պետությունները ստիպված չեն լինի ուժ կիրառել, քանի որ նրանք ավելի արդյունավետ կկառավարեն հասարակություն, որը բաղկացած է ստրուկներից շատ սիրող ստրուկներից։ Հնարավոր է սովորեցնել ստրկության սերը, որն արվում է մեծ հաջողությամբ բոլոր մակարդակներում ՝ դպրոցից մինչև լրատվամիջոց։ Անհրաժեշտ է միայն մանկուց մարդուն ներարկել այն ամենը, ինչ անհրաժեշտ է, որպեսզի լիովին հնազանդվի կամ չհակադրվի։ Դա հնարավոր է միայն մարդկային էության խորը փոփոխությունների միջոցով։ Իսկ դրական արդյունքի հասնելու համար անհրաժեշտ է բավարարել հասարակության անդամների ֆիզիկական և նյութական կարիքները։ Նման հասարակություններում մահանում է ստեղծագործ մտածող մարդը, որը վերածվում է բացառապես որոշակի գործառույթի կատարողի, լավ աշխատանք կատարողի։ Թվում է, որ ինկուբատորից դուրս են գալիս բոլորովին նման մարդիկ 20, ովքեր դրսևորում են ամբոխի վարք, նույնիսկ չեն փորձում փոխել իրենց սոցիալական միջավայրը։ Մարդը չի ձգտում դեպի վերեւ։ Ինքնագիտակցություն չկա, աշխարհի ուղղահայաց կառուցվածքն անհետանում է; գերիշխող է դառնում տարածված քաղաքակրթությունը, որն արժեքներ ունեցող մտածող մարդու փոխարեն առաջարկում է անհոգ մեքենա, որը կատարում է միայն իրեն վերապահված գործառույթները։ Օրինակ, Օ. Հաքսլիի ներկայացրած հասարակության մեջ բոլորը երջանիկ են զգում, քանի որ մտածողությունը կտրված է, մարդը չի տուժում և չունի ինքնագիտակցության որևէ հնարավորություն։ Եվ հեղինակի կողմից հորինված դեղամիջոցի փոխարեն ժամանակակից հասարակությունը կլանում է հսկայական քանակությամբ մանիպուլյատիվ ազդեցություններ, որոնք փոխակերպում են նրա գիտակցությունը և վարքը։ Massանգվածային տեղեկատվությունն այս դեպքում կարևոր տեղ է գրավում։ Դա կառավարության համար հասարակության հետ շփվելու, պետական ​​գաղափարախոսությունը տարածելու լավագույն միջոցն է։ Հակաուտոպիաներում տեղեկատվության տարածմանը տրվում է բավականին մեծ դեր, ինչը, փաստորեն, արդարացված էր այսօրվա հասարակության մեջ։ 20 Տե՛ս Huxley O., նշվ. աշխատանք., էջ 7։ Եվ ուտոպիան, և հակաուտոպիան ուտոպիական գիտակցության ձևեր են, որոնք ակտիվանում են ճգնաժամային իրավիճակներում։ Այս գիտակցությունը անընդհատ մղվում է լուծումներ փնտրելու մեջ, ինչը դրսեւորվում է տարբեր ձևերով։ Վերջինս միտում ունի ամեն դեպքում վերականգնել կամ վերածնել սոցիալական աշխարհը։ Լինի դա նոր, կատարելագործված իրականության կառուցման միջոցով, որը էապես տարբերվում է առկաից, թե բացարձակապես վատ հասարակության ներկայացմամբ, որն իր հերթին սխալի ցուցադրում է։ Ուտոպիական գիտակցության ակտիվացումը կարող է օգնել վերագնահատել, արմատապես այլ տեսանկյունից ընկալել այն իրողությունը, որում ապրում ենք, դուրս գալ դրա սահմաններից, օբյեկտիվորեն վերլուծել ստեղծված իրավիճակի խոր հիմքերը։ Հակաուտոպիայի միջոցով հեղինակը փորձում է ազդել մարդկանց գիտակցության, աշխարհայացքի վրա, ստիպում է նրանց այլ տեսանկյունից հասկանալ սեփական կյանքը, նկատում է մանրամասներ, որոնք փոխում են իրենք իրենց և իրականությունը, որում ապրում են։ Բացասական հասարակության մոդելներում հեղինակին ներկայացվում է ծայրահեղ ողբերգական երանգներով ժամանակակից կյանք, բայց այստեղ նոր կառույցներ չեն ստեղծվում, այլընտրանք չի կառուցվում։ Եթե ​​ուտոպիան նոր բան է առաջարկում, ապա հակաուտոպիան չունի այդ գործառույթը։ Հակաուտոպիայում ներկայացված անցանկալի հասարակության մոդելը ոչ մի կերպ ցանկալի չէ իրականացնել, բայց ուտոպիայի իրացումը ցանկալի է։ Ուտոպիան ապագա հասարակության նախագիծն է, և հակաուտոպիան հիմնականում մոդել է։ Այլ կերպ ասած, ապագան այս դեպքում կունենա դրական երանգ, եթե առաջարկվող մոդելը իրականություն չդառնա, ոչ թե հույս ներշնչելու, այլ կամքի ուժ տալու `դրա իրականացումից խուսափելու համար, դրանից բխող անցանկալի զարգացումները։ Հակաուտոպիան բավականին տարածված է. եթե ժամանակակից աշխարհը կարծես այլևս ուտոպիաների կարիք չունի, որ բոլոր հնարավոր սոցիալական նախագծերն արդեն մարմնավորվել են կամ ձախողվել են, ապա առանց ուտոպիայի հնարավոր չի լինի բացատրել գերտերությունների ձգտումները, գլոբալիզացիայի միտումները։ Ազգային գաղափարների որոնում, քաղաքացիական հասարակության ստեղծում և այլն։ Ուղղակի անհրաժեշտ է ուտոպիստական ​​գիտակցության բռնկումներին նայել ճիշտ անկյունից։ Երբ այլ ելք կա, պետք է մտածել և ստեղծել նորը։ Սա է իրական ուտոպիան։ Այլ կերպ ասած, ուտոպիա այս պարագայում նշանակում է անել այն, ինչ անհնարին է թվում տվյալ խորհրդանշական կոորդինատում 21։ Ուտոպիան և հակաուտոպիայի երկխոսությունը միմյանց հետ ՝ հետքերը թողնելով հաջորդ սերնդին։ 21 Տե՛ս Սլավ йիժեկայի փիլիսոփայական Նաբրոսկիի հերոսական ուտոպիաները։ //newskif.su/2012/skifskai-utopii-slavoy-jijek/ - 11.01.2016 թ. Վախ, թե՞ հույս։ Սա այն մարդու առջև ծառացած հարցն է, որը ականատես լինելով ուտոպիական նախագծերին և արդեն իրականություն դարձած հակաուտոպիական մոդելներին, այնուամենայնիվ լուծումներ է փնտրում ապագայի համար։ Խիստ բացասական հակաուտոպիական վերաբերմունքը սոցիալական իդեալների նկատմամբ չի արդարացնում իրեն, հատկապես գաղափարական պայքարում։ Դրականի կողմից առաջնորդվող իդեալները զանգվածներն ավելի գրավիչ են համարում զանգվածների համար, քանի որ հոռետեսությունը միշտ չէ, որ կարող է դրական ազդեցություն ունենալ սոցիալական ոլորտում։ Եթե ​​հարցին մոտենանք սպառողական հասարակության տեսանկյունից, ապա նկատելի է դառնում, որ այդ հասարակությունը հիմնված է ցանկության, պահանջարկի ստեղծման վրա։ Այս տեսակետից ուտոպիան առաջին հերթին ցանկության բացակայությունն է կամ դադարեցումը, դրա արտադրությունը, դրա կայուն կամ ինքնակազմակերպումը 22։ Իսկ հակաուտոպիան այդ ցանկության ազդակն է, անհատական ​​ցանկությունների շղթայի ճեղքումը։ Հակաուտոպիան և ուտոպիան, կարծես, զուգահեռ աշխարհներ են, որոնք, հատելով ճանապարհի մի հատվածը, ժխտում են միմյանց, բայց հետագայում, զուգահեռաբար, առաջացնում են ապագայում վտանգավոր փոխլրացնող խնդիրներ։ Ի դեպ, եթե ուտոպիան իրականությունը ցույց տալով մարդուն դուրս է մղում իրականության տիրույթից ՝ նոր բան ստեղծելու համար, ապա ուտոպիան նրան վերադարձնում է այդ իրականություն ՝ ցույց տալով դրա ոչ այնքան ակնհայտ, բայց տագնապալի վիճակը։ Եթե ​​ուտոպիան մարդկության երազանքի դրսեւորումն է, ապա հակաուտոպիան վատ երազ է, որը ստիպում է մարդուն ընդհանրապես չերազել, քանի որ այն կարող է մի օր իրականություն դառնալ։ Մերի Միքայելյան ՀԱԿԱ-ՈՒՏՈՊԻԱՅԻ ԵՎ ՈՒՏՈՊԻԱՅԻ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՍՈIALԻԱԼԻATIONԱATIONՄԱՆ ԿԱՌՈՒՅԻ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄ Հիմնաբառեր. Ուտոպիա, հակաուտոպիա, իդեալական, անցանկալի հասարակություն, ապագա, սոցիալական համակարգ։

example399

example399

Մարդու գիտակցության եւ աշխարհայացքի ձեւավորման վրա կրոնի ազդեցությունը, նախ եւ առաջ, սկսվում է կրոնական կրթությունից։ Որպես Աշխարհիկ պետության հայեցակարգի եւ հատկապես խղճի եւ կրոնի ազատության կարեւորագույն բաղադրիչ՝ կրթության աշխարհիկության սկզբունքը անքակտելիորեն կապված է կրոնական կրթության հետ։ Հոդվածում միջազգային փորձի եւ իրավակարգավորումների հենքի վրա փորձ է արվել լուսաբանել կրթության աշխարհիկության առանցքային խնդիրները եւ կենսագործման առանձնահատկությունները։

Այսօր կրթության աշխարհիկությունը շատերի մոտ ընկալվում է որպես եկեղեցու կողմից կրթական համակարգի վրա ունեցած ազդեցության կամ ներգրավվածության բացառում, որը մեր կարծիքով ճիշտ բնորոշում չէ։ Անշուշտ, կրթության աշխարհիկությունը՝ որպես աշխարհիկ պետության հայեցակարգի կարեւորագույն բաղադրիչ, փոխկապակցված է կրոնական կրթության հետ։ Այդ փոխկապակցվածության հիմքում ամրագրված է այն գաղափարը, որ կրթության աշխարհիկությունը եւ կրոնական կրթությունը ոչ թե հակադիր բեւեռներ են, այլ միմյանց փոխլրացնող եւ փոխպայմանավորող գործոններ։ Այդուհանդերձ, հիշյալ հասկացությունները դառնում են անհամատեղելի, երբ պետական կրթական հաստատություններում տեղի է ունենում կրոնական ուսուցման դոկտրինացում։ 232ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ Աշխարհիկ կրթության սկզբունքը լիարժեք պատկերացնելու համար հարկ է դիտարկել դրան առնչվող միջազգային իրավական ակտերը եւ քննության առնել արտասահմանյան որոշ երկրների փորձը։ Այսպես, ՄԱԿ-ի «Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրով» հաստատվում է. «կրթությունը պետք է նպաստի փոխըմբռնմանը, հանդուժողականությանը եւ բոլոր ժողովուրդների, ռասայական եւ կրոնական խմբերի միջեւ բարեկամությանը...» [1]։ Հռչակագրի սույն դրույթները թույլ են տալիս հանրակրթական դպրոցներում դասավանդել կրոնի եւ էթիկայի ընդհանուր պատմություն, եթե այն անցկացվում է անկողմնակալ եւ օբյեկտիվ [17]։ Բացի այդ, ՄԱԿ-ի «Քաղաքացիական եւ քաղաքական իրավունքների մասին» միջազգային դաշնագրի համաձայն՝ «...մասնակից պետությունները պարտավորվում են հարգել ծնողների եւ համապատասխան դեպքերում օրինական խնամակալների ազատությունը՝ ապահովելու իրենց երեխաների կրոնական ու բարոյական դաստիարակությունը սեփական համոզմունքներին համապատասխան» [2]։ Իսկ ՄԱԿ-ի «Երեխայի իրավունքների մասին» կոնվենցիայի 14-րդ հոդվածը սահմանում է. «Մասնակից պետությունները հարգում են մտքի, խղճի եւ կրոնի ազատության` երեխայի իրավունքը։ Մասնակից պետությունները հարգում են ծնողների եւ, համապատասխան դեպքերում, օրինական խնամակալների պարտականությունները` իր իրավունքներն իրականացնելիս երեխային ղեկավարելու նրա զարգացող ընդունակություններին համապատասխան մեթոդով...»։ Նույն կոնվենցիայի 29-րդ հոդվածում ասվում է. որ «երեխայի կրթությունը պետք է ուղղված լինի ...գ) երեխայի ծնողների, նրա մշակութային ինքնատիպության, լեզվի եւ արժեքների, երեխայի բնակության երկրի ազգային արժեքների, նրա ծագման երկրի եւ իր սեփական քաղաքակրթությունից տարբեր քաղաքակրթությունների հանդեպ հարգանքի դաստիարակմանը» [3]։ Միաժամանակ, ՄԱԿ-ի «Ազգային փոքրամասնությունների իրավունքների պաշտպանության մասին» Շրջանակային կոնվենցիայի համաձայն՝ «կողմերը պետք է խրախուսեն հանդուրժողականություն եւ մշակույթների միջեւ երկխոսության մթնոլորտը եւ պետք է արդյունավետ քայլեր ձեռնարկեն իրենց տարածքներում բնակվող բոլոր անձանց միջեւ, անկախ նրանց էթնիկական, մշակութային, լեզվական կամ կրո233ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ նական պատկանելությունից, փոխադարձ հարգանքը, փոխըմբռնումը եւ համագործակցությունը խթանելու համար, մասնավորապես, կրթության, մշակույթի եւ լրատվական միջոցների բնագավառներում» [4]։ Այսպիսով պարզ է դառնում, որ միջազգային իրավունքը որեւէ խոչընդոտ չի սահմանում կրթական համակարգում կրոնական ուղղվածության կրթության համար, եթե այն հիմնված է հանդուրժողականության, ազգային ինքնատիպության հարգման, անկողմնակալության, օբյեկտիվության եւ այլ սկզբունքների վրա։ Ինչ վերաբերում է արտասահմանյան պետությունների ուսումնական հաստատություններում կրոնական ուղղվածության առարկայի դասավանդման հարցին, ապա հարկ է նշել, որ այն լուծվում է տարբեր կերպ։ Կրոնական կրթությունը կարող է թույլատրվել ինչպես կրոնական կազմակերպություններին պատկանող մասնավոր հաստատություններում, այնպես էլ պետական կրթահամալիրներում։ Սրա կողքին կա հակառակ մոտեցումը, երբ կրոնական կրթությունը պետական կրթական համակարգում առհասարակ արգելվում է։ Այլ կերպ ասած մի շարք պետությունների հանրակրթական դպրոցներում դասավանդվում է կրոնական ուղղվածության առարկա, բայց առանձին պետությունների հանրային դպրոցներում կրոնական առարկայի դասավանդումն ուղղակի արգելված է։ Օրինակ, նման արգելք սահմանվել է Չինաստանում, Ճապոնիայում, Մոնղոլիայում 20 , որտեղ կրթադաստիարակչական գործընթացը մեծապես հենվում է բարոյականության, ազգային-սովորութային պատկերացումների եւ բարքերի վրա։ Միաժամանակ, կան երկրներ, որտեղ կրոնական կրթությունը պարտադիր կրթական ծրագրերի շրջանակում ներառված է հանրակրթական հիմնական ծրագրերում, մասնավորապես, խոսքը Գերմանիայի, Թուրքիայի, Ավստրիայի եւ Կիպրոսի մասին է։ «Իսլամի հիմունքներ» առարկան պարտադիր կերպով ուսուցանվում է արաբական աշխարհի բազմաթիվ երկներում, ինչպես նաեւ Չեչնիայում, Հյուսիսային Օսեթիայում եւ այլուր։ Անշուշտ, կան նաեւ երկրներ, որտեղ կրոնական կրթությանը զուգահեռ սահմանվում են այլընտրանքներ՝ բարոյական, փիլիսոփայական առարկաների տեսքով, ինչպես, օրինակ ՌուսաստաՄոնղոլիայում թեեւ օրենսդրությամբ երաշխավորված է բուդդայական կրոնի գերիշխող կարգավիճակը, այնուամենայնիվ հանրակրթական համակարգում արգելվում է կրոնական կրթությունը։ 234ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ նում, Վրաստանում, Իտալիայում, Ֆինլանդիայում, Բելգիայում, Լյուքսեմբուրգում։ Իսկ, Հունգարիայում, Լատվիայում եւ Լիտվայում պետական իրավասու մարմինները՝ կրոնական կրթության իրականացման առանձնահատկությունների մասով, կրոնական կազմակերպությունների հետ համատեղ որոշումներ են ընդունում։ Ասվածի համատեքստում, առանձին երկրների կրթության աշխարհիկության ոլորտը կարգավորող օրենսդրության համեմատական վերլուծության արդյունքների հիման վրա կարելի է ներկայացնել հետեւյալ նկատառումները. Այսպես, Բելգիայի Սահմանադրության 24-րդ հոդվածի համաձայն. «Պետական իշխանությունների կողմից կազմակերպված դպրոցները մինչեւ պարտադիր դպրոցական ուսուցման ավարտը ընտրության հնարավորություն են սահմանում ճանաչված կրոններից որեւէ մեկի եւ ոչ կրոնադավանական բարոյականության դասավանդման միջեւ» [8]։ Հունաստանում կրոնական կրթությունը՝ որպես դպրոցական պարտադիր առարկա մեծապես պայմանավորված է Հույն ուղղափառ եկեղեցու պատմական ազդեցությամբ եւ պետական կարգավիճակով։ Սակայն, ինչպես երեւում է, պետական եկեղեցու դավանանքը չընդունող ծնողները ունեն հիշյալ դասընթացներից իրենց երեխաներին ազատելու հնարավորություն։ Գերմանիայում, ինչպես արդեն նշվեց, դպրոցներում կրոնական ուսուցումը պարտադիր է։ Ընդ որում, Հիմնական օրենքի 7-րդ հոդվածի 3-րդ կետը ամրագրել է, որ. «Կրոնական ուսուցումը հանրային դպրոցներում, բացառությամբ ոչ կրոնադավանական դպրոցների, պարտադիր առարկա է։ Առանց պետության հսկողության իրավունքին վնաս պատճառելու, կրոնական ուսուցումն իրականացվում է կրոնական համայնքների սկզբունքներին համապատասխան։ Ոչ մի ուսուցիչ չի կարող պարտավորված լինել իր կամքին հակառակ իրականացնելու կրոնական ուսուցում» [9]։ Ընդ որում կրոնական առարկայի պարտադիր լինելը չի բացառում կամավորության սկզբունքը։ Մասնավորապես նույն հոդվածի 2-րդ կետում ամրագրվում է ծնողների կամ օրինական ներկայացուցիչների իրավունքը որոշելու իրենց երեխայի կրոնական դաստիարակության հարցը։ Այս ամենից բացի, ուշագրավ է նաեւ, որ գերմանական որոշ հողերում սահմանված է կրոնական առարկա ընտրելու հնարավորություն։ Մասնավորապես, Բեռլինի հանրակրթական 235ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ դպրոցներում կրոնական առարկայի ուսուցումը կրում է ֆակուլտատիվ բնույթ, իսկ 2006 թվականից դասավանդվող «Բարոյագիտություն» առարկան՝ արդեն համարվում է պարտադիր։ Այնուհետեւ, աշխարհիկ պետություն համարվող Ղազախստանը նույնպես ճանաչում է կրթության աշխարհիկ սկզբունքը։ Այսպես, «Կրոնական գործունեության եւ կրոնական կազմակերպությունների մասին» Ղազախստանի Հանրապետության օրենքի 3-րդ հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն. «Ղազախստանի Հանրապետության կրթական եւ դաստիարակության համակարգը, բացառությամբ հոգեւոր (կրոնական) կրթական կազմակերպությունների, առանձնացված է կրոնից եւ կրոնական միավորումներից եւ ունի աշխարհիկ բնույթ» 21 [12]։ Իսկ, Ռուսաստանի Դաշնության «Կրթության մասին» Դաշնային օրենքի 3-րդ հոդվածի 6-րդ մասը սահմանում է կրթական գործունեություն իրականացնող պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններում կրթության աշխարհիկ բնույթը 22 [13]։ Քննարկվող խնդրի վերաբերությամբ հստակ դիրքորոշում է առկա Լիտվայի Սահմանադրության 40-րդ հոդվածում, որտեղ նույնպես սահմանվում է կրթության աշխարհիկ բնույթը՝ «Պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների կրթադաստիարակչական բնույթի հաստատությունները ունեն աշխարհիկ բնույթ։ Այդ հաստատություններում ծնողների ցանկությամբ ուսուցանվում է «Աստծո Օրենքը» [10]։ Բացի այդ, 2010 թվականին Ղազախստանում ֆակուլտատիվ կարգով (ըստ ցանկության) մտցվեց «Կրոնագիտության հիմունքներ» առարկան։ Ղազախստանի Հանրապետության կրթության եւ գիտության նախարարի հրամանի համաձայն՝ 2016 թվականին Ղազախստանի միջնակարգ դպրոցների 9-րդ դասարաններում պարտադիր կարգով ներմուծվեց «Աշխարհիկությունը եւ կրոնագիտության հիմունքները» առարկան, որի դասավանդումը վերապահվեց միայն հատուկ պատրաստվածություն անցած պատմության ուսուցիչներին։ 2012 թվականին ՌԴ հանրակրթական բոլոր դպրոցներում ներմուծվեց «Կրոնական մշակույթի եւ աշխարհիկ էթիկայի հիմունքները» ուսումնական առարկան։ Վերջինս ներառում է վեց մոդուլներ՝ ըստ ցանկության որեւէ մեկն ընտրելու հնարավորությամբ։ Դրանք են՝ «Ուղղափառ մշակույթի հիմունքները», «Իսլամական մշակույթի հիմունքները», «Բուդդայական մշակույթի հիմունքները», «Հուդայական մշակույթի հիմունքները», «Համաշխարհային կրոնական մշակույթների հիմունքները», «Աշխարհիկ էթիկայի հիմունքները»։ 236ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ Առանձնահատուկ հետաքրքրություն է ներկայացնում Հնդկաստանի Սահմանադրության 28-րդ հոդվածը, որը ամրագրում է կրոնի դասերին հաճախելու եւ որոշ ուսումնական հաստատություններում ժամերգություն կատարելու ազատությունը. «ոչ մի կրոնական դասավանդում չպետք է տեղի ունենա այն ուսումնական հաստատություններում, որոնք գոյատեւում են պետական միջոցների հաշվին, պետության կողմից ճանաչված կամ պետական միջոցների հաշվին գոյատեւող ուսումնական հաստատություն այցելող որեւէ անձի չի կարելի պարտադրել հաճախել այնտեղ անցկացվող կրոնի դասերին կամ ներկա գտնվել ժամերգությանը, եթե այդ անձը կամ նրա անչափահաս լինելու պարագայում նրա խնամակալը չի տվել իր համաձայնությունը» Այնուհետեւ, Մեքսիկայի Սահմանադրության 24-րդ հոդվածը սահմանում է, որ «երաշխավորվում է դավանանքի ազատությունը, որի սկզբունքներով պետք է առաջնորդվի կրթությունը, իսկ վերջինս չպետք է ընդհանրություն ունենա որեւէ կրոնական ուսմունքի հետ, այն պետք է հիմնված լինի գիտության առաջընթացի վրա, ծառայի տգիտության եւ նրա հետեւանքների՝ ստրկության, ֆանատիզմի, եւ նախապաշարմունքների դեմ պայքարին» [11]։ Իտալիայում պետությունը ֆինանսավորում է կաթոլիկ կրթությունը։ Ամեն տարի հատուկ գրությամբ ծնողները տեղեկացնում են՝ արդյո՞ք ցանկանում են, որ իրենց երեխան հաճախի կաթոլիկ կրթության դասերին կամ դիմում են ներկայացնում հրաժարվելու մասին։ Բացի այդ, Իտալիայում կրոնական առարկա դասավանդող ուսուցիչներին նշանակում է պետությունը՝ հիմնվելով եկեղեցու երաշխավորության վրա, որով հաստատվում է տվյալ ուսուցչի որակավորված լինելու հանգամանքը եւ պատրաստվածությունը։ Առանց այդ համաձայնության, պետական իրավասու մարմինը կարող է զրկել ուսուցչին այդ իրավունքից [6 էջ 388]։ Հատկանշական է, որ այս մոտեցումը կիրառելի է բազմաթիվ պետություններում։ Աշխարհիկ կրթության ապահովման տեսանկյունից խնդրահարույց է նաեւ պետական ուսումնական հաստատություններում կրոնական խորհրդանիշների գործածության հիմնահարցը։ Պետք է նկատել, որ այս պարագայում էլ պետությունները որդեգրել են տարաբնույթ մոտեցումներ։ 237ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ Այսպես, օրինակ, կան երկրներ, որտեղ թույլատրվում է հանրակրթական դպրոցներում կրոնական հագուստ եւ այլ խորհրդանիշներ կրելը՝ համաձայն իրենց կրոնական համոզմունքների եւ ավանդույթների (Ռուսաստան, Չեչնիա, Իսրայել, Իրան)։ Միաժամանակ, կան պետություններ, որտեղ արգելվում է ուսումնական հաստատությունների ուսուցիչներին [14] կամ դասախոսներին բացահայտ կրել կրոնական խորհրդանիշներ, իսկ աշակերտներին եւ ուսանողներին՝ ցուցադրել սեփական կրոնական պատկանելությունը (Ֆրանսիայում, Գերմանիայի որոշ հողերում եւ այլն)։ Անհրաժեշտ է հաշվի առնել այն հանգամանքը, որ կրոնական խորհրդանիշների գործածության հիմնահարցը արդիական է հատկապես այն աշխարհիկ պետություններում, որտեղ իսլամը ավանդաբար համարվում է հասարակության գիտակցության ազդեցիկ գործոն (օրինակ, Թուրքիան, Ղազախստանը, Ադրբեջանը) 23 [5, էջեր 321-322]։ Թերեւս հարկ է ուշադրություն դարձնել այն հանգամանքին, թե պետության միջամտությունը որքանով է համահունչ իր սահմանած իրավաչափ նպատակին։ Այս առումով ուշագրավ է, որ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը Լեյլա Սահինի գործով նախադեպային որոշմամբ, հաստատեց Թուրքիայի ուսումնական հաստատություններում գլխաշոր կրելու արգելքի իրավաչափությունը՝ ելնելով այլոց իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության, ինչպես նաեւ կրթության աշխարհիկ սկզբունքի ապահովման՝ Թուրքիայի Հանրապետության ստանձնած պարտավորություններից [15]։ Հետեւաբար գլխաշոր կրելու արգելքը կոնվենցիոն իրավակարգավորումների համատեքստում չի կարող 2008 թվականին Թուրքիայի Հանրապետության «Արդարություն եւ զարգացում» կուսակցությունը եւս երկու կուսակցությունների հետ սահմանադրական փոփոխությունների փաթեթ ներկայացրեց Խորհրդարան՝ մասնավորապես կրթական եւ այլ պետական հաստատություններում կանանց եւ աղջիկների գլխաշոր կրելու արգելքը վերացնելու վերաբերյալ։ Սահմանադրության մեջ կատարված սույն փոփոխության սահմանադրականության համապատասխանելիության հարցը վիճարկվեց Թուրքիայի Սահմանադրական դատարանում, որի արդյունքում այն ճանաչվեց Սահմանադրությանը հակասող։ Թուրքիայի Սահմանադրական դատարանի այս որոշումը, ըստ էության, բխում էր ժողովրդավարական հասարակարգում աշխարհիկության սկզբունքի իրացումը ապահովելու եւ նրա դերակատարությունը պաշտպանելու առաջնահերթությունից։ 238ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ դիտարկվել ոչ իրավաչափ միջամտություն կրոնական ազատության իրավունքին։ Հարկ է նկատել նաեւ, որ աշխարհիկ կրթական հաստատություններում կրոնական խորհրդանիշների ակնհայտ առկայության փաստը ինքնին չի կանխորոշում աշակերտների նկատմամբ տվյալ ուսմունքի պարտադրանք կամ քարոզ [16]։ Այս տեսանկյունից արժեքավոր է Իտալիայի դեմ կայացված Ստրասբուրգի դատարանի աղմկահարույց դիրքորոշումը։ Եվրոպական դատարանը, սկզբնապես անթույլատրելի էր որակել Իտալիայի հանրակրթական դպրոցներում խաչի պատկերների առկայությունը՝ իբրեւ դիմողի աթեիստական համոզմունքներին համապատասխան իր երեխաներին դաստիարակելու իրավունքի խախտում։ Դատարանի այս մոտեցումը դժգոհության մեծ ալիք էր առաջացրել եվրոպական պետությունների մեծ մասում՝ այդ թվում Հայաստանի Հանրապետությունում։ Իտալիայի կառավարությունը իր բողոքում նշել էր, որ խաչի պատկերի խորհուրդը ոչ միայն կրոնական իմաստ կրող, այլեւ առավելապես ազգային ինքնության հետ աղերսվող մշակութային սիմվոլ է, պետության պատմական ժառանգության կարեւոր բաղադրիչ, հետեւաբար դրա արգելումը կարող է վնասել բնակչության մեծամասնության կրոնական զգացմունքները։ Դատարանի մեծ պալատը վճռի վերանայման արդյունքում կայացրեց տրամագծորեն հակառակ դիրքորոշում՝ նշելով որ հիշյալ տեսարանները չեն կարող միարժեք կերպով կանխորոշել երեխաների կամ նրանց ծնողների կրոնական նախասիրությունները։ Այս վճռի իրավական եւ բարոյական արժեքը կարծում ենք այն է, որ ներկայիս ապակրոնականացման, հասարակական գիտակցությունից կրոնի բացառման գործընթացների պարագային քրիստոնեական արժեհամակարգի վրա խարսխված եվրոպան հավատարիմ մնաց իր պատմական ավանդույթներին եւ մարդու իրավունքների վերաբերյալ գերիշխող լիբերալ մոտեցումները չհակադրեց հասարակության համընդհանուր շահի ակնկալիքներին։ Այսպիսով, ինչպես նկատեցինք առաձին պետությունները աշխարհիկության սկզբունքի պաշտպանության նպատակով, իրենց հայեցողության սահմանների շրջանակում կարող են արգելել կրոնական իմաստ խորհրդանշող հագուստի եւ այլ պարագաների գործածությունը [7, էջեր 45-62]։ 239ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ Նպատակ չհետապնդելով ամբողջությամբ քննարկել կրթության աշխարհիկության ոլորտում տարբեր երկրների օրենսդրության փորձը, անհրաժեշտ է ընդգծել, որ հանրակրթական դպրոցներում կրոնի դասավանդման հարցում չկան միասնական մոտեցումներ։ Բացի այդ, կրոնական ուսուցումը աշխարհիկ դպրոցներում առավելապես պայմանավորված է տվյալ պետության եւ հասարակության կյանքում կրոնի ունեցած ազդեցությամբ եւ պետական իշխանության որդեգրած գաղափարախոսական ռազմավարությամբ։

example2026

example2026

Հոդվածը ներկայացնում է գիտության ոլորտի լուսաբանումների առանձնահատկությունները, դրանց թերություններն ու բացթողումները հայաստանյան մամուլում։ Ուսումնասիրության վերցված «Առավոտ», «Հայկական ժամանակ» օրաթերթերն ու «Ազգ» շաբաթաթերթն ուսումնասիրելիս առանձնացվել և ուշադրության է արժանացել նաև նյութերի մատուցման, ժանրային ու բովանդակային առանձնահատկությունները։ Կոնկրետ օրինակների միջոցով ներկայացվել է, թե որ թերթը ոլորտը լուսաբանելիս ինչ դիրքորոշում է ցուցաբերել։ Հետազոտական աշխատանքի արդյունքում տեսանելի է, թե ոլորտը լուսաբանելու հարցում տպագիր մամուլն ինչ հետևողականություն է դրսևորել։ Հոդվածում ներկայացվել են նաև հստակ եզրահանգումներ և առաջարկներ, որոնք հետագայում կօգնեն ոլորտն ուսումնասիրողներին։

ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՈԼՈՐՏԻ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ Կամ, կարծում եմ, հայկական մամուլն ավելի քաղաքականացված է ՝ լի տարբեր քաղաքական գործիչների հրապարակումներով, նրանց ընդդիմադիր և իշխանական հայացքներով, այնուամենայնիվ, գիտությունն իր կայուն տեղն ունի լրատվական դաշտում։ Մեզ անհրաժեշտ է այս ոլորտի ճշգրիտ և նպատակային լուսաբանում։ Լուրջ հետազոտություններ, ինչպիսիք են մասնագիտացված լրագրողները, անհամեմատ քիչ են, որն իր հերթին ոչ պրոֆեսիոնալ մոտեցում է ծնում։ Այս ուսումնասիրության համար ընտրվել են Հայաստանում տպագրված մի քանի առաջատար պարբերականներ. «Առավոտ», «Հայկական ժամանակ» օրաթերթ և «Ազգ» շաբաթաթերթ։ «Ազգը» 2014-ին հունվարին այն փոխեց իր կարգավիճակը օրականից շաբաթաթերթի։ Ընդհանրապես, «Ազգի» դեպքում հետազոտության կեսը կատարվել է որպես օրական, իսկ մյուս կեսը ՝ շաբաթաթերթ։ Թերթերի ուսումնասիրությունն իրականացվել է երկու տարի (2013-2014)։ Վերոնշյալ թերթերի հետազոտության նպատակն էր ներկայացնել գիտության ոլորտում առկա խնդիրների լուսաբանումը, դրանց առանձնահատկությունները։ Հետազոտության արդյունքում պարզվել են ոչ միայն տվյալ ժամանակահատվածում գիտական ​​ոլորտի ամենալուրջ խնդիրները, այլ նաև դրանք մասնագիտական ​​տեսանկյունից ներկայացնելու արդյունավետ և անարդյունավետ մեթոդները։ Խնդիրը բնավ ոլորտի բացասական կողմերը ներկայացնելը չէր, ընդհակառակը, ավելի շատ ուշադրություն էր դարձվում լրատվամիջոցների հետ լրագրողների հետեւողական աշխատանքին։ Նշված թերթերի դեպքում տարբերություններն ակնհայտ են։ Հոդվածի նպատակն է բացահայտել ՀՀ մամուլում գիտության ոլորտում առկա խնդիրների արձագանքը։ Աշխատությունը առաջ է բերում մի քանի հիմնական խնդիրներ. Ներկայացնել գիտության ոլորտի արդի հիմնախնդիրների վերաբերյալ հրապարակումների լրագրողական առանձնահատկությունները (լրատվամիջոցների աղբյուրներ, հղումներ, նյութի կառուցվածք, վերնագրի ընտրություն և այլն), ուսումնասիրել այդ հրապարակումների ժանրային առանձնահատկությունները, ուսումնասիրել ոլորտում ներկայացված միջոցներն ու «գործիքները»։ հրապարակումները։ Օգտագործելով գիտական ​​միջավայրը մամուլի հրապարակումների հետեւողականության, լուսաբանման տեսանկյունից ՝ մենք վերլուծել և ներկայացրել ենք այն գիտական ​​բարեփոխումների պայմաններում։ Մենք կոնկրետ օրինակների միջոցով ուսումնասիրեցինք թեմայի շուրջ առկա խնդիրները և հրապարակումների բացթողումները, ներկայացրինք հայկական մամուլը որպես գիտության ոլորտում իրականացվող պետական ​​քաղաքականության վերահսկող։ Ուսումնասիրելով վերոնշյալ պարբերականները ՝ մենք ներկայացրել ենք նաև այն խնդիրները, որոնք միշտ ուշադրության են արժանացել և հայտնվել տպագիր մամուլի էջերում։ Գիտությունը ճանաչողական գործունեության հատուկ տեսակ է, որն ուղղված է բնության, հասարակության և մտածելակերպի վերաբերյալ օբյեկտիվ, համակարգված, հիմնավորված գիտելիքների ստացմանը, ուղղմանը, ստեղծմանը։ Այս գործունեության հիմքը գիտական ​​փաստերի հավաքագրումն է, դրանց պարբերաբար թարմացումը, համակարգումը, վերլուծությունը, սինթեզը կամ ամփոփումը գիտնականների կողմից նոր գիտական ​​գիտելիքների հիման վրա, որոնք ոչ միայն բնութագրում են դիտարկվող բնական կամ սոցիալական երեւույթները, այլև թույլ են տալիս կառուցել պատճառահետեւանքային կապեր։ , որպես հետեւանք. կանխատեսել. Naturalշգրիտ բնական գիտությունները, վարկածները, որոնք հիմնված են փաստերի, փորձերի վրա, կազմում են բնության կամ հասարակության օրենքները։ Գիտությունը մտքի դարավոր անխոնջ աշխատանքն է `համակարգի միջոցով ընդհանրացնելու աշխարհի բոլոր ճանաչողական երեւույթները։ Trշմարտությունն այն է, ինչը դիմակայում է փորձի փորձությանը։ Լայն իմաստով ՝ գիտությունը ներառում է գիտական ​​գործունեության բոլոր պայմաններն ու բաղադրիչները ՝ լաբորատոր սարքավորումներից մինչ գիտական ​​գիտելիքներ։ Modernամանակակից աշխարհում կյանքն անհնար է պատկերացնել առանց գիտության։ Timeամանակի առկա խնդիրները և մարտահրավերները համատեղելու արդյունքում գիտական ​​ոլորտն ընթանում է առաջընթացի հեռանկարներին համահունչ։ Developingարգացող երկրներում հնարավոր ամեն ինչ արվում է գիտական ​​մտածողությունը և մտածողությունը զարգացնելու, ինչպես նաև նոր հնարավորություններ օգտագործելու համար։ Նման փորձեր արվում են Հայաստանում։ Հաշվի առնելով այն փաստը, որ գիտական ​​աշխատանքի հիմքը գիտական ​​նորությունն է, պարբերաբար անցկացվում են ուսումնասիրություններ, ստեղծվում են հետազոտական ​​կենտրոններ, կատարվում են վերլուծություններ և այլն։ Կան գիտական ​​միություններ, որոնցում կան բավականին մեծ թվով գիտական ​​կազմակերպություններ։ Գիտության զարգացման գործում ակտիվ դեր են խաղում կամավոր ընկերությունները, որոնց հիմնական խնդիրն է գիտական ​​տեղեկատվության փոխանակումը գիտաժողովների և հրապարակումների ընթացքում։ Գիտական ​​ընկերություններին անդամակցությունը կամավոր է, հաճախ անվճար, և կարող է պահանջել անդամավճար։ Պետությունը կարող է տարբեր օգնություն տրամադրել այդ ընկերություններին, և ընկերությունը կարող է ընդունել կառավարության հետ համաձայնեցված պաշտոնը։ Գիտնականի գործունեությունը որակավորման վրա պետք է ճանաչվի գիտական ​​հանրության կողմից։ Որակավորման ճանաչման հիմնական առանձնահատկությունն է հետազոտական ​​արդյունքների հրապարակումը հեղինակավոր գիտական ​​ամսագրերում կամ զեկուցել հեղինակավոր գիտական ​​համաժողովներին։ Օրինակ ՝ Ռուսաստանում փորձ է արվել առանձնացնել հեղինակավոր գիտական ​​հրապարակումները մյուսներից ՝ այն հրատարակությունների ցուցակի տեսքով, որոնք որակավորվում են որպես ԲՈՀ – ի (Բարձրագույն որակավորման հանձնաժողով) կողմից հաստատված։ Որպես կանոն, միջազգային հրատարակություններն ու գիտաժողովները ավելի բարձր առաջնահերթություն ունեն։ Գիտնականի հեղինակությունը որակավորման ճանաչման հետ կապված է նեղ մասնագետների շրջանում նրա ժողովրդականության հետ։ Փորձ է արվում այլ գիտնականների աշխատանքներից վարկանիշներ կազմել ՝ ըստ այդ գիտնականի աշխատանքի կատարած հղումների քանակի։ Գիտության ոլորտում բարեփոխումները, ինչպես նաև խնդիրները գտնվում են հայկական լրատվամիջոցների ուշադրության կենտրոնում։ Սխալ կլինի ասել, որ ոլորտը բոլորը հետամնաց են, և եղած հրապարակումները միանշանակ չեն կարող համարվել։ Մյուս կողմից, հաշվի առնելով գիտական ​​ոլորտի զարգացման միտումները, հարկ է նշել, որ ժամանակակից հայկական մամուլում տեղ գտած հրապարակումները հիմնականում վերաբերում են գիտնականներին և նրանց հետազոտություններին։ Հայկական մամուլի ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս առանձնացնել այն թեմաները, որոնց վրա պարբերաբար ուշադրություն է դարձվել 2013-2014 թվականներին։ Դրանցից են. • Քաղաքականություն և գիտական ​​կոչումներ, • Գիտական ​​ներուժի օտարում, • Գրագողություն և դիսերտացիաներ, • Բարձրագույն որակավորման հանձնաժողով և երիտասարդ գիտնականներ։ Բաց թողնված կապ, • Թերֆինանսավորված և պատշաճ կերպով թերագնահատված գիտություն։ Եկեք խոսենք առավել քննարկված հարցերի մասին։ Գրագողություն և դիսերտացիաներ։ Գրագողության մասին խոսելիս պետք է նշել, որ նման դեպքերում հաճախ ոչ միայն հետազոտողները, այլեւ նրանց գիտական ​​որակավորում շնորհողները ուշադրության կենտրոնում են հայտնվում։ Ինչպես շատ երկրներում, այնպես էլ Հայաստանում, ԲՈՀ-ը համառորեն զբաղվում է գրագողության դեպքերով ՝ ստուգելով հետազոտության այն մասերը, որոնք արվել են առանց համապատասխան հղումների։ Նրանք, ովքեր չեն հավատում այս ուսումնասիրություններին, ինչպես նաև դրանցում հղումներին, տպագիր մամուլում մեղադրանքներ են առաջադրում «Բաց նամակ» խորագրի ներքո։ «Բացահայտվել է գրագողություն» վերնագրով հոդվածում մանկավարժական գիտությունների դոկտոր Սերգեյ Մանուկյանը նամակ է ուղարկել «Հայկական ժամանակ» թերթի խմբագրություն ՝ նշելով, որ Խ. Աբովյանի անվան հայկական պետական ​​մանկավարժական համալսարանում դիսերտացիաների պաշտպանության մասնագիտական ​​խորհրդի նիստում միջադեպ է տեղի ունեցել։ Հայցվոր Անահիտ Պետրոսյան «Սոցիալական կրթության հիմնախնդիրը» թեմա 1 Մանուկյան Ս., «Հայտնաբերվել է գրագողություն», «Հայկական ժամանակ», Երեւան, 4 (3158), 11.01.2013 թ. Դիսերտացիայում ներկայացված հետազոտության խնդիրները, նորությունն ու խորհրդի անդամ Լ. Պաշտպանվող դրույթները։ Լ. Ասատրյանը իր խոսքում համարեց Լ.Մուրակյանի 2010-ի պատճենված պատճենը։ պաշտպանվել է դիսերտացիայից։ Գրագողության թեմայով մեկ այլ հարց է նշում «Առավոտ» օրաթերթը `ներկայացնելով« Աշխատանքից հեռացված անդամը բիծ է փնտրում փոխնախարարի դիսերտացիայի վրա »։ Մանկավարժության դոկտոր Սերգեյ Մանուկյանը բազմիցս մամուլում է հայտնվել ԿԳ փոխնախարար Մանուկ Մկրտչյանի «Կրթության կազմակերպման հավաքական եղանակի իրականացման մեթոդաբանություն, տեսություն, պրակտիկա» դիսերտացիայի դեմ։ Ս. Այդ հարցով Մանուկյանը դիմել է ԲՈՀ, որը վերափոխել է պերճախոսությունը Պաշտպանության խորհրդին ՝ երկու անգամ աշխատանքը վերանայելու համար։ Ընդհանուր առմամբ, «Առավոտ» օրաթերթի նշված հրապարակումը ներկայացնում էր այն խնդիրները, որոնք առկա են Ս. Մանուկյանի և Մ. Մկրտչյանի մոտ։ Խոսելով նյութի ներկայացման, ինչպես նաեւ բովանդակային առանձնահատկությունների մասին ՝ նշենք, որ այս հոդվածը «Առավոտում» ներկայացվել է տարբեր տեսանկյուններից։ Ի տարբերություն «Հայկական ժամանակի», «Առավոտը» իր էջերում ներկայացնում է նմանատիպ նյութեր ՝ մատնանշելով փաստերը։ Trueիշտ է, որոշ դեպքերում դրանց մեջ կան վիրավորանքներ, բայց միևնույն ժամանակ, երկու կողմերն էլ հնարավորություն ունեն ներկայանալ ՝ արտահայտելով իրենց տեսակետը և մեկնաբանելու այս կամ այն ​​հարցը։ Անդրադառնալով գրագողությանը `հարկ է նշել, որ գրագողության հիմնական պատճառները կարելի է բաժանել երկու խոշոր խմբերի։ Նախ `համալսարանում գրագողության դեմ պայքարի հստակ պահանջ չկա, քանի որ գրագողությունը մեր համալսարանական համակարգում լուրջ խնդիր չի համարվում, համալսարաններում գիտական ​​գրելու դասընթաց գրեթե չկա։ Պատճառների երկրորդ խումբը վերաբերում է այն փաստին, որ մեր համալսարանական համակարգում գրավոր աշխատությունները դիտվում են որպես գիտելիքների վերարտադրության պարզ եղանակներ։ «Ազգ» օրաթերթը շտապում է իր էջերում տեղեկացնել այս թեմային։ «Գրագողության պատճառով գերմանացի նախարարը զրկվեց գիտական ​​աստիճանից»։ Միջազգային լուրերից բացառելով այս հրապարակումը, ներկայացվում է, որ Գերմանիայի կրթության նախարար Անետտա Շավանը գրագողության պատճառով զրկվել է գիտական ​​կոչումից։ «Ազգը» մատնանշեց, որ Շավանի թեզը կրում էր «Անհատ և խիղճ» խորագիրը։ Պարզվեց, որ Շավանի թեզը գրվել է 45 այլ աղբյուրներից և անբավարար հստակություն ունի։ Թերֆինանսավորված և պատշաճ կերպով թերագնահատված գիտությունը։ Յուրաքանչյուր երկրի սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը և տնտեսական զարգացումը կախված են անձնակազմի որակից։ Բայց դրանից բացի, կարևոր է նաև այն, թե որքանով է պետությունը սատարում գիտնականներին։ Կենսաբանական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Սեներիկ Հայրապետյանն ընդգծում է, որ գիտությունը եղել է Հայաստանի ազգային հարստությունը, այն կարող էր շահութաբեր դառնալ, բայց վերջին 22 տարում, ըստ նրա, անգրագետ է ի հայտ է եկել քաղաքականություն, և եթե եթե գիտությունը դառնա շահութաբեր, ապա մեր գիտնականները չէին հեռանա Հայաստանից, մենք ավելի մեծ գիտական ​​ներուժ կունենայինք, քան Իսրայելը։ Այս հրապարակման մեջ հոգեբանական գիտությունների դոկտոր Սամվել Խուդոյանը խոսում է այն մասին, որ մեր հասարակության մեջ կան կեղծ գիտնականներ, ովքեր ստացել են գիտական ​​աստիճաններ, բայց գիտության հետ կապ չունեն։ Փոխարենը նրանք ֆինանսավորում են ստանում։ «Առավոտը» նույն խնդրի վերաբերյալ դիրքորոշում է հայտնում նաև ՀՀ-ում արտասահմանում աշխատող 32 երիտասարդ գիտնականների 4 բաց նամակի `ՀՀ Նախագահ Սերժ Սարգսյանին ուղղված« Գիտության թերֆինանսավորվող, ոչ պատշաճ գնահատված »4 բաց նամակի հրապարակմամբ, պատճենները` ՀՀ վարչապետ Հովիկ Աբրահամյանին և ՀՀ կրթության նախարարին և գիտություն Արմեն Աշոտյան։ Նամակի հեղինակները նամակում անդրադարձել են գիտության ներկա վիճակին։ Նամակը պարունակում է օտարերկրյա գիտական ​​հաստատությունների հետ կապված համեմատական ​​արդյունքներ։ Կարծում ենք, որ գիտական ​​աստիճան շնորհելու գործընթացում պետք է հաշվի առնել ազդեցության գործակից ունեցող միջազգային ամսագրերում տվյալ անձի հրապարակումների քանակը, ինչը գիտական ​​գործունեության կարևորագույն չափանիշներից մեկն է։ Մեր երկրում, մաքսային 1 Մանուկյան Ս., «Աշխատանքից ազատված անդամը բիծ է փնտրում փոխնախարարի դիսերտացիայի վրա», «Առավոտ», Երեւան, 124 (4468), 04.07.2013։ 2 «Գրագողության պատճառով գերմանացի նախարարը զրկվեց գիտական ​​աստիճանից», «Ազգ», Երևան, 14 (5097), 08.02.2013 թ. 3 Հայրապետյան Ս., «Գիտության փողը ճիշտ նպատակ չի ծառայում», «Ազգ», Երեւան, 112 (5115), 03.07.2013 թ. 4 «Բաց նամակ. Գիտությունը քիչ է ֆինանսավորվում, ինչպես հարկն է չի գնահատվել», «Առավոտ», Երևան, 238 (4829), 09.12.2014։ Համակարգի աննկունության պատճառով արտասահմանից գիտական ​​սարքավորումների կամ նյութերի ձեռքբերումը հանգեցրել է ավելորդ բյուրոկրատական ​​քաշքշուկների, որոնք հաճախ հանգեցնում են ժամանակի պատվիրված նյութերի հսկայական կորստի։ Խնդրահարույց նյութերից բացի, թերթերը պարբերաբար տեղեկություններ են ներկայացնում հանրապետությունում անցկացվող համաժողովների մասին։ Դրանք անհամեմատելիորեն ավելի շատ են հատկապես «Ազգ» շաբաթաթերթում։ Հիմնականում ներկայացված են Հայաստանի պետական ​​մանկավարժական համալսարանում անցկացվող միջոցառումներն ու գիտաժողովները։ Դրանց կարևոր մասը կրթության ոլորտի տարբեր գիտնականների և առաջատար մասնագետների հետ հանդիպումներն են։ Պետք է ընդգծել, որ «Ազգը» պարբերաբար անդրադառնում է հայ գիտնականներին, նրանց կյանքին ու գործունեությանը, որոնք մեծ հետք ու անուն են թողել գիտական ​​աշխարհում։ Էսսեների նյութերը ներկայացնում են պատմության մեջ զգալի դեր խաղացած անհատներ։ Նրանց կյանքի և հետազոտական ​​նվաճումների մասին հիշատակումները օգնում են ընթերցողներին հայ գիտնականների ավելի ընդգրկուն պատկեր կազմել։ Ընդգծելով գիտության ոլորտում նրանց վաստակը ՝ թերթը շարունակում է անընդհատ երիտասարդներին ուղղորդել դեպի գիտական ​​աշխարհ։ Թերթը պարունակում է ընդարձակ ակնարկներ Էդուարդ Օրդյանի, Հրաչիկ Սիմոնյանի, Պերճ Ստեփանյանի և այլոց մասին։ Անդրադառնալով գիտության հիմնախնդիրների լուսաբանման ժանրային առանձնահատկություններին `հարկ է նշել, որ գիտական ​​թեմաների վերաբերյալ հրապարակումները հիմնականում նորությունների, հոդվածների և հարցազրույցների ժանրերում մեր ուսումնասիրությունների առանցքն են կազմում երեք թերթերում։ Կամ փորձ է արվել օգտագործել լրագրողական այլ ժանրեր։ Լրագրության մեջ կան նորության և արժեքի չափանիշներ։ «Ըստ ընդունված դասակարգման ՝ գոյություն ունի 6 հատկանիշ, որոնք նյութին արժեք ու նորություն են հաղորդում։ Դրանցից չորսը ուղղված են հանդիսատեսին, դրանք տարբերվում են ըստ լսարանի և բնակության վայրի։ Դրանք են `ազդեցությունը, մտերմությունը, ժողովրդականությունը և անսովորությունը։ Այս երկուսը տարբեր լսարանների համար տարբեր են տարբեր վայրերում. Օպերատիվություն և հակամարտություն »1։ Գիտական ​​խնդիրներ ներկայացնելիս ընթերցողը հաճախ ստիպված է լինում լուծել բախումները։ Նորույթի և արժեքի այս չափանիշները բնորոշ են նորությունների ժանրին։ Համացանցի մատչելիության հետ մեկտեղ թերթերի գործունակությունն այլ երանգ է ստացել։ Լրագրության ժամանակակից տեսաբաններն ասում են. Նույնիսկ ամենակարևոր իրադարձությունն այնքան կյանք ունի, որքան հում ձուկը։ Որպեսզի բավարարեն ընթերցողի հայցը օպերատիվ տեղեկատվություն ստանալու համար, այս երեք թերթերը միջոցառումը հրատարակում են ելույթից անմիջապես հետո թերթի նոր հրատարակված համարում (բացառությամբ «Ազգ» շաբաթաթերթի)։ Հետազոտության ընթացքում չի հրապարակվել որևէ իրադարձության նյութ, որը տպագրվել է երկու կամ մի քանի օր անց (բացառությամբ կիրակի և երկուշաբթի օրերի), քանի որ այդ օրերին Հայաստանում թերթերը չեն տպագրվում։ «Առավոտ» օրաթերթը ամսվա ընթացքում մի քանի անգամ անդրադարձել է գիտական ​​ոլորտի խնդիրներին ՝ հարցազրույցների տեսքով։ Այս ժանրի միջոցով ավելի է ընդգծվում զրուցակիցների անհատականությունը։ Եթե ​​նորության կամ հոդվածի դեպքում զրուցակիցները տարբեր մարդիկ են, ապա հարցազրույցի դեպքում ՝ մեկը։ Լրագրության մեջ կան տարբեր տեսակի հարցազրույցներ։ Թերթում առավել հաճախ օգտագործվող տեսակը տեղեկատվությունն է։ Ընդհանուր առմամբ, տեղեկատվական հարցազրույցը ամենատարածված տեսակն է, որի նպատակն է լրատվական նյութերի հավաքագրումը։ Timeամանակային խիստ ստանդարտների արդյունքում այս հարցազրույցն առանձնանում է իր բավականին դինամիկ ընթացքով։ Ամենատարածված հարցազրույցները օգտագործվում են հատուկ նորությունների, փաստերի, իրադարձությունների մասին 2 հաղորդելու համար։ Հոդվածը «Առավոտում» և «Ազգում» ամենաշատ օգտագործվող ժանրն է։ Այն համարվում է վերլուծական խմբի ամենաբնորոշ ժանրը։ Նրանք հոդված են գրում գլոբալ խնդրի մասին, որում անպայման պետք է փաստեր լինեն, ապա հոդվածագիրը վերլուծություն է անում, և վերջապես գալիս է եզրակացության։ Մամուլի իրադարձությունները գերակշռում էին, ինչը թույլ է տալիս ապացուցել, որ գիտական ​​ոլորտում իրականացված իրադարձությունները նպաստել են հետադարձ հայացքին այս կամ այն ​​խնդրին։ Օրինակ, «Առավոտ» օրաթերթում նույնիսկ հրապարակումներ կային, երբ թեման 1 Միտչել Կ., «Նորությունների բանաձև», Երևան, 2011, էջ 11։ 2 Դեմուրյան Ա., Հարցազրույցի գաղտնիքները, Երեւան, 2005, էջ 16։ ներկայացվել է մեկ կամ մի քանի շաբաթվա ընթացքում։ Ավելին, հրապարակման հեղինակները ոչ միայն լրագրողներ են, այլեւ գիտության ոլորտի փորձագետներ, ուսուցիչներ կամ դասախոսներ։ Միջոցառման նյութերից բացի, «Առավոտ» օրաթերթում կան բազմաթիվ հեղինակային նյութեր։ Նրանց հեղինակները կրթության ոլորտի մասնագետներ են, ովքեր ամեն առիթով ներկայացնում են կրթության ոլորտի խնդիրները։ Դպրոց, Բոլոնիայի համակարգ, մագիստրատուրա, հետբուհական ուսուցում։ Կրթության փորձագետ Անահիտ Բախշյանը և տնտեսագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր Արմեն Չուղուրյանը ուսման շրջանում պարբերաբար անդրադարձել են այս թեմաներին։ Նրանք հիմնավորում են խնդիրները փաստերով, վերլուծում իրավիճակը, ինչպես նաև առաջարկում լուծումներ։ Թերթը պատրաստ է պատասխանողին տրամադրել մեդիա տարածք ՝ ինքնադրսեւորվելու համար. «Մենք պատրաստ ենք հրապարակել նաև մյուս կողմի տեսակետը» 1։ Ի տարբերություն «Առավոտի» ՝ «Հայկական ժամանակ» թերթը այլ քաղաքական ուղղվածություն ունի, չնայած արտահայտման իրավունք է տալիս իր ընթերցողներին, ովքեր նույնպես պաշտպանում են թերթի քաղաքական հայացքները։ «Բաց նամակ խմբագրին» խորագրի ներքո շատ ընթերցողներ նաև իրենց բողոքներն են ուղարկում թերթի խմբագրություն, այդ թվում նաև գիտության ոլորտում փոփոխությունների և գործընթացների հետ կապված։ «Առավոտի» էջերում ներկայացված է հեղինակի մոտեցումը, խնդիրը վերաբերում է փաստերին, ապա առաջարկվում են լուծման մեխանիզմներ։ Պաշտոնական հաղորդագրությունները «Ազգ» -ի հրատարակությունների գերակշռող մասն են 2013 թ. Կրթության ոլորտին վերաբերող հրապարակումների հարցում հետընթաց չկա։ «Ազգը» մամուլի համար ամենաերկար պատմությունն ունի հետազոտության համար վերցված թերթերի շրջանում, այնուամենայնիվ, թերթի էջերում չի գտնում հստակ վերնագրեր `թե բովանդակային, թե դիզայնի առումով, մինչդեռ ընթերցողների մեծ մասն առաջին տպավորությունն է ստանում դրա կառուցվածքի մասին։ , Վերնագրերը, լուսանկարները և նյութերի շարքը այս կամ այն ​​կերպ ազդում են ընթերցողների հոգեբանության վրա։ «Հայկական ժամանակ» օրաթերթը չունի հստակ վերնագրեր օգտագործելու սկզբունք։ Գիտական ​​թեմաները մեծ ուշադրության են արժանի ոչ միայն Հայաստանում, այլ ամբողջ աշխարհում։ Եվ ուսանողների, ասպիրանտների, ինչպես նաև ծնողների շրջանում այս ուշադրությունը կապված է գիտական ​​համակարգում ներդրված ծրագրերի հետ։ Փորձը ցույց է տալիս, որ նոր գիտական ​​ծրագրերը, չնայած հասարակության կողմից դժվար ընդունելի են, այնուամենայնիվ, լայն արձագանք են ստանում։ Տպագիր մամուլն անդրադառնում է այս իրողությանը։ Գիտական ​​ոլորտում առկա խնդիրները, ինչպես նաև ձեռքբերումները հիմնականում լուսաբանվում են թերթերի («Առավոտ» օրաթերթ ՝ Գոհար Հակոբյան, «Հայկական ժամանակ» - Աննա Annaախարյան) լրագրողների կողմից։ Նրանք համարվում են պատասխանատու այս թերթերի ուսումնական և գիտական ​​նյութերի համար։ «Ինչպես մնացած բոլոր ոլորտների դեպքում, կրթությանը և գիտությանը վերաբերելիս մենք ելնում ենք հնարավորինս օբյեկտիվ և անկողմնակալ լինելու սկզբունքից, փորձում ենք ներկայացնել խնդրի հետ կապված բոլոր կողմերի տեսակետները։ Մենք հիմնականում անդրադառնում ենք խնդիրներին `դրանց վրա ուշադրություն հրավիրելու և դրանք շտկված տեսնելու ակնկալիքով։ Իհարկե, դա չի նշանակում, որ մենք չենք նկատում և չենք լուսաբանում ուշագրավ նվաճումներն ու հաջողությունները։ »2 Այսպիսով, ուսումնասիրելով «Առավոտ», «Հայկական ժամանակ», «Ազգ» թերթերը 2013-2014թթ. Theամանակահատվածում մենք հանգում ենք հետևյալ եզրակացությունների. 1. Ներկայումս ՀՀ գիտական ​​համակարգը գտնվում է մի փուլում, որը կարելի է անվանել «փորձարարական», որն ունի իր դրական և բացասական կողմերը։ Այդ իմաստով մամուլը գտնվում է այս փորձությունները հաղթահարելու գործընթացում։ 2. Որպես կանոն, միջոցառման իրադարձությունները գիտության ոլորտին վերաբերող հրապարակումների տեղեկատվական առիթն են։ Ուստի նման հրապարակումները չեն առանձնանում խորը ուսումնասիրություններով և թեմայի մանրամասն ուսումնասիրությամբ։ Դրանք ավելի շատ պրոտոկոլային բնույթ ունեն։ 3. Միայն «Առավոտ» օրաթերթն է առանձնանում «Գիտություն» վերնագրի հստակ տարանջատմամբ։ Իհարկե, սա ինքնանպատակ չէ։ Այս եղանակով փորձ է արվում ընթերցողին ճիշտ և նպատակային կողմնորոշվել լրատվական տարածքում։ Այդ խորագրի ներքո հրատարակությունները և´ հեղափոխական, և´ հեղինակային նյութեր են, որոնց միջոցով ուսումնասիրվում են ոլորտի հետ կապված խնդիրները։ 1 «Առավոտ», Երեւան, 190 (4781), 02.10.2014։ 2 «Հայկական ժամանակ» թերթի լրագրող Ա. Zakախարյանի հետ հարցազրույցից, Երեւան, 26.02.2015։ 4. Հայկական մամուլում ժանրերի ընտրությունը նույնն է։ Առավել հաճախ օգտագործվող ժանրերն են ՝ նորություններ, հարցազրույցներ, նամակագրություններ և հոդվածներ։ Ավելին, հոդվածները (և ոչ միայն) ամբողջովին չեն համապատասխանում ժանրի չափանիշներին։ Որոշ դեպքերում նկատվում է ժանրերի միաձուլում։ 5. Գիտությանը վերաբերող հրապարակումներում կան շատ էթիկական խախտումներ։ Լրագրողները և լրատվամիջոցները երբեմն իրենց թույլ են տալիս խախտել մասնագիտական ​​էթիկան `հաղորդելով ոչ հավաստի տեղեկատվության։ Ավելին, հրապարակվում են նորություններ, որոնք ոտնահարում են նրա արժանապատվությունն ու հեղինակությունը։ 6. «Հայկական ժամանակ» օրաթերթի հրապարակումներում քաղաքական հայացքների արտահայտումն ակնհայտ է։ Պատահական չէ, որ այստեղ հիմնականում տպագրվում են այնպիսի նյութեր, որոնք արձանագրում են միայն ոլորտի խնդիրներն ու բացթողումները։ 7. Մամուլի ամենաակնհայտ բացթողումներից մեկը ոլորտի հետ կապված լուսանկարների լուսանկարների բացակայությունն է։ Դրանք կարող են արժեքավոր լրացում լինել տրամադրվող տեղեկատվությանը։ Հաշվի առնելով վերը նշված եզրակացությունները ՝ մենք առաջարկում ենք. 1. specializedանկալի կլինի, որ մասնագիտացված լրագրողները նյութեր գրեն գիտական ​​թեմաներով, քանի որ այդ դեպքում մակերեսային լուսաբանումը կփոխարինվի խորը վերլուծությամբ։ 2. ՀՀ կրթության և գիտության նախարարության պաշտոնական թերթ համարվող «Կրթություն» շաբաթաթերթը պետք է անդրադառնա գիտության ոլորտում առկա խնդիրներին, բայց թերթում քաղաքական տեսակետներ չներկայացնելու դեպքում, ավելի շատ ընթերցողներ։ հակված կլինի շաբաթաթերթը կարդալու։ 3. Կազմակերպել լրագրողների վերապատրաստման դասընթացներ։ Ապագայում դա կնպաստի գրագետ ու հետեւողական աշխատանքին ՝ ավելի տեղյակ լինելու այդ ոլորտում նորարարություններին ու թերություններին։ Հովհաննես Վարդանյան ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՄԱՄՈՒԼՈՒՄ ԳԻՏԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ՐԱԳՐՄԱՆ ՏԵԽՆԻԿԱ Բանալի բառեր. Գիտական ​​հիմնախնդիրներ, գիտական ​​միջավայր, ոլորտի զարգացում հեռանկարները, գիտական ​​կոչումները, անհաջող շփումը, ոչ պատշաճ կերպով գնահատված գիտությունը, Ածկույթի ժանրի առանձնահատկությունները , ։

example1370

example1370

Հոդվածում վերլուծվել են Գ. Խանջյանի §Արտավազդ-Շիդար¦ պիեսների ժողովածուի արդիական թեմատիկայով երկերը։ Նրանցում մեր իրականության մեջ դրսևորվող մարդկային բարդ փոխհարաբերություններն ու անհատ-անձնավորությունների հոգեբանական բարդույթները պատկերված են ընդհանուր առմամբ կատակերգականի ու դրամատիկականի գեղարվեստական պատկերման գրական եղանակներով ու հնարանքներով։ Պիեսներում ռեալիստական, հոգեվերլուծական, գոյապաշտական պատկերման սկզբունքներին համադրվել են դրամատուրգի աշխարհայացքին բնորոշ կյանքի ու անհատի բարեփոխման մասին մարդասիրական, ազգօգուտ կենսադիրքորոշումն ու բարի կամքի արտահայտությունները։

Հայտնի գրող Գուրգեն Խանջյանի բազմաժանր աշխատանքը երկար ժամանակ գրավել է հայ ժամանակակից գրականագետների ուշադրությունը։ Ս. Սարինյան [14, էջ 308-318], Դ. Գասպարյան [4, էջ 365-376],.. Ավետիսյան [3, էջ. 191-202],. Քալանթարյան [16, էջ 137-160], Ա.Ավանեսյան [2], Ս.Մարգարյան [12, էջ 180-189, 207-218], Հ.Սարիբեկյան [13, էջ 322-327], Ս. Աբրահամյան [1] և ուրիշներ։ Հանրապետական ​​գիտական-գրական մամուլում [7,8,9,10] մենք տպագրեցինք մի քանի հոդվածներ գրողի պիեսների մասին։ Այս հոդվածում մենք մեր ուշադրությունը կենտրոնացրել ենք Գ. Խանջյանի նոր պիեսների հավաքածուի [6] որոշ գործերում հեղինակների յուրահատուկ գեղարվեստական ​​մոտեցումները պիեսների գեղարվեստական ​​համակարգում ազգային կյանքի խնդիրները վերակենդանացնելու վերաբերյալ։ Modernամանակակից թեմաներով պիեսներում դրամատուրգը մոտեցել է իրականությունը պատկերելու իրատեսական սկզբունքներին։ Իսկ որոշ ներկայացումներում հերոսներ ստեղծելու էքզիստենցիալ և հոգեվերլուծական ձևերը բացահայտում են դերասանների բնավորության եզակի կողմերը։ Բացի այդ, ժամանակակից թեմայով պիեսները հարուստ են կենսական բովանդակությամբ, մարդկային նոր և բարդ փոխհարաբերություններով, կերպարները հաճախ մարմնավորվում են որպես տիպիկ կերպարներ, որոնք անհատականացվում են իրենց հոգեբանության, կյանքի փորձի, ճակատագրերի, խոսքի լեզվական և ոճական հատկությունների միջոցով։ Իրական մարդկանց իրենց խոսքերով նկարագրելիս Գ.Խանջյանի բարձր վարպետությունը ապացուցում է, որ նա լավ է ուսումնասիրել իր հերոսների նախատիպերը։ Եթե ​​դրանցից մի քանիսը բնորոշ չեն, ապա հեղինակը կարողացել է տեսնել սոցիալական սոցիալական վիճակում գտնվող մարդկանց բնավորության բնութագրական հատկությունները. Գործողություններ, որոնք նրանց դարձրել են իրական և համոզիչ, «հնարավոր» և «հավանական», ինչպես, ըստ Արիստոտելի , պետք է լինի գրական կերպարը։ ընդհանուր առմամբ [4, էջ 163-164]։ Իհարկե, որոշակի կապեր կան գրողի գեղարվեստական ​​«պիեսների» միջեւ։ Գրականագետ.. Ավետիսյանը, օրինակ, նկարագրելով գրողի արձակի հիմնական առանձնահատկությունը, գրում է. Սա հայտնի արձակագիր Գուրգեն Խանջյանի ստեղծագործությունների կենսական, բայց ոչ կենսուրախ իրականությունն է, որն արտացոլվել է նրա գրեթե բոլոր ստեղծագործություններում ¦ [3, p. 191]։ Հաճախ հանդիպենք գրողի արձակին բնորոշ նման իրողության պատկերացմանը նրա պիեսների գեղարվեստական ​​միջավայրում։ Այնուամենայնիվ, որոշ պիեսներում հեղինակը ներարկում է լավատես, կենսատու հոսանք։ Կյանքի դժվարություններին դիմակայելու համար կան կերպարներ, որոնք հակված են ապրել ավանդական և նորմալ մարդկային կյանքով։ Ուստի, Գ. Կյանքն ավելի գունեղ է Խանջյանի պիեսների գեղարվեստական ​​ոլորտում։ Հույս չդնելով պետական ​​նախաձեռնությունների վրա ՝ հեղինակը ցույց է տալիս, որ կյանքի դաժան իրողությունների պայմաններում գոնե որոշ անհատներ փորձում են հոգ տանել ուրիշների մասին, և երիտասարդներից մեկը վերափոխվում է սիրո զգացմունքի ազդեցության տակ։ Վերոհիշյալ գաղափարների տեսանկյունից դիտարկենք «Որբ ընտանիքը», «Այս տունը ուրիշ տուն էր», «Խելագարի պարը», «Վրացական պոեզիան» պիեսները։ Սկսենք առաջինից։ Դրամատուրգն իր յուրահատկությամբ, անդրադառնալով նոր ժամանակների համար բնորոշ սոցիալական բևեռացման երեւույթներին, հաճախ իր պիեսներում պատկերում է հասարակության ցածր մակարդակում հայտնված մարդկանց և մուրացկանությամբ իրենց գոյությունը պահում։ Այդպիսին են «Որբերի ընտանիքը» ներկայացման գրեթե բոլոր հերոսները, բացառությամբ Հարութի, և բոլորի համար ընդհանուր հայտարարն այն է, որ այս պահին, անկախ տարիքից, նրանք որբ են։ Ըստ դրամատուրգի, Հարութի խնդրանքով իր տանը հավաքվում են մուրացկաններ Օհան, Քնար, ութսուն տարեկան Իսկուհի, մարմնավաճառ Աստղիկը և վերջապես փոքրիկ Նորիկը։ Հարութը պարզաբանում է իրավիճակի անսովորությունը։ Նա շինարար է, լավ է վաստակում, բայց չունի ընտանիք և իր ներքին պահանջով ՝ իր հոգու թելադրանքով, նա ցանկանում է իր տանը ունենալ նոր ընտանիք ՝ հայկական, ավանդական ընտանիքի բոլոր անդամներով ( հայր, մայր, տատիկ, կին, երեխա)։ Դրամատուրգը ենթավերնագրով ընդգծեց ներկայացման ժանրային առանձնահատկությունը, որ այն «դրամատիկ կատակերգություն է»։ Կատակերգությունն այստեղ այն է, որ մարդիկ, ովքեր նախկինում ունեցել են տարբեր ճակատագրեր ՝ իրենց տարիքի և հանգամանքների բերումով, հայտնվել են նույն հարկի տակ միայն Հարութի ցանկությամբ, ինչը, չնայած անսովորությանը, ի վերջո ցանկալի է դառնում նաև նրանց համար։ Սակայն նրանք տարբերություններ ունեին, Օհանն անգամ ենթադրում է, որ ինքը գնչուական ծագում ունի։ Քնարը օպերային երգչուհի էր, Աստղիկը մարմնավաճառությամբ էր զբաղվում ՝ վաճառվելով իր սիրած տղամարդու կողմից։ Իսկուհին ուսուցիչ էր, նա երկու անգամ ամուսնացած էր, բայց այժմ նա միայնակ է։ Նման անցյալ ունեցող մարդկանց համակեցության փորձը, նրանց անձնական, առօրյա, սովորական նախասիրությունները չեն կարող կատակների, հումորի, հեգնանքի տեղիք չտալ։ Ներկայացման մեջ հեղինակը ներկայացրեց երգիծանքը հերոսների խոսքերով, երկխոսությամբ և առօրյա մերկությամբ։ Քանի որ պիեսը կառուցվում է ըստ Գ. Խանջյանի, քանի որ նա գտնվում է ընդհանուր առմամբ ժամանակակից դրամատուրգիային բնորոշ իրավիճակում, դրաման դրանում արտահայտվում է հերոսներով հագեցած երկխոսությունների միջոցով։ Վերոնշյալ դերասանների պատմությունները բացահայտում են որբերի և զրկված հարազատների կյանքի դրամատիկ հետևանքները։ Բացի այդ, նրանց ճակատագրերի շնորհիվ տեսանելի են դառնում ժամանակակից իրականության աղետալի հետևանքները, Հայաստանում անկախության վաղ շրջանի տնտեսության փլուզումը շնորհալի մարդկանց ճակատագրերում։ Հիմնականում հենց մեր երկրի համար այդ դժվար տարիներին է, որ վերոհիշյալ մարդիկ շեղվում են իրենց քիչ թե շատ նորմալ կյանքի ուղուց, հայտնվում կյանքի հատակում, դառնում մուրացկաններ, մարմնավաճառներ, անօթեւաններ։ Ինչ? Հեղինակը, իր էքզիստենցիալ աշխարհայացքի նախասիրությունների շնորհիվ, յուրաքանչյուրին կյանքի այս շրջանում բերում է եզակի սահմանային իրավիճակի, որի ընթացքում նա բացահայտում է դրանց էության մի շարք ասպեկտներ։ Դրամատիկան կատակերգության հետ միահյուսված է այն պահից, երբ Հարութը նրանց հայտնում է իր մտադրության մասին։ Մարդիկ, որոնք հիմնված են ազգային ավանդույթների, ընտանեկան բնականոն կյանքի վրա, հիպոթետիկորեն, ենթադրաբար ընդունելի են համարում առաջարկը, փորձում են մտնել իրենց դերերի մեջ։ Իհարկե, մարդը ձգտում է կայունություն ստեղծել իր կյանքում, հասնել որոշակի հարաբերական ներդաշնակության։ Հարութը փորձում է նման ներդաշնակություն ստեղծել։ Կերպարների միջեւ ակնհայտ դրամատիկ բախում չկա։ Բայց առաջարկը միանգամից ընդունելը հեշտ չէ, քանի որ նրանցից յուրաքանչյուրը, սակայն, իր կյանքի ընթացքում անցել է տարբեր ուղիներ։ Քնարի և Օհանի մուրացկանների կյանքը նույնիսկ առաջացրել է անհատական ​​ազատության եզակի զգացողություն. նրանք նույնիսկ կարծում են, որ ընտանեկան պարտականությունները կարող են սահմանափակել իրենց նախկին ազատությունը։ Եվ Աստղիկը, հաշվի առնելով իր անցյալի ծանր փորձը, սիրով մտածում է, որ ինքը երեխա չի ունենա, նա դժգոհ կդարձնի Հարութին, ուզում է հրաժարվել նրա հետ ամուսնանալու առաջարկից։ Իսկուհին ամենատարեցն է. Հարութի առաջարկած դերում նա փորձում է հոգ տանել բոլորի մասին `բնավորության ուժեղ հատկություններ ունեցող ընտանիքի տատիկին բնորոշ պահվածքով։ Ինչ? Հեղինակը աստիճանաբար համակրանք է առաջացնում բոլոր գլխավոր հերոսների նկատմամբ։ Համախմբման նման փորձը, համենայն դեպս, անկայուն է թվում, ինչը դրամատիկ լարվածությունը պահում է մինչև վերջ։ Դեռ թվում է, որ ինչ-որ դրդապատճառ, ինչ-որ պատճառ կարող է հեշտությամբ խաթարել նրանց պայմանական միասնությունը։ Այստեղ արժե հիշեցնել LZ- ին։ Հաջորդ դիտարկումը Սուրմելյանի հետ. «Եվ հակառակորդ ուժերի բախման մեջ մենք հաճախ ավելի դրամատիկ արդյունքի ենք հասնում, երբ ընթերցողի համակրանքը գրեթե հավասարապես բաշխվում է հակամարտող կողմերի միջև», նրանց վերաբերվում են գրեթե հավասար։ Ընթերցողը նույնպես համոզված չէ ՝ կաջակցի՞ թեման ՝ «երկու կողմերն էլ հավակնում են իր համակրանքին» [15, p. 153]։ Այս ներկայացման մեջ, իհարկե, հակամարտող կողմեր ​​չկան, նրանցից յուրաքանչյուրը, ինքնորոշվելով, կարող է ներգրավվել համեմատաբար ներդաշնակ հարաբերությունների մեջ։ Պարզապես նրանց որոշ հերոսների համատեղելիության կամ անհամատեղելիության երկընտրանքը դրամատիկ լարվածություն է պահպանում խաղի ընթացքում։ Դրամայի և կատակերգության միահյուսման արդյունքում ստեղծված գեղարվեստական ​​միջավայրում թատրոնում պատկերված ձիով ընտանիք ստեղծելու Հարութի երազանքի իրականացումը ավարտվում է փոքրիկ, որբացած Նոր տարին նշելու արարողության դրվագով։ Առաջարկվող թեմայի նման լուծումը հեղինակի բարի ցանկության արտահայտությունն է։ Դրամատուրգը փորձում է ապացուցել, որ ընտանիքը չի ստեղծվում միայն կենսաբանական, արյան կապերով։ Ընտանիք ունենալու դարավոր ավանդույթը `կյանքի փորձություններին և նեղություններին դիմակայելու համար, և ընտանիքի անդամներին բնորոշ կապանքների մեջ լինելու ներքին անհրաժեշտությունը բացառիկ արժեք են անհատի, հատկապես հայի համար։ Հետբարդությունը պետք է պահպանվի նույնիսկ պիեսում պատկերված տարբերակում, կամ պետք է ընդունենք ակնհայտ փաստը, որ ներկայացման մեջ ներկայացված «ընտանիքը», իհարկե, ներքին անկայունության նախադրյալներ ունի։ Այնուամենայնիվ, անկայունության նախադրյալներ կարելի է գտնել նաև նորմալ ընտանիքներում։ Երկու դեպքում էլ պարզապես անհրաժեշտ է, որ ընտանիքի բոլոր անդամները անձնական ջանք գործադրեն իրենց հարազատների հետ սերտ հարաբերություններ պահպանելու համար։ Գ.Խանջյանը բացահայտում է մարդկային հարաբերությունների բարդությունները և անհատների հոգեբանական բարդույթները մեր իրականության մեջ `օգտագործելով թատերական և գրական հնարքներ, հատկապես գեղարվեստորեն ապամոնտաժելով և ներկայացնելով ընտանիքի սովորական անդամների միահյուսված հարաբերությունների հանգույցները։ Պետական-հասարակական կարգի, տնտեսական դժվարությունների և հանրապետությունում անկախության տարիներին հաստատված նախկին ազգային կարգավիճակի հարաբերական կայունության անկման պայմաններում առաջացած միջավայրում հայ ընտանիքներում տեղի են ունենում նոր նկատելի փոփոխություններ։ Մասնավորապես, ավելանում է արտագնա աշխատանքի (կամ ընդմիշտ) մեկնողների թիվը, և ի հայտ են գալիս հայ ընտանիքի անդամների ճակատագրերի նոր վարկածներ, ինչպես նաև գրական նոր տեսակներ։ Այս տեսանկյունից ուշագրավ է «Էստանն ուրիշ տուն էր» պիեսը։ Օգտագործելով Հայկի ենթագիտակցության կենտրոնական պատկերը, օգտագործելով հիշողությունը, ֆանտազիան և առասպելական տարրերը, այստեղ ներկայացվում է անկախության շրջանի հայ ընտանիքի անդամների ճակատագիրը ՝ հեղինակի հնարամտությամբ և դրամատիկ խոսք կառուցելու պատկերներով։ Հայկի և նրա մահացած հարազատների ընդունակ երկխոսությունները բացահայտում են նրանց անցյալը, մարդկային հարաբերությունների էությունը, բարոյահոգեբանական նկարագիրը, արյան հարազատների հուզական-հուզական, բնազդային, անգիտակից գիտակցված ընկալումները։ Այս ամենի մեջ ընտանիքում առկա է չարիքի դրսևորումների համադրություն, որոնցում գրողի հայտնագործություններում նշանակալի տեղ է գրավում հոգեվերլուծական ճանաչողության դերը։ Հոգեվերլուծության տեսության մեջ քննարկված հոգեբանական բարդությունների մասին պատկերացումները [8, էջ 240-276] յուրովի են արտահայտվել պատանեկության տարիներին Հայկի նկատմամբ մոր և քրոջ սեռական սիրո հակումները ներկայացնելիս։ Ավանդական արժեքներից և ազգային բարոյականության կարծրատիպերից նման շեղումները հայտնվում են գլխավոր հերոսի ենթագիտակցության կողմից արթնացած հիշողությունների դաշտում ՝ նրա հարազատների խոստովանությունների միջոցով։ Նրա ծնողները, տատիկն ու պապիկը, քույրը, քեռին մահացան անկախության տարիներին երկրում տիրող տնտեսական ծանր պայմանների, իսկ ոմանք էլ (քույր, քեռի) հոգեկան խանգարումների պատճառով։ Հայկը հայտնվեց ԱՄՆ-ում, փորձեց օգնել Հայաստանում մնացած իր հարազատներին, բայց փոքր օգնությունը նշանակալի չէր։ Նրա հիշողությունից ծնված հարազատների ուրվական-հերոսները, ներկայանալով իրենց լավ ու վատ կողմերով, մեղադրում են նրան իրենց լքելու մեջ, նրանց ամբողջովին չօգնելու մեջ։ Հայկը փորձում է արդարանալ ՝ շեշտելով, որ նրանք նույնպես սրբություն չէին։ Բայց նրա ամերիկացի կինը զանգում է ԱՄՆ-ից, ու նրանց խոսակցությունից պարզվում է, որ Հայկը բանկում փող ունի, որը միայն ինքը կարող է օգտագործել։ Եվ նա Հայաստան եկավ հայրական տունը վաճառելու, իբր պարտքերը մարելու համար։ Հայկիջլաթը, որն իր հերթին, անկախության առաջին տարիներին, միևնույն ժամանակ ցրտին և ցրտին բերում է իր հարազատների ոչնչացմանը, բարոյահոգեբանական ճգնաժամ է առաջացնում նրա ներքին աշխարհում։ Մարդու խորհրդանշական ներկայությունը ստիպում է մտածել Հայկի բնազդային, անասնական, եսասիրական նախապաշարմունքի մասին։ Ինքն հակասություն հասկացությանը հակադրվում է ընտանիքի հանդեպ հոգատարության, ընտանիքի հանդեպ բարոյական պարտքը չկատարելու զգացմունքները `ամրապնդված սոցիալական փորձով և ազգային ավանդույթներով։ Հեղինակի գաղափարի համաձայն ՝ չկարողանալով հաղթահարել այս հակասական զգացմունքները և չգտնելով պատրանքներից ազատվելու միջոց ՝ այս ամենը նրան դրդում է ինքնասպանության։ Գ Իր ստեղծագործություններում Խանջյանը նախընտրում է չխախտել անխախտ արժանիքներով ու արատներով կերպարներ։ Նրա աշխարհայացքի և գեղագիտության ոլորտում, թատերական գործերում, ներառյալ այս պիեսը, մարդիկ, անհատներ հայտնվում են որպես իրենց կյանքի փորձից ձևավորված գեղարվեստական ​​կերպարներ, ովքեր յուրովի են պատկերացնում իրենց թերությունների և արժանիքների, ինչպես նաև կյանքի ճշմարտության մասին։ և նրանց հետ կապը դրա հետ։ Հայերն, ովքեր այլ կերպ են արդարացնում իրենց կյանքը. Հայկը, ով հայտնվել է Միացյալ Նահանգներում և համտեսել ազատության և զրկանքի հակասությունները, իր հերթին արդարացնում է իրեն ՝ որպես մեկը, ով պահանջում է աշխարհի ճանաչում, ինքնահաստատում և ինքնահաստատում մինչև լավագույնը։ իր կարողության. Սակայն ինքնարդարացման ձգտումը չի փրկում Հայկին ոչնչացումից, քանի որ անհրաժեշտ էր հաշվի առնել ուրիշների (այս ներկայացման մեջ ՝ հարազատներ) ճշմարտությունը, պատասխանատվության զգացում ունենալ սեփական ճակատագրի համար։ Իսկ արյան հարաբերությունների կամավոր կամ ակամա անտեսումը չի կարող բարոյահոգեբանական ճգնաժամ չառաջացնել հայի, առհասարակ, ավանդական ընտանեկան կապերի միջավայրում մեծացած անհատի հոգում։ Միգուցե հայկական, ենթադրաբար ամերիկյան պրագմատիկ մտածողությունը յուրացրած նախատիպը իր նման ինքնասպան չլիներ։ Թվում է, թե դրամատուրգը նրան պարզապես պատժեց `խառնվելով պիեսի գաղափարին, քանի որ Հայկի հարազատներին չաջակցելու արդարացումները հեղինակի համար անհամոզիչ են թվում։ Ի վերջո, Հայկն, այնուամենայնիվ, ժամանակ ունի գալու Հայաստան ՝ գտածոն վաճառելու համար։ Բայց ամեն դեպքում, մեր կարծիքով, Հայկի ինքնասպանությունն ապացուցում է նրա առավելությունները ընտանիքի մյուս անդամների նկատմամբ։ Դրանց ոչնչացման մեջ է Հայկի անձնական բարոյական պատասխանատվության զգացումը, ի վերջո, ենթագիտակցորեն մղելով նրան այդ քայլին։ Նրա ընտանիքի անդամների մահվան մեջ մեղքի բեռը միայն Հայկի վրա չի ծանրանում, քանի որ, ինչպես պարզվեց, նրա հայրն ու մայրը եսասեր մարդիկ էին։ Ընտանիքը բարդ իրավիճակից դուրս բերելու խնդրի լուծումը նրանք կապեցին միայն Հայկի հետ։ Մինչդեռ, օրինակ, հյուրանոցներում տարբեր կանանց հետ զվարճացող հայրը շատ լավ կարող էր, ցանկության դեպքում, մտածել այդ տարիների ընտանեկան հոգսերի մասին և ելք գտնել ծանր իրավիճակից։ Գ. Խանջյանի այս մյուս պիեսներում մարդկային հարաբերությունների բարդությունները հաճախ քննարկվում և գեղարվեստորեն նկարագրվում են անհատի ազատության և պատասխանատվության հոգեբանական երկընտրանքների տիրույթում։ Բացահայտելով իր հերոսների թերություններն ու արժանիքները և ցույց տալով դրանք հոգեվերլուծական դիտարկումների մակարդակում `դրամատուրգը ամեն դեպքում շարունակում է ներկայացնել իր վերաբերմունքը նրանց նկատմամբ` բարոյականության ազգային և համընդհանուր ընդունելի չափանիշների տեսանկյունից։ «Խելագարի պարը» դրամայում ընտանիքի անդամների հարաբերությունների բարդությունը դրսևորվում է տարբեր համամասնությունների սոցիալական և բարոյական խնդիրների առնչությամբ։ Անկախության տարիներին ընտանիքի հայրը ՝ Սմբատը, իր կարողությունների, նախաձեռնողականության և բիզնեսի շնորհիվ ապահովեց ընտանիքի բարեկեցիկ կյանքը։ Այնուամենայնիվ, նա իր հասակակիցների պես կատարյալ չէ, նրան հաճախ հյուրասիրում էին, սիրուհիներ ուներ։ Եվ երբ ամեն ինչ ձախողվեց, նա հասավ հուսահատության դուռը, իր նամակով փորձեց ոչ միայն բաժանել իր զարմիկների ՝ Կարինեի և Կարենի, այլ նաև անբարոյական կնոջ ՝ Թիֆլիսում ծնված Արսենի որդուն։ Բայց անշնորհակալ երեխաները (Կարինեն և Կարենը) չեն փորձում աջակցել հոգեկան ընկճվածության մեջ գտնվող Սմբատին այն բանից հետո, երբ իրենց հայրը հուսահատությունից անհաջող փորձեց ինքնասպան լինել։ Ընդհակառակը, նամակով իրենց թողած փողն ու ունեցվածքը խլելու համար քույր և եղբայր ամեն ինչ անում են, որ «իր հայրը վաղաժամ հասցնեն մահվան դուռը» կամ նույնիսկ սպանեն նրան սառնասրտորեն նետելով գետնից կամուրջ Կարինեն և Կարենը, ովքեր ապրում են իրենց հայրական բիզնեսով, դարձել են եսասեր, եսասեր, ծույլ և ոչ մի բան անել։ Նրանց համար գերխնդիր է դառնում հայրական փողով կարգավորել իրենց բովանդակային կյանքը։ Նման վերաբերմունքը նրանց, մտավոր որոշ տատանումների հետ մեկտեղ, ստիպում է հաշվետու հանցագործ-պատրիարքներին։ Գ.Խանջյանը փորձում է ժամանակակից երիտասարդության հեռանկարը կապել ազգային և համընդհանուր մշակույթում ձևավորված քաղաքակրթության ավանդույթների և բարոյական արժեքների հետ։ Նա այդ տեսլականը ներկայացնում է ինչպես դրամատիկական, այնպես էլ կատակերգական գրական հնարքների կիրառմամբ ՝ իր պիեսներում արտահայտված։ Այս առումով ստեղծվեց «Քյառթուականպոեմ» կատակերգությունը `յուրօրինակ Գուրգենխանջյան գաղափարով։ Մեծ սուպերմարկետի սեփականատիրոջ որդին ՝ Գագիկը, Հայաստանում ղրղզական մշակույթի տիպիկ կրողն է։ Ազդեցության տակ գտնվող նրա ընկերը ՝ Սիսակը։ Հեղինակը նրանց ներկայացնում է ղրղզական բառապաշար, մտածելակերպ, վարք։ Նրանց պահվածքը ծաղրում է հարեւանի դուստրը ՝ Մանեն, ում հետ Գագիկը սիրահարված է։ Վերջինս, կարծես, զարգացած տղա է, ազգային, ավանդական, բայց իր հոր միջոցների շնորհիվ նա խուսափում է բանակում ծառայելուց, որի պատճառով Մանեյկողն իրեն ծաղրում ու ծաղրում է։ Երգիծական քննադատության աղբյուրը ուղղափառ գաղափարներ ունեցող տղաներին բնորոշ մի շարք ասպեկտների դրսևորում է, ինչպիսիք են մտածողության ցուցադրումը, կյանքի ձևը և նրանց անլուրջությունը, միայն անձնական բարեկեցությանն ու հետաքրքրություններին վերաբերող, Գագոյի ենթադրաբար ազգային, ավանդական շահերը։ , Մանեն հերթական անգամ ծաղրում է իր գաղափարների անհամապատասխանությունը իրական ազգայնականության, մասնավորապես հայրենասիրության հետ ՝ բանակում ծառայելով հայրենիքին։ Քյարթու Գագոյի ամբարտավանությունը, այսպիսով, հայրիկի շնորհիվ լավ ապրելու հնարավորություն ունենալ, բանակից ծանոթների միջոցով ազատվել կաշառակերությունից։ § ԳԱԳՈ - Ես կգամ… Բայց գորգը պետք է ուտել, չէ՞։ a, gidas¦ [6, էջ. 350]։ Մինչդեռ Քյարթու Սիսոն, որի հայրը նման հնարավորություններ չունի, պատրաստ է նրանց համար «ցածր դասի» աշխատանք կատարել, եթե նա Գագոյի հոր օգնությամբ ազատվի բանակից։ Ինչ? Հեղինակի խորաթափանց դիտարկումը բացահայտում է ղրղըզական ցուցամոլ վարքի սնանկությունը, որը, սակայն, մյուսներից տարբերվում է ինչ-որ արտաքին տեսքով, այդ ամենի անլրջությամբ և պայմանականությամբ։ Նման վարքի և մտածողության հիմքը, սակայն, քիչ թե շատ բանիմաց մարդկանց տղաներն են և նրանց հետ կապված որոշ ընկերներ ՝ տարիքի, ինքնապաշտպանության տրամաբանության և բնազդների, գեղարվեստական ​​ճաշակի նախասիրությունների առումով։ Նրանք լսում են ռաբիս երաժշտություն, խոսում են ժարգոնով, հագուստ են կրում, ընդհանուր պատկերացում ունեն առօրյա կյանքի մասին և այլն։ Նման կապերն ու հանգամանքները, ինչպես կյանքում ամեն բան, ժամանակի ընթացքում և հանգամանքների բերումով փոխվում են։ Սա սիրո զգացմունքի գործոն է, որը դեր է խաղում Գագոյի ղրղզական վարքի վրա։ Նա սիրահարվեց Մանեին և մեկ տարի ճանապարհորդեց, որպեսզի խուսափի Արևելքում բանակում ծառայելուց, բայց նա դեռ չէր կարող մոռանալ աղջկան։ Որոշ հանգամանքներում նա նախկինում նույնիսկ պաշտպանել է Մանեին։ Աղջկա նկատմամբ զգացմունքները խոր հետք թողեցին Գագիկի հոգու մեջ։ Մանեի ծիծաղելի քննադատությունը Գագոյի և նրա ընկերոջ ղրղզական վարքի վերաբերյալ, ի վերջո, դրական ազդեցություն է ունենում Գագոյի վրա։ Նա աստիճանաբար փոխում է իր վարքը ՝ փորձելով քիչ-քիչ հրաժարվել ղրղզական ժարգոնից։ Մանեի համակրանքը շահելու համար նրանք նույնիսկ Սիսակի հետ հոգ են տանում Մանեի ընկերոջ ՝ Արամիտատիկի մասին, նրան ուտելիք են տանում։ Ավելին Որպեսզի Մանեին արժանի լինի, Գագոն որոշում է, այնուամենայնիվ, գնալ բանակ։ «ԳԱԳՈՀԱ, ես ինքնաբերաբար կամավոր չեմ»։ «Ես կգնամ և կկանգնեմ սահմանին, որպեսզի դու կարողանաս մտնել հանգիստ համալսարան և սովորել», [6, p. 401], - ասում է նա Մանեին։ Իրական կյանքում Գագոյի և Մանեի տղաների և աղջիկների հարաբերությունները կարող էին տարբեր լինել։ Բայց և այնպես, որ մենք չենք կարող հեղինակին զրկել գեղարվեստական ​​միջոցներով կյանքում իր երիտասարդ հերոսներին կողմնորոշելու իրավունքից։ Հատկապես, որ ղրղզական տիպը հանդիպում է հիմնականում երիտասարդների շրջանում, և նրանք հաճախ անկայուն հակումներ են ունենում իրենց տարիքի հետևանքով, նրանց արագորեն գրավում է անսովորը, նրանք սիրում են տարբերվել ուրիշներից, հենց որ նրանք հրաժարվեն որոշ նախասիրություններից անցյալը. Նման բարոյական համատեքստում իսկական, ինքնաբուխ սիրո զգացումը կարող է վերափոխող դեր ունենալ։ Անգամ հաշվի առնելով այս հանգամանքը ՝ դրամատուրգը Գագիկին հնարավորություն տվեց վերածվել սիրո դաշտի ՝ իր ստեղծած գեղարվեստական ​​իրականության մեջ։ Ուստի կատակերգությունը վերնագրված է «Kyrրղըզական բանաստեղծություն», որտեղ օգտագործվել է սիրո զգացմունքի դերը երիտասարդ Գագիկի մտածողության վերափոխման մեջ։ Որովհետեւ, եթե կատակերգական ժանրին պատկանող ներկայացումը «պոեմ» է, ապա քնարականության դերն ու նշանակությունն ու սիրո զգացումը առաջնագծում են մղվել Մանոյի նկատմամբ Գագոյի ներքին կողմնորոշումների տիրույթում։ Այսպիսով, Գ. Խանջյանի վերը նշված պիեսներն արտացոլում էին մռայլ և պայծառ օազիսներով ժամանակաշրջանի մարդկային բարդ հարաբերությունների կողմերը։ Կյանքը պատկերելու գեղարվեստական ​​համակարգում իրատեսական, էքզիստենցիալիստական, հոգեվերլուծական սկզբունքների որոշ արտահայտություններ զուգորդվել են դրամատուրգի մարդասիրական, ազգային բարենպաստ վերաբերմունքի արտահայտությունների հետ `կյանքի և անհատի բարեփոխման նկատմամբ։ Գրականություն 1. Աբրահամյան Ս., Տեքստ և բնօրինակ, Երևան, «Վարդ Հրատ» հրատարակչություն, 2010, 388 էջ։ 2. Ավանեսյան Ա., Modernամանակակից հայկական դրամատուրգիա / 1991-2008 /, Երեւան, «Գրական էտալոն» հրատարակչություն, 2011, 252 էջ։ 3. Ավետիսյան.., Գրական ստեղծագործության հոգեբանություն, Երեւան, ԵՊՀ հրատ., 2011, 240 էջ։ 4. Արիստոտել։ Պոետիկա, Երեւան, «Հայպետհրատ» հրատարակչություն, 1955, 255 էջ։ 5. Գասպարյան Դ., Երկնային Շուշան, Երեւան, «angանգակ -97» հրատարակչություն, 2004, 760 էջ։ 6. Խանջյան Գ., Արտավազդ-Շիդար, Պիեսներ, Երեւան, «Անտարես» հրատ., 2015 672 էջ։ 7. Խաչիկյան Գ. Գուրգեն Խանջյանի դրամատուրգիայի որոշ առանձնահատկություններ // Գիտական ​​տեղեկագիր, 2014, Պրակ Բ, թիվ 1, էջեր 17-26։ 8. Խաչիկյան Գ. Արդիականության գեղարվեստական ​​համատեքստը Գուրգեն Խանջյանի դրամատուրգիայում // Գիտական ​​տեղեկագիր, 2015, Պրակ Բ, թիվ 1, էջ 10-21։ 9. Խաչիկյան Գ. Մտորումներ Գուրգեն Խանջյանի «Արտավազդ-Շիդար» դրամայի մասին, Նորք, 2015, թիվ 4, էջ 146-152։ 10. Խաչիկյան Գ. Օլիգարխը և նրա միջավայրը Գուրգեն Խանջյանի «Արմագեդոն» պիեսում // Նորք, 2016, թիվ 2, էջ 144-150։ 11. Հոգեվերլուծություն, ուսումնական ձեռնարկ, Երեւան, «ԱՐՎԱ ՊՐԵՍ» հրատարակչություն, 2007, 368 էջ։ 12. Մարգարյան Ս. Գրական զուգահեռներ, Երեւան, ՀԳՄ հրատարակչություն, 2009, 248 էջ։ 13. Սարիբեկյան Հ. Գուրգեն Խանջյանի «Հիվանդանոց» վեպը անկախության համատեքստում // Գրական շրջան, 2012, թիվ 13/13 /, էջ 322-326։ հայ 14. Սարինյան Ս. Հայ գրականության երկու դար, Գիրք 4, Երեւան, Տիգրան Մեծ հրատարակչություն, 2004, 636 էջ։ 15. Սուրմելյան Լեոն-avenավեն. Արձակի տեխնիկա, Չափը խելագարություն է, Երեւան, ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատարակչություն, 2008, 334 էջ։ 16. Քալանթարյան. Modernամանակակից հայ գրականության ուրվագծեր, Երեւան, «angանգակ 97» հրատարակչություն, 2006, 208 էջ։ Տեղեկություններ հեղինակի `Գագիկ Վահեի Խաչիկյանի` հայ գրականության, դասավանդման մեթոդիկայի և լրագրության ամբիոնի վարիչ, մ.թ.ա., դոցենտ, էլ. ։

example1429

example1429

Աշխատանքը նվիրված է հանրահաշվի դպրոցական դասընթացում դիտարկվող և անհավասարումների լուծմանը։ Օգտվելով երկու ակնառու և հայտնի անհավասարություններից՝ հոդվածում առաջարկվում է առանձին տիպերի մոդուլով հավասարումների և անհավասարումների լուծման այլ մոտեցում, որը տարբերվում է դպրոցական դասընթացում կիրառվող հայտնի միջակայքերի եղանակից։

Հանրահաշվի դպրոցում քննարկված ևս երկու մոդուլային հավասարումների անհավասարությունները լուծելու համար օգտագործված հայտնի մոտեցումը միջակայքի մեթոդն է [1], որը թեև պարզ է և հեշտ հաղթահարելի, բայց նաև ժամանակատար։ Այս աշխատանքում, օգտագործելով հայտնության երկու հավասարումներ, մենք կառաջարկենք մեկ այլ մոտեցում որոշ մոդուլով հավասարումների համար անհավասարությունների լուծմանը, ինչը թույլ կտա շրջանցել վերոհիշյալ միջակայքերի մեթոդը։ Ստորև մենք հակիրճ նշելու ենք առաջարկվող մոտեցման էությունը, որից հետո մենք կքննարկենք ևս երկու մոդուլային հավասարումների հատուկ օրինակներ (վերցված հեղինակից կամ հայտնի խնդրագրերից), և դրանց լուծման համար կօգտագործենք առաջարկվող մոտեցումը։ Հեշտ է տեսնել, որ կամայական «իրական թվերը» ուղեկցվում են հետևյալ անհավասարություններով. Մինչդեռ (1) անհավասարության դեպքը լինում է միայն այն դեպքում, երբ թվերը տարբեր նշանների են, և (2) անհավասարության դեպքը լինում է միայն այն դեպքում, եթե համարները նույն նշանի։ են և, բացի այդ, նշենք, որ կամայական և իրողությունների համար արտահայտությունները ցանկացած տարբեր նշանի դեպքում կլինեն, և նույն նշանի դեպքում, հետևաբար, այսինքն `նշանակություն` արտահայտության համար, որը մենք կունենանք, երբ, երբ։ (4) Հեշտ է տեսնել, որ (3) և (4) հնարավոր է դարձնում «լուծումների հավասարումը լուծել վերլուծության մոդուլով» `շրջանցելու վերոհիշյալ միջակայքերի մեթոդը, որի համար անհրաժեշտ է դիտարկել տրված հավասարումը։ կամ փոփոխականի արժեքների անհավասարություններ; , այնուհետև լուծել հավասարումը և համապատասխանաբար փոփոխականի արժեքների անհավասարությունները։ Սա հիմնավորելու համար քննարկենք երկու օրինակ։ Օրինակ 1. Լուծիր [1, 53] հավասարումը։ Լուծում Ըստ վերոգրյալի ՝ մենք ունենք. Պատասխան. Օրինակ 2. SolveSolution։ Մենք ունենք անհավասարություն [2, 9]։ Հետեւաբար, համաձայն վերը նշվածի, մենք կունենանք. Պատասխան. Նկատի ունեցեք, որ առաջարկվող մոտեցումը կիրառելի է նաև արտաքին տեսքի մոդուլով հավասարումների և հավասարությունների համար, որոնց համար անհրաժեշտ է վերջինները բերել մի ձևի, որից հետո ստացված հավասարումները և անհավասարությունները լուծվեն առանձին `ըստ արժեքների փոփոխական ՝ հաշվի առնելով, որ ըստ վերոհիշյալի ՝ երբ և երբ։ Որպես դրա հիմնավորում ՝ եկեք քննարկենք երկու օրինակ։ Օրինակ 3. Լուծիր [1, 56] հավասարումը։ Լուծում Ըստ վերոգրյալի, մենք ունենք և, ապա. 123 xx123123xxxx123xx1; 2213 \ 1; 2; 03; \ 1; 2; 03; 2123xxxRxxRxx։ Պատասխան. Օրինակ 4. SolveSolution։ Մենք ունենք անհավասարություն [1, 56]։ Այսպիսով, վերը նշվածի համաձայն, մենք կստանանք. Պատասխան. Բացի վերը նշվածից, հարկ է նշել, որ բազմակի մոտեցումը կարող է օգտագործվել մոդուլով հավասարումներ լուծելու համար։ Որպես դրա արդարացում համարեք այս երկու օրինակները։ (կամ նման անհավասարություններ)։ և այլ տեսք Օրինակ 5. Լուծիր հավասարումը [հեղինակ]։ 13; 32x1212xaxaxac1234xaxaxaxac1234; ;;; aaaacR342912xxx լուծում։ Ունենք, համաձայն վերը նշվածի, այն կստանանք ավելի ուշ։ Հավասարումը հետադարձ է։ Օրինակ 6. Լուծել [հեղինակ]։ Լուծում Մենք ունենք, համաձայն վերը նշվածի, մենք կստանանք Պատ. Ամփոփելով, կարող ենք փաստել, որ առաջարկվող մոտեցումը հնարավորություն է տալիս շրջանցել հայտնի տիրույթների մեթոդը մեկից ավելի մոդուլ պարունակող լուծումների հավասարումներ կամ անհավասարություններ լուծելիս։ Ըստ էության, աշխատանքը նյութ-նյութական կապերի արտահայտման միջոց է, որը, կարծում ենք, կնպաստի ուսանողների տրամաբանական-ստեղծագործական մտածողության զարգացմանը, ինչպես նաև առհասարակ դասավանդման արդյունավետության բարձրացմանը։

example1591

example1591

Հոդվածում ներկայացվել է կայուն գնումների նշանակությունը, այդ հասկացության եռաչափ՝ բնապահպանական, սոցիալական եւ տնտեսական էությունը։ Շեշտվում, որ գնորդները պետք է բավարարեն իրենց կարիքներն այնպես, որպեսզի հասնեն գնի եւ որակի նպաստավոր համամասնությանը՝ գործունեության կյանքի կենսապարբերաշրջանի ամբողջ տեւողության ընթացքում, որն ընդգրկում է ապրանքների (ծառայությունների) արտադրության, օգտագործման (եւ կամ շահագործման) եւ դրանց ուտիլիզացման ամբողջ շղթան։ Ներկայացվում է ՀՀ –ում կանաչ գնումների համակարգի ներդրումը ապահովող ճանապարհային քարտեզը եւ դրա բաղադրիչները՝ ա) կառավարման, այդ թվում՝ կազմակերպական եւ վարչական, բ) իրավակարգավորման, գ) պետական ֆինանսական եւ ոչ ֆինանսական խթանիչ կառուցակարգերի, դ) կադրերի վերապատրաստման, ե) իրազեկման եւ մասշտաբացում (տարածման)։ «Կանաչ» գնումների իրականացման արդյունավետ մոդելում կարեւորվում են միմյանց հետ սերտորեն կապված հինգ առանցքները, դրանք են՝ 1) կայուն գնումների խթանիչները, 2) խոչընդոտները եւ արգելքներն ու դժվարությունները, 3) կայուն գնումների ազդեցությունը կազմակերպությունների գործառնական, ֆինանսատնտեսական, բնապահպանական, սոցիալական գործառույթների եւ վիճակի վրա, 4) ի հայտ բերված գործոնների հետադարձ կապը, 5) «կանաչ» գնումներում ներգավված անձանձ դերակատարության եւ մոտիվացիայի բացահայտումը։

Պետական ​​գնումների համակարգը, անկախ երկրի զարգացման մակարդակից, կարևոր դեր ունի տնտեսության մեջ, և այս առումով այն բացառություն չէ Հայաստանի տնտեսության 253 ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ համար։ Պետական ​​գնումների խնդիրները ուսումնասիրելիս առաջին հերթին դիտարկվում է գնումների համակարգի արդյունավետության, թափանցիկության և օրինականության պահպանման անհրաժեշտությունը։ Այնուամենայնիվ, մենք գտնում ենք, որ պակաս կարևոր չէ պետական ​​գնումների զարգացման վեկտորը, որն ուղղված է «կայուն» գնումների զարգացմանը, որը Հայաստանում չի բարձրացվում ինչպես պետական, այնպես էլ փորձագիտական ​​մակարդակներում։ Հատկանշական է, որ դա զուտ տեսամեթոդական խնդիր չէ, քանի որ զարգացման վեկտորի բացակայությունն ակնհայտ ճեղք է առաջացնում երկրի հայտարարած կայուն և երկարաժամկետ տնտեսական զարգացման հիմքում։ Ուստի անհրաժեշտ է բացահայտել և հասկանալ ոչ միայն գնումների համակարգի առկա թերություններն ու բացթողումները, այլ նաև դրա զարգացման վեկտորը փոխելու անհրաժեշտությունը։ «Կանաչ» կամ «կայուն» գնումները այժմ լայնորեն ճանաչված են որպես կայուն զարգացման և նորարարության ռազմավարական լծակ։ 2018 ՄԱԿ-ի Կայուն զարգացման նպատակները վերահաստատեցին ամուր կապը շրջակա միջավայրի պահպանության, կայուն զարգացման և պետական ​​գնումների միջև [2, էջ. 3] ՄԱԿ-ի Պետական ​​գնումների համակարգը դիտվում է որպես հարթակ արագացնելու «ցիկլային» շրջանառու տնտեսություն (Հարթակ պարզ է, որ «կայուն» կամ «կանաչ» բնապահպանական գնումների մոտեցումը հիմնովին փոխել է գնումների հայեցակարգը և այն այլևս չկա խարսխված. ամենաէժան ապրանքներն ու ծառայությունները գնելու վրա։ Ըստ ՏՀECԿ-ի (1997 թ.) Reportեկույցը 1991 թ.-ին գնումների կայուն քաղաքականության խթանման քաղաքականության սկիզբն է։ Դանիայի կառավարության կողմից մշակված ռազմավարությամբ [7, էջ 13-20]։ Հետո, 1990-ականների վերջին, «կանաչ» գնումների մոտեցումը տարածվեց ազգային, տարածաշրջանային և միջազգային մակարդակների վրա։ (Իրադարձությունների այդպիսի արագ զարգացում)։ Շատ երկրների կողմից կանաչ գնումների արագ ներդրումը, ըստ էության, պատասխան էր վատթարացող միջավայրի և բնական ռեսուրսների անխոհեմ օգտագործման, և այն նախաձեռնել էին նաև տարբեր միջազգային և տարածաշրջանային կազմակերպություններ, ներառյալ ՄԱԿ-ի գործակալությունները, ՏՀ theԿ-ն։ , Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությունը և Եվրոպական հանձնաժողովը։ Սոցիալ-էկոլոգիական կառավարում Բնապահպանական բաղադրիչ Բնակարանային տնտեսության օգտագործումը, շրջակա միջավայրի աղտոտման կանխարգելումը և այլն։ գծապատկեր 251-264 էջի վրա] Հիմնվելով Կայուն զարգացման հայեցակարգի վրա, բրիտանացի գործարար և խորհրդատու Elոն Էլքինգտոնը [9] 1994 թ. մշակեց ընկերությունների գործունեության «եռաչափ» հայեցակարգը։ «Կայուն զարգացման» էությունը ընկերության գործունեության արդյունքում շրջակա միջավայրի ամբողջականության պահպանումն է ՝ կանխելով այն ռեսուրսների չվերականգնվող սպառումը, ինչպես նաև օգտագործել երկարաժամկետ ճգնաժամի հետևանքների կանխարգելում։ Դա ենթադրում է հավասարակշռություն ընկերության ղեկավարության և բիզնեսի բնապահպանական, սոցիալական և տնտեսական պարտականությունների միջև [4, էջ 18-34]։ 255 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ «Կայուն» գնումները նկարագրելիս փորձագետները ասում են, որ դա «ապրանքների և ծառայությունների ձեռքբերումն է այնպես, որ ապահովվի նվազագույն ազդեցություն հասարակության և շրջակա միջավայրի վրա արտադրանքի ողջ կյանքի ընթացքում» [6]։ Վերոնշյալը պարզապես ապացուցում է, որ գնումների հայեցակարգի փոփոխությունը խորքային է, և դա վաղուց արդեն իր գործնական ազդեցությունն է ունեցել։ Սա նշանակում է, որ ընդհանուր առմամբ կայուն և շրջակա միջավայրի զարգացման նպատակը պետական ​​մարմինների, կազմակերպությունների և մասնավոր ընկերությունների կողմից նախագծվել և վերափոխվել է գնումների գործընթացի։ Արդյունքում, գնումների համակարգը այժմ նկարագրվում է որպես «կայուն» կամ «կանաչ» գնումների համակարգ `իր մատրիցային բնորոշ բոլոր բաղադրիչներով։ ՄԱԿ-ի բնապահպանական ծրագիրը (ՄԱNDP) կայուն պետական ​​գնումները սահմանում է որպես «գործընթաց, որով պետական ​​մարմինները բավարարում են ապրանքների, ծառայությունների, աշխատանքների և կոմունալ ծառայությունների նրանց կարիքները, որպեսզի գնահատվի փողի կամ PDA (VfM) արժեքը։ կյանքի ողջ ցիկլի հիման վրա ՝ պայմանով, որ օգուտները գոյանան ոչ միայն կազմակերպության, այլև հասարակության և տնտեսության համար ՝ միևնույն ժամանակ զգալիորեն նվազեցնելով շրջակա միջավայրի վրա բացասական ազդեցությունները »[2, էջ. 5]։ Նշվածը կարելի է համարել KG- ի առավել ամբողջական սահմանումներից մեկը։ Աղյուսակ 1. Կյանքի համար արժեքի համապարփակ բաղադրիչները [8, էջ. 24] Ձեռքբերման ծախսեր Ձեռքբերման կամ գնման ծախսեր Առաքման ապահովագրություն և հարկեր Տեղադրում և աջակցում Գործառնական ծախսեր Աշխատանքային նյութեր umախսվող նյութեր Էներգամատակարարում Սպառող սպառողը ստուգվում է մինչ մրցութային առաջարկը ստանալը) Տեխնիկական սպասարկման ծախսեր - Աշխատանք, մասնագետ - Մասնագիտական ​​գործիքներ - Պահեստամասեր և փոխարինող մասեր - Նվազող արտադրողականություն սարքավորումների տարիքի պատճառով - frequencyառայությունների հաճախականություն և անսարքություն - Serviceառայությունների և ստուգման ռեժիմներ - Սարքավորումների պարապուրդի ծախսեր - Գործարքի և մատակարարի կառավարման ծախսեր - Գործառնական ծախսեր - Բնապահպանական ծախսեր - Անհրաժեշտ ծախսեր (օրինակ ՝ այլընտրանքային նյութերի օգտագործում) Գնումների «ցիկլային» մոտեցումը հանգեցնում է «կանաչ» պետական ​​գնումների, որի ընթացքում հատուկ ուշադրություն է դարձվում աշխատանքների, ապրանքների կամ ծառայությունների ձեռքբերմանը `փորձելով խթանել մատակարարման շղթաներում փակ շրջանային էներգիայի և նյութական արժեքների օգտագործումը։ Միևնույն ժամանակ, դա հանգեցնում է շրջակա միջավայրի վրա նվազագույն ազդեցության և բացասական ազդեցությունների վերացմանը և թափոնների նվազմանը ապրանքների և ծառայությունների ողջ ցիկլի ընթացքում։ ”Առաջնահերթությունները, գործընթացում հնարավոր ռիսկերը և մարտահրավերները և մշակում են« կանաչ »գնումների ծրագրի ամբողջական մատրից։ Հայաստանում կրթության ներդրումը պետք է հաշվի առնի քաղաքական, տնտեսական և սոցիալական միջավայրը, տեղական մշակույթն ու ավանդույթները, ինչպես նաև դրա իրականացման մեջ ներգրավված տեխնիկական բաղադրիչները։ Խնդրի իրականացման համար իրականացվող քաղաքականությունը և դրա գործնական մասը տրամադրող ճանապարհային քարտեզը պահանջում են, որ դրա լուծումը լուծվի մի քանի առանցքում. Ա) կառավարում, ներառյալ կազմակերպչական և վարչական, բ) իրավական կարգավորում, գ) պետական ​​ֆինանսական և ոչ ֆինանսական կիրառություն խթանման կառույցներ, դ) անձնակազմի կողմից վերապատրաստման մակարդակի բարձրացում, ե) իրազեկում և տարածում։ Անհրաժեշտ է որոշել «կանաչ» գնումների արդյունավետ մոդելը, և դրանում առկա ամենակարևոր առաջնահերթությունները։ «Կանաչ» գնումների իրականացման ճանապարհային քարտեզը պահանջում է նաև կենտրոնանալ սերտորեն կապված հինգ առանցքների վրա։ 1) կայուն գնումների խթանողներ, 2) խոչընդոտներ և խոչընդոտներ և դժվարություններ, 3) կայուն գնումների ազդեցությունը կազմակերպությունների գործառնական, ֆինանսական, տնտեսական, բնապահպանական, սոցիալական գործառույթների և վիճակի վրա, 4) հետաքննություն բացահայտված գործոնների վերաբերյալ, 5) դերակատարում «կանաչ» գնումների և դրդապատճառների հայտնաբերման մեջ ներգրավված անձը։ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Կազմակերպական «կանաչ» գնումների քաղաքականությունը պահանջում է, որ յուրաքանչյուր պետական ​​մարմնի և գործակալության համար սահմանվեն «կանաչ» գնումների առաջադրանքներ, մշակվեն և ներդրվեն կառավարման և վերահսկման կառույցները (կամ մեխանիզմները) և հաշվետվությունների համակարգերը։ Դրա համար անհրաժեշտ կլինի մշակել գնումների «կանաչ» ուղեցույց և իրականացման ձեռնարկ, որը կներկայացնի «կանաչ» գնումների սկզբունքները, չափանիշները, իրականացման կառուցվածքները։ «Կանաչ» գնումները խթանելու համար հիմնականում կան երկու մոտեցումներ։ Մասնավորապես, ֆրանսիական մոդելում գործընթացը կազմակերպվում է վերևից ներքև, երբ կենտրոնական կառավարությունը կազմում է գնումների ծրագիր, որն իրականացվում է կառավարման ավելի ցածր մակարդակներում։ Այլընտրանք է «ներքևից վերև» մոտեցումը, որն օգտագործվում է Շվեյցարիայում, որտեղ ստորին օղակները և տեղական ինքնակառավարման մարմիններն իրենք են թելադրում գործընթացը, ընդ որում, կառավարությունը տրամադրում է միայն օգնություն և օգնություն (դա կարող է բացատրվել նաև Շվեյցարիայի պետական ​​համադաշնությամբ)։ Հայաստանի համար առավել նպատակահարմար կլինի օգտագործել երկու մոդելների խառը տարբերակը `առաջին փուլում նախապատվությունը տալով վերևից ներքև մոդելին, որը պետք է աստիճանաբար փոխարինվի երկրորդ մոդելով` պահպանելով «կանաչ» գնումների հրամայական բաղադրիչը։ օրենքի որոշ ծառայությունների և աշխատանքների համար։ Մեկ այլ կարևոր ուղղություն է `Հայաստանի Հանրապետության բնապահպանական պետական ​​մարմինների և գերատեսչությունների և գնումներ իրականացնող պետական ​​մարմինների և կազմակերպությունների միջև համագործակցության ձևավորումը։ Նման համագործակցությունը «կանաչ» գնումների արդյունավետության բարձրացման կարեւոր բաղադրիչներից մեկն է, այն պետք է համակարգվի լիազորված գնումների կարգավորող մարմնի ՝ ՀՀ ֆինանսների նախարարության կողմից։ Հայաստանի Հանրապետության գնումների «կանաչ» քաղաքականությունը գործնականում արդյունավետ կառուցելու համար շատ կարևոր է հաշվի առնել այդ քաղաքականության բովանդակությունը, իրականացման եղանակը և ընթացակարգերը։ «Կանաչ» գնումների քաղաքականության արդյունքում իրականացման բանալին կդառնան օգտագործվող չափանիշները։ ա) ապրանքներն ու ծառայությունները գնահատել որպես «կանաչ». բ) կայուն հիմունքներով դասակարգել և դասակարգել մատակարարներին։ Մասնավորապես, «կանաչ» ապրանքների բնութագրերի առումով անհրաժեշտ է խուսափել «կանաչ» գնումների հակասական կամ խճճված խառնաշփոթից, որի համար պետք է հստակ սահմանվեն կանաչ ապրանքների ստանդարտները։ Խնդիրն այն է, որ «կանաչ» ապրանքներին և ապրանքներին տրվում է տարբեր անվանումներ, օրինակ `դրանք ներառում են էկոլոգիական մակնշմամբ կամ պիտակավորմամբ ապրանքներ, էներգախնայող ապրանքներ և ապրանքներ։ Էկոլոգիապես պիտակավորված արտադրանքը, էներգախնայող արտադրանքը և էներգախնայող արտադրանքը որոշակի նմանություններ ունեն։ Որոշ դեպքերում բոլորը կոչվում են «կանաչ» ապրանքներ։ Այսպիսով, իրականում չկա «կանաչ» արտադրանքի հստակ սահմանում։ Նշված խնդիրը մի կողմից որոշակի բարդություններ և խառնաշփոթություն կառաջացնի արտադրողների և արդյունաբերության ոլորտում, մյուս կողմից ՝ պետական ​​գնումներով զբաղվող անձնակազմի շրջանում։ Արտադրողները օգտագործում են ռեսուրսներ (ֆինանսներ, ժամանակ և էներգիա) `տարբեր տեսակի բնապահպանական պիտակների պահանջները բավարարելու համար։ Մյուս կողմից, պետական ​​գնումների աշխատակիցները պետք է ծախսեն ռեսուրսներ (ֆինանսներ, ժամանակ և էներգիա) ՝ կանաչ արտադրանքի խորհրդանիշների բազմազանության մասին տեղեկանալու համար։ Ի դեպ, իրավիճակը նման է զարգացող երկրներում, մասնավորապես Չինաստանում [11, էջ 1034-1045]։ Եթե ​​նկատի ունեք, որ խնդիրը վերաբերում է նաև ներմուծվող ապրանքներին և ապրանքներին, այն ավելի է բարդանում, քանի որ տարբեր երկրների կանաչ պիտակները կարող են ունենալ տարբեր չափանիշներ։ Նման անհամապատասխանություններից (կամ խառնաշփոթությունից) խուսափելու համար առաջարկվում է միջազգային ստանդարտների հիման վրա կանաչ արտադրանքի ազգային ստանդարտների միասնական համակարգ։ Ակնհայտ է, որ «կանաչ» ապրանքների և ապրանքների ոչ խոհեմ ցուցակի սահմանումը կարող է խախտել բաց և արդար մրցակցության սկզբունքը։ Այս դեպքում (դեպքում) անհրաժեշտ է ապրանքների ընտրության գործընթացում առաջնորդվել արդար մրցակցության և մրցակցային շուկայի պաշտպանության սկզբունքով, քանի որ դրա անտեսումը կարող է հանգեցնել մենաշնորհների և կոռուպցիայի։ «Կանաչ» գնումների համակարգի ներդրումը պահանջում է համապատասխան իրավական համակարգի ձևավորում, որը կնպաստի գնումների «կանաչ» գործընթացի մասշտաբին։ «Կանաչ» գնումների իրավական կարգավորումն իր հերթին ունի մի քանի օրենսդրական առանցքներ։ Հայաստանի Հանրապետությունում «կանաչ» գնումների իրավական կարգավորման ռազմավարությունը պետք է դիտարկվի կարճաժամկետ և երկարաժամկետ հեռանկարում։ Կարճաժամկետ տեսանկյունից ՀՀ կառավարության համար նպատակահարմար է ընդունել «կանաչ» գնումների մասին կանոնակարգ, համաձայն որի `« կանաչ »գնումները կիրականացվեն գործող կանոնակարգերի համաձայն (շրջանակներում)։ գնումների մասին օրենք։ Երկարաժամկետ հեռանկարում ՀՀ կառավարությունը պետք է պլանավորի «Կանաչ գնումների մասին» օրենքի ընդունում (անվանումը պայմանական է), որը հստակորեն կսահմանի «կայուն» կամ «կանաչ» գնումների գործակալներին և նրանց պարտականությունները, «կանաչ արտադրանք»։ ստանդարտներ և գնումների կանաչ ցուցակ »և այլ հարցեր։ , Նպատակահարմար է խուսափել օրենքի բազմաթիվ սահմանումներից և ցանկալի է «կանաչ» ապրանքատեսակները ինտեգրվել էներգախնայող ապրանքների հետ, ինչը միջազգային պրակտիկայում ընդունված մոտեցում է։ Կանաչ գնումների իրավական բաղադրիչների առումով անհրաժեշտ է առանձնացնել կանաչ գնումների չափանիշները գնումների գործընթացում, որը վերաբերում է ապրանքների, ծառայությունների և ծառայությունների բնութագրերին և հայտատուներին։ Կանաչ գնումների շուկայի ձևավորման երկարաժամկետ միտումներն ապահովելու համար նպատակահարմար է ՀՀ օրենսդրության մեջ սահմանել «էկո-բարեկամական ապրանքների» («Էկո-բարեկամական ապրանքներ») կատեգորիա, իսկ հետագայում ` կրթության մասին օրենք, օրինակ `ճապոնական օրենքի մեկնաբանությունը։ որտեղ, մասնավորապես, տերմինը օգտագործվում է որպես ապրանքներ կամ ծառայություններ, որոնք համապատասխանում են հետևյալներից որևէ մեկին. ա) վերամշակվող ռեսուրսներ և այլ հումք կամ բաղադրիչներ, որոնք նպաստում են շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության բեռի նվազմանը։ բ) արտադրանքները, որոնք նպաստում են շրջակա միջավայրի ազդեցության նվազեցմանը, ներառյալ հումքի կամ այլ բաղադրիչների օգտագործումը, ներառյալ ջերմոցային գազերի արտանետումների շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության նվազումը, ուղեկցվում են արտադրանքի օգտագործմամբ, որոնք նպաստում են թափոնների կրճատմանը։ , ամբողջությամբ կամ մասամբ։ ենթակա է վերաօգտագործման կամ վերամշակման։ գ) ծառայություններ, որոնք նպաստում են շրջակա միջավայրի վրա վնասակար ազդեցության բեռի նվազեցմանը, այդ թվում `մատակարարվող ապրանքների օգտագործման միջոցով [1, էջ. 2]։ Developարգացած երկրներն իրենց «կանաչ» գնումներն իրականացնում են օրենսդրության հիման վրա։ Այսպիսով, Միացյալ Նահանգներում կայուն գնումների ոլորտում պետական ​​գնումների իրավական հիմքը դաշնային օրենքներն ու գործադիր հրամաններն են։ Որպես օրինակ, մենք կարող ենք նշել ԱՄՆ կառավարության 1998 թ. 13101 հրամանը, որը սահմանում է թափոնների կրճատման, ռեսուրսների վերամշակման և կանաչ արտադրանքի ձեռքբերման պահանջներ։ Japanապոնիան խթանում է էկոլոգիապես մաքուր ապրանքների և ծառայությունների ձեռքբերումը կառավարության և այլ մարմինների կողմից, 2000 օրենք [1, էջ. 2], որը նախատեսում է, որ բոլոր կենտրոնական կառավարման մարմինները պետք է մշակեն և իրականացնեն գնումների կանաչ ծրագիր և հաշվետվություն ներկայացնեն Բնապահպանության նախարարին։ Տեղական ինքնակառավարման մարմինները պետք է ամեն ինչ անեն, որպեսզի «կանաչ» գնումների տարեկան ծրագիր կազմվի։ «Կանաչ» գնումների համակարգի կարևոր բաղադրիչը կլինի տեղեկատվական ենթակառուցվածքը, որը գործնական կիրառություն ունի պետական ​​գնումների պլանավորման և վերահսկման համար։ «Կանաչ» գնումների տեղեկատվական ենթակառուցվածքի ստեղծումը անհրաժեշտ է գնումների պետական ​​«կանաչ» քաղաքականության մշակման և գնումների ապրանքների, ապրանքների կամ հումքի օրինակելի ցուցակ կազմելու համար։ Համապատասխան տեղեկատվական պլատֆորմը գնումների անձնակազմին և մատակարարներին կտրամադրի արդի տեղեկատվություն «կանաչ» գնումների վերաբերյալ, այդ թվում `ապրանքների, ապրանքների, հումքի, նյութերի, տեխնոլոգիաների,« կանաչ »արտադրողների վերաբերյալ տեղեկատվություն։ «Կանաչ» գնումների համակարգի զարգացումը պահանջում է «կանաչ» ապրանքների շուկայի և դրա կառուցվածքի բաղադրիչների զուգահեռ զարգացում։ Կրթության համակարգի մյուս կարևոր բաղադրիչը պետության կանաչ գնումների համար պահանջվող ֆինանսական միջոցներն են, քանի որ «կանաչ» ապրանքների գներն ակնհայտորեն բարձր կլինեն։ Բյուջեի ֆինանսավորումը կարևոր է պետական ​​գնումների ծրագրերի իրականացման համար։ Պետք է հաշվի առնել, որ կանաչ ապրանքների արտադրությունը պահանջում է բարձր տեխնոլոգիաներ և ներդրումներ, և արտադրական գործընթացը կարող է ավելի բարդ լինել այլ ապրանքների համեմատ, ուստի կանաչ ապրանքների գներն օբյեկտիվորեն բարձր կլինեն։ Եթե ​​անբավարար ֆինանսավորման պատճառով գնումների հիմքը մնում է ավելի ցածր ծախսերով մրցույթների ընտրության չափանիշը, ապա կանաչ գնումների գործընթացը կարելի է համարել վտանգված և նույնիսկ ձախողված։ Այն դեպքում, երբ գնման գինը մրցակից ընտրելու ամենակարևոր գործոնն է, հաշվի առնելով, որ այն բավարարում է զուտ ֆունկցիոնալ պահանջը ՝ առանց հաշվի առնելու դրա կյանքի ցիկլի (ՍԳԻ) արժեքը կամ գինը, կանաչ ապրանքներն ու գնումները անբարենպաստ կլինեն։ , Փոխարենը, PDA- ի գնահատումը պետք է հիմնված լինի արտադրանքի ծառայության ողջ ցիկլի գնահատման վրա, այսինքն `ապրանքի ձեռքբերման, արտադրության, օգտագործման կամ շահագործման, օգտագործման կամ վերամշակման ամբողջ ցիկլի գնի։ Կայուն զարգացման պետական ​​քաղաքականության գործիքակազմը, ներառյալ կրթության խթանումը, բազմազան է և ներառում է. Ա) կրթության և գիտության նախարարությանը ուղղակիորեն հատկացված լրացուցիչ ֆինանսական միջոցներ, բ) պետական ​​սուբսիդիաներ և նպատակային հարկային արտոնությունների կիրառում կամ «ոչ վնասակար արտադրանքի հարկման համար «կանաչ» (ոչ օրգանական) և կամ սրման մեխանիզմներ, գ) օգտագործված ապրանքների, շահագործումից հանված արտադրական օբյեկտների օգտագործման միջոցառումներ։ Ամեն դեպքում, կանաչ կամ կայուն գնումների հարցը պահանջում է, որ այն միաժամանակ քննարկվի մի քանի առանցքների վրա ՝ տնտեսական, սոցիալական, բնապահպանական և միայն դրանից հետո դուրս գա ինտեգրալ գնահատման։ Կանաչ գնումների ներդրման խոչընդոտների և խոչընդոտների տեսանկյունից հատկանշական է, որ կանաչ գնումների գործընթացը, որպես կանոն, բախվում է անբարենպաստ միջավայրի հետ։ Առաջին հերթին, իրազեկվածության մակարդակը, տեղեկատվության պակասը և թույլ հասարակական քարոզչությունն անբարենպաստ են Հայաստանում կանաչ գնումների խթանման համար։ Վերը նշվեց, որ Հայաստանի Հանրապետությունում իրավիճակն այնպիսին է, որ խնդրի կարևորությունն ու դրա իրականացումը նույնիսկ նշված չեն ՀՀ կառավարության ոչ մի ծրագրային փաստաթղթում։ Մյուս կողմից, քաղաքականության իրականացման կարևոր բաղադրիչը հասարակության իրազեկումն է կանաչ գնումների քաղաքականության և խնդիրների և կրթական գործընթացի վերաբերյալ։ Սա ենթադրում է մեծ ջանքեր 264 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ գնումների կարևորության վերաբերյալ հասարակության իրազեկվածության բարձրացման և դրանք պետական ​​գնումների բովանդակության հիմքում դնելու համար։ Միանգամից պետք է նշել, որ Հայաստանի Հանրապետությունում պետական ​​գնումներով զբաղվող անձնակազմը, փաստորեն, անբավարար գիտելիքներ ունի ոչ միայն «կայուն» կամ «կանաչ» գնումների, այլև կայուն զարգացման մասին։

example1365

example1365

Աշխատանքում դիտարկվում է հարկադրական ճառագայթման երևույթի պատճառաբանվածությունը ջերմադինամիկայի երկրորդ օրենքի տեսանկյունից։ Ի ցույց է դրվում քվանտային երևույթների մեկնաբանություններում վիճակագրական պատկերացումների, մասնավորապես էնտրոպիայի գաղափարի կիրառությունը։

Ինչպես հայտնի է, միկրո-մակրոէլեմենտները միմյանցից բաժանող սահմանը ընդհանուր առմամբ բավականին պայմանական և անհասկանալի է։ Դասական հասկացությունները հաճախ օգտակար են միկրոէլեմենտների դիտարկումների ժամանակ, իսկ քվանտային մեխանիկան օգտակար է մակրոտնտեսական գնահատումների ժամանակ։ Մասնավորապես, վիճակագրական օրինաչափությունների ընդհանուր բնույթը էապես կախված չէ նրանից, թե ինչպես է մեկնաբանվում համակարգում առանձին մասնիկների վարքը `դասական կամ քվանտային, թեև դրանց հիմնավորումը այս երկու դեպքերում պահանջում է տարբեր դատողություններ։ Հատկապես, որ միկրո առարկաների վարքի մեջ կա պատահական գործոն։ Այսինքն ՝ քվանտային մեխանիզմը հիմնովին վիճակագրական է, քվանտային մեխանիկայի վիճակագրական բնույթի աղբյուրը նույնն է, ինչ դասական վիճակագրական մեխանիկան, այսինքն ՝ օբյեկտի վրա ազդող մեծ թվով կապերի առկայությունը (ինչպես դասական, այնպես էլ քվանտային)։ Քվանտային տեսության մեջ միկրո-օբյեկտի վրա պատահական ազդեցությունների բնույթը պայմանավորված է վակուումի միկրո-օբյեկտի հետ փոխազդեցությամբ, ինչը հանգեցնում է օբյեկտի վարքի քվանտային տատանումների։ Այսպիսով, վիճակագրական նկարագրության արդյունքների հավանական բնույթը (ինչպես դասական վիճակագրության մեջ) պայմանավորված է ոչ այնքան դիտարկվող օբյեկտի ֆիզիկական բնույթով, որքանով, որ այդ արդյունքները ստացվում են շատ ավելի քիչ տեղեկատվության հիման վրա, քան անհրաժեշտ է ամբողջական մեխանիկական նկարագրություն։ Այսպիսով, քվանտային երեւույթների մեկնաբանության մեջ օգտագործվում են վիճակագրական հասկացություններ, մասնավորապես `էնտրոպիայի գաղափարը, որն իր հերթին Պլանկին հնարավորություն տվեց արտահայտել ջերմային ճառագայթման էներգիայի սպեկտրալ խտության հայտնի բանաձևը [3, 4]։ Որպես վերը նշված մոտեցման օրինակ ՝ դիտարկենք հարկադիր ճառագայթման երեւույթի գոյության պատճառաբանությունը ՝ ջերմոդինամիկայի երկրորդ օրենքի տեսանկյունից։ Նման դիտարկման հիմնավորումը պայմանավորված է ջերմոդինամիկայի ընդհանուր բնույթով, որն իր գաղափարական հիմքում ներառում է քվանտացման առանձնահատկություններն ու հետևանքները ՝ չփոխելով երևույթների մեկնաբանման ջերմոդինամիկական մոտեցումների հիմքը [3]։ Քվանտային վիճակագրության մեջ պետք է միայն հաշվի առնել այն փաստը, որ էնդրոպիայի հայեցակարգը վերաիմաստավորվում է էներգիայի որոշակի արժեքին համապատասխանող համակարգի վիճակից, ի տարբերություն դասական վիճակագրության, որտեղ էնտրոպիան պարզապես սահմանվում է որպես փուլի լոգարիթմ  համակարգի ծավալը [2, 5]։ Պարզության համար հաշվի առնենք երկու մակարդակի N ատոմների մի շարք սկզբունքորեն հիմնական վիճակներով, որոնք էլեկտրամագնիսական ճառագայթման հետ հավասարակշռության մեջ են։ Եկեք միավորենք գոլորշիացման և ճառագայթման ենթատոմիկան մեկ փակ, առանձին համակարգի մեջ։ Ինչպես հայտնի է, Բոլցմանի կինետիկ հավասարումից բխում են հետևյալ պնդումները. [5] • համակարգի էնտրոպիան կարող է որոշակի չափով փոխվել էնտրոպի ներհոսքերով կամ արտահոսքերով, ինչպես էնտրոպի ծավալով արտադրության դեպքում, • փակ համակարգ entropy աճել, կամ, զգույշ հավասարակշռության սկզբունքի իրականացման պայմաններում, կայուն մնալ։ Եկեք հիմա դիտարկենք հակառակ խնդիրը, որը հիմնված է էնդրոպիայի ջերմոդինամիկայի բարձրացման երկրորդ օրենքի վրա (ըստ որի անհավասարակշիռ համակարգում գործընթացներն ընթանում են այնպես, որ համակարգը շարունակաբար անցնի ցածր էնտրոպիայի վիճակից դեպի ավելի բարձր էնտրոպիայի վիճակ մինչև էնտրոպիան հասնում է լրիվ հասունության)։ հիմնավորել առավելագույն հնարավոր արժեքը) որպես ատոմների և էլեկտրամագնիսական ճառագայթման փակ համակարգում հարկադիր անցումներ լինելու անհրաժեշտություն, ի լրումն ինքնաբուխ անցումների։ Նման հարցը կարող է հիմք հանդիսանալ քվանտային մեխանիկական գործընթացների հնարավոր արդյունքներին ընդհանուր մոտեցման և նշանակելն այլընտրանքային դիտարկման նշանակության վրա։ Քանի որ էնտրոպիան գործընթացի միջին բնութագիրն է t ժամանակահատվածի համար, որը չի կարող անսահման փոքր լինել [2], պետք է ենթադրել, որ N- ատոմային ենթահամակարգերի համար էլեկտրամագնիսական ճառագայթումը (n- ֆոտոնների ենթահամակարգ) կարող է փոխազդել առանձին փուլերով։ էնտրոպիայի գաղափարը։ Վերլուծության մեկնարկային կետը `իկ իկ, իկ իկ պատը իկ է .։ ը.ը.ը.ը.ը.ը.ը.ը.ը.ը. ՈՉ։  ig- ը մեկուսացված մակարդակի I ատոմի այլասերման աստիճանն է։ Մասնավորապես `ամենապարզ ջրածնի ատոմները։ Այստեղ ատոմային էլեկտրոնների ենթահամակարգի համար, որտեղ, որտեղ է հիմնական քվանտային թիվը։ Իսկ ֆոտոնների դեպքում, էներգիայի ենթահամակարգի համար, որը գտնվում է վիճակում, այլասերվածության աստիճանը. , քանի որ ֆիքսված հաճախության և տարածման ուղղության դեպքում լույսի քվանտը ՝ ֆոտոնը, կարող է ունենալ լիցքավորման երկու անկախ ուղղություն։ Արդյունքային վիճակում փոխազդեցության բացակայության դեպքում համակարգի էնտրոպիան (հաշվի առնելով էնդրոպիայի հավելումը), քանի որ որպես համակարգի համակարգի ստորին մաս մի վիճակում, որը N- անգամ քայքայված է։ - N - ատոմային էներգիայի մակարդակում ատոմային էլեկտրոնների ամբողջական քանակը հիմնականն է։ Ենթադրենք փոխազդեցության առաջին փուլում, նույն քանակի ատոմներ կլանելով, թեթև քվանտները, անցնում են բազմապատկության միջով, 2 Համակարգի էնտրոպիան նման անցումից հետո։ (7) Բնականաբար, 1  ուղղակի անցումը համապատասխանում է փակ համակարգի էնդրոպիայի ավելացման օրենքին։ Իսկապես այն պատճառով, որ ակնհայտորեն տեղի է ունենում։ Փոխազդեցության երկրորդ փուլում իրացվում են 2  հակա-3 N ատոմներ, պրոտոնները ֆոտոններ են, նրանք վերադառնում են մեկնարկային վիճակին ՝ համակարգից համակարգ անցումներին։ Նման անցումների դեպքում, երբ նույն h Էնտրոպիան կտա հետևյալ արտահայտությունը. Որտե՞ղ։ Համակարգի էնտրոպիայի փոփոխությունը (աճը) ուղղակիորեն 1 ման է անցման հետ։ Համակարգի էնդրոպիայի փոփոխություններ 2 և անցումով։ (անկում) հակադարձելը Հեշտ է նկատել, որ այս դեպքում ճիշտ է հետևյալը. ղութիւն և փակ համակարգի էնտրոպիան, այսինքն ՝ կայունությունն ապահովվում է միայն մանրակրկիտ հավասարակշռության պայմանի դեպքում։ Ահա ուղղակի անցման լրիվ հավանականությունը `հաշվի առնելով վերջավոր լայնությունը, էներգիան, N - 1 ատոմները, ալիքի էլեկտրամագնիսական դաշտի ամպլիտուդը, t - անցման ժամանակը, - դիպոլային պահի քառակուսին [6]։ Ինքնաբուխ (ինքնաբուխ) անցումը կախված չէ 3 Ն-ի ժամանակից, մեկնաբանությունը չի երաշխավորում պայմանի կատարումը (14), քանի որ (14-ի) ձախ կողմում կա ակնհայտ ժամանակային կախվածություն, որը բացակայում է աջից ( կամավոր անցումը պատահական գործընթաց է)։ Մնում է պարզել 2  փոխլրացման հավասարակշռության առկայությունը, որը տեղի է ունենում ժամանակային կախվածության հավանականությամբ։ 2 N - ատոմների քանակը 2 վիճակում։ Բայց - որտե՞ղ է անցնելու հավանականությունը։ Այս եղանակով կարող է պայմանավորված լինել հարկադիր ճառագայթման անհրաժեշտությունը։ Հակադրենք ստեղծենք ( ) տարբերությունը. որտեղ 3։ Կարելի է հաստատել, որ գործը քննարկվել է վերևում, ֆիզիկական տեսանկյունից)։ Այսպիսով, մանրակրկիտ անհավասարակշռության դեպքում։ (Պետք է նշել, որ գործը զուրկ է. Դիտարկվող փակ համակարգի էնտրոպիան անպայմանորեն ավելանում է։ Իրոք, ատոմային ճառագայթման փակ համակարգում էներգիայի էներգիայի փոխանակումը (հարկադիր կլանում, ինքնաբերաբար հարկադրված առաքում) ուղեկցվում է էներգիայի ոչ միօրինակ, ոչ նպատակային ցրմամբ `ֆոտոնի ընթացքում ատոմային ցնցման ազդակի (էներգիայի) առկայության պատճառով։ կլանում և առաքում։ Նման ինքնաբերաբար առաջացող երեւույթների անհամաչափությունը, այսինքն `միակողմանի, տուգանային հավասարակշռության խախտման դեպքում հանգեցնում է համակարգի էնտրոպիայի աճին։ Իսկ հավասարակշռության դեպքում, երբ կլանման և առաքման գործողությունների միջին քանակը միջինացված է, ատոմային էներգիայի միջին կորուստը բացակայում է (համակարգի էնտրոպիան մնում է հաստատուն)։ Ինչպես գիտենք, դասական մեխանիկան կատարելապես համամասնական է ժամանակի երկու ուղղություններին, ուստի հաշվի առնելով դասական մեխանիկայի հավասարումների անփոփոխությունը ժամանակի փոփոխության նկատմամբ, կարելի է եզրակացնել էնդրոպիայի միօրինակ փոփոխության գաղափարը։ Այնուամենայնիվ, entropy- ի միատոն աճի օրենք ստանալու համար անհրաժեշտ է ամրագրել ժամանակի ճշգրտման փաստը։ Timeամանակի երկու ուղղությունների անհավասարության գաղափարը արմատավորված է ձիասեռական մեխանիկայի մեջ, ուստի էնդրոպիայի աճի օրենքի առկայությունը հիմնված է քվանտային մեխանիկական դիտարկումների վրա։ Վերը նշված 2  հակադարձ և հարկադիր ճառագայթման բացահայտումները կարող են օրինակ ծառայել։ Իրոք, անցումների գոյության իրողությունը պարտադիր որոշում է այն փաստը, որ 2 2 գործընթացի արդյունքի ժամանակը շտկվում է, քանի որ 1  գործընթացի արդյունքի հավանականությունը կանխորոշվում է 1 անցողիկով, որը կարող է առաջանալ միայն այն դեպքում, եթե այն անցել էր 2-ից առաջ ( (որն ակնհայտ է)։ Եվ, ինչպես վերը տեսանք, 2N ատոմների ժամանակի ատոմների կանոնավոր անհավասարությունը հանգեցնում է փակ համակարգի էնտրոպիայի աճի եզրակացությանը։ Այսպիսով, քվանտային մեխանիկական դիտարկումներում ժամանակի երկու ուղղությունների ֆիզիկական անհավասարության մակրոսկոպիկ ընդհանրացումը հանգեցնում է էնտրոպիայի աճի օրենքին։ Գրականություն 1. Тарасов Л. В. Քվանտային հիմնական մեխանիկա։ Մ. "Ավագ դպրոց". 1987. 286 էջ .2. Landau LD, Lifshitz E. М. Վիճակագրական ֆիզիկա։ Մ. «Գիտություն»։ 1964. 565 էջ 4։ Джеммер М. Волюция понятий квантовой механики. Մ. «Գիտություն»։ 1985. 379 սմ «Գիտություն»։ 1977. 406 p.6. Шпольский. В. Ատոմային ֆիզիկա, հ. 2. Մ. «Գիտություն»։ 1974. 447 էջ Տեղեկություններ հեղինակի մասին Հրաչիկ Ս. Նիկողոսյանի մասին - Ֆիզիկայի, տեխնոլոգիայի ամբիոնի դոցենտ և դրանց դասավանդման մեթոդները, ֆիզ. Մաթ. գիտնականի թեկնածու, էլ. ։

example211

example211

ՀՀ գյուղատնտեսությում առկա խնդիրները գյուղացիական տնտեսությունները միայնակ չեն կարող լուծել։ Ծառացած խնդիրների և խոչընդոտների մեկը Կոոպերատիվների գյուղատնտեսությունում ձևավորումը օգտագործման, շահեկան հնարաապրանքներ և վորությունների ստեղծման, իրացման գործընթացի բարելավման, արտահանման խթանման, շրջանառու միջոցների համալրման, գյուղատնտեսության արդյունավետ վարման հարցերը և այլն։ Կոոպերատիվներում իրականացվել է սոցիոլոգիական հարցում, որի ամփոփման արդյունքում կատարվել են առաջարկություններ կոոպերացիայի մատուցման, մասնագիտական ուսուցման, վարկավորման, ապահովագրության ներդրման, ստեղծման, պայմանագրային հարաբերությունների բարելավման ուղղություններով։

ՀՀ-ում հողային բարեփոխումներից հետո ստեղծված շուրջ 340հազար գյուղացիական տնտեսությունները, որոնց գերակշիռ մասըփոքր են, սահմանափակում են ոլորտի կայուն զարգացումն ուխոչընդոտում ճյուղում ինտեսիվ տեխնոլոգիաների ներդրումը։ Ուստիգյուղատնտեսության կայուն զարգացման ուղին պետք է դիտարկելհողերի խոշորացմամբ ու կոոպերացիայիզարգացմամբ, ինչըհնարավորությունբարձրացմանը։ կտատնտեսություններիմրցունակությանԸստՀՀևգործունեությանգյուղատնտեսությանՀոդվածի նպատակն է տալ ՀՀ տարբեր տարածաշրջաններումկոոպերատիվներիզարգացումը խոչընդոտողխնդիրների լուծումը և պատճառների վերացման ուղիները։ Հոդվածիվերլուծության հիմք է հանդիսացել արտադրական, սպառողական ևգյուղատնտեսական կոոպերատիվների հետ հարցումների անցկացումը։ 2018թ.ընտրանքային ուսումնասիրության տվյալների՝ հաշվառված են շուրջարտադրականկոոպերատիվներ [1]։ Ուսումնասիրությունների համար ընտրվել ենգյուղատնտեսական արտադրանքի իրացման ուղղվածությամբ 67սպառողական, արտադրական և գյուղատնտեսական կոոպերատիվներ,որից 15–ը դադարեցրել են գործունեությունը, 5-ը փոխել ենուղղվածությունը,չենիրականացրել, իսկ 16-ի հետ հնարավոր չի եղել կապ հաստատել։ Արդյունքում հարցմանը մասնակցել են 26 կոոպերատիվ։ գյուղատնտեսական,նախարարությանգործունեությունսպառողականգրանցվել,բայց5-ը՝լավագույնհաղթահարմանՀՀ գյուղատնտեսությում առկա խնդիրները գյուղացիականտնտեսությունները միայնակ չեն կարող լուծել։ Ծառացած խնդիրների ևխոչընդոտներիմեկըգյուղատնտեսությունում կոոպերացիոն համագործակցություննէ։ Կոոպերատիվների ձևավորումը կլուծի ռեսուրսների ինտենսիվ գնելու շահեկանօգտագործման, ապրանքներ և ծառայություններհնարավորություններիգործընթացիբարելավման, արտահանման խթանման,շրջանառու միջոցներիհամալրման, գյուղատնտեսության արդյունավետ վարման հարցերը ևայլն։ միջոցներիցստեղծման,իրացմանՀՀ-ումգործողևսպառողական մի քանի կոոպերատիվներում կատարված հարցումներըվեր են հանել առկա խնդիրները։ գյուղատնտեսական,արտադրականՀարցմանը մասնակցած կոոպերատիվների ցանկը ներկայացված էաղյուսակ 1-ում։ Աղյուսակ 1.Հարցմանը մասնակցած կոոպերատիվների ցանկը Հ/հՄարզՀամայնքԿոոպերատիվի անվանումը1. ԱրագածոտնԲյուրական«ԲՅՈՒՐ-ԱԿՆ» Գ/Կ2. ԱրագածոտնԱրտենի3. ԱրագածոտնԱրուճ4. ԱրմավիրԱյգեվան«Արթին-Չրերի արտադրություն»գյուղատնտեսական Ս/Կ«Արուճ գյուղատնտեսական ասոցիացիա»Ս/ԿԽաղողի, պտղի, բանջար-բոստանայինկուլտուրաների աճեցման և իրացման«Այգեգործ» Ս/Կ«Լուկաշինի գյուղատնտեսական5. ԱրմավիրԼուկաշինասոցիացիա» սպառողական կոոպերատիվ6. ԱրմավիրՆորավանասոցիացիա» սպառողական կոոպերատիվՍ/Կ«Նորավան գյուղատնտեսական7. ԱրարատԱրալեզՍ/Կ«Արալեզ գյուղատնտեսական ասոցիացիա»Ս/Կ«Նոր-Կյանք գյուղատնտեսական8. ԱրարատՆոր կյանքասոցիացիա» սպառողական կոոպերատիվՍ/Կ«Դաշտավան գյուղատնտեսական9. ԱրարատԴաշտավանասոցիացիա» սպառողական կոոպերատիվՍ/Կ10. ԳեղարքունիքԴպրաբակ«Գյուղատնտես մայրեր» Գ/Կ11. ԳեղարքունիքԱվազան12. ԿոտայքՆոր Գեղի«Գարդման» սպառողական կոոպերատիվՍ/Կ«Նոր Գեղիի գյուղատնտեսականասոցիացիա» Ս/Կ13. Լոռի14. Լոռի15. ԼոռիԱրևածագԿուրթան«Մաքուր մթերք արտադրողներ» Ս/Կ«ԱԶՆՎԱՄՈՐՈՒ ԱՇԽԱՐՀ» Գ/ԿՄեծ Այրում«ԱՅԳԵԳՈՐԾՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅՈՒՆ» Գ/ԿՏավուշՍարիգյուղ«Սարիգյուղ գյուղատնտեսական ասոցացիա»Ս/ԿՏավուշԲերդավան«Բերդավան պտղաբուծական սպառողական կոոպերատիվ» Ս/ԿՏավուշՏավուշԱկնաղբյուր«Ակնաղբյուր» գյուղատնտեսական Ս/ԿԱյրում«Լճկաձոր» Ս/ԿՏավուշՊտղավան21. Վայոց ՁորԳոմք22. Վայոց ՁորԱղավնաձոր«Պտղավան գյուղատնստեսականսպառողական կոոպերատիվ» Ս/Կ«Վանքաձոր գյուղատնտեսականասոցիացիա» Ս/Կ«Աղավնաձոր» գյուղատնտեսականասոցիացիա» Ս/Կ23. Վայոց ՁորԶեդեա«Հրեշտակ գյուղատնտեսականասոցիացիա» Ս/Կ24. Վայոց Ձոր25. Վայոց Ձոր26. Վայոց ՁորՎերնաշենՎերնաշենԶառիթափ«Սպիտակավոր» գյուղատնտեսական Ս/Կ«Սպիտակավոր» գյուղատնտեսական Ս/Կ«Զառիթափ» գյուղատնտեսական Ս/ԿՀարցման արդյունքների վերլուծությունը ներկայացնում ենքստորև։ ՀՀ-ում գործող գյուղատնտեսական, սպառողական, արտադրականկոոպերատիվները ստեղծվել են հիմնականում կամավոր և բացանդամակցության, անդամների գործունեության ժողովրդավարականվերահսկողության սկզբունքներով։ Ըստ հարցման արդյունքների՝կոոպերացիան անհրաժեշտ է, քանի որ նրանք ստեղծում են նյութականբարիքներ, համախմբում մարդկանց միևնույն գաղափարի շուրջ, որըհնարավորություն է տալիս լուծել սոցիալական խնդիրներ։ Կոոպերատիվին անդամակցելը դրական է ազդել արտադրանքիինքնարժեքի նվազման և իրացման կազմակերպման գործընթացի վրա՝ապահովելով ինչպես ազատ մուտք դեպի շուկա, այնպես էլ հեշտացրելիրացման գործընթացը շուկայում նմանատիպ արտադրանքներիհամեմատ։ հիմնական արտադրանքներնԸստ հարցման արդյունքների՝ կոոպերատիվները իրացնում ենիրենց իսկ անդամների և այլ գյուղացիական տնտեսություններիեն՝արտադրանքը։ բանջարաբոստանայինդեղձը,ծիրանը, խաղողը։ Նշված պտուղների մի մասը իրացվում են ինչպեսթարմ, այնպես էլ վերմշակված։ շուկայումենկոոպերատիվների 84 %-ը, իսկ 16 %-ը՝ արտահանում Ռուսաստան,Ֆրանսիա և Բելգիա։ կուլտուրաները, պտղատուներից՝ՏեղականԻրացվողիրացումկազմակերպումգործունեությանԿոոպերատիվների արդյունավետկազմակերպման առաջնային խոչընդոտներն են ֆինանսական միջոցներիբացակայությունը, ներքին ու արտաքին ենթակառուցվածքներիթերզարգացվածությունը,սառնարանայինտնտեսությունների բացակայությունը կամ տարածաշրջանում դրանց ոչօպտիմալ բաշխվածությունը, մասնագիտացված տրանսպորտայինմիջոցների պակասը, շուկա հասնելու ճանապարհների վատ վիճակը,վերամշակող ձեռնարկությունների հետ միայն խաղողի մթերմանպայմանագրերի առկայությունը։ Արդյունքում կոոպերատիվներումմասնավորապես՝արտադրված արտադրանքը փոքրածավալ է և ներքին շուկայիտարողունակությանը՝ համապատասխան։ Գծ. 1. Կոոպերատիվների արտադրանքի արտահանումՀարցված կոոպերատիվների 58.3 %-ը ունի ոչ մասնագիտացվածսեփական փոխադրամիջոցներ, ուստի արտադրանքի իրացումըկազմակերպվում է տեղում, իսկ մեծածախ կամ Երևանի շուկաներհասնելու համար օգտվում են միջնորդ տրանսպորտային կազմակերպությունների ծառայություններից կամ վարձում փոխադրամիջոցներ։ Գծ. 2. Տրանսպորտային միջոցների օգտագործում Բացի այդ, կոոպերատիվները որպես արտահանման կարևորխոչընդոտ առանձնացրելմրցունակությունը(փաթեթավորում, սերտիֆիկացում, որակ և այլն), գործընթացիհամակարգվածդեպքում փոխհատուցմանմեխանիզմների բացակայությունը։ են արտադրանքիվնասիչլինելըևԿոոպերատիվները շրջանառու միջոցների պակասը հիմնականումլրացնում են վարկերի և փայավճարների միջոցով։ Հարցվածկոոպերատիվների 75%-ը չի օգտվում պետական աջակցությունից, իսկ 58.30%33.30%45.80%ՍեփականփոխադրամիջոցՎարձուփոխադրամիջոցՄիջնորդտրանսպորտայինկազմակերպություններիփոխադրամիջոցվարկերի տոկոսադրույքներիունի տեղեկատվությունմնացած 25%-ը օգտվում է միայն «Գյուղատնտեսության ոլորտինտրամադրվողսուբսիդավորման»ծրագրիցՋՕԸ-ին տրամադրվող ևսուբսիդիաների մասին։ Ծրագրերին չդիմելու հիմնական պատճառն էկոոպերատիվներում տեղեկատվության պակասը, համապատասխանկառույցների հետ հարաբերվելու բարդությունն ու ցուցաբերածանտարբերությունը։ Եզրահանգումներ.Գյուղատնտեսականէուկոոպերատիվներիբազմաբնույթ տեղեկատվությանգործունեությանոչբավարարխոչընդոտԳյուղացիականհասանելիություննտնտեսություններում անբավարար տեղեկատվությունը, ոչ լիարժեքտեղեկատվական-խորհրդատվական համակարգը, ինչպես նաև դրամատուցմանկոոպերացմանգործընթացը։ Կոոպերատիվներում անհրաժեշտություն կա հետևյալտեղեկատվության.մատչելիությունը խոչընդոտումմատչելիությունը։ է• կոոպերացիայի գաղափարի պարզաբանման, • մասնագիտական ուսուցման,• իրավական ակտերի,• դրամաշնորհների,• պետական աջակցության ծրագրերի վերաբերյալ,• և այլն։ ենըստկատարվելեն պետական աջակցությանԱյսպես, մինչև 2019թ. պետական աջակցության ծրագրերում նշվածչէր կոոպերատիվներին տրվող արտոնյալ պայմանների մասին, իսկ ս/թ-իցծրագրերումփոփոխություններ, և կոոպերատիվների արտոնյալ պայմաններըներկայացվելոլորտների։ Նպատակային պետականաջակցություն եղել է միայն կոոպերատիվներին խորհրդատվությունտրամադրելը և դասընթացների կազմակերպելը։ ՀՀ Կառավարության2018թ. գործունեության միջոցառումների ծրագրի և գերակա խնդիրներիՀՀիրականացման արդյունքներիգյուղատնտեսությաննախարարության«Գյուղատնտեսությունումկոոպերացիայի խթանում» բաժնում նշվում է, որ մշակվել և հաստատվելէ17-ի«Գյուղատնտեսական կոոպերատիվների աջակցության պետականծրագիրը» հաստատելու մասին N 92-Ա հրամանը, համաձայն որի՝Գյուղատնտեսության զարգացման հիմնադրամում կոոպերատիվներինգյուղատնտեսության2018թ. ապրիլիհաշվետվությաննախարարիմասինառնչվող թեմաներով իրականացվել է 5 դասընթաց, որին մասնակցել է35 շահառու, որը, սակայն, բավարար համարվել և արդյունք տալ չիկարող։ Առաջարկություններ.- «Գյուղատնտեսական կոոպերատիվների մասին» ՀՀ օրենքիպահանջներիցկոոպերատիվներիաջակցության իրականացման պետական ծրագրի պատշաճ մշակումայն ուղղություններով, որ նշված են վերոնշյալ օրենքի 29 հոդվածի 6-րդկետում [2]։ գյուղատնտեսականելնելով՝- ՀՀէկոնոմիկայինախարարության«Գյուղատնտեսությանխորհրդատվության, նորարարության և մոնիթորինգի» վարչության ևՀայաստանի ազգային ագրարային համալսարանի հետ համատեղկազմակերպել պարբերական ուսուցում՝ կոոպերացիայի գաղափարի,ձևավորման սկզբունքների և պետական աջակցության ծրագրերովմարզայինառավելություններիվարչություններին,գյուղացիականտնտեսություններին։ վերաբերյալ՝կոոպերատիվներիններգրավելովև- ՀՀ-ումիրականացվողապահովագրություն» պիլոտայիններգրավելկոոպերատիվների գույքի ապահովագրություն Արարատի, Արմավիրի,Արագածոտնի, Տավուշի, Կոտայքի և Վայոց ձորի մարզերում կարկուտիև հրդեհի ռիսկերից։ ծրագրում պարտադիր«Գյուղատնտեսության- «Գյուղատնտեսությանոլորտին տրամադրվողվարկերիտոկոստոկոսադրույքներիտոկոսադրույքով վարկ տրամադրել նաև կոոպերատիվի անդամներին։ սուբսիդավորում»ծրագրումհարաբերությունների- Վերամշակող ձեռնարկությունների և կոոպերատիվների միջևառումովպայմանագրային«Գյուղատնտեսական հումքի մթերումների նպատակով ագրովերամշակման ոլորտին տրամադրվող վարկերի տոկոսադրույքներիսուբսիդավորում»վերամշակողձեռնարկությունների միջև բերքի գնման պայմանագիր կնքելու դեպքումմարման ժամկետը սահմանել առավելագույնը 3 տարի՝ 1 տարվափոխարեն։

example1162

example1162

Հոդվածում հոգեբանական տեսանկյունից դիտարկվում են բրենդի ընկալման առանձնահատկությունները։ Հոդվածի տեսական մասում անդրադարձ է կատարվում «բրենդ» հասկացությանը, բրենդի կատարած հիմնական գործառույթներին, ատրակցիա կոչվող երևույթին։ Գործնական մասում ներկայացվում են իրականացված հետազոտության արդյունքները, որոնք նպատակ ունեին բացահայտելու սպառողների կողմից բրենդի ընկալումը և սպառողների գիտակցության վրա բրենդի ատրակտիվ ուժի ներգործությունը պայմանավորող հիմնական գործոնները։

ԲՐԵՆԴԻ ԸՆԿԱԼՄԱՆ ՀՈԳԵԲԱՆԱԿԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ(«ԷՓՓԼ» ԵՎ «ՍԱՄՍՈՒՆԳ» ԲՐԵՆԴՆԵՐԻ ՕՐԻՆԱԿՈՎ) Բրենդները դարձել են մեր առօրյա կյանքի անբաժանելի մասը. թելադրում ենկենսաոճ, ազդում սպառողների արժեքային համակարգի վրա, ձևավորում սպառողական ուրույն մշակույթ։ Օր օրի սպառողն ընտրության հարցում նորանոր ապրանքների է բախվում է, ինչի հետևանքով ֆիզիկապես համեմատելու ժամանակ չի ունենում։ Խոստանալով բավարարել սպառողի արդի պահանջմունքները, բրենդները«ընկերական» հարաբերությունների մեջ են մտնում սպառողների հետ՝ ձևավորելովատրակցիա կոչվող երևույթը։ Հատկապես վերջին տարիներին գիտատեխնիկականառաջընթացի և սպառողների գիտակցության վրա ազդելու նորանոր միջոցներ բացահայտելու արդյունքում առավել հաճախ ենք բախվում այս խնդրին, երբ սպառողըգնում է տվյալ բրենդի ապրանքը` անկախ արժեքից, գեղեցկությունից և անհրաժեշտությունից, ընդ որում՝ հավատալով և նախապատվությունը տալով հստակ բրենդի։ «Բրենդ» հասկացությունը հայտնի է 11-րդ դարից և ունի հին նորվեգականծագում (brand՝ այրել, կրակ)։ Այն անվանում է, եզրույթ, նշան կամ դիզայն, ինչպեսնաև այս ամենի միասնությունը՝ նախատեսված ապրանքները և ծառայությունը ճանաչելի դարձնելու և տարբերակելու համար [1]։ Բրենդը նյութական և ոչ նյութականակտիվների համակցություն է, որը սպառողների մոտ ձևավորում է կազմակերպության իմիջը՝ առաջացնելով դրական վերաբերմունք։ Այն հայտնի է սպառողներիստվար զանգվածին, անգամ նրանց, ովքեր չեն օգտվում տվյալ ապրանքից կամ ծառայությունից [2]։ Հաջողակ բրենդը ճանաչվող ապրանքն է, ծառայությունը, անձըկամ վայրը՝ հիմնված այնպիսի կերպարի վրա, որի միջոցով սպառողը կամ այնօգտագործողն ընկալում է դրանց յուրահատուկ ու ավելացված արժեքները՝ համապատասխան իր պահանջմունքների [3]։ Հզոր բրենդները մեծ ուժ ունեն և հավելյալ եկամուտ են ապահովում կազմակերպության համար։ Բրենդը շուկայում կարող է նպաստել ապրանքի առաջընթացին, քանի որ այն ապրանքին տալիս է անհատականություն՝ երաշխավորելով, որ սպառողը կստանա այն, ինչ ակնկալում է։ Կարելի է եզրակացնել, որ բրենդն ապրանքի «դեմքն» է։ Մյուս կողմից՝ բրենդը խոստում է, քանի որայն կարող է վստահություն սերմանել սպառողի գիտակցության մեջ [4]։ Բրենդն օգնում է լուծել հետևյալ խնդիրները. ճանաչել ապրանքը, առանձնացնելայն նմանատիպ ապրանքներից, սպառողների գիտակցության մեջ ստեղծել դրականկերպար, որը վստահություն կներշնչի, ստեղծել ապրանքի հետ կապված դրականհույզեր, խթանել գնման գործընթացն ու հաճույք ստանալ այդ գործընթացից, ձևավորել սպառողական մշտական խմբեր։ Անհրաժեշտ է հաշվի առնել այն հիմքը, որի վրա հիմնվում է բրենդը։ Այսդեպքում նպատակային է ուսումնասիրել անձնային արժեքները և պահանջմունքները։ Առաջնահերթ ուսումնասիրության առարկա են անձնային այն արժեքները,որոնք հիմք են դառնում անձի` ապրանքային որևէ նշանի հարցում կողմնորոշվելուհամար։ Իսկ պահանջմունքներն էլ ձևավորվում են անձնային արժեքների հիմանվրա։ Հիմնական անձնային արժեքները անձի մոտ ձևավորվում են կյանքի առաջին25 տարիների ընթացքում և գրեթե փոփոխության չեն ենթարկվում ամբողջ կյանքիընթացքում։ Հետևաբար, կարելի է պատկերացում կազմել ապագայում ամենաազդեցիկ արժեքների մասին` ուսումնասիրելով այսօրվա երիտասարդ սերնդին [5]։ Մերանհատական արժեքները մեր պատկերացումներն են սեփական պահանջմունքներիբավարարման համար անհրաժեշտ ձևի մասին։ Արժեքները մեր պահանջմունքներինտալիս են որոշակի ուղղվածություն և հստակեցնում դրանց բավարարման ուղիները,ընդ որում, գրեթե միշտ արժեքներն են պատասխանատու մեր պահանջմունքներըբավարարելու կամ չբավարարելու համար։ Անձի անհատական արժեքները այն հիմքնեն, որի վրա կառուցվում է բրենդը։ Անհատական արժեքներն են օգնում, որ ապրանքանիշը կամ բրենդը մուտք գործի անձի ներաշխարհ։ Նույնն էլ բրենդներիընտրության դեպքում է տեղի ունենում. անձն ընտրում է այն բրենդը, որը համապատասխանում է իր անձնային կարևոր արժեքներից որևէ մեկին։ Ընկալման գործընթացում կարևոր բաղադրիչ է ատրակցիան, որն ընկալողսուբյեկտի մոտ ընկալվող օբյեկտի նկատմամբ հետաքրքրության ձևավորմանգործընթաց է։ Վերջինիս ի հայտ գալը կապված է անձի հուզական ոլորտի ակտիվացման հետ, ինչի արդյունքում հուզական փոխհարաբերություն է առաջանումընկալման սուբյեկտի և օբյեկտի միջև։ Ատտրակցիան գործընթաց է, որի ընթացքումընկալողի մոտ հետաքրքրություն է առաջանում տվյալ անձի կամ առարկայի նկատմամբ [6]։ Ատրակցիան սոցիալական հարաբերությունների յուրահատուկ ձև է, որումգլխավոր բաղադրիչը համարվում է աֆֆեկտիվ գնահատականը։ Այս երևույթի ձևավորման գործընթացում նշանակալի է անգիտակցականի ազդեցությունը [7]։ Ատրակցիայի ձևավորման վրա ազդում են սոցիալական մի շարք գործոններ, ինչպեսօրինակ՝ սոցիալական կարգավիճակը, կրթությունը, մասնագիտությունը, շփմանկարողություն և այլն։ Մարքեթինգում ատրակցիայի հիմնական նպատակը հետևյալնէ. ազդեցություն գործել սպառողների վրա` թուլացնելով նրանց զգոնությունը։ Ատրակցիայի շնորհիվ հնարավոր է դառնում կառավարել սպառողներին. «Որքանշատ են մեզ հավատում, այնքան շատ են գնում մեր արտադրանքը»։ Աշխատանքի շրջանակներում անց ենք կացրել հետազոտություն՝ նպատակունենալով ուսումնասիրելու և դուրս բերելու սպառողների գիտակցության վրա բրենդի ատրակտիվ ուժի ներգործությունը պայմանավորող գործոնները, և որպես օրինակընտրել ենք «Էփփլ» (Apple) և «Սամսունգ» (Samsung) բրենդները։ Որպես հետազոտական ընտրանք հանդես են եկել 18-30 տարեկան արական և իգական սեռի 40ներկայացուցիչներ, ովքեր առօրյայում «Էփփլ» և «Սամսունգ» բրենդների օգտատերեր են։ Հետազոտության ընթացքում առաջադրվել է վարկած, ըստ որի՝ «Էփփլ»բրենդի ատրակտիվ ուժն առավելապես հուզական բնույթ ունի, ի տարբերություն«Սամսունգ» բրենդի, որի ընկալումը հիմնականում ռացիոնալ է։ Մեր առջև դրվածնպատակներին հասնելու համար ընտրել ենք հետևյալ գործիքները․• Ազատ զուգորդությունների մեթոդը, որը հնարավորություն է տվել դուրսբերել բրենդի ասոցիատիվ դաշտը և ասոցիատիվ կորիզը,• Շ. Շվարցի արժեքների գնահատման հարցարանը, որը հնարավորություն էտվել դուրս բերել տվյալ բրենդը նախընտրող անձի մոտ առկա բազային արժեքները, • Քելիի ռեպերտուար վանդակների մեթոդը (Репертуарные решетки Келли), որը ձևավորում է բրենդի իմաստային կորիզը և հնարավորություն է տալիս բացահայտել տվյալ բրենդը նախընտրող պոտենցիալ սպառողի մոտ առկա ներքին մոտիվացիոն կորիզը,Ազատ զուգորդությունների մեթոդի կիրառման արդյունքում ստացվել էընդհանուր 203 բառ, որից 92-ը վերաբերվում էր «Սամսունգ», իսկ 111-ը` «Էփփլ»բրենդին։ Այնուհետև առանձնացվել են յուրաքանչյուր բրենդի համար ամենահաճախկրկնվող տասը բառերը, որոնց վերլուծության արդյունքում պարզ է դարձել, որ«Սամսունգ» բրենդի հետ առաջ եկող զուգորդումներն առավել կապված են դրաօգտագործման գործառույթային կողմի, գործնական և ֆիզիկական առանձնահատկությունների հետ, ինչպես օրինակ՝ բարդ գործառույթներ, բազմաֆունկցիոնալություն, կոպտություն, գունային արտահայտում (կապույտ գույն), հարմարեցված աքսեսուարներ և այլն։ «Էփփլ» բրենդի զուգորդումները հիմնականում ունեն առավելհուզական գնահատում․ արտահայտում են տվյալ բրենդի ապրանքն օգտագործողիհուզական վերաբերմունքը, ցույց են տալիս օգտատիրոջ հուզական գնահատականը։ Տվյալ բրենդն ընկալվում է առավել կանացի, նուրբ, գեղեցիկ և գրավիչ։ Այնարտահայտվում է այնպիսի զուգորդումներում, ինչպիսիք են՝ գեղեցկությունը, լոգոյիգրավչությունը, կանացիությունը, նորաձևությունը և այլն։ Այսինքն, կարող ենք եզրակացնել, որ «Սամսունգ» բրենդը սպառողների շրջանում ունի առավել ռացիոնալընկալում, մինչդեռ «Էփփլ» բրենդն ընկալվում է ավելի հուզական կողմով։ Վերոնշյալբրենդների ընկալման տարբերություններից մյուսն այն է, որ «Էփփլ» բրենդն առավելանձնավորված է. գրեթե յուրաքանչյուրին հայտնի է «Էփփլ»-ի հիմնադիրը` ՍթիվՋոբսը։ Կազմակերպության ղեկավարի անձի հետ կապված բրենդը հավելյալ ազդեցություն կարող է ունենալ բրենդի ընկալման վրա (կա´մ դրական, կա´մ բացասական)։ «Էփփլ» բրենդի պարագայում այն դրական է անդրադառնում սպառողներիընկալման վրա։ Բազային արժեքների ու համոզմունքների ուսումնասիրությանն ուղղված Շ.Շվարցի հարցարանի կիրառման արդյունքում ստացվել է հետևյալ պատկերը (տեսՆկար 1)․ «Էփփլ» բրենդ օգտագործողների մոտ բարձր արտահայտվածության մակարդակ ունեն ինքնուրույնության, ստիմուլյացիայի, հեդոնիզմի, ձեռքբերումների ևիշխանության արժեքները։ Մասնավորապես՝ ինքնուրույնության արժեքների գերակայման դեպքում խոսքը վերաբերում է մտածողությաննմ ու ինքնուրույն որոշումներընդունելուն։ Այն որպես արժեք բխում է օրգանիզմի ինքնավերահսկողության ևինքնակարգավորման, մյուս կողմից՝ ինքնավարության և անկախության պահանջմունքից։ Ստիմուլյացիայի արժեքների տիպը բխում է օրգանիզմի բազմազանությանձգտման պահանջմունքից և խորքային ապրումներից։ Այն ուղղված է ակտիվությանօպտիմալ մակարդակի ապահովմանը և մշտական ձգտմանը դեպի նորարարություններ։ Հեդոնիզմի արժեքների տիպի մոտիվացիան հաճույքը և բավարարվածության զգացումն են։ Ձեռքբերումների արժեքների տիպի հիմնական նպատակնանհատական հաջողություններիի հասնելն է՝ սոցիալական չափանիշներին համապատասխան կոմպետենտություն ցուցաբերելու միջոցով։ Վերջինս ենթադրում էսոցիալական ընդունումը։ Իշխանության արժեքների խմբի հիմքում ընկած է իշխելու,սոցիալական հեղինակություն վայելելու, այլոց վերահսկելու պահանջմունքը։ Նկար 1․ Արժեքային տասը կողմնորոշումների խմբային միջին ցուցանիշըԻնչ վերաբերվում է «Սամսունգ» բրենդին, ապա այն նախընտրողների մոտգերիշխում են անվտանգության, ունիվերսալիզմի, կոնֆորմության և շատ քիչտարբերությամբ նաև՝ ավանդականության և կամեցողության արժեքները։ Անվտանգության արժեքների տիպը կապված է սեփական անձի և այլոց անվտանգության,հասարակության կայունության և ներդաշնակության հետ։ Ունիվերսալիզմի արժեքային տիպը կապված է հասկացման և հանդուրժողականության, հասարակությանբարօրության ու արդարությանը վերաբերվող մտահոգությունների հետ։ Կամեցողության արժեքային տիպը կապված է ավելի մտերմիկ հարաբերությունների մեջգտնվող անձանց բարօրության պահպանման հետ։ Կոնֆորմության արժեքներիտիպը կապված է վերահսկողության և այնպիսի գործողություններից հրաժարվելուհետ, որոնք կարող են վնաս պատճառել այլոց։ Քելլիի ռեպերտուարային վանդակների մեթոդի կիրառման արդյունքումստացված տվյալների համաձայն՝ «Էփփլ» բրենդի օգտատերերն այն ընկալվում ենորպես ավելի գեղեցիկ, կանացի, բարձրորակ, պարզ ֆունկցիոնալությամբ բրենդ,որն ունի ավելի գրավիչ լոգո և հարմարեցված աքսեսուարներ, ինչպես նաև արտահայտված գունային ընկալում։ Համեմատության կարգով, «Սամսունգ» բրենդը նույնօգտատերերն ընկալվում են որպես կոպիտ, տղամարդկային, համեմատաբար ավելիցածրորակ, բարդ գործառույթներ և ոչ այդքան գեղեցիկ դիզայն ունեցող բրենդ։ «Էփփլ»-ի օգտատերերն ավելի հակված են բրենդի նկատմամբ վստահությունը կապելկազմակերպության ղեկավարի անձի հետ, միևնույն ժամանակ տվյալ բրենդն ավելիվստահելի համարում են բջջային հեռախոսների արտադրության ոլորտում։ Նույնխմբի անդամները, համեմատության կարգով, «Սամսունգ» բրենդը վստահելի ենհամարում կենցաղային տեխնիկայի արտադրության ոլորտում։ Այսպիսով, «Էփփլ»բրենդի օգտատերերի շրջանում վերջինս ընկալվում է ավելի հուզական երանգավորմամբ, ձևավորված վստահություն կա բրենդի նկատմամբ, բացի այդ, այն նաևնրանց իմիջի բաղկացուցիչն է։ Այսինքն, կարող ենք փաստել, որ «Էփփլ»-ի ատրակտիվ ուժի ազդեցությունը սպառողական զանգվածի վրա ավելին մեծ է, քան «Սամսունգ»-ինը։ Ինչ վերաբերվում է «Սամսունգ» բրենդի ընկալմանը, ապա դրա օգտատերերիշրջանում արտահայտվում է բրենդի բազմաֆունկցիոնալությունը, բարձր որակն ուբազմապրոֆիլությունը։ Չնայած «Սամսունգ»-ի օգտատեր լինելուն, նրանց մեծամասնությունը որպես առավել գեղեցիկ, կանացի հատկանիշներ կրող և լոգոյի գրավչություն ունեցող բրենդ է համարում «Էփփլ»-ը։ Այսպիսով, կարող ենք եզրակացնել,որ «Սամսունգ» բրենդն առավել ռացիոնալ է ընկալվում սպառողների շրջանում,այսինքն՝ շեշտն ավելի շատ դրվում է կիրառական գործառույթների, և ոչ թե հուզական կողմի վրա։ Բացի այդ, այն նաև բազմապրոֆիլ բրենդ է, քանի որ շուկայում ունիկենցաղային տեխնիկայի լայն ընտրանի։ Դա է պատճառը, որ «Սամսունգ»-ն ավելիընդհանրական արտահայտում ունի սպառողների գիտակցության մեջ։ Միևնույնժամանակ կարևոր որակ է համարվում «Սամսունգ»-ի կիրառական նշանակությունը,բազմաֆունկցիոնալությունը և գործնականությունը։ Ստացված արդյունքները թույլ են տալիս վկայելու այն մասին, որ հետազոտության ընթացքում առաջադրված վարկածը հաստատվել է։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[4] Годин А. М., Брендинг։ коммуникации и воздействие,Պողոսյան ԱնիԲՐԵՆԴԻ ԸՆԿԱԼՄԱՆ ՀՈԳԵԲԱՆԱԿԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ(«ԷՓՓԼ» ԵՎ «ՍԱՄՍՈՒՆԳ» ԲՐԵՆԴՆԵՐԻ ՕՐԻՆԱԿՈՎ) Բանալի բառեր՝ բրենդի ընկալում, ատրակցիա, բրենդի ատրակտիվ ուժ,արդիական պահանջմունքներ, բազային արժեքներ։

example637

example637

Հոդվածում բնապահպանական գիտելիքների խիստ արժևորման համատեքստում նորովի են գնահատված «աշխարհագրական մոնիթորինգ» գիտակարգի բովանդակությունը և ներքին կառուցվածքը։ Մասնավորապես՝ կարևորվել է մարդ-բնություն-հասարակություն համակարգում առկա կապերի և փոխհարաբերությունների բացահայտումը, ինչպես նաև՝ կայուն զարգացման տեսանկյունների միջև հավասարակշռության ապահովումը։ Հետազոտության արդյունքում կատարված եզրակացություններն ու առաջարկները վերաբերում են ինչպես գիտակարգի տեսական և մեթոդական կատարելագործման, այնպես էլ գործնական կիրառության խնդիրներին։ Ըստ այդմ՝ կարևորել ենք «աշխարհագրական մոնիթորինգ» բուհական առարկայի կառուցվածքի և կրթական վերջնանպատակների հստակեցումը։

ԱՇԽԱՐՀԱԳՐԱԿԱՆ ՄՈՆԻԹՈՐԻՆԳԸ ՈՐՊԵՍ ԲՆԱՊԱՀՊԱՆԱԿԱՆ ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ԿԱՐԵՎՈՐԱԳՈՒՅՆ ԲԱՂԱԴՐԻՉՄարդը գլոբալ էկոհամակարգի մի մասն է։ Նա հասցրել է ազդել կենսոլորտիբոլոր բաղադրամասերի վրա` ամենուրեք թողնելով անդառնալի հետևանքներ, որոնքկարող են կասկածի տակ դնել իր գոյության պահպանման ապագան։ Մարդու նմաններգործությունը հազարամյակների ընթացքում ուղղված է եղել միայն սեփական կարիքների բավարարմանն ու բարեկեցության ապահովմանը` անտեսելով կամ չհասկանալով բնության հավասարակշռման, ինքնավերականգնման և ինքնավերարտադրության պահպանման անհրաժեշտությունը։ Մասնագետների գնահատմամբ՝ մարդկային հասարակությունն իր գոյության ողջընթացքում և հատկապես 20-րդ դ. ոչնչացրել է երկրագնդի բնական համալիրների70%-ը, որոնք ընդունակ էին ասիմիլացնել հասարակության գործունեության հետևանքով առաջացող տեխնածին թափոնները։ Ընդգծենք, որ ներկայումս էլ մարդկային հասարակությունը շարունակում է «հաջողությամբ» ոչնչացնել այդ համալիրները։ Այս ամենի հանրագումարում բնական միջավայրի վրա ազդեցության թույլատրելիսահմանը այժմ գերազանցվում է մի քանի անգամ։ Առանձնացնենք մեկ կարևոր գործոն ևս՝ ամեն տարի բնություն արտանետվող հազարավոր տոննա թափոնները բնական վիճակով երբեք չեն հանդիպել։ Այս ամենի պատճառով կենսաբանական միկրոօրգանիզմները, որոնք հանդես են գալիս որպես բնական միջավայրի էկոլոգիականհավասարակշռությունը ապահովող կարգավորիչներ, ի վիճակի չեն իրականացնելուիրենց վերապահված գործառույթը։ Ըստ մասնագետների՝ 30-50 տարի հետո երկրագնդի վրա կարող է սկսվել անդառնալի մի գործընթաց, որը 21-22-րդ դդ. սահմանագլխին անխուսափելի կդարձնի համամոլորակային բնապահպանական աղետը։ 20-րդ դ. 2-րդ կեսին հասարակության զարգացման ներկայիս մակարդակը հնարավորություն ընձեռեց նոր տեխնոլոգիաների միջոցով կազմակերպել բնական միջավայրի մոնիթորինգի ամբողջական համակարգ, որի շնորհիվ հնարավոր դարձավ հավաքել և մշակել բնական միջավայրի փոփոխությունների մասին հսկայական նյութ։ Արդյունքում արձանագրվեց շրջակա միջավայրում տեղի ունեցող արագ և բացասական փոփոխությունների փաստը, որոնք աշխարհագրական առումով ընդգրկեցինամբողջ երկրագունդը։ Ըստ այդմ՝ կարող ենք փաստել, որ համաշխարհային հասարակության առջևձևավորվեց սոցիալական նոր պատվեր, այն է` գիտական հետազոտությունների հիման վրա բացահայտել բնություն-հասարակություն փոխհարաբերությունների դինամիկան, գնահատել շրջակա միջավայրի վրա անթրոպոգեն ազդեցության հետևանքները և մատնանշել հասարակության զարգացման նոր ռազմավարությունը։ Այսպիսով, համաշխարհային հասարակության զարգացման նոր ռազմավարությունում որպես կարևոր բաղադրիչ հանդես է գալիս շրջակա միջավայրի փոփոխությունների և դրանց համատեքստում հասարակական կյանքի կազմակերպման համար մոնիթորինգային միասնական համակարգի անհրաժեշտությունը։ Վերջինիս տարածական ասպեկտները կազմում են «աշխարհագրական մոնիթորինգ» գիտակարգիբովանդակությունը։ Սակայն, այս պարագայում պետք է հաշվի առնվեն մի քանի նկատառումներ.նախ՝ գլոբալիզացված աշխարհում, երբ տարածության և ժամանակի ընկալումներըանընդհատ վերարժևորվում են, տեղի է ունենում գործընթացների և երևույթներիզարգացման կտրուկ արագացում։ Հետևաբար, ժամանակակից հասարակությանըբնորոշ տեղեկատվության ազատ փոխանակման պայմաններում բացահայտվում ենգիտական գիտելիքի զարգացման նոր հնարավորություններ։ Արդյունքում գիտականգիտելիքը շատ արագ է հնանում։ Ուստի «աշխարհագրական մոնիթորինգ» գիտակարգի բովանդակությունը ժամանակի ընթացքում նույնպես կարիք ունի անընդհատկատարելագործման։ Մատնանշված խնդիրներն էլ ամբողջացնում են սույն հոդվածի արդիականությունն ու նորույթը։ Ինչպես արդեն նշել ենք, արդի ժամանակաշրջանում գիտատեխնիկական հեղափոխության, արդյունաբերության բոլոր ճյուղերի, էներգետիկայի, տրանսպորտի, երկրագնդի բնակչության կտրուկ աճի, ուրբանիզացման մակարդակի և համատարածքիմիացման սրընթաց աճը հանգեցնում են աշխարհագրական թաղանթի ոլորտներիբնահասարակական հավասարակշռության խախտմանը։ Սակայն պետք է հատուկընդգծենք, որ քաղաքակրթության զարգացման ներկա պայմաններում անթրոպոգենազդեցությունների բացասական հետևանքները չեն կարող ճանաչվել որպես անխուսափելի իրողություններ։ Առաջացած խնդիրների լուծման համար անհրաժեշտ են կայուն տեսական հիմքի վրա ձևավորված խոր և հիմնարար գիտելիքներ։ Մարդկության առջև ծառացած խնդիրները լուծելու համար նախ անհրաժեշտ էդրանք խորությամբ հետազոտել, առկա փոփոխությունները մշտական հսկողությանտակ պահել, և պարբերաբար դիտարկումներ կատարել։ Մարդկությունը դեռևս հնուցօգտագործել է դիտարկումների մեթոդը, որն օգտագործվում է տարբեր տեսակի գիտական ու պրակտիկ գործունեություն կատարելու, տարբեր երևույթների ու օբյեկտներիմասին տեղեկություններ ստանալու, դրանց հատկություններն ու օրինաչափությունները բացահայտելու համար, հիմնված է շրջակա միջավայրի երևույթների և օբյեկտներիհամեմատաբար երկարատև, ուղղորդված և պլանավորված ընկալման վրա։ 20-րդ դ. գիտության մեջ առաջ եկավ «մոնիթորինգ»1 տերմինը։ Այս տերմինըառաջին անգամ օգտագործվել է պրոֆեսոր Ռ. Մաննի կողմից 1972 թ. ՄԱԿ շրջակամիջավայրի մասին Ստոկհոլմի միջազգային կոնֆերանսում։ Սակայն այսօր ինչպեսգիտական, այնպես էլ հասարակական ընկալումներում մոնիթորինգ հասկացությանվերաբերյալ առկա են բազմիմաստ մոտեցումներ։ Տիրապետող են «էկոլոգիական մոնիթորինգ» կամ «շրջակա միջավայրի մոնիթորինգ» հասակցությունների մեկնաբանումները։ Ըստ այդմ՝ ներկայացնենք մասնագիտական գրականության մեջ շրջանառվող մի քանի տեսակետներ։ Վ. Հարությունյանի դիտարկմամբ` «…մոնիթորինգը մարդու շրջակա բնականմիջավայրի դիտարկումների և վերահսկման համակարգ է` նրա պահպանության, միջոցառումների մշակման, բնական ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործման և կենդանի օրգանիզմների համար վտանգավոր իրադրությունների կանխարգելման նպատակով»2։ 1 Լատիներեն «monitor» (դիտել, վերահսկել) բառից։ 2 Հարությունյան Վ., Շրջակա միջավայրի մոնիթորինգ, Երևան, 2010, էջ 10։ Ըստ Ե. Վենիցիանովի` «մոնիթորինգը մի համակարգ է, որն ուսումնասիրում էշրջակա բնական միջավայրի մեկ կամ մի քանի տարրեր նպատակաուղղված կրկնվողդիտարկումների միջոցով` ժամանակի ու տարածության մեջ»1։ Ռուս գիտնական Ն. Պոպովի սահմանմամբ «…մոնիթորինգ է անվանվում շրջակա բնական միջավայրի մեկ կամ մի քանի տարրերի պարբերաբար կրկնվող դիտարկման համակարգը` ժամանակի ու տարածության մեջ` համապատասխանաբար նախապես նախապատրաստված ծրագրով»2։ Մեր կարծիքով, վերոհիշյալ սահմանումներում բացակայում են բնապահպանական ժամանակակից ռազմավարության՝ կայուն զարգացման տեսանկյունները։ Նկատենք, որ «Կայուն զարգացման» հայեցակարգը կիրառական շրջանառության մեջ դրվեց 1992 թ.՝ Ռիոյի գագաթնաժողովում, երբ ընդունվեց «21-րդ դարիօրակարգ» կոնվենցիան։ Ըստ այդմ՝ համաշխարհային հասարակության համարփաստվեց այն իրողությունը, որ զարգացման ներկա նվաճումները սոսկ պատրանքեն, քանի որ դրանք ապահովում են միայն տնտեսական ցուցանիշների քանակականաճ, իսկ հասարակական կյանքի տնտեսական, սոցիալական և էկոլոգիական ոլորտների միջև հավասարակշռությունը խախտված է։ Հետևաբար պետք է փնտրել այլուղիներ։ Ներկայումս մարդկությունը առաջնորդվում է կայուն զարգացման հայեցակարգով, որն ունի «տնտեսական աճից կայուն զարգացում» առանցքը։ Հասարակություն-բնություն փոխհարաբերության ներկա հանգրվանում անհրաժեշտություն էդարձել բնապահպանական նոր ռազմավարության մշակումը, որի հիմքում դրվում էբոլորովին նոր մոտեցում, այն է՝ վերանայել ներկայումս հասարակության տնտեսական ոլորտի զարգացման բնույթի նպատակահարմարությունը և ըստ այդմ անցումկատարել տնտեսական աճից դեպի կայուն զարգացում։ Տնտեսությունը չպետք էզարգանա միակողմանի, այլ պետք է ներառի իր մեջ տնտեսական, էկոլոգիական,սոցիալական ասպեկտները, և զարգացումը պետք է ընթանա այս երեք սեկտորներիհավասարաչափ զարգացման պայմաններում՝ որպես նպատակակետ ընդունելով այդսեկտորների ներդաշնակումը։ Ընդհանրացնելով վերը մատնանշված խնդիրները և հենվելով աշխարհագրական գիտությունների ժամանակակից մեթոդաբանության վրա՝ աշխարհագրականմոնիթորինգ գիտակարգի բովանդակությունը կարող ենք սահմանել հետևյալ կերպ.աշխարհագրական մոնիթորինգը մարդ-հասարակություն-բնություն սխեմայում առկափոխազդեցությունների, փոխառնչությունների և փոխպայմանավորվածություններինպատակաուղղված ու նախօրոք պլանավորված դիտարկումների և վերահսկմանամբողջական համակարգ է` ժամանակի և տարածության մեջ։ Ինչպես նկատելի է սահմանումից, աշխարհագրական մոնիթորինգի համարառանցքային է դառնում մարդ-հասարակություն-բնություն համակարգը։ Այս համակարգում յուրաքանչյուր օղակ, ունենալով զարգացման սեփական օրինաչափությունները, այնուամենայնիվ կախված է մյուս օղակների լիարժեք կենսագործունեությունից։ Այսպես օրինակ՝ յուրաքանչյուր անհատ ինքն ազդում է ինչպես ընդհանուր հասարակական կյանքի, այնպես էլ՝ բնության վրա։ Սակայն նույն հասարակությունը ևբնությունը ուղղակի ազդեցություն ունեն յուրաքանչյուր անհատի կենսագործունեության վրա։ Հետևաբար, ինչպես մարդ-բնություն, հասարակություն-բնություն, այնպեսէլ մարդ-հասարակություն փոխհարաբերություններում պետք է հիմնովին վերագնահատել արդի արժեհամակարգը և ստեղծել նոր` ժամանակին ու իրավիճակին համապատասխան կենսաձև։ Այն պետք է իրականացնել հասարակության մեջ համապա1 Венецианов Е., Винниченко В. и др., Экологический мониторинг։ экологический мониторинг,տասխան գիտելիքների ու տեղեկատվության մակարդակի կտրուկ ու հիմնարարբարձրացման միջոցով։ Պետք է գիտակցել ու արժևորել այն հանգամանքը, որ ամենինչ պետք է սկսել անհատից, քաղաքացուց։ Ինչ վերաբերում է «աշխարհագրական մոնիթորինգ» գիտակարգի ներքին կառուցվածքին, ապա մեր գնահատմամբ այն պետք է ամբողջովին համապատասխանիինչպես վերը մատնանշված սահմանման բովանդակությանը, այնպես էլ՝ աշխարհագրական գիտությունների համակարգի տեսամեթոդական ժամանակակից պահանջներին։ Ըստ այդմ՝ «աշխարհագրական մոնիթորինգ» գիտակարգի ներքին կառուցվածքի համար առաջարկում ենք ներքոհիշյալ բաղադրիչները (գծ. 1)։ Գծապատկեր 1.Աշխարհագրական մոնիթորինգԲնաաշխարհագրականմոնիթորինգՀասարակականաշխարհագրականմոնիթորինգԲնահասարակականաշխարհագրականմոնիթորինգԳծապատկերից պարզ է դառնում, որ աշխարհագրական մոնիթորինգի ներքինկառուցվածքի համար առանձնացնում ենք երեք բաղադրիչ։ Բնաաշխարհագրական մոնիթորինգը բնական երկրահամակարգերի նպատակաուղղված ու նախօրոք պլանավորված դիտարկումների և վերահսկման համակարգէ։ Աշխարհագրական մոնիթորինգի այս բաղադրիչի դիտակետում հատկապեսանթրոպոգեն ազդեցության հետևանքների հետազոտումն է։ Հասարակական աշխարհագրական մոնիթորինգի համար ելակետը կայուն զարգացման համատեքստում հասարակական կյանքի նպատակաուղղված ու նախօրոքպլանավորված դիտարկումների և վերահսկման համակարգն է։ Բնահասարակական աշխարհագրական մոնիթորինգի հետազոտության օբյեկտնընդհանուր աշխարհագրական, ինտեգրալ գոյացություններ են՝ տարածքային-արտադրական համալիրները (ՏԱՀ), ճյուղային արտադրական մասնագիտացված շրջանները, անթրոպոգեն լանդշաֆտները, ագրոարդյունաբերական շրջանները և նմանատիպ այլ տարածքային միավորներ։ Ակնհայտ է, որ աշխարհագրական մոնիթորինգիայս բաղադրիչի նշանակությունը շատ բարձր է, քանի որ բնահասարակական համակարգերի ամբողջականությունն ապահովվում է բնության, բնակչության և տնտեսության միջև առկա ուղիղ, հակադարձ և վերափոխված կապերով։ Այսպիսով, կարող ենք արձանագրել, որ յուրաքանչյուր բաղադրիչի ստացվածարդյունքները ընդհանրանում են աշխարհագրական մոնիթորինգի միասնական բազայում, որն էլ իր հերթին միավորվում է բնապահպանական ընդհանուր գիտելիքներիմեջ։ Հավելենք, որ ինչպես միասնական աշխարհագրական մոնիթորինգի, այնպես էլդրա բաղադրիչների համար խիստ կարևոր է տեսական և մեթոդական կատարելագործման պահանջը, իսկ դա արդեն ավելի բարձր մակարդակի հետազոտությանառարկա է։ Եզրակացություն։ Ընդհանրացնելով մեր հետազոտության արդյունքները՝ ներկայացնում ենք հետևյալ եզրակացությունները և առաջարկները.• Ժամանակակից հասարակության զարգացման ներկա հանգրվանը խիստանհրաժեշտ է դարձնում բնապահպանական կրթության նշանակությունը։ Վերջինիս համատեքստում կարևորվում է «աշխարհագրական մոնիթորինգ»գիտակարգի գիտական և կրթական նշանակությունը։ • Արդի հասարակության առջև ծառացած հիմնախնդիրներին համապատասխան պետք է վերարժևորել «աշխարհագրական մոնիթորինգ» գիտակարգիբովանդակությունը և ներքին կառուցվածքը։ Դրա համար որպես ելակետպետք է ընդունվեն մարդ-հասարակություն-բնություն համակարգում առկակապերն ու փոխհարաբերությունը և կայուն զարգացման հայեցակարգիտեսանկյունները։ • Համաձայն «աշխարհագրական մոնիթորինգ» գիտակարգի բովանդակությանև ներքին կառուցվածքի նորովի գնահատման սկզբունքների՝ պետք է վերանայվեն «աշխարհագրական մոնիթորինգ» բուհական առարկայի կրթականվերջնարդյունքներն ու կառուցվածքը։ • Մասնագետների համար ձևավորվել է սոցիալական նոր պատվեր՝ կատարելագործել «աշխարհագրական մոնիթորինգ» գիտակարգի տեսական և մեթոդական հիմքերը։ Այն իր հերթին կբարձրացնի նաև աշխարհագրական մոնիթորինգի հետազոտական արդյունքների պրակտիկ կիրառումը։ Հրաչյա Հովհաննիսյան ԱՇԽԱՐՀԱԳՐԱԿԱՆ ՄՈՆԻԹՈՐԻՆԳԸ ՈՐՊԵՍ ԲՆԱՊԱՀՊԱՆԱԿԱՆ ԿՐԹՈՒԹՅԱՆԿԱՐԵՎՈՐԱԳՈՒՅՆ ԲԱՂԱԴՐԻՉԲանալի բառեր՝ բնապահպանություն, «Կայուն զարգացան» հայեցակարգ, բնապահպանականգիտելիքներ, «աշխարհագրական մոնիթորինգ» գիտակարգ, բնաաշխարհագրականերկրահամակարգ, հասարակություն, բնահասարակական համակարգ, բուհական կրթություն։

example1575

example1575

Մի շարք արտաքին ազդակներ հասարակության գիտակցության մեջ կոռուպցիոն վարքագիծ կարող են սերմանել։ Դրանք գիտակցության վրա ազդեցության այն միջոցներն են, որոնք ծրագրավորում եւ ղեկավարում են անձի վարքը։ Այդ ամենը կարող է իրականացվել կոռուպցիոն ազդակներ ներառող ֆիլմերի, մուլտֆիլմերի, համակարգչային խաղերի միջոցով։ Արդյունքում անձը կարող է ցուցաբերել կոռուպցիոն վարքագիծ՝ չգիտակցելով, որ նույն վարքագիծն է կրկնում, որը սերտել է իրեն ներկայացվող ստեղծագործության միջոցով։ Այդ մասով, առաջարկում ենք, որ պետությունը իրականացնի համապատասխան հակակոռուպցիոն փորձաքննություն, որի միջոցով համապատասխան մասնագետների կողմից կորոշվի հեռարձակվող ֆիլմերի, մուլտֆիլմերի կոռուպցիոն ազդեցությունը եւ դա բացահայտվելու դեպքում ստեղծագործությունը չի ներկայացվի հասարակությանը։ Բացի դա անհրաժեշտ է հասարակությանը պարբերաբար մատուցել հակակոռուպցիոն ուսուցմամբ լեցուն ծրագրեր։

Կոռուպցիան անհիշելի ժամանակներից ուղեկցել է մարդկությանը և շարունակում է մնալ պետության և հասարակության ուշադրության կենտրոնում ՝ որպես հասարակությանը հետապնդող ամենամեծ չարիքը։ Այս խնդիրը լուծելու համար անհրաժեշտ է բացահայտել կոռուպցիայի պատճառները, որպեսզի վերջիններիս նույնականացնելով հնարավորինս վնասազերծվեն կոռուպցիոն վարք առաջացնող քրեական տարրերը։ Վերջինս քրեագիտության ուսումնասիրության ոլորտն է։ Այստեղ հարկ է նշել, որ կոռուպցիայի զարգացմանը նպաստող տնտեսական, սոցիալական, քաղաքական, օրենսդրական գործոնները խորապես ուսումնասիրվել են, բայց քրեածին գործոնները կարծես հետին պլան են մղվել, նրանց կարևոր դեր չի տրվել կոռուպցիայի դեմ պայքարում։ , Մշակվել են տարբեր իրավական մեխանիզմներ, իրականացվել են տնտեսական բարեփոխումներ և այլն, ինչը նույնպես կարևոր է, բայց անձի հետ աշխատելու կարևորությունը (գիտակցություն / ենթագիտակցություն) երբեք չի տրվել, անձի կոռումպացված դրդապատճառների խորը ուսումնասիրություն։ վարքագիծ և վարքի ուղղում։ Միևնույն ժամանակ, մենք կարծում ենք, որ կոռուպցիոն վարքի դրդապատճառների, այդ վարքի հոգեբանական, սուբյեկտիվ գործոնների բացահայտումը կարող է նպաստել կոռուպցիոն վարքի պատճառահետեւանքային բարդույթի և կանխարգելիչ միջոցառումների արդյունավետության խորացմանը։ Այսպիսով, վերը նշվածի հիման վրա փորձենք բացահայտել քրեագիտական ​​և հոգեբանական որոշ պատճառներ քրեագիտության տեսանկյունից։ Մասնավորապես, այս հոդվածի շրջանակներում մենք կփորձենք հասկանալ, թե որոնք են հասարակության գիտակցության / ենթագիտակցության վրա կոռուպցիոն վարք սովորեցնող ազդակները, որոնք հանրությանը ներկայացվում են աշխատանքների միջոցով (մուլտֆիլմ, կինոնկար, համակարգչային խաղ, հեքիաթ և այլն)։ ) Այսպիսով, մեզ շրջապատող աշխարհում մի շարք արտաքին ազդակներ կարող են հանցավոր / կոռուպցիոն վարք սերմանել հասարակության գիտակցության մեջ։ Դրանք գիտակցության վրա ազդելու միջոց են, որը ծրագրավորում և ուղղորդում է մարդու վարքը։ Վերջինս հնարավոր է իրականացնել համապատասխան քրեական տարրերով ֆիլմերի, մուլտֆիլմերի, համակարգչային խաղերի, հեքիաթների միջոցով։ Նման ազդեցության միջոցներն ավելի վտանգավոր են դառնում, երբ դրանք ուղղված են երեխաներին։ Երեխաները, լինելով առավել խոցելի սոցիալական խումբ, հեշտությամբ կարող են ենթարկվել այդ հանցավոր ազդակների, որոնք ակամա թելադրելու են իրենց գաղափարները ՝ արմատավորվելով ենթագիտակցության, ենթագիտակցության և գիտակցության մեջ։ Երեխաների համար այս ազդանշանները հաճախ աշխատում են մուլտֆիլմերի միջոցով։ Մուլտֆիլմեր 82 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ոչ միայն հեքիաթների, ֆանտազիայի կամ գեղարվեստական ​​աշխարհի աշխարհ են, այլ վերջինից շատ ավելի լուրջ ՝ դրանք մշակութային հնէաբանություններ են, որոնք հիմնված են գիտակցության վաղ մանկության վրա [1, p. 163]։ Ըստ Ալբերտ Բանդուրայի սոցիալական ուսուցման գիտական ​​տեսության, երեխաները նորմալ են համարում այն, ինչ տեսնում են, ուստի եթե երեխան տեսնում է, օրինակ, բռնություն, ոչ ոք չի կարողանա նրան բացատրել, որ դա վատ է, նա կպատճենի այդ գործողությունները առանց նույնիսկ զգալով ցանկացած հույզ։ իր «զոհին» [2]։ Հետեւաբար, մուլտֆիլմերը կարող են նաև կոռուպցիոն կամ հակակոռուպցիոն վարք ներարկել երեխաների մոտ։ Մասնավորապես, հարկ է նշել, որ մեծ է խորհրդային մուլտֆիլմերի դերը հակակոռուպցիոն վարքագիծը ձևավորելու գործում։ Օրինակ ՝ Վինի Թուխը, երբ շատ մեղր էր ճաշակում, չէր կարողանում դուրս գալ դռնից, իսկ «Ոսկե այծ» մուլտֆիլմում պետության ղեկավարի վերջը լավը չէր, քանի որ նա այնքան էր սիրում հարստությունը, որ ի վերջո խեղդված նրա անհամբերությունից, նշենք հին հայկական մուլտֆիլմերը։ «Ոսկե կոշիկ», «Հայելի հեքիաթ», որտեղ կա մի դրվագ, երբ կաշառք վերցնողը պատահաբար տեսնում է իրեն հայելու մեջ եւ այլն։ Նման մուլտֆիլմերը հակակոռուպցիոն ոգին են սերմանում երեխաների մոտ, քանի որ երեխայի համար նույնպես շատ կարևոր է զարգացնել չափի և հարստության զգացողություն։ Ներկայումս որոշ մուլտֆիլմեր պարունակում են հակառակ ուսումնական ծրագրեր։ Օրինակ, «Մաշան և արջը» մուլտֆիլմի մի մասում Մաշան գնում է ավելի ուժեղ արջի մոտ, նրան տալիս է կոնֆետներ և ծաղիկներ, այսպես կոչված, «կաշառք»։ Գուցե մուլտֆիլմում այլ իմաստ կա, բայց երեխաների համար այդ մուլտֆիլմը դիտելու տարիքում դժվար կլինի իրական իմաստը խորությամբ հասկանալ։ Նրանք ընկալում են առավել մակերեսային և հեշտությամբ ընկալվող տեղեկատվությունը։ Ի դեպ, այս մուլտֆիլմը ճանաչվել է որպես երեխաների համար առավել վնասակար նկարահանված պատմություն։ Նման անսպասելի եզրակացություն են հայտնել ռուս հոգեբանները ՝ կազմելով ներքին և արտասահմանյան անիմացիաների յուրահատուկ վարկանիշ։ 83 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Պետք չէ առանձնացնել համակարգչային խաղերը մուլտֆիլմերից, որոնցից հեռու չեն նաև մեծահասակները։ Այսօրվա իրականությունը լի է վիրտուալ խաղերով, որոնք սովորեցնում են կոռումպացված, հանցավոր վարք։ Նրանցից շատերն աշխատում են հետևյալ ծրագրով. Որքան նվագարկիչը սպանում է, վնասում, պայթեցնում վիրտուալ մարդկանց (լինեն դրանք մարդու տեսքով, թե այլ վիրտուալ պատկերով), այնքան տվյալ անձի կերպարը ավելի հզոր կդառնա, քանի որ դրա հաշվին այդ ամենը նա ավելի ուժեղ կդառնա։ Նման խաղեր խաղացողը մեծ ապականիչ է վիրտուալ աշխարհում, քանի որ որքան շատ է պայթեցնում, վնասում մարդկանց, այնքան հարստանում է ՝ ստանալով վիրտուալ փողեր կամ միավորներ։ Էլ ավելի դաժան է, երբ արդյունքում համակարգչի ամբողջ էկրանը ցուցադրվում է արյունով, ինչը ենթադրաբար ստիպում է նվագարկչին վայելել դրանից։ Մենք կարծում ենք, որ սա ոչ միայն կոռուպցիա ձեւավորելու արդյունավետ ծրագիր է, այլև ընդհանրապես հանցավոր վարք։ Որպես վերջինիս փաստ, նշենք Նոր alandելանդիայի Քրիսթչերչ քաղաքի մզկիթների վրա զինված հարձակումը 2019 թ. Մարտի 15-ին, երբ ահաբեկիչը սպանեց 49 մարդու և այդ ամենը նկարահանեց տեսախցիկով, ինչպես մի շարք համակարգչային խաղերում ( Հակահարված, Warface, Համաշխարհային պատերազմ, Պատվո մեդալ և այլն)։ Այս առումով նույնիսկ կարելի է ասել, որ կոռումպացված վարքը կարող է լինել չարյաց փոքրագույնը։ Նման խաղերը մարդու մեջ սերմանում են նմանատիպ խաղային ծրագրին համապատասխանող վարք, և անձը դա արդեն կարող է անել նույնականացման մեթոդով, քանի որ, ինչպես նշվեց, կան ազդանշաններ, որոնք գիտակցությունը չի ընկալում որպես այդպիսին, բայց համապատասխան իրավիճակում։ կարող է ազդել անձի ենթագիտակցության վրա։ և վերահսկել վարքը։ Արդյունքում, անձը կարող է կոռումպացված կամ այլ հանցավոր վարք դրսեւորել ՝ առանց հասկանալու, որ նա կրկնում է նույն վարքը, որը սովորել է համակարգչային խաղերի միջոցով։ Խոսելով մուլտֆիլմերի, համակարգչային խաղերի մասին ՝ չմոռանանք նշել նաեւ կինոնկարները։ Մենք բոլորս միանշանակ հասկանում ենք իրավապահ մարմինների դերի կարևորությունը կոռուպցիայի դեմ պայքարում հանցագործության դեմ պայքարում և հանցագործությունների վերաբերյալ տեղեկատվություն տրամադրելու գործում։ Այնուամենայնիվ, եթե հասարակությունը բացասաբար է վերաբերվում նման վարք ունեցող մարդկանց, ապա կոռուպցիան կարող է աճել, քանի որ կոռուպցիան հայտնաբերվում է ամենադժվար հանցագործություններից մեկը, և եթե այդպիսիք չկան, մի շարք կոռուպցիոն հանցագործություններ չեն հայտնաբերվի։ Բացի այդ, կոռումպացված մարդիկ էլ ավելի անվախ կգործեն ՝ կարծելով, որ իրենց հանցավոր գործողությունները չեն բացահայտվի։ Այս կարևորությունն ամրագրված է նաև ՄԱԿ-ի Կոռուպցիայի դեմ կոնվենցիայի 33-րդ հոդվածում, որը վերաբերում է ազդարարողների պաշտպանությանը, ըստ որի յուրաքանչյուր Մասնակից պետություն պետք է քննարկի իր ներքին իրավական համակարգում ներառելու համապատասխան միջոցներ `բոլոր անձանց ցանկացած անարդար վերաբերմունքից պաշտպանելու համար։ Իրավասու մարմինները պետք է բարեխղճորեն և բարեխղճորեն տեղեկացվեն այն հանցագործությունների փաստերի մասին, որոնք, նրանց կարծիքով, համապատասխանում են սույն Կոնվենցիային։ [4] Unfortunatelyավոք, հասարակության մեջ երբեմն ձեւավորվում են բացասական կարծրատիպեր տեղեկատվություն ունեցող մարդկանց վերաբերյալ (օրինակ, այդպիսի մարդկանց հաճախ անվանում են «գործատուներ» և այլն), որոնց ձևավորմանն ու ամրապնդմանը նպաստում են նաև հեռուստատեսությամբ հեռարձակվող ֆիլմերը։ Օրինակ, Հայաստանում հեռարձակվող «Yere1» սերիալում «Լորիսի» կերպարը չէր ընկալվում որպես դրական կերպար, քանի որ նա համարվում էր ոստիկանություն ներկայացած անձ, մինչդեռ, եթե կրկին հիշենք սովետական ​​ֆիլմերից «Հաջողության պարոնայք», Հետո մենք կհասկանանք, որ այն անձինք, ովքեր համագործակցում են իրավապահ մարմինների հետ և հաղորդում հանցագործության մասին, այստեղ ներկայացվում են որպես դրական կերպարներ, ընդ որում ՝ կարող ենք ասել նաև «հերոսներ»։ Նման ֆիլմերը կարող են մեծ ազդեցություն ունենալ տեղեկատվություն արտահայտող մարդկանց ինստիտուտի ստեղծման և կայացման վրա։ Իվան Ահավորից հետո պետության երկրորդ և վերջին ղեկավարը, ով կարողացավ զսպել կոռուպցիան, Josephոզեֆ Ստալինն էր։ ԻՐԱՎԱԳՈՒՅՆՈՒԹՅՈՒՆԸ Եվ հարցն այստեղ այն չէր, որ նա «ուղղակիորեն գնդակահարում էր» կաշառակերներին։ Կոռուպցիայի դեմ պայքարում է հատուկ միջոցառումների համակարգը, որը տարածվում է բոլորի վրա ՝ անկախ սոցիալական կարգավիճակից և կապերից։ Կաշառակեր մարդկանց հարազատները, ովքեր գիտեին կոռուպցիայի մասին, բայց ոչինչ չէին ձեռնարկել պարզելու համար, նույնպես պատասխանատվության ենթարկվեցին։ Ավելին, դատարանում հայտնվեցին բոլոր նրանք, ովքեր նույնիսկ լսում և լռում էին ինչ-որ մեկի կողմից կաշառք վերցնելու կամ այլ անօրինական գործողությունների մասնակցելու մասին։ Իհարկե, նման տեղեկատվությունը վերահսկման ամենաարդյունավետ միջոցն էր։ Վերջիններս զանգվածային բնույթ ունեին, քանի որ հանցագործության մասին տեղեկություններ ունենալու դեպքում անձը լռելու ընթացքում ենթակա էր քրեական պատասխանատվության։ Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ հեռարձակողների մեծ ցանցը զգալի դեր է խաղացել երկրում կոռուպցիայի դեմ պայքարում։ Իշխանությունները ստեղծել էին մի իրավիճակ, երբ նույնիսկ պատերն ունեին ականջներ, և հանցագործությունը թաքցնելու հավանականությունը գրեթե զրոյական էր։ Կարծում ենք, որ անհրաժեշտ է իրականացնել հակառակ քարոզչություն հասարակության կողմից ներկայացված նույն ֆիլմերի, մուլտֆիլմերի, խաղերի, պատմությունների միջոցով, բարձրացնել հասարակության աչքում տեղեկատվություն տրամադրող մարդկանց դերը և ոչ թե ներկայացնել նրանց, ովքեր ունեն բացասական վարք։ Պետք է նշել նաև, որ հոգեբանական և քրեագիտական ​​ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ ուրիշի վարքի կանոնավոր դիտարկումը, հատկապես եթե այն հաջող է, նույնիսկ ենթագիտակցական մակարդակում հեշտությամբ ցանկություն է առաջացնում կրկնել տեսածը։ 2011-2012 թվականները Հայաստանի Հանրապետությունում Ըստ մի խումբ հոգեբանների ուսումնասիրության, մեկ սերիալի ընթացքում միայն երեկոյան ժամերին հեռուստատեսությամբ ցուցադրվել են բռնության ավելի քան 130 տեսարաններ։ Ավելին, այդպիսի վարք ցուցաբերած մարդիկ գրեթե միշտ հաջողության են հասել այդ սերիալներում և խուսափել պատասխանատվությունից։ Դա ուղղակիորեն հակասում է «Հեռուստատեսության և ռադիոյի մասին» ՀՀ օրենքի 22-րդ հոդվածի պահանջներին, համաձայն որի `հնարավոր է 2-րդ մասի, էրոտիկ հեռուստածրագրերի, սարսափի և ակնհայտ բռնության ֆիլմեր, ինչպես նաև անչափահասների հնարավոր առողջական, մտավոր և ֆիզիկական զարգացում և դաստիարակություն։ , Բացասական հեռարձակվող հաղորդումները, բացառությամբ բաժանորդային հեռարձակման, կարող են հեռարձակվել 24։ 00-ից 06։ 00-ն։ Ավելին, «Հեռուստատեսության և ռադիոյի մասին» ՀՀ օրենքի 22-րդ հոդվածի պահանջները վերաբերում են ոչ միայն բռնությանը, սարսափին, այլև «այն հաղորդումների տարածման արգելքին, որոնք հնարավոր բացասական ազդեցություն ունեն երեխայի մտավոր և ֆիզիկական զարգացման վրա»։ ու դաստիարակություն »։ Այս առումով հատուկ վտանգ է ներկայացնում այնպիսի ֆիլմերի, սերիալների, հաղորդումների տարածումը հեռուստատեսությամբ, որոնք ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն տարածում են «գողական աշխարհի ռոմանտիզմը»։ Մասնավորապես, կինոնկարներում կամ սերիալներում քրեական աշխարհի ներկայացուցիչները հաճախ ներկայացվում են որպես հաջողակ, համարձակ, ընկերասեր, արդար, ցանկացած հարց լուծելու ունակ, իսկ իրավապահ մարմինների ներկայացուցիչները ՝ թույլ, կոռումպացված, հնազանդ կերպարի մեջ։ , սողացող մարդիկ։ Արդյունքում, հանցավոր աշխարհը դառնում է իդեալական երեխաների համար, որոնք փորձում են ընդօրինակել, և խորանում է իրավապահ մարմինների աշխատակիցների նկատմամբ վրդովմունքը [6, p. 72]։ Եվ ոչ միայն չսիրելը, այլեւ հեռուստադիտողները սկսում են չվստահել իրավապահ մարմիններին, ընդհակառակը ՝ վստահում են այն մարդկանց, ովքեր ի վիճակի են անօրինական, կոռումպացված կերպով լուծել իրենց խնդիրները։ Այս կապակցությամբ «Սիցիլիական մաֆիան քննարկելիս Դիեգո Գամբետան շեշտում է Իտալիայի պետության նկատմամբ տարածված անվստահության փաստը։ Մասնավոր սեփականության գործարքների աճը տեղի է ունեցել այն ժամանակ, երբ «պետությունը հնարավորություն չուներ ղեկավարել նման գործարքները։ Պետությունը չկարողացավ ստեղծել վեճերի լուծման և մասնավոր սեփականության փոխանցումը կառավարելու հուսալի միջոց։ Մաֆիան առաջացավ որպես պետության փոխարինող։ Գամբետան «վստահություն» բառը օգտագործում է երկու իմաստով։ Նախ նա նշում է պետության լեգիտիմության և օրինականության բացակայությունը։ Մարդիկ վստահ չեն «որ պետությունը վեճերը արդարացիորեն և արդյունավետ կլուծի», ուստի փնտրում են այլընտրանք [7, p. 117]։ Իրականում, հասարակությանը ներկայացված մուլտֆիլմերի, խաղերի, կինոնկարների և պատմությունների ազդեցությունը շատ ավելին է, քան մենք կարող ենք պատկերացնել։ Ներկայացնենք վերջինս հաստատող փաստ։ Կալիֆոռնիայի Սան Դիեգոյի համալսարանի սոցիոլոգը կարծում է, որ ունի որոշ հարցերի պատասխաններ։ Նրա անունը Դեյվիդ Ֆիլիպս է։ Նա անդրադառնում է այսպես կոչված Վերտեր երեւույթին։ Վերտեր ֆենոմենի պատմությունը սարսափեցնող է և միաժամանակ ինտրիգային։ Ավելի քան երկու դար առաջ գերմանացի գրող Ի. Գյոթեն հրապարակեց սիրավեպ, որը կոչվում էր «Երիտասարդ Վերտերի տառապանքները»։ Գիրքը, որի հերոսը Վերտերն է, ինքնասպան է լինում, ինչը մեծ ազդեցություն ունի ընթերցողի վրա։ Այս սիրավեպը ոչ միայն հայտնի դարձրեց Գյոթեին, այլեւ ինքնասպանությունների ալիք բարձրացրեց։ Այս երեւույթն այնքան հզոր էր, որ մի շարք երկրներում պետական ​​մարմիններն արգելում էին սիրավեպը։ Ֆիլիպսը ուսումնասիրել է 1947-1968 թվականներին ԱՄՆ-ում ինքնասպանությունների վիճակագրությունը և պարզել, որ ամեն անգամ, երբ որևէ սիրավեպ է տպագրվում թերթի առաջին էջում, դրան հաջորդող երկու ամսվա ընթացքում ինքնասպանությունները աճել են միջինը 58 անգամ։ Ամեն անգամ զոհվում էր ևս 58 մարդ, ովքեր կարող էին շարունակել իրենց կյանքը։ [8, էջ. 137] Մարդիկ ընդօրինակում են այլ մարդկանց և տեսնում, թե ինչպես են նրանք լուծում իրենց առջև ծառացած խնդիրները `ինքնասպանությամբ, կոռուպցիայով կամ այլ միջոցներով։ Մարդկանց վրա մեծ ազդեցություն են ունենում հասարակությանը ներկայացված պատմությունները, կինոնկարները, մուլտֆիլմերը և այլ նյութեր։ Մենք նաև կարծում ենք, որ չափազանց կարևոր է հաշվի առնել ոչ միայն երեխաներին ներկայացված տեսանյութերի, մուլտֆիլմերի, հեքիաթների և պատմությունների որակը, այլ նաև 88 ԴԱՏԱԳՐՈՒԹՅԱՆ կարևորությունը, թե որ տարիքում պետք է այն ներկայացվի։ Օրինակ, գրեթե բոլոր հայերը կարդացել են Մեծն Հ. Թումանյանի «Սուտասանը», որտեղ իր երկրում հայտնում է թագավորը։ Ով սուտ է ասում, որպեսզի ես ասեմ, որ սուտ է, ես նրան կտամ իմ թագավորության կեսը։ Եթե ​​դա երեխային պատմում են վաղ տարիքում, նա կարող է պատրաստ չլինել հասկանալու հեքիաթի էությունը։ Երեխան վաղ տարիքում չի հասկանա, որ սուտ ասելը նշանակում է հնարամտություն, բայց կհասկանա մի արարք, որի համար նա պարգևատրվում է արքայության մի կտորով, ինչը կարող է կրկին հանգեցնել կոռուպցիոն վարքի, քանի որ կոռուպցիոն վարք ունեցող անձը հակված է ստելուն պարգևատրվում է »։ Հետեւաբար, այն պետք է կարդալ երեխայի համար ավելի մեծ տարիքում, երբ նա կկարողանա հասկանալ հեքիաթի իրական իմաստը, որն այս դեպքում սրամտություն է։ Հաշվի առնելով այս ամենը ՝ կարծում ենք, որ պետությունը պետության կողմից աջակցության կարիք ունի կոռուպցիայի դեմ պայքարում, մասնավորապես, մենք առաջարկում ենք, որ պետությունը կատարի համապատասխան հակակոռուպցիոն փորձաքննություն, որի միջոցով համապատասխան փորձագետները կորոշեն հանցավոր հետևանքները հեռարձակվող ֆիլմերի և մուլտֆիլմերի մասին, և եթե դրանք բացահայտվեն, աշխատանքը չի ներկայացվի հանրությանը։ Բացի այդ, անհրաժեշտ է հասարակությանը պարբերաբար տրամադրել հակակոռուպցիոն կրթությամբ լի ֆիլմեր, ֆիլմեր, մուլտֆիլմեր, հեքիաթներ, ինչպես դա արվում է որոշ երկրներում։ Օրինակ ՝ ցույց տվեք մի տեսանյութ, որտեղ ալկոհոլ օգտագործած վարորդը կաշառք է տալիս ոստիկանի, որից հետո վարորդը շարունակում է քայլել և վրաերթի ենթարկել կաշառված ոստիկանի երեխային, որը տեղում մահանում է, կամ անձին տեղափոխում են վիրահատարան։ սրտի կաթվածով ու տեսնում է, որ բժիշկը կվիրահատի իրեն։ , որին նա տվել է բժշկություն վարելու լիցենզիա ՝ կաշառքի դիմաց այն պայմաններում, երբ նա նույնիսկ չունի հիմնական բժշկական գիտելիքներ և այլն։ Փաստորեն, հասարակությունը ոչ միայն պետք է լսի, որ կոռուպցիան չարիք է, այլ պետք է խորությամբ տեսնի և ընկալի կոռուպցիայի բացասական հետևանքները։ Իսկ ներկայիս իրականության մեջ կարծես թե բոլորը գիտեն, որ կոռուպցիան բացասական երեւույթ է, բայց հաճախ նրանք չեն պատկերացնում, թե ինչի և ինչ անդառնալի հետևանքների կարող է հանգեցնել։ Իհարկե, նման տեսանյութերը, ֆիլմերը, մուլտֆիլմերն ու պատմությունները նաև կրթական գործիքներ են, ուստի դրանք պետք է ունենան մեկ նպատակ ՝ հասարակությանը սովորեցնել օրինապահ և հակակոռուպցիոն վարք։ Վերջինիս համար մենք նաև առաջարկում ենք մշակել վերապատրաստման ծրագիր `ուղղված կոռուպցիոն վարքի պատճառների չեզոքացմանը, ինչպես նաև հակակոռուպցիոն դիմադրություն սերմանել նախադպրոցական, դպրոցական տարիքի երեխաների, աշակերտների, ինչպես նաև պետական ​​աշխատողների համար և ուսուցանել այն, որ չի աշխատում անձի գիտակցությունը, բայց ենթագիտակցության հետ։ Անհրաժեշտ է լրացնել կրթության այս կարևոր բացը `հասարակության մեջ հակակոռուպցիոն ոգին ձևավորելու համար։ Կարծում ենք, որ նման աշխատանքը կարող է որոշակի ազդեցություն ունենալ կոռուպցիայի դեմ պայքարի արդյունավետության վրա։

example498

example498

Հետազոտվել են դեհիդրոալանինի և (S)­BPB և (S)­2-CBPB քիրալային ռեագենտների Շիֆի հիմքերի հետ NiII իոնի առաջացրած հարթ քառակուսային կոմպլեքսների C=C կապին 3,4-դիհիդրո-6-մերկապտո-3,3-դիմեթիլ-8-(պիպերիդին-1-իլ)-1H-պիրանո[3,4-c]պիրիդին-5-կարբոնիտրիլ նուկլեոֆիլի ասիմետրիկ միացման ռեակցիաները։ Ցույց է տրվել, որ նուկլեոֆիլ միացման ռեակցիան ընթանում է քանակական քիմիական ելքով (68 %) ու բարձր ստերեոսելեկտիվությամբ (de 87,26 %) N-բենզիլպրոլինի մնացորդի 20Dֆենիլային օղակի 2-րդ դիրքում Cl տեղակալիչ պարունակող մոդիֆիկացված (S)-2-CBPB քիրալային օժանդակ ռեագենտի կոմպլեքսի կիրառման դեպքում։ Մշակվել է գրականության մեջ չնկարագրված նոր հետերոցիկլիկ β-տեղակալված ոչ սպիտակուցային α­ամինաթթվի` (R)-S-[3,3-դիմեթիլ-5-ցիանո-8-(պիպերիդին-1-իլ)-3,4-դիհիդրո1H-պիրանո[3,4-c]պիրիդին-6-իլ]ցիստեինի ասիմետրիկ սինթեզի էֆեկտիվ մեթոդ, որն ապահովում է նպատակային ամինաթթվի 71,3 % քիմիական ելք և բարձր էնանտիոմարային մաքրություն (ee 96,48 %)։

Վերջին տասնամյակներում կենսատեխնոլոգիայի և կենսաօրգանական քիմիայիբնագավառներում կարևոր տեղ է զբաղեցնում ֆիզիոլոգիապես ակտիվ քիրալայինմիացությունների նպատակաուղղված սինթեզը։ Այդպիսի միացությունների շարքինեն դասվում ոչ սպիտակուցային α-ամինաթթուները, որոնք լայն կիրառում ունեն դեղագործության, բժշկության, մանրէաբանության և գիտության այլ բնագավառներում։ Հայտնի է, որ ոչ սպիտակուցային ամինաթթուների ներմուծումը դեղերի պեպտիդային շղթայի մեջ դրանց սպիտակուցային անալոգների փոխարեն բերում է դեղիազդեցության պրոլոնգացմանը, ինչի շնորհիվ դրանք ներառվում են ժամանակակիցհակաուռուցքային, ցավազրկող և այլ խմբի դեղերի կազմի մեջ։ Գրեթե բոլոր բնագավառներում կիրառման համար պիտանի են միայն օպտիկապես մաքուր ոչ սպիտակուցային ամինաթթուները։ Հետևաբար, ոչ սպիտակուցային αամինաթթուների` ներառյալ կողքային ռադիկալում տարբեր բնույթի հետերոցիկլերպարունակող էնանտիոմերապես հարստացված ալանինի, ցիստեինի և ամինակարագաթթվի նմանակների ասիմետրիկ սինթեզի արդյունավետ մեթոդների մշակումըկարևոր և հրատապ խնդիր է։ Առավել հեռանկարային է կենսամիմետիկ ասիմետրիկ սինթեզը, որն իրենիցներկայացնում է բնության մեջ տեղի ունեցող կենսակատալիտիկ գործընթացներիկրկնօրինակումը` կենսակատալիզատորների պարզ մոդելների կիրառմամբ [2]։ Սովորաբար տեխնոլոգիական տեսակետից մատչելի են կենսամիմետիկ ասիմետրիկ սինթեզի այնպիսի մեթոդները, որոնք ապահովում են մինչև 90 % ստերեոսելեկտիվություն, ինչը հնարավորություն է տալիս մեկ վերաբյուրեղացմամբ ստանալօպտիկապես մաքուր ամինաթթու։ Գրականության վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ β-տեղակալված օպտիկապեսակտիվ (S)-α-ամինաթթուների կենսամիմետիկ ասիմետրիկ սինթեզի համար լավագույն մոդելային համակարգ են հանդիսանում NiII իոնի հարթ քառակուսային կոմպլեքսները (NiII-(S)-BPB-∆-Ala և NiII-(S)-2-CBPB-∆-Ala)` կազմված դեհիդրոալանինի ևցիկլիկ ամինաթթու պրոլինի հիման վրա կառուցված քիրալային ռեագենտների՝ (S)-2[N-(N'-բենզիլպրոլիլ)ամինո]բենզոֆենոնի ((S)-BPB) և (S)-[N-(N'-2-քլոր-բենզիլպրոլիլ)ամինո]բենզոֆենոնի ((S)-2-CBPB) Շիֆի հիմքերից (նկ. 1) [3-6]։ Նկար 1. NiII իոնի հետ դեհիդրոալանինի և (S)-BPB կամ (S)-2-CBPB քիրալային օժանդակռեագենտների Շիֆի հիմքի առաջացրած հարթ քառակուսային կոմպլեքսներըՀետազոտությունները ցույց են տվել, որ այդ կոմպլեքսներում դեհիդրոամինաթթվի մնացորդի կրկնակի կապը օժտված է բավարար էլեկտրաֆիլությամբ և կարող է միացնել տարբեր նուկլեոֆիլներ [4, 5]։ Համաձայն մարքեթինգի տվյալների՝ բժշկության և դեղագործության բնագավառներում, հատկապես՝ պեպտիդային բնույթի հակաբիոտիկների և հակաուռուցքային դեղերի կազմում առավել հետաքրքրություն են ներկայացնում β­դիրքում հետերոցիկլիկ տեղակալիչ պարունակող ոչ սպիտակուցային α­ամինաթթուները։ Հաշվի առնելով վերոհիշյալը՝ աշխատանքում նպատակ է դրվել NiII իոնի կոմպլեքսների կիրառմամբ իրականացնել 6-մերկապտո-3,3-դիմեթիլ-8-(պիպերիդին-1-իլ)3,4-դիհիդրո-1H-պիրանո[3,4-c]պիրիդին-5-կարբոնիտրիլի ասիմետրիկմիացմանռեակցիայի հետազոտում, որը կհանգեցնի համապատասխան հետերոցիկլիկ β-տեղակալված (S)-α­ամինաթթվի ստերեոսելեկտիվ սինթեզին։ Աշխատանքի կատարման ժամանակ օգտագործվել են ամինաթթուներ` «Reanal»(ք. Բուդապեշտ), Ni(NO3)2x6H2O, K2CO3, CH3CN, CHCl3, CH3COOH, CH3COCH3,CH3OH, HCl, C2H5OH, CH3COOC2H5, ՆՇՔ թիթեղներ` «Ռեախիմ» (ՌԴ) ընկերությունների, նուկլեոֆիլ ագենտ` 6-մերկապտո-3,3-դիմեթիլ-8-(պիպերիդին-1-իլ)-3,4-դիհիդրո1H-պիրանո [3,4-c] պիրիդին-5-կարբոնիտրիլ` սինթեզված ՀՀ ԳԱԱ օրգանական և դեղագործական քիմիայի գիտատեխնոլոգիական կենտրոնի լաբորատորիայի վարիչ,պրոֆեսոր Ա. Նորավյանի ղեկավարած խմբում, ելային NiII-(S)-BPB-∆-Ala և NiII-(S)-2CBPB-∆-Ala կոմպլեքսները` սինթեզված ԵՊՀ դեղագործական քիմիայի ամբիոնի«Ասիմետրիկ սինթեզի» լաբորատորիայում՝ նախկինում մշակված մեթոդներով [1, 3]։ 1H-ՄՄՌ սպեկտրները հանվել են «Varian Mercury-300VX» (300MHz) սպեկտրամետրի վրա (ք. Երևան, ՀՀ ԳԱԱ մոլեկուլի կառուցվածքի ուսումնասիրման կենտրոն)։ Էլեմենտային անալիզն իրականացվել է CHNS-O էլեմենտային անալիզատոր«EuroEA3000» սարքի միջոցով (ք. Երևան, ՀՀ ԳԱԱ «Հայկենսատեխնոլոգիա» ԳԱԿ)։ Բարձրարդյունավետ հեղուկային քրոմատոգրաֆիան (ԲԱՀՔ, HPLC) իրականացվել է «Waters Alliance 2695 HPLC System» սարքի միջոցով (ք. Երևան, ՀՀ ԳԱԱ «Հայկենսատեխնոլոգիա» ԳԱԿ)։ Օպտիկական պտույտի արժեքը չափվել է ԵՊՀ դեղագործական քիմիայի ամբիոնում՝ «Schmidt+Haesnsch Polartronic H532» սպեկտրոպոլյարիմետրի վրա։ Հալման ջերմաստիճանը չափվել է ԵՊՀ դեղագործական քիմիայի ամբիոնում՝«Melting point Stuart SMP30» սարքի միջոցով։ (2) կոմպլեքսների C=Cկրկնակի կապին 6-մերկապտո-3,3-դիմեթիլ-8-(պիպերիդին-1-իլ)-3,4-դիհիդրո1H-պիրանո [3,4-c]պիրիդին-5-կարբոնիտրիլի (3) ասիմետրիկ միացումը.(1) և NiII-(S)-2-CBPB-∆-Ala5 գ (0,0098 մոլ) NiII-(S)-BPB--Ala (1) կամ 0,0092 մոլ NiII-(S)-2-CBPB--Ala (2)կոմպլեքսը լուծվել է 50 մլ CH3CN-ում, և խառնման պայմաններում ավելացվել է 4,06գ (0,0294 մոլ) կամ 3,81 գ (0.0276 մոլ) K2CO3 և 5,95 գ (5x0,0196 մոլ) կամ 5,58 գ(0,0184 մոլ) նուկլեոֆիլ` 6-մերկապտո-3,3-դիմեթիլ-8-(պիպերիդին-1-իլ)-3,4-դիհիդրո1H-պիրանո[3,4-c]պիրիդին-5-կարբոնիտրիլ (3) (սխեմա)։ Ռեակցիան իրականացրել ենք սկզբից սենյակային ջերմաստիճանում, այնուհետև մինչև 500C տաքացման պայմաններում 1,5 ժամ տևողությամբ NiII-(S)-BPB-Ala դեպքում և 2,5 ժամ՝ NiII-(S)-2-CBPB--Ala դեպքում։ Ռեակցիայի ընթացքին հետևել է ՆՇՔ մեթոդով, SiO2-ի թիթեղների վրա` CH3COOC2H5/CHCl3 (3/1) լուծիչներիհամակարգում` հետևելով ելային դեհիդրոալանինի կոմպլեքսի հետքերի անհետացմանը և միացման արգասիք դիաստերեոմեր կոմպլեքսների միջև հավասարակշռության հաստատմանը (նկ. 2)։ ելային NiII-(S)-BPB-∆-Ala (1)կոմպլեքս ելային նուկլեոֆիլ (3) ելային NiII-(S)-2CBPB-∆-Ala (2) կոմպլեքսՆկար 2. Կոմպլեքսների ՆՇՔ անալիզի տվյալները SiO2 թիթեղի վրա`էթիլացետատ/քլորոֆորմ (3/1) լուծիչների համակարգում1. ելային NiII-(S)-BPB-∆-Ala (1) կոմպլեքս,2. ելային NiII-(S)-BPB-∆-Ala(1) կոմպլեքս + ռեակցիոն խառնուրդի նմուշ(ռեակցիան սկսելուց 30 րոպե անց),3. ռեակցիոն խառնուրդի նմուշ (ռեակցիան սկսելուց 30 րոպե անց),4. ելային NiII-(S)-2-CBPB-∆-Ala (2) կոմպլեքս,5. ելային NiII-(S)-2-CBPB-∆-Ala (2) կոմպլեքս + ռեակցիոն խառնուրդի նմուշ(ռեակցիան սկսելուց 30 րոպե անց),6. ռեակցիոն խառնուրդի նմուշ (ռեակցիան սկսելուց 30 րոպե անց)։ Սխեմա 1. (R)-S-[3,3-դիմեթիլ-5-ցիանո-8-(պիպերիդին-1-իլ)-3,4-դիհիդրո1H-պիրանո[3,4-c]պիրիդին-6-իլ]ցիստեին (6)Ռեակցիայի արդյունքում առաջանում է (S,R)- և (S,S)-դիաստերեոմերների խառնուրդ՝ (S,R)-դիաստերեոմերի մեծ ավելցուկով։ Դիաստերեոմերների միջև թերմոդինամիկ և կինետիկ հավասարակշռության հաստատումից հետո պոտաշից ազատվելունպատակով ռեակցիոն խառնուրդները ֆիլտրվել են, և մնացորդը լվացվել CHCl3-ով։ Ստացված ֆիլտրատները ենթարկվել են վակուում գոլորշիացման՝ մինչև չորմնացորդի առաջացումը։ Ստացված հիմնական դիաստերեոմեր կոմպլեքսները (S,R),ինչպես նաև ոչ հիմնական (S,S) դիաստերեոմեր կոմպլեքսը դիաստերեոմերներիխառնուրդից անջատվել են աշտարակային և թիթեղային քրոմոտոգրաֆիայի միջոցով՝ (SiO2, էլյուենտ՝ CH3COOC2H5/CHCl3 (3/1), SiO2, էլյուենտ՝ CH3COOC2H5) հետազոտվել ֆիզիկաքիմիական անալիզի մեթոդներով։ NiII-(S)-BPB-(R)-S-[3,3-դիմեթիլ-5-ցիանո-8-(պիպերիդին-1-իլ)-3,4-դիհիդրո1H-պիրանո[3,4-c]պիրիդին-6-իլ]ցիստեին ((S,R)-4) կոմպլեքս. քիմիական ելք`65%, հալման ջերմաստիճան` Tհալ =250-251 °C։ Էլեմենտային վերլուծություն (%)`գտնվել է` C 64.89, H 5.65, N 10.41։ Հաշվարկվել է C44H46N6NiO4S-ի համար(Mr=813,63)` C 64.95, H 5.70, N 10.33։ Տեսակարար օպտիկական պտույտ` [] +1136,6° (c=0,05; CHCl3)։ 1H-ՄՄՌ սպեկտր (CDCl3, δ, p.p.m, J/Hz)` 1.33 (3H, s, CH3),Ar); 8.30 (1H, dd, 8.6, 1.2, H-6 C6H4)։ NiII-(S)-2-CBPB-(R)-S-[3,3-դիմեթիլ-5-ցիանո-8-(պիպերիդին-1-իլ)-3,4դիհիդրո-1H-պիրանո[3,4-c]պիրիդին-6-իլ]ցիստեին ((S,R)-5) կոմպլեքս. քիմիական ելք` 71%, հալման ջերմաստիճան` Tհալ =154 °C։ Էլեմենտային վերլուծություն(%)`գտնվել է` C 62.26, H 5.29, N 9.97։ Հաշվարկվել է C44H45ClN6NiO4S-ի համար(Mr=848,08)` C 62.31, H 5.35, N 9.91։ Տեսակարար օպտիկական պտույտ` [] +3166,67° (c=0,05; CHCl3)։ 1H-ՄՄՌ սպեկտր (CDCl3, δ, p.p.m, J/Hz)` 1.33 (3H, s, CH3),Ar)։ NiII-(S)-BPB-(S)-S-[3,3-դիմեթիլ-5-ցիանո-8-(պիպերիդին-1-իլ)-3,4-դիհիդրոկական պտույտ` [] 1H-պիրանո[3,4-c]պիրիդին-6-իլ]ցիստեին ((S,S)-4) կոմպլեքս. տեսակարար օպտի = -744,19° (c=0,043; CHCl3)։ 1H-ՄՄՌ սպեկտր (CDCl3, δ, p.p.m,J/Hz)` սպեկտրում առկա բոլոր պրոտոնային ազդանշանները և ազդանշանների ինտեգրալները նույնն են ինչպես (S,R)-4 դիաստերեոմեր կոմպլեքսինը, ինչը իր հերթինվկայում է (S,S)-4 դիաստերեոմեր կոմպլեքսի կառուցվածքի իսկության մասին։ Սինթեզված հիմնական դիաստերեոմեր կոմպլեքսների ամինաթթվային ֆրագմենտի բացարձակ կոն ֆիգուրացիան որոշվել է 589 նմ ալիքի երկարության տակ օպտիկական պտույտի արժեքի նշանով։ Նախկինում, տեսակարար օպտիկական պտույտի և օպտիկական դիսպերսիայի կորերի միջոցով (S)-BPB և (S)-2-CBPB քիրալայինռեագենտների օգտագործմամբ սինթեզված կոմպլեքսների վրա ցույց է տրվել, որ Lբացարձակ կոնֆիգուրացիա ունեցող ամինաթթու պարունակող կոմպլեքսի հարաբե20D20D20Dրական օպտիկական պտույտի նշանը դրական է, իսկ D-ամինաթթու պարունակողկոմպլեքսինը` բացասական։ Սինթեզված փոքր Rf-ի արժեքով հիմնական (S,R)-4 (կամL,L-4) և (S,R)-5 (կամ L,L-5) դիաստերեոմեր կոմպլեքսների մոտ արձանագրվել է տեսակարար օպտիկական պտույտի դրական արժեք, ինչը վկայում է դրանց (S,R)բացարձակ (կամ L,L-) կոն ֆիգուրացիայի մասին։ Իսկ անջատված ոչ հիմնական, Rf-ի մեծ արժեքով (S,S)-4 (կամ L,D-4) դիաստերեոմեր կոմպլեքսի մոտ արձանագրվել է տեսակարար օպտիկական պտույտի բացասական արժեք, ինչը վկայում է դրա (S,S)-բացարձակ (կամ L,D-) կոն ֆիգուրացիայիմասին։ Դիաստերեոմեր կոմպլեքսների հարաբերակցությունը որոշվել է քիրալայինԲԱՀՔ (HPLC) անալիզի մեթոդով, տվյալները ներկայացված են աղյուսակում։ Աղյուսակ 1. Դեհիդրոալանինային կոմպլեքսներին (1, 2) նուկլեոֆիլ 3-ի ասիմետրիկ միացմանարդյունքները CH3CN/K2CO3 միջավայրում, T=50-55 0CԵլային կոմպլեքսՀիմնականարգասիքկոմպլեքսՌեակցիայիտևողություն(ժամ)Քիմիականելք (%)  ԲԱՀՔ անալիզի մեթոդով, դիաստերեոմեր կոմպլեքսների ընդհանուր քիմիական ելքըԻնչպես հետևում է աղյուսակի տվյալներից, նուկլեո ֆիլի ասիմետրիկ միացմանռեակցիան դեհիդրոալանինի մոդիֆիկացված կոմպլեքսի (2) դեպքում ավելի դանդաղէ ընթանում, բայց ավելի բարձր ստերեոսելեկտիվությամբ և բարձր քիմիական ելքով,քան չմոդիֆիկացված կոմպլեքսի (1) դեպքում։ (S,S)-4 ու(S,R)-5 և(S,R)-4 ևՍինթեզված(S,S)-5 դիաստերեոմերկոմպլեքսների քայքայումը և (R)-S-[3,3-դիմեթիլ-5-ցիանո-8-(պիպերիդին-1-իլ)3,4-դիհիդրո-1H-պիրանո[3,4-c]պիրիդին-6-իլ]ցիստեին ամինաթթվ ի անջատումը.Նպատակային ամինաթթվի անջատումն իրականացվել է նախկինում մշակվածստանդարտ մեթոդով [4]։ Արգասիք (S,R)-4 և (S,S)-4 (կամ (S,R)-5 և (S,S)-5 դիաստերեոմեր կոմպլեքսների խառնուրդը լուծվել է 50 մլ CH3OH-ում։ Խառնման պայմաններում տաքացվել է մինչև 500C և ավելացվել 50 մլ 6N աղաթթվի ջրային լուծույթ(սխեմա)։ Կոմպլեքսին բնորոշ կարմիր գույնի անհետացումից հետո, որը վկայում է դրաքայքայման մասին, լուծույթը ենթարկվել է վակուում գոլորշացման։ Չոր մնացորդինավելացվել է 100 մլ ջուր և ֆիլտրվել ելային քիրալային ռեագենտը` (S)-BPBxHCl (կամ(S)-2-CBPBxHCl)։ Քիրալային ռեագենտի հետքերի լրիվ հեռացման համար ջրային ֆիլտրատը լրացուցիչ ենթարկվել է քլորոֆորմով էքստրակցման (3 x 30 մլ)։ Ջրայինմիջավայրում նկատվել է նպատակային ամինաթթվի (6) սպիտակավուն բյուրեղներիառաջացում, որոնք անջատվել են ֆիլտրման միջոցով։ Նպատակային օպտիկապեսակտիվ ամինաթթուն (6) բյուրեղացվել է 96 %-ոց C2H5OH-ից։ Ստացվել է քիմիապես և օպտիկապես մաքուր հետերոցիկլիկ β­տեղակալված αամինաթթու՝(R)-S-[3,3-դիմեթիլ-5-ցիանո-8-(պիպերիդին-1-իլ)-3,4-դիհիդրո-1H-պիրանո[3,4-c]պիրիդին-6-իլ]ցիստեին ամինաթթուն (6)՝ 71,3 % քիմիական ելքով (2,73 գ) ևee 96,48% էնանտիոմերային մաքրությամբ։ Սինթեզված ամինաթթվի էնանտիոմերային մաքրությունը որոշվել է քիրալայինԲԱՀՔ (HPLC) անալիզի մեթոդով, նաև հետազոտվել և պարզաբանվել են կառուցվածքն ու բացարձակ կոնֆիգուրացիան ֆիզիկաքիմիական անալիզի մեթոդներով։ Հարկ է նշել, որ սինթեզված հետերոցիկլիկ β­տեղակալված ոչ սպիտակուցայինα­ամինաթթուն`(R)-S-[3,3-դիմեթիլ-5-ցիանո-8-(պիպերիդին-1-իլ)-3,4-դիհիդրո-1H-պիրանո[3,4-c]պիրիդին-6-իլ]ցիստեին ամինաթթուն (6), գրականության մեջ նկարագրված չէ որպես հայտնի միացություն և սինթեզվել է առաջին անգամ։ (R)-S- [3,3-դիմեթիլ-5-ցիանո-8-մորֆոլին-3,4-դիհիդրո-1H-պիրանո [3,4-c]պիրիդին-6-իլ]ցիստեին(6) ամինաթթվի սպեկտրալ անալիզի տվյալները.քիմիական ելք` 71,3 %, հալման ջերմաստիճան՝ Tհալ =169 0C։ Էլեմենտային վերլուծություն (%)` գտնվել է` C 58.44, H 6.71, N 14.35։ Հաշվարկվել է C19H26N4O3S-ի համար(Mr=390,5)` C 58.46, H 6.67, N 14.36։ Տեսակարար օպտիկական պտույտ` [] = +17,3 0 (c =1; 6N HCl)։ 1H-ՄՄՌ սպեկտր (DMSO/CCl4 1/3+TFA, ∆, p.p.m, J/Hz)` 1.27 (s,4.1), 4.12 (dd, 1H, NH2CH, 8.4, 4.1), 4.42 (d, 1H, OCH2, 15.6), 4.44 (d, 1H, OCH2, 15.6)։ Գրականություն1. Սաղյան Ա., Գեոլչանյան Ա., Բելոկոն Յու., Դեհիդրոալանինի և (S)-2-N-(N’-բենզիլպրոլիլ) ամինաբենզոֆենոնի Շիֆի հիմքի Ni(II) քիրալային կոմպլեքսի ստացման եղանակ, ՀՀ Արտոնագիր № 1257 A2, 2003։ Գայանե Վարդանյան (R)-S -[3,3-ԴԻՄԵԹԻԼ-5-ՑԻԱՆՈ-8-(ՊԻՊԵՐԻԴԻՆ-1-ԻԼ)-3,4-ԴԻՀԻԴՐՈ-1H-ՊԻՐԱՆՈ[3,4-c] ՊԻՐԻԴԻՆ-6-ԻԼ]ՑԻՍՏԵԻՆ ԱՄԻՆԱԹԹՎԻ ԱՍԻՄԵՏՐԻԿ ՍԻՆԹԵԶԲանալի բառեր` ոչ սպիտակուցային α-ամինաթթու, ասիմետրիկ սինթեզ, ցիստեինի ածանցյալ,NiII իոնի կոմպլեքս, քիրալային օժանդակ ռեագենտ։

example1972

example1972

Սույն գիտական աշխատանքում ներկայացված է իրավական վերլուծություն մինչդատական վարույթում քրեական գործի հարուցման մասին որոշման, մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշման դատական կարգով բողոքարկելու հանգամանքների վերաբերյալ, ինչպես նաև մինչդատական վարույթում մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշման պատճառաբանվածության վիճարկմանը դատական կարգով։

ՈՐՈՇՈՒՄՆԵՐԻ ԵՎ ՄԻՈՆԵՐԻ ՄԱՍՆԱԿԻՆԵՐԻ ԳՈՐCEՈՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ , ձգտելով կատարելագործել այդ իրավունքի իրացման մեխանիզմները։ Սույն աշխատանքում բարձրացված խնդիրները ուսումնասիրվել են `առաջնորդվելով հետևյալ խնդիրներով. 1) փաստացի դե յուրե պարզաբանում են մինչդատական ​​վարույթում դատական ​​պաշտպանության իրավունքի էությունը. Դատական ​​պաշտպանության իրավունքի `որպես քրեական դատավարության հիմնաքարի զարգացման հեռանկարները հետագա դատական ​​հսկողության շրջանակներում` հաշվի առնելով իրավական պրակտիկայում առկա խնդիրները. 3) վերլուծել նախնական անձի դատական ​​պաշտպանության իրավունքի բարեփոխումը դատավարական վարույթ Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծում `ներկայիս քրեական դատավարության օրենսգրքի լույսի ներքո` դեդուկտիվ և ինդուկտիվ տրամաբանության միջոցով։ Այս խնդիրները լուծվել են այս աշխատանքում `կիրառելով իրավաբանա-մեկնաբանական մարտավարություն, որը բնորոշ է ինչպես պասիվ մեկնաբանության ռազմավարությանը (տեքստային մեկնաբանություն, օրենսդիրի կամքի բացահայտում), այնպես էլ մեկնաբանման ակտիվ ռազմավարությանը (արժեքի մեկնաբանություն, լրացնելով օրենսդրության բացերը և այլն)։ Աշխատանքի հիմնաքարերը հետևյալներն են. Ա) Գործող քրեական դատավարության օրենսգրքում (այսուհետ `ՔՊ)` քրեական գործ է հարուցվել փաստի առթիվ կամ անձի դեմ, բ) հնարավո՞ր է, որ քրեական գործ հարուցվի գործը խախտում է անձի իրավունքները գ) հնարավո՞ր է բողոքարկել քրեական դատավարության հանրային մասնակիցների որոշումը, դ) հնարավո՞ր է բողոքարկել հասարակության մասնակիցների որոշումը որպես մեղադրյալ ներգրավվածության մեջ կամ մեղադրել անձին, եթե անձը գտնում է, որ իրեն որպես մեղադրյալ ներգրավելու որոշումը պատշաճ կերպով չի հիմնավորվել `պահանջելով դատարանին վարույթի հանրային մասնակցին պարտավորեցնել բավարար պատճառաբանություն ներկայացնել։ Նախաքննական վարույթի նկատմամբ դատական ​​վերահսկողության վերաբերյալ իրավական կարգավորումները տրված են ՀՀ գործող ՔԴԿ 39-րդ գլխում, 278-րդ հոդվածում, որի 2-րդ մասը սահմանում է. «Դատարանը սույն օրենսգրքով սահմանված դեպքերում` համաձայն ընթացակարգը, քննում է քննչական մարմինների, քննիչի, դատախազի, օպերատիվ-հետախուզական գործունեություն իրականացնող մարմինների որոշումների օրինականության վերաբերյալ բողոքները։ Քրեական օրենսգրքի 290-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է, որ քննչական մարմնի աշխատողի, քննիչի, դատախազի, օպերատիվ-հետախուզական մարմինների որոշումների, գործողությունների և գործողությունների օրինականության և արդարացման դեմ բողոքարկումները կարող են ներկայացվել դատարան։ կասկածյալի, մեղադրյալի, պաշտպանի կողմից։ տուժողի, քրեական դատավարության մասնակիցների և այլ անձանց կողմից, որոնց իրավունքներն ու օրինական շահերը ոտնահարվել են այդ որոշումներով, գործողություններով, եթե նրանց բողոքները չեն բավարարվել դատախազի կողմից։ Նույն հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում է, որ քրեական գործը կասեցնելու, կարճելու կամ կարճելու, քրեական գործը կարճելու կամ քրեական հետապնդումը դադարեցնելու մասին որոշումները կարող են բողոքարկվել դատարան ՝ հանցագործությունների մասին հաղորդումներ ստանալու, քրեական գործ հարուցելու դեպքում, ինչպես նաև օրենսգրքով նախատեսված դեպքերում։ Մասնագիտական ​​գրականության մեջ երկար ժամանակ վեճ կար `քրեական գործի հարուցումը կարող է բողոքարկվել, թե ոչ։ Ելնելով այդ հանգամանքից `Վճռաբեկ դատարանը թիվ EKD / ​​0031/11/08 նախադեպային որոշմամբ արտահայտեց Վալերի Գրիգորյանի վերաբերյալ հետեւյալ իրավական դիրքորոշումը. «Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ քրեական գործ հարուցելու որոշման բացառումը դատական ​​վերահսկողության ոլորտից թերի է միայն այն հիմքով, որ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի ոչ մի հոդված չի նախատեսում, որ այն կարող է բողոքարկվել դատարանում»։ Մենք համաձայն ենք նաև Վճռաբեկ դատարանի դիրքորոշման հետ, քանի որ ՔԴԿ 290 1 1 հոդվածը նշում է, որ անձի իրավունքներն ու օրինական շահերը ոտնահարող բոլոր որոշումները, գործողությունները կարող են ենթակա լինել դատական ​​վերանայման։ Վերը նշված նախադեպային որոշման համաձայն `օգտագործելով պասիվ իրավական մեկնաբանության ռազմավարության օրենսդիրի կամքը (մոտեցումը)` Վճռաբեկ դատարանը հայտարարեց, որ իրավունքներն ու օրինական շահերը, ապա ամրագրված են դատական ​​պաշտպանության իրավունքի ուժով։ ՀՀ Սահմանադրության 19-րդ հոդվածում դրանք ենթակա են դատական ​​կարգի բողոքարկման։ Սակայն նույն հարցը քննարկելով ՝ քրեական գործը հարուցվել է փաստի առթիվ, թե անձի վրա, Վճռաբեկ դատարանը գտել է, որ ՀՀ քրեական դատավարության դատարանում հարուցվել է քրեական գործ ՝ իբր կատարված հանցագործություն պարունակող արարք քրեական օրենսգրքով թույլատրված չէ։ որ անձի համար դա քրեական հետապնդման մեջ իրավական որևէ հետևանք չի առաջացնում, ուստի քրեական գործ հարուցելու որոշումը չի խախտում քրեական վարույթում որևէ մեկի իրավունքներն ու շահերը, ուստի քրեական գործ հարուցելու մասին որոշումը դատական ​​կարգով բողոքարկման ենթակա։ Ինչ վերաբերում է Սահմանադրության 19-րդ հոդվածին, Վճռաբեկ դատարանը նշեց, որ այս իրավունքը վերաբերում է քրեական գործի դատական ​​քննության փուլին. անձը կկարողանա օգտվել այդ իրավունքից, երբ քրեական գործը մեղադրական եզրակացությամբ ուղարկվի դատարան ՝ ըստ էության քննելու համար։ Մենք գտնում ենք, որ քրեական գործ հարուցելու որոշումը հիմնարար նշանակություն ունի ամբողջ քրեական դատավարության համար, քանի որ այդ դատավարական փաստաթուղթն ամփոփում է նախապատրաստական ​​ընթացակարգի արդյունքները, տալիս է նախնական, բայց պաշտոնական գնահատականներ որոշ փաստերի։ Հետևաբար, մենք չենք կարող համաձայնվել Վճռաբեկ դատարանի վերը նշված երկու պարբերություններում արտահայտված իրավական դիրքորոշումների հետ, հիմնվելով ստորև բերված հիմնավորված նկատառումների վրա։ Վճռաբեկ դատարանը Գ. Միքայելյանին վերաբերող թիվ EADD / 0085/06/09, V. Գրիգորյանի վերաբերյալ թիվ EKD / ​​0031/11/08 որոշումները, Լ. EKD / ​​0136/11/11 որոշումները։ Պողոսյանը նշեց, որ ՀՀ քրեական վարույթում հարուցվում է քրեական գործ այն փաստի առթիվ, որ անձի դեմ քրեական գործ հարուցելու ինստիտուտը նախատեսված չէ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքով։ որ քրեական գործ հարուցելու որոշման պահանջների մեջ չկա որևէ անձի հիշատակում։ Բայց արդյո՞ք դա արդարացնու՞մ է անձին զրկելու իրավունքները և օրինական շահերը խախտող քրեական գործ հարուցելու որոշման դեմ դատարան բողոքարկելու հնարավորությունից։ Իսկ այն դեպքերում, երբ քրեական գործ հարուցելու որոշման մեջ նշվում է ենթադրյալ հանցագործություն կատարած կոնկրետ անձի անունը, վերջինս իրավունք ունի՞ նախաքննության կարգով բողոքարկել այդ որոշումը։ Այս հարցին Վճռաբեկ դատարանը պատասխանել է ԼRՀ Պողոսյանի վերաբերյալ թիվ EKD / ​​0136/11/11 որոշման մեջ, որում ասվում է, որ քրեական գործ հարուցելու որոշման մեջ `անձին որպես հանցագործ նշելու դեպքում, նա / նա ձեռք է բերում որոշակի դատական ​​երաշխիքներ օգտագործելու իրավունք։ ներառյալ պաշտպանության իրավունքը։ Քննարկվող հարցը քննարկելիս անհրաժեշտ է առաջնորդվել դատական ​​պրակտիկայի հիմքում ընկած հիմնական սկզբունքներով, որ դատական ​​համակարգը պետք է երաշխավորի ոչ թե պատրանքային և վերացական իրավունքներ մարդու իրական և կիրառելի իրավունքներ։ Կարծում ենք, որ հարցի լուծման հետ կապված իրավունքի բացահայտման մեթոդի ընտրության համար օգտագործվող գործիքը պետք է լինի հատուկ սահմանադրական արժեքը (ակտիվ իրավական ներկայացուցչության ռազմավարության արժեքային մեկնաբանության հնարք)։ Այսպիսով, համաձայն ՀՀ Սահմանադրության 18-րդ հոդվածի, «Յուրաքանչյուր ոք ունի իր իրավունքների և դատական ​​ազատությունների պաշտպանության արդյունավետ պաշտպանության միջոցներ»։ Սահմանադրական դատարանը ՍԴ 673-ում որոշում կայացրեց, որ անհատի իրավունքներն ապահովելու և պաշտպանելու տեսանկյունից, Սահմանադրության 18-րդ հոդվածի նպատակն է երաշխավորել իրավունքների խախտումների վերաբերյալ մեղադրանքների դատական ​​քննության իրավունքը և վերացնել նման խախտումների հետեւանքները։ Այս իրավունքը սահմանափակման ենթակա չէ, և արդար դատաքննության իրավունքը ցանկացած ժողովրդավարական հասարակության հիմնական առանձնահատկություններից մեկն է։ Միևնույն ժամանակ, օրենքը չպետք է արգելափակի դատարանում բողոքարկելու անձանց սահմանադրական իրավունքը, այլ հստակեցնի այդ արարքների օրինականության նկատմամբ դատական ​​վերահսկողության չափանիշները (մեր դեպքում ՝ քրեական գործ հարուցելու որոշումը) ՝ ապահովելով լիարժեք հասանելիություն։ անհատական ​​իրավունքների դատական ​​պաշտպանությանը։ Բացի այդ, ՍԴՈ -844 Սահմանադրական դատարանի որոշման համաձայն, «նախատեսում է, որ պետության պատասխանատվությունն է նախատեսել իրավական պաշտպանության արդյունավետ և համարժեք միջոցներ և ապահովել մատչելիությունը»։ Միևնույն ժամանակ, անձի դատական ​​պաշտպանության իրավունքն ամրագրված է 1946 թ. Դեկտեմբերի 10-ի Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի 8-10-րդ հոդվածներում։ 1950 թ. Դեկտեմբերի 16-ի Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների միջազգային դաշնագրի 16-րդ հոդված; Նոյեմբերի 4-ին Մարդու իրավունքների պաշտպանության և հիմնարար ազատությունների եվրոպական կոնվենցիայի 4 1 1-ին հոդվածում ասվում է, որ «Յուրաքանչյուր ոք, իր նկատմամբ հարուցված ցանկացած քրեական մեղադրանքով, ունի արդար դատաքննության իրավունք»։ Եվ ՄԻԵԴ-ը, մեկնաբանելով «կենդանի» փաստաթղթում (ՄԻԵԴ) «քրեական մեղադրանք» վերոհիշյալ հասկացությունը, իր նախադեպային որոշումներում նշել է, որ այն պետք է հասկանալ ոչ թե բառացի (վավերագրական), այլ բովանդակային (գործնական) իմաստ (Deveren ընդդեմ Բելգիայի)։ Deweer ընդդեմ Բելգիայի վճիռը, 27 փետրվարի 1980 թ., Դիմում թիվ 6903/75 կետ 44)։ Անձի կողմից «մեղադրանքի» առկայությունը կարող է վկայվել հանցագործության կասկածանքի առկայությունը ենթադրող միջոցառումների ձեռնարկմամբ, քանի որ դրանք էականորեն ազդում են կասկածյալի վիճակի վրա 1։ Փաստորեն, եթե մենք նայենք Եվրոպական դատարանի կողմից տրված վերոհիշյալ իրավական դիրքորոշումների պրիզմայով քրեական գործ հարուցելու որոշմանը, ապա ստացվում է, որ դատական ​​գործընթացների նկատմամբ դատական ​​վերահսկողության սպեկտրը ներառում է քրեական գործ հարուցելու որոշումը։ , քանի որ ըստ ՄԻԵԴ-ի, եթե անձը որոշում է կայացնում քրեական գործի վերաբերյալ «Նյութական» կողմին ծանոթանալուց հետո, եթե գտնի, որ իր նկատմամբ հանցագործության կասկած է հարուցվում կամ դա էապես ազդում է կասկածյալի վիճակի վրա (ծանրացման տեսանկյունից) ), ապա անձը պետք է իրավունք ունենա վիճարկել դատարանի որոշումը կամ դրա բովանդակությունը։ Այժմ փորձենք վերոհիշյալ պարբերությունում շարադրված եզրակացությունը «իրականացնել» ներքին օրենսդրության մեջ ՝ պարզաբանելով, թե ինչ է դատական ​​հսկողությունը նախաքննական վարույթի նկատմամբ։ Ներսես Միսակյանի վերաբերյալ վճռաբեկ դատարանի NARD 1/0003/11/08 որոշման համաձայն ՝ մինչդատական ​​վարույթի նկատմամբ դատական ​​հսկողությունը դատավարական օրենքով նախատեսված միջոցառումների համակարգ է, որն ուղղված է դատաիրավական համակարգի սահմանադրական գործառույթների կատարմանը -դատական ​​գործընթաց, որի նպատակն է կանխել խախտված իրավունքների և ազատությունների վերականգնումը։ Այժմ դիտարկենք հետևյալ հարցը. Դատական ​​իշխանության սահմանադրական գործառույթը սահմանափակվա՞ծ է արդարադատության իրականացմամբ, որն ամրագրված է Սահմանադրության 91-րդ հոդվածում `դատական ​​վերանայման փուլում, թե՞ տարածվում է անձի դատական ​​պաշտպանության իրավունքի վրա մինչ դատավարությունը։ Մենք գտնում ենք, որ դատական ​​իշխանության սահմանադրական գործառույթի իրականացումը փաստացիորեն զրոյացվում է, երբ դատական ​​համակարգն իր գործառույթների շրջանակներում չի ապահովում անձի դատական ​​պաշտպանության իրավունքը։ Արդյունքում, մենք ստանում ենք Վճռաբեկ դատարանի երկու հակասական իրավական դիրքորոշում, մասնավորապես Վալերի Գրիգորյանի վերը նշված դիրքը թիվ EKD / ​​0031/11/08 որոշմամբ (երբ սահմանը 19– 1 Տե՛ս Eclaine v. Germany, No. 81930 / 78's 73, ուբ ubinski v. Slovenia No. 19611/04 62 62, GK v. Poland no. 38816/97 98 98։ Հոդվածում դիտարկվում էր Ներսիկ Միսակյանի վերաբերյալ վճռաբեկ դատարանի թիվ ARD 1/0003/11/08 որոշմամբ արտահայտված նախաքննական վարույթի նկատմամբ դատական ​​վերահսկողության սահմանումը, որի շրջանակներում սահմանադրության 19-րդ հոդվածի քննությունը։ ներկայացվեց Վերջինի հաստատման համար մենք կներկայացնենք մինչդատական ​​վարույթի նկատմամբ դատական ​​վերահսկողության խնդիրները. 1) դատավարության մյուս մասնակիցների իրավունքների և ազատությունների և օրինական շահերի պաշտպանությունն ապահովելը. (3) ինչպես որ կա, Սահմանադրական դատարանի SDO-844 որոշման համաձայն `բողոքարկվող որոշումների և գործողությունների օրինականության ստուգման արդյունքում պարզել իրավունքների ազատության խախտման փաստը և կատարել համապատասխան որոշումը վերացնելու իրավունքների `ազատությունները` վարույթն իրականացնող մարմնի պարտավորությունը կամ բողոքը մերժելու մասին։ Քրեական դատավարության հանրային մասնակիցների որոշումներն ու գործողությունները ենթակա են նախաքննության դատական ​​վերահսկողության, իսկ նշված սուբյեկտների որոշումների և գործողությունների օրինականությունն ու արդարացումը ենթակա են դատական ​​հսկողության (թիվ VB-22 որոշում / 08 վճռաբեկ դատարանի Ռ. Սուքիասյանի վերաբերյալ)։ Այսպիսով, եկեք եզրակացնենք բարձրացված հարցի վերաբերյալ։ քրեական վարույթ հարուցելու մասին որոշումը, որը. ա) պաշտոնապես հայտարարում է պետական ​​մարմինների գործունեության մեկնարկի մասին, որոնք ուղղված են հանցագործության հեղինակների բացահայտմանը և բացահայտմանը, և դրա հանգամանքները. բ) հաստատում է անհատների իրավունքներն ու օրինական շահերը սահմանափակելու իրավական հիմքը. եթե դա, առաջին հերթին, ազդում է իրավունքների, օրինական շահերի վրա կամ որևէ կերպ վատթարանում է անձի վիճակը, ապա այն ենթակա է բողոքարկման դատարանում։ Քննարկվող հարցի վերաբերյալ տարբեր (նաև հակասական) իրավական դիրքորոշումներ արտահայտելուց հետո Վճռաբեկ դատարանը Լ suchՀ Պողոսյանի վերաբերյալ թիվ EKD / ​​0136/11/11 որոշմամբ կրկին այդպիսի եզրակացության է հանգել ՝ «այն դեպքում, քրեական գործ հարուցելը հաստատում է կոնկրետ անձ։ Այն փաստը, որ անձը կատարել է քրեական հանցագործություն, այլ կերպ ասած, ուղղակիորեն բխում է քրեական գործ հարուցելու որոշման նկարագրական-պատճառահետեւանքային կամ եզրափակիչ ձևակերպումից, որ անձը կատարել է քրեական հանցագործություն, Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ քրեական գործ հարուցելու որոշումը ենթակա է դատարանի։ բողոքարկում « Եվ որպեսզի քրեական գործ հարուցելու մասին որոշումը չվերածվի դատական ​​նիստի, «դատական ​​հսկողության միջոցով անձի նկատմամբ քրեական գործ հարուցելու մասին որոշման դեմ բողոքը քննելիս դատարանն իրավասու չէ անդրադառնալ այնպիսի հարցերի, որոնք հետագայում պետք է դատական ​​քննության առարկա դառնա։ Մասնավորապես, դատարանը չպետք է հետաքննություն անցկացնի, իրավական գնահատական ​​տա գործով ձեռք բերված ապացույցներին, դրանց ընդունելիությանը, համապատասխանությանը, գործի լուծման համար բավարարությանը, լուծի գործի քրեական որակավորման հետ կապված հարցերը։ » Եթե ​​փորձենք բառացիորեն մեկնաբանել (ինչպես պահանջում է «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի 86-րդ հոդված - «Քրեական գործ հարուցելու մասին» ՀՀ օրենքի 86-րդ հոդված), ապա կարող ենք համաձայնվել Վճռաբեկ դատարանի այն տեսակետի հետ, որ քրեական գործը հարուցվում է փաստի, այլ ոչ թե անձի դեմ, բայց այս դեպքում առաջ է գալիս հաջորդ հարցը։ և անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու որոշումը, որը, համարձակորեն կարող ենք ասել, կայացվել է և՛ փաստի հիման վրա, և՛ անձամբ, կարո՞ղ է այն բողոքարկել դատարանում։ Ինչպես գիտենք, ըստ գործող ՔԴԿ 201-րդ հոդվածի, անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշումը կարող է կայացվել դատախազի և քննիչի կողմից, իսկ անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու գործընթացն ամբողջությամբ գտնվում է դատախազի շրջանակներում։ սահմանադրական վերահսկողություն։ Վճռաբեկ դատարանը Հովհաննես Գինոյանի վերաբերյալ նախադեպային Լ NK / 0023/11/12 որոշմամբ արձանագրել է, որ վիճարկվող որոշման կամ գործողության դատախազական հսկողության արդյունքում կայացված որոշումը կարող է դառնալ նախնական դատական ​​հսկողության առարկա։ դատավարություն։ Հակառակ մեկնաբանության դեպքում, եթե իրականացվում է դատախազի որոշման օրինականության դատական ​​ստուգում, դատարանը դուրս կգա մինչդատական ​​վարույթի դատական ​​վերահսկողության խնդիրներից ՝ առանց անձի իրավունքները պաշտպանելու, ինչպես նաև խախտված իրավունքները վերականգնելը, կխանգարի նախաքննությանը։ Հաշվի առնենք նաև այն փաստը, որ անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու որոշումը ազդում է անձի իրավունքների և օրինական շահերի վրա ՝ կախված վարույթի բնույթից և կիրառվող հարկադրանքի միջոցների տեսակից, վատթարանում է անձի վիճակը։ Մինչդեռ օրենսդրը կիրառելով օրենսդրության կամքի (մոտեցման) բացահայտման մեթոդը իրավական մեկնաբանության ռազմավարության հնարքներից `օրենսդիրը անձին հնարավորություն չի տալիս բողոքարկել այդ որոշումը` այն չհամարելով դատական ​​վերահսկողության առարկա։ , Ըստ Վճռաբեկ դատարանի դիրքորոշման ՝ անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու որոշումը պատկանում է որոշումների քանակին, որոնց օրինականությունը կարող է քննվել միայն գործի բովանդակային քննության ընթացքում, որն անհրաժեշտ է սկզբունքներին հավատարիմ մնալու համար։ անաչառության և անմեղության կանխավարկածի մասին։ Բացի այդ, Վճռաբեկ դատարանը գտել է, որ դատաքննության ավելի ուշ փուլում ՝ որպես դատական ​​նիստի ընթացքում անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու որոշման դեմ բողոքարկումը չի կարող հանգեցնել անձի իրավունքների կամ օրինական շահերի անքակտելի սահմանափակման։ , Հետևաբար, անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու որոշումը չի կարող դատական ​​հսկողության առարկա լինել նախաքննական վարույթի նկատմամբ, ինչպես որ այդ որոշման դատախազական հսկողության արդյունքում ընդունված որոշումը չի կարող լինել հսկողության առարկա։ Մենք այս հարցում համաձայն չենք Վճռաբեկ դատարանի հետ. մենք գտնում ենք, որ այն դեպքում, երբ դատավարության ավելի ուշ փուլում անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու որոշման դեմ բողոքարկումը, երբ գործը քննվում է դատարանում, կարող է հանգեցնել օրինական իրավունքների անհամաչափ սահմանափակման, որոշումը ենթակա է բողոքարկում , Օրինակ, անձի նկատմամբ կիրառվում է համաներման ակտ, բայց վարույթն իրականացնող մարմինը ներգրավում է մեղադրյալին, այս դեպքում ինչու չբողոքարկել անհատ մեղադրյալ ներգրավելու որոշումը, երբ այն այդ պահին արդեն ոտնահարում է անձի իրավունքները։ , Եվրոպական կոնվենցիայի 6 1 1-ին հոդվածի նպատակների իրականացման մեջ մեղադրյալին ներգրավելու որոշման արդյունքում մեղադրյալին առաջադրված «մեղադրանքը» սահմանվում է որպես պաշտոնական ծանուցում լիազորված պետական ​​մարմնի կողմից անձին, որ այնտեղ հիմքեր կան պնդելու, որ նա հանցանք է գործել (ՄԻԵԴ) ընդդեմ Germa, 1982 թ. հուլիսի 15-ի վճիռ, 73-րդ կետ)։ Բացի այդ, մեղադրանքը ներկայացվում է որպես քրեական դատավարության ինստիտուտ, որի միջոցով ապահովվում են հանրային քրեական հետապնդման համակարգի գործունեությունը։ Ի վերջո, մեղադրանքը հանցագործությունը որոշակի հանցագործության հանգամանքների և այն կատարած անձի հետ կապելու դատական ​​միջոց է. հետևաբար, մեղադրանքը կարող է համարվել որպես հանցագործության բնութագրերի դատավարական արտահայտություն, որից այն բխում է քրեական արդարադատության գործառույթից (Վճռաբեկ դատարան Գ. gաղարյան և այլք. 02/11 որոշում)։ Այս գործով քրեական գործ հարուցելու որոշումը բողոքարկելու անհրաժեշտության պատճառները նույն կերպ վերաբերում են նրան որպես մեղադրյալ ներգրավելու որոշումը բողոքարկող անձին (mutandis mutadis)։ Նշենք, որ Վճռաբեկ դատարանը Վարուժան Մանուկյանի վերաբերյալ թիվ EKD / ​​0060/11/10 որոշմամբ արտահայտել է դիրքորոշում, որ քրեական հետապնդման մարմինների բոլոր որոշումները և գործողությունները (անգործությունը) կարող են բողոքարկվել դատարան։ , որոնք բողոքարկվում են դատաքննության ավելի ուշ փուլում։ անհնարին է, կամ կհանգեցնի անձի և օրինական շահերի իրավունքների ոչ ադեկվատ սահմանափակմանը։ Ելնելով վերոգրյալից ՝ մենք կարծում ենք, որ «ներգրավվել որպես մեղադրյալ» տերմինը չպետք է սուղ մեկնաբանվի և կապված լինի բացառապես ՔՊԿ-ում իրեն տրված բովանդակության հետ, հակառակ դեպքում ՀՀ Սահմանադրության մեջ ամրագրված դատական ​​պաշտպանության երաշխիքը պատրանք կլինի, չի ծառայելու այն նպատակներին, որոնց համար նախատեսված է։ Ինչպես գիտենք, անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու որոշման առաջնային պահանջներից մեկը ՔԴՕ 201-րդ հոդվածի համաձայն այդ որոշման պատճառաբանությունն է։ Եվ եթե անձը գտնում է, որ իրեն որպես մեղադրյալ ներգրավելու որոշումը պատշաճ կերպով հիմնավորված չէ, կարո՞ղ է անձը դիմել դատարան ՝ պահանջելով որոշման հանրային մասնակցին պարտադրել բավարար պատճառաբանություն ՝ պատշաճ պատճառաբանություն ներկայացնելու համար։ Հաշվի առնելով հետևյալ հարցը ՝ արդյո՞ք բավարար պատճառաբանություն կարող է դրվել մեղադրանքի վերաբերյալ բավարար տեղեկատվություն ստանալու իրավունքի հակառակ մասշտաբի վրա, մենք գտնում ենք, որ այո, քանի որ բավարար պատճառաբանությունը բավարար նախապայման է անձի կողմից առաջադրված մեղադրանքի վերաբերյալ բավարար տեղեկատվություն ստանալու համար։ Այսպիսով, Եվրոպական դատարանը բազմիցս շեշտել է, որ այն հարցը, թե արդյոք կոնկրետ գործով մեղադրյալին բավարար տեղեկատվություն է տրամադրվել մեղադրանքի իրավական-փաստական ​​հիմքի մասին, միշտ պետք է դիտարկել հոդվածի համաձայն արդար դատաքննության իրավունքի համատեքստում։ Եվրոպական կոնվենցիայի 6 1 1։ Եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի դրույթները մեղադրյալին իրավունք են տալիս տեղեկանալու ոչ միայն այն նյութական փաստերի մասին, որոնք առաջացնում են մեղադրանքները, այլև այդ փաստերի մանրամասն իրավական բնութագրման մասին (Pelissier and Sassi v. France, 25-րդ դատավճիռ) Ապրիլ 1999, կետ 51)։ , Այժմ շեշտադրենք երկու գործոն. 1) մեղադրանքի բնույթի մասին տեղեկանալու իրավունքը և պաշտպանական պատրաստության իրավունքի լույսի ներքո երեւալը (Pelissier and Sassi v. France, 1999 թ. Ապրիլի 25-ի վճիռ, պարբերություն 54), (2) «Եվ մեղադրանքի օգտագործումը պայմանավորված է նրանով, որ դրա առկայությունը համապատասխան դատական ​​փաստաթղթերում հնարավորություն է տալիս հետապնդվողին արդյունավետորեն օգտվել իր պաշտպանության իրավունքից։ Ավելին, մեղադրական եզրակացության մեջ նշված որոշակի խնդիրներ (արարքի փաստացի նկարագրության հիմքում ընկած ապացույցների շրջանակը, դրանց գնահատումը և այլն) էական նշանակություն ունեն անձի պաշտպանության իրավունքի պատշաճ իրականացման համար։ ”01/09 որոշման 19-րդ կետ)։ Եվ պաշտպանության իրավունքը, որպես մեղադրյալին վերապահված դատավարական իրավունքների մի ամբողջություն, հնարավորություն է տալիս վերջինիս հանդես գալ որպես դատավարության անկախ սուբյեկտ, ամբողջությամբ կամ մասամբ հերքել այն պնդումը, որ ինքը կատարել է իրեն մեղադրվող հանցանքը, ինչպես նաև պաշտպանել իր իրավունքներն ու օրինական շահերը։ Ավելին, ինչպես գիտենք, վարույթն իրականացնող մարմինը պատասխանատու է պաշտպանության իրավունքի իրականացման իրական հնարավորությունն ապահովելու համար։ Հաշվի առնելով վերը նշված բոլոր հանգամանքները, ինչպես նաև նշելով, որ անձին մեղադրյալ ներգրավելու որոշումը նախադրյալ է անձի ենթադրյալ հանցագործությունը պաշտպանելու համար, մենք գտնում ենք, որ երբ անձը գտնում է, որ մեղադրյալին ներգրավելու որոշումը բավարար հիմնավորված է Ո՛չ, նա իրավունք ունի դիմել դատախազին (ելնելով նախատեսված կառուցվածքից), իսկ ներկայացված հայցը չբավարարելու դեպքում ՝ դիմել դատարան։ Փորձենք վերոհիշյալ իրավական կարգավորումները տեղափոխել ՔԴԿ նոր նախագծի շրջանակ ՝ հաշվի առնելով այնտեղ կատարված նորամուծությունները։ Այժմ պարզաբանենք հետևյալ հարցերը, որոնք են. Ա) արդյո՞ք քրեական գործ հարուցելու մասին որոշումը կարող է բողոքարկվել դատարանում, բ) քրեական գործը հարուցվել է փաստի առթիվ, թե անձի կողմից, բողոքարկել է անձի կողմից նրան որպես մեղադրյալ ներգրավելու որոշումը, ինչպես նաև այդ անձի դեմ դատավարության հասարակության մասնակիցների գործողությունները։ Քրեական դատավարության շարժումը ՔԴԿ-ի նախագծում սկսվում է ենթադրյալ հանցագործության մասին պատշաճ հաղորդում ստանալու պահից։ Իրավական գործողությունների կատարման համար իրավական հիմքերով քրեական վարույթ հարուցելու մասին որոշումը։ Նախ պարզենք ՝ արդյո՞ք դա փաստի վրա է հարուցվել նաև քրեական գործ հարուցելու մասին որոշման օրինակով։ Այսպիսով, ՍԴՊ նախագծի 177-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն ՝ քրեական վարույթ հարուցելու մասին արձանագրությունը նշում է քրեական գործ հարուցող պաշտոնատար անձանց, քրեական վարույթ հարուցելու պատճառը, համապատասխան հանցագործության փաստացի նկարագրությունը, հոդվածի կամ դրա մի մասի մասին։ քրեական օրենսգրքի հոդված։ վարույթը, զեկույցին կից նյութերի ցանկը, եթե այդպիսիք կան։ Այսինքն ՝ անձին նշելու պահանջը կրկին բացակայում է։ Բացի այդ, ՔԴԿ նախագծի 174-րդ հոդվածով նախատեսված քրեական գործ հարուցելու պատճառն ակնհայտ հանցագործության պատշաճ հաղորդումն է, որի էությունը պարզաբանված է նույն հոդվածի 2-րդ մասում, այսինքն ՝ համապատասխան զեկույցը համարվում է ակնհայտ հանցագործություն։ եթե դա ապացուցում է նման արարքը։ կամ) անգործություն, որը ողջամտորեն կարող է վերագրվել Հայաստանի քրեական Հանրապետությանը 1 Տե՛ս Deweer v. Belgi s m, 1980 թվականի փետրվարի 27-ի վճիռ, 56-րդ պարբերություն, «Ուրտիկո ընդդեմ Իտալիայի», 1980 թվականի մայիսի 13-ի վճիռ, 32-րդ պարբերություն, «Գոդդին ընդդեմ Իտալիայի» , 1984 թ.-ի ապրիլի 9-ի վճիռ, 28-րդ կետ, «Կոլոզա ընդդեմ Իտալիայի», 1985 թ. Օրենսգրքով նախատեսված քրեական արարքին համապատասխանության նախնական իրավական գնահատում։ Ստացվում է, որ ոչ քրեական գործի հարուցումը, ոչ էլ պատճառը կամ որոշումը չեն պարունակում անձի վերաբերյալ գրություն։ Այլ կերպ ասած, հետագայում մենք ենթադրաբար կզբաղվենք բացառապես փաստի առթիվ հարուցված վարույթներով։ Միևնույն ժամանակ, մենք չենք կարող բացառել այն փաստը, որ գործնականում կարող են լինել դեպքեր, երբ դատավարության հանրային մասնակիցը, ելնելով ենթադրյալ հանցագործության մասին հաղորդման բովանդակությունից, քրեական գործ հարուցելու որոշման մեջ հղում է կատարելու ցանկացած անձի։ վարույթ, եթե վերջինս պնդում է, որ արարքը խախտում է, եթե նա ունի իր իրավունքներն ու օրինական շահերը, ապա նա կօգտագործի դատական ​​պաշտպանության իրավունքը։ ՔԴԿ նախագիծը, որը միավորում է առաջադեմ իրավական համակարգերի նորարարական լուծումները, առանց անձին հստակ հնարավորություն ընձեռելու բողոքարկելու քրեական գործ հարուցելու որոշումը, միևնույն ժամանակ չի բացառել նման հնարավորությունը։ Այսպիսով, ՔԴՕ-ի նախագծի 306 2 2 հոդվածի համաձայն ՝ «նախաքննական ակտերը ենթակա են դատական ​​կարգի բողոքարկման, որոնց բացարկը դատաքննության ընթացքում անհնար է կամ բողոքարկողին ակնհայտորեն կզրկի իր օրինական շահերը պաշտպանելու իրական հնարավորությունից։ « Ելնելով վերոհիշյալ դրույթներից `օգտագործելով Ejusdem gereris մեթոդը պասիվ իրավական մեկնաբանության ռազմավարության տեքստային հնարքներից (բաց թվարկման անճանաչելի տարրի բովանդակությունը բացահայտելու համար անհրաժեշտ է ելնել որոշակի տարրի բովանդակությունից ), մենք գտնում ենք, որ վարույթ հարուցելու որոշումը կարող է բողոքարկվել։ Այժմ անդրադառնանք մեկ այլ կարևոր հարցին, թե արդյո՞ք կարող է բողոքարկվել որպես մեղադրյալ անձին քրեական պատասխանատվության ենթարկելու որոշումը, ինչպես նաև դատախազության հասարակության մասնակիցների գործողությունները։ Նախևառաջ պետք է նշել, որ ՔԴԿ-ի նախագծի մակարդակում այլևս չի կարող քննարկվել այն հարցը, թե արդյոք անձը կարո՞ղ է դիմել դատարան, եթե գտնի, որ որոշումը պատշաճ կերպով չի հիմնավորված, քանի որ 191-րդ հոդվածը ՔԴԿ նախագիծը, ի տարբերություն ներկայիս ՔՊԿ2011-ի, չի պահանջում «հիմնավորում» անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու որոշման մեջ։ Նախագիծը նույնպես առաջընթացի է այս համատեքստում, մասնավորապես `հաստատելով պատշաճ ապացույցի նոր սկզբունք, նախագիծը պահանջում է, որ մեղադրանքի յուրաքանչյուր փաստական ​​հանգամանք հիմնավորվի այնքանով, որ բացառի ապացույցների վերաբերյալ որևէ ողջամիտ կասկած (հոդված 22 ի 2 ՔԴԿ)։ Այսինքն ՝ նախագծի տվյալ դրույթի էությունից ելնելով ՝ վարույթի մասնավոր մասնակիցը չպետք է զգա անբավարար պատճառաբանություն ՝ կապված մեղադրանքի հետ։ Անդրադառնալով սույն գործով բարձրացված վերջին խնդրին `անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելու որոշման դեմ բողոքարկմանը, մենք գտնում ենք, որ այս հարցը լուծվել է ՔԴԿ-ի նախագծում` նույն կերպ, ինչ որ քրեական գործ հարուցելու որոշումը բողոքարկելու համար։ այս գործը, այսինքն ՝ առանց հատուկ բողոքարկման նախատեսման։ Միևնույն ժամանակ, նա չի բացառել նման բողոքարկման հնարավորությունը։ Եվ այս հարցը լուծելիս մենք պետք է ելնենք այն նույն հանգամանքներից, որոնք ներկայացվել են այս գործով անձին որպես մեղադրյալ ՔՊԿ ներգրավելու որոշումը բողոքարկելու որոշման բողոքարկման հնարավորության խնդրի լուծման ժամանակ։ Նախագծի 306-րդ հոդվածի հիման վրա մենք գտնում ենք, որ այն դեպքում, երբ անձը գտնում է, որ մեղադրյալին դատավարության ավելի ուշ փուլում ներգրավելու մասին որոշման բողոքարկումը, երբ գործը քննվում է դատարանում, կարող է հանգեցնել նրա անհամաչափ սահմանափակման։ / նրա իրավունքներն ու օրինական շահերը, ապա այդ որոշումը ենթակա է բողոքարկման։ Այսպիսով, այս աշխատանքն ավարտելիս մենք կցանկանայինք շեշտել, որ իրավագիտության ոլորտում օրենսդիր մարմինը միշտ պետք է առաջնորդվի Եվրոպական դատարանի կողմից ընդունված գաղափարախոսությամբ, որ Եվրոպական կոնվենցիան արդյունավետ, ոչ գործադրելի, անիրատեսական ազդեցության երաշխիք է։ , («Airi ընդդեմ Իռլանդիայի» վճռի 24-րդ պարբերություն, 1979 թ. Հոկտեմբերի 9, Artico ընդդեմ Իտալիայի, 1980 թ. Մայիսի 13, 33 33)։ Առնոլդ Վարդանյան ՎԱՐՈՒՅՏԻ ՈՐՈՇՈՒՄՆԵՐԻ ԵՎ գործողությունների (անգործության) ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ Վճռական որոշում ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅԱՆ 18-րդ, 19-րդ և ՄԻԵԴ-ի `ԼՈՒՅՍ NERKOBanali- ի 6-րդ հոդվածի հարուցման վերաբերյալ, քրեական գործը, ամբաստանյալը որոշում կայացրեց ներգրավել որոշումը` պատճառաբանված դատական ​​վերաքննիչ բողոք, նախադեպային դատարան։

example580

example580

Սույն աշխատանքը նվիրված է Առևտրի Համաշխարհային կազմակերպությունում արբիտրաժային քննության՝ որպես վեճերի լուծման այլընտրանքային տարբերակի առանձնահատկությունների բացահայտմանը։ Աշխատանքի ընթացքում իրավական, տեսական և գործնական հետազոտությունների արդյունքում հանգել ենք այն եզրահանգման, որ ԱՀԿ շրջանակներում կիրառվող արբիտրաժային քննությունը իրենից ներկայացնում է վեճերի քննության ինքնուրույն եղանակ, սակայն հստակ իրավական կարգավորման չի ենթարկվել, ինչը գործնականում այդ եղանակը առավել հաճախ կիրառելու համար դժվարություններ է առաջացնում։

ԱՌԵՎՏՐԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅԱՆ ՇՐՋԱՆԱԿՆԵՐՈՒՄԱՐԲԻՏՐԱԺԱՅԻՆ ՔՆՆՈՒԹՅՈՒՆԸ՝ ԱՌԵՎՏՐԱՅԻՆ ՎԵՃԵՐԻ ԼՈՒԾՄԱՆ ԱՅԼԸՆՏՐԱՆՔԱՅԻՆ ՏԱՐԲԵՐԱԿ Տեսական գրականության մեջ և գործնականում վաղուց արդեն հաստատվել էայն հանգամանքը, որ ի տարբերություն դատական ընթացակարգի՝ արբիտրաժայինքննությունն ունի հարաբերական մի շարք առավելություններ, ուստիև առավել մեծկիրառելիություն է ստանում1։ Միջազգային մասնավոր իրավունքի ոլորտում ներկայումս դատական քննությունն իր տեղը զիջել է արբիտրաժային քննությանը՝ որպես առևտրային վեճերըքննող առավել նախընտրելի տարբերակի։ Սակայն միջազգային հանրային իրավունքի ոլորտում արբիտրաժային քննությունը, որպես միջազգային բազմակողմ պայմանագրերի մեկնաբանման և կիրառման հետ կապված վեճերի քննության ընթացակարգ, առավել հազվադեպ է կիրառվում։ Միջազգային հանրային իրավահարաբերությունների ոլորտում արբիտրաժայինքննությունը, որպես վեճերի լուծման այլընտրանքային տարբերակ, կիրառվում է նաևԱռևտրի համաշխարհային կազմակերպության (այսուհետ՝ ԱՀԿ) շրջանակներում։ ԱՀԿ շրջանակներում արբիտրաժային քննությանը դիմելու ընթացակարգը նախատեսված է Վեճերի կարգավորումը ղեկավարող կանոնների և ընթացակարգերիմասին համաձայնագրի (այսուհետ՝ Համաձայնագիր) 25-րդ հոդվածով։ Սույն հոդվածի շրջանակներում կփորձենք պարզել ԱՀԿ շրջանակներում արբիտրաժային քննության առանձնահատկությունները, ինչպես նաև այն հանգամանքը՝արդյոք ԱՀԿ շրջանակներում արբիտրաժային քննությունն իրականում հանդե՞ս էգալիս որպես վեճերի լուծման այլընտրանքային տարբերակ, թե՞ ո՛չ։ Համաձայնագրի 25-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ ԱՀԿ շրջանակներումարագ արբիտրաժային քննությունը, որպես վեճերի կարգավորման այլընտրանքայինեղանակ, կարող է թեթևացնել որոշակի տեսակի վեճերի լուծումը, որոնք վերաբերումեն երկու կողմերի կողմից հստակ սահմանված խնդիրներին2։ Այսպիսով, հիմք ընդունելով վերոգրյալ դրույթը, կարող ենք փաստել, որ Համաձայնագիրն արբիտրաժային քննությունը դիտարկում է որպես Քննախմբի և վերաքննիչ մարմնի կողմից վեճերի լուծման ընթացակարգի այլընտրանքային տարբերակ։ Վերոգրյալ եզրահանգումից բխում է հետևյալ էական հարցադրումը. արդյո՞քհիշատակված հոդվածի բովանդակությունը հիմք ընդունելով՝ կարող ենք փաստել, որԱՀԿ շրջանակներում արբիտրաժային քննությունը իրավասու է կամ կարող է ամբողջ1 Տե՛ս “How far can arbitration practice as an alternative dispute resolution within the WTO go?” (էլեկտրոնայինաղբյուր՝ www.SSRN-id1676749.pdf, դիտման վերջին ամսաթիվ՝ 08.04.2014 թ.)։ 2 Տե՛ս Article 25 - Expeditious arbitration within the WTO as an alternative means of dispute settlement can facilitatethe solution of certain disputes that concern issues that are clearly defined by both parties։ ծավալով փոխարինել Քննախմբի և վերաքննիչ մարմնի կողմից վեճերի քննությանընթացակարգին, այսինքն՝ արդյո՞ք արբիտրաժային քննությունը ԱՀԿ-ում ողջ ծավալով հանդես է գալիս որպես վեճերի լուծման այլընտրանքային տարբերակ։ Մինչ վերոգրյալ հարցադրմանը անդրադառնալը հարկ ենք համարում անդրադառնալ Համաձայնագրի 25-րդ հոդվածի 1-ին մասին, որտեղ օգտագործվում է «որոշակի վեճերի լուծում» եզրույթը։ Արդյո՞ք այս եզրույթի օգտագործումը հոդվածումնշանակում է, որ արբիտրաժային քննությանը ենթակա են ԱՀԿ իրավասության մեջմտնող բոլոր առևտրային վեճերը, թե՞ վերոգրյալ դրույթից բխում է, որ ԱՀԿ-ում արբիտրաժային քննությունը կիրառվում է միայն որոշակի տեսակի վեճերի քննությանպարագայում։ Նշված հարցադրման առաջացման պատճառը քննարկվող դրույթի ոչ հստակձևակերպված լինելն է։ Նման ոչ հստակ ձևակերպման արդյունքում Համաձայնագրի25-րդ հոդվածի 1-ին մասը կարող է մեկնաբանվել միանգամից երկու տարբերակով։ Առաջին՝ ցանկացած առևտրային վեճ կարող է քննվել արբիտրների կողմից, եթեկողմերը արբիտրաժային քննության համաձայնագրում հստակ պայմանավորվել ենայդ վեճի առաջացման համար հիմք հանդիսացած խնդիրների՝ արբիտրների կողմիցքննվելու հնարավորության մասին, այսինքն՝ էականն այն է, որ կողմերն իրենցարբիտրաժային քննության համաձայնագրում հստակ նշեն, թե կոնկրետ ինչ խնդրիշուրջ ծագած վեճն է իրավասու քննելու արբիտրաժը։ Երկրորդ՝ քննարկվող հոդվածը կարող է մեկնաբանվել նաև հետևյալ կերպ. արբիտրաժային քննությանը ենթակա են միայն առևտրային վեճերի որոշակի տեսակներ, որոնք առանձին նախատեսված են Համաձայնագրի մյուս հոդվածներում, և այդվեճերից զատ որևէ այլ վեճ ԱՀԿ շրջանակներում ենթակա չէ արբիտրաժային քննության։ Առավել մանրամասն վերլուծելով քննարկվող դրույթի բովանդակությունը՝ ևսմեկ անգամ անդրադառնանք այդ դրույթում օգտագործված «որոշակի վեճեր» եզրույթին։ Այս եզրույթի կիրառումը հոդվածում միանգամից բացառում է առաջին տարբերակում նշված մեկնաբանությունը, քանի որ հակառակ պարագայում հոդվածը պետքէ շարադրված լիներ հետևյալ կերպ. կարող է թեթևացնել այն տեսակի վեճերի լուծումը, որոնք վերաբերում են երկու կողմերի կողմից հստակ սահմանված խնդիրներին1։ Այսինքն, առաջին տարբերակի «որոշակի-/certain» բառերը պետք է բնագրում նշվածչլինեին, որպեսզի կարողանայինք պնդել, որ ԱՀԿ իրավասության ներքո գտնվողցանկացած վեճ կարող է քննվել արբիտրաժի կողմից։ Հետևաբար առավել իրավաչափ և տրամաբանական է դառնում երկրորդ տարբերակը, այն է՝ արբիտրաժային քննության ենթակա են միայն այն վեճերը, որոնք նախատեսված են Վեճերի կարգավորումը ղեկավարող կանոնների և ընթացակարգերիմասին համաձայնագրով կամ ԱՀԿ մյուս համաձայնագրերով։ Սակայն այստեղ մեկ այլ հարց է առաջանում. ո՞ր տեսակի վեճերն են, որ ԱՀԿշրջանակներում ենթակա են արբիտրաժային քննության։ Համաձայնագրում առանձին հոդված, որը հստակ և համապարփակ կերպովկսահմաներ, թե վեճերի տեսակներից, որոնք կարող են կարգավորվել նաև արբիտրաժային քննության միջոցով, գոյություն չունի, սակայն համաձայնագրի մի շարք հոդվածների ուսումնասիրության ընթացքում կարող ենք փաստել, որ համաձայնագրիշրջանակներում երկու տեսակի վեճեր կարող են քննվել նաև արբիտրաժային քննության ընթացակարգով։ Այսպես, Համաձայնագրի՝ Վեճերը քննող մարմնի առաջարկությունների և որոշումների կատարման նկատմամբ հսկողության կարգը սահմանող21-րդ հոդվածը նշում է, որ եթե կայացված առաջարկությունների և որոշումներիանհապաղ կատարումը հնարավոր չէ, ապա շահագրգիռ անդամը պետք է ունենաայն կատարելու համար ողջամիտ ժամկետ։ Նույն հոդվածը սահմանում է նաև, թե որն է ողջամիտ ժամկետը։ Այսպես, ողջամիտ ժամկետ է՝ 1. Համապատասխան շահագրգիռ անդամ-պետության կողմից առաջարկվածժամկետը, որը հաստատվել է Վեճերը քննող մարմնի կողմից կամ առանց այդմարմնի հաստատման։ 2. Այն ժամկետը, որը համապատասխան առաջարկությունների և որոշումներիընդունումից հետո 45 օրվա ընթացքում երկկողմանի համաձայնեցրել ենկողմերը կամ այդպիսի համաձայնության բացակայության դեպքում։ 3. Այն ժամկետը, որը սահմանվել է առաջարկությունների և որոշումների ընդունումից 90 օրվա ընթացքում պարտադիր արբիտրաժի կողմից։ Այսպիսով, վերոգրյալի հիման վրա կարող ենք փաստել, որ կողմերը կարող ենդիմել արբիտրաժային քննությանը, եթե, օրինակ՝ չեն կարողանում սահմանել առաջարկների և որոշումների կատարման համար անհրաժեշտ ողջամիտ ժամկետ1։ Անդամ-պետությունների միջև վեճերի երկրորդ տեսակը, որի քննումը Համաձայնագիրը հնարավորություն է տալիս հանձնելու արբիտրաժի քննությանը, կախված էկասեցված պարտավորությունների մակարդակից կամ բնույթից։ Այսպես, Համաձայնագրի 22-րդ հոդվածի 6-րդ մասի համաձայն, եթե անդամը առարկում է կիրառվածկասեցումների մակարդակի դեմ կամ նշում, որ նման կասեցումները կիրառելիս հաշվի չեն առնվել նույն հոդվածի 3-րդ մասում նշված սկզբունքները կամ ընթացակարգը,ապա այդ խնդիրը կարող է ուղղորդվել դեպի արբիտրաժ։ Բացի վերոգրյալ երկու դեպքերից՝ Համաձայնագիրը չի նախատեսում վեճի որևէայլ տեսակ, որի քննությունը ևս կարող է հանձնվել արբիտրաժի քննությանը, հետևաբար, հիմք ընդունելով վերոշարադրյալը, կարող ենք փաստել, որ ԱՀԿ շրջանակներում արբիտրաժային քննության ընթացակարգով ներկայումս կարող են քննվել միայն երկու տեսակի վեճեր. առաջինը՝ կապված ընդունված առաջարկությունների կամորոշումների կատարման համար պահանջվող ողջամիտ ժամկետի սահմանման հետ,իսկ երկրորդը՝ կասեցված պարտավորությունների մակարդակի կամ բնույթի հետ։ Այսպիսով, նման պայմաններում, երբ ԱՀԿ շրջանակներում արբիտրաժի կողմիցկարող են քննվել միայն երկու տեսակի վեճեր, որոնք առաջանում են արդեն իսկ հիմնական առևտրային վեճի կարգավորումից հետո, արդյոք կարո՞ղ ենք պնդել, որ արբիտրաժային քննությունը ԱՀԿ շրջանակներում վեճերի կարգավորման այլընտրանքային եղանակ է։ Երբ նշում ենք որևէ երևույթի՝ որպես այլընտրանք լինելու հանգամանքի մասին,հասկանում ենք, որ այդ երևույթն իր ամբողջ ծավալով կարող է փոխարինել մեկ այլերևույթի։ Այս պարագայում արբիտրաժային քննությունը ԱՀԿ-ում վեճերի քննությանընթացքում չի փոխարինում Քննախմբին կամ վերաքննիչ մարմնին, չի ծառայում որպես վերջիններիս այլընտրանք, քանի որ այն կիրառվում է միայն վերջիններիս կողմից հիմնական առևտրային վեճի կարգավորման ընթացքում ընդունված համապատասխան ակտերի կիրառման ընթացքում ծագող վեճերը կարգավորելու համար։ Այսպիսով, ԱՀԿ շրջանակներում առևտրային հիմնական վեճը ներկայումս չի կարողլուծվել արբիտրաժային քննության ընթացակարգով, և միայն այդ հիմնական վեճիցածանցվող անհամաձայնությունները, վեճերն են ենթակա արբիտրաժային քննության։ 1 Տե՛ս “A Handbook on the WTO dispute settlement system”, Cambridge, 2004, էջ 95։ ԱՀԿ պաշտոնական կայքում տեղադրված վերլուծություններում անդրադարձ էկատարվել վերը շարադրված հարցադրմանը՝ հստակ նշելով, որ արբիտրաժայինքննությունը ԱՀԿ շրջանակներում չի կիրառվում որպես Քննախմբի կամ վերաքննիչմարմնի կողմից վեճերի քննության ընթացակարգի այլընտրանք։ Այն գործածվում էարդեն իսկ վեճերը քննող երկու վերոգրյալ մարմինների կողմից ընդունված որոշումների կիրառման փուլում1։ Հետևաբար հիմք ընդունելով վերը նշվածը, ինչպես նաև ԱՀԿ-ում ձևավորվածպրակտիկան, գտնում ենք, որ թեև Համաձայնագրի 25-րդ հոդվածի 1-ին մասն արբիտրաժային քննությունը դիտարկում է որպես որոշակի վեճերի կարգավորման այլընտրանքային եղանակ, սակայն իրականում արբիտրաժը ԱՀԿ շրջանակներում չիկարող դիտարկվել որպես վեճերի լուծման այլընտրանքային տարբերակ, ավելին՝ այնիր բնույթով հանդես է գալիս որպես որոշումների կամ առաջարկությունների կիրառման փուլում վեճերի քննության առանձին և ինքնուրույն ընթացակարգ։ Պետք չէ արբիտրաժային քննությունը դիտարկել նաև որպես ԱՀԿ-ում վեճերըքննող մյուս մարմիններին օժանդակող ընթացակարգ, քանի, որ ըստ էության, Համաձայնագրում նշված երկու տեսակի վեճերի քննության ընթացքում արբիտրաժայինքննությունը հանդես է գալիս որպես ինքնուրույն ընթացակարգ։ Այսպիսով, ընդհանրացնելով վերոգրյալը, գտնում ենք, որ ԱՀԿ շրջանակներումարբիտրաժային քննությունն առանձին տեսակի վեճերի քննության ինքնուրույն ընթացակարգ է, որը գործում է Քննախմբերից և Վերաքննիչ մարմնից անկախ՝ նպատակ հետապնդելով կանխել կամ կարգավորել առաջարկությունների կամ որոշումների կատարման ընթացքում ծագող վեճերը։ Ընդ որում, արբիտրաժային քննությունըդիտարկելով որպես վեճերի քննության ինքնուրույն ընթացակարգ՝ ցանկանում ենքընդգծել, որ Համաձայնագրի հոդվածների վերլուծությունը հիմք է տալիս պնդելու, որարբիտրաժային քննությունը ԱՀԿ շրջանակներում օժտված է բավականին լայնանկախությամբ։ Այսպես, Համաձայնագրի 25-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն, արբիտրաժինդիմելու հանգամանքը պետք է հանդիսանա կողմերի բազմակողմ համաձայնագրիառարկա, որտեղ պետք է համաձայնեցվի արբիտրաժային քննության ընթացակարգը։ Ընդ որում, արբիտրաժին դիմելու համաձայնագրի վերաբերյալ պետք է տեղեկացվեն բոլոր անդամները՝ արբիտրաժային քննության փաստացի սկսվելուց բավականառաջ, որպեսզի շահագրգիռ կողմերը ցանկության դեպքում կարողանան մասնակցելայդ քննությանը2։ Համաձայնագիրը պահանջում է անդամ-պետություններից, որպեսզի Վեճերըկարգավորող մարմինը պարտադիր կերպով ծանուցվի արբիտրաժային քննությանմասին կողմերի ստորագրած Համաձայնագրի մասին, սակայն դրա հետ մեկտեղ Համաձայնագիրը չի պահանջում, որպեսզի կողմերի՝ արբիտրաժային քննությանը դիմելու վերաբերյալ Համաձայնագիրը հաստատվի ԱՀԿ համապատասխան մարմիններիկողմից, ավելին՝ ԱՀԿ համապատասխան մարմինները կողմերի այդ Համաձայնագիրըվերացնելու իրավասություն նույնիսկ չունեն։ “United States – Section 110(5) of the US Copyright Act” գործով 09.11.2011 թ.արբիտրի կայացրած թիվ WT/DS160/ARB25/1 որոշումը3 վերը նշված հիմնախնդրին1 Տե՛ս “ArbitrationpursuanttoArticle 25 oftheDSU” (էլեկտրոնային աղբյուր՝ http։ //www.wto.org/english/tratop_e/dispu_e/disp_settlement_cbt_e/c8s2p1_e.htm, դիտման վերջին ամսաթիվ 10.04.2014 թ.)։ 2 Տե՛ս Смбатян А., Международные торговые споры в ГАТТ/ВТО։ избранные решения (1952-2005 гг.),Москва, 2006, էջ 33։ 3 Սույն գործը առաջինն է եղել ԱՀԿ ստեղծումից հետո, երբ ԱՀԿ շրջանակներում 25-րդ հոդվածի հիմանվրա անդամները դիմել են արբիտրաժին։ անդրադարձել է՝ նշելով հետևյալը. «Այս վեճի կողմերը պետք է միայն տեղյակ պահեին Վեճերը կարգավորող մարմնին արբիտրաժին դիմելու մասին։ Ոչ մի որոշում չիպահանջվում Վեճերը կարգավորող մարմնից, որպեսզի գործը 25-րդ հոդվածի հիմանվրա հանձնվի արբիտրաժին։ Բազմակողմ վերահսկողության բացակայությունը այսդրույթի նկատմամբ, պարտավորեցնում է արբիտրներին անձամբ ապահովել դա ԱՀԿհամակարգը ղեկավարող կանոններին և սկզբունքներին համապատասխան։ Ինչպեսնշել է Վերաքննիչ մարմինը “United States – Anti-Dumping” գործով կայացրած թիվ191623 որոշմամբ, լայնորեն կիրառվող կանոն է, որ միջազգային ատյանը ինքն էիրավասու որոշելու իր սեփական իրավասության հարցը՝ սեփական նախաձեռնությամբ։ Արբիտրները վստահ են, որ այս սկզբունքը կարող է կիրառվել նաև արբիտրաժային մարմնի համար»1։ Այսպիսով, հստակ ընդգծվեց, որ արբիտրաժի իրավասության շրջանակները որոշելու հարցում ներկայումս Վեճերը կարգավորող մարմինը որևէ լիազորություն չունի,և յուրաքանչյուր կոնկրետ գործով արբիտրներն իրենք են անձամբ պարտավորվումանդրադառնալ իրենց իրավասության հարցին։ Սակայն այս պարագայում բավականին էական հարց է առաջանում, թե ինչպեսպետք է վարվի ԱՀԿ-ն՝ ի դեմս իր համապատասխան մարմինների, եթե գտնում է, որայն հարցը, որի վերաբերյալ կողմերը կայացրել են արբիտրաժային քննությանը դիմելու վերաբերյալ Համաձայնագիր, դուրս է արբիտրաժային քննության շրջանակներից։ Բարձրացված հարցը Համաձայնագրի շրջանակներում կարգավորված չէ, ինչը բավականին լուրջ խնդիր է, թեև մինչ օրս ԱՀԿ Քննախմբի, վերաքննիչ մարմնի և արբիտրաժի միջև լիազորությունների շրջանակի հետ կապված խնդիրներ չեն առաջացել,սակայն նմանատիպ խնդրի առաջացումը հետագայում բացառված չէ։ Կարող է առաջանալ այնպիսի իրավիճակ, երբ անդամ-պետությունները արբիտրաժային քննությանը դիմելու Համաձայնագրի հիման վրա արբիտրաժի քննությանը հանձնեն այնպիսիվեճ, որն ԱՀԿ շրջանակներում գործող արբիտրաժային քննության սահմաններիցդուրս է։ Այս պարագայում Վեճերը կարգավորող մարմինը Համաձայնագիրը վերացնելու որևէ լիազորություն չունի։ Այսպիսով, ակնհայտ է, որ Համաձայնագրի շրջանակներում առկա է իրավականբաց, ինչը պահանջում է հստակ կարգավորում իրավական մակարդակում։ Բարձրացված հիմնախնդրի կապակցությամբ գտնում ենք, որ անհրաժեշտ է կատարել լրացում Համաձայնագրում՝ հստակ նշելով, որ արբիտրաժային քննության վերաբերյալ կողմերի Համաձայնագիրը պետք է անպայման հաստատվի Վեճերը կարգավորող մարմնի կողմից, ինչից հետո միայն կարող է սկսվել արբիտրաժային քննությունը։ Այս լրացումը հնարավորություն կտա Վեճերը կարգավորող մարմնին՝ վերահսկելու արբիտրաժային քննության կազմակերպման իրավաչափությունը և չհաստատելու այն համաձայնագրերը, որոնք հակասում են Համաձայնագրի դրույթներին։ Անդրադառնալով արբիտրաժային քննության ինքնուրույն և անկախ բնույթին՝անդրադառնանք նաև արբիտրաժի վճիռների ինքնուրույնության խնդրին։ Համաձայնագրի նույն 25-րդ հոդվածը սահմանում է, որ արբիտրաժի վճիռըպետք է համապատասխանի ԱՀԿ շրջանակներում գործող համաձայնագրերին ևչպետք է վերացնի կամ արժեզրկի այդ համաձայնագրերի հիման վրա անդամներիցորևէ մեկին տրված առավելությունը կամ խոչընդոտի այդ համաձայնագրերի առարկա հանդիսացող երևույթների ձեռքբերմանը։ 1 Տե՛ս “United States – Section 110(5) of the US Copyright Act – Recourse to Arbitration under Article 25 of theDSU” (էլեկտրոնային աղբյուր՝ www.160ARB25-1.pdf, դիտման վերջին ամսաթիվ 10.04.2014 թ.)։ Սակայն նույն Համաձայնագիրը որևէ դրույթ չի պարունակում այն մասին, թեինչպես կամ որ մարմինն է վերահսկելու արբիտրաժի վճիռների, որոշումների՝ ԱՀԿհամաձայնագրերի համապատասխանության հարցը, հատկապես այն պարագայում,երբ արբիտրաժի որոշումները բողոքարկման ենթակա չեն, ավելին՝ այդ որոշումներընույնիսկ ենթակա չեն հաստատման Քննախմբի կամ վերաքննիչ մարմնի կողմից։ Այսինքն, Համաձայնագրի շրջանակներում նախատեսված չէ ԱՀԿ համաձայնագրերինհակասող արբիտրների որոշումները վերացնելու հնարավորության մասին մեխանիզմ։ Հետևաբար կարող ենք փաստել, որ ԱՀԿ շրջանակներում ինքնուրույնությամբև անկախությամբ օժտված են նաև արբիտրների որոշումները։ Միաժամանակ նշենք, որ արբիտրների որոշումների նկատմամբ համապատասխան վերահսկողության և ներազդման մեխանիզմների բացակայության պայմաններում բավականին բարդ իրավիճակ կարող է ստեղծվել ԱՀԿ շրջանակներում, քանի որհնարավոր է, որ արբիտրների կողմից ընդունվի որոշում, որը հակասի ԱՀԿ շրջանակներում գործող համաձայնագրերին, և այդ պարագայում ուղղակի պարզ չէ, թե ինչ միջոցներ պետք է ձեռնարկեն անդամ-պետությունները և ԱՀԿ-ն այդ խնդրի վերացմանկապակցությամբ։ Այդ իսկ պատճառով գտնում ենք, որ անհրաժեշտ է Համաձայնագրի շրջանակներում նախատեսել Վեճերը կարգավորող մարմնի իրավասությունը՝արագացված ընթացակարգով արբիտրների որոշումները հաստատելու համար, ինչիընթացքում հակասող որոշումները ուղղակի չեն հաստատվի Վեճերը կարգավորողմարմնի կողմից։ Այսպիսով, ընդհանրացնելով մեր ուսումնասիրությունը, կարող ենք փաստել, որԱՀԿ արբիտրաժային քննությունը էականորեն տարբերվում է մեզ քաջածանոթ արբիտրաժային քննության ընթացակարգից, մասնավորապես՝ արբիտրները իրավասուչեն քննելու ԱՀԿ համաձայնագրերի կիրառման ընթացքում ծագող ցանկացած առևտրային վեճ։ Ավելին, անդրադառնալով ԱՀԿ արբիտրաժային քննության ընթացակարգին, կարող ենք փաստել, որ արբիտրաժային քննության ընթացակարգը բավարար կերպով կարգավորում չի ստացել Վեճերի կարգավորումը ղեկավարող կանոնների և ընթացակարգերի մասին համաձայնագրում, ինչը գործնականում կարող է առաջացնել բավականին լուրջ խնդիրներ։ Հետևաբար գտնում ենք, որ ԱՀԿ շրջանակներում արբիտրաժային քննությանը դիմելու ոչ հաճախակի լինելը պայմանավորված էնախ և առաջ իրավական հստակ ձևակերպումների բացակայությամբ, որոշակի հարցերի կարգավորված չլինելով։ Անդամ-պետությունները նման իրավական անհստակության պայմաններում հաճախ ուղղակի չեն պատկերացնում արբիտրաժայինքննության ընթացակարգը, լիազորությունների շրջանակը։ Անի ԱթանեսյանԱՌԵՎՏՐԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅԱՆ ՇՐՋԱՆԱԿՆԵՐՈՒՄԱՐԲԻՏՐԱԺԱՅԻՆ ՔՆՆՈՒԹՅՈՒՆԸ՝ ԱՌԵՎՏՐԱՅԻՆ ՎԵՃԵՐԻ ԼՈՒԾՄԱՆ ԱՅԼԸՆՏՐԱՆՔԱՅԻՆ ՏԱՐԲԵՐԱԿԲանալի բառեր՝ Առևտրի համաշխարհային կազմակերպություն, Վեճերի կարգավորումըղեկավարող կանոնների և ընթացակարգերի մասին համաձայնագիր, արբիտրաժային քննություն, վեճերի լուծման այլընտրանքային տարբերակ։

example1136

example1136

Այս աշխատանքում ներկայացվել է ջերմային և միկրոալիքային դաշտերի արտապատկերումը ջերմաառանձգական օպտիկական ինդիկատորով մանրադիտակի միջոցով (ՋԱՕԻՄ)։ Չափումների առանցքային տարրն օպտիկական ինդիկատորի (ՕԻ) մակերեսից լույսի փնջի անդրադարձման արդյունքում բևեռացման փոփոխությունն է շրջանայինից էլիպտիկի։ Արտապատկերումը կարող է նկարագրել նմուշի մակերեսի ջերմային բաշխվածությունը՝ ջերմափոխանակության կամ նմուշի էլեկտրամագնիսական դաշտերի մոտիկ գոտում ՕԻ-ի հետ փոխազդեցության միջոցով։ Չափման պարզությունը և բաղադրիչների համեմատաբար ցածր արժեքն այս մեթոդը դարձնում են բավականին արյդունավետ և գրավիչ։

ՋԵՐՄԱԱՌԱՆՁԳԱԿԱՆ ՕՊՏԻԿԱԿԱՆ ԻՆԴԻԿԱՏՈՐՈՎ ՄԱՆՐԱԴԻՏԱԿԻՄԻՋՈՑՈՎ ԷԼԵԿՏՐԱՄԱԳՆԻՍԱԿԱՆ ԴԱՇՏԵՐԻ ԵՎ ՋԵՐՄՈՒԹՅԱՆԱՐՏԱՊԱՏԿԵՐՈՒՄԸԱրդի ժամանակներում տեխնոլոգիաների զարգացմանը զուգընթաց սարքերիչափերն աստիճանաբար փոքրանում են։ Այժմ դրանց չափերը տատանվում են միքանի միկրոմետրից մինչև տասնյակ նանոմետրերի տիրույթում։ Չափերի փոքրացմանը զուգընթաց մեծանում է նաև սարքերի արագագործությունը։ Սակայն, այսամենի հետ մեկտեղ առաջանում են խնդիրներ, որոնք բացասական ազդեցություն ենթողնում սարքերի աշխատանքի վրա. օրինակ՝ տեղային տաքացումները, էլեկտրամագնիսական ինտերֆերենցիան և այլն [1-3]։ Նման խնդիրների հետազոտությունըհնարավորություն կտա իրականացնելու սարքերում դեֆեկտների վաղօրոք հայտնաբերում և անցանկալի հետևանքների վերացում։ Այս աշխատանքում նկարագրվողջերմաառաձգական օպտիկական ինդիկատորով մանրադիտակը (ՋԱՕԻՄ) թույլ էտալիս լուծելու վերոհիշյալ խնդիրները՝ ի հաշիվ մեծ լուծունակությամբ արտապատկերման հատկության։ Կախված ինդիկատորի նյութի հատկություններից՝ ՋԱՕԻՄ-ըկարող է արտապատկերել ինդիկատորի վրա ջերմային բաշխումը, որը կարող է լինելմի քանի երևույթի հետևանք՝ 1) նմուշում ջերմային բաշխումը, 2) նմուշի էլեկտրականկամ մագնիսական դաշտերի ինդիկատորի հետ փոխազդեցության արդյունքումառաջացող ջերմային բաշխումը։ Նկար 1. ՋԱՕԻՄ փորձի սկզբունքային սխեմանՓորձի նկարագրությունը. Նկար 1-ում պատկերված է ՋԱՕԻՄ-ի փորձարարական սխեման։ Օպտիկական ինդիկատորն (ՕԻ) ապակի է, որի վրա նստեցված էնանոմետրական հաստություն ունեցող էլեկտրամագնիսական ճառագայթումը կլանող շերտ։ Ընկնող լույսը սկզբում գծային բևեռացվում է հարթ բևեռացուցիչով, ապահեղուկ բյուրեղային մոդուլյատորով մոդուլացվում է աջ կամ ձախ շրջանային բևեռացված ալիքի։ Ինդիկատորով անցնելուց հետո և կլանիչ շերտից անդրադառնալուհետևանքով ալիքը փոխում է բևեռացումը շրջանայինից էլիպտիկ։ Այդ փոփոխությունը գրանցվում է «CCD» տեսախցիկն ընկնող լույսի ինտենսիվության փոփոխությանշնորհիվ։ Նկար 2-ում ցուցադրվել է մանրադիտակի աշխատանքի սկզբունքը։ Երբ սարքըգտնվում է աշխատանքային վիճակում, ունի ջերմային կամ էլեկտրամագնիսկանճառագայթում։ Այդ ճառագայթումը՝ շնորհիվ ինդիկատորի հատկությունների, ընտրողաբար կլանվում է ՕԻ-ի կլանող շերտում։ Կլանման արդյունքում կլանող շերտումառաջանում է ջերմության անջատում, որն էլ տարածվելով ջերմաառաձգականմիջավայրով, առաջացնում է ջերմամեխանիկական լարվածություններ։ Երբ շրջանային բևեռացված լույսն ընկնում է մեխանիկական լարվածությամբ միջավայրի վրա,փոխում է իր բևեռացումը շրջանայինից էլիպտիկի։ Այս երևույթը կոչվում է լուսաառանձգական երևույթ։ Քանի որ «CCD» տեսախցիկն իրականացնում է ՕԻ-ի գծայիներկբեկման մշտադիտարկում, ապա դրա շնորհիվ հնարավոր է դառնում գրանցել ՕԻի մեխանիկական լարվածությունը։ ՕԻ-ից անդրադարձած էլիպտիկ բևեռացմամբլույսն անցնում է 900 և 450 կողմնորոշմամբ վերլուծիչով՝ գրանցվելով «CCD» տեսախցիկով։ Տեսախցիկի մշտադիտարկման արդյունքում գրանցվում է հետազոտվողսարքի պատճառով օպտիկական ինդիկատորում առաջացած գծային երկբեկմանփոփոխությունը։ Նկար 2. Չափումների սկզբունքային սխեմանՏվյալ աշխատանքում, օգտագործելով երկբեկման չափումները, կատարվում ենՕԻ-ում մեխանիկական լարվածության և ջերմային բաշխվածությունների հաշվարկներ [4-7]։ Քանի որ արտապատկերվող օբյեկտին համապատասխանող ջերմայինաղբյուրը բաշխված է վերջավոր տիրույթում, ապա աղբյուրի ջերմային բաշխվածության համար կարող ենք գրել՝ (cid։ 1829) -ն հաստատուն է, որը կախված է ընկնող լույսի ալիքի երկանորմալ և սահքի լարումներով պայմանավորված գծային երկբեկման բաշխվածութ(cid։ Տեսություն. Գրանցված տվյալների միջոցով աղբյուրում ջերմային բաշխվածությունը վերականգնելու համար ներմուծվում են հետևյալ ֆունկցիաները, որոնքներկայացնում են ջերմային լարումներով՝ [8] (cid։ 1831) -ն՝ համապատասխանաբար ջերմայինընդարձակման գործակիցը, Պուասոնի գործակիցը և Յունգի մոդուլը, իսկ (cid։ 1846),լարման Ֆունկցիան է և բավարարում է հետևյալ հավասարմանը՝բաղադրիչները՝(2) հավասարումներից լարման ֆունկցիայով կարող են արտահայտվել լարմանկապը տրվում է հետևյալ հավասարմամբ՝(cid։ 3052) ,Ինդիկատորում նորմալ և սահքի լարումներով պայմանավորված՝ գծայիներկբեկման բաշխվածությունները մեխանիկական լարումներով արտահայտվածորոշվում են հետևյալ հավասարումներով՝(cid։ էֆեկտիվ ջերմահաղորդականությունը։ (6) և (7) հավասարումներից ստացվում է (1)հավասարումը, որն արտահայտում է աղբյուրի ջերմային բաշխվածությունը՝Եթե ջերմային աղբյուրը ստացիոնար է, ապա ջերմահաղորդականությանհավասարումից ջերմային բաշխվածության համար կարելի է գրել՝Արդյունքներ և քննարկում. Նկար 3-ում բլոկ-սխեմայով պատկերված է տվյալների ընդունման և հավաքագրման քայլերի հաջորդականությունը։ Չափման յուրաքանչյուր քայլում CCD տեսախցիկով գրանցվում այնուհետև ծրագրի միջոցով միջինացվում է 100 կադր։ Դրանից հետո համակարգը միացնում է նմուշի հոսանքը և 5վայրկյան սպասում է, որ ինդիկատորում ջերմաստիճանը հաստատվի, ինչից հետոկատարվում է նույն քանակությամբ կադրերի գրանցում և միջինացում։ Նկար 3. Տվյալների հավաքագրման քայլերի հաջորդականությունըԵրկրորդ միջինացումն ավարտելուց հետո համակարգն անջատում է նմուշիհոսանքը և նորից սպասում է հինգ վայրկյան ջերմաստիճանի հաստատմանը։ Վերջնական արդյունք ստանալու համար ամբողջ ցիկլը կրկնվում է 10-ից 100 անգամ, ինչիարդյունքում նորից տեղի է ունենում միջինացում։ Նկար 4. ՋԱՕԻՄ-ի միջոցով արտապատկերված հարթ միկրոշերտավոր ալիքատարիջերմային բաշխումը 1 ՄՀց աշխատանքային հաճախության դեպքումՆկար 4-ում ցույց են տրվել ՋԱՕԻՄ համակարգով հարթ միկրոշերտավորալիքատարի ջերմության արտապատկերման արդյունքները։ Նկարից ակնհայտերևում է, որ ջերմությունը կենտրոնացված է հաղորդչի անկյունային հատվածներում,որտեղ մեծ են օհմական և ալիքային դիմադրությունները։ Չափումների ժամանակնմուշի և ՕԻ-ի հեռավորությունը պահվել է նույնը։ Նշենք, որ ջերմային բաշխմանպատկերը փոխվում է հաճախության փոփոխության հետ։ Եզրակացություն. Տվյալ աշխատանքում ներկայացվեց էլկտրամագնիսականդաշտերի և ջերմության արտապատկերումը ջերմաառանձգական օպտիկականինդիկատորով մանրադիիտակի (ՋԱՕԻՄ) միջոցով։ Ստացված արդյունքները ցույցեն տալիս, որ ՋԱՕԻՄ-ն արդյունավետ է սարքերում և չիպերում դեֆեկտների,խզումների, էլեկտրամագնիսական ինտերֆերենցիայի հայտնաբերման հարցում։ ՋԱՕԻՄ-ը տարածական մեծ լուծունակության շնորհիվ թույլ է տալիս մեծ զգայունությամբ արտապատկերելու նմուշի ջերմային և էլեկտրամագնիսական դաշտերիբաշխվածությունները։ Կախված օպտիկական ինդիկատորի նյութից՝ այն հնարավորություն է տալիս արտապատկերելու դաշտի համապատասխան բաղադրիչը։ Խնդրի դրվածքից ելնելով՝ ՋԱՕԻՄ–ը հնարավորություն է տալիս մեծացնելու չափումների նրբությունն ի հաշիվ միջինացվող տվյալների քանակի մեծացման։ Իր լավհատկանիշներին զուգահեռ այն ունի պարզ կառուցվածք և բաղադրիչների համեմատաբար ցածր արժեք, ինչն ավելի է մեծացնում հետաքրքրությունն այս մանրադիտակի նկատմամբ։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[4] Ganar R. et al., Thermal Stresses of a Thin Rectangular Plate։ An Inverse Problem.Մինասյան ԲիլլիՋԵՐՄԱԱՌԱՆՁԳԱԿԱՆ ՕՊՏԻԿԱԿԱՆ ԻՆԴԻԿԱՏՈՐՈՎ ՄԱՆՐԱԴԻՏԱԿԻՄԻՋՈՑՈՎ ԷԼԵԿՏՐԱՄԱԳՆԻՍԱԿԱՆ ԴԱՇՏԵՐԻ ԵՎ ՋԵՐՄՈՒԹՅԱՆԱՐՏԱՊԱՏԿԵՐՈՒՄԸԲանալի բառեր՝ օպտիկական ինդիկատոր, ջերմամեխանիկականլարվածություններ, լուսաառաձգական երևույթ, մեխանիկական լարվածություն,գծային երկբեկում։

example1011

example1011

Տվյալ աշխատանքում հետազոտվում է ՀՀ բնակչության կողմից արտագաղթի դիմելու հիմնական դրդապատճառների դինամիկան վերջին տարիների ընթացքում։ Լոջիթ մոդելի օգնությամբ մոդելավորվել են 2008թ. մինչև 2015թ. ՀՀ բնակչության շրջանում անցկացված ներկայացուցչական հարցումների արդյունքները, և կատարվել է այդ տվյալների հիման վրա ստացված արտագաղթի որոշիչների համեմատական վերլուծություն։

Գիտ. ղեկավար՝ ֆ.մ.գ.թ., տ.գ.դ., դոց. Ռ. Գևորգյան Մարդկային միգրացիան մարդու կողմից իր բնակությանվայրից հեռանալն է այլ վայրում ժամանակավոր կամ մշտականբնակություն հաստատելու նպատակով։ Այդ տեղաշարժը կարող էլինել ինչպես որևէ պետության սահմաններում (ներքին միգրացիա),այնպես էլ տարբեր պետությունների սահմանների միջև (արտաքինմիգրացիա)։ Տվյալ աշխատանքում մենք փորձել ենք էկոնոմետրիկլոջիթ մոդելի և և գործոնային վերլուծության օգնությամբ բացահայտելայն հիմնական գործոնները, որոնք ազդում են ՀՀ բնակիչների՝միգրացիայի դիմելու որոշման վրա։ Մեր կողմից օգտագործվել ենՀետազոտական ռեսուրսերի կովկասյան կենտրոնի (ՀՌԿԿ, անգլ.՝CRRC) կողմից 2008-2015թ. անցկացված ներկայացուցչականհարցումներնհարցումների արդյունքները23։ Նշենք,2004 թվականիցանցկացվումհարավկովկասյանՀայաստանում,Վրաստանում և Ադրբեջանում։ Ամեն երկրում հարցման ենենթարկվում մոտ երկու հազար հոգի։ Հարցերը վերաբերում ենանհատների կյանքի տարբեր ոլորտներին, այդ թվում՝ կան հարցեր,որոնք առնչություն ունեն միգրացիայի հետ։ Այդ հարցերից առավելկարևորները երկուսն են՝ «հետաքրքրվա՞ծ եք արդյոք մշտականմիգրացիայի դիմելով», «հետաքրքրվա՞ծ եք արդյոք ժամանակավորմիգրացիայի դիմելով»։ Հիմք ընդունելով հարցերի բովանդակությունը՝ ընդհանուրերեք հարյուրից ավել հարցից մեր կողմից ընտրվել է քառասուներկուհարց (փոփոխականներ), որոնք կարող են ազդեցություն ունենալմարդկանց կողմից միգրացիայի դիմելու հակվածության վրա։ Տվյալների բազայի հետ կապված ամենակարևոր խնդիրն այն է, որայդ փոփոխականների միջև կարողլինել բարձրմուլտիկոլինեարություն։ Մուլտիկոլինեարության խնդիրըլուծելուhttp։ //www.crrccenters.org/caucasusbarometer/.է առկաոր այդսկսածպետություններում՝երեքորոնքբարձրկոռելյացիոնմատրիցումգործակիցներ։ Արդյունքումհամար կատարվել է VIF (Variance inflation factor) վերլուծություն (ևդրա տարատեսակը՝ GVIF վերլուծություն), որը ցույց է տվել, որփոփոխականների միջև մուլտիկոլինեարության խնդիր չկա, իսկ եթեառկալինի, ապա շատ թույլ։ Սակայն երբ դիտարկում ենքփոփոխականների կոռելյացիոն մատրիցը, ապա նկատում ենք, որայնտեղ որոշ փոփոխականների միջև կոռելյացիայի գործակիցըբավականին բարձր է։ Հետևաբար անհրաժեշտություն է առաջանումլրացուցիչ հետազոտություններ մոլտիկոլինեարությանկատարելխնդիրը հիմնովին լուծելու համար։ Այդ նպատակով մեր կողմիցկատարվել է գործոնային վերլուծություն(անգլ.՝ factor analysis)։ Գործոնային վերլուծությունը, բացի փոփոխականների միջև կապերըբացահայտելուց, կատարում է նաև մեկ այլ կարևոր ֆունկցիա. այնթույլ է տալիս նվազեցնել փոփոխականների քանակը՝ դրանցիցորոշները փոխարինելով վերլուծության արդյունքում բացահայտվածգործոններով։ 2015թ. տվյալների համար կատարված վելուծությունումնախնական քառասուներկու փոփոխականից ընտրվել է քսաներկուունեցելփոփոխական,ենքսաներկուկոռելյացիայիփոփոխականից վեց գործոնի վրա բեռնվել է ընդամենը տասնինը(բեռնվածության գործակիցը մեծ 0,4-ից) փոփոխական։ Մնացած երեքփոփոխականը լոջիթ մոդելում օգտագործվել է որպես առանձինփոփոխական։ Գործոնային վերլուծության արդյունքում ստացվածգործոններընկատմամբվստահության աստիճան (գործոն 1), անհատի տնտեսական վիճակ(գործոն 2), բանկային համակարգի նկատմամբ վստահությանաստիճան(գործոն 3), կյանքից բավարարվածության աստիճան(գործոն 4), կրթական և առողջապահական համակարգերի նկատմամբվստահության աստիճան (գործոն 5), կրոնական կազմակերպությաննկատմամբ վստահության աստիճան (գործոն 6)։ Նախորդ տարիներիհամար կատարված գործոնային վերլուծությունների արդյունքումստացված գործոնների քանակը 2013թ. և 2011թ. համար եղել է հինգ,իսկ մնացած տարիների համար՝չորս։ Գործոնները իրենցբովանդակությամբ նույնն են եղել, ինչպես 2015թ. վերլուծությանհամար, սակայն որոշ տարիների համար որպես առանձին գործոնհանդես է եկել նաև մարդկանց սեփական եկամուտների չափը (7-րդգործոն), որի և մարդկանց կողմից կատարված ծախսերի միջևկոռելյացիայի գործակիցը բարձր է եղել։ Գործոնային վերլուծության արդյունքները օգտագործվել ենլոջիթ վերլուծությունում, որտեղ գնահատվել է տարբեր գործոններիիշխանությանհետևյալնեն՝երկրիորոշմանդիմելուդիմելուշանսերիմիգրացիայիդիմելուն, ապա այդմիգրացիայիազդեցությունըվրա(միգրացիայիդետերմինանտներ)։ Քանի որ միգրացիայի վերաբերյալ մարդկանցերկու հարց էին տվել, որոնցից մեկը վերաբերում էր մշտական, մյուսը՝ժամանակավորերկուփոփոխականները հանդես են եկել որպես կախյալ փոփոխականներլոջիթ վերլուծությունում։ Մոդելի որոշ արդյունքներ ներկայացված ենստորև՝• Տարիքի աճին զուգահեռ նվազում է մարդկանց՝ մշտականմիգրացիայիհետաքրքրվածությունը,(cid։ 1828)) գործակցի արժեքը ցույց էտալիս տարիքի ազդեցության ուժգնությունը միգրացիայիորոշում կայացնելու վրա։ Տվյալ դեպքում այն ցույց է տալիս, որմարդու տարիքը մեկ տարով աճելու դեպքում նրա՝միգրացիայիհարաբերակցությունը((cid։ 3036)), որտեղ (cid։ 3036)-ն միգրացիայի դիմելուհավանականությունն է), աճում է 0.956 անգամ, այսինքն՝իրականում նվազում է։ • Այն մարդիկ, ովքեր արտերկրում ապրող մոտ ընկեր չունեն,ավելի քիչ են հակված մշտական միգրացիայի դեմելու՝(cid։ • Այն մարդիկ, ովքեր վերջին 12 ամիսների ընթացքում որևէձևով կաշառք են տվել, ավելի են հակված մշտականմիգրացիայի դեմելու, քան նրանք, ովքերչեն տվել՝ (cid։ 1828))-նդեպքում(cid։ բավականին բարձր արժեք է ստացել, որը նշանակում է, որհանգամանքըկաշառք տալուկամզգալիազդեցությունմեջմիգրացիայիհետաքրքրվածության վրա։ • Ինչքան ավելի լավ է անհատը ռուսերենի տիրապետում,այնքան ավելի հակված է մշտական միգրացիայի դիմելու։ • Հաջորդ փոփոխականներըվերլուծությանարդյունքում ստացված գործոններն են։ Այն մարդիկ, ովքերավելի քիչ են վստահում երկրի իշխանություններին (գործոն 1),միգրացիայի դեմելու՝ավելիեն(cid։ դեպքումոր այսօգտագործվելգնահատականները,ենմեկնաբանությունը այլ է սովորական փոփոխականներիիշխանությանհամեմատ։ Այսպես՝նկատմամբշեղում աճը բերում էվստահության մեկ ստանդարտՏվյալչտալումարդկանց՝գործոնայինունիհակվածմշտականՔանիգործոններիերկրիենհակվածենմշտականմիգրացիայի դեմելու՝ մշտականմիգրացիայի դիմելու շանսերի հարաբերակցության 0.675անգամ աճի։ Նման ձևով կարելի է մեկնաբանել մնացածգործոնների գործակիցները։ • Այն մարդիկ, ում տնտեսական վիճակը ավելի վատ է (գործոն2), ավելի հակված են մշտական միգրացիայի դեմելու՝(cid։ • Այն մարդիկ, ովքեր ավելի քիչ են վստահում բանկայինհամակարգին(գործոն 3), ավելի հակված են մշտականմիգրացիայի դեմելու՝ (cid։ • Այն մարդիկ, ովքեր ավելի քիչ են բավարարված իրենցկյանքով (գործոն 4), ավելի հակված են մշտական միգրացիայիդեմելու՝ (cid։ • Այն մարդիկ, ովքեր ավելի քիչ են վստահում կրթական ևառողջապահական համակարգերին(գործոն 5), ավելիհակվածդեմելու՝միգրացիայի(cid։ • Այն մարդիկ, ովքեր ավելի քիչ են վստահում այն կրոնականկազմակերպությանը, որին անդամակցում են(գործոն 6),ավելի(cid։ Նախորդ տարիների համար կատարված վերլուծություններիարդյունքում երկու գործոն՝ երկրի իշխանությունների նկատմամբ անհատի տնտեսական վիճակվստահության աստիճան ևգործոնները, վիճակագրորեն նշանակալի են ստացվել բոլորտարիների համար, ընդ որում գործակիցները բոլոր տարիների համարբացասական են։ Հաջորդ գործոնը, որի գործակիցը հաճախ էնշանակալիէ։ Գործոններիգործակիցների վերաբերյալ ամբողջական տեղեկատվությունը ցույց էտրված Աղյուսակում։ Աղյուսակի այն վանդակներում, որտեղգործակից նշված չէ, տվյալ տարվա լոջիթ վերլուծությունում այդգործոնի գործակիցը վիճակագրորեն ոչ նշանակալի է ստացվել։ Գրեթե նմանատիպ արդյունք է ստացվում, երբ դիտարկումենք տարբեր գործոնների ազդեցությունը ժամանակավոր միգրացիայիվրա։ Գործոններից բացի արտագաղթի որոշման վրա ազդում եննաև այլ փոփոխականներ, որոնք չեն օգտագործվել գործոնայինվերլուծությանմարդկանց տարիքը,արտերկրում ընկեր կամ բարեկամ ունենալու հանգամանքը, ռուսերենլեզվի իմացությունը։ Դրանքհինգերորդստացվել,գործոննենԼոջիթ վերլուծությունում գործոնների գործակիցները 2008Գործ ոն 7Գործ ոն 4Գործ ոն 6Գործ ոն 5Գործ ոն 2Գործ ոն 32015թթ. համարԳործ Տարեթ իվոն 1միգրացիա,ՀՀ ԲՆԱԿՉՈՒԹՅԱՆ ՄԻԳՐԱՑԻԱՅԻ ԴԵՏԵՐՄԻՆԱՆՏՆԵՐԸ և ԴՐԱՆՑՓՈՓՈԽՈՒԹՅԱՆ ԴԻՆԱՄԻԿԱՆ 2008-2015ԹԹորոշիչներ,մոդել,միգրացիայիԲանալի բառերմուլտիկոլինեարություն, գործոնային վերլուծություն։

example1790

example1790

Դժվար երեխաներն այն երեխաներն են, որոնց ուսուցման և դաստիարակության գործում առկա են դժվարություններ։ Դժվար երեխաները ֆիզիկապես և հոգեպես առողջ երեխաներ են, պարզապես նրանց վարքում դրսևորվում են առանձնահատկություններ։ Դժվար երեխաներ չեն ծնվում, այլ դառնում են` անցնելով կյանքի դժվարություններով, պայմանավորված ընտանեկան, դպրոցական սխալներով, ծնողների և ընկերների ոչ ճիշտ մոտեցմամբ։ Նրանց դաստիարակելիս ճիշտ կլինի առաջնորդվել Ա. Պետրովսկու խոսքերով. «Պետք չէ համեմատել երեխային ուրիշ երեխայի հետ, միշտ համեմատիր իրեն իր հետ»։

«Դժվար» ԵՐԵԽԱՆԵՐԻ (ԴԵԼԵLEԱԿՆԵՐ) ԿՐԹԱԿԱՆ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐԸ «Պետք չէ երեխային համեմատել այլ երեխաների հետ, միշտ համեմատել նրա հետ» Ա. Պետրովսկու «Դժվար» երեխաներն այն երեխաներն են, ովքեր դժվարություններ ունեն կրթության և դաստիարակության գործընթացում։ Անհրաժեշտ է ի սկզբանե հստակեցնել այս տերմինը։ Խոսքը ոչ թե նյարդաբանական խանգարումներով կամ մտավոր հետամնացություն ունեցող երեխաների մասին է, այլ ֆիզիկապես և մտավոր առողջ երեխաների, որոնց վարքագիծը բացահայտում է որոշակի առանձնահատկություններ 1։ Ըստ մանկավարժ-հոգեբանների սահմանման ՝ հասարակության մեջ ընդունված բարոյական նորմերին և սոցիալական պահանջներին չհամապատասխանող վարքը սովորաբար կոչվում է հակասոցիալական (հակասոցիալական)։ Հակասոցիալական վարքը պայմանավորված է բացասական միկրո միջավայրի ազդեցությամբ, ընտանիքում աննորմալ հարաբերությունների, ընտանեկան-դպրոցական դաստիարակության թերությունների և սխալների հետ։ Դրանից կարելի է հիմնավոր եզրակացություն անել, որ «դժվար» երեխաները չեն ծնվում, բայց դառնում են ՝ անցնելով կյանքի դժվարությունները ընտանիքի, դպրոցական սխալների, ծնողների, ընկերների, պետական ​​և հասարակական տարբեր հաստատությունների, ձևավորման սխալ մոտեցման և երեխայի դաստիարակություն։ , Չնայած ընդունված է, որ դժվար երեխաների հիմնական տարիքը դեռահասությունն է, մենք ավելի ճիշտ ենք համարում նախադպրոցական տարիքում ավելի շուտ «դժվար» դառնալու նախադրյալներ փնտրելը, քանի որ եթե վերականգնողական-կրթական ազդեցություն չձեռնարկենք երեխայի դժվարությունները հաղթահարելու համար, այդպիսի երեխաները սովորաբար դպրոց են հաճախում։ պատրաստ չէ մարզմանը։ Նրանք չեն ենթարկվում դպրոցի պահանջներին, տնային աշխատանք չեն կատարում, բախումներ են ունենում ընկերների և ուսուցիչների հետ, խախտում են կարգապահությունը, երբեմն փախչում են դասերից, նույնիսկ տնից։ Անբարենպաստ պայմանների պատճառով նրանք կարող են հայտնվել ապօրինի խմբավորումների մեջ։ «Դժվար» երեխայի բնորոշ առանձնահատկությունները հատկապես ակնհայտ են դեռահասության շրջանում, երբ երեխայի սոցիալական դիրքը զգալի փոփոխությունների է ենթարկվում, որի արդյունքում դեռահասի գործունեությունը նոր ուղղություն է ստանում, իսկ շրջապատը նոր վերաբերմունք է ցույց տալիս նրա նկատմամբ։ Հոգեկան զարգացման այդ փուլի բարդությունը 1 Հարությունյան Թ., Տարիքային մանկավարժություն, դասախոսությունների փաթեթ (չհրապարակված)։ Պատճառը դրա ներքին հակասությունն է։ Դեռահասությունը դեռևս զարգացման տիպիկ մանկություն է, որի ընթացքում մենք գործ ունենք մեծահասակների կյանքի շեմին կանգնած մարդու հետ, որը ձգտում է անկախության, ինքնահաստատման, մեծահասակներից պահանջում է ճանաչել և ընդունել իր իրավունքներն ու հնարավորությունները։ Պատանեկության տարիքային սահմանները համապատասխանում են դպրոցի 5-9-րդ դասարաններին, ներառյալ 11-15 տարեկան երեխաներին։ Լ.Վիգոտսկին նշել է. «Դեռահասի դժվար անձնավորության կառուցվածքի բարդությունը սկզբից տրված չէ, բայց պայմանավորված է կյանքի ազդեցություններով, նրա և շրջակա միջավայրի միջև հարաբերությունների բնույթով» 1։ Scientificամանակակից գիտամանկավարժական ուսումնասիրությունների հիման վրա լրագրության մեջ առանձնանում են դժվարին երեխային բնութագրող երեք էական հատկանիշներ. 1. Երեխան շեղվում է վարքի նորմայից։ Այս տերմինը մանկավարժության մեջ հայտնի է որպես «շեղված վարք»։ «Հանցագործություն» և «ընդդիմություն» հասկացությունները օգտագործվում են նաև շեղված վարքագիծը նկարագրելու համար։ Հանցագործ վարք ասելով ՝ մենք նկատի ունենք անօրինականությունների, մանր հանցագործությունների և նման այլ գործողությունների շղթա։ Կրոն ասելիս մենք նկատի ունենք տվյալ հասարակության մեջ ընդունված նորմերից շեղումը։ 2. «Դժվար» երեխա հասկացությունը վերագրվում է այն երեխաների, որոնց վարքի շեղումները հեշտությամբ չեն շտկվում։ Այստեղ առանձնացվում են դժվար մանկական մանկավարժորեն լքված երեխա հասկացությունները։ Բոլոր «դժվար» երեխաները համարվում են մանկավարժորեն լքված երեխաներ։ Մանկավարժորեն լքված երեխա ասելով `մենք հասկանում ենք անձնական անլիարժեքության, բարդության կամ ոչ պատշաճ կազմակերպված մանկավարժական աշխատանքի արդյունքում ծնված անձ։ 3. «Դժվար» են այն երեխաները, ովքեր զգում են վերապատրաստվողների կողմից իրենց անհատական ​​մոտեցման և իրենց հասակակիցների կողմից հատուկ ուշադրության կարիքը։ «Դժվար» երեխաների մեջ կան երեխաներ, ովքեր կարիք ունեն վարքագծի շտկման, ինչպես նաև անհնազանդ, համառ, քմահաճ երեխաներ, ովքեր դիմադրում են մեծահասակների պահանջներին և խորհուրդներին։ Այս երեխաների մեծ մասը կարող է լինել չարաճճի, անկարգ, ագրեսիվ և կոպիտ։ Որոշակի խումբ բաղկացած է երեխաներից, որոնց վարքագիծը բնութագրվում է աշխատանքի ցանկության և սովորույթի բացակայությամբ, այսինքն `ծուլությամբ։ Հատկանշական է, որ այն փաստը, որ տեղական շրջանում որոշակի կարիքներ չեն բավարարվում, որոշ երեխաների մոտ հանգեցնում է աֆեկտիվ վարքի։ այս երեխաներին բնորոշ է ագրեսիան, դժգոհությունը և հեշտությամբ վիրավորվելու կարողությունը։ Այս երեխաները հիմնականում ունեն կամ շատ բարձր ինքնագնահատական, կամ շատ թերահավատորեն են վերաբերվում իրենց ունակություններին։ Միայն ժամանակին մանկավարժական միջամտությունը կարող է լուծել կամ գոնե մեղմել ներքին կոնֆլիկտը և կանխել երեխայի այդպիսի փոփոխությունները։ Դժվար երեխայի հետ աշխատելը պահանջում է հատկապես նուրբ անհատական ​​մոտեցում, որը պահանջում է. 1. զգույշ ընկերական վերաբերմունք ցուցաբերել երեխայի նկատմամբ, 2. ապավինել նրա դրական հատկություններին, 3. ամուր հավատալ նրա բարոյական ուժերի ներուժին։ Հատկապես դժվար է կատարել կրթական աշխատանք մանկավարժական տեսանկյունից հետ մնացած երեխաների հետ, որոնց մեջ կարող են լինել ապօրինի դեռահասներ։ Այս երեխաները կարող են ունենալ ակնհայտ հակասոցիալական, տարիքին համապատասխանող, օբյեկտիվ կողմնորոշված ​​կարիքներ։ Նրանց հաղորդակցության կարիքը խեղաթյուրված է, իսկ ընկերական, բարեկամական, պարտքային և ազնիվ արտահայտությունները ՝ աղավաղված։ Դեռահասների բարոյական հատկությունների աղավաղման պատճառ հանդիսացող բախումային իրավիճակների արմատները նախ պետք է փնտրել ընտանեկան դաստիարակության մեջ, ինչը սրվում է դպրոցական դաստիարակության թերությունների պատճառով։ Սովորաբար, ընտանեկան անբարենպաստ պայմանների մասին խոսելիս, որոնք բացասաբար են անդրադառնում երեխայի վրա, կան բազմաթիվ պատճառներ ՝ հատուկ ուշադրություն դարձնելով թերի ընտանիքին։ Չնայած չժխտելով այդպիսի ընտանիքի բացասական, հանցավոր ազդեցությունն այնտեղ ապրող դեռահասի վրա, հարկ է նշել, որ հանցագործություններ կատարած դեռահասների 2/3-ը դաստիարակվել են նյութական և բնակարանային պայմաններով լիարժեք ընտանիքներում, ինչը ցույց է տալիս որ դրանք վճռորոշ են։ ոչ թե ընտանիքի դիրքն ու կազմը, այլ այնտեղ տիրող բարոյական մթնոլորտը, ընտանիքի անդամների հարաբերությունները, ինչպես նաև հարաբերությունները շրջապատողների հետ։ Ընտանեկան անբարենպաստ հարաբերություններ, ծնողների բացասական օրինակ, անտարբերություն ուրիշների հանդեպ, կեղծավորություն, կոպտություն, ագրեսիա, հարբեցողություն. Նման դրսևորումները ստեղծում են անբարենպաստ միկրո միջավայր, ինչը «դժվար» դեռահասի ձևավորման պատճառներից մեկն է։ Նման ընտանիքի երեխան անընդհատ խեղվում է նման ընտանիքում։ Դեռահասների կոպտությունն ու խուլիգանությունը հաճախ հանդես են գալիս որպես յուրահատուկ միջոց պաշտպանվելու իրենց բռնությունից։ Դա լուրջ անհանգստություն է առաջացնում այն ​​արտաքին բարեկեցիկ ընտանիքների համար, որտեղ ծնողներն անտարբեր են իրենց երեխաների ներաշխարհի նկատմամբ, ինչը կարելի է համարել երեխայի ինքնասիրության և պատվի ոտնահարման յուրօրինակ ձև։ Բայց ընտանեկան դաստիարակության թերությունները ստեղծում են որոշակի միտումներ, որոնց խնդիրը պետք է շտկվի և վերացվի այնպիսի պետական ​​կազմակերպության կողմից, ինչպիսին դպրոցն է։ Դժբախտաբար, սրտի այս թերությունները հաճախ խորանում են մանկավարժական մոլուցքի պատճառով մի շարք դպրոցներում, որտեղ պատնեշների մանկավարժությունը դեռ ծաղկում է. Չի թույլատրվում կրճատել, աղմկել և այլն։ Օրենքի պարզեցված ընկալումը դեռահասներին զրկում է ազատ կողմնորոշվելու, անկաշկանդ ու ակտիվ գործունեություն ծավալելու հնարավորությունից։ Ինչ վերաբերում է դեռահասներին, ովքեր դժվարություններ են ստեղծում դպրոցական կյանքում, ուսուցիչների վերաբերմունքը նրանց նկատմամբ սովորաբար բացասական է, ինչը հակասում է մանկավարժի մասնագիտությանը։ Ուսուցիչների հետ հակասությունները խորանում են, քանի որ «դժվար» դեռահասները սովորաբար ընկերություն չեն անում իրենց դասընկերների հետ։ Արդյո՞ք պատանեկությունը բնութագրվում է ընկերների հետ շփվելու, մեծահասակների նկատմամբ անկախություն և հարգանք ստանալու հակումով, «դժվար» դեռահասներն արդեն 3-րդ և 4-րդ դասարաններում, փաստորեն, դուրս են իրենց հասակակիցների շրջանակից։ Հենակետ ձեռք բերելու համար այս երեխաները կեղծ հեղինակությամբ օգնության համար կարող են դիմել բացասական վարքի։ «Դժվար» դեռահասի զարգացման սոցիալական վիճակն այնպիսին է, որ նրան թողնում են ինչպես ընտանիքը, այնպես էլ դպրոցի աշխատակիցները։ Բայց քանի որ այդպիսի դեռահասը պահպանում է իր շփվելու և մեծահասակ դառնալու ունակությունը, նա հայտնվում է դեռահասների «փողոցային» խմբում, որի միկրո միջավայրը կարող է բարձրացնել ինքնագնահատականը և փոխհատուցել։ ընտանիքի և դպրոցի աշխատակիցների կողմից բացասական գնահատականներ։ Միևնույն ժամանակ, այսպիսի միկրո միջավայրում դեռահասը գտնվում է շատ ծանր վիճակում, քանի որ գտնվում է բակի «հերոսների» ազդեցության տակ, ովքեր, լինելով ավելի մեծ, իրենց «հեղինակությամբ», ճնշում են գործադրում ավելի հաճախակի սպառնալիքներ, պատանիները միավորել խմբում։ Նման իրավիճակը, երբ դեռահասը դուրս է մնում ընտանիքից և դպրոցի անձնակազմը, փնտրում է պաշտպանություն դեռահասի անարխիկ եզակի թիմի ներքին հարաբերությունների մեջ (որոնք հաճախ ընկերական են), սխալ է շեղում դեռահասի կարիքները, ինքնագիտակցությունը, ինքնահաստատումը և հաղորդակցությունը։ , Հոգեբանամանկավարժական հետազոտության հիման վրա «բարդ» դեռահասներին տրվել է հետևյալ պայմանական դասակարգումը. 1. Հաղորդակցման խանգարումներ ունեցող երեխաներ, 2. Շատ բարձր կամ շատ ցածր հուզական ռեակցիաներ ունեցող երեխաներ, 3. Հոգեկան զարգացման խանգարումներ ունեցող երեխաներ, 4. կամային որակների (համառ, թույլ, քմահաճ, անկազմակերպ) վատ զարգացում 1։ Դեռահասների առաջին խումբը բնութագրվում է սոցիալական բացասական հատկություններով, ինչպիսիք են բացահայտ հակասոցիալական հայացքները, խեղաթյուրված հարաբերություններն ու գնահատականները։ Ընկերության և քաջության գաղափարները աղավաղված են դեռահասների այս խմբում, ամոթի զգացումը շատ սխալ է։ Նրանք կարող են լինել կոպիտ, չարամիտ, ագրեսիվ, կրակոտ, անսանձ, վիճաբանող։ Եսասիրությունը, ուրիշների զգացմունքների հանդեպ անտարբերությունը, աշխատասիրության պակասը և սպառողների զվարճանքի ցանկությունը, հոգատար լինելու միտումը այս խումբը կազմող անօրինական դեռահասների բնութագրական առանձնահատկություններն են։ Երկրորդ խումբը բաղկացած է աղավաղված կարիքներ ունեցող դեռահասներից, որոնք փորձում են ընդօրինակել այն երեխաներին, ովքեր հարաբերությունների և տեսակետների մեջ ունեն բացահայտ հակասոցիալական ուղղվածություն։ Այս դեռահասները, առանձնանալով ինտենսիվ անհատականությունից և ահաբեկչությունից, ձգտում են արտոնյալ դիրքի, ճնշում են թույլերին և կրտսերին։ Նրանց բնույթը բնութագրվում է իմպուլսիվությամբ, անկայունությամբ, տրամադրության արագ փոփոխություններով։ Պատանիների այս խմբին բնորոշ է ինտենսիվ ինքնասիրությունը, համառությունը, մարդկանց հանդեպ անվստահությունը, աշխատասիրության պակասը։ «Դժվար» դեռահասների երրորդ խումբը բնութագրվում է «խեղաթյուրված» դրական պահանջների, հարաբերությունների և «հայացքների» բախմամբ։ Այս պատանիները տեղյակ են իրենց օրինազանցությունների տգեղության մասին։ Այնուամենայնիվ, նրանց բարոյապես ճիշտ տեսակետները չեն վերածվել հավատալիքների. Հաճույք ստանալու եսասիրական հակումները կամ իրավիճակներին արձագանքելու անկարողությունը հանգեցնում են հակասոցիալական գործողությունների, և դրանք հանգեցնում են անբարոյական վարքի փորձի կուտակմանը։ Այս խմբի դեռահասները հայտնի են իրենց ցուցադրական համարձակությամբ, ստերով, հասարակության շահի հանդեպ անտարբերությամբ, անվստահությամբ և իրենց անցյալը գովելու սովորությամբ։ 4-րդ խումբը բաղկացած է փոքր-ինչ աղավաղված կարիքներ ունեցող դեռահասներից, որոնց բնորոշ գծերն են համառությունը, ինքնավստահության պակասը։ Հաջորդ խմբում ընդգրկված են դեռահասներ, որոնք պատահաբար բռնում են օրինազանցությունների ճանապարհը։ Այս խմբի երեխաները աշխատասեր են, ճշտապահ, ունեն ամոթի զգացում, բայց դժկամ են, հեշտությամբ ազդվում են։ Դեռահասների առաջին խմբի կրթության հիմնական ձևը `ապավինել նրանց անձնական հատկություններին, ինչպիսիք են նախանձախնդրությունը, համառությունը դրված նպատակին հասնելու գործում, հեղինակության և գերազանցության ձգտելը, որոնք զուգորդվում են նրանց սոցիալական թերարժեքության փաստացի գիտակցմամբ։ Դեռահասների երկրորդ խմբի համար առանձնահատուկ նշանակություն ունի իրական իրավիճակի փոփոխությունը, նրանց արձագանքման եղանակը։ Նրանց համար անհրաժեշտ է կազմակերպել աշխատանքային իրավիճակ, որում կկարողանան արտահայտվել։ Երրորդ խմբի համար `աշխատանքի ռիթմը և ինտենսիվությունը, նրանց ներգրավումը որոնողական գործունեության մեջ, որտեղ նրանք հնարավորություն ունեն զգալի տեղ զբաղեցնել։ 5-րդ խմբի դեռահասների ներգրավումը բարեգործական աշխատանքային գործունեության համակարգում ակտիվորեն խթանում է նրանց հետաքրքրությունը կյանքի նկատմամբ, դրական հոգեկան վիճակները, կյանքի հեռանկարների վերաբերյալ գաղափարներ արթնացնելը։ «Դժվար» դեռահասների տեսակների բացահայտումը թույլ է տալիս ոչ միայն հստակեցնել կրթական ազդեցությունների ամբողջ համակարգը, այլև սուր հակամարտության իրավիճակում յուրաքանչյուր երեխայի համար անհատական ​​մոտեցում ցուցաբերելու ուղի բացել։ Միևնույն ժամանակ, հարկ է նշել, որ դեպքից դեպք կատարված աշխատանքը չէր կարող արդյունավետ լինել։ Դեռահասներին համայնքային ծառայության մեջ ներգրավելու համար պետք է կատարվի հետևողական և պլանավորված աշխատանք, որը պետք է կազմակերպվի `հաշվի առնելով նրանց առանձնահատկությունները։ Միայն նման նպատակային կառուցված համակարգը կարող է աստիճանաբար հանգեցնել երեխաների հակասոցիալական վարքի վերացմանը։ Ընտանիք-դպրոց փոխլրացման համագործակցությունն այս տարիքում ունի առանցքային նշանակություն, որն ինքնին խնդրահարույց է և շատ հարցերում կարևոր է։ Մեր կարծիքով, անկասկած է, որ ծնողները և ընտանիքի մյուս չափահաս անդամները պատասխանատու են ընտանիքում երեխայի դաստիարակության համար։ Այնուամենայնիվ, չի ժխտվում այն ​​փաստը, որ նրանք կարող են քիչ մանկավարժական գիտելիքներ ունենալ։ Այդ պատճառով անհրաժեշտ մասնագետ ենք համարում համապատասխան մասնագետի միջամտությունը։ Ընտանեկան դաստիարակությանը մեծ նշանակություն ունեցող սոցիալական մանկավարժության հիմնադիր Փոլ Նատորպը իրավացիորեն ասաց. «Որպեսզի ընտանեկան դաստիարակությունը լինի արդյունավետ, անհրաժեշտ է օգնել ընտանիքին, որի համար անհրաժեշտ է որակյալ մասնագետ, որը ծանոթ է ընտանեկան դաստիարակության առանձնահատկությունները։ Այդ առանձնահատկությունը սոցիալական մանկավարժն է. նա ընտանիք է գալիս դպրոցից, սոցիալական կրթության հիմնական կառուցվածքից »1։ Մենք նաև կարևոր ենք համարում այն, որ դժվար երեխաների (դեռահասների) հետ աշխատանքը պարտադիր ենթադրում է վերականգնում, որը բնութագրվում է որպես նախազգուշական կամ վարքային շեղումների գործընթաց։ Սոցիալական մանկավարժի հարցերը հարցեր ունեն. Ինչպե՞ս փոխել երեխայի վերաբերմունքը շրջապատող մարդկանց նկատմամբ, աշխատանքի նկատմամբ, ինչը կարող է դրդել նրան դրական գործողության, ինչպես դեռահասը տանել դեպի ինքնակրթություն, ինքնակրթություն և այլն։ Վերականգնման գործընթացում սոցիալական մանկավարժի խնդիրն է դեռահասների մոտ հանդուրժողականության, ուշադրության և զսպվածության զարգացում։ Աշխատանքի սկզբնական փուլում սոցիալական մանկավարժը ուսումնասիրում է դեռահասին, հոգեբանորեն պատրաստում նրան վարքի փոփոխության, կազմում հոգեբանական քարտեզ։ Հաջորդ փուլում կուտակվում են վերապատրաստվողի դրական որակները և հատկությունները։ Շատ հնարավոր է, որ այս փուլում մանկավարժը վերահսկում է գործընթացը և նույնիսկ աննշան առաջընթացի դեպքում գովում է երեխային և դրդում նրան կատարել հետագա փոփոխություններ։ «Դժվար» երեխաների (դեռահասների) հետ աշխատելու սոցիալական մանկավարժի հիմնական նպատակն է օգնել երեխաներին հաղթահարել ճգնաժամը և փոխել իրենց կյանքը ինքնուրույն 2։ Հնարավոր է, որ այս փուլում վերապատրաստվողը սովորի գնահատել իր գործողությունները, դրանց դրական-բացասական կողմերը, պատճառները, կկարողանա ինքնուրույն գտնել վարվելակերպի ձևեր։ Վերականգնման հաջորդ փուլում տեղի է ունենում ինքնակրթություն, երբ վերապատրաստվողը ստիպված է ինքնուրույն դուրս գալ ճգնաժամի փուլից։ «Դժվար» դեռահասների վերականգնման գործընթացում հնարավոր է օգտագործել Ա. Մակարենկոյի փորձը, նրա «պայթյունի մեթոդը»։ «Պայթյունը» միջոց է, երբ սոցիալական մանկավարժը կտրուկ ոչնչացնում է, «պայթում» է մանկավարժի սխալ դիրքը։ Այդ շփոթության պահին դաստիարակվածը կորցնում է նախկին վստահությունը իր դիրքի նկատմամբ և հստակ չհասկանալով իր քայլը, ընդունում է իրեն առաջարկվող նոր ուղին 3։ 3 Տե՛ս Հարությունյան Ն., Սոցիալական մանկավարժություն, դասախոսությունների փաթեթ։ Դեռահասներ կրթելիս մենք Ա-ն համարում ենք ոսկե կանոն։ Պետրովսկու գաղափարը, որը մենք բերել ենք որպես Այս մեթոդը պետք է օգտագործվի զգուշորեն `հաշվի առնելով սովորողի տարիքը, անհատական ​​հատկությունները և այն հոգեվիճակը, որում նա հայտնվել է։ Մենք ծնողների վարքագիծը համարում ենք այս երեխաներին վերականգնելու արդյունավետ միջոց, նրանց բարձր առաջադիմության դասընկերների թիմում ընդգրկելը, ինչը կօգնի նրանց վերանայել իրենց վարքը և ավելի կարևոր գիտելիքներ ստանալու անհրաժեշտությունը։ Դժվար երեխաների (դեռահասների) հետ աշխատելիս պետք է հիշեք մի քանի նախապայմաններ, որոնք կօգնեն ձեզ հաջողության հասնել. 1. Դեռահասի հետ կապի հաստատում, որպեսզի հաղորդակցությունը թույլ տա նրան ճանաչել (հայտնաբերել), 2. ճանաչել (հայտնաբերել) երեխա. իմանալ նրա մտքերը, ձգտումները, ապագա ծրագրերը, 3. Կառուցել դրական հարաբերություններ, որոնք կօգնեն ձեզ վերականգնվել։ Անհրաժեշտ է անհատական ​​մոտեցում ցուցաբերել բոլոր երեխաների նկատմամբ `անկախ« դժվար »են, թե ոչ, դա թույլ կտա երեխային գիտակցել իր անհատականությունը, սովորեցնել կառավարել սեփական վարքը, հույզերը, ճիշտ գնահատել ուժեղ և թույլ կողմերը։ աշխատել դրանց վրա։ Ամփոփելով, հարկ ենք համարում նշել մի քանի բնութագրական կետ։ Նախ, նախքան երեխային «դժվար» որակելը, միշտ անհրաժեշտ է հստակորեն հասկանալ այն պարզ փաստը, որ նա երեխա է `անկախ որևէ բնութագրից, ապա հաշվի առնել այն տարիքային սահմանը, որում երեխան գտնվում է դեռահասության տարիքում։ , ճգնաժամի փուլ, առավել բնորոշ է այն փաստը, որ ինչ-որ բանի համար մեղադրել, նախատել, «վատ» որակավորում տալը միշտ ավելի հեշտ է, քան հասկանալը, օգնելն ու աջակցելը։ Հետեւաբար, այդպիսի երեխաների առաջին հռետորական մոտեցումը պետք է սկսվի մեր մեծահասակների գիտակցության ձևավորմամբ։ Պետք է միշտ հիշել, որ ինչ էլ որ լինի, նա երեխա է, նրան անհրաժեշտ է անհրաժեշտ մոտեցում, խորհուրդ, օգնություն, աջակցություն, որը նա ակնկալում է մեծահասակներից, այստեղից է գալիս։ փոխադարձ վստահություն, որը հիմք է հանդիսանում այն ​​հարցերի քննարկման համար, որտեղ ծնողների և ուսուցիչների դերն էլ ավելի մեծ է։ Վերջապես, պետք է հիշել, որ սա ժամանակավոր է, տարիքային ճգնաժամի ավարտին երեխայի խնդիրներն ավարտվում են, եթե, իհարկե, մեծահասակները ճիշտ ժամանակին, ճիշտ միջոցներով կարող են ազդել, օգնել և աջակցել։ աղբյուրը «Պետք չէ երեխային համեմատել այլ երեխաների հետ, միշտ համեմատել նրա հետ» (տե՛ս «Հատուկ կրթության հանրագիտարան», խմբ. Ռ. Ազարյան, Երեւան, 2012, էջ 200)։ Քրիստինե Սաֆարյան «ԴIFՎԱՐ» ԵՐԵԽԱՆԵՐԻ (ԴԵԼԵLEԱԿՆԵՐ) ԿՐԹԱԿԱՆ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐՆԵՐ Հիմնաբառեր. «Դժվար» երեխա, վարքի առանձնահատկություններ, դեռահաս, ճգնաժամի փուլ, ներքին հակամարտություն, անհատական ​​մոտեցում, աջակցություն, շեղում, աջակցություն, աջակցություն։

example493

example493

Սույն հոդվածը նվիրված է ֆիզիկական անձ, անհատ ձեռնարկատեր եւ իրավաբանական անձ հանդիսացող պարտապանների կամավոր սնանկության վարույթի առանձնահատկությունների ուսումնասիրությանը։ Հոդվածի շրջանակներում հետազոտության առարկա են դարձել կամավոր սնանկության հիմքերը, պարտապանին սնանկ ճանաչելու դատավարական ընթացակարգը, ինչպես նաեւ կամավոր սնանկության վարույթի ընթացքում ծագող իրավահարաբերությունների կարգավորման արդի հիմնախնդիրները։ Սույն հոդվածում քննարկվել են առկա օրենսդրական բացերը, փորձ է արվել առաջարկել դրանց լուծմանն ուղղված գիտականորեն հիմնավորված առաջարկություններ։

Տնտեսական հարաբերությունների իրավական կարգավորումը, տնտեսվարող սուբյեկտների համար գործունեության արդյունավետ միջոցների ապահովումը ժամանակակից պետությունների առաջնահերթություններից է։ Զարգացող տնտեսական հարաբերությունների մասնակիցների վարքագծում, այնուամենայնիվ, երբեմն լինում են «շեղումներ», որոնց վերացման, տնտեսական համակարգում կառուցվածքային փոփոխությունների ապահովման գործում անժխտելի է սնանկության ինստիտուտը, որը պետական միջամտության յուրահատուկ իրավական մեխանիզմ է [1, էջ 23]։ Սնանկության ինստիտուտի օգնությամբ հնարավոր է տնտեսական համակարգից հեռացնել գույքային շրջանառության անբարեխիղճ մասնակիցներին եւ իրականացնել նրանց պատկա217ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ նող նյութական միջոցների վերաբաշխում՝ հասարակական հարաբերությունների բարեխիղճ մասնակիցների միջեւ[2, էջ 90]։ Հետազոտության առարկա դարձած ինստիտուտը, ըստ էության, տնտեսական հարաբերությունների բնականոն ընթացքի ապահովման գործում պետության միջամտության առանձնահատուկ դրսեւորում է։ Արդի ժամանակաշրջանում տարբերակվում են սնանկության վարույթի ընթացքում ծագող իրավահարաբերությունների կարգավորման երկու ինքնուրույն համակարգ [3, էջ 21]՝ ա) Պրոկրեդիտորական համակարգ, որի առաջնային նպատակը պարտատերերի շահերը պաշտպանելն է։ Այս համակարգին են հարում Մեծ Բրիտանիան, Գերմանիան։ բ) Պրոդեբիտորական համակարգ, որի հիմնական նպատակը պարտապանի վճարունակությունը վերականգնելն է։ Այս համակարգին են պատկանում Ամերիկային Միացյալ Նահանգները, Ֆրանսիան։ Սնանկության վարույթի իրավական կարգավորման գործող կառուցակարգերը միմյանցից տարբերվում են այն նախանշված նպատակներով, որոնք իրենց առջեւ դնում են տարբեր պետությունների օրենդիրները, մասնավորապես՝ 1. առավելագույնս բավարարել պարտատերերի պահանջները, 2. փրկել գոյատեւման ենթակա տնտեսվարող սուբյեկտներին, 3. միջոցներն արդարացի բաժանել կողմերի միջեւ, 4. վերակազմավորել դեռեւս չլուծարված ընկերությունը եւ այլն [4, էջ 34]։ Այսպիսով, մի իրավական համակարգի առաջնային խնդիրն է առավելագույնս բավարարել պարտատերերի պահանջները (Մանֆրեդա Բալցի մոդելը), մյուսինը՝ ձեռնարկատիրական գործունեություն իրականացնող սուբյեկտների փրկությունը եւ աշխատատեղերի պահպանումը (անգլիական մոդել) [5, էջ 41]։ Հայ օրենսդիրը հարում է երրորդ մոդելին, որը նախապատվություն է տալիս պարտատերերի եւ պարտապանների շահերի հավասարակշռված պաշտպանությանը։ Հայաստանի Հանրապետությունում իրականացվող դատաիրավական բարեփոխումների արդյունքում 2018թ. փետրվարի 7-ին ընդունվել եւ 2019թ. ապրիլի 9-ին ուժի մեջ է ՀՀ դատական օրենսգիրք 218ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ՀՀ սահմանադրական օրենքը, որի ուժով 2019թ. հունվարի 1-ից Հայաստանի Հանրապետությունում սկսել է գործել մասնագիտացված նոր դատարան՝ ՀՀ սնանկության դատարանը։ Նման պայմաններում ՀՀ սնանկության դատարանի արդյունավետ գործունեությունը երաշխավորող իրավական կառուցակարգերի մշակումը, Հայաստանի Հանրապետությունում իրականացվող տնտեսական բարեփոխումների երաշխավորումն ապահովող օրենսդրական հիմքերի հետազոտությունը դառնում է առավել, քան արդիական։ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությամբ երաշխավորված սեփականության բոլոր ձեւերի ազատ զարգացումը եւ հավասար իրավական պաշտպանությունը, տնտեսական գործունեության ազատությունը եւ ազատ տնտեսական մրցակցությունն անուղղակիորեն պայմանավորում են սնանկության ինստիտուտի իրավական մանրամասն կարգավորման անհրաժեշտությունը։ «Սնանկության մասին» ՀՀ օրենքի համակողմանի ուսումնասիրության արդյունքում պարզ է դառնում, որ ՀՀ օրենսդիրը տարբերում է սնանկության վարույթի երկու տեսակ՝ կամավոր եւ հարկադրված։ Կամավոր սնանկության վարույթի շրջանակում ֆիզիկական անձ, անհատ ձեռնարկատեր կամ իրավաբանական անձ հանդիսացող պարտապանը կամավորությամբ, սեփական նախաձեռնությամբ իրեն սնանկ ճանաչելու պահանջի մասին դիմում է ներկայացնում դատարան։ Հատկանշական է, որ «Սնանկության մասին» ՀՀ օրենքը տարբերակում է կամավոր եւ հարկադրված սնանկության հիմքերը։ «Սնանկության մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 2-րդ եւ 2.1-րդ կետերի համաձայն՝ դատարանը կարող է պարտապանին սնանկ ճանաչել սեփական նախաձեռնութամբ, եթե պարտապանի պարտավորությունները, այդ թվում՝ հանրային իրավական դրամական պահանջներով կատարման ենթակա պարտավորությունները, օրենքով սահմանված նվազագույն աշխատավարձի հազարապատիկի եւ ավելի չափով գերազանցում են պարտապանի ակտիվների արժեքը։ Օրենսդիրը սահմանել է պարտապանին սնանկ ճանաչելու որոշակի դատավարական ընթացակարգ։ «Սնանկության մասին» ՀՀ օրենքի 16-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է, որ պարտապանի կամավոր սնանկության դիմումը վարույթ ընդունելու պահից ոչ ուշ, քան եռօրյա ժամկետում դատավորն առանց դատական նիստ հրավիրելու 219ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ պարտապանին սնանկ ճանաչելու մասին վճիռ է կայացնում, եթե առկա են օրենքով ամրագրված համապատասխան հիմքեր։ Ի տարբերություն կամավոր սնանկության վարույթի՝ հարկադըրված սնանկության դեպքում օրենսդիրը սահմանել է պարտապանին սնանկ ճանաչելու երկու տարաբնույթ դատավարական ընթացակարգ՝ չսահմանելով դրանց կիրառման դեպքերը. մի դեպքում «Սնանկության մասին» ՀՀ օրենքի 16-րդ հոդվածի 2-րդ մասով սահմանված կարգով դիմումը վարույթ ընդունելուց հետո` տասնհինգօրյա ժամկետում, դատավորը նշանակում է դատական նիստ, որի ընթացքում քննում է ներկայացված դիմումը եւ պարտապանին սնանկ ճանաչելու կամ դիմումը մերժելու մասին դատարանը վճիռ է կայացնում, իսկ մյուս դեպքում՝ «Սնանկության մասին» ՀՀ օրենքի 17-րդ հոդվածի 1-ին մասով սահմանված կարգով հարկադրված սնանկության վերաբերյալ դիմումը վարույթ ընդունելու հաջորդ օրը դատարանը պարտապանին ուղարկում է դիմումը վարույթ ընդունելու մասին որոշումը` առաջարկելով տասնհինգօրյա ժամկետում գրավոր վիճարկել իր սնանկությունը, հակառակ դեպքում՝ տասնվեցերորդ օրը դատավորն առանց դատական նիստ հրավիրելու վճիռ է կայացնում պարտապանին սնանկ ճանաչելու մասին, եւ միայն պարտապանի կողմից գրավոր առարկություն ստանալու դեպքում դատարանը հրավիրում է դատական նիստ։ Օրենսդիրի կողմից առաջարկվող նման հակասական կարգավորումներ, մեր կարծիքով, անհասկանալի են։ Կարծում ենք՝ հարկադըրված սնանկության վարույթի դեպքում «Սնանկության մասին» ՀՀ օրենքի 17-րդ հոդվածի 1-ին մասով առաջարկվող դատավարական ընթացակարգն ընդունելի է, քանզի պարտապանի կողմից համապատասխան առարկության բացակայության դեպքում դատարանը կարող է առանց դատական նիստ հրավիրելու քննել դիմումը եւ օրենքով նախատեսված հիմքերի առկայության դեպքում համապատասխան վճիռ կայացնել, մինչդեռ կամավոր սնանկության վարույթի պայմաններում դատարանը կաշկանդված է եռօրյա ժամկետում, առանց պարտատերերի դիրքորոշումը հաշվի առնելու, վճիռ կայացնել կա՛մ դիմող-պարտապանին սնանկ ճանաչելու, կա՛մ դիմումը մերժելու մասին։ Ավելին, եռօրյա ժամկետում ողջամտորեն հնարավոր չէ նաեւ կամավոր սնանկության վերաբերյալ դիմումը վարույթ ընդունելու մասին ծանուցել պարտատերերին եւ ստանալ վերջիններիս դիրքորոշումը 220ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ դրա վերաբերյալ։ Այս դեպքում, փաստորեն, դատարանը, կաշկանդված լինելով առկա օրենսդրական պահանջով, սեփական նախաձեռնությամբ անձին սնանկ ճանաչելու դիմումը քննելիս իրականացնում է միակողմանի քննություն՝ այդպիսով ակամա ոտնահարելով պարտատերերի արդար դատաքննության իրավունքը։ Նման պայմաններում, առաջարկում ենք կատարել համապատասխան օրենսդրական փոփոխություն, որը հնարավորություն կընձեռի դատարանին կամավոր սնանկության դիմումը վարույթ ընդունելուց հետո հրավիրել դատական նիստ՝ ապահովելով դիմումում նշված պարտատերերի՝ դատական նիստի մասին պատշաճ ծանուցումը։ Այս դեպքում, ըստ էության, կապահովվի նաեւ պարտատերերի կողմից սնանկության դիմումի վերաբերյալ դիրքորոշում ներկայացնելու եւ իրենց օրինական շահերը պաշտպանելու հնարավորությունը։ Օրենսդիրը կամավոր սնանկության վարույթ հարուցելիս դիմողպարտապանի վրա դրել է դատավարական պարտականություն՝ դիմումին կից ներկայացնել պարտապանի պարտատերերի ցուցակ՝ նշելով վերջիններիս հանդեպ ունեցած պարտավորությունների չափը, դրանց կատարման ժամկետը եւ այլ անհրաժեշտ տեղեկություններ («Սնանկության մասին» ՀՀ օրենքի 12-րդ հոդվածի 1-ին մասի «բ» կետ)։ Կարծում ենք՝ դատարանի վրա պետք է դնել պարտապանի նշած պարտատերերին կամավոր սնանկության վարույթի առկայության մասին ծանուցելու պարտականություն, որի դեպքում պարտատերերը ոչ միայն հնարավորություն կունենան իրենց դիրքորոշումը հայտնել դիմումի վերաբերյալ, այլեւ հետագայում՝ պարտապանին սնանկ ճանաչելուց հետո, չեն զրկվի օրենքով սահմանված մեկամսյա ժամկետում դատարան պահանջ ներկայացնելու օբյեկտիվ հնարավորությունից։ Պարտատերերին պատշաճ կարգով կամավոր սնանկության վարույթի վերաբերյալ իրազեկելու կառուցակարգերի սահմանումն ունի առանձնակի կարեւորություն։ Այսպես. ՀՀ օրենսդիրը պարտատերերի կողմից իրենց պահանջները դատարան ներկայացնելու համար սահմանել է մեկամսյա ժամկետ 1 , որից դուրս դատարան պահանջ ներկաՊարտապանին սնանկ ճանաչելու, կառավարիչ եւ պարտատերերի առաջին ժողով նշանակելու մասին տեղեկությունները հրապարակում են http։ //www.azdarar.am հասցեում գտնվող ՀՀ հրապարակային ծանուցումների պաշտոնական ինտերնետային կայքում եւ փակցվում դատարանի շենքում հատուկ հատկացված տեղում։ 221ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ յացնելը պարտատերերի համար առաջացնում է որոշակի անբարենպաստ իրավական հետեւանքներ։ Ավելին, սնանկության վարույթի ընթացքում պարտատերերի կողմից իրենց պահանջները չներկայացնելը հանգեցնում է նրան, որ վերջիններս զրկվում են հետագայում պարտապանին պահանջ ներկայացնելու հնարավորությունից։ Հատկանշական է, որ ՀՀ սահմանադրական դատարանը 27.01.2015թ. կայացրած ՍԴՈ-1189 որոշմամբ «Սնանկության մասին» ՀՀ օրենքի 90-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 2-րդ պարբերությունը՝ ֆինանսապես առողջացած պարտապանի նկատմամբ պահանջ ներկայացնելու իրավունքը սահմանափակելու մասով, ճանաչել է 2005թ. խմբագրությամբ ՀՀ Սահմանադրության 18-րդ հոդվածի պահանջներին հակասող եւ անվավեր։ Փաստորեն, ֆինանսապես առողջացած պարտապանը չի ազատվում սնանկության վարույթի շրջանակներում դատարան պահանջներ չներկայացրած պարտատերերի պահանջների կատարումից։ Գործնականում հնարավոր են իրավիճակներ, երբ պարտատերերը, գիտակցելով, որ պարտապանը սնանկության վարույթի ընթացքում ֆինանսապես չի կարողանալու բավարարել իրենց պահանջները, դատարան պահանջ չարամտորեն չներկայացնեն՝ նպատակ ունենալով պահանջի բավարարում ստանալ ապագայում։ Սնանկության գործով պարտատերերի պահանջների բացակայությունը հիմք է, որպեսզի պարտապանը «Սնանկության մասին» ՀՀ օրենքի 89-րդ հոդվածով սահմաված կարգով դատարանի կողմից կայացրած վճռի հիման վրա ճանաչվի ֆինանսապես առողջացած։ Այդ իրավիճակում, ըստ էության, կամավոր սնանկության վարույթի իմաստն արժեզըրկվում է։ Մեր կողմից ուսումնասիրվել են կամավոր սնանկության առանձին գործեր, որոնք ավարտվել են քննարկվող հիմքով։ Օրինակ՝ Արման Սենիկի Ներսիսյանի վերաբերյալ ՍԴ2/0064/04/17 կամավոր սնանկության գործով ՀՀ Սյունիքի մարզի ընդհանուր իրավասության դատարանը 25.07.2017թ. սնանկության գործն ավարտել է սնանկության գործով կառավարչի միջնորդության հիման վրա՝ պարտատերերի կողմից պահանջ չներկայացնելու հիմքով, եւ վճռի եզրափակիչ մասով սահմանել է, որ Արման Սենիկի Ներսիսյանն ազատվում է բոլոր դրամական պարտավորությունների կատարումից, բա222ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ցառությամբ` «Սնանկության մասին» ՀՀ օրենքի 90-րդ հոդվածի 4-րդ մասով եւ 97-րդ հոդվածով սահմանված պարտավորությունների եւ ՀՀ Սահմանադրական դատարանի 27.01.2015 թվականի թիվ ՍԴՈ-1189 որոշմամբ արձանագրված դեպքի։ Հատկանշական է, որ վերոգրյալ հիմքով ավարտվել են նաեւ կամավոր սնանկության այլ գործեր, մասնավորապես՝ ԵԱՔԴ/0379/04/16, ԱՐԴ/0008/04/14, ԵԱԴԴ/0063/04/12, ԱՐԱԴ/0007/04/12 սնանկության գործերը։ Նման պայմաններում առաջարկվում է կատարել օրենսդրական համապատասխան փոփոխություն, որի պայմաններում պարտատերերի կողմից կամավոր սնանկության վարույթի մասին իրազեկ լինելու դեպքում դատարան պահանջ չարամտորեն չներկայացնելը հիմք հանդիսանա, որպեսզի վերջիններս զրկվեն պարտապանի նկատմամբ հետագայում պահանջ ներկայացնելու իրավունքից։ Բնականաբար, այն պարտատերերը, որոնք օրենքով սահմանված կարգով ծանուցված չեն լինի պարտապանի սնանկության վարույթի մասին (պարտապանի կողմից դիմումին կից ներկայացված պարտատերերի ցուցակում ներառված չլինելու, դատարանի կողմից ուղարկված ծանուցումը չստանալու եւ այլ ողջամիտ հիմքով), չեն զրկվի պարտապանի նկատմամբ հետագայում պահանջ ներկայացնելու իրավական հնարավորությունից։ Ավելին, կարծում ենք, որ օրենքով սահմանված մեկամսյա ժամկետից դուրս դատարան պահանջ ներկայացնելու պարտատերերի իրավունքները համապատասխան օրենսդրական փոփոխության կատարման միջոցով երաշխավորելու նպատակով անհրաժեշտ է սահմանել կամավոր սնանկության վարույթի տեւողության նվազագույն ժամանակահատված, որը, մեր կարծիքով, չի կարող մեկ տարուց պակաս լինել։ Այսպիսով, ամփոփելով սույն հոդվածի շրջանակներում իրականացված հետազոտության արդյունքները` առաջարկում ենք. 1. «Սնանկության մասին» ՀՀ օրենքի 16-րդ հոդվածի 1-ին մասը շարադրել հետեւյալ կերպ. «1. Դատարանը կամավոր սնանկության մասին դիմումը վարույթ ընդունելուց հետո՝ տասնհինգօրյա ժամկետում, հրավիրում է դատական նիստ, որի վերաբերյալ պատշաճ կեր223ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ պով ծանուցվում են դիմող-պարտապանը եւ դիմումում նշված բոլոր պարտատերերը»։ 2. «Սնանկության մասին» ՀՀ օրենքի 89-րդ հոդվածը լրացնել 3– րդ կետով՝ հետեւյալ բովանդակությամբ. «Պարտապանի կամավոր սնանկության վարույթը չի կարող ավարտվել պարտապանին սնանկ ճանաչելու վճիռն օրինական ուժի մեջ մտնելուց հետո մեկ տարվա ընթացքում»։ 3. «Սնանկության մասին» ՀՀ օրենքի 90-րդ հոդվածը լրացնել 2.1 կետով՝ հետեւյալ բովանդակությամբ. «2.1 Պարտապանի կամավոր սնանկության վարույթի մասին դատարանի կողմից պատշաճ ծանուցված պարտատերերը զրկվում են հետագայում առողջացած անձի նկատմամբ պահանջներ ներկայացնելու իրավունքից, բացառությամբ սույն հոդվածի երրորդ եւ չորրորդ մասերով նախատեսված դեպքերի»։

example706

example706

Մեր նպատակն է քննել դերանվանական հոլովումը Եղիշեի «Վասն Վարդանայ և հայոց պատերազմին» երկում։ Ուսումնասիրելով դերանվան ութ տեսակները և նրանց կիրառական առանձնահատկությունները Եղիշեի երկում` պարզեցինք, որ ամենից շատ կիրառություն ունեն անձնական դերանունները, ընդ որում` ուղղական և տրական հոլովաձևերը, կիրառական առանձնահատկություններ է դրսևորում ինքն անձնական դերանունը, իսկ ամենաքիչ կիրառությունն ունեն փոխադարձ դերանունները։ Ցուցական դերանունները գոյականի հետ մեծ մասամբ գործածվում են նախադաս, իսկ ստացական դերանունները` ետադաս։ Հարաբերական դերանուններից կիրառական յուրահատկություններ է դրսևորում որ դերանունը։ Անորոշ դերանուններից յուրահատուկ կիրառություններ ունի ինչ դերանունը, որոշյալ դերանուններն այդպիսի յուրահատկություններ չեն դրսևորում։

ԴԵՐԱՆՎԱՆԱԿԱՆ ՀՈԼՈՎՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՂԻՇԵԻ «ՎԱՍՆ ՎԱՐԴԱՆԱՅ ԵՒ ՀԱՅՈՑ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻՆ» ԵՐԿՈՒՄՀայերենի, ինչպես նաև հնդեվրոպական մյուս լեզուների դերանունները երկու կերպ են հոլովվում։ Գրաբարի դերանունները 8 տեսակ են` անձնական, ցուցական, ստացական, փոխադարձ, հարցական,հարաբերական, անորոշ, որոշյալ։ Նկատի ունենալով, որ գրաբարի որոշ դերանուններ հոլովվում ենանվանական հոլովմամբ, այսինքն` համապատասխան հոլովիչներով, իսկ որոշ դերանուններ` արմատիփոփոխություններով, դերանունների հոլովումը կոչվում է դերանվանական հոլովում։ Սակայն ոչ բոլորդերանուններն են, որ հոլովվում են դերանվանական հոլովմամբ, դերանունների որոշ տիպեր հոլովվումեն անվանական հոլովմամբ, օրինակ` փոխադարձ դերանունները հոլովվում են ա հոլովիչով, հարցական դերանուններից ո՞ր դերանունը` ո հոլովիչով, քանի՞-ն` Ո-Ա խառն հոլովմամբ, անորոշ դերանուններից այլ-ը և մեւս-ը` ո հոլովիչով և այլն։ Նշենք, որ բոլոր դերանունները քննվում են միասնաբար`ելնելով դերանունների իմաստային և համակարգային ընդհանրություններից, որոնք թույլ են տալիսդրանք միավորելու մեկ ձևաիմաստային խմբի մեջ1։ Դերանունները հանդես են գալիս իրենց հոլովական ձևերով, իսկ ներգոյական հոլովի իմաստն արտահայտվում է ի (յ) նախդրով և եզակի տրական ուհոգնակի հայցական հոլովներով` բացառությամբ ես անձնական դերանվան, որի եզակի ներգոյականհոլովի իմաստն արտահայտվում է ի (յ) նախդրով և եզակի հայցականով` յիս։ Այժմ առանձին-առանձինանդրադառնանք դերանուններին Եղիշեի երկում` ցույց տալով դրանց առանձնահատկությունները։ Անձնական դերանուն. սրա հիմնական առանձնահատկությունն այն է, որ իբրև ընդհանուրերևույթ` այս դերանունը հնդեվրոպական լեզուներում ունի երկու տարբեր հիմքեր. մեկը հանդես է գալիս ուղղական, իսկ մյուսը` մնացած հոլովներում2։ Եղիշեի «Վասն Վարդանայ և հայոց պատերազմին» երկում առավել մեծ է անձնական դերանունների գործածությունը, որոնք մեծ մասամբ հանդես են գալիս ուղղական (24 օրինակ) և տրական (15օրինակ) հոլովներով, ինչպես օրինակ՝ 1) «Եւ քանզի բազմադիմի է նահատակութեանդ անուն, և նա բազմադիմի շնորհս բաշխէ ամենեցուն»3 (էջ 10), «Ահա ոչ ըստ կամաց արտօսրալիս ողբովք ճառագրեմք զբազում հարուածս` յորում պատահեցաք և մեք իսկ ականատես լինելով» (էջ 10), «Դուք զբարի մտաւ ածէք և անսպառ լերուք ուրախութեան», «Մինչև ինքեանք իսկ մեծապէս զարմանային, թէ ուստի, այս ամենայն գանձ ելանէ` զիա՞րդշեն կայցէ աշխարհն» (էջ 46)։ 2) «Որպես երևի ինձ և քեզ և այնոցիկ որ դեգերեցին յիմաստասիրութեան, երկնաւոր սիրոյ էնշանակս այս և ոչ երկրաւոր փառասիրութեան…» (էջ 8), «… և թշնամի և հակառակորդ երևեցուցանէրիւր զհաւատացեալքս ի Քրիստոս, և նեղեալ տագնապէր անխաղաղասէր կենօք» (էջ 12), «Եթե այդայդպէս է, նմա և բարի իսկ ասել ոչ մարթի, այլ կիսագործ ապականացու»(էջ 66)։ Իսկ ամենաքիչ կիրառությամբ հանդիպում են գործիական հոլովով (1 օրինակ). «Ոչ սկիզբն առեալ յումեքէ լինել Աստուած,այլ ինքն ինքեամբ մշտնջենաւոր, ոչ ի տեղւոջ ուրեք, այլ ինքն ինքեան տեղի ոչ ի ժամանակի իմիք…»(էջ 58)։ Ինքն անձնական դերանունը դրսևորում է որոշ կիրառական յուրահատկություններ. 1) Ինքն դերանվան նման անձնական դերանունների հետ սաստկական նշանակությամբ երբեմնգործածվել են մեզէն, ձեզէն բառերը, որոնք բացառական հոլովի մթագնած ձևեր են4՝« … և մեք մեզէն ողջ եմք դիցն օգնականութեամբ (=Մենք ինքներս ողջ ենք աստվածների օգնությամբ)» (էջ 18), «Ո՞չ ահա ձեզէն իսկ արժան էր անդէն դատաստան անել վասն այնպիսի անարժան ուսմանց (Չէ՞որ դուք ինքներդ պետք է դատաստան անեիք այդպիսի անարժան ուսմունքների համար)» (էջ 54)։ 2) Ինքն դերանվան փոխարեն անձնական դերանունների, նաև գոյականների հետ սաստկականնշանակությամբ կարող է գործածվել ինքնին բառը (2 օրինակ)՝1 Տե՛ս Ակնարկներ գրական միջին հայերենի պատմության, հ. Բ, ՀՍՍՀ ԳԱ, Երևան, 1975, էջ 83։ 2 Տե՛ս Ղազարյան Ս., Հայոց լեզվի համառոտ պատմություն, Երևան, 1981, էջ 95։ 3 Եղիշե, Վասն Վարդանայ և հայոց պատերազմին, Երևան, 1989, էջ 10 (այսուհետ օրինակները կլինեն սույն գրքից (ուսումնասիրված է 100 էջ), ուստի, փակագծերում կնշվեն էջերը)։ 4 Տե՛ս Ավետիսյան Մ., Ղազարյան Ռ., Գրաբարի ձեռնարկ, Երևան, 2001, էջ 100։  «…այլ ես ինքնին անձամբ ի տեղւոջն պատահեցի և տեսի և լուայ զձայն բարբառոյ յանդգնաբարխօսելով» (էջ 30), «Եւ բազմանայր գոչումն աղաղակի նոցա, մինչև ինքնին թագաւորն ականատես լինէր իրացնյանդիմանութեան, և անդէն վաղվաղակի երդմամբ հաստատէր և ասէր…» (էջ 40)։ Առաջին նախադասության մեջ ինքնին բառը գործածված է դերանվան հետ` ես ինքնին, իսկ երկրորդ նախադասության մեջ` գոյականի հետ` ինքնին թագաւորն։ Երբեմն եմ օժանդակ բայով և անցյալ դերբայով կազմված ներկա, անցյալ և ապառնի ժամանակների 3-րդ դեմքերի հետ ենթակայի իմաստով որպես խնդիրներ գործածված դերանունները դրվում ենսեռական հոլովով, ինչպես օրինակ՝ «Վասն նամակին որ քո ի մեր աշխարհս տուեալ էր (=որ դուուղարկել էիր)» (էջ 58), «Եւ իմ եդեալ է ի մտի (ես մտքումս դրել եմ), եթէ ոչ ումեք թողացուցից ի մեծամեծ հարուածոցն,մինչև ակամայ ի բաց կայցեն յայնպիսի վրիպական օրինաց …» (էջ 84)։ Անձնական դերանունների հայցական և տրական հոլովաձևերը ոչ հազվադեպ գործածված ենառ, ընդ, ի, ց նախդիրների հետ։ Ընդ նախդիրն անձնական դերանունների հայցական և տրական հոլովների հետ արտահայտում էմոտ իմաստը (3 օրինակ)՝«Եւ ահա վերաբերիմք ընդ քեզ ճախրելով (Եվ ահա քեզ հետ վեր ենք բարձրանում սավառնելով),և իբրև բարձրաթռիչս եղեալ` զամենայն վնասակար մրրկածին օդովք անցանիցեմք…» (էջ 10), «Բարձին ևս ընդ իւրեանս զաստուածային սուրբ կտակարանսն բազում պաշտօնէիւք և քահանայիւք (Իրենց հետ վերցրին նաև աստվածային սուրբ կտակարանները շատ պաշտոնյաներով և քահանաներով)» (էջ 20), «…և ահա առնէր ընդ նոսա զայն ինչ (=և ահա նրանց հետ վարվում էր այնպես), զոր պաշտօնեայքն ամբարշտութեան նորա խրատեցին» (էջ 22)։ Առ նախդրի հետ հայցական հոլովն արտահայտում է մոտ իմաստը (2 օրինակ)՝ «…առաքեայ առ նա բազում գանձիւք (ուղարկեց նրա մոտ շատ գանձերով)» (էջ 14),«…ո´ ոք եւ երթայր առ նոսա ուսուցանէին կամակար» (էջ 32)։ Անձնական դերանունների հայցական հոլովն ի և ց նախդիրների հետ արտահայտում է տրականհոլովի իմաստ (նախդրիվ տրական) (մեկական օրինակ)՝ «Իսկ անօրէն իշխանն իբրև գիտաց եթէ յայտնեցաւ խորամանկութիւն խորհրդոցն, և պատրաստեալ հուրն` մինչչև ուրուք ի նա փչեալ` (=դեռ ոչ ոք նրա վրա չփչած)` վառումն նորա յայտնի իմացաւերկիւղածացն Աստուծոյ…» (էջ 32), «Ասէ ցնա Զրուան (=Ասում է նրան Զրվանը). «Ո՞վ ես դու»» (էջ 48)։ Ցուցական դերանուն։ Դերանվանական հոլովման առանձնահատկությունները հիմնականում կարելի է տեսնել ցուցական դերանունների հոլովման մեջ։ Ցուցական դերանունները հայերենում բաժանվում են 3 կարգի` սա, դա, նա, սոյն, դոյն, նոյն, որոնց արմատական հնչյուններն են ս, դ, ն, որոնք հայերենում գործածվում են իբրև հոդեր1։ Ցուցական դերանուններից Եղիշեի երկում հաճախադեպ է այս,այդ, այն դերանունների գործածությունը, ընդ որում` դրանք գոյականների հետ հիմնականում ունեննախադաս գործածություն, հոլովվում են կարճ ձևով` հոլովով ու թվով համաձայնվելով գոյականներին`բացի հոգնակի ուղղական և հայցական հոլովներից, որտեղ մնում են եզակի (12 օրինակ)՝«Բայց զայս բան կատարեցեք վաղվաղակի, զոր ասեմ» (էջ 18), «Ըստ այսմ պատճենի հրովարտակ եհաս յաշխարհն Հայոց, Ի Վրաց և յԱղուանից և Ի Լփնաց, ԻԾաւդէից և ի Կորդուաց և բազում այլ տեղաց հեռաւորաց, որոց ոչ էին օրէնք երթալ զայն ճանապարհյառաջ ճանապարհաւ» (էջ 20), «Եւ այսու ամենայնիւ բարեմտութեամբ յուղարկեալք յաշխարհէ և յանձն եղեալք սուրբ Հոգւոյն,յանդիման լինէին` փութով կատարեալ զհրամանն, և զամենայն արարեալ ըստ կամաց նորա» (էջ 22), «Եւ այս ամենայն չարիք մտանեն ի միտս մարդոյ յանուսումնութենէ» (էջ 28)։ Սակավ կիրառություններում (3 օրինակ) այդ դերանունները հոլովով ու թվով չեն համաձայնվումգոյականներին՝«Զի՞նչ հատուսցուք մեք աստուածոցն փոխանակ այս մեծի հաղթութեանս, որ ոչ ոք կարացելանել ընդդէմ մեր պատերազմաւ» (էջ 36), «Յայսմ յեւթն գլուխս կարգագրեալ և եդեալ ծայրալիր կատարմամբ զսկիզբն և զմիջոցն ևզկատարումն…» (էջ 8), «Յայսմ հաւատոց զմեզ ոչ ոք կարէ խախտել…» (էջ 80)։ Առաջին օրինակում դերանունը չի համաձայնվել հոլովով, իսկ մյուս երկուսում` թվով։ Երբեմն համապատասխան դերանվան հոդը նախադաս կիրառության դեպքում կարող է դրվելգոյականի վրա (4 օրինակ)՝1 Տե՛ս Ղազարյան Ս., էջ 95։ «Եւ եթէ հաւատարիմ համարիցիս զմեր բանս լսել, ի բազում տեղիս այդր աշխարհիդ ձերոյ գտանին գիրք նորա, ընթերցիր, այտի կտեղեկանաս» (էջ 58), «Ահա նշանագրեցի յայսմ եւթն լեղանակիս» (էջ 6) ,«Որպէս յոչնչէ արար զայս մեծ մարմին աշխարհս…» (էջ 78), «Առ ի՞նչ է քո այդ տրտմութիւնդ» (էջ 84)։ Հետադաս գործածության դեպքում նշված դերանունները հոլովվում են երկար ձևով` գոյականների հետ համաձայնվելով թվով ու հոլովով, իսկ գոյականները ստանում են համապատասխան դերանվան հոդը (4 օրինակ)՝«Դուք իբրև զհրովարտակս զայս տեսանէք, անխափան վաղվաղակի այրուձի գումարեցէք քանզիս. յանդիման լինիջիք յԱպար աշխարհ» (էջ 20),«…Ընկալ, Տէր, զկամաւոր պատարագս մեր, և մի տար զեկեղեցի քո յայպն կատականաց անօրէնիշխանիս այսորիկ» (էջ 98),«Որպես երևի ինձ և քեզ և այնոցիկ, որ դեգերեցին յիմաստասիրութեան, երկնաւոր սիրոյ է նշանակս այս և ոչ երկրաւոր փառասիրութեան» (էջ 8)։ Հետադաս գործածության դեպքում ևս հնարավոր է անհամաձայնություն, ինչպես օրինակ՝«Եւ այսպէս խառնեալ են տարերքս այս»,«Բայց սակայն թէպէտ և ամենայն գործքս այս դժնեայ էին, չև էր ուրուք ձեռն արկեալ յատնիյեկեղեցի» (էջ 46)։ Սոյն, դոյն, նոյն դերանունները գոյականների հետ գործածվում են հիմնականում նախադաս`թվով և հոլովով համաձայնվելով նրանց հետ` բացի հոգնակի ուղղականից, հայցականից և գործիականից, որոնցում դրվում են եզակի թվով (14 օրինակ)՝ «Չորրորդ` զերկպառակութիւն ոմանց բաժանելոց ի նմին ուխտէ» (էջ 6), «Եւ զառաջեաւ դատեալ բազում հատուածովք, նովին կապանօք անցուցին ի տեղիս արգելանին»(եզ. գործ. - հոգն. գործ ) (էջ 40), «Եւ իբրև այսպէս օր ըստ օրէ ի սոյն միտս (եզ. հայց.-հոգն. հայց.) ցնորեալ դանդաչէր, մի ոմն մանկագոյն ի նախարարացն Հայոց ընդդէմ բանս եդ և ասէ…» (էջ 26),«Եւ անդ այնուհետև յընդունայն եղեալ ի նոյն խորհուրդս (եզ. հայց.-հոգն. հայց.) հաստատէրիկարծիս մոլորութեան, ասելով ցպաշտօնեայ աբարշտութեանն…» (էջ 3),«Երկրորդ, միայնակեաց քրիստոնեայք, որ բնակեալ էին ի վանորայս ընդ նովին աշխարհագրովէարկ» (էջ 44),«Եթե սովին հաւատովք (եզ. գործ.-հոգն. գործ) թողաւ ոչ յերկրի այլ տէր փոխանակեմք ընդ քեզ ևոչ յերկինս. այլ Աստուած փոխանակեմք ընդ Յիսուսի Քրիստոսի, որ չիք այլ Աստված բաց ի նմանէ» (էջ«Ի սմին մեծի հաւանութեան ամենայն բազմութիւն միաբանեց ի մեծամեծաց մինչև զփոքունս.անսուտ երդմամբ եդին վկայութիւն` կենօք և մահու ի նմին կալ հաստատուն» (էջ 82), «Եւ ի ձեռն սրբոյն Յովսեփու եպիսկոպոսի նովին ուխտիւ հաստատեալ` խաղացին գնացինյիւրաքանչիւր տեղեաց ի Դուռն արքունի» (էջ 86),«…Ի նմին ժամանակի գուժկան հասանէր ի կողմանցն Քուշանաց, եթէ գունդ հատաւ իթշնամեացն, որ ելին աւերեցին զգաւառս բազումս արքունի» (էջ 100)։ Ստացական դերանուն։ Ստացական դերանունները` իմ, քո (քոյ), մեր, ձեր, իւր, հոլովվում են արտաքին թեքման Ո պարզ հոլովմամբ եզակի տրականում ստանում են ում, իսկ եզակի բացառականում՝է հոլովակերտ մասնիկները։ Այս դերանունները գոյականների հետ գործածվում են և՛ նախադաս, և՛հետադաս` թվով և հոլովով համաձայնվելով նրանց հետ` բացի հոգնակի ուղղական և հայցականհոլովներից, որտեղ դրվում են եզակի թվով։ Եղիշեի երկում ավելի մեծ է ստացական դերանուններիհետադաս գործածություը. ուսումնասիրված կիրառություններից 17-ում դրանք ունեն հետադաս գործածություն, ինչպես օրինակ՝ «Ի դէպ իսկ ելանէ բան մարգարէին ի վերա նոցա, «Այդ, ասէ առ քաղցի իւրում շրջեսցի և կերիցէ զկէս անձին իւրոյ» (էջ 16), «Առ ամենայն ազգս տէրութեան իմոյ` արեաց և անարեաց, բազմասցի ի ձեզ ողջոյն մարդասիրութեան մերոյ…» (էջ 18),«Ծառայք, հպատակ լերուք տերանց ձերոց մարմնաւորաց» (էջ 22), «….երազագէտ է այնպիսին ի կեանս իւրում, և յանգիւտ կորուստն յուղարկի ի մահուան իւրում»(էջ 28)։ Ունենք նախադաս գործածության 9 օրինակ, ինչպես օրինակ՝ «… այլ ամենեցուն ուսուցանէ զիւր անպարտելի զօրութիւն» (էջ 10), «Այս պարզութիւն զվերնոյ բերէ զնմանութիւն. զոր և մեր ի քեզ տեսեալ. մոռասցուք զմերբնութիւնս» (էջ 10), «Եւ զայս առնէր սկսեալ ի չորրորդ ամէն մինչև մետասաներորդ ամն իւրոյ տէրութեանն» (էջ 34)։ Քո (քոյ) դերանունը նախադաս գործածվելիս սովորաբար հոլովվում է քոյ, իսկ հետադաս` քոհիմքերով, ընդ որում` ավելի հաճախադեպ է ետադաս գործածությունը. ուսումնասիրված օրինակներից 5-ում ունի ետադաս գործածություն, 2-ում` նախադաս. 1) «Զոր և մեր ընդ հրամանին քում ընկալեալ` յօժարութեամբ ձեռնարկեցաք զայս ինչ.…» (էջ 8),«Բայց եթէ ի մի օրէնս դարձուցանես զամենայն ազգս և ազինս, որ են ի տէրութեան քում. յանժամ ևաշխարհն Յունաց հնազանդեալ մտցէ ընդ օրինօք քովք» (էջ 18), «Աստուածքն որ ետուն քեզ զտէրութիւն և զյաղթութիւն ի վերայ թշնամեաց քոց, ոչ ինչ են կարօտ խնդրել ի քէն յերևելի պատուականացս.…» (էջ 36), «….ըստ կամաց քոց արա զինչ և կամիս» (էջ 80), «Տէր, զծածկութիւն աղօթից մերոց,և կատարեա զմեզ ի հաճոյս պատուիրանաց քոց….» (էջ 100),2) «Որպէս և մեր իսկ հայեցեալ ի սուրբ սեր քոյոյ հրամանիդ` ոչ ինչ դանդաղեալ վեհերեցեաքհայեցեալ ի մեր տգիտութիւնս» (էջ 8), «Արդ որովհետև ընկալաք զհրաման պատուիրանի յաննախանձքոյոց բարուց բնութեանդ, սկսցուք ուստի, արժան է սկսանել» (էջ 10)։ Փոխադարձ դերանունները` միմեանց, իրերաց, հոլովվում են ա հոլովիչով։ Եղիշեի երկում հիմնականում հանդիպում է միմեանց դերանունը (2 օրինակ), ինչպես՝ «Բայց հրաման տուեալ աշխարհի`ոչ իբրև յակնկալութիւն կենաց, այլ իբրև ի վճարումն վախճանի, յանձն առնելով միմեանց զոգիս ևզմարմինս» (էջ 22), «… և զի՞ մի մի թուիցեմ, այլ զամենայն զանարժանսն յառաջ մատուցանէր և զամենայն զարժանաւորսն յետս տանէր մինչև զհայր և զորդի քակէր ի միմեանց» (էջ 32)։ Հարցահարաբերական դերանուններ։ Հարցահարաբերական դերանունների եզակի սեռականն ունի ր, տրականը` մ, բացառականը` է, գործիականը` ւ, բ հոլովակազմիչներ, օրինակ`• որ, որոյ, որում, յորմէ, որով, • զի՞, զի՞նչ, է՞ր, ի՞մ, յիմէ՞, ի՞ւ,• ո՞, ո՞յր, ու՞մ, յումէ՞1։ Հոլովվում են միայն ո՞, ո՞վ, զի՞ (զի՞նչ), ո՞ր, քանի՞ դերանունները. ո՞, ո՞վ, զի՞ (զի՞նչ) դերանուններըհոլովվում են դերանվանական հոլովմամբ, իսկ ո՞ր-ը հոլովվում է ո հոլովիչով, քանի՞-ն` Ո-Ա խառն հոլովմամբ։ Հարցահարաբերական դերանուններից հաճախակի գործածված են զի՞ (զի՞նչ), ո՞վ, յո՞, ո՞ւր,ուստի՞, որչա՞փ դերանունները, ինչպես օրինակ. «Արդ զի՞ կոծիս, զի՞ մրցիս, զի՞ այրիս, զի՞ բորբոքիս,զի՞ չշիջանիս, զի՞ կոչեա ի խորհուրդ զայնոսիկ, որոց զոգիսն ձեր ի ձէնջ քաղեալ` հանել է զանապականդ յապականութիւն…» (էջ 16), «Ասէ ցնա Զրուան. «Ո՞վ ես դու»» (էջ 48), «Արդ վասն է՞ր յուզեալ իցէցասումն այս ի վերայ մեր» (էջ 92), «…վասն այնորիկ զանձն իւր տարաբերէր, եթէ յո՞ թափեցից զդառնութիւն թունաւոր, կամ ո՞ւր բացատրեցից զբազմութիւն նետիցն» (էջ 14), «Արքայ քաջ, դու ուստի՞գիտես զայդպիսի բան խօսել զՏեառնէ» (էջ 26), բայց մեծ գործածականություն ունի որ հարաբերական դերանունը` իր յուրահատուկ կիրառություններով. 1) շատ են այնպիսի կիրառությունները, որոնցում որ դերանունը համաձայնվում է գլխավոր նախադասության հարաբերյալին թվով, բայց դրվում է երկրորդական նախադասության մտքի պահանջած հոլովով՝ «Ի խորհուրդ կոչէր զպաշտօնեայս (հարաբերյալ) ձախակողմանն, որք կապեալ էին իկռապաշտութեանն անլուծանելի հանգուցիւք» (էջ 16), «Նա և արջք օրհասականք ընդ վախճանելշնչոյն հզօրագոյնք կռուին. յորոց և իմաստունքն տեղի տուեալ փախչին ի նոցանէ» (էջ 16),«Յայնժամ զբոլոր բարկութիւն սրտմտութեանն ետեղ յայրն երանելի, որում անուն էր Գարեգին» (էջ26)։ «…զի՞ կոչես ի խորհուրդ զայնոսիկ, որոց զոգիսն ձեր ի ձէնջ քաղեալ` հանեալ է զանապականդ յապականութիւն…» (էջ 16),2) քիչ դեպքերում որ հարաբերական դերանունը հոգնակի ուղղական, հայցական և սեռականտրական հոլովներով դրված հարաբերյալների հետ թվով չի համաձայնում, օրինակ՝ «Որպես երևի ինձև քեզ և այնոցիկ, որ դեգերեցին յիմաստասիրութեան, երկնաւոր սիրոյ ի նշանակս այս և ոչ երկրաւորփառասիրութեան (էջ 8), «Երկրորդ, միայնակեաց քրիստոնեայք, որ բնակեալ էին ի վանորայս ընդնովին աշխարհագրով էարկ» (էջ 44), «Ել այսպէս բաժանին արարածքս. Հրեշտակը Որմզդի են, իսկդևքն Արհմնոյն, և ամենայն բարիք, որ յերկնից և այսր լինի` Որմզդի են…» (էջ 50), 3) երբեմն գլխավոր նախադասության նա, այն դերանուններով արտահայտված հարաբերյալներըզեղչված են լինում, այդ դեպքում որ դերանունը նշանակում է նա որ, այն որ, ինչպես՝ «(Այն) Ձեռք, որզերկինս և զերկիր հաստատեցին նոյն և տախտակս քարեղնյա փորագրեցին և ետուն մեզ դպրութիւն…» (էջ 62), «…այլ միայն կոչոյ հրաման տուեալ յականէ յանուանէ զարս (այն մարդկանց), զոր ինքնճանաչէր, որոց անուանքն են այս» (էջ 84) ։ Անորոշ դերանուն ։ Անորոշ դերանունները սեռական հոլովում հարցահարաբերական դերանունների նման ունեն ր, տրականում` մ, բացառականում` է, գործիականում` ւ, բ հոլովակազմիչներ, օրինակ` ոմն, ուրումն, ումեմն, յումեմնէ, ոմամբ. Ոք, ուրուք, ումեէք, յումեքէ, (ոմամբ). Իմն, իրեմն, իմեմն, յիմեմնէ. Ինչ, իրիք, իմիք, յիմեքէ, իւիք։ Իմն և ինչ դերանունները հոլովվում են դերանվանական, այլ ևմեւս դերանունները` անվանական, իսկ ոմն և ոք դերանունները` խառն` դերանվանական-անվանականհոլովումներով։ Անորոշ դերանուններից մեծ գործածություն ունի ինչ դերանունը, ընդ որում` մեծ մա1 Տե՛ս Ղազարյան Ս., նույն տեղում, էջ 99։ սամբ հանդես է գալիս որպես թարմատար ժխտական, հարցական և թեական նախադասություններում` արտահայտելով անորոշություն կամ սաստկացնելով, մեղմացնելով խոսքի իմաստը1։ Այսպիսիկիրառություններում ինչ դերանունը կա՛մ չի թարգմանվում, ինչպես օրինակ՝ «Ոչ առ սակաւ շնորհեացինչ սմա զանմահութեան պատիւն` իբրև զանմարմին հրեշտակաց, այլ միանգամայն զբոլոր բնութեանմարմնով, շնչով և հոգւով զգեցաւ (Ոչ թե քիչ-քիչ շնորհեց սրան անմահություն պատիվն ինչպես անմարմին հրեշտակներին, այլ միանգամից զգեցավ ամբողջ բնությունը մարմնով` շնչով և հոգով…)» (էջ79), կա՛մ թարգմանվում է ամենևին, ինչ-որ, որևէ, ոչ մի և նման բառերով, ինչպես օրինակ՝ «Որպէս ևմեր իսկ հայեցեալ ի սուրբ սէր քոյոյ հրամանիդ` ոչ ինչ (ամենևին) դանդաղեալ վեհերեցաք հայեցեալ իմեր տգիտութիւնս (Այսպես և մենք, տեսնելով, որ քո հրամանն անկեղծ սիրուց է, ամենևին չդանդաղեցինք և չվախեցանք` մեր տգիտությունը նկատի ունենալով)» (էջ 8), «Ասեն մոգքն. «Արքայ քաջ, աստուածքն ետուն քեզ զորութիւնդ և զյաղթութիւն. և ոչ ինչ (ամենևին) կարօտ են նոքա մարմնաւորմեծութեան… (Մոգերն ասում են. «Քա՛ջ թագավոր, աստվածները տվին քեզ այս տերությունը և հաղթությունը. Նրանք ամենևին մարմնավոր հարստության կարոտ չեն»)» (էջ 18), «…և զերկեամ կռուեալ`ոչ ինչ (ոչ մի, որևէ) կարացաւ ազդել նոցա (…և երկու տարվա չափ կռվելով` նրանց ոչ մի վնաս հասցնելչկարողացավ)» (էջ 22)։ Ինչ դերանունն անկախ գործածվելիս նշանակում է բան, մի բան, որևէ բան, ինչպես (6 օրինակ)՝«Քանզի բազում ինչ (բան) է սրբութիւն` սատար լինել անօսրութեան» (էջ 8), «…և ի վերայ այսր ամենայնի և զմոգութեան օրէնս կատարելով, զի մի՛ ինչ (որևէ բան) ամենևին պակաս առնիցեն» (էջ 36),«Չեմք ինչ (մի բանով) լաւ մեք քան զառաջինսն, որ յայսր վկայութեան վերայ եդին զինչս և զստացուածս և զմարմինս իւրեանց» (էջ 80)։ Իմն, ինչ դերանունները որպես որոշիչ գործածվելիս նշանակում ենմի, որևէ, ինչ-որ (5 օրինակ), ինչպես՝ «Այսպիսի իմն (մի) եկեալ հասեալ է վախճան տէրութեանն (Այսպիսի մի վախճան է եկել-հասել տերությանը)» (էջ 16), «Որպէս յոչնչէ արար զայս մեծ մարմին աշխարհս, սոյնպէս առանց իրիք (որևէ) մարմնական միջնորդի առ զմարմինն յանփորձ կուսէն ճշմարտիւև ոչ ստուերադիր երևմամբ» (էջ 78)։ Ոմն (11 օրինակ), ոք (12 օրինակ) դերանունները հիմնականում գործածված են անկախ և նշանակում են մարդ, մի մարդ, մեկը, իսկ հոգնակին` ոմանք, մի քանիսը, ինչպես օրինակ՝ «…Որպէս ևասացին իսկ ոմանք (ոմանք) և նոցանէ ի քաջ պատմագրացն…» (էջ 6), «…որ և ոչ ումեք (ոչ մեկի) ոտնահատ լիցի թշնամութեամբ, այլ ամենեցուն ուսուցանէ զիւր անպարտելի զօրութիւնն» (էջ 10), «Եւիբրև այսպէս օր ըստ օրէ ի սոյն միտս ցնորեալ դանդաղէր, մի ոմն (մեկը) մանկագոյն ի նախարարացնՀայոց բանս եդ և ասք…» (էջ 26), «Քանզի դեւքն ոչ եթէ բռնարար զոք (մարդուն) վարն ի կորուստ, այլքաղցրացուցանեն ի կամս մարդոյն…» (էջ 24)։ Մի քանի կիրառություններում ոք դերանունը հանդիպում է ո՞ հարցահարաբերական դերանվանհետ գործածված, ինչպես՝ «Եւ ահա ո՛ ոք կամեսցի` ընդունի իբրև զնահատակ առաքինի» (էջ10), «…ո՛ոք եւ երթայր առ նոսա, ուսուցանէին կամակար»։ Այլ և մեւս անորոշ դերանունները գոյականի հետունեն նախադաս գործածություն, այլ-ը թվով ու հոլովով համաձայնվում է գոյականին` բացի հոգնակիուղղական և հայցական հոլովներից, որտեղ այն սովորաբար դրվում է եզակի թվով, իսկ մեւս-ը դրվումէ գոյականից առաջ` համաձայնելով նրա հետ հոլովով ու թվով, հոգնակի հոլովաձևերի հետ չի գործածվում. «Եւ իբրև ետես անօրէն իշխանն, եթէ յաջողեցաւ չարութիւն նորա, սկսաւ այլ ևս խորհուրդյաւելուլ…» (էջ 14), «Ոչ առ այլովք վատթարօքն վեհ երևի, այլ ի վերուստ յերկնուստ ունի զանսուտօրէնսդրութեան» (էջ 60), «Բազում և այլ ևս յանարժան հարուածս չարչարէին» (էջ 40) (եզ. հայց-հոգն.հայց), «Դարձեալ մեւս ևս այլ մոլորութիւն» (էջ 52), «Իբրև ծնաւ զմեւս ևս որդի, անուանեաց զնա Որմիզդ» (էջ 50), «Եւ մեւս քայլ ծաղրագոյն քան զայդ, Միհր աստուած ի կնոջէ ծնանի, եթէ ոք ընդ իւրումծնողին անկցի» (էջ 64)։ Որոշյալ դերանուն։ Որոշյալ դերանուններից հոլովվում են ամենեքին-ամենեքեան, բոլորեքին-բոլորեքեան և ամենայն դերանունները. ամենեքին-ամենեքեան և բոլորեքին-բոլորեքեան դերանուններըհոլովվում են անվանական ու հոլովիչով միայն հոգնակի թվով, իսկ ամենայն դերանունը` միայն եզակիթվով` ի հոլովիչով։ Առավել հաճախադեպ է ամենայն դերանվան գործածությունը, որը սովորաբար կիրառվում է գոյականի հետ նախադաս, թվով ու հոլովով չի համաձայնում նրա հետ, ինչպես օրինակ՝«Եւ ահա վերաբերիմք ընդ քեզ ճախրելով, և իբրև բարձրաթռիչս եղեալ` զամենայն վնասակար մրրկածին օդով անցանիցեմք» (էջ 10), «Որոց ոգիքն թուլացեալ են յերկնաւոր առաքինութենէն` յոյժ ընդ ահիւանկեալ ի բնութիւն մարմնոյ. յամենայն հողմոյ շարժի և յամենայն բանոյ խռովի, յամենայն իրացդողայ», «Եւ այս ամենայն չարիք մտանեն ի միտս մարդ յանուսումնեթենէ» (էջ 28)։ Ամենեքին-ամենեքեան, բոլորեքին-բոլորեքեան դերանունները հիմնականում հանդես են գալիսսեռական-տրական հոլովաձևերով, ինչպես՝ «Եւ քանզի բազմադիմի է նահատակութեանդ անուն, և նաբազմադիմի շնորհս բաշխի ամենեցուն» (էջ 10), «Զայս ասելով քարոզ կարդայր ի մեծի կարաւանն, ևպատուէր սաստիւ ի վերայ դնէր ամենեցուն» (էջ 20), «Այն է ճշմարիտ Աստուած` բոլորեցունց մեր արա1 Տե՛ս Ավետիսյան Մ., Ղազարյան Ռ., Գրաբարի ձեռնարկ, Երևան, 2001, էջ 122։ րիչ…» (էջ 76), իսկ իւրաքանչիւր և բոլոր դերանունները գործածված են գոյականի հետ նախադաս`թվով և հոլովով չհամաձայնվելով գոյականի հետ, ինչպես՝ «Խաղացին գնացին յիւրաքանչիւր աշխարհաց լրջմտութեամբ և տիրասէր խորհրդովք…» (էջ 20), «Ապա արձակեաց զմարզիկսն յիւրաքանչիւրտեղիս…» (էջ 24), «Յայնժամ զբոլոր բարկութիւն տրտմութեանն եհեղ յայպն երանելի, որում անուն էրԳարեգին» (էջ 26), «Բոլոր մարմնոյս հոգի է կենդանութիւն» (էջ 30)։ Այսպիսով` ինչպես տեսնում ենք, դերանվանական հոլովման հիմնական առանձնահատկություններն են՝ եզակի և հոգնակի (ես-մենք), ուղիղ և թեք հոլովաձևերի (ես-իմ-ինձ) տարարմատությունը,տարահիմքությունը, հոլովիչների բացակայությունը, հիմքի և վերջավորության սերտաճումը, այսինքն`մեկ համաձույլ ձևի մեջ միասնաբար արտահայտվում են և՛ բառային, և՛ քերականական իմաստները։ Միրանուշ ԿեսոյանԴԵՐԱՆՎԱՆԱԿԱՆ ՀՈԼՈՎՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՂԻՇԵԻ «ՎԱՍՆ ՎԱՐԴԱՆԱՅ ԵՒ ՀԱՅՈՑ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻՆ» ԵՐԿՈՒՄԲանալի բառեր՝ դերանվանական հոլովում, անձնական դերանուն, ցուցական դերանուն, ստացական դերանուն, փոխադարձ դերանուն, անորոշ դերանուն, որոշյալ դերանուն, հարցահարաբերական դերանուններ։

example823

example823

ՀՀ հեռահաղորդակցության ոլորտի ամենամեծ մասնաբաժինն ունի բջջային հեռախոսակապի ծառայությունների մատուցման սեգմենտը։ Ըստ տարբեր ցուցանիշների վերլուծության` շուկայում տարիներ շարունակ առաջատարը ընկերութունն է։ Ընդհանուր առմամբ Վերլուծությունից պարզ է դառնում, որ ընդհանուր առմամբ շուկան հասունացած է և մոտ է հագեցվածության աստիճանի, ուստի` օպերատորները պիտի վերանայեն իրենց մարքեթինգային ռազմավարությունները և ընդունեն աշխարհում արագ կերպով զարգացող այլ ծառայությունների մարտահրավերները։

Գիտ. ղեկավար՝ տ.գ.դ. պրոֆ. Ա. Զաքարյան21-րդ դարի 2-րդ տասնամյակում կապի միջոցները գնալով կատարելագործվում են, կապի ծառայությունները նորանում և դառնում ավելիբազմաշերտ։ Մեր հանրապետությունում նույնպես նկատվում է ակտիվ առաջընթացհեռահաղորդակցության ոլորտում, ինչի շնորհիվ այսօր մատուցվում ենարդի տեխնիկական և տեխնոլոգիական նորագույն լուծումների կիրառմամբ ծառայություններ հեռահաղորդակցության բոլոր ենթաոլորտներում։ Հեռահաղորդակցության ոլորտի ամենամեծ մասնաբաժինն ունեցողհատվածը բջջային հեռախոսակապի ծառայությունների մատուցման հատվածն է։ Մալուխային հեռուստատեսություն ԻնտերնետՖիքսված հեռախոսակապԲջջային հեռախոսակապԳծ. 1. ՀՀ հեռահաղորդակցությունների շուկայի կառուցվածքային ենթաշուկաներիդինամիկան՝ ըստ բացարձակ հասույթի 2006-2014 թթ. (մլրդ դրամ)1Գծապատկեր 1-ից տեսնում ենք, որ 2008-2014 թթ. բջջային հեռախոսակապի ենթաոլորտի հասույթը էական փոփոխություններ չի կրել, սակայն միշտ գերիշխող դիրք է ունեցել ոլորտի ընդհանուր հասույթի կառուցվածքում։ 1 ՀՀ ԱՎԾ Վիճագրական տարեգիրք 2015, Տրանսպորտ և կապ, ՀՀ ԱՎԾ Վիճակագրականտարեգիրք 2012, Տրանսպորտ և կապ։ Գծ. 2. ՀՀ բջջային հեռախոսակապի ծառայությունների ենթաշուկայի բաժանորդների թիվը 2006-2014 թթ.1Ըստ գծանկար 2-ի տվյալների` ակնհայտ է, որ 2006-2014 թթ. Ժամանակահատվածում բջջային հեռախոսակապի բաժանորդների թիվը մոտ 3անգամ ավելացել է՝ 1.25 մլն-ից հասնելով մինչև 3.45 մլնի։ Հատկանշական է, որ 2008 թ-ին բաժանորդների թվի շուրջ 400.000-ով անկումը պայմանավորված է ոչ թե տնտեսական և միգրացիոն բնորոշիչներով, այլ ոլորտի հաշվառման մեխանիզմների փոփոխությամբ, ինչի արդյունքում տվյալժամանակահատվածից սկսած իբրև բաժանորդ ՀՄՄ-ն սկսել է հաշվառելմիայն տարբեր հեռախոսային օպերատորների ակտիվ բաժանորդներին2։ 2009 թ. բաժանորդների շուրջ 750.000-ով ավելացումը պայմանավորվածնրանով, որ ոլորտի երկու խոշոր օպերատորները՝ «VivaCell MTS» և«Beeline» ընկերությունները, «Orange Armenia» ընկերության մուտքից հետո բաժանորդների արտահոսքը կանխելու և նոր ավելի մեծ թվով բաժանորդներ ներգրավելու համար ձեռնարկել են նոր հաճախորդների ներգրավման և առկա հաճախորդների պահպանման ակտիվ միջոցառումներ(ներառյալ՝ գների իջեցումը և ներցանցային անվճար խոսելաժամանակովփաթեթների ներդրումը)։ Մյուս կողմից, այստեղ որոշ չափով արտացոլվածեն նաև նոյեմբերի 5-ից (շուկա Orange Armenia ընկերության մուտքի օրն է)մինչև դեկտեմբերի 31-ն ընկած ժամանակահատվածում Orange Armeniaընկերության ներգրաված նոր բաժանորդների և մյուս օպերատորներիցարտահոսքի ցուցանիշները։ ՀՀ բջջային կապի շուկայում գործում են 3 կազմակերպություններ`«Արմենիա Տելեֆոն Կոմպանի» ՓԲԸ-ն իր «Beeline» ապրանքանիշով, «ՂՏելեկոմ» ՓԲԸ-ն իր «Vivacell-MTS» ապրանքանիշով և «Օրանժ Արմենիա»ՓԲԸ-ն իր «Orange» ապրանքանիշով։ 2 ՀԾԿՀ 2011 թ. N273Ա որոշման համաձայն ակտիվ բաժանորդ է համարվում հանրայինշարժական բջջային կապի յուրաքանչյուր բաժանորդային համար, որի համար նախորդողերեք ամիսների ընթացքում կատարվել է կանխավճարային կամ հետվճարային վճարում ՇուկայականմասնաբաժինններԳործառնականեկամուտներԳծ. 3. ՀՀ բջջային օպերատորների շուկայական մասնաբաժինններն՝ ըստ 2014 թ.(ձախից) և 2015 թ. 3-րդ եռամսjակի (աջից) գործառնական եկամուտների1ՀՀ բջջային կապի շուկայում գործող ընկերությունների հրապարակածտեխնիկատնտեսական գործունեության վերաբերյալ եռամսյակային հաշվետվությունների2 վերլուծությունից պարզ է դառնում, որ 2014 թ. դրությամբ գործառնական եկամուտներով շուկայի առաջատարը «Վիվասել»ընկերությունն է (62%), 2-րդ տեղում` «Բիլայն» ընկերությունը (20%), իսկվերջին տեղում «Օրանժն» է (18%)։ Գծապատկեր 3-ի աջ կողմում տեսնումենք, որ պատկերը գրեթե նույնությամբ պահպանվել է 2015 թ. 3-րդ եռամսյակում։ Պատկերը գրեթե նույնն է նաև ըստ ակտիվ բաժանորդային համարների քանակի. «Վիվասել» ընկերությունը կրկին շուկայի բացարձակառաջատարն է՝ 61%-ով, 2-րդ տեղում կրկին «Բիլայն» ընկերությունն է՝24%-ով, իսկ վերջին տեղում «Օրանժ» ընկերությունն է` 15%-ով։ ՕրանժԲիլայնՎիվասել2014 1-ին2014 2-րդ2014 3-րդ2014 4-րդ2015 1-ին2015 2-րդ2015 3-րդեռ.եռեռ.եռ.եռ.եռ.եռ.Գծ. 4. Բջջային կապի օպերատորների բաժանորդների թվի դինամիկան՝ ըստ 2014 և 2015 թթ. եռամսյակների1 Տե՛ս http։ 2 Հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի կայք, http։ Գծապատկեր 4-ից տեսնում ենք, որ առանձին օպերատորների ակտիվբաժանորդային համարների քանակները էական փոփոխություններ չենկրել։ Այս երևույթը կարելի է պայմանավորել այն հանգամանքով, որ շուկան հասունացած է և մոտ է հագեցվածության աստիճանին, ուստի հեռահաղորդակցության օպերատորների ռազմավարությունները կարիք ունենհաճախակի զարգացման և փոփոխությունների։ Բջջային կապի բոլորօպերատորները փորձում են տրամադրել բարձրորակ ձայնի, տեքսի, մուլտիմեդիայի և տվյլաների փոխանցման ծառայություններ։ Օպերատորներիեկամտի աղբյուրը ավանդաբար ձայնի և տեքստի (SMS) փոխանցման ծառայություններն են հանդիսացել։ Սակայն այսօր հեռահաղորդակցականկապի օպերատորները ստիպված են ընդունել, այսպես կոչված, Over TheTop (ՕTT) ծառայությունների մարտահրավերները։ ՕTT ծառայությունները իրենցից ենթադրում են ձայնի, տեսապատկերի, պատկերի փոխանցումը օպերատորների կողմից առաջարկվող ավանդական ինտերնետ ծառայությունների միջոցով։ Քանի որ այս ծառայությանմատակարարներն իրենց գործունեության իրականացման համար չունենբջջային կապի օպերատորների կողմից որևէ մուտքի թույլտվության կամնրանց տեխնոլոգիական հնարավորությունների օգտագործման կարիք,կոչվում են «Over-The-Top» (իմաստային առումով նշանակում է մրցակցությունից դուրս) ծառայություններ։ Նպանատիպ ծառայությունների օրնակեն լայն տարածում ստացած «Viber», «Skype», «Volp». «Facebook» և այլկազմակերպությունների ձայնային, տեսաձայնային, տեքստային հաղորդագրություններն ու զանգերը։ Հեռահաղորդակցության աշխարհի առաջատար օպերատորները բավականին լուրջ ուշադրություն են դարձնումՕTT ծառայությունների մարտահրավերներին։ Ըստ “Informa Telecoms &Media” համաշխարհային կազմակերպության կանխատեսումների` «SMS»ծառայություններից ստացվող համաշխարհային եկամուտները 2018 թ.կնվազեն մինչև տարեկան 96.7 միլիարդ ամերիկյան դոլար (2013 թ. 120միլիարդի փոխարեն)` պայմանավորված OTT հաղորդագրական ծառայությունների ավելի շատ կիրառմամբ1։ Համաձայն “Spirit DSP” կազմակերպության կողմից հրատարակված «Ձայնային ծառայությունների ապագան» զեկույցի բջջային կապի օպերատորների ձայնային ծառայություններից ստացված համաշխարհային եկամուտները մինչև 2020 թվականըկնվազեն մինչև 799.6 միլիարդ ամերիկյան դոլար (2012 թ. 970.4 միլիարդի փոխարեն)2։ //www.indjst.org/index.php/indjst/article/viewFile/62238/48529Աղյուսակ 1.Եռամսյակայինտվյալներյ ն ի ա ն ա Ձ յ տ ե ն ր ե տ ն ի ն ի ա ջ ջ Բ յ յ ն ի ա ն ա Ձ յ տ ե ն ր ե տ ն ի ն ի ա ջ ջ Բ յ յ ն ի ա ն ա Ձ յ տ ե ն ր ե տ ն ի ն ի ա ջ ջ Բ յ 2013 2-րդ2013 4-րդ2014, 2-րդ2014 4-րդ2015, 2-րդԱղյուսակ 3-ում բերված են «Ձայնային», «Կարճ և մուլտիմեդիա հաղորդագրությունների» և «բջջային ինտերնետի» ծառայություններիցստացված եկամուտների տոկոսային դինամիկան ՀՀ բջջային օպերատորների գործառնական եկամուտների մեջ։ Ցուցանիշների ուսումնասիրությունից տեսնում ենք, որ վերը քննարկված զարգացումներից անմասն չեննաև ՀՀ բջջային կապի օպերատորները։ Բոլոր 3 կազմակերպություններիմոտ էլ նկատելի է գրեթե նույն պատկերը։ 2013 թ. 2-րդ եռամսյակից մինչև2015 թ. 2-րդ եռամսյակը ձայնային կապից և կարճ հաղորդագրություններից ստացվող հասույթի տեսակարար կշիռը օպերատորների մոտ գնալովնվազել է։ Փոխարենն ավելացել է բջջային ինտերնետից ստացվող հասույթի տեսակարար կշիռը։ Այս հանգամանքը նույնպես կարելի է բացատրելՕTT մրցակցությամբ։ Գրիշա ԱմիրխանյանԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԱՐԴԻ ՄԻՏՈՒՄՆԵՐԸ ՀՀ ԲՋՋԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ՇՈՒԿԱՅՈՒՄ Բանալի բառեր՝ հեռահաղորդակցություն, բջջային կապ, շուկայականմասնաբաժին, ակտիվ բաժանորդներ, OTT մրցակցություն։

example1455

example1455

Աշխատանքի նպատակն է համակարգչային մոդելավորման կիրառմամբ օրինաչափություն սահմանել Շտերն-Բրոկոյի ծառում առկա դրական ռացիոնալ թվերի միջև, ուսումնասիրել ռացիոնալ և իռացիոնալ թվերի ներկայացման ձևերն ու մեթոդները։ Հետաքրքիր է ունենալ թվաբանական հաշվարկիչ, որը կաշխատի Շտերն-Բրոկոյի հաշվարկման համակարգում։

Ռացիոնալ համարակալման խնդիրը բազմաթիվ քննարկումների տեղիք է տվել և կարող է ներկայացվել աղյուսակային կամ գրաֆիկական եղանակներով հետազոտության ընթացքում [1-3]։ SternBroco ծառը օգտագործվում է որպես գծապատկեր գրաֆիկական ներկայացման մեջ [2, 6]։ Այն 1858 թ.-ին ինքնուրույն հայտնաբերեց գերմանացի մաթեմատիկոս Մորիս Շտերնը, իսկ 1860 թ.-ին `ֆրանսիական ժամագործ Աչիլ Բրոկը։ Մինչ օրս կան բազմաթիվ գիտական ​​աշխատություններ, մենագրություններ և դիսերտացիաներ `նվիրված այս թեմայի վերլուծությանը ինչպես ժամանակակից մաթեմատիկայի, այնպես էլ ինֆորմատիկայի տեսանկյունից [1-6]։ Բացի ռացիոնալ թվերից, ուսումնասիրության օբյեկտը իռացիոնալ թվերն էին [7], որոնց ճշգրտությունը մոտավոր գնահատվում էր Շտերն-Բրոկի ծառի կոտորակներով։ Showsառը ցույց է տալիս այդ մոտավոր արժեքները ստանալու ճանապարհը։ 1. Stern-Broco ծառ։ Ռացիոնալ թվեր։ Stern-Broccoli- ն այն բոլոր նեղացող բեկորների ներկայացումն է, որոնք պարբերաբար տեղակայված են սովորական ծառի գագաթին։ Բացասական ծառը հետևյալն է. Stern-Brock ծառը «աճեցնելու» ալգորիթմը հետևյալն է. Առաջին քայլը։ Եկեք վերցնենք երկու կոտորակ. Չ (անվերջություն նկարագրող անջրպետական ​​կոտորակ) և հաշվարկի այդ կոտորակների «միջին» -ը («կոտորակների« միջին »-ը կոչվում է էկոտորակցություն)։ Առաջին քայլը կատարելով `մենք կունենանք հետևյալ տեսքը. Երկրորդ քայլ։ Երկրորդ մակարդակում համապատասխան «միջինները» կկազմակերպվեն հետևյալ կերպ. Երրորդ քայլ։ Շարունակելով գործընթացը «անորոշ ժամանակով» ՝ մենք կարող ենք կառուցել ոչ-բացասական ոչ-բացասական կոտորակների մի ամբողջ շարք, որտեղ համարիչները դասավորված են նույն հաջորդականությամբ, ինչ հակառակ հերթականությամբ գրված հայտարարներն են։ կոտորակների մակարդակներըԲոլորը։ 1. Stern-Broco ծառի 6 մակարդակները։ Այլ կերպ ասած, նախնական քայլում Stern-Broco ծառը ունի երկու բեկոր `ապագա բեկորների առաջին« նախնիները »։ Առաջին քայլում ավելացվում է դրանցից մեկը ՝ նրանց «միջին» -ը։ Երկրորդ քայլում հայտնվում են երկու կոտորակներ, երկու կոտորակներ։ Երրորդ քայլում «ընտանիքը համալրվում է» այս չորս խմբակցություններով։ Նշենք, որ Stern-Broco ծառի կառուցման իններորդ աստիճանի գագաթներին տեղադրված կոտորակների քանակը մեծանում է։ Արդյունքում, մենք ստանում ենք երկվորյակ ծառ, որը ներկայացված է գրաֆիկի տեսքով, որի ճյուղերի վրա գրված են բեկորներ, «որոնք, ի վերջո, աճում են դեպի ներքև»։ Stern-Broco ծառն ունի մի շարք հետաքրքիր հատկություններ։ 1. Կոտորակների անվերադարձելիություն, 2. Կոտորակային դասավորություն (ծառի ամենափոքր բեկորը լինում է մեկ անգամ և միայն մեկ անգամ), 3. Բոլոր կոտորակների առկայությունը ՝ ամբողջականություն, 4. Stern-Broco ծառի կառուցման ցանկացած փուլում դասավորվում են կոտորակները ձախից աջ աճման կարգով։ Երկու կոտորակների «միջին» մասը ընկած է այդ կոտորակների միջեւ։ Երկու կոտորակների «միջին» -ը «մոտ 1» -ը «մոտ է» նրանցից յուրաքանչյուրին, 7. «Մոտ» կոտորակները միշտ էլ անթույլատրելի են։ Միաժամանակյա կառուցման արդյունքում ստացված խորհրդանիշների հաջորդականությունը, որը որոշվում է ցանկացած ոչ-բացասական ռացիոնալ կոտորակով, կոչվում է Stern-Broco հաշվարկման համակարգ։ Stern-Brocko Այսպիսով, եթե ծնողական գագաթի գծապատկերում ձախ «որդու» գագաթը նշանակենք 0 կամ L, իսկ աջ «որդի» գագաթը 1 կամ R գրաֆիկում, ապա մենք ունենք, օրինակ, համապատասխան LRRLR հաջորդականությունը կամ 01101 8/11 խմբակցությանը։ Սատուրնը ներկայացված է Ստեռն-Բրոկի կողմից «L R» կամ «0 1» հաշվարկման համակարգում։ Համակարգչային մոդելավորումը թույլ է տալիս որոշել ռացիոնալ կոտորակի համարը, ուղին (ներկայացումը «LR» համակարգում) և կոորդինատները (մակարդակի համարը և կոտորակի համարը այդ մակարդակում), ինչպես նաև մոտակա կոտորակի համարը, ուղին, կոորդինատները և սերունդները Stern- Բրոք Օրինակ ՝ կոտորակի համարը 12 է, ուղին ՝ RRLL, իսկ «նախնիների» կոտորակային կոորդինատները ՝ [4; 5], այսինքն ՝ ծառի արմատից հաշված կոտորակը 12-րդն է և զբաղեցնում է 4-րդ մակարդակի 5-րդ դիրքը։ Իսկ և կոտորակների ընդհանուր նախահայրը կոտորակն է, որի թիվը 4 է, ուղին ՝ LL, կոորդինատները ՝ [3,1], իսկ «սերունդները» ՝ և կոտորակներ։ 1 Եթե երկու կոտորակների տարբերության համարիչը համարժեք է մեկին, ապա այդպիսի կոտորակները կոչվում են «մոտ» կոտորակներ։ Համակարգչային մոդելավորումը հիմնված է հետևյալ ծրագրերի վրա. M1 = 0։ մ 2 = 1։ q = b * (մ 1 + մ 2) Եթե p <q Ապա մ 2 = մ 1 + մ 2։ n2 = n1 + n2. n = 2 * n Եթե p> q Ապա m1 = m1 + m2։ n = n \ 2 մ 1 = 0։ մ 2 = 1։ n2 = 0 Եթե z = "0" Ապա m2 = մ 1 + մ 2։ n2 = n1 + n2 Ուրիշ m1 = m1 + մ 2։ ես = 1 q1 = 1 q1 = q1 + 2 ^ (i - 1)։ q = q + 2 ^ ես։ մ 2 = 1։ n2 = 0 Եթե z = "L" Ապա m2 = մ 1 + մ 2։ n2 = n1 + n2 Ուրիշ m1 = m1 + մ 2։ n1 = Համակարգչային մոդելավորումը թույլ է տալիս «պտուղների» բոլոր հնարավոր թվային անցումները Stern-Broco ծառի վրա `ըստ կոտորակների, ըստ թվերի, ըստ ուղիների և կոորդինատների։ Նկար. 2. Թվային անցումներ Stern-Brock ծառի վրա Այս նույն նման ենթածրագրերի հիման վրա թվաբանական գործողությունները կարելի է կազմել 10 Stern-Brock «LR» ծրագրերին զուգահեռ, որոնք այդ գործողություններն իրականացնում են հաշվիչ համակարգերում, օգտագործելով նույն կոտորակները։ , Նկար. 3. Թվաբանական հաշվիչի միջերեսը Stern-Broko հաշվարկման համակարգում 2։ Իռացիոնալ թվեր։ Ինչ վերաբերում է իռացիոնալ թվերին, ապա դրանք ներկայացված են Stern-Broco ծառի վրա միայն իրենց մոտեցումների տեսքով։ Օրինակ, e թվ π թվերը իռացիոնալ տրանս տրանսցենդենտալ թվեր են, դրանց արժեքը չի կարող ներկայացվել որպես m / n կոտորակ, որտեղ m և n ամբողջ թվեր են։ Հետեւաբար, դրանց անվանական կատարումը երբեք չի ավարտվում, այն պարբերական չէ։ E թիվը բնական է, ինչպես և մաթեմատիկական հաստատունը, և π թիվը ցույց է տալիս շրջանագծի երկարության և տրամագծի հարաբերակցությունը և նաև մաթեմատիկորեն հաստատուն։ Լոգարիթմի հիմքը. Նրանք ունեն հետևյալ ներկայացուցչությունը (մոտ հարյուրերորդական)։ Համակարգչային մոդելավորման արդյունքում մենք կունենանք հետևյալ աղյուսակը Stern-Broko հաշվարկման համակարգում e թվերի ներկայացման համար։ Աղյուսակ 1։ E թվի հաջորդական մոտավորությունների վերլուծություն k։ ա r։ տ։ ժ։ ժ։ ա p։ ա n։ ա ճ։ ժ։ ա մ։ ա ժ։ ժ։ ե։ տ։ ա n։ ի։ դ։ ժ։ ե։ ժ։ ա n։ ի։ ա զ։ թ։ յ։ յ։ ժ։ ւ։ թ։ ւ։ տ։ շ։ ճ։ Հարկ է նշել, որ Միխայիլ Մինկովսկին 190 թվին մաթեմատիկոսների միջազգային համագումարում առաջին անգամ ներկայացրեց e թիվը հետեւյալն է. Եվ համարի ներկայացման համար մենք կունենանք հետևյալ վերլուծության աղյուսակը Stern-Brock հաշվարկման համակարգում , Աղյուսակ 1։ Π – ի հաջորդական մոտավորությունների վերլուծություն r։ ե։ տ։ ա n։ ի։ դ։ յ։ ժ։ ւ։ թ։ ւ։ տ։ շ։ ճ։ յ։ ժ։ ե։ ժ։ ա n։ ի։ ա զ։ թ։ ժ։ ժ։ ա ժ։ ա ա մ։ ա ա ժ։ ճ։ ժ։ ա r։ տ։ Π թվերի ներկայացման համար գոյություն չունի այնպիսի վերլուծական ներկայացուցչություն, ինչպիսին կար e թվի համար։ Ներկայացնենք e, π, իռացիոնալ թվերի մոտավորությունները, ինչպես նաև ֆունկցիան ՝ ըստ Stern-Broco հաշվարկման համակարգի։ Իռացիոնալ թվերի համակարգչային մոդելավորման ժամանակ օգտագործվում է հետևյալ ծրագրակազմի մասը [4]։ ListBox1.Items.Add («R») եզրակացություն։ Համակարգչային մոդելավորման արդյունքում Stern-Broco ծառի հիմնական հատկություններն ավելի տեսանելի են դառնում։ -Առ աճող ալգորիթմի արդյունքում ստացվում են բոլոր ոչ բացասական ոչ նեղացող խմբակցությունները, որոնք դասավորված են կանոնավոր, անսահման ցածր աճող երկուական ծառերի գագաթներով։ Բացասական ռացիոնալ կոտորակների նկարագրության համար հնարավոր է օգտագործել վերը նկարագրված Stern-Brock ծառի կառուցվածքի հայելային պատկերը `աճելով արմատից մինչև« պտուղները », որոնց արդեն իսկ բացասական ֆրակցիաներն են։ Stern-Brockoits- ի իռացիոնալ թվերը ունեն իրենց համապատասխան մոտավորությունը և կարող են որոշվել նախադրված ճշգրտությամբ։ Համակարգչային մոդելավորումն առավել ակնհայտ է դարձնում պարամետրերի վերափոխումը մյուսից արդյունքի վրա կոտորակների վրա կատարված թվաբանական գործողությունների արդյունքները։

example1239

example1239

Հոդվածում դիտարկվել է կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվության կարևորությունը բիզնեսում և զբոսաշրջության ոլորտում, դրա կողմից առաջացած դրական և բացասական ազդեցությունները։ ԿՍՊ-ն զբոսաշրջությունում սահմանվում է որպես ղեկավարվող բիզնես քաղաքականություն, որի միջոցով զբոսաշրջային ընկերությունները իրենց բիզնես առաքելության մեջ ներառում են սոցիալական և բնապահպանական հիմնախնդիրներ։ Արդյունքում միջազգային կազմակերպությունների կողմից կազմակերպվում են մի շարք բնապահպանական միջոցառումներ, որոնցից նշանավորվում է մասսայականից դեպի կայուն զբոսաշրջության անցումը։

ԿՈՐՊՈՐԱՏԻՎ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆԸ ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅԱՆՈԼՈՐՏՈՒՄԿորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվությունը (ԿՍՊ, անգլ. corporatesocial responsibility) ինքնակարգավորվող գործընթաց է, որն օգնում է ձեռնարկությանըլինել սոցիալապես պատասխանատու, ինչպես նաև այն վերաբերում էշահառուներին և հասարակությանը։ Որպես կազմակերպության ռազմավարությանտարր՝ ԿՍՊ-ն ապահովում է ինքնակարգավորման հնարա-վորություն՝ օգնելովվերահսկել էթիկայի նորմերին և միջազգային ստանդարտներին համահունչձեռնարկատիրական գործունեության ծավալումը։ ԿՍՊ-ի էությունն ավելի ճիշտընկալելու համար պետք է մանրամասն ուսումնասիրել մի քանի եզրույթ։ Դրանք են՝կորպորատիվպատասխանատվություն,կորպորատիվ սոցիալական-կատարողական, կորպորատիվ բարեգործություն և այլն[1]։ քաղաքացիություն,կորպորատիվԿորպորատիվ քաղաքացիություն (անգլ. corporate citizenship) հասկացությունըճիշտ հասկանալու համար կարելի է, պարզապես, զուգահեռաբար մտածել անհատքաղաքացու և ընկերության մասին։ Անհատ քաղաքացին ունի իրավունքներ և պարտավորություններ։ Օրենքի նկատմամբ հարգանքն ու օրենքով սահմանվածպարտավորությունների կատարումը քաղաքացի լինելու նվազագույն, բայց պարտադիր բաղադրիչներից է, ոչ թե քաղաքացիության գերազանց դրսևորում։ Գործարարը նույնպես չի կարող իրեն համարել լավ կորպորատիվ քաղաքացի, եթե սոսկհարգում է օրենքը, կամ վճարում՝ հարկերը։ Անհատը կհամարվի գերազանցքաղաքացի, եթե ինչ-որ կերպ նպաստի իր համայնքի կամ երկրի զարգացմանը,ակտիվ լինի հասարակական կյանքում, չհանդուրժի անարդարությունը և այլն։ Նույնըվերաբերվում է լավ կորպորատիվ քաղաքացուն։ Հասարակական ակտիվությունըկարող է դրսևորվել բարեգործության կամ ԿՍՊ ձևով, կոռուպցիայի, խտրականության և այլ անօրինական, ոչ բարոյական երևույթների դեմ պայքարով և այլն։ Որոշ մասնագետներ համարում են, որ կորպորատիվ պատասխանատվություն(անգլ.responsibility) եզրույթը երկու բաղադրիչ ունի` կորպորատիվսոցիալական պատասխանատվություն և կորպորատիվ բնապահպանական պատասխանատվություն։ Առաջինը ներառում է հասարակական խնդիրներ` կրթությաննառնչվողհակակոռուպցիոննախաձեռնություններ և այլն, իսկ վերջինն անդրադառնում է զուտ բնապահպանական խնդիրներին [2, էջ 375]։ հիմնահարցեր, աղքատությանդեմ պայքար,Կորպորատիվ սոցիալական-կատարողական (անգլ. corporate social performance)հասկացությունը բնութագրում է ընկերության հասարակական և բնա-պահպանականոլորտներում կատարած աշխատանքի ազդեցությունը։ Այսինքն, այս եզրույթըկիրառելիս ընկերության աշխատանքը բաժանվում է երկու մասի` ֆինանսականկատարողական (շահույթ ապահովելու գործառույթ) և կորպորատիվ սոցիալականկատարողական(հասարակության և շրջակա միջավայրի համար կատարվածաշխատանք) [2, էջ 376]։ Կայուն բիզնես կամ կորպորատիվ կայունություն (անգլ. sustainable business orcorporate sustainability) գաղափարի հիմքում պաշարների խնայողական օգտագործումն է,շրջակա միջավայրի պահպանությունը և ապագայում ծագելիք խնդիրների կանխումըներկայում խելամիտ քայլերի կատարմամբ։ կամհամագործակցել առողջապահությանԿորպորատիվ բարեգործության հիմնական նպատակը հասարակությաննօգուտ բերելն է, ինչը կարելի է իրագործել որոշակի միջոցառումներով։ Օրինակ` միընկերություն կարող է իր ռազմավարության մեջ նշել, որ ուզում է օգնելառողջապահության ոլորտի զարգացմանը և նվիրատվություններով ու այլնախաձեռնություններով օժանդակել, հովանավորել, աջակցել բուժհաստատություններինհետ։ Սովորաբար, այս բարեգործությունը սերտորեն կապված չի լինում ընկերության գործունեության ոլորտի հետ. օրինակ` այն ընկերությունը, որն օգնում է առողջապահական հիմնարկներին, կարող է տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտումգործող ընկերություն՝ բջջային կապի օպերատոր կամ էլ՝ հանքարդյունաբերականգործարան լինել։ Բարեգործության նպատակն է կարճ ժամանակում ինչ-որ դրականազդեցություն ունենալ հասարակության վրա` թեկուզ փոքր չափով։ Այն հիմնականօգուտը, որը կարող է ստանալ ընկերությունը նման դեպքերում, բարի համբավն է և«բարի ընկերության» կերպարը։ Սակայն, որպես կանոնայս գործողություններըներառված չեն ընկերության ամբողջ գործունեության մոդելում, այդ իսկ պատճառովճգնաժամային իրավիճակներում, երբ անհրաժեշտ է լինում կրճատել ծախսերը, շատհաճախ առաջինը տուժում է հենց բարեգործությունը [2, էջ 377]։ նախարարությանԸստ կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվության տեսության՝ բիզնեսկազմակերպիչները և գործարարները հաշվի են առնում հասարակության հետաքըրքրությունները և իրենց թողած ազդեցությունները ինչպես հաճախորդների,մատակարարների, բաժնետերերի և շահառուների, այնպես էլ շրջակա միջավայրիվրա։ Յուրաքանչյուր ձեռնարկություն, ծավալելով որոշակի գործունեություն ԿՍՊծրագրերի շրջանակներում, ընդլայնում է ձեռնարկություն հասարակություն շրջակամիջավայր կապը և նպաստում է բացասական ազդեցությունների վերացմանը։ ԿՍՊ-ն լայն հասկացություն է, որը կարող է տարատեսակ ձևեր ընդունել՝ կախված ձեռնարկությունից և տարածաշրջանի կամ երկրի արդյունաբերությունից։ Շատձեռնարկություններ ԿՍՊ ծրագրերի շրջանակներում իրականացնում են բարեգործական և կամավորական գործունեություն։ Դրանք ուղղված են լինում հասարակությանը, և միաժամանակ ձեռնամուխ են լինում սեփական գործունեությանմակարդակի բարձրացմանը։ Այդ իսկ պատճառով՝ ԿՍՊ-ն կարևոր է ինչպեսհասարակության, այնպես էլ ձեռնարկության համար։ ԿՍՊ գործողությունները նպաստում են աշխատակիցների և կորպորացիայիմիջև ամուր կապի հաստատմանը, որոնք ուղղված են լինում ձեռնարկության բարոյահոգեբանականօգնումգործատուներին և աշխատակիցներին առավելագույնս կապակցված լինել շրջակամիջավայրի հետ։ միաժամանակևիրավիճակիբարելավմանըԱյսպիսով, ԿՍՊ-ն հիմականում խոշոր և միջին ձեռնարկություններիռազմավարություն է, ըստ որի՝ ինչքան տեսանելի հաջողակ է ձեռնարկությունը,այնքան պատասխանատու է իր կողմից առաջադրած բարոյաէթիկական վարքագծիստանդարտների, մրցակցության, ինչպես նաև ընդհանուր արդյունաբերությաննկատմամբ։ Ձեռնարկության ԿՍՊ-ն համայնքային զարգացման մեջ ներառում է այնպիսիգործողություններ, ինչպիսիք են [3]՝• Համագործակցություն տեղացիների, տեղական համայնքի հետ։ • Սոցիալական պատասխանատու ներդրում, որն առավել ճանաչված է որպեսկայուն սոցիալական գիտակցություն, «green» կամ էթիկական, բարոյահոգեբանական պատասխանատվություն։ • Բարելավել և կատարելագործել աշխատակիցների և հաճախորդներիփոխհարաբերությունները։ • Իրականացնել բնապահպանական գործունեություն և ապահովել կայունություն,ևն։ ԿՍՊ-ն լայն հասկացություն է, որը կարող է մշտապես փոփոխություններիենթարկվել՝ կախված ձեռնարկության ծավալած գործունեությունից և այլ՝ արտաքին,ներքին գործոններից։ Այսպիսի ձեռնարկություններում հաճախակի է իրականացվումնվիրատվություններ, և կատարվում է կամավորական աշխատանքներ, որոնքշահույթ չեն հետապնդում։ Այն նպաստում է աշխատավայրում բարոյահոգեբանականմթնոլորտի հաստատմանը, ինչպես նաև շրջակա միջավայրի և ձեռնարկության միջևներդաշնակ կապի ձևավորմանը։ ԿՍՊ-ն նպատակաուղղված է ապահովելու ձեռնարկության գործունեությանբարոյահոգեբանական, էթիկական մասը։ Այն մեծ ուշադրություն է դարձնում մարդուիրավունքներին։ ԿՍՊ խնդիրն է ապահովել շրջակա միջավայրի պաշտպանվածությունը, հասարակության կենսամակարդակի բարձրացումը ինչպես այժմ, այնպես էլ ապագայում։ ԿՍՊհասկացությունըորձեռնարկությունները հասարակության մեջ այլևս չեն կարող հանդես գալ որպեսմեկուսացած տնտես-վարող սուբյեկտներ, այսինքն`չեն կարող իզոլացվելհասարակությունից։ հիմնվումէ այնգաղափարիվրա,Պետք է նշել, որ ԿՍՊ-ն ունի մի շարք սոցիալական, բնապահպանական,ձեռնարկատիրական և այլ առանձնահատկություններ [4]։ Սոցիալական առանձնահատկություններն են՝ • բարեգործական ներդրումներ,• կամավոր աշխատակիցների ներգրավման հնարավորություն,• կորպորատիվ գործունեության շրջանակներում հասարակության կրթականմակարդակի բարձրացում, զբաղվածության ապահովում, • որակյալ անվտանգության ապահովում։ Բնապահպանական առանձնահատկություններն են՝ • լայն քանակությամբ նյութերի վերամշակման հնարավորություն• ապրանքաարտադրության ժամկետի երկարությունը և ֆունկցիոնալությունըարդյունավետորեն ապահովելը,• վերականգնվող ռեսուրսների կիրառումը և օգտագործումը,• բիզնես պլանների մեջ բնապահպանական կառավարական գործիքներիինտեգրումը։ Ձեռնարկատիրական առանձնահատկություններն են՝ • ֆինանսական արդյունքների բարելավումը,• նվազագույն շահագործման ծախսերի ապահովումը,• ամրապնդված բրենդ-իմիջ և հեղինակության ապահովում,• վաճառքի աճի խթանումը և հաճախորդների վստահության ձեռքբերումը,• որակյալ արտադրանքի թողարկումը,• աշխատանքային ռեսուրսի բազմազանության ապահովումը,• ապրանքի թողարկամն անվտանգության ապահովումը և այլն։ Տրվել են ԿՍՊ բազմաթիվ սահմանումներ, որոնից ամենատարածվածն էԵվրոպական հանձնաժողովի (անգլ. European commission) կողմից տրված սահմանումը,ըստ որի՝ ԿՍՊ-ն սահմանվում է որպես ուղեկցող կամ առաջնորդող բիզնեսքաղաքականություն, որի համաձայն՝ ձեռնարկությունը իր բիզնես ռազմա-վարությանմեջ է ինտեգրում սոցալական և բնապահպանական մտահոգությունները, ինչպեսնաև կարևորվում է նրանց փոխհարաբերությունները շահագրգիռ կողմերի միջև՝կամավոր հիմունքներով։ ԿՍՊ-ն հնարավորություն է տալիս ավելացնել ձեռնարկության շահույթը, և,միևնույն ժամանակ, լուծում է բազմաթիվ բնապահպանական և սոցիալական խընդիրներ։ Ըստ Ֆրիդմանի՝ սոցիալական պատասխանատվությամբ առաջնորդվողընկերությունը նպատակաուղղված է, իրավական և բարոյական գործող նորմերիշրջանակներում, տվյալ ընկերության բաժնետերերի շահույթի մեծացմանը։ Ըստ Ֆրիդմանի տեսության՝ շահառուներն այն խմբերն ու անհատներն են, որոնքկազմակերպության արտաքին միջավայրի առանցքային բաղադրիչներն են և կարողեն դրական կամ բացասական ազդեցություն ունենալ ձեռնարկության վրա և՝հակառակը։ 1991 թ. Քերոլլի կողմից առաջարկվեց ԿՍՊ բուրգի մոդելը, որը բաղկացած է 4հիմնական կատեգորիաներից [5, էջ 42].Տնտեսական պատասխանատվություն։ Սա կատեգորիաների ֆունդամենտալ մասն էհամարվում։ Տնտեսական պատասխանատվության գնահատման համար հարցմանմասնակիցները հիմք են ընդունում ընկերության տարեկան հաշվետվությանարդյունքները։ Իրավական պատասխանատվություն։ Այն իրենից ենթադրում է ենթարկվելընդունված օրենքներին։ Իրավական պատասխանատվության գնահատման համարհիմք է ծառայում ընկերության դատական գործերը և տուգանքները։ Բարոյական պատասխանատվություն։ Ենթադրում էլինել բարոյական,խուսափել վնասներից, պարտավորվել անել այն, ինչ արդար է և իրավացի։ Բարոյական պատասխանատվության գնահատումը իրականացվում է սպառողներիշրջանում իրականացված հարցումերի հիման վրա։ Հայեցողական պատասխանատվություն։ Իրենից ենթադրում է լինել արդյունավետ կորպորատիվ պատասխանատու, ներդնել անհրաժեշտ ռեսուրսներ, բարելավել կյանքի որակը։ Հայեցողական պատասխանատվությունը ձևավորվում է բարեգործական հիմուքներով՝ ընկերության կատարած ծախսերով։ Այսպիսով պարզ է դառնում, որ ընկերության ԿՍՊ արդյունավետության գնահատումը բաղկացած է երեք հիմնական փուլերից՝1-ին փուլում փորձագիտական հարցումների ընթացքում հավաքվում ենընկերությանը տրված գնահատականները։ 2-րդ փուլում՝ տեղեկութային էնթրոպիայի միջոցով, որոշվում է վերոնշյալ չորսբաղադրիչներից յուրաքանչյուրի կշիռը։ 3-րդ փուլում ստացված կշիռներով վերահաշվարկված գնահատականներըներմուծվում են «VIKOR» (բազմագործոն որոշումներ կայացնելու մեթոդ) մոդել։ Ստացված արդյուքները հնարավորություն են ընձեռում դասակարգել ընկերությունները՝ ըստ ԿՍՊ մակարդակի (ԿՍՊ բուրգի մոդելի 1-4 կետերը)։ Սոցիալական կորպորատիվ պատասխանատվությունը կիրառվում է ոչ միայնխոշոր և միջին ձեռնարկություններում, այլև զբոսաշրջության ոլորտում, որը ներդաշնակորեն զուգակցում է կայուն զարդացման գաղափարախոսության և կայուն զբոսաշըրջության հետ։ UNWTO-ի (անգլ. United Nations World Tourism Organization) ՄԱԿ-ի զբոսաշրջությանհամաշխարհային կազմակերպության տվյալներով զբոսաշրջութ-յունը ապահովում էհամաշխարհային ՀՆԱ-ի 7-8 %-ը։ Զբոսաշրջության մեջ է ներ-գրավված աշխարհիբնակչության յուրաքանչյուր 16-րդը [6]։ Այսպես, պարզ է դառնում, որ զբոսաշրջությունը ծառայությունների համալիր է, որընախատեսում է տեղափոխություն 1 օրից մինչև 6 ամիս ժամկետով՝ հանգստիկազմակերպման, առողջության վերականգնման և այլ նպատակով։ Անհրաժեշտ է նշել, որ ներկայիս համաշխարհային զբոսաշրջությունը մասսայականից անցում է կատարում կայունի, և 1950 թ. հետո բազմաթիվ փորձագետներ ևգիտնականներ առաջարկեցին փափուկ «soft» կամ կանաչ զբոսաշրջություն «greentourism», որը արդեն 1992 թ. վերափոխվեց կայուն զբոսաշրջության։ 1992 թ. կայունզբոսաշրջություն (sustainable tourism) բառակապակցությունն առաջին անգամ օգտագործվեց «XXI դարի օրակարգ» անունը կրող կայուն զարգացման հայեցակարգում։ UNWTO-ն ընդունեց հետևյալ պնդումը, ըստ որի` «Զբոսաշրջության կայունզարգացումը բավարարում է ներկայիս զբոսաշրջիկների և հյուրընկալող տարածքների կարիքները, և, միաժամանակ, պահպանում և ուժեղացնում է ապագայիհնարավորությունները» [7]։ Անհրաժեշտ է նշել, որ այս փոփոխություններով պայմանավորված՝ կայունզբոսաշրջությունում ի հայտ եկավ ԿՍՊ ոլորտը՝ արդյունավետ կառավարում իրականացնելու նպատակով։ Այն իր մեջ ներառեց կայուն զարգացման (SDGs) 17նպատակները։ Անհրաժեշտ է նշել, որ զբոսաշրջության ոլորտում ԿՍՊ-ն մեկնարկվելէ 2015-2016 թթ., իսկ ԿՍՊ-ն՝ որպես առանձին մաս` 1990-ական թթ. [8]։ Այժմ, նույնիսկ զբոսաշրջության ոլորտում, հստակորեն առանձնացվում է«Greenfield» և «Brownfield» հասկացությունները։ Greenfield-ը իրենից ենթադրում էայնպիսի գործընթաց, որը տեղի է ունենում որևէ նոր «կանաչ» տարածքում, այսինքնսրա հիմքում ընկած է նոր ռեսուրսների ներդրման միջոցով նոր արդյունքի ստացում։ Brownfield-ը, արդեն իսկ եղած ռեսուրսները և պայմանները օգտագործելով, ստեղծում էիրենը։ Այն շատ հաճախ նկատվում է զբոսաշրջության ոլորտում, հատ-կապեսհյուրանոցային տնտեսության մեջ։ Օրինակ՝ ՀՀ հրապարակում առկա ենթակառուցվածքը օգտագործելով, բացվեց «Marriott Armenia» հյուրանոցը։ ԿՍՊ-ն զբոսաշրջությունում սահմանվում է որպես ղեկավարվող բիզնեսքաղաքականություն, որի միջոցով զբոսաշրջային ընկերությունները իրենց բիզնեսառաքելության մեջ ներառում են սոցիալական և բնապահպանական հիմնախընդիրներ։ Քանի որ ձեռնարկությունները հանդիսանում են հասարակության մի մաս,շահառուները իրենց գործունեության մեջ են ներառում հասարակության լեգիտիմ ևֆինանսական պարտավորության ապահովումը երկարաժամկետ հեռանկարում։ Այսպարագայում գրեթե բացառվում է միջնաժամկետ կամ կարճաժամկետ գործունեությունը։ Յուրաքանչյուր գործունեության, այդ թվում նաև զբոսաշրջության համար,կարևորվում է ԿՍՊ ռազմավարության արդյունավետ մշակումը։ Շրջակա միջավայրիպաշտպանությունը, ազնիվ աշխատանքային պայմանների ստեղծումը, ինչպես նաևհասարակության կենսամակարդակի բարձրացումն ու բարեկեցությունը միջազգայինզբոսաշրջային ձեռնարկությունների ռազմավարության խնդիրներն են։ Ձեռնարկության ռազմավարության մեջ ԿՍՊ ինտեգրման համար գոյություն ունեն բազմաթիվշրջանակներ և ուղեցույցներ, որոնք պայմանավորված են ձեռնարկության առանձնահատկություններով և իրենց սոցիալական պատասխանատվության ընկալմամբ։ ԿՍՊ-ը այսօր ընկալվում է որպես բազմակողմանի մոտեցում, որի միջոցովշահագրգիռ կողմերը ոչ միայն համարվում են «ստացող», այլ նաև «գործընկեր»՝ ԿՍՊռազմավարության իրականացման համար։ Քանի որ զբոսաշրջությունը արագ և դինամիկ զարգացող ոլորտ է, հետևաբարպետք է ուշադրություն դարձնել դրա կողմից առաջացող դրական և բացասականազդեցություններին։ Արդյունքում, 2000-ական թթ. UNWTO-ն և UNEP-ն (անգլ. UNEnvironmental program), ՄԱԿ բնապահպանական ծրագրերի հետ համատեղ առաջարկեցին կայուն զբոսաշրջության զարգացման նպատակները։ Նպատակների հիմք էծառայում տնտեսական աճի ապահովումը, սոցիալական հավասարությունը, աշխատանքային բարենպաստ պայմանների ապահովումը, աշխատանքային որակի բարձրացումը, հասարակության կենսամակարդակի բարձրացումը, մշակութային ևազգային արժեքների պահպանումն ու գնահատումը, ևն։ 2004 թ. ԵՄ հանձնախմբի (անգլ. EU commission) կողմից հիմնած Կայունզբոսաշրջության ընկերությունում (անգլ. Tourism Sustainable Group) առաջարկվեցին 8կարևոր մարտահրավերներ [9, էջ 8-17].• Նվազեցնել պահանջարկի սեզոնայնությունը։ • Որոշել զբոսաշրջային տրանսպորտային համակարգի կողմից առաջացածխնդիրները։ • Բարելավել զբոսաշրջային գործունեության որակը։ • Դրական փոփոխությունների արդյունքում բարելավել և կատարելագործելհասարակության բարեկեցությունը և կյանքի որակը։ • Ռեսուրսների օգտագործման և թափոնների արտադրության նվազեցում։ • Պահպանել և գնահատել բնական և մշակութային ժառանգությունը։ • Զբոսաշրջային գործունեությունը դարձնել հասանելի բոլորի համար։ Համաշխարհային կայուն զարգացման (GST, անգլ. Global Sustainable Development)մեջ զբոսաշրջությունը օգտագործել որպես կարևոր գործիք։ Համաձայն Համաշխարհային զբոսաշրջության և ճանապարհորդությանխորհրդի (անգլ. World Travel and Tourism Council) 2013 թ. զեկույցի՝ զբոսաշրջային ոլորտըևս խոշոր և դինամիկ զարգացող ոլորտ է համարվում [10, էջ 14] ։ Մինչ այդ,անհրաժեշտ է նշել, որ զբոսաշրջության ոլորտը ինչպես դրական, այնպես էլբացասական ազդեցություն կարող է ունենալ տնտեսական, սոցիալական և բնապահպանական ոլորտում։ Արդյունքում` 2005 թ. UNWTO UNEP (Environment Program)-ի հետհամատեղ առաջարկեց կայուն զբոսաշրջության զարգացման նպատակները [11, էջ 42]։ Այդ նպատակների հիմք են ծառայում տնտեսական կենսունակությունը, սոցիալականհավասարությունը, աշխատանքային պայմաններիբարելավում,կենսաբազմազանությանհասարակությանբարձրացումը,ապահովում, մշակութային արժեքների պահպանում և գնահատում, ինչպես նաևբնապահ-պանական և շրջակա միջավայրի մաքրության ապահովումը։ կենսամակարդակիորակիԳոյություն ունեն մի շարք միջազգային նշանակության փաստաթղթեր, որոնքկարող են որպես ուղեցույց ծառայել զբոսաշրջային գործունեություն ծավայելուհամար և միաժամանակ, իրենց գործում ԿՍՊ ծրագրեր ինտեգրել։ Այդպիսի փաստաթըղթերից են [8].Էթիկայի գլոբալ օրենսգիրք (Global Code of Ethics for Tourism)։ Այն սահմանվել է 1999թ. UNWTO-ի կողմից, որն իր մեջ ներառում է զբոսաշրջության պատաս-խանատու ևկայուն զարգացման ուղեցույցեր։ Դավոսի հայտարարագիր։ Այն պարունակում է ադապտացիոն և մեղմացնողռազմավարական ծրագրեր զբոսաշրջության համար, որոնք ուղղված կլինենկլիմայական գլոբալ փոփոխություններին և այլ հիմնախնդիրների լուծմանը։ «Զբոսաշրջային օպերատորների նախաձեռնությունները կայուն զբոսաշրջության զարգացման համար»։ Այն հիմնադրվել է 2000 թվականին՝ որպես զբոսաշրջայինօպերատորների ցանց, որը կայունության հիմունքներով զբոսաշրջային գործունեության զարգացման մարկետինգային ռազմավարություն է իրականացնում։ Այնակնկալում է ներդրումներ կատարել բնական, մշակութային, տնտեսական և այլոլորտներում։ Նմանատիպ ներդրումները հյուրընկալության և զբոսաշրջությանոլորտում կնպաստեն մեծ շահույթների ստացմանը, միաժամանակ վտանգի չենենթարկի տեղական համայնքների կենսապայմանները։ Գոյություն ունեն մի շարք կամավոր գործիքներ, որոնք աջակցում են ձեռնարկություններին՝ իրականացնելու ԿՍՊ գործունեություն։ Ամենապարզ, սակայն անփոխարինելի միջոցը ԿՍՊ պարտավորությունն է՝ որպես ղեկավարության աշխատակիցների և շահառուների համար առաջնորդող սկզբունք։ Վարքագծի կանոնները և ընկերության ԿՍՊ ծրագրերը ԿՍՊ ռազմավարությունիրականացնելու ամենատարածված ճանապարհներից մեկն է։ Դեռևս 1990-ական թթ.,մի քանի միջազգային հյուրանոցային ընկերություններ իրականացրին ԿՍՊռազմավարական ծրագրեր։ Այդպիսիք են օրինակ` «Marriott» հյուրանոցային ցան-ցերը,«Intercontinental Hotels»-ը, «Hilton Hotel corporation»-ը, «Club Mediterranean»-ը, «Starwood GuestProgram»-ը և այլն [12]։ Ձեռնարկություններում ԿՍՊ ծրագրերը իրականացվում են մի շարք կամավորգործիքների օժանդակությամբ, ինչպիսիք են օրինակ` «Starwood»-ը, որն ուղղված էէկոլոգիապես և սոցիալապես պատասխանատու զբոսաշրջային գործունեությանը։ Զբոսաշրջային բիզնեսը խթանելու համար ԿՍՊ-ն իրականացնում է էկոլոգիապես և սոցիալապես պատասխանատու զբոսաշրջային գործունեություն կամ միջոցառումներ, ինչպիսիք են օրինակ` զբոսաշրջությունը ապագայի համար ամենամյամրցանակաբաշխությունըtomorrow award), որն անցկացվում էզբոսաշրջության խորհրդի կողմից։ (անգլ. TourismԱռավել ֆորմալիզացված գործիքներ են ԿՍՊ կառավարման համակարգերը,որոնք հիմնված են մի շարք միջազգային չափորոշիչների վրա, ինչպիսիք են օրինակ`շրջակա միջավայրի կառավարման միջազգային չափորոշիչը (ISO-14.000) սոցիալական պատասխանատվության չափորոշիչը(ISO-26.000) կամ էկո կառավարմանաուդիտի սխեման (EMAS, անգլ. eco-managemnet audit scheme) և այլն։ Հարկ է նշել, որ ISO կամ EMAS ստանդարտները միշտ չէ, որ համապատասխանում են փոքր կամ միջին զբոսաշրջային ընկերություններին։ Ընդհանուր առմամբ, ընդունված է առանձնանցնել սերտիֆիկացիոն սխեմայիերկու տեսակ՝ 1. Դինամիկ. սրանք գործընթացի վրա հիմնված սխեմաներ են, որոնց նպատակն էգործընթացըկատարելագործելԿՍՊշարունակաբարձեռնարկություններում։ 2. Ստատիկ. սրանք արդյունքի վրա հիմնված սխեմաներ են, որոնք չափում ենկանխորոշված ցուցանիշի ձեռքբերումը [13 , էջ 41]։ Այսօր, սերտիֆիկացիոն շատ սխեմաներում նկատվում է երկու մոտեցումներիհամախումբ։ 2010 թ ստեղծվեց կայուն զբոսաշրջության խնամակալության խորհուրդը (STSC,անգլ. Sustainabletourism stewardship council), որը հանդես եկավ համաշխարհայինմակարդակով՝ որպես կայուն զբոսաշրջության վավերացման և բնապահպանականպիտակավորումների (անգլ. eco-labeling) հավատարագրման մարմին (GSTC, անգլ. Globalsustainable tourism triteria) [14]։ Գլոբալ կայուն զբոսաշրջության չափանիշները հյուրանոցներին և զբոսաշըրջային օպերատորներին ներկայացնում է այնպիսի պահանջներ, ըստ որի` նրանքպետք է գործեն կայուն կերպով։ Համաշխարհային զբոսաշրջային ինդուստրիայում մեծ դեր ունի նաևհյուրընկալության ինդուստրիան։ Ներկայիս հյուրընկալության ինդուստրիայումԿՍՊ ռազմավարության զարգացումը և պրակտիկան անհրաժեշտություն էհամարվում։ Այստեղ կարևորվում են նաև նախագծի պլանավորումը։ Ընդհանուրառմամբ նախա-գըծի պլանավորումը իր մեջ ներառում է տեղադիրքի ընտրությունը,ճարտարապե-տական կառույցները, արտաքին օբյեկտները, էլեկտրաէներգիայի և ջրիմատակա-րարման աղբյուրները, ինչպես նաև կոմունիկացիոն հնարավորություններըև այլն։ Ըստ եվրոպական հոթելյերների խորհրդի՝ հոթելյերների 85 %-ը պնդում են, որնրանք ներառվել են նմանօրինակ բնապահպանական գործունեության մեջ։ Հիմնական շեշտը դրվում էր էլեկտրաէներգիայի և ջրային էներգիայի պաշարների նպատակային օգտագործմանը, թափոնների կրճատմանը, ևն։ Հյուրընկալության կայուն կառավարման գործընթացում կարևորվում էէլեկտրաէներգիայի և ջրային էներգիայի պաշարների կառավարումը, քիմիականնյութերի կիրառման սահմանափակումը, բնակենսաբանական բազմազանությանապահովումը, համայնքային զարգացումը, ինչպես նաև` աշխատանքային արդար ևբարենպաստ պայմանների ստեղծումը։ Այստեղ մեծ ուշադրություն է հատկացվումսոցիալական ասպեկտին։ Նմանատիպ ձեռնարկությունները թողարկում են այնպիսիթրեյնինգային ծրագրեր, որոնք նպաստում են տեղական աշխատանքայինռեսուրսների զարգացմանը։ ԿՍՊ գործողությունների միջոցով ձեռնարկություններըսոցիալական աջակցություն են ցուցաբերում հասարակության կենսամակարդակիբարձրացման համար։ Վերջին մի քանի տարիների ընթացքում զբոսաշրջային գործակալները ևօպերատորները սկսել են ակտիվորեն իրականացնել ԿՍՊ գործունեություն, որըպայմանավորված է հաճախորդների իրազեկության և զգայնության աճով՝ ուղղվածդեպի էկոլոգիական և սոցիալական հիմնախնդրիները։ Զբոսաշրջային փաթեթ կազմելու համար զբոսաշրջային օպերատորները օգտագործում են այնպիսի զբոսաշրջային բաղադրիչներ, ինչպիսիք են օրինակ` տրանսպորտային, գիշերակացիծառայությունները, տեսարժան վայրերի այցելությունները և այլն։ Այս պարագայում,զբոսաշրջային օպերատորները ԿՍՊ միջոցները գնահատում են ոչ միայն ընկերության արժեքային շղթայում, այլև դրանցից դուրս, այսինքն՝ հաշվի են առնում արտաքինև ներքին արժեքները։ Որպեսզի պահպանվեն այն տարրերն ու ռեսուրսները, որոնք կարևոր ենզբոսաշրջության համար, գործընթացը պետք է կառավարվի համաձայն կայունության սկզբունքների։ Այս պարագայում խրախուսվում է կայուն արտադրանքի թողարկումը, որը ուղղված է ինչպես շրջակա միջավայրի պաշտպանությանը, այնպես էլ՝համայնքային զարգացմանը։ ԿՍՊ-ն կարող է կարևոր նշանակություն ունեցող ներդրումներ կատարելգործընթացում՝ կայունության ապահովման համար։ Ներկայումս ԿՍՊ «Europe 2020»ռազմավարության մի մաս է կազմում սմարթ կամ խելացի-կայուն աճը։ Զբոսաշրջային ձեռնարկությունների ԿՍՊ միջոցները ընկալվուն են որպես բնական ևմշակութային ռեսուրսների պատասխանատու օգտագործում։ Դրանք իրենց մեջներառում են աղտոտվածության և թափոնների օգտագործման նվազեցման,կենսաբազմազանության ապահովման գործընթացներ, ինչպես նաև կարևորվում էմշակութային և ազգային ժառանգության պաշտպանությունը, արդար և պատասխանատու վերաբերմունք աշխատակիցների նկատմամբ։ Զբոսաշրջային գործունեության ռազմավարության մեջ ԿՍՊ-ն կենտրոնականբաղադրիչ է դարձել, որը հիմնականում ուղղված են բնապահպանական, սոցիալական, տնտեսական հիմնախնդիրների լուծմանը։ Սրանք միջազգային, ռեգիոնալ ևլոկալ առումով զգալի ազդեցություն են թողնում սոցիալ-տնտեսական զարգացմանվրա։ Այսպիսով` կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվությունը կարելի էհամարել հասուն գործարարության հատկանիշներից մեկը, և, ըստ երևույթի, ինչպեսզբոսաշրջությունում, այնպես էլ այլ բիզնես ոլորտներում, այն դարձել է ձեռնարկության ռազմավարության կարևորագույն բաղադրիչներից մեկը։ Որպեսզի զբոսաշրջային ձեռնարկությունները հասնեն զգալի հաջողությունների, անհրաժեշտ էշարունակաբար իրականացնել ԿՍՊ գործունեություն, և այն ներառել բիզնես ռազմավարության մեջ։ Պարզ դարձավ, որ ԿՍՊ-ն ինտերպրետացվում է՝ որպես կազմակերպության և ղեկավարության բարոյական ընտրության խնդիր, որի հիմքում մարդուիրավունքներն են, համայնքային զարգացումը, բնապահպանական որոշակիմիջոցառումների իրականացումը, ինչպես նաև ներկազմակերպական այնպիսիհիմնահարցերի վերանայումն, ինչպիսիք են օրինակ՝ տնտեսավարողների փոխադարձ վստահությունը, գործարարի պատասխանատվությունը, պայմանագրերիհուսալիությունը, գործարքների ազնվությունը, և այլն։ Մինչ այդ՝ ԿՍՊ-ն զբոսաշրջությունում սահմանվում է որպես ղեկավարվող բիզնես քաղաքականություն, որիմիջոցով զբոսաշրջային ընկերությունները իրենց բիզնես առաքելության մեջներառում են սոցիալական և բնապահպանական հիմնախնդիրներ, այն իր հերթինարդյունա-վետորեն ճանապարհ է հարթում դեպի կայուն զբոսաշրջություն։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] URL։ //www.investopedia.com/terms/c/corp-social-responsibility.asp(Հղումը կատարվել է՝ 17.04.2019)։ [2] Զարգացման ժամանակակից մարտահրավերներ, ՀՊՏՀ 24-րդ գիտաժողով. էջ 375377։ //www.researchgate.net/profile/Maimunah_Ismail/publication/40426284_CORPORATE_SOCI ROLE-IN-COMMUNITY-DEVELOPMENT-AN-INTERNATIONAL-PERSPECTIVE.pdf (Հղումըկատարվել է՝ 17.04.2019)։ //www.iisd.org/topics/responsible-business (Հղումը կատարվել է՝ 17.04.2019)։ text=Expressed%20simply%2C%20sustainable%20tourism%20can,environment%2C%20 (Հղումը կատարվել է՝ 17.04.2019)։ //www.unwto.org/archive/europe/event/international-conference-universal-values-and (Հղումը կատարվել է՝ 17.04.2019)։ //www.europeancitiesmarketing.com/corporate-social-responsibility-and(Հղումը կատարվել է՝ 17.04.2019)։ /Users/User/Downloads/tsg_final_report_237%20(2).pdf (Հղումը կատարվել է՝17.04.2019)։ //www.e-unwto.org/doi/pdf/10.18111/9789284416110 (Հղումը կատարվել է՝17.04.2019)։ //ec.europa.eu/DocsRoom/documents/3683/attachments/1/translations/en/renditions/pdf(Հղումը կատարվել է՝ 17.04.2019)։ //www.researchgate.net/publication/240259792_Corporate_social_responsibility_What_are_t (Հղումը կատարվել է՝ 17.04.2019)։ //www.gstcouncil.org/partnership-for-global-sustainable-tourism-criteria-and-sustainable(Հղումը կատարվել է՝ 17.04.2019)։ Մելիքյան ՄարիամԿՈՐՊՈՐԱՏԻՎ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆԸ ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅԱՆՈԼՈՐՏՈՒՄԲանալի բառեր՝ կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվություն, կորպորատիվ քաղաքականություն, կորպորատիվ սոցիալական-կատարողական, կայուն բիզնես կամ կորպորատիվ կայունություն, կորպորատիվ բարեգործություն ։

example673

example673

Հայ-ադրբեջանական կոնֆլիկտն ունի նաև իր էկոլոգիական դրսևորումները, և էկոլոգիական շանտաժը կոնֆլիկտի լուծման համար ընտրված գործիքներից մեկն է դարձել։ Սակայն հնչեցվող բոլոր մեղադրանքներին արդարացիորեն հակադարձելուն խանգարում են մի շարք գործոններ։ Դրանցից են մակերևութային ջրերի մոնիտորինգի միասնական համակարգի ու միասնական չափանիշների և սահմանամերձ հատվածում հատուկ լաբորատորիաների բացակայությունը։ Սակայն առավել կարևոր է ոչ թե հասնել աղտոտվածության որոշման, այլ աղտոտվածության նվազման համար միասնական քաղաքականության կիրառմանը և բավարար քաղաքական կամքի դրսևորմանը։

ԱՆԴՐՍԱՀՄԱՆԱՅԻՆ ԳԵՏԵՐԸ՝ ՈՐՊԵՍ ԱՇԽԱՐՀԱՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՆ (ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԵՎ ԱԴՐԲԵՋԱՆԻ ՕՐԻՆԱԿՈՎ)Ըստ ՀՀ ջրային օրենսգրքի՝ անդրսահմանային ջրային ռեսուրսները` պետական սահմանը հատող,պետական սահմանը նշող կամ նրա վրա գտնվող մակերևութային ջրային ռեսուրսներն են, որոնց սահմանաբաժան գծի կողմերից մեկում ընկած է Հայաստանի Հանրապետությունը [1]։ 2001 թ. ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղար նշեց. «Եթե մենք զգուշավոր չլինենք, ապագայում պատերազմները կծավալվեն ջրի, այլ ոչ թե նավթի շուրջ» [2]։ Այժմ արդեն անդրսահմանային ջրային ավազանում ջրի որակի վատթարացումը կամ ջրի քանակի կրճատումը հակված է սպառնալիք դառնալու տարածաշրջանային կայունության համար, հատկապես այն դեպքում, երբ մթնոլորտն առանց այդ էլ լարված է։ Ջրային վեճերի հարուցման հիմքում հաճախ ընկած են լինում ստորև նշված պատճառները. 1. ջրի դիտարկումը որպես՝ ռազմական և քաղաքական արժեք կամ նպատակ (օրինակ՝ Հորդանան գետի ավազանը Սիրիա, Հորդանան և Իսրայել պետությունների համար),2. ջրի դիտարկումը որպես՝ վեճի կարգավորման լծակ (օրինակ՝ Եփրատ գետը` Թուրքիա, Սիրիաև Իրաք պետությունների համար),3. ջրի ներհոսքի չափը և վերաբաշխման անհրաժեշտությունը,4. ջրի և ջրային համակարգերի դիտարկումը՝ որպես կոնֆլիկտի թիրախ (օրինակ՝ 20-րդ դարիվերջին Իրաքի կողմից Քուվեյթի` ջրի աղազերծման գործարանի ոչնչացումը) [3]։ Անցյալ դարի վերջին Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության հետ կապված աշխարհաքաղաքական իրավիճակը սրվեց նաև Հարավային Կովկասում։ Գետերը, որոնք ժամանակին միացնում էինՀայաստանին և Ադրբեջանին, սանձազերծված պատերազմի արդյունքում դարձան փոխադարձ մեղադրանքների ու սպառնալիքների միջոց և առարկա։ Այսօր Ադրբեջանն ու Հայաստանը միմյանց մեղադրում են ջրի կանխամտածված աղտոտման մեջ, և եթե Ադրբեջանի ու Վրաստանի, Ադրբեջանի ուԻրանի, Վրաստանի ու Հայաստանի, Հայաստանի ու Իրանի միջև առաջացած էկոլոգիական խնդիրները կարճ ժամանակում գտնում են իրենց լուծման օպտիմալ տարբերակը, ապա Ղարաբաղյան հակամարտությունը և Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջև դիվանագիտական հարաբերությունների բացակայությունը թույլ չեն տալիս լուծել այս դաշտում առաջացած խնդիրները։ Ադրբեջանական իշխանությունները բազմիցս հայտարարություններ են տարածել այն մասին, որ Կուր և Արաքս գետերում ջրի աղտոտվածությունն անթույլատրելիորեն բարձր է՝ հատկապես պղնձի միացություններով և ֆենոլով (ֆենոլները՝ հիդրօքսիլ խումբ պարունակող, այն արոմատիկ ածխաջրածիններն են, որոնցում հիդրօքսիլխումբն անմիջապես միացված է արոմատիկ օղակին։ Ֆենոլն անգույն, յուրահատուկ հոտով բյուրեղային նյութ է)։ Որպես աղտոտման գլխավոր մեղավոր և պատասխանատու՝ Ադրբեջանական կողմը տեսնում է Հայաստանին։ Ֆենոլի խտությունը երկրների մեծամասնությունում՝ մասնավորապես ԵՄ, թվային նորմավորման չի ենթարկվում։ Եվրոպական գետերում ֆենոլի նորմավորման համար սահմանվածեն համահոտային-զգայական նորմեր, այլ կերպ ասած, ֆենոլի խտությունը բարձր է համարվում այնդեպքում, երբ գետի ջրից ակնհայտորեն ֆենոլի հոտ է գալիս կամ զգացվում է ֆենոլի համ։ Սակայնպետք է նշել, որ ֆենոլների առկայությունը մակերևույթային ջրերում պայմանավորված է լինում խոշորօրգանական քիմիական արդյունաբերության, նավթավերամշակման, անտառմթերման, հատկապեսփայտանյութի մեծածավալ արտադրության և մեծամասշտաբ անասնապահական թափոններով։ Հասկանալի է, որ մեր Հանրապետությունում նշված բոլոր գործոնները բացակայում են, և անցել են այնժամանակները, երբ Հայաստանն անվանում էին «Մեծ քիմիայի հանրապետություն» [5], իսկ «Նաիրիտ» քիմիական գիտաարտադրական կոմբինատը, որը նախկինում տարեկան արտադրում էր մոտ100-150 հզ տոննա տարբեր քիմիական նյութեր, 50-75 հզ տոննա քլորոպրենային կաուչուկ, հազարավոր տոննա ազոտական պարարտանյութեր, պոլիվինիլացետատ, քիմիկատներ, այդ թվում՝ հեղուկքլոր, քլորոպրենային և սինթետիկ կաուչուկ, ԽՍՀՄ փլուզման նախօրյակին, էկոլոգիական նկատառումներով, իր մեծ մասով դադարեցրեց աշխատանքը, որոշակի ժամանակահատվածով դադարեցվեցնաև կոմբինատում կաուչուկի արտադրությունը։ Իսկ արդեն վերագործարկումից հետո՝ 2001-2005թթ. տվյալներով՝ այստեղ արտադրվել է ընդամենը 4.0-7.7 հզ տոննա սինթետիկ կաուչուկ [6]։ Խորհրդային տարիներին Ալավերդու պղնձաձուլական կոմբինատում գործում էր պղնձի ռաֆինացման արտադրամաս և ծծմբական թթվի արտադրություն, պղնձամոլիբդենային գործարանն արտադրում էր 40հզ տոննա պղինձ, իսկ ներկայումս այդ թիվը տատանվում է ընդամենը 7-9 հզ տոննայի սահմաններում։ Թվերն առավել քան խոսուն են և ապացուցում են, որ Հայաստանը պարզապես բավարար հնարավորություններ չունի Ադրբեջանին ֆենոլով «թունավորելու համար»։ Այլ է հարցը պղնձի, ծանր մետաղների և այլ աղտոտիչ նյութերի դեպքում։ Պարզելու համար, թե հետպատերազմյան տարիներինադրբեջանական իշխանությունների հնչեցրած բազմաթիվ մեղադրանքներն ինչքանով են արդարացված, և թե Հայաստանի հակափաստարկներն ինչքանով են օրինական, անհրաժեշտ եղավ ուսումնասիրելու երկու երկրների պաշտոնական վերլուծությունները՝ Կուր-Արաքսյան գետային ավազանի աղտոտվածության վերաբերյալ։ Արդյունքում պարզվեց, որ Հայաստանում ջրի որակի նմուշները վերցվումեն 50 գետերից և 6 լճերից ու ջրամբարներից։ Նմուշառման դիտակետերի ընդհանուր թիվը 131 է,որից 107 դիտակետ գտնվում է գետերի վրա։ Նմուշառման հաճախականությունը տատանվում է տարեկան 7-12 անգամ և դիտակետերի մեծ մասում նմուշառումն իրականացվում է ամեն ամիս։ Նմուշառման, տեղափոխման, նախնական մշակման և փորձազննման ընթացակարգերի շուրջ 95%-ը տեղի էունենում համաձայն ISO և այլ միջազգային ստանդարտների։ Հայաստանի տարածքն ավելի քան չորսանգամ գերազանցող Ադրբեջանի Հանրապետությունում մակերևութային ջրերի մոնիտորինգի ծրագիրն իրականացվում է 50 նմուշառման դիտակետից, որոնցից միայն 27-ն է գտնվում գետերի վրա։ Ջրի նմուշները փորձազննվում են ջրի որակի ընտրված պարամետրերի համար։ Նմուշառման հաճախականությունը տատանվում է տարեկան 6-12 անգամ` կախված նմուշառման դիտակետի տեղադիրքից, իսկ նմուշառման դիտակետերի մեծ մասում նմուշառումն իրականացվում է տարեկան 12 անգամ։ Այստեղ ևս, նմուշառման ընթացակարգերը և հետագա քիմիական փորձազննումները կատարվում ենISO և այլ միջազգային ստանդարտներին համապատասխան [7]։ Պետք է նշել, որ երկու երկրներում էլսահմանված են ջրի որակի մոնիթորինգի գրեթե նույն պարամետրերը. ջերմային պայմաններ՝ ջրի ջերմաստիճան, թթվածնային ռեժիմ՝ O2, թթվածնի հագեցվածություն, ԹԿՊ5, ԹՔՊCr., սննդանյութեր՝Pընդ., PO4, NO3, Nընդ., NH4, NO2, թանքայնացում՝ Cl-, կարբոնատներ, հիդրոկարբոնատներ, ընդհանուր լուծվող մասնիկներ), կոշտություն, հաղորդականություն, թթվայնություն՝ pH, այլ պարամետրեր՝լողացող մասնիկներ, գույն, ընդհանուր կախված մասնիկներ, սիլիկատ, Li, Na, K, Be, Mg, Ca, Sr, Ba, B,Se, F, Al, քլորինացված պեստիցիդ (լինդան, հեպտաքլոր, հեքսաքլորոցիկլոհեքսան, ԴԴԴ, ԴԴԷ, ԴԴՏ),նավթամթերքներ, բենզին, ծանր մետաղներ՝ As, Cd, Pb, Mo, Ni, Cu, Zn Fe, Mn, Sb, Mo, V, Ti, Cr, Co, Bi,Sn, Ag, մանրէաբանական պարամետրեր՝ ընդհանուր կոլիֆորմ մանրէներ, աղիքային էնտերոկոկ, էշերխիա կոլի [7]։ Ինչպես նշվեց, այս երկու երկրներում ջրային մոնիթորինգ իրականացվում է նույն պարամետրերինկատմամբ, սակայն երկու երկրների մոնիթորինգ իրականացնող դիտակետերի քարտեզների վերլուծությունից երևում է, որ Հայաստանի և Ադրբեջանի՝ անմիջապես սահմանի մոտ դիտակետեր կան միայն Հայաստանի Հանրապետությունում, իսկ Ադրբեջանում դիտակետերը հիմնականում տեղադրվածեն Ադրբեջանի ներքին շրջաններում՝ Հայ-Ադրբեջանական սահմանից մեծ հեռավորության վրա։ Քարտեզ 1. Հայաստանում մակերևութային ջրերիՔարտեզ 2. Ադրբեջանում մակերևութային ջրերի որակի նմուշառման դիտակետերի տեղադիրքըորակի նմուշառման դիտակետերի տեղադիրքըԱյս հանգամանքը մեծ կարևորություն չէր ունենա միայն այն դեպքում, եթե Կուր-Արաքսյան ավազանի գետերը լինեին հարթավայրային կամ հազարավոր կիլոմետրեր պահպանեին միևնույն ջրաբանական բնութագրիչները։ Սակայն այս դեպքում պատկերն այլ է. ընդամենը մի քանի կմ-ի համար տեսանելի են գետերի ջրաբանական պարամետրերի փոփոխությունները։ Որպես ասվածի հավելում,ստորև ներկայացվում է պղնձի, ալյումինի և մանգանի քանակի մեծ փոփոխությունը՝ Աղստև գետում՝Դիլիջան-Իջևան հատվածում` համապատասխան դիտակետերում [8].Գծ. 1. Աղստև գետում պղնձի, ալյումինի և մանգանի քանակի մեծ փոփոխությունը Դիլիջան-Իջևան հատվածում (մգ/լ)Նշենք նաև, որ Հայաստանի Հանրապետությունում մշտապես քայլեր են իրականացվում ջրայինավազանների մոնիտորինգի կատարելագործման համար, մասնավորապես, 2011 թ. հունվարի 27-ինՀՀ կառավարության կողմից՝ «Կախված տեղանքի առանձնահատկություններից` յուրաքանչյուր ջրավազանային կառավարման տարածքի ջրի որակի ապահովման նորմերը սահմանելու մասին» որոշմանընդունումից հետո, Հայաստանում կիրառվում է մակերևութային ջրերի որակի 5 դաս. I (գերազանց), II(լավ), III (միջակ), IV (անբավարար) և V (վատ)։ Ադրբեջանում մակերևութային ջրերի որակի դասակարգման համար մոնիթորինգի ազգային վարչությունը դեռևս կիրառում է նախկին խորհրդային ժամանակաշրջանի մեթոդը։ Այս դասակարգման համակարգը հիմնված է ջրի որակի 6 պարամետրերի (լուծվածթթվածին, ԹԿՊ, ֆենոլ, Cu, նավթամթերքներ, NH4) ամենամյա չափումների վրա։ Արդյունքում, հաշվարկվում է «Աղտոտման ցուցանիշը» (ԱՑ).Աղտոտման ցուցանիշ = ∑Ci/ՍԹԿiորտեղ` n–ը չափված պարամետրերի քանակն է (սովորաբար 6), Ci–ն` կոնկրետ պարամետրի չափվածարժեքը, ՍԹԿi–ն` կոնկրետ պարամետրի սահմանային թույլատրելի կենցենտրացիան։ Այնուհետև ԱՑ-ն համեմատվում է դասակարգման աղյուսակի հետ (աղյուսակ 1), որում կան վիճակի 7 կատեգորիաներ` շատ մաքուր, մաքուր, թեթև աղտոտված, միջին մակարդակի աղտոտված,զգալի կերպով կամ խիստ աղտոտված և չափազանց բարձր մակարդակի աղտոտված (վտանգավորմակարդակի աղտոտված) [7]։ Ինդեքս 0.3-իցփոքր10.0-ից մեծԿատեգորիաշատմաքուրմաքուրթեթև աղտոտվածմիջին մակարդակիաղտոտվածզգալի կերպով աղտոտվածչափազանց բարձրխիստ աղտոտվածմակարդակի աղտոտված(վտանգավոր մակարդակիաղտոտված)Միևնույն ժամանակ, պետք է նշել, որ ՀՀ ՇՄՆՄԿ տեղեկատվության բաժինը մշակում է ամսականտեղեկագրեր։ Այդ ամսական տեղեկագրերում տրվում է տվյալ ամսվա ջրի որակի համառոտ վերլուծությունն` ըստ առանձին գետավազանների։ Այս ամսական տեղեկագրերը տպագրվում և ներկայացվում են ՀՀ բնապահպանության նախարարությանը, իսկ ամսական տեղեկագրի էլեկտրոնային տարբերակը նաև վերբեռնվում է ՇՄՆՄԿ (www.armmonitoring.am) և բնապահպանության նախարարությանպաշտոնական կայքէջում (www.mnp.am) և ազատ տրամադրվում է հանրությանը։ Վերլուծելով Հայէկոմոնիտորինգի տրամադրած տվյալները՝ կազմվել են դիագրամներ, որոնք ցույց են տալիս հայադրբեջանական սահմանին մոտ տեղադրված Աղստև գետի և Գետիկի չորս դիտակետերում պղնձիպարունակության գերազանցումը հաստատված ՍԹԿ-ից (բազմապատիկը) և դրա շարժընթացը՝ վեցտարիների ընթացքում։ Նկար 2. Աղստև գետում պղնձի թույլատրելի քանակի գերազանցման (բազմապատիկի) փոփոխությունը Դիլիջան-Իջևան հատվածում, համապատասխան դիտակետերում [9]Նկար 3. Գետիկի գետաբերանում պղնձի քանակի գերազանցման (բազմապատիկը) փոփոխությունը [9]Եթե Հայաստանում մոնիտորինգի տվյալները հասանելի են և թույլ են տալիս վերլուծել Հանրապետության ունեցած ազդեցությունը տարածաշրջանի էկոլոգիական իրավիճակի վրա, ապա Ադրբեջանի դեպքում տվյալների և տեղեկատվության մեծ մասը պահվում են պետական տեղեկատվական ևարխիվային բազայում և էլեկտրոնային ֆորմատով չեն, իսկ օգտագործողների համար` ներառյալ լայնհանրությունը, դժվարամատչելի են կամ ընդհանրապես մատչելի չեն։ Վերջում հավելենք, որ 2005 թ. սկսած Հայաստանի և Իրանի համատեղ ջանքերով, սահմանամերձ հատվածում ամեն ամիս մակերևութային ջրերից վերցվում են նմուշներ և ստուգվում լաբորատորիայում։ Արդյունքում և՛ Իրանական, և՛ հայկական կողմը փաստում են, որ սահմանային ջրերի աղտոտվածությունը չի անցնում թույլատրելի նորմերը։ Հայաստանի Հանրապետությունը պատրաստ էնմանատիպ մոնիտորինգ իրականացնել նաև Ադրբեջանի հետ՝ բոլոր սահմանային ջրերի համար, սակայն Հայաստանին էկոլոգիական շանտաժի մեջ մեղադրող հարևան ադրբեջանական կողմը՝ նախագահ Իլհամ Ալիևի գլխավորությամբ, Դավոսի Միջազգային Տնտեսական ֆորումի ժամանակ պաշտոնապես հայտարարել է, որ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև էկոլոգիական համագործակցությունը հնարավոր չէ, քանի դեռ ադրբեջանական հողերն օկուպացված են Հայաստանի կողմից։ Փաստորեն, ԵԱՀԿՄինսկի խմբի ամերիկյան համանախագահ Ջեյմս Ուորլիքը, չէր սխալվում, երբ նշում էր, որ անդրսահմանային ջրերի դերը մեծ է Հայաստանի և Ադբեջանի ռազմաքաղաքական կոնֆլիկտի հարցում, ևեթե երկու երկրները ջրային ռեսուրսների համատեղ օգտագործման հարցում կարողանային համաձայնության գալ, ապա դա լուրջ դրական քայլ կլիներ պատմական կոնֆլիկտի հետագա լուծմանհամար։ Գրականություն1. ՀՀ ջրային օրենսգիրք, ՀՀ պաշտոնական տեղեկագիր. թիվ 24. (199/10.0702012)։ 3. Աբրահամյան Հ. և ուրիշներ, Ջրային ռեսուրսների օգտագործման հեռանկարները Հայաստանի Հանրապետությունում, Երևան, 2012, էջ 180։ 4. Բաղդասարյան Ա. և ուրիշներ, Հայաստան, Երևան, 1963, էջ 163։ 5. Մելքումյան Ս., ՀՀ սոցիալ-տնտեսական աշխարհագրություն, Երևան, 2005, էջ 173։ 6. ENPI |2011|281-959 Անդրսահմանային գետերի կառավարման III փուլ։ 7. ՀՀ շրջակա միջավայրի էկոլոգիական մոնիտորինգի արդյունքների մասին 2007թ.։ 8. ՀՀ շրջակա միջավայրի էկոլոգիական մոնիտորինգի արդյունքների մասին՝ 2007 թ, 2008 թ., 2009 թ., 2010թ., 2011 թ., 2012 թ. Հաշվետվություններ։ Անի ՀակոբյանԱՆԴՐՍԱՀՄԱՆԱՅԻՆ ԳԵՏԵՐԸ՝ ՈՐՊԵՍ ԱՇԽԱՐՀԱՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՆ (ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԵՎ ԱԴՐԲԵՋԱՆԻ ՕՐԻՆԱԿՈՎ)Բանալի բառեր՝ անդրսահմանային գետեր, դիտակետեր, ջրի նմուշառում, ֆենոլներ։

example85

example85

Ներկա պայմաններում Հայաստանի Հանրապետության տնտեսական առաջընթացի կարևոր ուղղություններից մեկը զբոսաշրջության զարգացումն է, որը ենթադրում է այս ճյուղի համար կարևոր բոլոր ռեսուրսների գնահատում և քարտեզագրում, ինչը հնարավորություն կտա դրանք ներկայացնելու պոտենցիալ ռեկրեանտներին։

Արագածի զանգվածը կարևոր զբոսաշրջային օբյեկտ է, այդ պատճառովէլ գնահատվել է նրա ռելիեֆը ամառային և ձմեռային ռեկրեացիայի համար։ Միաժամանակ գնահատվել է ձմեռային պայմանների խստությունը։ Շատ դեպքերում, չիմանալով տարածքի հնարավորությունների մասին,զբոսաշրջիկները չեն այցելում տվյալ շրջան, ինչով կասեցվում է տարածաշրջանի զարգացումը։ Նկատի ունենալով ասվածը՝ անհրաժեշտ է դառնում բնական պայմանների ռեկրեացիոն գնահատումը, որը թույլ կտա ուսումնասիրել և հանրությանը ներկայացնել տվյալ շրջանի հանգստի կազմակերպման հնարավորությունները։ Խնդրո առարկա տարածքի բնական պայմանները բավականին լավ ենուսումնասիրված, սակայն դրանք չեն արված ռեկրեացիոն տեսանկյունից։ Համեմատաբար լավ ուսումնասիրված են Արագածի լեռնազանգվածիցածրադիր գոտում գտնվող պատմական հուշարձանները, որոնցով էլ հիմնականում սահմանափակվում են զբոսաշրջիկների այցելությունները։ Ընդորում, հուշարձանների զգալի մասը գտնվում է մինչև 2000մ բարձրության վրա,որից ավելի բարձր իրականացվում են միայն լեռնագնացության ոչ կանոնակարգված երթուղիներ։ Սույն հոդվածի նպատակն է ցույց տալ և գնահատել Արագած լեռնազանգվածի բարձրադիր հատվածի ռեկրեացիոն հնարավորությունները, ինչպես նաև քարտեզագրել դրանք։ Ուսումնասիրման մեթոդիկան։ Ընտրելով Արագածի զանգվածը՝ որպեսուսումնասիրության օբյեկտ՝ մենք նկատի ենք ունեցել մի քանի հանգամանք.դրանցից առաջինն այն է, որ լեռնազանգվածի ցածրադիր գոտին այս կամ այնչափով արդեն օգտագործվում է որպես հանգստի կազմակերպման տարածք։ Երկրորդը՝ լեռնազանգվածի բարձրադիր գոտու (2000մ-ից բարձր) բնական լանդշաֆտները քիչ են փոփոխված մարդու կողմից, և այն ունի բազմազանռելիեֆ։ Գնահատման մեթոդիկայի մշակման հիմքում դրվել է այն սկզբունքը, որռեկրեացիայի յուրաքանչյուր տիպ ունի որոշակի «պահանջ» բնական համալիրներից։ Հաշվի առնելով այս հանգամանքը՝ մեր կողմից գնահատվել է Արագածի բարձրլեռնային հատվածի ամառային ռեկրեացիոն հնարավորությունները զբոսանքային-գեղագիտական տիպի, ինչպես նաև լեռնադահուկայինսպորտի համար։ Ամառային և ձմեռային հանգստի կազմակերպման զուգակցումը թույլկտա բարձրացնել տվյալ շրջանի ռեկրեացիոն օբյեկտների տնտեսականշահավետությունը։ Ամառային հանգստի կազմակերպումը 2000մ-ից բարձր շրջաններումիրականացվում է ֆիզիկապես առողջ մարդկանց համար, որոնք մի քանի օրկարող են մնալ նման բարձրությունների վրա։ Այս նպատակով անհրաժեշտկլինի գնահատել տարածքի ռելիեֆը, որով ուղղակիորեն պայմանավորված ենանցանելիությունը, կլիմայավարժեցումը, ինչպես նաև տարածքի գեղագիտական ընկալումը։ Մեկ հոդվածի սահմաններում դժվար է անդրադառնալ բոլոր բաղադրիչների գնահատմանը, ուստի նպատակահարմար է ներկայացնել միայնռելիեֆի գնահատման մեթոդիկան։ Լեռնային ռելիեֆի բնույթը կարևոր ռեսուրս է ռեկրեացիոն գործունեության համար։ Վերջինիս ուսումնասիրությամբ, որպես ռեկրեացիոն ռեսուրս,զբաղվել են բազմաթիվ գիտնականներ[1;2;3]։ Ռելիեֆի ռեկրեացիոն գնահատման ժամանակ առավել կարևոր է դառնում ռելիեֆի ցուցանիշների քանակական գնահատումը, որի հիման վրա էլկարելի է ասել, թե ռեկրեացիայի ինչ ուղղությամբ կարող է զարգանալ տվյալշրջանը [4]։ Նման աշխատանքների դեպքում առավել կարևոր ցուցանիշներ ենուղղաձիգ և հորիզոնական մասնատվածությունը, լանջերի թեքությունը ևդիրքադրությունը։ Նկատի ունենալով ասվածը՝ մեր կողմից հաշվարկվել են ուսումնասիրվող տարածքի ռելիեֆի ձևաչափական ցուցանիշները 1։ 50000 մասշտաբիտեղագրական քարտեզի հիման վրա։ Ընդ որում, հաշվարկը կատարվել է 2000մբարձրության հորիզոնականից բարձր տարածվող շրջանի համար։ Ըստ քարտեզաչափական տվյալների՝ նշված սահմաններում Արագածլեռնազանգվածի մակերեսը կազմում է 944կմ2։ Նկատի ունենալով այն հանգամանքը, որ լեռնազանգվածն ունի կոնի տեսք, մեր կողմից ուսումնասիրվողտարածքը բաժանվել է 4 հատվածամասերի (սեկտորներ)՝ հյուսիսային, հարավային, արևելյան և արևմտյան։ Բաժանումը պայմանական է և կատարվել էԱրագածի գագաթից կառուցված ուղղությունների հիման վրա։ Ընդ որում,դրանք տարված են այնպես, որ համընկնեն որոշակի բնագծերի։ Օրինակ՝ հյուսիսային հատվածամասի տարածքը պարփակված է գագաթից դեպի Հառիճբնակավայրը տանող գծով, որը անցնում է Մանթաշ գետի հովտով և դեպիՆիգավան տանող ուղղությամբ։ Այսպիսի սահմաններում հյուսիսային հատվածամասն զբաղեցնում է 192կմ2։ Առավել մեծ մակերես է զբաղեցնում հարավային լանջը, որը պարփակված է գագաթից դեպի Արտաշավան և Դավթաշենտանող ուղղությունների միջև։ Այն զբաղեցնում է 296կմ2 կամ ուսումնասիրվողտարածքի 31,3%-ը։ Աղյուսակ 1-ում ներկայացված են ուսումնասիրվող տարածքի բարձրաչափական տվյալները։ Աղյուսակ 1. Արագած լեռնազանգվածի հատվածամասերի զբաղեցրածԱրագածլեռնազանգվածմակերեսըՀատվածամասեր (սեկտորներ)Հյուսիսային Հարավային Արևմտյան Արևելյան944կմ2192կմ2296կմ2292կմ2164կմ2Ըստ աղյուսակի տվյալների՝ առավել մեծ մակերեսներ են զբաղեցնումհարավային և արևմտյան լանջերը, որը պայմանավորված է լեռնազանգվածիասիմետրիկությամբ։ Լեռնազանգվածների բոլոր հատվածամասերի համար հաշվարկել ենքլանջերի թեքությունը, որն առավել կարևոր ցուցանիշ է ինչպես ամառայինհետիոտն զբոսաշրջության,լեռնագնացության, ալպինիզմի, այնպես էլդահուկային զբոսանքների և լեռնադահուկային սպորտի կազմակերպմանհամար։ Լանջերի թեքությունների տվյալները (կմ2) ներկայացված են թիվ 2աղյուսակում։ Աղյուսակ 2. Արագած լեռնազանգվածի լանջերի թեքությունների տվյալները1Լանջերի թեքությունը (˚)ՀատվածամասՌեկրեացիայի տեսակըԱռողջարարականԶբոսանքայինԼեռնադահուկայինԼեռնա զբոսաշրջայինԱլպինիզմՀյուսիսայինՀարավայինԱրևմտյանԱրևելյանԸնդամենըՀետազոտության երկրորդ փուլում մեր կողմից հաշվարկվել են Արագած լեռնազանգվածի ռելիեֆի լեռնային զբոսաշրջության պիտանելությանգործակիցները։ Վերջինս ստանալու համար օգտագործել ենք ներդրվածբանաձև, որն ունի հետևյալ տեսքը.որտեղ S-ը հատվածամասի ընդհանուր մակերեսն է, S1-ը՝ ռելիեֆի ձևաչափական ցուցանիշի առանձնացված մակերեսը (տվյալ դեպքում՝ լանջերի թեքությունը)։ Աղյուսակ 2-ի տվյալների հիման վրա կարելի է պնդել, որ բոլոր հատվածամասերում ռելիեֆի թեքությունների ցուցանիշներից գերակշռում են 1015˚ թեքության լանջերը, որոնք առավելապես նպատակահարմար է զբոսանքային զբոսաշրջության զարգացման համար։ Զգալի մակերես հետևաբար և բարձր գործակիցներ ունեն նաև 15-25˚թեքության լանջերը, որոնք առավել մեծ մակերեսներ են զբաղեցնում Արագածիհարավային հատվածամասում (211կմ2), գումարային գործակիցը՝ 0,88։ Այսթեքությունները առավել նպատակահարմար է լեռնադահուկային զբոսաշրջության զարգացման համար։ Արագածի լեռնազանգվածում առավել փոքր են հնարավորություններըալպինիզմի զարգացման համար, քանի որ 40˚-ից բարձր թեքությամբ լանջերըզբաղեցնում են ընդամենը 79կմ2 մակերես և ունեն 0,33 գումարային գործակից։ Արագածի ռեկրեացիոն ռեսուրսների առավել լիարժեքորեն օգտագործման համար անհրաժեշտ է օգտագործել նաև ձմեռային հնարավորությունները,քանի որ 2000մ բարձրությունից վերև ձևավորվում է կայուն ձնածածկույթ։ 1 Համարիչում ներկայացված է մակերեսը կմ2, հայտարարում՝ պիտանելության գործակիցը։ SSK1Նկատի ունենալով այս հանգամանքը՝ անհրաժեշտություն է ներկայացնել նաև բարձրլեռնային շրջանների ձմեռային եղանակների խստությունը, որըկարևոր նախապայման է զբոսաշրջիկների անվտանգության տեսանկյունից։ Գոյություն ունեն ձմեռային պայմանների խստության հաշվարկի բազմաթիվ մեթոդներ [5; 6; 7], որոնցից Արագածի լեռնազանգվածի ձմեռայինպայմանների խստության գնահատման համար օգտագործվել է Բոդմանիհաշվարկի մեթոդը, որն ունի հետևյալ տեսքը.որտեղ T-ն օդի ջերմաստիճանն է (˚C), V-ն քամու արագությունը (մ/վրկ)։ Բոդմանի ինդեքսի հիման վրա կատարվող գնահատումը իրականացվում էըստ սանդղակի, որը ներկայացված է աղյուսակ 3 -ում։ Բոդմանի առաջարկած մեթոդիկայով մեր կողմից հաշվարկվել ենԱրագած լեռնազանգվածի վրա գտնվող մի քանի դիտակետերի տվյալները,որոնց արդյունքները ներկայացված են աղյուսակ 4-ում։ Աղյուսակ 3. Բոդմանի սանդղակը ձմեռային եղանակների բնութագրման համարԽստության ցուցանիշը (բալ) S1-ից փոքրպայմաններիԵղանակայինբնութագիրըՄեղմՈչ խիստՄիջին խստությանԽիստԱռավել խիստՇատ խիստ6-մեծԾայրահեղ խիստԱղյուսակի 4-ի տվյալների վերլուծությունը թույլ է տալիս ասելու, որ2000-2300մ բարձրությունների վրա Բոդմանի ինդեքսի ցուցանիշները փոփոխվում են 2,1-2,5 սահմաններում, որը բնութագրվում է որպես միջին խստությանպայմաններ։ Համադրելով այս ցուցանիշները ռելիեֆի թեքությունների տվյալներին՝կարելի է ասել, որ ձմեռային պայմանների, մասնավորապես ձմեռայինհանգստի կազմակերպման համար պայմանները բավարար են։ Աղյուսակ 4. Արագած լեռնազանգվածի տարբեր բարձրությունների ևդիրքադրությունների վրա գտնվող դիտակետերի օդերեւութաբանական տվյալներըԴիտակետԲարձր.Դիրքադր.Ձմեռայինջերմաստ.միջինըՔամու միջ.արագութ.(ձմեռ.ամիսներ)ԲոդմանիինդեքսըՀառիճԳեղաձորԳառնահովիտԱմբերդԱրագած բ/լհյուսիս.արևել.արևմտ.հարավ.հարավ.Ձմեռային պայմանների խստության գործակիցը մի փոքր ավելի մեծ էարևմտյան հատվածամասում (Գառնահովիտ), որը պայմանավորված է ձմռանամիսներին քամոտ եղանակների գերակշռությամբ։ Ձմեռային պայմանների առավել խստությամբ առանձնանում է 3000մ-իցբարձր ընկած գոտին, որը բնութագրվում է որպես առավել խիստ։ Համադրելովռելիեֆի ցուցանիշները Բոդմանի ինդեքսի տվյալներին՝ կարելի է ասել, որԱրագած լեռնազանգվածի բարձրադիր գոտին (3000մ-ից բարձր) նպատակահարմար չէ օգտագործել ձմեռային ռեկրեացիայի կազմակերպման համար։ Այսգոտու պայմանները առավել բարենպաստ են ամառային հանգստի (հետիոտներթուղիներ, գեոտուրիզմ, էկոտուրիզմ), ինչպես նաև ռելիեֆի զգալի թեքությունների առկայության պայմաններում՝ ալպինիզմի կամ լեռնագնացությանհամար։ Ըստ կատարված ուսումնասիրությունների՝ մեր կողմից կազմվել էԱրագած լեռնազանգվածի ռեկրեացիոն բնօգտագործման սխեմատիկ քարտեզ,որը ներկայացվում է ստորև։ Եզրակացություն։ Կատարված ուսումնասիրությունների հիման վրակարելի է ասել, որ ընդհանուր առմամբ Արագածի լեռնազանգվածն ունիբարենպաստ պայմաններ ռեկրեացիայի զարգացման համար։ Ընդ որում,սկսած 2000մ բարձրություններից մինչև լեռնազանգվածի գագաթը պայմանները բավարար են ամառային ռեկրեացիայի կազմակերպման համար։ Բացի հետիոտն երթուղիներից, այստեղ հնարավոր է կազմակերպելնաև գեոտուրիզմի, լեռնագնացության և ալպինիզմի հետ կապված հանգիստ։ Ձմեռային ռեկրեացիայի համար առավել բարենպաստ են մինչև 3000մհիպսոմետրիկ բարձրություններն ընկած տեղամասերը, որտեղ Բոդմանիինդեքսն ունի փոքր ցուցանիշներ։ Արագածի լեռնազանգվածի ձմեռային պայմանների խստության վերլուծությունը ցույց է տալիս ևս մեկ առանձնահատկություն. այստեղ բացակայումէ կամ ունի խիստ աննշան տարածում «խիստ» եղանակային տիպը (ըստԲոդմանի սանդղակի՝ 3-4 բալ), որը, մեր կարծիքով, պայմանավորված է քամիների ռեժիմի առանձնահատկությամբ, քանի որ ջերմաստիճանի նվազումըլանջն ի վեր տեղի է ունենում օրինաչափորեն։ Արագած լեռնազանգվածի ձմեռային խստության ցուցանիշներն ըստ բարձրաչափական գոտիների։ 750000Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն нального зимоведения. Вып.2. – Чита։ Забайкальск. географическое обՏեղեկություններ հեղինակի մասին.Մարտիրոսյան Լևոն Մովսեսի – աշխարհագրական գիտ. թեկն., դոցենտ, Գյումրու պետ. մանկ.ինստիտուտի աշխարհագրության և նրա դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոնի վարիչ։

example752

example752

Հայկական «Մանկության ավետարանը», որ Հայաստան է բերվել 6-րդ դ. վերջին Միջագետքից նեստորական ասորիների կողմից և վերախմբագրվել հայ հեղինակների ձեռքով, յուրօրինակ կապ է հանդիսանում նախաստեղծ մարդկանց և Մեսիայի Ծննդյան միջև։ Մոգ-թագավորների երկրպագության պատմության միջոցով հայ խմբագիրը հստակ արտահայտում է այն միտքը, որ նույնիսկ նախքան իր Հարությունը Հիսուսը կարող էր հաղթահարել իր մարդկային բնության սահմանափակումները, նա նաև հստակ ձգտում ունի ընդգծել նորածին Փրկչի իրական մարդկային բնությունը։ Ավետարանում ու, հատկապես, «Մոգերի երկրպագության» դրվագում արծարծված Մարդեղացած Բանի գաղափարը լիովին համապատասխանում է Հայ Եկեղեցու վարդապետությանը։ Հայկական պարականոն այս գրվածքում ընդգծված է Քրիստոնեական հիմնական գաղափարներից մեկը, ըստ որի, իր իսկ պատկերով Ադամին ստեղծած Բանն իջնում է երկիր մարդկության Փրկագործության համար, որն իրականացվում է արդեն իսկ Քրիստոսի Ծնունդով։

«ՄՈԳԵՐԻ ԵՐԿՐՊԱԳՈՒԹՅՈՒՆԸ» ՀԱՅԿԱԿԱՆ «ՄԱՆԿՈՒԹԻԻՆ ՏԵԱՌՆ» ՊԱՐԱԿԱՆՈՆ ԱՎԵՏԱՐԱՆՈՒՄԱվետարաններում կարևոր տեղ է հատկացվում Հիսուսի կյանքի ու գործունեության այն հատվածներին, որոնք հետագայում դարձել են քրիստոնեության հիմնասյուները, այնինչ Հիսուսի մանկության տարիների մասին ավետարանիչները գրեթե ոչինչ չեն գրում (թերևս բացառություն է ՂուկասիԱվետարանը, որտեղ ներկայացված է տասներկուամյա Հիսուսի՝ Տաճարում հրեա վարդապետներիհետ զրույցի պատմությունը (Ղուկ. 2։ Այս հանգամանքը բազմաթիվ պարականոն (ապոկրիֆ1)«Մանկության» ավետարանների ստեղծման պատճառ է հանդիսացել, որոնք սկսած 2-րդ դարի վերջիցշրջանառության մեջ են մտել ու լայնորեն տարածվել։ Նորկտակարանյան կերպարների ու դրվագների շուրջ պարականոն գրվածքների մի ամբողջականշարք է հյուսվել նաև հայկական միջավայրում2։ Ուսումնասիրողների շրջանում առավել մեծ հետաքըրքըրություն է վայելում «Մանկութիւն Տեառն» կամ «Գիր Տղայութեան Քրիստոսի»3 անվանումով հայտնի պարականոն ավետարանը։ Գիրքը Միջագետքից 6-րդ դարի վերջում Հայաստան է բերվել նեստորական ասորիների կողմից և վերախմբագրվել հայ հեղինակների ձեռքով։ Կրելով «Հակոբոսի նախաավետարանի»4 («Protevangelium Iacobi»), և «Պատմութիւն Թովմայի» («Narratio Thomae») պարականոնավետարանների, ինչպես նաև ասորական, պարսկական ու արաբական ավանդությունների կնիքը,հայկական «Մանկութեան» ավետարանն իր հարուստ բովանդակությամբ և ճոխությամբ էականորենգերազանցում է վերջիններին։ Հատկապես վերջին դարաշրջանում հայկական «Մանկութեան աւետարանի» նկատմամբ աճողհետաքրքրությունը պայմանավորված է մի շարք հանգամանքներով։ Առաջին հերթին դա կապված էնրա հետ, որ ավետարանը հիշատակվել է միջնադարյան արգելված գրքերի մեզ հայտնի բոլոր ցանկերում, որոնցից աչքի են ընկնում հատկապես Սամուել Անեցու5 (մոտ 1100/05-1185/90 թթ.) և ՄխիթարԱյրիվանեցու6 (1222-1307 թթ.) ժամանակագրությունները7։ Սակայն այդ հանգամանքը դույզն-ինչ չիխոչընդոտել, որ պարականոնը հայերի համար դառնար այսպես կոչված «ժողովրդական» սուրբ գրքերից մեկը։ «Գիր Տղայության» ավետարանը ներթափանցել է հայկական միջավայր, ձեռք բերել հայկական ուրույն գծեր և ընդհուպ մինչև 19-րդ դարի վերջերը շարունակել ընդօրինակվել8։ «Տղայաաւետարան», «Մանկության աւետարան» կամ «Յիսուսի տղայութեան գիրը»9 հնագույն ընդօրինակությամբ1 «Ապոկրիֆ» (հուն.` «απoκρυφος»՝ «գաղտնի, ծածուկ») եզրն առաջին անգամ կիրառել է Լիոնի եպիսկոպոս Իրինեոս Լուգդոնացին (140-շուրջ 202 թթ.) բնորոշելու համար գնոստիկյան անվավեր ու կեղծ գրքերը, տե՛ս Свенцицкая И., Тайные писания первых христиан, Москва, 1980, էջ 10։ «Απoκρυφον» վերնագիրն է կրել «Հովհաննեսի Գործքը» գնոստիկյան երկը, որին և հավանաբար ծանոթ է եղել Իրինեոսը։ 2 Ավդալբեկյան Մ., Հայ գեղարվեստական արձակի սկզբնավորումը, (V դար), Երևան, 1971, էջ 184։ 3 Երուսաղեմի Յակոբյանց վանքի մատենադարանի թիվ 1432, 3062, 3164 և 3364 ձեռագրերում պահպանված «Մանկութեանաւետարանները» հրատարակել է Սիփան վրդ. Մխսեանը՝ «Սիոն», № 46, 1972, էջ 122-131, 235-239։ Այս չորս ավետարաններից հայտնի է միայն թիվ 3062-ի գրման ժամանակն ու վայրը, որի մասին տեղեկանում ենք hիշատակարանից։ 4 «Մանկութեան» ավետարաններից ամենավաղ թվագրումն ունի Հակոբոսի նախաավետարանը՝ 2-րդ դարի վերջ։ Գիրքը գրվելէ վաղ շրջանի քրիստոնյա հեղինակի կողմից, ով քաջատեղյակ է եղել միդրաշական ավանդությանը, տե՛ս Brown R., The Birth ofthe Messiah , New York։ Doubleday, 1976, էջ 559։ 5 Մաթևոսյան Կ., Սամուէլ Անեցի եւ շարունակողներ, Ժամանակագրութիւն, Ադամից մինչեւ 1776 թ., Երևան, 2014, էջ 144։ 6 Տե՛ս Մխիթար Այրիվանեցու հայտնի «Ճառընտիրը», որ գրվել է 1272-1287 թթ. ժամանակահատվածում՝ Երևանի Մաշտոցիանվ. Մատենադարան (այսուհետև` ՄՄ), թիվ 1500, էջ 369բ։ 7 Անասյան Հ., Հայկական Մատենագիտություն, Ե-ԺԸ դդ., Անկանոն գրքեր, Երևան, 1959, էջ 906։ 8 Տե՛ս, օրինակ, Պողարեան Ն. եպս., Մայր Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Սրբոց Յակոբեանց, հ. ԺԱ, Նյու Յորք1897, թիվ 3860,Ավետարան մանկության։ 9 Զարբհանալյան Գ., Մատենադարան հայկական թարգմանութեանց նախնեյաց, Վենետիկ, 1889, էջ 192-194։ Այս ավետարանըներառող ձեռագիր ժողովածուն այժմ պահվում է Մատենադարանում՝ 7574 թվահամարի տակ։ Այն անգլերեն է թարգմանությամբ ու ընդարձակ ներածությամբ հրատարակել Ա. Տերյանը, տե՛ս Terian A., The Armenian Gospel of the Infancy, Oxford,New York, 2008։ մեզ է հասել 1239 թ. Աստուածատուր գրչի կողմից (Սեբաստիա)1 և վերնագրված է «Երանելոյն Յակոբայ եղբօր տեառն ասացեալ ի Յովակիմ և Աննայ»։ Սա Տղայության ավետարանի ամենաընդարձակտարբերակներից մեկն է։ Ինչպես արդեն նշեցինք, «Գիր Տղայութեան» ավետարանը Հայաստան է բերվել նեստորականներիկողմից, ու, սկզբնապես գրված լինելով հերձվածողների ձեռքով, մերժվել ու արգելվել է։ Սակայն հետագայում այն մեծ հեղինակություն է ստացել ու սիրվել հասարակության կողմից՝ որպես Հիսուսիմանկության մասին պատկերացում կազմելու լավագույն միջոց։ Որոշակի տվյալներ չունենք «Գիր տղայութեան» հայերեն թարգմանության ժամանակի վերաբերյալ, սակայն 12-րդ դարում այն արդեն հիշատակում է Սարգիս Շնորհալին իր «Կաթողիկէ թղթերի»մեկնության մեջ2։ Տարբեր ժամանակներում կազմված Աստվածաշնչի հայկական կանոնական գրքերի ցանկերի համեմատությունը ցույց է տալիս, որ կանոնական և ծածուկ կամ պարականոն գրքերի ըմբռնումը հայոցմեջ միշտ միևնույնը չի եղել. որոշ գրքեր, որ մի ժամանակ անընդունելի են համարվել, հետագայումմտել են կանոնական գրքերի շարքը և ընդհակառակը3։ Այս հանգամանքը կարող էր պատճառ դառնալ, որ ընդօրինակող գրիչը չիմանար իր օրոք եղած կանոնը և ընդօրինակեր եկեղեցու կողմից մերժված գրքեր։ Թեև կազմվել են հրահանգներ այն մասին, որ եկեղեցական գրքերը պետք է ընդօրինակեննրանց կանոնի վերաբերյալ մատենագիտական ստույգ գիտելիքներ ունեցող և դավանանքով լիովինհայ եկեղեցուն նվիրված անձինք, սակայն այսպիսի գրիչներն այնքան էլ շատ չեն եղել միջնադարյանհայկական վանքերում։ Շատ դեպքերում հայ գրիչները եկեղեցական գրքեր ընդօրինակելիս արտագրում էին առանց խտրության` չտարբերելով ընդունվածը մերժվածից4։ Այնուամենայնիվ, անգիտությունը շատ չնչին դեր կարող էր ունենալ հայոց մեջ ծածուկ ու սուտ կոչված գրքերի ընդօրինակման գործում։ Ուշադրություն են արժանի Սսի 1243 թ. ժողովում ընդունված այն կանոնները, որտեղ եկեղեցական գրքերի ընդօրինակողից պահանջվում են ոչ միայն գիտելիքներ, երկարամյա փորձ այլ նաև դավանանքի անխափանություն5։ Սա նշանակում է, որ Հայաստանում պարականոն գրքերի ընդօրինակմանպատճառ են եղել նաև ընդօրինակողների դավանական, գաղափարական հակումները, այսինքն` որոշծածուկ ու սուտ համարվող գրքեր կարող են բազմացված լինել դիտմամբ։ Ուրեմն` գրիչները կարողէին նաև իմանալ, որ գիրքը պաշտոնական եկեղեցու կողմից մերժված է։ Գիր Տղայության պարականոնի 1239 թ. ընդօրինակված ձեռագրի հետագայի (1591 թ.) հիշատակարանում գրիչը հավելում է. «Եթէոք ուզէ կարդալու կամ օրինակելու չի խնայէք տագ գրաւ կնով զէրայ այս գիրկս ա տարի մի կորաւձեռքը ձեռք տալով ով աստուծոյ աւրհնութիւն ուզէ տեղը հասուցանէ ով պահէ նզովեալ եղիցի» 6։ Այսխոսքերը հստակ վկայում են այն մասին, որ հեղինակը ոչ միայն տեղյակ էր, թե ինքն ինչ է ընդօրինակում, այլ նաև զգուշացնում է, որ ով այն թաքցնի՝ նզովյալ լինի։ Ուրեմն, այս գրքերում տեղ են գտելայնպիսի դրույթներ, որոնք չեն հակասել Հայ Եկեղեցու դավանաբանությանը, ինչն էլ եղել է պատճառը,որ հետագայում շարունակվել է դրանց ընդօրինակումը։ Հետագա դարերում Հայ եկեղեցու կողմիցնկատվել է որոշ ազատություն պարականոն գրքերը կանոնական գրականության շարքին դասելուհարցում։ Դա երևում է այդ շրջանի ձեռագիր Աստվածաշնչերի ընդօրինակություններից, որոնցում տեղեն գտել «Առ Կորնթացիս երրորդ թուղթը», «Յովհաննու Յայտնութիւնն» ու «Յովհաննու Հանգիստը»,«Կտակ երկոտասան նահապետացն», «Ասանեթի պատմութիւնը» և այլն (օրինակ՝ 1263 թ. Բարձրբերդում և 1269 թ. Երզնկայում գրված Աստվածաշունչ մատյանները, ձեռ. № 4243 և № 1925, Երուսաղեմ)։ Մեր նշանավոր վարդապետներից շատերն իրենց աշխատություններում օգտագործել են արգելված գրքեր, ուստի, պետք է ենթադրել, որ վաղ քրիստոնեության շրջանում գրված բազմաթիվ անկանոն գրքեր, թեև կանոնական չէին դարձել, սակայն այլևս դադարել էին արգելված լինելուց և լայնորենօգտագործվում էին հայ աստվածաբանների կողմից։ Այս փաստը հավանաբար կարելի է բացատրելնրանով, որ վաղ քրիստոնեության շրջանի աղանդներն այլևս տարածում չունեին կամ վաղուց արդենվտանգ չէին ներկայացնում։ 1 Մաթևոսյան Ա., Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, ԺԳ դ., Երևան, 1984, էջ 20։ Գարեգին Ա, Յիշատակարանք ձեռագրաց, հ. Ա, Անթիլիաս, 1951, էջ 939-940։ 2 Սարգիս Շնորհալի, Մեկնութիւն եօթանց թղթոց կաթողիկեայց, Երուսաղեմ, 1998, էջ 399։ 3 Տե´ս, օրինակ, Тер-Мовсисян М., История Перевода Библии на Армянский язык, Санкт-Петербург, 1902, էջ 213-223, 224266։ 4 Իշխանյան Ռ., Հայ մատենագիտության պատմություն, V-XVIII դարեր, Երևան, 1964, էջ 29։ 5 Պալճեան Ալ., Պատմութիւն Կաթողիկէ վարդապետութեան ի Հայս եւ միութիւն նոցա ընդ Հռոմէական եկեղեցւոյ իՓլորենտեան Սիւնհոդոսի, Վիեննա, 1878, էջ 269։ 6 Տե՛ս Շահազիզ Եր., Նոր Նախիջևանի ձեռագրերը, «Լումայ»,1902, №3, մայիս-հունիս, Թիֆլիս, էջ 241։ Այս հիշատակարանիհավելումը 16-րդ դարում մատնանշում է այն հանգամանքը, որ արդեն տվյալ դարաշրջանում ոչ կանոնական գրքերի նկատմամբվերաբերմունքը շատ ավելի հանդուրժողական էր։ Քրիստոս-Ադամ յուրահատուկ հարաբերակցության մասին գաղափարն սկիզբ է առնում Պողոսառաքյալի թղթերից1։ «Գիր Տղայության» գիրքն ինքնատիպ կամուրջ է արարչագործության և քրիստոնեության կարևորագույն դրույթներից մեկի՝ փրկագործության միջև2։ Արարչագործության մասին պարականոն ավանդությունները տեղ են գտել այսպես կոչված «ադամական գրականության» մեջ3։ Իզուրչէ, որ մատենագիտական ցանկերում տեղ գտած արգելված գրքերից մինչ օրս պահպանվել ու շարունակաբար ընդօրինակվել են միայն «Գիրք Ադամայն» ու «Քրիստոսի տղայության» ավետարանը։ Փրկությունն արդեն իսկ իրականանում է Հիսուսի ծնունդով։ Խորհրդանշական է Եվայի հայտնվելը, ովայստեղ հանդես է գալիս մանկաբարձուհու դերում. «Ես եմ նախամայրն ամենեցուն Եւա, և ես եկի տեսանել աչօք իմովք զփրկութիւն իմ, որ գործեցաւ ինձ… մեծացաւ անձն իմ և ցնծացաւ յոյս իմ Աստուածփրկիչ իմ»4 (հմմ. Ղուկ. 2։ Ընդ որում, Եվան տեսնում է ոչ թե նորածին, այլ արդեն ինքնուրույն քայլող երեխայի։ «Եւ նախամայրն եմուտ ի յայրն, և առեալ զմանուկն ի գիրկս իւր՝ խանդաղատելովգգուէր զնա և համբուրէր և օրհնէր զԱստուած, զի էր մանուկն կարի յոյժ գեղեցիկ տեսլեամբ պայծառև վայելուչ»։ Այս դրվագում Հիսուսի արտաքինի այսպիսի մանրամասն նկարագրությունը մատնանշումէ այն հանգամանքը, որ այստեղ փորձ է արվում շեշտել Հիսուսի մարդկային բնությունը, ինչին մատնանշում է Եվայի և Հիսուսի հանդիպումը։ Թեև Եվան չի մասնակցում Մարիամի ծննդաբերությանը,այնուամենայնիվ, նա է բարուրում Հիսուսին, ինչը նորկտակարանյան ավետարաններում վերագրվում էՄարիամին5։ Թեոդորոս Մապսուեստացին (350?-428 թթ.), որ Արևելյան եկեղեցում հայտնի հեղինակություն էր նաև որպես մեկնաբան, քարոզում էր, որ Եվան, ով իր մարդկային էությունն ստացել էր միայլ մարդուց միայն Աստծո բացարձակ կամքով, Հիսուսի նախատիպն է6։ Պարականոն գրականությանմեջ ակնառու է նաև Եվա-Մարիամ խորհրդանշական hարաբերակցությունը։ «Մահ Ադամայ» հինկտակարանյան պարականոն զրույցում ներկայացվում է Ադամի և Եվայի տեսիլքը. «ի մեջ գիշերին տեսանեն զԱդամ և զԵւա ի մութ տան ի սուգ։ Եւ ահա տեսաներ կին մի գեղեցիկ (Մարիամ) և ունէր մանուկփոքրիկ (Քրիստոս) ի գիրկն, և մտանէ առ Եւա, և նա մօտ առ նմա, և յանկարծակի լոյս փայլեաց իմանկանէն և ելից զամենայն տունն»7։ «Մանկության» հայկական պարականոն ավետարանում առանձնահատուկ ուշադրության է արժանի մոգերի երկրպագության դրվագը, որ հայ ձեռագրերում ունի տարբեր խորագրեր8։ Առհասարակմոգերի մասին ավետարանական հիշատակությունները մեղմ ասած սուղ են։ Նրանց մասին միակ վկայությունը գտնում ենք Մատթեոսի Ավետարանի 2։ 1-12 համարներում, որտեղ խոսվում է ոչինչ չմատնանշող ինչ-որ «արևելքի մոգերի» մասին (հուն.՝ μάγος), որոնք, հետևելով հանկարծակիորեն հայտնվածաստղին, եկել էին Հուդայի երկիր՝ երկրպագելու ու նվերներ (ոսկի, կնդրուկ ու մյուռոն) մատուցելուհրեաների նորածին թագավորին։ Հստակորեն նշված չէ, թե Արևելքի հատկապես որ երկրից են նրանքեկել, թվով քանիսն ու, վերջապես, ովքեր են եղել։ «Մոգ» բառը, որ կիրառել է ավետարանիչը, հին հունարենում ունեցել է բավականին լայն նշանակություն։ «Մոգեր» էին անվանվում պարսիկ հոգևորսպասավորները, հավատի վկաները, բարձրագույն գիտելիքներին տիրապետող անձինք, կախարդներնու հրաշագործները։ Թե նշվածներից որին էր վերաբերում ավետարանական հիշատակությունը, հստակեցված չէ։ Ասորերենում այս բառը թարգմանվել է որպես «մգուշե», որ վերագրվում է զրադաշտականկրոնի հետևորդներին, ընդ որում, դա վերաբերում է ոչ միայն հոգևորականներին, այլև աշխարհիկներին։ Ավետարանական խորհրդավոր այս կերպարները դարեր շարունակ դեպի իրենց են ձգել քրիստոնյաների հետաքրքրասիրությունը՝ ստեղծելով տարալեզու հարուստ պարականոն ավանդություններ։ Նշված պարականոնների շարքում ամենավաղ թվագրումն ունի ասորական «Մոգերի հայտնությունը»գրվածքը։ Այն մոգերի մասին ամենաերկար և ամենաբովանդակ ավանդությունն է, որ պահպանվել է2 Дорфман-Лазарев И., Возвращение в рождественскую пещеру։ Память первозданного человечества в армянском Писании о3 Ադամի ու Եվայի մասին պարականոն գրականության ուսումնասիրության ասպարեզում վիթխարի ավանդ ունի անվանիհայագետ Մ. Սթոունը, տե՛ս Stone M., The History of the Forefathers, Adam and His Sons and Grandsons, JSAS 1, 1984, էջ 79-91,նույնի Armenian Apocrypha Relating to Adam and Eve, Leiden։ Brill, 1996, էջ 180-200, նույնի The Death of Adam - An ArmenianAdam Book, Harvard Theological Review 59, 1966, էջ 288։ 4 Տայեցի Ես., Թանգարան հին ու նոր նախնեաց, Բ. Անկանոն գիրք Նոր Կտակարանաց (թանգարան), Վենետիկ, 1898, էջ 38-39։ Հիսուսի խաչելությունն ազատում է Ադամի անեծքից, իսկ նրա ծնունդը՝ Եվայի «և լուծան անէծքն Եւայի», տե՛ս Stone M., Thebones of Adam and Eve, in Argall R., Bow B., Werline R., For a later generation։ the transformation of tradition in Israel, earlyJudaism and early Christianity, Harrisburg 2000, էջ 241- 244։ 5 Մարիամի և Հիսուսի ծննդյան պատմությանը մանրամասն անդրադարձել ենք մեր նախորդ հոդվածում, տե՛ս Մամյան Մ., Հակոբոսի նախաավետարանը, «Հայ աստվածաբան», Ե, Երևան, 2013, էջ 21-37։ 7 Քյոսեյան Հ., Դրվագներ հայ միջնադարյան արվեստի աստվածաբանության, Էջմիածին, 1995, էջ 12։ 8 Տայեցի Ես., էջ 278-306։ հնագույն ժամանակներից, այն իր ազդեցությունն է ունեցել 5-րդ դ. գրված արիոսական կեղծ Մատթեոսի մեկնության վրա («Opus Imperfectum in Matthaeum»)։ Այստեղ «Արևելքի երկիրը» անվանվում էՇիր, որը հաճախ նույնանում է Չինաստանի հետ1։ «Մոգերի հայտնության» մեջ մոգերի թիվը հասնումէ տասներկուսի։ Պարսկաստանի հետ մոգերի առնչությունը մեծամասամբ պարականոն արմատներ ունի։ Մոգերիմասին պատմող մեկ այլ՝ «Քարայրի գանձերը» հնագույն անվավեր աշխատության (6-7-րդ դդ.) հեղինակը քաջատեղյակ է եղել իրանական մշակույթին։ Այս պարականոնը գրվել է Հյուսիսային Միջագետքի այն հատվածում, որը սահմանակից է եղել Սասանյան Պարսկաստանին։ Այն յուրօրինակ խառնուրդէ Հին և Նոր Կտակարանյան պատմությունների, որ սկսվում է Արարչությամբ և ավարտվում Պենտեկոստեով։ Աշխատության XLV-XLVI գլուխներն առնչվում են պարսիկ-մոգերին, որոնց հայտնվածաստղի մեջ պատկերված էր «թագակիր Կույսը՝ մանուկը գրկին»2։ Նրանց, որպես աստվածային գիտելիքներին տիրապետողների, հայտնվում է Աստվածային ծրագիրը՝ Քրիստոսի գալուստն ու նրա ծնունդը Հուդայի երկրում։ Ավանդության համաձայն՝ նրանք Նոդ լեռան քարայրից վերցնում են Ադամի՝դրախտից բերված գանձերը՝ ոսկին, կնդրուկն ու մյուռոնը, և ուղևորվում Իսրայել։ Եկեղեցու հայր Եպիփան Կիպրացին (315-403 թթ.) իր «Ճառերում» անդրադառնում է ԱբրահամիՔետուրա աղախնից ծնված 6 որդիներին (Եմրան, Եկսան, Մադան, Մոդոն, Եսբոկ, Սովին) և նրանցկանանց ու սերունդներին3։ «Իր հարճերի որդիներին պարգևներ տվեց և նրանց հեռացրեց իր որդիԻսահակի մոտից դեպի Արևելք» (Ծնն. 25։ Ելնելով հինկտակարանյան այս հատվածից, անվանիհայագետ Բ. Սարգսյանը նշում է. «Եւ զի Աբրահամ կին ետ մահուան Սառայի, զի ի ձեռն որդոց իւրոց,որ լինէին յազգս եւ յազգինս եւ ի տոհմս հեթանոսաց, սփռեցան, տարածեցան հաւատք ճշմարտութեան նորա յամենայն գաւառս։ Արձակեաց զնոսա առ յինքենէ, զի քարոզեսցեն զհաւատս ճշմարտութեան Հօրն իւրեանց»4։ Ըստ այդմ, Մեսիայի գաղափարը հատուկ է եղել ոչ միայն Աբրահամի օրինավոր հաջորդներին ու Իսրայելի 12 ցեղերին, այլ նաև Քետուրածին սերունդներին, որոնք պահպանել ենԱբրահամից ստացած գիտելիքները։ Եպիփան Կիպրացին իր ճառերում հայերին և պարթևներինհամարում է քետուրածին։ Այս ավանդազրույցներին տեղյակ են եղել ինչպես հայ («Յաճախապատումճառք», Մովսես Խորենացի, Սեբեոս, Վարդան Արևելցի, Սամուէլ Անեցի5), այնպես էլ ասորի (ԹեոդորԲար Կոնայ, Միքայել Ասորի) աղբյուրները6։ Վերոնշյալ «Ճառերում» հստակ արտահայտված է այն միտքը, որ Քետուրայից ծնված այդ 6 որդիների ազգախառնությունից պետք է սերեին պարսիկները, պարթևներն ու հայերը՝ Աքեմենյան հարըստության հիմնադիր Կյուրոս արքան (Ք.ա. 550-529 թթ.) ու նրա ժառանգները՝ Պարթև և Հայ Արշակունիները7։ Այս մասին կարող են վկայել Կյուրոսին հասցեագրված այն դրվատական խոսքերը, որ կանԲ Մնացորդաց, Եզրի, Դանիելի գրքերում, և, մասնավորապես, Եսայու մարգարեության մեջ (11։ Ս. Գրքի կանոնական մատյաններն ակնարկում են Կյուրոսի մեսիականհանգամանքը8, ով, ըստ մեկնաբանական ավանդույթի, Քրիստոսի խորհրդական նախօրինակն է, ինչինհամահունչ է Եպիփան Կիպրացու բերած սերնդաբանական ավանդազրույցը։ Կյուրոսի սերնդաբանության այսպիսի նկարագրությունն ինքնըստինքյան ենթադրում է նրա ծագումնաբանական կապը հրեական ազգի հետ9։ Մոգերի նախնական գաղթավայրի հետ է կապված Մագ-Գովգ կամ Մոգ և Գովգ անվանումը։ Հաշվի առնելով Եպիփան Կիպրացու երկում նկարագրված 12 մոգերի երթուղին (հյուսիս արևելքիցանցնելով Գոգ և Մոգը գալիս են իրենց բնօրրանը՝ Խառան, հասնում Եդեսիա կամ Ուռհա, ուր հանդիպում են Աբգար արքային, որի օգնությամբ անցնում են Եփրատ գետի մյուս ափը, մտնում Պաղեստին)՝ենթադրվում է, որ «Մոգերն ի Պարսից, ի Պարթևաց և ի Հայոց գալով՝ այդ ճամփան կտրեցին (թերևսիրենց փոքրիկ իշխաններով), և թէ այդ սահմաններուն վրայ եղած պետք է լիներ Մագ-Գովգայ, կամ3 Եպիփան Կիպրացի, Ճառք (աշխ.՝ Քյոսեյան Հ.), Էջմիածին, 2013, էջ 8։ 4 Սարգիսյան Բ., Երեք թագաւոր մոգերու զրոյցն հայկական մատենագրութեան մեջ և անոր կարևորությունը, «Բազմավէպ»,1910, էջ 68։ 5 Մաթևոսյան Կ., Սամվել Անեցու ժամանակագրության ձեռագրերը և նորահայտ լրացումները, Երևան, 2009, էջ 125։ 6 Եպիփան Կիպրացի, էջ 6։ 7 Պարթևների ու հայերի` որպես Աբրահամի ու Քետուրայի սերունդներ ներկայացնելու ավանդույթի մասին տե՛ս նաև Terian A.,Patriotism and piety in Armenian Christianity։ the early panegyrics on Saint Gregory, New York, 2005, էջ 104-105։ 8 Այս մասին տե՛ս Եղիայեան Բ., Քննական պատմութիւն սուրբգրական ժամանակներում, հ. Ա-Գ, Անթիլիաս, 1972, էջ 581-589։ 9 Հովսեփիոս Փլավիոսի երկում բացակայում է հայերի ու պարթևների Քետուրայից սերած լինելու վերաբերյալ որևէ հիշատակություն, սա ենթադրել է տալիս, որ Եպիփան Կիպրացու պատմածին հայ թարգմանիչը ավելացրել ու ներհյուսել է մի ազգային հինավանդություն՝ ցույց տալու համար հայերի աստվածաշնչական ծագումը, տե՛ս Եպիփան Կիպրացի, էջ 9։ լաւ եւս Մոգայ և Գովգայ», այն է՝ Աբրահամի քետուրածին որդիների վաղնջական գաղթավայրը, որտեղից էլ նրանք տարածվելով խառնվել են հաբեթածին կամ արիական ազգերին1։ Եվ իրապես, Պարսիցև Հայոց միջակա տարածաշրջանում՝ Մեդիայում է Մոգ կամ Մագ գավառը, որը հիշատակում է Հերոդոտոսը2։ Այս սահմանի մեջ է Քաղդեացիներին սահմանակից Հայոց Մեծաց Մոկք և Առանձնակ Մոկսգավառը, ինչը հիշատակվում է նաև Բարդուղեմիոս առաքյալի վկայաբանության մեջ «ազգն և երկիրմոգուց» ձևով3։ Մոգերի՝ Մոկաց գավառից լինելու ավանդության մասին է գրում նաև Մաղաքիա Օրմանյանը. «Ասոնց հայրենիքը հիներէն շատեր Մոգուց աշխարհ են կոչած, եւ մեր հեղինակներ առիթառած են Մոկաց աշխարհ իմանալ եւ Մոկացի նախարարներ կամ գոնէ Մոկացի նախարար մը կարծելերեք մոգերը կամ մոգերէն մեկը, եւ մինչեւ իսկ մոգերէն մեկուն, Ս. Գասպարի գերեզմանը ցուցնել Մոկսաւանի մօտ Ակնդաշտայ վանքին մեջ»4։ Ըստ ավանդության՝ այստեղ է Բաղաամ մոգը երեսունհինգ տարի շարունակ քարոզել Հակոբիաստղի ու Մեսիայի գալստյան մասին5։ Այս հանգամանքից ելնելով և մարգարեների կոչին անսալով՝պարսիկները, հայերն ու պարթևները համախմբվել են Կյուրոսի՝ «քրիստոսանուն թագավորի և մոգի»շուրջը՝ վրեժխնդիր լինելու Բաբելոնից։ Այս ժամանակներից է կազմավորվել պարսիկների ու հայերիհզոր դասը, ինչպես վկայում են Ագաթանգեղոսն ու Զենոբ Գլակը։ Պարսից և հայոց Պարթև-Արշակունիարքաներն ավանդաբար զբաղվել են մոգությամբ և աստղաբաշխությամբ։ Ըստ պատմական վկայության՝ պարթևական հարստության վերջին արքան՝ Արտավան Ե-ն մոգական գիտելիքի գործադրմամբգուշակել է իր տխուր վախճանը։ Այսպիսով, Քրիստոսի ծննդյան ժամանակ երկրպագության եկած մոգերն այդ երեք աշխարհներիցէին, որոնց վրա տիրում էին «պարթևազն կամ քետուրածին թագաւորներ, զորս կեղծ Եպիփանը «թագաւորք Գոգա եւ Մոգա եւս կանուանէ»6։ Եպիփան Կիպրացու բերած ավանդազրույցում տասներկու մոգերի անուններից «Զահտուն»-ը,«Աշթաւ»-ը և «Արեւ»-ը հորջորջվում են որպես «հարազատ» կամ «եղբայր», ինչն ինքնին մատնացույց էանում մերձավոր ազգակցություն նրանց մեջ։ Այս նույն պատճառով է, որ նրանց նախորդները (ԱրշակՄեծ և Վաղարշակ) ու հետնորդները (Արտավան Ե և Մեծն Խոսրով) դարձյալ կոչվում են եղբայրակիցներ։ Ուստի, պատահական չէ, որ ասորի պատմագրության մեջ իշխել է այն մտայնությունը, թե «պարթևները կամ պարսիկները, պարթևներն ու ասորիները, պարթևներն ու հայերը նույնն են»։ Թերևս ոչառանց եպիփանյան զրույցի ազդեցության Արշակունիների մասին խոսվում է նաև «Յաճախապատումճառերից» մեկում, ուր կարդում ենք. «Զի ի հայս ոչ ինչ մեծագոյն եւ ի պարսս քան զԱրշակունեացազգս եւ տոհմս, որ եւ յԱբրահամէ սերեցան աստ»7։ Փաստերի այսօրինակ արձանագրումը մեզ թույլ էտալիս ենթադրել, թե դրանք հայ-պարթևական սերտ հարաբերությունների մասին վկայող պատմական իրողության զրուցապատում վերապրուկներն են։ Հայկական պարականոն ավանդության մեջ նույնպես Պարսկաստանին տրվում է գերակա նշանակություն8։ Ավետումից անմիջապես հետո նույն հրեշտակն ուղևորվում է Պարսկաստան՝ Հիսուսի1 Գոգ և Մագոգ-ը (Մոգ և Գովգ) Սեբեոսի պատմության մեջ (աշխ. Աբգարյան Գ., Երևան, 1979, էջ 142) նույնացված է Դանիելիտեսիլքում նկարագրված չորրորդ գազանի հետ, որը ներկայացնում է որպես նոր ավերիչ ուժ՝ «իսմայելական թագավորութիւնն»,որ նույնանում է արաբական խալիֆայության հետ (Thomson R., Armenian ideology and the Persians-Atti dei Convegni lincei, 201,Conegno internazionale «La Persia e Bisanzio», Roma, 2004, p. 381)։ Եպիփանի ճառում «Գոգ եւ Մագոգ» երկրի և թագավորության մասին հիշատակումը (որի ակունքը՝ Ծնն. 10։ 2, Եզեկ. 38, 39, տե՛ս Բառարան Սուրբ Գրոց, Կ. Պոլիս, 1881, էջ 121) Դանիելյան տեսիլքի զրուցապատումն է (7։ 2-7)` այն տարբերությամբ, որ Եպիփանի ճառում Դանիելյան տեսիլքում երևացող գազանիերեք կողմերը նույնացվում են Պարսիկների, Մեդիացիների և Պարթևների ռազմաքաղաքական զորության հետ, որից ևակնկալվում էր ժողովուրդների փրկությունը։ Տե՛ս նույն տեղում, էջ 9։ 2 Տե՛ս Геродот, История в девяти книгах (пер. и прим. Г. А. Стратановенкого), Ленинград, 1972, մեդական ցեղախմբերիշարքում Հերոդոտոսը հիշատակում է նաև մոգերին (I. 101)։ 3 Եպիփան Կիպրացի, էջ 10։ 4 Օրմանեան Մ., Ազգապատում, հ. Ա, Էջմիածին, 2001, էջ 4։ Այս մասին տե՛ս նաև13-րդ դարի պատմագիր Վարդան ԱրևելցուԱշխարհացոյց երկում. «Մոկաց գաւառն է իշխանանիստ, ուր կան բազում վանորայք։ Նախ Ամենափրկիչն, ուր կայ գերեզմանթագաւորին մոգուց Գասպարայ, եւ սուրբ Վարդանայ, եւ սուրբ Կանանց վանքն, որ այս մասին սուրբ Խաչ ուստի էր Անանիա կաթուղիկոսն Մոկացի», Պերպերյան Ա., Աշխարհացոյց Վարդանայ վարդապետի, Փարիզ, 1960, էջ 41։ 5 Բաղաամի այս առաքելության իմաստային բացատրությունը օգտագործվել է Ստեփանոս Սյունեցու և Հովհան Օձնեցու եկեղեցաբանական աշխատություններում։ Տե՛ս Ամատունի Ս. վրդ., «Ժամանակագրական մեկնութիւն ընդարձակ եւ համառօտՍտեփանոսի Սիւնեաց եպիսկոպոսի եւ նորին «Ճառ հիմնարկութեան սրբոյ եկեղեցւոյ», Էջմիածին, 1917, էջ 13-16, «ՅովհաննուԱւձնեցւոյ Իմաստասիրի մատենագրութիւնք», Վենետիկ, 1833, էջ 81։ 6 Սարգիսյան Բ., էջ 100։ 7 Յաճախապատում ճառք, Բ Մատենագիրք հայոց, Անթիլիաս, 2003, էջ 124 (164)։ 8 Մառ Նիկ., Ամառային ուղևորութիւնից դէպի ի Հայս, նկատողութիւններ եւ քաղուածներ հայկական ձեռագրերից, (թարգմ.`Անոփեան Ո.), Վիեննա, 1892, էջ 43։ Ըստ հեղինակի՝ այս պարականոն ավետարանը պարսկական ծագում ունի, ինչը գլխավորապես երևում է այն առաջնակարգ դերից, որ պատկանում է պարսից մոգ-թագավորին և առհասարակ պարսիկ ժողովրդին։ Այդանվավերականի պարսկական ծագման օգտին են խոսում փոխառված բառերը, ինչպես օրինակ՝ «դուքան», «չոգան»։ Առհասարակ, այս հիշատակարանը գրված է հետագա դարերի այն լեզվով, որը հատուկ է պարսկական և արաբական նման ժանրի գրականության հետ սերտ առնչություն ունեցող հայկական հեքիաթներին և առակներին։ ծննդյան մասին տեղեկացնելու Պարսկաստանի (Մելքոն), Հնդկաստանի (Գասպար) և Արաբիայի (Բաղդասար) մոգ-թագավորներին (որոնք նաև հարազատ եղբայրներ էին), և նրանց Բեթղեհեմ առաջնորդելու1։ Նրանք Հուդայի երկիր են գալիս իրենց տասներկու զորավարներով և տասներկու հազար զորքով2։ Մանկության ավետարանում հատուկ դերակատարություն ունի պարսից մոգ-թագավոր Մելքոնը,ում վիճակված էր բերելու Ադամին տրված Աստծո «Ուխտը»՝ «Զի յետ Ադամայ ելանելոյն ի դըրախտէն,և Կայենի սպանանելոյ զեղբայրն զՀաբէլ սուգ առ Ադամ ի վերայ մահուան որդւոյն իւրոյ քան զելանելննորա ի դրախտէն. ետ Աստուած Ադամայ որդի զՍեթ որ թարգմանի որդի մխիթարութեան։ Զի Ադամառաջ ցանկացաւ աստուածանալ և Աստուած խոնարհեցաւ մարդանալ վասն առաւել գթոյ իւրոյ խոնարհութեանն։ Ետ Աստուած զուխտն և զերդումն ընդ նախահայրն միջնորդութեամբ գրեալ և կնքեալմատամբն իւրով, եթէ զվեցհազարամերորդի առաքեմ զմիածին որդին զբանն Աստուած, որ եկեալմարմնանա ի զաւակէ քումմէ, և լինի որդին իմ որդի մարդոյ, և զքեզ դարձեալ վերստին յառաջինփառս հաստատեցից։ Այնժամ եղիցիս միաւորեալ իբրև զմի ի մենջ ճանաչել զբարին և զչար»։ Բազմալեզու տարբեր վկայություններ կան այն մասին, որ Սեթն Ադամից «կտակ» է ստացել, սակայն միայնհայկական ավանդության մեջ է խոսվում այն մասին, որ դա եղել է «գիր»՝ «գրեալ և կնքեալ մատամբնԱստուծոյ»։ Մինչև Աբրահամին հասնելը, այս «Ուխտը» կամ «գիրն» անցել է հինկտակարանյան նահապետների ձեռքով, սակայն Աբրահամը զարմանալիորեն այն կտակել է ոչ թե իր որդիներից մեկին, այլՄելքիսեդեկին (այս առումով բացառություն է կազմում Հոբելյանների գիրքը, որտեղ Աստծու օրհնանքնԱբրահամից փոխանցվում է Իսահակին, ապա՝ Հակոբին 16, 16-18; 17, 6; 19, 16-29; 22, 10-13)3. «ԵւՍէթ առեալ ի հօրէ իւրմէ եդ յորդիս իւր և որդիք որդոց ազգս իւրեանց և պատուեր տուեալ նոցայ պահել զթուղթն զգուշութեամբ մինչև ի Նոյ։ Եւ Նոյ ետ ի Սէմ յորդի իւր և որդիք որդոց յետ իւրեանց ևառեալ ետուն յԱբրահամ և Աբրահամ ետ ի քահանայապետն Մելքիսեդեկ, և անտի յազգն մեր իԿիւրոս թագօորն պարսից և հարքն մեր առեալ պատուով եդին ի սեսնեկի մինչև եկեալ թուղթ այսեհաս առ մեզ և մեր զայն գիր տարեալ դիցուք առաջի նորընձայ արքայի որդոյ թագօորին Իսրայէլի»4։ «Մանկության» ավետարանում Մելքիսեդեկի անունը կապված է ոչ այնքան Քանանի, որքան Արևելքիհետ, նրա միջոցով է Աստծո «Ուխտը» հասել Կյուրոսին, ում մոտ պահվելուց հետո երկար տարիներանց «ի նախահարցն» հասել է մոգերին։ Այս շղթան ցույց է տալիս, որ մոգերը հայկական ավանդության մեջ հանդես են գալիս ոչ թե հեթանոսներ, այլ որպես Աբրահամի ժառանգակիցներ։ Մոգերի կողմից մանուկ Հիսուսին բերված «Ուխտն» իր նախապատմությունն ունի հայկական«Պատմութիւն ելանելոյն Ադամայ ի դրախտէն» հինկտակարանյան պարականոնում։ Ըստ դրա՝ նախկինում երբևէ մթություն չտեսած Ադամը համաձայնում է համաձայնագիր (ձեռագիր) կնքել «ի կերպհրեշտակի»5 սատանայի հետ և ծառայել նրան «բոլոր ծննդովք»՝ «Մինչև անծինն՝ ծնանի և մահն՝մեռանի, մեք և ամենայն ծնունդք մեր ծառայ եղիցին քեզ»6։ Սակայն Ադամը հասկանում է, որ նորիցխաբվել է սատանայի կողմից ու յոթ (որոշ ձեռագրերում՝ հինգ) օր շարունակ ողբում է՝ հայցելով Աստծոներողամտությունը։ Այս անգամ, սակայն, Աստված ներում է Ադամին. «Եօթն օրէն յետոյ կուղարկուիհրեշտակն Աստուծոյ, ձեռագիր մի կու տայ Ադամայ և կը մխիթարէ զնա հետևեալ խոսքերով. «Միերկնչիր Ադամ, թէ խաբեաց զքեզ սատանայ. վասն այն ասաց քեզ, թէ մինչև անծինն՝ ծնանի, զի անծինն ես եմ, զոր ոչ ոք ծնաւ. անմահն իմ աստուածութիւնն, որ ոչ ունի զմահ. Վասն այնպէս խաբէութեամբ էառ զձեռագիրն ի քէն, զի մնասցես դու գերի ի ձեռն սատանայի, զի դու պատկեր իմ ես…։ Եւ իմտանել վեցերորդ դարուն առաքեցից ի լուսոյ աստուածութեան իմոյ՝ զորդի իմ սիրելի, որ եկեալ մարմնանայ ի զաւակէ քումմէ, ի սուրբ և յանարատ կուսէն, զի նա եղիցի որդի՝ որդւոյ քո, և որդին իմ ջնջեսցէ զձեռագիր քո, և ազատեսցէ զքեզ ի գերութենէ սատանայի, և տացէ քեզ զառաջին փառսն» 7։ Մելքոն մոգը դիմում է նորածին Հիսուսին. «Ահա նամակ գրոյն, զոր կնքեալ և փակեալ ետուր մեզ ի պահեստի, առ և ընթերցիր զգիրս հաւաստեաւ զոր գրեալ ես։ Եւ գիր գրոյն՝ զոր գրեալ և կնքեալ կայր իպահեստի, զոր մոգքն ոչ համարձակեցան բանալ զգիրն և տալ ումեք ընթեռնուլ քահանայիցն և կամժողովրդեանն լսել. զի ոչ էին նոքա արժանի լինել որդի արքայութեան, զի ուրացօղք և խաչօղք լինելոցէին փրկչին»։ «Գիրն» առաջին անգամ բացվում ու ընթերցվում է նրա իսկ հեղինակի՝ ՄարդացյալԱրարչի կողմից, այդպիսով իրականություն դարձնելով այնտեղ պարունակվող «ուխտը»։ 1 Միջնադարյան քրիստոնեական պատկերագրության մեջ մոգերը սովորաբար ուղեկցվում են հրեշտակների կողմից։ 2 Տայեցի Ես., էջ 278։ 4 ՄՄ թիվ 5599, թ. 76-78։ 5 Հովսեփյան Ս., Թանգարան հին ու նոր նախնեաց, Ա. Անկանոն գիրք Հին Կտակարանաց (թանգարան), Վենետիկ, 1896, էջ312։ Հայկական ավանդության մեջ Ադամն ինքն է առաջարկում ծառայել սատանային. «Եթէ մի անգամ լոյս տեսանիցեմք, քեզծառայ լինիմք մեք և ամենայն ծնունդքն մեր»։ 7 Սարգիսյան Բ., Ուսումնասիրութիւնք Հին Կտակարանի անվաւեր գրոց վրայ, Վենետիկ, 1898, էջ 39-40։ Հասնելով քարայրի մուտքի մոտ՝ մոգ-թագավորները խոնարհվում են նորածին մանկան առաջ,որից հետո հերթականությամբ մտնում են քարայր և մատուցում իրենց ընծաները։ Հետագայում երեքմոգերը, համեմատելով իրենց տեսածները, գալիս են այն եզրահանգման, որ ամեն մեկին Հիսուսըերևացել է տարբեր կերպարանքներով1։ Նրանց վկայությունները հաստատում են քրիստոսաբանականկարևոր դրույթներ, ըստ որի՝ ա) նորածինն իրական Աստված է, որին խոնարհվում են երկնային ուժերը. «Ասէ Գասպար թագաւորն. Յորժամ զկնդրուկն տարայ մատուցի առաջի նորա, տեսի զնա մարմնով որդի Աստուծոյ բազմեալ յաթոռ փառաց, և զօրք անմարմինք սպասաւորէին նմա», բ) Նա Դավթիթագավորական սերունդից է, որ ծնվել է նրա իսկ քաղաքում «Ասէ Պաղտասար. Եւ ի մտանելն իմոյ`տեսի զնա նստեալ ի բարձրութեան գահոյից, տեսի զնա մարմնով որդի մարդոյ և զօրք բազմութեանառաջի նորա` որք անկեալ երկիր պագանէին նմա», գ) նա օժտված է մարդկային կատարյալ բնույթով,ում խորթ չէ տառապանքը, միևնույն բնությամբ նա մահանում և հարություն է առնում ինչը լիովինբացառում է գրքի երևութական ծագումը. «Ասէ Մելքոն. Ես մարմնով տեսի զնա ի չարչարանսմեռեալ, դարձեալ յարուցեալ իսկ և կենդանի»2։ Մոգերին երևացող Հիսուսի տարբեր կերպարանքները նախանշում են նրա չարչարանքներն ու մահը։ Եվ այսպիսով, Եվային ու մոգերին հայտնված նորածինը մարդեղացած Աստված է, որ զորություն ունի փոխելու իր կերպարանքը՝ բացահայտելով իրիպոստասների բազմազանությունը։ Այս դրույթը լիովին համապատասխան է Հայ Եկեղեցու՝ Հիսուսիբնության անբաժանելիության մասին դավանանքին, ըստ որի Հիսուսի մարմինն Ադամի մարմինն է՝մեղսագործությունից առաջ։ Սա մատնանշում է այն փաստը, որ մեզ հասած «Մանկության» ավետարանը չի կարող նույնանալ նեստորականների3 կողմից բերած պարականոնին, որոնք փորձում էին Հայաստանում տարածել երկբնակության մասին ուսմունքը4։ «Մոգերի երկրպագության» հարուստ պատկերագրական թեման հիմնականում վերցված է «Մանկության» պարականոն ավետարաններից։ Մարի Մամյան«ՄՈԳԵՐԻ ԵՐԿՐՊԱԳՈՒԹՅՈՒՆԸ» ՀԱՅԿԱԿԱՆ «ՄԱՆԿՈՒԹԻԻՆ ՏԵԱՌՆ» ՊԱՐԱԿԱՆՈՆ ԱՎԵՏԱՐԱՆՈՒՄԲանալի բառեր՝ «Մանկության ավետարան», պարականոն, մոգ-թագավոր, «Ուխտ», փրկագործություն,մարդեղություն Բանի, արարչություն, պարսիկ, հայտնություն, որդի մխիթարության, Ծնունդ։

example819

example819

«Մուսա լեռան քառասուն օրը» վեպը պատմում է Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին թուրքական ազգայնականների՝ հայերի նկատմամբ իրականացրած հալածանքների մասին։ Ստեղծագործությունը գրելու ընթացքում Վերֆելն օգտագործել է ականատեսների վկայություններ, լրատվական նյութեր, որոնք վերաբերում են հայ ժողովրդի պատմությանը, կրոնին ու մշակույթին։ Վեպում Վերֆելը տվել է Մուսա լեռան պաշարման ժամանակ հայերի կացության և թուրքական զորքերի դեմ պայքարի վավերական պատկերը։

ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԳԵՂԱՐՎԵՍՏԱԿԱՆ ԱՐՏԱՑՈԼՈՒՄԸ ՖՐԱՆՑ ՎԵՐՖԵԼԻ «ՄՈՒՍԱ ԼԵՌԱՆ ՔԱՌԱՍՈՒՆ ՕՐԸ» ՎԵՊՈՒՄ «Մուսա լեռան քառասուն օրը» վեպը պատմում է Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին թուրքական ազգայնականների՝ հայերի նկատմամբ իրականացրած հալածանքների մասին։ Հայերի կոտորածների մասին Ֆ. Վերֆելը դեռևս կարդացել էր թերթերում, երբ աշխատում էր Վիեննայի ավստրո-հունգարական մամուլի գրասենյակում, իսկ վեպի ստեղծման գաղափարը, ինչպես ինքըգրում է գրքի առաջաբանում, հղացել է 1929 թ., երբ եղել է Դամասկոսում, տեսել հայ փախստականերեխաների թշվառությունն ու ողբերգական վիճակը։ Գրքի շարադրանքը տևել է 1932 թ. հուլիսից մինչև 1933 թ. մարտը։ Ավելի քան երեք տարի Վերֆելը նվիրել է նյութի ուսումնասիրությանը, ծանոթացել հայ ժողովրդի պատմությանն ու մշակույթին,Առաջին համաշխարհային պատերազմի փաստաթղթերին, զրուցել կոտորածներից փրկված մարդկանց հետ։ Բայց նա չի դիմել աքսորի ու ջարդի նկարագրությանը, այլ Եղեռնի մեջ գտել է հերոսականը` «հայ ժողովրդի անըմբռնելի ճակատագիրը» վերծանելու, նրա բարոյական և հոգևոր կերպարըկերտելու համար1։ Վեպը գրելու նրա մտադրությունն էլ ավելի ամրապնդեցին նացիոնալ-սոցիալիստները՝ Գերմանիայում և Ավստրիայում իշխանության գալով և հակասեմիտականություն քարոզելով։ Ֆրանց Վերֆելն այս գրքով ցանկացել է բողոքել նաև ռասայական և հրեական խտրականության դեմ։ Նա նմանություն է տեսել հրեաների ու հայերի ճակատագրերի միջև և մտածել, որ աճող հակասեմիտականությունը նրանց էլ կարժանացնի հայերի ճակատագրին։ Այդ վտանգը կանխելու համար Ֆ. Վերֆելը ցանկացել է գերմանացիներին ցույց տալ հայերի անցած տառապանքի ուղին։ Նշանավոր քնարերգակ, միջազգային ճանաչման արժանացած վիպասան Ֆ. Վերֆելը ծնվել է1890 թ., Պրահայում, հրեա վաճառականի ընտանիքում։ Բարձրագույն կրթությունն ստացել է Լայպցիգի և Համբուրգի համալսարաններում։ Սկսած 1910-ական թթ. երկրորդ կեսից` Վերֆելը հրատարակել է էսսեներ ու չափածո էջեր։ 1920-ական թթ. ճամփորդել է Արևելքում, այցելել Եգիպտոս, Սիրիա,շփվել Մեծ եղեռնից հրաշքով փրկված հայ տարագիրների հետ, մասնակցել է Եվրոպայում հօգուտ Հայդատի սկսված շարժմանը, հանդես եկել դասախոսություններով։ 1938թ. Ավստրիայի բռնազավթումիցհետո տեղափոխվել է Ֆրանսիա, 1940 թ.՝ ԱՄՆ (Կալիֆորնիա)։ Նա գրական ասպարեզ է մտել որպեսբանաստեղծ, լույս է ընծայել «Աշխարհի բարեկամը» (1911 թ.), «Մենք կանք» (1913 թ.), «Բարեկամըբարեկամի համար» (1915 թ.), «Դատաստանի օրը» (1919 թ.) բանաստեղծությունների ժողովածուները, որտեղ պատկերել է պատերազմի սարսափները։ Վիեննայի Մխիթարյան միաբանության գրադարանում և արխիվում Ֆրանց Վերֆելը շաբաթներշարունակ ուսումնասիրել է հայ գրականությունը, պատմությունը, դիցաբանությունը և արվեստը։ Վեպը գրելու ընթացքում Վերֆելն օգտագործել է ականատեսների վկայություններ, լրատվական նյութեր, որտեղ ուսումնասիրված էին հայ ժողովրդի պատմությունը, կրոնն ու մշակույթը։ «Մուսա լեռանքառասուն օրը» վեպն առաջին անգամ հրատարակվել է 1933 թ. վերջերին և թարգմանվել է բազմաթիվ լեզուներով, բազմիցս վերահրատարակվել, էկրանավորվել և բեմականացման ու երաժշտականմշակումների հիմք ծառայել։ Երկու անգամ թարգմանվել է հայերեն՝ 1935 թ. (Ե. Անդրեասյան) և 1964թ. (Պ. Միքայելյան)։ «Մուսա լեռան քառասուն օրը» վեպն առանձնակի տեղ է գրավում Վերֆելի ստեղծագործությունների մեջ։ Այն հիմնված է ճշգրիտ փաստերի և իրադարձությունների վրա։ Վեպում Վերֆելը տվել էՄուսա լեռան պաշարման ժամանակ հայերի կացության և թուրքական զորքերի դեմ պայքարի վավերագրական պատկերը։ Ստեղծագործության համար հիմք է ծառայել 1915 թ. Կիլիկյան Սուեդիայիշրջանի հայության հերոսական պայքարը։ Երբ տեղի թուրքական իշխանությունները փորձել են ի կա1 Վերֆել Ֆ., Մուսա լեռան քառասուն օրը, Երևան, 1964, էջ 5։ տար ածել հայության տեղահանության հրամանը, հայերը որոշել են դիմադրություն ցույց տալ, բարձրացել են Մուսա՝ Մովսեսի լեռ, որտեղ կազմակերպել են ինքնապաշտպանություն՝ հաջողությամբ հետմղելով թուրքական զորքերին։ Հոգևորականների ղեկավարության ներքո գտնվող գյուղական համայնքները գիտեին, որ իրենց հարկադիր աքսորը դեպի անապատ նշանակում էր մահ սովի և ծարավիմիջոցով։ Անմատչելի լեռան վրա դիմադրելու վճիռը վերջին ելքն էր։ Այս մարդկանց ճակատագիրըՖրանց Վերֆելը կարողացավ պատկերել գեղարվեստորեն։ «Մուսա լեռան քառասուն օրը» վեպի առանցքային հերոսը Գաբրիել Բագրատյանն է։ Նա հայ ժողովրդի հավաքական կերպարն է։ Գաբրիել Բագրատյանը Սուեդիայի շրջանի Յողոնօլուք գյուղից էր,ունևոր ընտանիքի զավակ։ Նա ծնողների հետ մեկնել էր Փարիզ, սովորել ֆրանսիական դպրոցում,հետո ավարտել Սորբոնի համալսարանը, դարձել հնէաբան, արվեստի տեսաբան ու փիլիսոփա։ Բագրատյանն ամուսնացել էր ֆրանսուհու հետ և լինելով ինքնամփոփ մարդ` խուսափում էր այն ամենից,ինչը չէր վերաբերում իր ընտանեկան կյանքին։ Տարված գիտական աշխատանքով, Բագրատյանըհետզհետե կտրվում է հայ իրականությունից, հայ կյանքի հոգսերից։ Քսաներեք տարվա բացակայությունից հետո Բագրատյանն իր կնոջ ու որդու՝ Ստեփանի հետ վերադառնում է հայրենի գյուղ՝ եղբորմահից հետո տեր կանգնելու հայրական ժառանգությանը և ամառային հանգիստն անցկացնելուհամար։ Սկսվում է պատերազմը, և փակվում են Փարիզ վերադառնալու բոլոր ճանապարհները։ Բագրատյանը ցանկություն չուներ մասնակցելու պատերազմին, կռվելու Ֆրանսիայի դեմ, որի հետ կապված էր իր գիտակցական կյանքով։ Նա մտածում էր ապրել հայրենի գյուղում, մինչև վերջանարպատերազմը։ Բագրատյանի ֆրանսուհի կինը՝ Ժուլիեթը, իրեն լավ էր զգում գեղեցիկ առանձնատանու նրա պարտեզի մեջ և ցանկություն չուներ հեռանալու, իսկ որդին՝ Ստեփանը, թախանձում էր մնալհայրենիքում։ Ստեփանը սիրով հայկական դպրոց էր գնում, հագնում ազգային զգեստ՝ զարմանքպատճառելով մորը։ Ուշագրավ է մարդկային կերպարների բազմազանությունը՝ գյուղացիներ, արհեստավորներ, մտավորականներ, բոլորն էլ խաղաղ աշխատանքի մարդիկ, որոնց միայն զանգվածայինոչնչացման սպառնալիքն է հարկադրել զենք վերցնել։ Վեպի կարևորագույն աղբյուրներն են եղել Յոհաննես Լեփսիուսի հաղորդումները։ Լեփսիուսընաև ներկայացված է վեպում՝ վիպական այն երկու տեսարանների հերոսն է, որոնց Վերֆելն առաջինև երկրորդ գրքերում կոչել է «Աստվածների միջնախաղը»։ Այս խորագիրը թվում է, թե ռոմանտիկականէ. «Հոմերոսի հերոսները մարտնչում էին Սքեյական դարպասի շուրջը, և նրանցից յուրաքանչյուրըերևակայում էր, թե հաղթանակի և պարտության պատճառն իր զենքն էր։ Մինչդեռ հերոսների գոտեմարտը միայն արտացոլումն էր այն պայքարի, որ նրանց գլխավերևում մղում էին օգնության կանչվածաստվածները՝ մարդկանց ճակատագիրը վճռելու համար։ Սակայն աստվածներն անգամ չգիտեին, որիրենց բախումը ևս միայն արտացոլումն է ամենաբարձրյալի կրծքի տակ վաղուց արդեն ավարտվածպատերազմի, Տիրոջ սրտից են բխում խաղաղություն, թե արհավիրք»1։ Հինգերորդ գլխում ներկայացված անձանց և իրադարձությունների նախօրոք այդպիսի մեկնաբանումը հանճարեղ համեմատություն է։ Ընթերցողն արդեն իսկ կանխազգում է, որ գերմանացի մեծ հայասեր Յոհաննես Լեփսիուսի միջամտությունը չի հասնելու իր նպատակին, և նրա ջանքերն ապարդյունեն լինելու` կանխելու հայ ժողովրդի կոտորածը։ Հեղինակն այս տեսարանում տալիս է Էնվերի և Թալեաթի գաղտնի դավերի պատկերը։ Գերմանական արևելյան միաբանության նախագահ Լեփսիուսըհարկադրում է այս երկու ղեկավարներին մատնել իրենց մտադրությունները. «Պարո՛ն Լեփսիուս, մենքմեր շահերից բխող քաղաքականությունը մինչև վերջ առաջ կտանենք։ Մեր ճանապարհը կարող է փակել միայն մի զորություն, որը բարձր է բոլոր շահերից։ Եթե դիվանագիտական օրացույցում պատահմամբ այդպիսի իշխանություն գտնեք, ապա մի անգամ էլ կարող եք գալ մինիստրություն»2։ Լեփսիուսն իսկապես հերոսական մի կերպար է, եթե հերոսն այն անհատն է, որը հանդգնում էսեփական անձին սպառնացող վտանգի ներքո միշտ դիմադրել անարդար և գերազանց ուժին։ Նադիմում է Էնվերին. «Լիազորեք ինձ՝ կազմակերպեմ աքսորյալների քարավանները։ Աստված ինձ ուժկշնորհի, իսկ իմ փորձառությունը ոչ ոք չունի։ Դրամական բոլոր անհրաժեշտ միջոցներն ինքս ձեռքկբերեմ։ Գերմանական և ամերիկյան բոլոր նպաստամատույց ընկերությունները կանգնած են իմ թիկունքին։ Ես մի անգամ նպաստի հետ կապված մեծ գործ եմ գլուխ բերել։ Ինձ հաջողվեց հիմնել բազմաթիվ որբանոցներ ու հիվանդանոցներ։ Չնայած պատերազմին` ես կանեմ նույնը և դեռ ավելին»3։ Էնվեր փաշան Վերֆելի մոտ պետության ներկայացուցիչ է, որը հետևում է այն սկզբունքին, որնույնիսկ կարծեցյալ վտանգը բավական է, որպեսզի ոչնչացվի պետական ազգին չպատկանող մի1 Վերֆել Ֆ., էջ 128։ 2 Նույն տեղում, էջ 154։ 3 Նույն տեղում, էջ 147։ փոքրամասնություն։ Վերֆելի ներկայացրած Էնվեր փաշայի կերպարը նման է անգութ, անողոք և անտարբեր ղեկավար անձնավորության։ Հեղինակն Էնվեր փաշայի նկատմամբ իր բացասական վերաբերմունքն արտահայտում է նրա կերպարը նկարագրելիս. «Այդքան փոքրամարմին ու անբարետես,կրծքից կախված երկշարք փայլփլուն շքանշաններով` նա թողնում էր թեթևամիտ պատանու և խիզախպճնամոլի տպավորություն։ «Գնչու բարոն»,- անցավ Լեփսիուսի մտքով»1։ Լեփսիուսի և Էնվեր փաշայիբանավեճը կարելի է ընկալել որպես վեճ` մարդկայնության, բոլոր մարդկանց հավասարության համոզմունքի և ազգայնականության միջև։ Ֆրանց Վերֆելի վերաբերմունքը թուրքերի հանդեպ պարզորոշ կերպով երևում է այն դրվագում,երբ վեպի գլխավոր հերոսը՝ Գաբրիել Բագրատյանը մեկնում է Անտիոք՝ «թեզքերեները» (անձնագրեր)հետ պահանջելու նպատակով։ Այս տեսակետից ուշագրավ է թուրքական դատական ատյանի նկարագրությունը. «Դատարկ գրասեղանի առաջ նստած էր ինչ-որ ցածրաստիճան պաշտոնյա, որը ծպպացնում էր բերանը և անքթիթ հայացքով նայում էր առաջ։ Ճանճերի մի ամբողջ լեգեոն անարգել տալիսէր իր վայրիվերո, քստմնելի համերգը։ Պատերի երկայնքով ցածրիկ նստարաններ էին դրված։ Երկուհոգի էլ էին սպասում՝ մի թուրք և մի արաբ գյուղացի։ Դրանցից մեկն առանց ուշադրություն դարձնելուշրջապատող նողկանքին, հատակին փռել էր լայն արխալուխը և ծալապատիկ նստել. կարծես այդձևով կարող էր զերծ մնալ աղտեղությունից։ Սենյակը լցված էր քրտինքի, հում ծխախոտի, մեղկությանու թշվառության տհաճ հոտով։ Գաբրիելը գիտեր, որ տարբեր ժողովուրդների պետական ատյաներնունեն իրենց սեփական հոտը։ Բայց ընդհանուր է երկյուղի ու հնազանդության այս արտաշնչումը, որովփոքր մարդիկ պետական իշխանության ուժն ընդունում են իբրև բնական աղետ»2։ Մուսա լեռան պայքարի պատմությունում հեղինակի կերտած կերպարների մեջ կան նաև պատմական անձինք։ Անդրեասյանն Արամ Թովմասյանի իրական նախատիպն է։ Նրա քույր Իսկուհին, նրաընտանիքը գրական կերպարներ են։ Ժողովրդական կյանքի լայն հենքի վրա Ֆրանց Վերֆելը ստեղծելէ կենդանի ու ճշմարիտ ազգային բնավորություններ, ինչպես՝ Գաբրիել Բագրատյանը, Տեր-Հայկազունը, Արամ Թովմասյանը, Նուրհանը և ուրիշներ։ Նրանցից ամեն մեկի կյանքն արտացոլում է հայ ժողովրդի պատմության յուրօրինակ բնույթը, ժողովրդի աշխատասիրությունը, տոկունությունը և հոգևորգեղեցկությունը։ Պատմական իրականությանը համապատասխանում է դիմադրության կազմակերպման ընդհանուր նկարագրությունը և հրաշքով փրկվելու պատմությունը։ Աշխարհը պատերազմի մեջ է, սակայն այս պատերազմի մեջ ուրիշ պատերազմ է մղվում մեծ պետության կողմից խարանված, հալածված, ճնշված փոքրամասնության դեմ, տեղահանություններ,բռնագաղթ, անվերջ նվաստացումներ, ոճիր և ջարդ` նպատակ ունենալով բնաջնջել հայ ժողովրդին։ «Մուսա լեռան քառասուն օրը» վեպում հեղինակը մերկացրել է թուրք կառավարող շրջանների ումոլեգնած խառնամբոխի հայաջինջ քաղաքականությունը և հանցագործ արարքներն ընդդեմմարդկության, ներբողել հայ ժողովրդի հերոսական, դիմադրողական ուժը։ Մուսա լեռան հայերը, կարծես, ապրում են ժամանակից դուրս։ Հաղթանակներ և պարտություններ, հույսեր և հուսալքումներ, ցասումներ և հաշտություններ, բոլորն էլ արագ անցնում են։ Մեկ օրը`տարիներ, մեկ գիշերը` հավիտենականություն։ Հստակ է՝ հիշատակությունն է, որ ակնարկվում է այսվեպով։ Պաշարված հայերը մահից չէ, որ սոսկում էին, այլ մոռացումից։ Իրենց անձնազոհություննիզո՞ւր պիտի վատնվեր։ Այս է տագնապեցնող հարցը, որ հալածում է նրանց նոր սերնդին։ Թուրքերըպետք էր որ հասկանային հայերի մորմոքն ու ցասումը, որոնց նույնիսկ հիշատակության իրավունքն ենուրանում։ Ողբերգական վեպում հերոսի կործանումը բավականին խորհրդավոր է ներկայացված։ Վերֆելը դիմադրությունը վերափոխել է քառասուն օրվա։ Համաշխարհային ջրհեղեղի ժամանակ քառասուն օր անձրև էր գալիս, մինչև որ աղավնին փրկություն ավետեց։ Արարատի վրա քառասուն օր հրեական ժողովուրդը գաղթում էր անապատով, քառասուն օր պաս էին պահում Մովսեսը, Եղիան, Քրիստոսը։ Բագրատյանի կերպարի մեջ Վերֆելը տեսնում է Մուսա լեռան վրա մի մովսիսական կերպար,իսկ թուրքահայերի ճակատագրի մեջ նա կարծես թե անհույս կանխատեսում է հրեական փոքրամասնության հայտնութենական ճակատագիրը Գերմանիայում և Արևելյան Եվրոպայում3։ Հուշագրական այս վեպում կա ոգեշնչման ուժ ու վիրավոր խղճմտանք, որ տակնուվրա է անումյուրաքանչյուր հայ ընթերցողի էությունը։ Այստեղ ներկայացված հայկական գյուղական համայնքը,տառապելով իր ուժերից վեր եղած պատմության ցնցումներից, յուրաքանչյուր հայի համար շատմտերիմ է։ Մահի կողմից հետապնդված` նա պահանջում է իր ազատությունը։ Անգութ թշնամու հետանտարբեր ընկերության փոխարեն` նա ընտրում է զինյալ դիմադրությունը՝ ազատագրելու իր և մարդ1 Վերֆել Ֆ., էջ 138։ 2 Նույն տեղում, էջ 26։ 3 Վալտեր Հ., Ֆրանց Վերֆելի «Մուսա լեռան քառասուն օրը», Քյոլն, էջ 111։ կության պատիվը։ Ոգեկոչման հզոր հրավեր լինելով՝ ստեղծագործությունը վշտակցություն է զգացնելտալիս։ Այս տեսանկյունից Ֆրանց Վերֆելի «Մուսա լեռան քառասուն օրը» վեպը շատ կարևոր էհամայն մարդկության համար։ Ռուզաննա ՅոլչյանՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԳԵՂԱՐՎԵՍՏԱԿԱՆ ԱՐՏԱՑՈԼՈՒՄԸ ՖՐԱՆՑ ՎԵՐՖԵԼԻ «ՄՈՒՍԱ ԼԵՌԱՆ ՔԱՌԱՍՈՒՆ ՕՐԸ» ՎԵՊՈՒՄԲանալի բառեր՝ կոտորած, ինքնապաշտպանություն, դիմադրություն, պայքար, հաղթանակ, Հայոց ցեղասպանություն, վկայություններ։

example1733

example1733

Հայաստանի Հանրապետության տեղական ինքնակառավարման համակարգի ներդրումը կարեւոր քայլ էր ժողովրդավարական արժեքների իրականացման եւ ամրապնդման համար։ Օրենսդրական կարգավորումների արդյունքում տեղական ինքնակառավարման կազմակերպումը իրականացվեց մասնակցային ժողովրդավարության ակտիվ ձեւի՝ ընտրությունների միջոցով, որն աննախադեպ էր նորանկախ պետության պետականակերտման ճանապարհին։ Հոդվածում ներկայացված են տեղական ինքնակառավարման կազմակերպման, ընտրությունների անցկացման կարգը, իրավական հիմքերն ու առանձնահատկությունները։

Տեղական ինքնակառավարման համակարգը քաղաքացիների ձևավորման ձև է, որը ձևավորվել է քաղաքացիական նախաձեռնությունների արդյունքում և ուղղված է իրենց սեփական կարիքների բավարարմանը page 1, էջ 9։ Այլ կերպ ասած, տեղական ինքնակառավարումը մարդկանց իշխանության կազմակերպման և իրականացման առավել ժողովրդավարական, միջազգային մակարդակով ընդունված և արդյունավետ միջոցներից մեկն է։ Տեղական ինքնակառավարման համակարգի առջև դրված կարևորագույն խնդիրներից մեկը տեղական ինքնակառավարման մարմինների կազմակերպումն է, ինչը առաջին հերթին նշանակում է ընտրական գործընթացներով պայմանավորված դրա ներքին կառուցվածքի ձևավորում։ Իրավաբանական գրականության մեջ նշվում է, որ տեղական ներկայացուցչական մարմինները տեղական ինքնակառավարման ժամանակակից համակարգի հիմնական տարրն են, նրանք ունեն leading2 առաջատար դերը։ Արևմտյան քաղաքագիտական ​​գրականության մեջ ամենատարածված մոտեցումը 227 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆՆ է, ըստ որի ՝ ընտրությունները ժողովրդավարական հասարակություններում and3, էջ հասարակական և քաղաքական գործընթացների հիմնաքարն են։ 56 Այսպիսով, AE Postnikov- ը կարծում է, որ ընտրությունները ապահովում են պետության և տեղական ինքնակառավարման համակարգի վերարտադրությունը, ժողովրդավարական հիմքերով նորացումը `համաձայն civil4 քաղաքացիական հասարակության կողմից ձևավորված առավել նշանակալի քաղաքական շահերի։ 21 Theիշտ է գաղափարը, ըստ որի ՝ ժողովրդի կամքը պետք է հիմք հանդիսանա իշխանության իրականացման համար, որը պետք է արտահայտվի կանոնավոր և կեղծված (արդար) ընտրություններում, որոնք պետք է անցկացվեն համընդհանուր և հավասար ընտրական իրավունքով, գաղտնի քվեարկությամբ։ կամ տարբեր այլ միջոցներով։ որոնք ապահովում են քվեարկության ազատությունը քվե 5, էջ. 37 Մեկ այլ նկարագրության համաձայն, հերթական ընտրությունները ոչ միայն իրավական-ինստիտուցիոնալ են, այլ նաև սոցիալ-քաղաքական, սոցիալական և տնտեսական գործընթացներ, որոնց հիման վրա պետությանը և տեղական ներկայացուցչական մարմիններին տրվում է անհրաժեշտ լիազորություն իրենց գործունեության համար 6, էջ , 28 Ընտրությունները, ըստ էության, ժողովրդավարության անհրաժեշտ բաղադրիչն են։ Ընտրական համակարգը քաղաքական համակարգի բաղկացուցիչ մասն է, իրավական հաստատման և պետական ​​իշխանության օրինական գործունեության արդյունավետ մեխանիզմը։ Հավանաբար, տեղական ինքնակառավարման կազմակերպման օրինական և ժողովրդավարական ճանապարհը տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունների կազմակերպումն է։ Տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրական համակարգերը կոչված են ապահովելու տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունների ժողովրդավարությունը և այդ ընտրությունների միջոցով ընտրված իշխանությունների օրինականությունը և ընտրությունների հասարակական-քաղաքական նշանակությունը։ Տեղական համայնքների մեծ մասում ուղղակի ժողովրդավարության միակ ձևը, որն իրականում կողմնորոշվում և օգտագործվում է համապատասխան համայնքի բնակչության կողմից, տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրություններն են։ 228 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆ Այլ կերպ ասած, տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունները հիմնականում տեղական ինքնակառավարման մարմինների վրա ազդելու միակ միջոցներն են։ Ընտրությունները ապահովում են պետական ​​և տեղական ինքնակառավարման մարմինների վերարտադրումը և նորացումը ժողովրդավարական հիմունքներով, որը ձևավորվում է քաղաքացիական հասարակության կողմից։ Դա նրանց հասարակական-քաղաքական նշանակությունն է։ Տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունները համարվում են քաղաքացիների քաղաքական ինքնահաստատման կարևոր երաշխիքներից մեկը, քաղաքացիական հասարակության քաղաքական ինքնակազմակերպման ձևերից մեկը, որն ապահովում է նրա ինքնավարությունը ՝ հնարավորություն ընձեռելով դառնալ հանրային իշխանության անկախ սուբյեկտ։ շահերի արտահայտումը դաստիարակելու միջոց և միևնույն ժամանակ that7 այդ խմբի կողմից փոխզիջումային որոշումներ որոնելու միջոց, էջ. 5, 8։ Տեղական մակարդակում ժամանակակից ընտրական համակարգերի կարևոր առանձնահատկությունը համընդհանուր ընտրական իրավունքի, գաղտնի քվեարկության սկզբունքներն են, որոնք ներթափանցում են տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունների բոլոր բազմամակարդակ նորմատիվ-իրավական հիմքերը `սկսած սահմանադրական կարգից մինչև տեղական ինքնակառավարման մարմին։ 137 Եվրոպայի խորհրդի անդամ երկրների համար տեղական ինքնակառավարման նորմատիվային արժեքները հիմնականում սահմանված են Տեղական ինքնակառավարման եվրոպական խարտիայում։ Խարտիան հիմնված է այն ենթադրության վրա, որ արդար ընտրությունների արդյունքում ձևավորված տեղական ինքնակառավարման մարմինները, ունենալով օրենքով իրենց վերապահված համապատասխան լիազորությունները և ավելի մոտ լինելով բնակչությանը, կարող են իրականացնել ավելի արդյունավետ գործողություններ և ծառայություններ ՝ հաշվի առնելով բնակչության կարիքները։ , Հայաստանի Հանրապետությունը, 2002 թ. Վավերացնելով Տեղական ինքնակառավարման եվրոպական խարտիան, ստանձնել է մասնակցային ժողովրդավարության զարգացումը։ Եվրոպական խարտիայի նախաբանում տեղական ինքնակառավարումը ցանկացած ժողովրդավարական ռեժիմի հիմնարար հիմքերից մեկն է, և պետությունների ՝ հանրային գործերի կառավարմանը մասնակցելու իրավունքը ժողովրդավարության այն սկզբունքներից մեկն է, որը կարող է իրականացվել անմիջապես տեղական ինքնակառավարման մարմիններում։ մակարդակը ընտրությունների միջոցով։ Համաձայն Տեղական ինքնակառավարման եվրոպական խարտիայի 3 2 2-րդ հոդվածի, տեղական ինքնակառավարման իրավունքն իրականացնում են խորհուրդները կամ ժողովները, որոնց անդամներն ընտրվում են ազատ գաղտնի քվեարկությամբ, հավասար, ուղղակի և համընդհանուր ընտրական իրավունքով։ Կանոնադրության այս դրույթը կիրառվել է ՀՀ Սահմանադրության 7-րդ և Ընտրական օրենսգրքի 1-ին հոդվածներում։ Ընտրական օրենսգրքի համաձայն, տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրություններն անցկացվում են ընդհանուր, հավասար, ազատ, ուղղակի ընտրական իրավունքի հիման վրա գաղտնի քվեարկությամբ (բացառությամբ Երևանի, Գյումրիի և Վանաձորի քաղաքների, և, ի տարբերություն այլ համայնքների, Երևան, Գյումրի, ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆ և Վանաձորի քաղաքապետը ուղղակիորեն չի ընտրվում, բայց ավագանու կազմից `ավագանու որոշմամբ)։ Հայաստանի Հանրապետությունում տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունների նորմատիվ իրավական կարգավորումը և ընտրական համակարգերի կազմակերպումը ներառում են երեք փոխկապակցված մակարդակ. 1. միջազգային իրավունքի և միջազգային պայմանագրերի ընդհանուր սկզբունքներ և նորմեր, 2. սահմանադրական և օրենսդրական իրավական ակտեր, 3. իրավական տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընդունած ակտերը, որոնք պարունակում են 8 ընտրությունների վերաբերյալ նորմեր, էջ 22։ 53 ՀՀ Սահմանադրության 2-րդ հոդվածի համաձայն `Հայաստանի Հանրապետությունում իշխանությունը պատկանում է ժողովրդին։ Theirողովուրդն իր իշխանությունն իրականացնում է ազատ ընտրությունների, հանրաքվեների, ինչպես նաև Սահմանադրությամբ նախատեսված պետական ​​և տեղական ինքնակառավարման մարմինների ու պաշտոնատար անձանց միջոցով։ Այս հոդվածը թույլ է տալիս մեզ ենթադրել, որ ժողովուրդը պատկանում է կառավարությանը և այդ իշխանությունն անմիջականորեն կամ ընտրված մարմինների միջոցով իրականացնելու սահմանադրական իրավունքին։ Հայաստանի Հանրապետությունը, ընդունելով եվրոպական ժողովրդավարական արժեքներ, օրենսդրական փոփոխություններ կատարելիս հաշվի է առնում ԵԽ Վենետիկի հանձնաժողովի հանձնարարականներն ու դիրքորոշումը (Վենետիկի հանձնաժողովը ժողովրդավարական ինստիտուտների, մարդու իրավունքների, ԵԽ փորձագետների խորհրդատվական մարմին է, սահմանադրական փոփոխություններ, ընտրական գործընթացներ)։ , Հայաստանի Հանրապետության պետական ​​ընտրական գործընթացները, ինչպես նաև տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունների կազմակերպումը կարգավորվում են Ընտրական օրենսգրքով։ Այսպիսով, ՀՀ ընտրական օրենսգրքի 5-րդ և 6-րդ բաժինները նվիրված են տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրություններին։ 231 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Հայաստանի Հանրապետությունում ընտրություններն անցկացվում են 9, էջ 94 հրապարակման սկզբունքով։ Հրապարակման իմաստը կայանում է նրանում, որ ընտրությունները նախապատրաստվում և անցկացվում են հասարակության առջև։ Հայաստանի Հանրապետությունում ընտրական գործընթացը ներառում է օրենքով սահմանված փուլերի միավորում, որոնք բաղկացած են որոշակի հստակ ընտրական գործընթացներից։ Ընտրական գործընթացի փուլերը ընտրությունների կազմակերպման և անցկացման փուլերն են, որոնց շրջանակներում իրականացվում են օրենքով նախատեսված ընտրական գործողությունները, ինչպես նաև ընտրական գործընթացները, որոնք ապահովում են ՀՀ քաղաքացիների ընտրական իրավունքի իրականացումը։ Հայաստանը և ընտրությունների այլ մասնակիցներ։ Ընտրական գործընթացի ամենակարևոր փուլերից մեկը ընտրությունների նշանակումն է։ Ընտրական գործընթացի այս փուլի էությունը համապատասխան որոշում կայացնելն ու իրավասու մարմնի կամ պաշտոնատար անձի կողմից ընտրություններ անցկացնելու ժամկետներ սահմանելն է։ ՀՀ 1995 Սահմանադրության ընդունումից հետո տեղական ինքնակառավարման մարմինների առաջին ընտրությունն անցկացվեց միայն 1996 թվականին։ Նոյեմբերի 10-ի 10։ Սա առաջին և վերջին դեպքն էր, երբ ՀՀ բոլոր համայնքներում նույն օրը տեղի ունեցան տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրություններ  11, էջ 22։ 69 Ավելի ուշ, օգտագործելով համայնքի ղեկավարի և ավագանու լիազորությունները վաղաժամկետ դադարեցնելու հիմքերը, խախտվեց համայնքների տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունների մեկ օրը `բնականաբար անձնական, իրավական և քաղաքական գործունեության անհնարինության պատճառով մի շարք այլ գործոններ Այսօր ոչ Սահմանադրությունը, ոչ էլ Ընտրական օրենսգիրքը չի նշում հերթական ընտրությունների ճշգրիտ օրը։ Ընտրական օրենսգրքի 120-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն `համայնքի ղեկավարի և ավագանու անդամի հերթական ընտրությունները կարող են անցկացվել տարեկան մինչև չորս անգամ։ Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովը սահմանում է համայնքի ղեկավարի և ավագանու անդամի յուրաքանչյուր տարվա հերթական ընտրությունների քվեարկության օրերը։ 232 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Ավագանու ղեկավարի և անդամի հերթական ընտրությունները նշանակում է մարզպետը, իսկ արտահերթ ընտրությունները `ՀՀ կառավարությունը։ Democraticողովրդավարական հասարակություններում ընտրական գործընթացի հիմնական շահառուները ընտրողներն են։ Համաձայն ՀՀ ընտրական օրենսգրքի 2-րդ հոդվածի 2-րդ մասի. 1. Տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունների ժամանակ առնվազն 18 տարեկան ՀՀ քաղաքացի և առնվազն 6 ամիս գրանցված ՀՀ քաղաքացի։ մինչ քվեարկության օրը քվեարկելու իրավունք ունեն։ 2) Հայաստանի Հանրապետության այն քաղաքացիները, ովքեր քվեարկության օրվանից առնվազն վեց ամիս առաջ չեն գրանցվել, ովքեր հաշվառվել են համայնքում `զորացրում կատարելու կամ ազատազրկումից ազատվելու հանգամանքների պատճառով. 3) Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիություն չունեցող անձինք քվեարկության օրվանից առնվազն մեկ տարի առաջ, այսուհետ `քաղաքացիություն չունեցող ընտրողներ)։ Այն անձինք, ովքեր դատարանի օրինական ուժի մեջ մտած որոշմամբ ճանաչվել են անգործունակ, ինչպես նաև նրանք, ովքեր դատապարտվել են դատարանի որոշմամբ, որն օրինական ուժի մեջ է մտել կատարված դիտավորյալ և հատկապես ծանր հանցագործությունների համար և պատիժը կրելիս, չունեն ձայնի իրավունք ՀՀ ընտրական օրենսգիրքը սահմանում է, որ համայնքի տարածքում համայնքի ավագանու ընտրության ժամանակ ստեղծվում է մեկ բազմամանդատ մեծամասնական ընտրատարածք։ Հայաստանի Հանրապետությունում տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունները ձևավորվում են հետևյալ ձևով `համայնքի ղեկավարի և ավագանու անդամի թեկնածուներ առաջադրելով։ Թեկնածուները կարող են առաջադրվել կուսակցությունների կողմից իրենց համապատասխան տարածքային (առաջնային, տեղական) ստորաբաժանումների, ինչպես նաև 233 ՕՐԵՆՔ ինքնաառաջադրմամբ ընտրվելու իրավունք ունեցող քաղաքացիների որոշմամբ, բացառությամբ Երևանի, Գյումրիի և Վանաձորի։ Համայնքի ղեկավարն անուղղակիորեն ընտրվում է արդեն ընտրված ավագանիից։ Ենթադրվում է, որ կուսակցություններին և կուսակցությունների դաշինքներին ավագանու թեկնածուներ առաջադրելու թույլտվությունը կնպաստի համայնքներում տեղական ինքնակառավարման ավելի ուժեղ և մրցակցային մարմիններին։ 2011-ի Ընտրական օրենսգիրքը տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունների համար սահմանեց տարիքային սահմանափակում, և օրենսգրքի 132 1 1-ին հոդվածի համաձայն, համայնքի ղեկավարի թեկնածուն կարող է լինել 25 տարեկանից բարձր, իսկ համայնքի համար `21 տարեկանից բարձր ավագանու անդամ։ Բնակչության շրջանում գրանցված անձինք քվեարկության օրվանից առնվազն վերջին 6 ամիսներին են գրանցվում։ Տարիքային գրաքննության էությունը տվյալ համայնքում բացառելն է անձի ընտրությունը, որի համար տվյալ համայնքի խնդիրները ուղղակիորեն հասանելի են, ուստի անհասկանալի և ընկալելի  11, էջ 79, 84։ Այդ հիմքով էր պայմանավորված նաև ամրագրման շեմը։ Այնուամենայնիվ, 2015 թ. Սահմանադրական նոր կանոնակարգերում ո'չ Ընտրական օրենսգիրքը, ո'չ էլ "Տեղական ինքնակառավարման մասին" ՀՀ օրենքը տարիքային սահմանափակում չէին նախատեսում ինչպես քաղաքապետի, այնպես էլ ավագանու անդամի թեկնածուի համար։ Սահմանադրության 48-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն `քվեարկելու և ընտրվելու իրավունք ունեն Հայաստանի Հանրապետության այն քաղաքացիները, ովքեր լրացել են հանրաքվեի տասնութ տարեկան կամ մեկ օրվա ընթացքում, ինչպես նաև քաղաքացիություն չունեցող անձինք։ տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունների ժամանակ։ Վերոգրյալը հուշում է, որ քաղաքապետի թեկնածուի և ավագանու անդամի պասիվ ընտրական իրավունքը առաջանում է ակտիվ ընտրական իրավունքի հետ միաժամանակ, բացառությամբ Երևանի քաղաքապետի համար սահմանված տարիքային պահանջի («ՀՀ մասին» ՀՀ օրենքի 42-րդ հոդվածի 1-ին մաս։ Տեղական ինքնակառավարումը Երևանում. Քաղաքապետ կարող է դառնալ այն անձը, որը 30 տարեկանից բարձր Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացի է և համարվում է ավագանու անդամ, որը չունի այլ պետության քաղաքացիություն։ Մինչև վերջերս ՝ 2016 թ. «Տեղական ինքնակառավարման մասին» ՀՀ օրենքի ընդունումը, նախորդ օրենսդրության համաձայն (հոդված 24), համայնքի ղեկավարը պետք է ունենար միջին մասնագիտական ​​կամ բարձրագույն կրթություն։ Այս նորմը չի պահպանվել օրենսդրական փոփոխություններով, և այդ պահանջը երբևէ չի դրվել ավագանու անդամի համար, բայց, մեր կարծիքով, ավագանու ՝ օրենքով սահմանված գործառույթները տեղական նշանակության հարցերի լուծման հարցում կարող են արդյունավետորեն իրականացվել։ մասնագետների և փորձառու կառավարման կողմից։ Ի տարբերություն Հայաստանի Հանրապետության գյուղական և քաղաքային համայնքների, Երևան քաղաքում կառավարման տարբեր դրսևորումներ են եղել։ Հաշվի առնելով մայրաքաղաքի առանձնահատկությունները, ՀՀ 2005 թ. Սահմանադրության համաձայն, Երևանը ստացավ տարածաշրջանի կարգավիճակ (չէր համարվում տարածաշրջան, բայց մարզի կարգավիճակ ունեցող քաղաք, իսկ Երևանի քաղաքապետը նշանակվում էր ՀՀ Նախագահ)։ Հատկանշական էր նաև, որ Երևանի քաղաքապետը միշտ ընդգրկված էր ՀՀ Նախագահին առընթեր անվտանգության խորհրդի կազմում, ինչը նշանակում էր, որ նա մասնակցում էր պետության համար «12, 108» կարևոր որոշումների ընդունմանը։ Այնուամենայնիվ, ՀՀ 2005 թ. Սահմանադրության նախագծի քննարկման ժամանակ Երևան քաղաքի կառավարման մոդելը քննադատվեց ԵԽ Վենետիկի հանձնաժողովի կողմից, քանի որ առկա համակարգը թույլ չէր տալիս Երևանին ունենալ ընտրված տեղական ինքնակառավարման մարմինների մեկ համակարգ։ , Ընդունելով նշված քննադատությունը, ինչպես նաև հաշվի առնելով տեղական և միջազգային փորձագետների այլ դիտողություններ և առաջարկություններ, 2005 թ. Սահմանադրության 108-րդ հոդվածը սահմանում էր, որ Երևանը համայնք է։ Ըստ 2008 թ. 2012 թ. Դեկտեմբերի 26-ին «Երևանում տեղական ինքնակառավարման մասին» ՀՀ օրենքը կարգավորում էր տարածքային իրավունքի 235 ՕՐԵՆՔԻ առանձնահատկություններից մեկը։ Նույնիսկ այսօր Երեւան քաղաքի համար օգտագործվում է համամասնական ընտրությունների մեխանիզմ, այսինքն ՝ ավագանու թեկնածուներ են առաջադրվում քաղաքական կուսակցություններն ու կուսակցությունների դաշինքները, այլ ոչ թե անհատները։ 2015 թ. Դեկտեմբերի 6-ի սահմանադրական փոփոխություններին հաջորդեցին 2016 թ. Ընտրական օրենսգրքի փոփոխությունները։ Մայիսի 25-ին ընդունվեց նոր Ընտրական օրենսգիրքը, որը նաև փոխեց Վանաձոր և Գյումրի քաղաքներում տեղական ինքնակառավարման մարմինների ձևավորման կարգը։ Ըստ նոր ընտրական համակարգի, Վանաձորի և Գյումրիի բնակիչներն ուղղակի քվեարկությամբ ընտրում են միայն ավագանին, որը ներկայացված է կուսակցությունների և կուսակցությունների դաշինքների համամասնական ցուցակներով, որն իր անդամներից ընտրում է քաղաքապետին (անուղղակի ընտրական համակարգ)։ Յուրաքանչյուր կուսակցության / դաշինքի համամասնական ցուցակը գլխավորում է այդ կուսակցության առաջադրված քաղաքապետի թեկնածուն։ Վանաձորի և Գյումրիի ավագանու անդամների թիվը նախկին 21-ի փոխարեն սահմանվել էր 33 (Երևանի ավագանու անդամների թիվը 65 է), իսկ մյուս համայնքներում ավագանու անդամների թիվը տատանվում է 5-ից 15-ի, կախված ընտրողների թիվը Այսպիսով, վկայակոչելով ընտրական գործընթացների տեսական հասկացություններն ու սահմանումները, մենք համոզվեցինք, որ այսօր ընտրությունները միակ կարևոր մեխանիզմն են, որը օրինականացնում է տվյալ երկրում կառավարությունը։ Հենց ընտրական համակարգի միջոցով են ժողովրդավարական երկրները կազմում իրենց պետական ​​իշխանության համակարգը և տեղական ինքնակառավարման մարմինները։ Electionsամանակակից ընտրությունների դերը հատկապես կարևոր է ժողովրդավարական բարեփոխումների ճանապարհին գտնվող երկրների համար։ Տեսական և գիտական ​​մոտեցումների արդյունքում ձևակերպենք մեր պատկերացումները տեղական ընտրական համակարգի վերաբերյալ։ Եթե ​​կան ընտրական համակարգի ձևակերպման տարբեր գիտական ​​մոտեցումներ, և այդ տերմինի իրավական ձևակերպումը սահմանված է ազգային օրենսդրություններում, ապա «տեղական ընտրական համակարգը» դեռևս իրավական տերմին չէ ազգային օրենսդրության մեջ, ինչպես 236 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ։ Մեր դիտարկմանը ՝ «տեղական ընտրական համակարգ» տերմինի հետևյալ սահմանումը կարող է տրվել. Տեղական ընտրական համակարգը իրավական նորմերի և սկզբունքների ամբողջություն է, որոնք կարգավորում են ընտրական իրավունքի իրացումը, տեղական ընտրությունների կազմակերպումն ու անցկացումը։ ՀՀ օրենսդրական կարգավորումների համատեքստում, անդրադառնալով ընտրական համակարգին և տեղական ինքնակառավարման մարմինների իրավական կարգավորմանը, ներկայացնում ենք հետևյալ դիտարկումները. 1. Անհերքելի է, որ Հայաստանի Հանրապետությունը, որպես ժողովրդավարական երկիր, կարևոր դրույթներ է սահմանել տեղական ինքնակառավարման համակարգի ստեղծումը, ամրագրեց մարդկանց պատկանելությունը ժողովրդին։ դրա իրականացումը պետական ​​մարմինների և տեղական ինքնակառավարման մարմինների միջոցով։ Պետական ​​և տեղական իշխանությունները հստակ տարանջատված էին միմյանցից, բացառվում էր կառավարման մեկ մարմնի ենթակայությունը մյուսին։ 2. Համայնքի ավագանու և համայնքի ղեկավարի կողմից փակ, գաղտնի քվեարկությամբ և ուղղակի ընտրություններով տեղական ինքնակառավարման մարմինների ձևավորումը երաշխավորում է համայնքների իշխանությունների անկախությունը։ ինքնորոշման, ինչպես նաև համայնքային սեփականության ինքնուրույն կառավարման և կադրային անկախ քաղաքականություն վարելու իրավունք. 3. Օրենսդրական կարգավորումների համատեքստում հստակեցվեց ընտրական համակարգերի կիրառումը։ Այսպիսով, Երեւանում, Գյումրիում և Վանաձորում ավագանու ընտրական համակարգը, ի տարբերություն այլ համայնքների, համամասնական է, և Երևանի, Գյումրիի և Վանաձորի քաղաքապետերը, ի տարբերություն այլ համայնքների ղեկավարների, ընտրվում են ոչ թե ուղղակի ընտրություններով, այլ ընտրվում են ավագանու կողմից։ , Երևանում, Գյումրիում և Վանաձորում կառավարման մոդելը բնութագրվում է պառլամենտական ​​կառավարման տարրերով, իսկ ընտրական համակարգին `բնութագրական համամասնական ընտրակարգի տարրերով` իրենց առանձնահատկություններով։ Ընտրական գործընթացում ամենակարևոր դերերից մեկը զբաղեցնում են քաղաքական կուսակցությունները։ Դա մի կողմից որոշակի վտանգ է ներկայացնում այն ​​իմաստով, որ հետընտրական շրջանում քաղաքական ուժերի պայքարը շարունակական է լինելու ՝ որոշումների կայացման տարաձայնությունների, ձգձգումների, բնականոն գործունեության խափանումների, ինչպես նաև բացակայության դրսևորումներով։ տեղական ինքնակառավարման համակարգի ապակենտրոնացում։ Եվ ինչպես ճիշտ է նշում Վ. Մակլակով. «Տարբեր կողմնորոշում ունեցող քաղաքական կուսակցությունները գործում են որպես իշխողներ կամ խաղում են հավատարիմ ընդդիմության դերը, որը ցանկացած պահի կարող է վերածվել ոչ ընդդիմադիր ուժի» 12, էջ. 93 Տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունների հետագա օրենսդրական կարգավորումներում մենք համարում ենք. նպատակահարմար ու արդյունավետ։ Մասնագետների ճիշտ ընտրությամբ, ովքեր խորը պատկերացում կունենան համայնքի խնդիրների վերաբերյալ և պատասխանատու կերպով կքննարկեն համայնքի կարևորության խնդիրները։ 2. Անդրադառնալով տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրություններին մասնակցելու իրավունք ունեցող սուբյեկտների շարքին `պետք է ընդգծել, որ առաջադրման գործընթացում կարևոր դեր ունեն քաղաքական կուսակցությունները։ , Օրինակ, Երևանի, Գյումրիի և Վանաձորի համամասնական ընտրակարգում կուսակցությունների և դաշինքների ընտրված թեկնածուներից պահանջվում է որոշակի թվով ձայներ տրամադրել իրենց կուսակցությանը կամ դաշինքին համապետական ​​ընտրությունների ժամանակ, ինչպես նաև տեղական ինքնակառավարման ինքնավարություն։ կառավարման համակարգը որոշվում է նաև կենտրոնական կառավարության կողմից։ չմասնակցել քաղաքական գործընթացներին։ Արդյունքում անհրաժեշտ կլիներ նաև օրենսդրորեն սահմանել մեծամասնական և համամասնական ընտրակարգերի միաժամանակյա կիրառումը տեղական ինքնակառավարման համակարգում։ 3. Կարգավորել արդեն ընտրված համայնքի ղեկավարի և ավագանու անդամների գիտելիքների և մասնագիտական ​​պատրաստվածության ընդլայնման համարժեք համակարգի զարգացումը `համագործակցելով այս ոլորտում ինչպես ազգային, այնպես էլ միջազգային մասնավոր և պետական ​​կազմակերպությունների հետ։ Համայնքի ղեկավարին և ավագանու անդամներին օգտակար գիտելիքներով մասնագիտական ​​ուսուցում տրամադրելը, արդյունքում համայնքի ղեկավարի և ավագանու միջև կձևավորվի բնական փոխհատուցում `նպաստելով համայնքների խնդիրների արդյունավետ լուծմանը։ Այսօր մեր երկրում ընտրական գործընթացներից ամենակարևորը ընտրությունների իրավական կարգավորումն է։ Ընտրական գործընթացի դինամիկան չի կարող մեկուսանալ առանց հաշվի առնելու եվրոպական իրավական չափանիշները և տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրության իրավական կարգավորման միջազգային փորձը։

example2167

example2167

Հոդվածում ներկայացվում են 1965 թ. հունվար-ապրիլ ժամանակահատվածում լիբանանյան «Ազդակ» պարբերականում Հայ դատի հիմնախնդիրների լուսաբանման առանձնահատկությունները։ Առանձին դիտարկելով թերթի ընտրած ուղղությունները՝ բացահայտվում են սփյուռքահայ մամուլի օրգանի ջանքերը՝ հանրությանը ներկայացնելու Հայ դատի պատմությունը՝ հիմնվելով բազմապիսի աղբյուրների վրա և հակադարձելով թուրքական մամուլի կեղծիքներին։ Քննվում են նաև թերթի՝ Հայ դատի լուծումը նախապատրաստելուն և Հայոց ցեղասպանության 50-ամյակի պատեհ առիթը խելամտորեն օգտագործելուն ուղղված գործնական առաջարկները։

ՀՅԴ «ԱZԴԱԿ» INԱՄԱՆԱԿՈՒՄ ՀԱՅՈ ԵIDEԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ 50-ՐԴ ՏԱՐԵԼԻHԻ A ՀԵՏՈ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԴԵՊՔԻ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ Միջազգային ասպարեզում Հայ դատի պաշտպանության հարցը ներկայացնելուց հետո այն դարձավ ազգային գաղափարախոսության, իսկ հետագայում `ՀՅ Դաշնակցության հայության առանցքային խնդիրը։ Կազմավորվեց ազգային կոմիտե։ Հայ Դատի գաղափարախոսությունը հիմնված է Արևմտյան և Արևելյան Հայաստանի տարածքներում աքսորյալ սփյուռքահայերի միավորման, ազատ, անկախ, միավորված Հայաստան ստեղծելու սկզբունքների վրա։ Հայ դատը միշտ եղել է ՀՅԴ «Ազդակ» պարբերականի տեսադաշտում, իսկ 1965 թ. Հայոց ցեղասպանության հիսնամյակի նախօրեին լույս են տեսել այդ թեմայով տարբեր հոդվածներ։ ՀՅԴ պաշտոնական թերթը մի քանի շերտերով դիտեց Հայ դատը ՝ հիմնված պատմության և ականատեսների վկայությունների վրա, ինչպես նաև գնահատեց միջազգային հանրության դիրքը և կանխատեսեց անհրաժեշտ քայլերը։ Պատմական ակնարկ. Թերթը ներկայացնում է Հայ Դատը, մասնավորապես `Հայոց ցեղասպանության նախապատրաստումը, իրականացումը և հետևանքները` հիմնված պատմական տվյալների, ինչպես նաև հայ և օտարազգի պատմաբանների և իրավաբանների ուսումնասիրությունների վրա։ Մեխանիկական վերաշարադրման փոխարեն մատնանշվում են աշխատանքների թերությունները։ Օրինակ ՝ շեշտվում է, որ Խորհրդային Միության պատմաբաններից մեկը ՝ ակադեմիկոս Եվգենի Թարլեն, չի խորացել «Իմպերիալիզմի դարաշրջանում Եվրոպան» ուսումնասիրության մեջ ՝ պարզելու համար Սովետական ​​կառավարության մեղքը «Մուստաֆա Քեմալին հանձնելու մեջ» 22, Մեծ Սովետական ​​հանրագիտարանում այն ​​մանրամասն նկարագրված է։ համար ամենակործանարար ուխտը։ Պատմական փաստերի ճշմարտությունը պարզելու համար թերթը հեռահար բանավեճի մեջ է մտնում նույնիսկ թուրք պատմաբանների հետ ՝ ասպարեզ տրամադրելով հայ մասնագետներին։ Հիմնական առարկությունները կապված են 22 Տես Տառլ Է.Վ., Թուրքիան և հայերը, «Ազդակ», 1965 թ. Հունվարի 12, թիվ 262, Սամուել Հ., Թուրքիա - հայեր, հունվարի 13, թիվ 263։ 23 «Սեւրի պայմանագիրը սովետների աչքերով», «Ազդակ», 1965, փետրվարի 24, թիվ 299։ Թուրք պատմաբանները իրադարձությունների ժամանակագրությունը կապել են Թուրքիայի շահերի հետ և հայերի ոչնչացման գաղափարը կապել հայկական «ապստամբության» հետ 24։ Ապացույցներ են ներկայացվում ցեղասպանության ծրագրի իրականացման մեջ Գերմանիայի դերի և մամուլում դրա լռության մասին 25 ՝ վկայակոչելով Հայաստանի նահանգներից ստացված 8 տեղեկագրեր, 1910 թ. Պատգամավորների ասամբլեայի թուրքական տեղեկագիր։ Թալեաթի ելույթը Իթթիհադի խորհրդաժողովում պետական ​​արխիվներ, դատական ​​գրառումներ և շատ այլ փաստաթղթեր։ Հայ դատը 1960-ականներին։ Թերթը, ելնելով դիտարկված ժամանակաշրջանի աշխարհաքաղաքական իրավիճակից և հայկական գաղթօջախներում ազգային դիմագիծը պահպանելու խնդրից, ավելի իրատեսական ծրագրեր է առաջ քաշում `հետապնդելով Հայ դատը, առաջարկում է կարդալ տարբեր մտավորականների տեսակետները։ Անդրադառնալով հայերի, հատկապես Սփյուռքի ապագային, «Ազդակ» -ը բարձրացնում է ազգային ինքնությունը պահպանելու, սպիտակ ջարդերից խուսափելու, եկեղեցու շուրջ հայկական կրթական դպրոցների միավորումը 26։ Պարբերականը փորձում է իր ներդրումն ունենալ Սփյուռքի նոր սերնդի համար հայկական մշակույթը մատչելի դարձնելու գործում։ Նա պարբերաբար հրատարակում է հայ մշակույթի և հասարակական գործիչների ակնարկներ, հատվածներ նրանց ստեղծագործություններից, տեղադրում է պատմության հերոսական դրվագներ, քննարկում հայոց լեզվին և գրականությանը վերաբերող հարցեր 27։ Հատուկ դեր է վերապահված սփյուռքի մամուլում արտասահմանյան դպրոցներ հաճախած երիտասարդներին կրթելուն 28։ Հայտարարվում է նաև հայագիտական ​​կենտրոն ստեղծելու նպատակահարմարությունը 29։ «Ազդակը» փնտրում է Հայ դատի կարգավորմանը նպաստող հնարավոր գործոններ ՝ վերլուծելով մինչ այդ ժամանակահատվածը հասունացած երաշխիքները։ 24 Տե՛ս hazազարյան Հ., Ստրկության ժողովների արձանագրություններ։ Թուրքերենը Հայկական հարցի շուրջ. գրքեր, «Ազդակ», 10 մարտի 1965, թիվ 5, մարտի 11, թիվ 6 մարտի 12 մարտի, թիվ 7։ 25 Տե՛ս Ghazarian HC. Genocideեղասպանության կանխամտածումը և իրագործումը սկսվել են 1914-ի դեկտեմբերին։ Սար Գամիշի ճակատամարտից շատ առաջ, «Ազդակ», 1965, ապրիլի 15, թիվ 36, ապրիլի 20, թիվ 39։ 26 Տե՛ս Enovkian P., Հայ ազգի վերականգնման 4 ազդակները, «Ազդակ», 1965, ապրիլի 12, թիվ 33, Tashian II, Two Poles, March 11, No. 6, NT, The Armenian of The Armenian Մարդ, փետրվարի 13, թիվ 290։ 27 Տե՛ս «Հայկական երաժշտություն. Անոթ հեղինակներ »,« Ազդակ », 12 մարտի, 1965, թիվ 7,« Տառապանքի և ապստամբության մեծ երգիչը », ապրիլի 2, ապրիլի 25-3, թիվ 26,« Վարդանոգին »,« Վարդան Մամիկոնյան », փետրվարի 24 , Թիվ 299, Տեր Խաչատուրյան Ա., Հայագիտության ծաղկման հնարավորությունները, հունվարի 5, թիվ 258, Թաշյան Բ., Հերոսների երկրպագությունը, հունվարի 13, թիվ 263։ 28 Der Melkonian Y., Պատմության դաս, «Ազդակ», 1965, ապրիլի 20, թիվ 39։ 29 Կռանյան Բ., Տպավորություններ և հաստատումներ, «Ազդակ», 16 ապրիլի, 1965, թիվ 37։ Մասնավորապես, Ֆրանսիայում ՄԱԿ-ի բանաձևի հիման վրա ՄԱԿ-ի բանաձևի հիման վրա Ֆրանսիայում մարդկության դեմ ուղղված հանցագործությունների ճանաչման մասին օրենքի պետական ​​ընդունման քայլը, կարծես, ներկայացնում է ՄԱԿ-ում Կիպրոսի արտգործնախարարի հայանպաստ հայտարարությունը 30 , «Ազդակն» իր դիրքորոշումն ունի Հայ դատի լուծման հարցում։ Հայկական հարցը օտարերկրացիներին փաստերով ներկայացնելու գաղափարը չի դրվում հիմնականում հուզական մակարդակի վրա 31։ Ըստ թերթի, այս առաքելությունը կարող է ստանձնել նոր սերունդը, որն անաչառ մոտեցմամբ ուսումնասիրում է իր ազգի պատմությունը `Հայ Դատը ճանաչելով որպես հավերժական պայքար ուծացման դեմ։ Միևնույն ժամանակ, առաջնահերթ է համարվում օտարերկրյա պետություններին ճշմարտությունը օտարերկրյա հրատարակությունների միջոցով ներկայացնելը ՝ հակակշռելով Թուրքիայի քարոզչությանը 32։ Թերթը համարում է աշխարհով մեկ հայերի քանակի ստուգումը որպես գործնական քայլերից մեկը, որն առաջարկվում է Հայոց ցեղասպանության 50-րդ տարելիցի նախօրեին սպասվող հսկայական աշխատանքի շրջանակներում `հայությանը հետապնդելու լրացուցիչ հիմքեր ունենալու համար։ Պատճառ 33 Հայ դատը, որը գոյություն ուներ մինչ ցեղասպանությունը, լայնորեն լուսաբանվում է ՀՅԴ պաշտոնաթերթում ՝ անդրադառնալով issueարաբաղի, Նախիջևանի և Ախալքալաքի շրջանների հողային խնդրին 34։ Այս պարագայում պարբերականը զերծ չէ Խորհրդային Միության հասցեին հնչող քննադատություններից։ Անդրադարձ է կատարվում նաև երկրի ներսում առկա սոցիալ-տնտեսական անբարենպաստ պայմաններին, ինչը ոչ միայն Դաշնակցության սովետական ​​ռեժիմի հանդեպ խիստ հակակրանքի արտահայտությունն է, այլ միասնություն ունեցող, հզոր հայրենիք ունենալու ձգտումը ՝ Հայ Դատի համատեքստում 35։ ՀՅԴ պաշտոնական թերթի վերաբերմունքը Խորհրդային Հայաստանի նկատմամբ միանշանակ բացասական չէ, քանի որ այն խանդավառությամբ արձանագրում է սփյուռքահայերի հայրենադարձությունը 36։ «Ազդակը» մեծապես կարևորում է մտածող առաջնորդների, պատմաբանների, կուսակցության անդամների, հասարակական գործիչների և գրողների տեսակետները Հայոց ցեղասպանության 50-րդ տարելիցի ուղղությամբ անհրաժեշտ քայլերի վերաբերյալ։ 30 Տե՛ս «Մարդկության դեմ հանցագործություններն անօտարելի են», «Ազդակ», 1965 թ. Ապրիլի 14-ին։ թիվ 35, Պորտուգալացի Վ., Մարդկության դեմ հանցագործություններն անօտարելի են, փետրվարի 17, թիվ 293, Կիպրոսի արվեստ։ Հայկական հարցի նախարար, ապրիլի 27, թիվ 44։ 31 Տե՛ս Ազատ Ա., Հայ դատը և հայ երիտասարդությունը, «Ազդակ», 1965, փետրվարի 3, թիվ 281, եվրոպական, բայց, ո՞ր ժողովուրդը, մարտի 31, թիվ 23։ 32 «Փաստաթուղթ Հայոց ցեղասպանության մասին», «Ազդակ», 1965, փետրվարի 12, թիվ 289։ 33 «Անհրաժեշտ աշխատանք», «Ազդակ», 6 փետրվարի, 1965, թիվ 284։ 34 Տե՛ս Սասունի Կ., Հայկական հարցն այսօր, «Ազդակ», 1965, փետրվարի 17, թիվ 293, փետրվարի 12, թիվ 289, փետրվարի 13, թիվ 290։ 35 Der Melkonian Y., The Fiftieth Anniversary, «Azdak», 10 մարտի, 1965, թիվ 5, նույն տեղում ՝ «LifeS. In Armenia»։ 36 Հրանտ-Սամուել, Հայրենադարձություն, «Ազդակ», 8 հունվարի, 1965, թիվ 259։ որոնք արտահայտվել են հանրային դասախոսությունների, պաշտոնական ելույթների, համայնքային հավաքույթների ժամանակ 37։ Եղասպանության հետևանքները։ Հաստատելով հայ ժողովրդի պահանջատիրության մեջ փաստացի նյութի կարևորությունը `պարբերականը հրապարակել է տվյալներ հայկական գյուղերի, եկեղեցիների կրած կորուստների և զոհերի թվի մասին։ «Ազդակ» հրապարակախոսները փորձեցին գնահատել հայերին պատճառված նյութական վնասը ՝ նախանշելու համար ցեղասպանության ճանաչման դեպքում Թուրքիայի կողմից ներկայացվող պահանջները։ Մասնավորապես, քաղաքակրթական նշանակության եկեղեցիներն ամբողջությամբ ավերվել կամ թալանվել են։ Վախենալով, որ Թուրքիան կարող է շարունակել պահպանել եկեղեցիների մնացորդները արմատախիլ անելու իր ծրագիրը, առաջ է քաշվում դրանց ցանկն ամեն կերպ կազմելու անհրաժեշտությունը 38։ Մեջբերելով գաղտնի պետական ​​հրամանագրերը, դեսպանների հեռագրերը, Հռոմի պապին ուղղված հայոց պատրիարքների տեղեկագրերը և ճանապարհորդների գրառումները, թերթի աշխատակիցները տվյալներ են հրապարակել հայկական գյուղերի, եկեղեցիների և զոհերի թվի վերաբերյալ, և նույնիսկ գնահատել վնասի ընդհանուր չափը։ Ականատեսների ցուցմունքներ։ «Ազդակը» փորձեց Հայոց ցեղասպանությունից մազապուրծ եղած հայերի պատմությունները հասարակության շրջանում լսելի դարձնել, տեղեկագրի տեսքով հրապարակել օտարերկրյա հասարակական գործիչների վկայությունները։ Մասնավորապես, թերթի տակ գտնվող բաժնում Յ. Լեփսիուսի տեղեկագրում շարունակաբար ներկայացվում են մի շարք համարներ, հայերի և թուրքերի մասին նրա հակառակ տպավորությունները 40։ Թուրքերի ոճրագործությունների հեղինակների պատմությունները երբեմն գրում են իրենք, երբեմն էլ ներկայացված թերթերի (այդ թվում ՝ օտարերկրյա) աշխատակիցները։ «Ազդակը» չի անտեսել նաեւ հայ-արաբ ժողովուրդներին։ Վ.Ն., Երբ դռները բացվում են ճանապարհին, «Ազդակ», 1965 թ. Հունվարի 29, թիվ 277, «Դոկտոր Բ. Փափազյանը խոսում է հայկական հարցի էության մասին», փետրվարի 19, թիվ 295, «Օրվա վրա 1965 », հունվարի 11, թիվ 261։ 38 Dasnabedian H., The ճարտարապետական ​​ցեղասպանությունը, «Ազդակ», 26 ապրիլի, 1965, թիվ 43։ 39 Տե՛ս Ghazarian H. C ․, թուրք պաշտոնյաներ, «Ազդակ», 26 ապրիլի, 1965, թիվ 43, «Թուրքիայի հայկական պետություններ», փետրվարի 1, թիվ 279, hazազարյան Հ.Գ., «Թուրքական ցեղասպանությունը եկեղեցու ճակատում» , Հունվարի 25, թիվ 273։ 40 Տե՛ս Դոկտոր Յոհաննես Լեփսիուսի տեղեկագիրը, Հայկական կոտորածները, «Ազդակ», 8 հունվարի, 1965, թիվ 259, «Գերմանական հայամետ դոկտոր Լեպսիուսի վկայություններ», ապրիլի 3, թիվ 26։ 41 Տե՛ս Խ. Ա. Քահանան։ Աճեմեան, Սուրբ Եփրատի մօտ, «Ազդակ», 22 Ապրիլ 1965, թիւ 41, նոյն տեղում, «Սարսափելի յիշողութիւն սարսափներից», Նռանեան Վ. , «Հայ մոր պատմությունը», հունվարի 14, թիվ 264, «Ինչպե՞ս սկսվեց Ադանայի հայկական տեղահանությունը», հունվարի 13, թիվ 263։ Destակատագրերի ընդհանրությունները ՝ վկայակոչելով արաբների և թուրքերի տառապանքները ականատեսների պատմություններում 42։ Արտասահմանյան մամուլ և Հայ Դատ։ «Ազդակը» հետադարձ հայցով խնդրեց ինչպես ներկայացնել օտարերկրյա մամուլի մոտեցումները Հայ դատի վերաբերյալ, այնպես էլ հակազդել թուրքական մամուլի տարածած կեղծիքներին։ Թերթի նկարագրած իրավիճակը հիշեցնում է ամեն տարի, հատկապես 2015-ին։ Թուրքիայի պահվածքը։ Մասնավորապես, երբ մոտենում է Genocideեղասպանության զոհերի հիշատակի օրը, այս երկիրը ուղիներ է որոնում 50-ամյակի ազդեցությունը նվազագույնի հասցնելու համար ՝ հաշվի առնելով միջազգային հետաքրքրությունը։ «Le Monde», «Figaro», «Boston Globe», «New York Times», «Observer» եւ այլ պարբերականների ՝ հայերի ոչնչացման քաղաքականության վերաբերյալ փաստական ​​տվյալներ ներկայացնող հրապարակումների ֆոնին, թուրքական մամուլը փորձում է ազդել համաշխարհային կարծիքի վրա։ «Ազդակն» ուսումնասիրեց ու առանձնացրեց այդ նպատակով ընտրված առավել ստոր եղանակները։ Թուրքական մամուլը շեշտում է հայերի և թուրքերի միասնությունը, «ջերմ» հարաբերությունները ՝ կոչ անելով մոռանալ երկկողմ կորուստները 43։ Ի պատասխան «Ազդակ» հրապարակախոսները բերում են Թուրքիայի օրինակը ՝ չմոռանալով Կիպրոսի դեպքերը 44։ Արևմտյան mediaԼՄ-ների, այդ թվում `եվրոպական, ամերիկյան և կանադական, լուսաբանումները տարբերվում են հայանպաստ հրապարակումներից, որոնցում հետաքրքիր օրինաչափությամբ շեշտը դրվում է Հիտլերի գործողությունների հետ համեմատության վրա։ ՀՅԴ պարբերականը շրջանցեց անգլիացի հեղինակ Լորդ Կինբոսի Աթաթուրքին նվիրված գրքի «Times» ակնարկը, որի մուտքը երկիր արգելվեց Թուրքիայի ազգային շահերը ճանաչելու պատճառով 45։ Ֆրանսիական «La Figaro» - ն չխուսափեց նշել, որ 1915 թվականին հանցագործությունն առաջինն էր 20-րդ դարում 46։ Իսկ ռադիոն և Կանադան ու ռադիոն և հեռուստատեսությունը լայնորեն հեռարձակում էին Genocideեղասպանության 50-ամյակի համար Կենտրոնական կոմիտեի պատրաստած ժապավենները 47։ Բացի այդ, The Le Monde Ն The New York Times- ը զեկուցեց Սուր դաշնագրի ձախողման մասին, 42 Frunjian T., 20-րդ դարի առաջին ցեղասպանության 50-ամյակի և արաբների մասին։ Դամասկոսի և Jեմալ փաշայի կախաղանը, «Ազդակ», 28 ապրիլի 1965, թիվ 45։ 43 «Թուրքական ծեծկռտուք», «Ազդակ», 12 ապրիլի, 1965, թիվ 33։ 44 Տե՛ս Երեմ. Խաթանասյան, Խոսք Թուրքիային, «Ազդակ», 1965, ապրիլի 27, թիվ 44, ապրիլի 28, թիվ 45, ապրիլի 29, թիվ 46։ 45 «Ինչո՞ւ արգելվեց ժամանակի մուտքը Թուրքիա»։ «Ազդակ», 16 ապրիլի 1965 թ., Թիվ 37։ 46 «Քսաներորդ դարի առաջին ցեղասպանությունը», «Ազդակ», 1965 թ. Ապրիլի 27, թիվ 44։ 47 «Ամերիկյան հեռարձակման և հեռուստատեսության կայաններն արձագանքում են հիսունամյակի հիշատակին», «Ազդակ», 1965, ապրիլի 27, թիվ 44։ Միևնույն ժամանակ գնահատվեց հայկական մշակույթի դերը համաշխարհային քաղաքակրթության զարգացման գործում։ Արաբական, հատկապես լիբանանյան մամուլի հրապարակումներն առանձնանում են հայերի նկատմամբ ջերմության 50-ամյակի տոնակատարություններին աջակցելու պատրաստակամությամբ։ Դրանք ներառում են հայերի դերը Լիբանանի տարբեր ոլորտների զարգացման գործում 49։ Իսկ եգիպտական ​​թերթերն անդրադարձել են, թե ինչպես 1915-ին կոտորածներին, ինչպես նաև 1965-ը սգո և հույսի տարի հայտարարելը 50։ Թուրքական դիվանագիտությունը 1965 թ. ՀՅԴ պարբերականը ուշադրությամբ հետևում է Թուրքիա-ԽՍՀՄ հարաբերություններին, Կիպրոսի հարցում առաջինի դիրքորոշմանը `տեսնելով հայոց խնդրանքները։ Պարբերականը տրամաբանորեն նշում է, որ հայկական հողերի հարցը դարձել է առևտրի առարկա Թուրքիայի ձեռքում։ ԽՍՀՄ, ինչպես 51 տարի առաջ 51։ Ըստ Ազդակի, Սովետական ​​Միություն-Թուրքիա առեւտրային հարաբերությունների մասին համաձայնագրի ակտիվ նախաձեռնությունը ցույց է տալիս, որ Թուրքիան ԽՍՀՄ-ի հետ իր հարաբերությունների նոր փուլ է մտնում `միաժամանակ պահպանելով բարենպաստ հարաբերություններ Արեւմուտքի հետ։ Արդյունքում թուլացան Հայ Դատի կարգավորման հիմքերը, որոնցից մեկը Ստալինը տվեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտին ՝ պահանջելով Կարսն ու Արդահանը վերադարձնել Թուրքիայից, որտեղ պետք է վերաբնակվեին սփյուռքի ժողովուրդը։ Մինչդեռ Ն.Խրուշչովը հայտարարեց, որ ԽՍՀՄ-ը հողային պահանջ չունի Թուրքիայից 52։ «Ազդակ» -ը վերարտադրում է արաբական թերթերի վերլուծական հոդվածները, որոնք վերաբերում են Թուրքիայի Մերձավոր Արևելքի քաղաքականությանը, Խորհրդային Միության հետ դրական հարաբերությունների վերականգնմանը Աթաթուրքի օրոք գտնվող հայկական հողերի շուրջ և Թուրքիայի ներսում քրդահայկական հարցերի արթնացումը։ Նրանք նաև զուգահեռներ անցկացրեցին 48 Տե՛ս «Քաղցկեղի հիսուն տարի. Թուրքիայի հայերի կոտորածը »,« Ազդակ », 1965 թ. Ապրիլի 28, թիվ 45,« Հայաստանը հիշում է ». Հայերը մշակութային, խելացի, հին ցեղ են, ասում է New York Times, ապրիլի 30, թիվ 47։ 49 Տե՛ս «Հուշահամալիրը և տեղական մամուլը», «Ազդակ», 1965 թ. Ապրիլի 17, թիվ 38, «L'Orian» - ի Մարզավանի հուշահամալիրի մանրամասն նկարագրությունը », ապրիլի 27, թիվ 44,« The Լիբանանի հիսունամյակի առաջնորդներից մեկի ՝ Հենրի Մուհայբերի ելույթը։ հեռուստատեսությունից », ապրիլի 28, թիվ 45։ 50 Տե՛ս «Եգիպտական ​​թերթ 50-ամյակի մասին», «Ազդակ», 1965, ապրիլի 22, թիվ 41, «Հունական թերթ հիսունամյակի մասին», ապրիլի 29, թիվ 46։ 51 K. Sasuni, Հայկական հողերի առեւտուր։ Սովետա-թուրքական հարաբերություններ, «Ազդակ», 1965 թ. Հունվարի 19, թիվ 268։ 52 Տե՛ս «Թուրք և սովետական ​​սիրային գործերը վերսկսվում են», «Ազդակ», 1965, հունվարի 8, թիվ 259, Հրանտ-Սամուել, Նոր Հանգրուան (թուրք-խորհրդային սիրավեպի առթիվ), հունվարի 11, թիվ 261, և խորհրդային սիրային գործեր », 264 հունվարի 14։ 53 Տե՛ս «Լ'Օրիանա», Կահիրե Անկարա, «Ազդակ», 1965, հունվարի 11, թիվ 261, «Լ'Օրիանա», «Հայկական հարցը միայն ուզում է արթնանալ ...», հունվարի 16, թիվ 266 , Բալկանյան երկրների նկատմամբ թուրքերի ոտնձգությունների «հայկական կոտորածների» շարքում ՝ նշելով, որ երկու դեպքում էլ թուրքերը մեղադրում են մյուս կողմին 54։ Թուրքիայում ապրող հայերի իրավիճակը ՀՅԴ պաշտոնական թերթի շրջանակներում է։ Այն բացահայտում է կառավարության անտարբերությունը հայ համայնքի կարիքների նկատմամբ, նկարագրում է Անատոլիայի տարբեր քաղաքներում բնակվող հայերի մեկուսացված կենցաղը և նույնիսկ ենթարկվում է դարձի ճնշմանը 55։ Հայոց ցեղասպանության 50-րդ տարելիցին նվիրված ծրագրերի նշում և գնահատում։ «Ազդակն» անդրադարձել է հիշատակի երեկոներին, բողոքի ցույցերին, սփյուռքահայերի կողմից կազմակերպված հայկական գաղթօջախներում դասախոսություններին ՝ ուշադրություն հրավիրելով Բեյրութից Փարիզ և Վաշինգտոն հայկական համայնքների նախաձեռնությունների վրա։ Ավելին, թերթը նպաստեց համահայկական իրադարձությունների մասին հասարակության իրազեկմանը, սփյուռքահայերին ոգեշնչեց նպաստել որոշ հանգանակությունների կամ ցույցերի 56։ Այսպիսով, «Ազդակը» դառնում է կամուրջ Հայաստանի և «աշխարհի բոլոր անկյուններում գոյություն ունեցող հայկական համայնքների» միջև ՝ միավորելով նրանց նախաձեռնությունները մեկ գաղափարի շուրջ և փոխանցելով միասնության ոգին 57։ 1965 և այսօրվա սփյուռքահայ մամուլը, իհարկե, տարբերվում է կառուցվածքային, լեզվական, ժանրային ասպեկտներով, քանի որ լրագրությունը զարգանում է կյանքի հետ մեկտեղ։ Նյութի ճնշող մեծամասնությունը ներկայացված է հեղինակի տեսանկյունից `ուսումնասիրելով նրա ուսումնասիրությունը։ 54 Տե՛ս« Վիրավորանք պատմության դեմ »,« Ազդակ », 4 փետրվարի, 1965, թիվ 282; 55 Տե՛ս «Թուրքերը գանձ են փնտրում հայ կնոջ պարտեզում», «Ազդակ», 1965, ապրիլի 10, թիվ 32, «Թուրքահայերի պետությունը», հունվարի 16, թիվ 266, «Հարյուրավոր հայերի անատոլիական քաղաքներում », ապրիլի 3, թիվ 26։ 56 Տե՛ս «Սողոմոն Թեհլիրյանի հուշարձանի տառատեսակը», «Ազդակ», 4 հունվարի, 1965, թիվ 257, «Երախտագիտության տուրք», հունվարի 12, թիվ 262, «Հայոց ցեղասպանության հիսունամյակը Փարիզում», հունվարի 19, Թիվ 268, «Հինգերորդ տարելիցը» աշխատանքը Փարիզում », 11 փետրվարի, թիվ 288,« Newեղասպանության 50-ամյակը Նյու Յորքում », ապրիլի 15, թիվ 36,« Damascusեղասպանության 50-ամյակը Դամասկոսում », ապրիլ 5, թիվ 27, «Եթովպիայի կայսրը պարգեւատրեց Վազգեն Ա.», Հունվարի 27, թիվ 275, «Հայ դատի էությունը», փետրվարի 8, թիվ 285, «Արևելք. Ուղղափառ եկեղեցիների համագումար Ատիս-Ապեպայում », փետրվարի 15, թիվ 291,« Կոչ հայ ժողովրդին », մարտի 11, թիվ 6, նույն տեղում ՝« Կենտրոնական գործադիր կոմիտեի պաշտոնական հաղորդագրությունը ապրիլյան ցեղասպանության հիսնամյակի տոնակատարության առթիվ »,« Հայկ. Massacարդերի ֆիլմը », ապրիլի 20, թիվ 39։ 57 Տե՛ս «Councilառերի խորհուրդ», «Ազդակ», 1965, ապրիլի 12, թիվ 33, «50-ամյակի հիշատակը Կիպրոսում», ապրիլի 14, թիվ 35, նույն տեղում, «Ապրիլի օրվա առթիվ ոգեկոչման արարողություն Genocideեղասպանության տարելից »« Ապրիլի 20, թիվ 39, «Հիսունամյակը Եգիպտոսում», ապրիլի 21, թիվ 40, «Բեմական տեսարան 50-ամյակին», Ապրիլի 27, թիվ 44, «Հիսունամյակը Genocideեղասպանությունը Հայաստանում », ապրիլի 30, թիվ 47, նույն տեղում։ «Լաթաքիայում ապրիլյան ցեղասպանության հիսունամյակի հիշատակը», «Ավելի քան 85,000 հայեր մասնակցեցին ոգեկոչմանը մեծ ակնածանքով և օրվա վսեմության խորը գիտակցմամբ», ապրիլի 26, թիվ 43։ ոչ թե հետաքրքիր հերոսի օրինակով կամ փորձագիտական ​​կարծիքների համադրությամբ։ Պատահական նյութերի դեպքում երբեմն կատարվում է անհետաքրքիր մանրամասների արձանագրություն ՝ նյութին տալով պաշտոնական անշարժություն։ Պատմական ակնարկում ցեղասպանության հետևանքներին անդրադառնալիս «Ազդակ» -ի աշխատակազմը ցույց է տալիս մի քանի աղբյուրների օգտագործման հետևողականությունը `քայլերի հաջորդականություն առաջարկելու համար։ Մինչդեռ Հայ Դատի ներկայիս կարգավիճակին և նոր սերնդին վերաբերող հոդվածներում դրանք ողբերգությունից այն կողմ չեն անցնում, որի արդյունքում հոդվածը լի է հուզական-հռետորական հարցերով։ Այսպիսով, կարելի է դասեր քաղել «Ազդակ» թերթի 1965 թ.-ի հրապարակումներից։ Հայոց ցեղասպանության 50-րդ տարելիցի հիշատակի նախօրեին `Հայ դատի վերաբերյալ թերթի քաղաքական և գաղափարական ասպեկտները լուսաբանելու համար տրամադրությունը տիրող տրամադրությունից հետո։ Սփյուռք Դրանք հնարավորություն են տալիս ծանոթանալու պատմությանը և դասեր քաղելու, քանի որ 50 տարի անց Թուրքիայի քաղաքականությունը միջազգային հանրության նկատմամբ էապես չի փոխվել։ Այս օրերին ՀՅԴ պաշտոնական թերթն ավելի հստակ է ներկայացնում իր վերջնական նպատակը ՝ դրան հասնելու ամենակարեւոր քայլերը։ Գայանե Ավագյան ՀՅԴ «ԱZԴԱԿ» INԱՄԱՆԱԿՈՒՄ ՀԱՅՈ ԵIDEԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ 50-ԱՄՅԱԿԻՆ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԴԵՊՔԻ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ Հիմնաբառեր. Հայ դատ, Հայոց ցեղասպանություն, 50-ամյակ, «Ազդակ» պարբերական, մամուլ, ազգային ինքնություն, Թուրքիա, Հայաստան, Հայաստան, Հայաստան , ։

example525

example525

Մարդը մշտապես ենթարկվում է կլիմայական տարրերի ներգործությանը։ Կլիմայի բժշկաաշխարհագրական գնահատումը տրվում է՝ հաշվի առնելով բնական առանձին գործոնների զուգակցությունները։ Գյումրիի կլիման լի է հակադրություններով` ցուրտ ձմեռ` նվազագույնը -36 °C ջերմաստիճանով և շոգ ամառ, առավելագույնը` +38 °C, աշունը և գարունը կարճատև են։ Բնակչության հիվանդացությունը աճում է ձմռանը, ամռանն ակտիվանում են սիրտ-անոթային, նյարդային բնույթի հիվանդաձևերը, իսկ աշնանային ու գարնանային եղանակները բացասաբար են ազդում ռևմատիզմով, արտրիտով, ստամոքսի խոցով և մի շարք այլ հիվանդություններով հիվանդ մարդկանց վրա։

ԳՅՈՒՄՐՈՒ ԿԼԻՄԱՅԻ ԲԺՇԿԱԱՇԽԱՐՀԱԳՐԱԿԱՆ ՆԿԱՐԱԳԻՐԸՄարդը մշտապես ենթարկվում է կլիմայական տարրերի ներգործությանը։ Հիպոկրատը (Ք.ա. 460-377 թթ.) գտնում էր, որ մարդու մարմնի ձևը, բարոյական նորմերը արտացոլում են բնակության վայրի բնությունը և տարվա եղանակների հերթափոխությունը, որոնք հաճախ հիվանդությունների պատճառ են դառնում։ Իսկ Աբուիբն Սինան (Ավիցեննա, 980-1037 թթ.) նկատել է կապ աշխարհագրական պայմանների ու մարդու օրգանիզմի վիճակի միջև։ Կլիմայի բժշկաաշխարհագրական գնահատումը տրվում է՝ հաշվի առնելով բնական առանձին գործոնների զուգակցությունները։ Օրինակ` արևային պարզ եղանակները ցերեկային կյանք վարող բոլոր կենդանի օրգանիզմների համար ստեղծում ենլուսային, ջերմային D վիտամինի յուրացման կոմֆորտային պայմաններ։ Արևային շոգեղանակները բնութագրվում են ըստ ճառագայթման առույգացնող նշանակության։ Եթե ճառագայթումը ինտենսիվ է, ապա մեծանում է մարդու օրգանիզմի վրա ջերմային ծանրաբեռնվածության չափը, հատկապես՝ ծանր ֆիզիկական աշխատանք կատարելիս։ Ամպամած եղանակները նվազեցնում են անդրմանուշակագույն ճառագայթներիբարերար ազդեցությունը, բայց միևնույն ժամանակ նպաստում են օրգանիզմիհանգստացմանը և կենտրոնացմանը։ Մթնոլորտային տեղումները կտրուկ փոխում են եղանակի բնույթը և ազդումմարդու վարքագծի վրա։ Դրանք մաքրում են օդը, բարձրացնում օդի իոնացումը։ Կայծակը մեծացնում է օզոնի քանակությունը։ Այս ամենը ուժեղացնում է շնչառականգործառույթը, տալիս է առույգություն։ Մռայլ, խոնավ եղանակները նպաստում են դեպրեսիոն վիճակի առաջացմանը, ևհամատարած թափվող ձյունը, ընդհակառակը՝ հանգստացնող դեր ունի։ Առողջ մարդու համար հանգիստ վիճակում կոմֆորտային են համարվում 17210C ջերմաստիճանը և 60-65 % չափավոր խոնավությունը։ Կոմֆորտ պայմաններըբոլոր մարդկանց համար նույնը չեն։ Այն կախված է անհատի օրգանիզմի դիմադրողականությունից, քաշից, զբաղմունքից, տարիքից, սեռից։ Ցածր ջերմաստիճանը հանգեցնում է ծայրանդամների արյունատար անոթներիսեղմմանը, արյանշրջանառության դանդաղեցմանը, նյարդային համակարգիգրգռմանը։ Ձմռան ամիսներին ջերմաստիճանի կտրուկ նվազումների պատճառով մեծանում է մարդկանց մրսածության պատճառով առաջ եկող հիվանդությունների թիվը։ Նման միտումը կարելի է զգալիորեն նվազեցնել օրգանիզմի կոփման միջոցով, այսինքն` հյուսվածքներում ֆիզիկաքիմիական պրոցեսների վերակառուցման, ընդհանուր նյութափոխանակության մեծացման, վահանաձև գեղձի ֆունկցիան ուժեղացնելու, ուղեղում արյան շրջանառության արագությունը կարգավորելու, սրտի մկաններիամրացման, ներքին օրգանների կարգավորման և այլ միջոցներով։ Մարդու օրգանիզմի վրա ազդում է ոչ միայն առկա եղանակը, այլև եղանակաձևավորման գործընթացը և դրա փոփոխությունը։ Հիվանդածին դեր ունեն այն տարրերը, որոնց շեղումը մեծ է լավագույն (օպտիմալ) չափից։ Օդերևութաբանական տարրերը տարբեր կերպ են ազդում հիվանդ և առողջ մարդկանց վրա։ Նրանց գերակշիռմասը չի նկատում ինքնազգացողության վրա եղանակային փոփոխությունը, սակայնդրա կտրուկ փոփոխությունը առողջ մարդկանց մոտ կարող է առաջ բերել վատտրամադրություն, աշխատունակության անկում և այլ երևույթներ։ Վերջին շրջանում արագորեն զարգանում են արեգակնային ակտիվությամբ պայմանավորված օրգանիզմում գերզգայուն վիճակի ստեղծման շուրջ հետազոտումները։ Այն հատկապես ազդում է վարակիչ-ալերգիկ, սիրտ-անոթային, ներզատական համակարգի հիվանդություններով տառապող բնակչության վրա։ Օդերևութաբանական տարրերի ազդեցության ողջ մեխանիզմը մարդու վրադեռևս բացահայտված չէ, բայց բազմաթիվ տարիների ուսումնասիրությունները վկայում են, որ մարդն ունի գերզգայունություն բնական երևույթների փոփոխությաննկատմամբ։ Բժշկական կլիմայագիտության խնդիրների ոլորտում հատկապես լայնորեն քննարկվում է կլիմա-մարդ-առողջություն փոխհարաբերությունը։ Բազմաթիվ հետազոտողներ մշակել են եղանակների առողջության վրա ազդեցության դասակարգման և գնահատման մի շարք սադղակներ, սակայն ամենից կիրառականը Ե. Ֆեոդորովի կողմից մշակած կոմպլեքսային մեթոդն է։ Ե. Ֆեոդորովի և Լ. Չուբուկովի (1964) կողմից մշակած կոմպլեքսային մեթոդովկազմվում է քարտագրացուցակ (կատալոգ), որում տրվում են օրվա եղանակի տարրերի (ջերմաստիճանի, խոնավության, քամու և այլն) միջին, բացարձակ առավելագույն և նվազագույն ցուցանիշները։ Դրանք խմբավորվում են երեք տիպերով` տարվաանսառմանիք, անցումային և սառնամանիքային ժամանակահատվածների ևբնութագրվում են 14 դասերով։ Ջերմաստիճանային բնութագրիչներին ավելացվում են եղանակի տիրապետողհատկանիշները` արևափայլք, ամպամածություն, տեղումներ, քամի, խոնավություն,մթնոլորտային ճնշում և այլն։ Այս մեթոդը կարելի է կիրառել նաև Գյումրիի կլիմայիբժշկաաշխարհագրական վերլուծության համար` օգտագործելով «Հայաստանիազգային ատլաս»-ում տրված եղանակային տիպերի գծապատկերները։ Բավական լայն կիրառություն է գտել եղանակների առանձնացումը ըստ մարդուհագուստի ջերմամեկուսացման ցուցանիշի CLO (կլո)։ 1 կլոն մշտապես ապահովում էնստած կամ հանգստի վիճակում գտնվող մարդու հարմարավետությունը (կոմֆորտը)50 կկալ/ջերմաձևավորման, օդի 21 ջերմաստիճանի, 50 % հարաբերական խոնավություն և 10 սմ/վ արագությամբ քամու պայմաններում։ 0,5 կլո-ի դեպքում կարելի էկրել թեթև վերնաշապիկ, իսկ 4,5 կլո-ի ժամանակ պետք է հագնել մուշտակ (2)։ Վերլուծենք Գյումրիի եղանակաստեղծ տարրերի ազդեցությունը բնակչությանվրա։ Գյումրիի օդերևութաբանական բնութագրիչները (ըստ ՀՀ ՇՆ II-7-01-2011)Աղյուսակ 1. ՕդերևութաբանականբնութագրիչներԱմիսներՕդի ջերմաստիճան, °CՄթնոլորտայինտեղումներ, մմՕդի հարաբերականխոնավություն, %Արևափայլիտևողությունը, ժամ1. Օդի ջերմաստիճան։ Օրգանիզմի համար ջերմային կոմֆորտ` հարմարավետ վիճակ է համարվում օդի 17-22 0C ջերմաստիճանը։ Գյումրիում օդի միջին տարեկան ջերմաստիճանը 6.3 0C է, բացարձակ նվազագույնը՝ -36 0C, իսկ առավելագույնը՝ 38 0C։ Խիստ ցածր ջերմաստիճանային դիսկոմֆորտ պայմաններ Գյումրիում ստեղծվում են հունվարի ընթացքում, երբ ջերմաստիճանը նվազում է -20-22 0C, երբեմն՝ավելի ցածր։ Այսպիսի ցրտերը սկսում են նոյեմբերի վերջերից և տևում մինչև մարտիկեսերը։ Հունվարին օդի ջերմաստիճանը նվազում է մինչև -30 0C և պահպանվում 4-6օր։ Ձմռան ցուրտ եղանակների գնահատման տարբեր մոտեցումներ կան։ Ըստ Բոդմանի եղանակային խստության ինդեքսի` ձմռան պայմանները գնահատվում են որպես չափավոր խիստ։ Ցածր ջերմաստիճանային պայմաններին դիմանալու համարանհրաժեշտ է համապատասխան հագուստ։ Ձմեռային հագուստի կրումը սկսվում էնոյեմբերի առաջին տասնօրյակից մինչև ապրիլի սկիզբը։ Բացօթյա աշխատանքներով զբաղվելու հնարավորությունները սահմանափակեն, իսկ զբաղվելու դեպքում էլ պետք է տաք հագնվել մոտ 4 կլո չափի։ 2. Օդի խոնավություն։ Օդի խոնավությունը ևս օրգանիզմի վրա ունի որոշակիազդեցություն։ 30-60 % հարաբերական խոնավությունը համարվում է հիգիենիկ նորմա, 20 %-ից ցածրը գնահատվում է չոր օդ, 71-85 %՝ չափավոր խոնավ, իսկ 86 %-իցբարձրը` գերխոնավ։ Չափավոր խոնավ օդը նպաստում է օրգանիզմի նորմալ կենսագործունեությանը, այսինքն` մաշկը, շնչուղիները, լորձաթաղանթը ունենում են բավարար խոնավություն և ապահովում օրգանիզմի ներքին հաստատուն խոնավություն։ Խոնավության ու ջերմության մեծ քանակությունն ունի հիվանդածին նշանակություն։ Դրանք հիմնականում կապվում են մաշկային հիվանդությունների առաջացմանհետ։ Գյումրիում օդի հարաբերական խոնավությունը ձմռանը տատանվում է 82-84 %ի շուրջ (աղ. 1), իսկ գարնանը՝ 70-71 %, այսինքն՝ այդ պայմանները գնահատվում ենորպես չափավոր խոնավ։ Ամռանը, ընդհակառակը, օդը համեմատաբար չոր է` 62-64%, բնորոշ են երաշտային եղանակները, և բնակչության մոտ ակտիվանում է ալերգիկ,շնչառական ուղիների տարբեր հիվանդություններ։ Օդի ցածր խոնավությունը ևբարձր ջերմային պայմանները առաջ են բերում անհարմարավետություն (դիսկոմֆորտություն)։ Գյումրիում հուլիս-օգոստոսին այդպիսի իրավիճակներ ստեղծվում ենամսվա ընթացքում 7-8 օր։ Միջավայրի անհարմարավետությունը մարդկանց առողջության, կյանքի ու գործունեության համար շրջակա միջավայրի անբարենպաստ լինելն է։ Անհարմարավետության առավելագույն և նվազագույն արժեքներն այն մեծություններն են, որոնք օրգանիզմի գոյության պահպանման համար ծայրահեղ են։ Գյումրիում անհարմարավետության գործակցի (ըստ Արակավայի) նվազագույն արժեքը 17.3 է և դիտվում էհունվարին, փետրվարից սկսած այն սկսում է աճել և հուլիս-օգոստոսին հասնումառավելագույնին` 64.6։ Անհարմարավետությունը բացասաբար է անդրադառնումսիրտ-անոթային, նյարդային, ալերգիկ բնույթի հիվանդություններով հիվանդ բնակչության վրա [1, էջ 13]։ 3. Մթնոլորտային տեղումներ։ Խոնավ, տեղումնաշատ եղանակները բացասաբար են անդրադառնում արտրիտով, ռևմատիզմով հիվանդ մարդկանց վրա, իսկ չորեղանակները ստեղծում են օրգանիզմի համար կրկին ոչ լիարժեք պայմաններ, օրինակ` օդում ավելանում է փոշու, վտանգավոր միացությունների քանակությունը։ Գյումրիում մթնոլորտային տեղումները լուրջ անհարմարավետություն չեն ստեղծում. տարեկան քանակությունը կազմում է 500 մմ։ Տեղումների մոտ 28 %-ը թափվում է ապրիլ-մայիս ամիսներին, իսկ սեպտեմբեր-հոկտեմբեր ամիսներին՝ 14 %-ը։ Ձմռան ընթացքում թափվող տեղումների քանակությունը կազմում է 13.8 %։ Ձյանշերտը կազմում է միջինը 30-50 սմ։ Ձմռանը բնորոշ են նաև մառախլապատ եղանակները. դեկտեմբերից փետրվար ընկած ժամանակահատվածում մառախլապատօրերի թիվը կազմում է 42 օր։ Ձմռան եղանակները բնակչության մոտ առաջ են բերում ոչ հարմարավետ վիճակ` վատ տեսանելիություն, լարվածություն։ Այս պատճառով էլ ձմռանը բավական մեծ բաժին են կազմում ավտովթարները, սայթաքելու հետևանքով տարբեր բարդության կոտրվածքները (տարվա ընթացքում դիմող հիվանդների մոտ 10-13 %-ը)։ 4. Մթնոլորտային ճնշում։ Մթնոլորտային ճնշման ֆիզիոլոգիական ազդեցության հիմքում ընկած է դրա ազդեցությունը փակ խոռոչների` կրծքավանդակի, որովայնի, լիքը օրգանների` ստամոքս, աղիներ և այլնի, ինչպես նաև արյան շրջանառության համակարգի ռեցեպտորների վրա։ Մթնոլորտային ճնշումը ծովի մակարդակին կազմում է 760 մմ սս կամ 1013 մբ,իսկ Գյումրիում միջինը 612 մմ սս կամ 815 մբ։ Մարդն իր վրա չի զգում մթնոլորտի ահռելի ճնշում` 16 տ։ Կրծքավանդակի բացասական ճնշումը, որը առաջ է գալիս ներշնչելու ընթացքում, ապահովում է օդիմուտքը դեպի թոքերը, արտաքին ճնշումն ընդհակառակը, նպաստում է արտաշնչմանը։ Արյան շրջանառության ողջ համակարգը կանոնավորվում է հիդրոստատիկճնշման տարբերությամբ և կորելյացիոն կապի մեջ է արտաքին ճնշման հետ։ Եթեմթնոլորտի ճնշումը մեծ է, ապա արտերիալ ճնշման առավելագույն և նվազագույնչափը նվազում է, օրգանիզմում հաճախանում է պուլսացիան, ավելանում է ազոտիքանակությունը, որն առաջ է բերում ինքնազգացողության վատթարացում։ Հնարավոր է նաև այլ փոխհարաբերություն, երբ ցածր ճնշումը բերում է արտերիալ ճնշմաննվազման։ Այն կարող է առաջ բերել հիվանդագին երևույթներ` թուլություն, գլխացավ,սրտխառնոց, ախորժակի անկում։ Գազերի պարցիալ ճնշումների տարբերության շնորհիվ օրգանիզմում մշտապեսիրականացվում է գազափոխանակություն։ Մթնոլորտային ճնշման փոփոխությաննկատմամբ առավելապես զգայուն է սիրտ-անոթային համակարգը։ Մթնոլորտային ճնշումն աճում է նոյեմբերից մինչև փետրվար։ Գարնան ամիսներին այն համեմատաբար քիչ փոփոխություն է կրում 844.4 մբ, 843.3 մբ։ Ամռանը,ընդհակառակը, ճնշումը ցածր է, իսկ սիրտ-անոթային հիվանդացության բաժինը մեծէ։ Վերջինս փոքր է հունվարից ապրիլ ընկած ժամանակահատվածում, իսկ սեպտեմբերից սկսած այն սկսում է աճել։ Այս հիվանդաձևի համար համեմատաբար հարմարժամանակաշրջանը հունվարից մարտ ընկած ժամանակահատվածն է, իսկ անհարմար` մայիսից սեպտեմբեր [1, էջ 15]։ 5. Քամիներ։ Մթնոլորտային ճնշման անհավասարաչափ բաշխման պատճառովառաջանում են օդային զանգվածների տեղափոխություններ։ Օդը բարձր ճնշմանտեղամասերից շարժվում է դեպի ցածր ճնշման տեղամասեր, և առաջանում է քամի։ Քամին օդի տեղափոխությունն է Երկրի մակերևույթի նկատմամբ հորիզոնականուղղությամբ։ Քամիների ազդեցությունը մարդկանց վրա ունի երկակի բնույթ։ Շոգ օրերին այնհովացնում է մարմինը, մեղմացնում տապը։ Ձմռան ընթացքում ընդհակառակը՝ նվազեցնում է ջերմազգացողությունը, այսինքն` քամու արագությունը հակադարձ համեմատական է օդի իրական ջերմաստիճանին։ Օրինակ, երբ օդի ջերմաստիճանը -20 0Cէ, իսկ քամու արագությունը՝ 6-7 մ/վ, ապա ջերմազգացողությունը կլինի -28,9,այսինքն՝ քամին ցուրտ եղանակներին մարդու մոտ առաջացնում է իրականիցպակաս ջերմազգացողություն։ Աղյուսակ 2. Գյումրիում քամիների վարքը (ըստ ՀՀ ՇՆ II-7-01-2011)Միջին արագությունը, մ/վԱմիսներՀս.Հս.-արլ.Արլ.Հվ.-արլ.հունվարապրիլհուլիսհոկտեմբերՀվ.Հվ.-արմ.Արմ.Հս.-արմ.Քամու բացակայությունը ուժեղ շոգերի ժամանակ մարդու համար ստեղծում էանհարմար վիճակ։ Ձմռանը և պարզկա գիշերներին քաղաքում դիտվում են ջերմաստիճանային շրջադասություններ, որի հետևանքով մեծանում է օդի աղտոտվածությունը։ Անհողմ օրերի թիվը միջին հաշվով հասնում է հունվարին 18-20, ապրիլին ևհուլիսին 8-10, իսկ հոկտեմբերին` 15-17-ի։ Ըստ աղյուսակ 2-ի՝ Գյումրիում տարվա ընթացքում քամիները համեմատաբարինտենսիվ են ապրիլից սեպտեմբեր և գերակշռում են հյուսիսարևելյան և հյուսիսայինուղղությունները, իսկ ձմռանը քամիները թուլանում են և փչում հյուսիս-արևելքից ևարևմուտքից։ Ձմռանը քամու արագությունը ոչ միայն թույլ է` 0.6-1.2 մ/վ, այլև օրվաընթացքում այն քիչ է փոխվում։ Այնինչ տարվա տաք սեզոնում օրվա երկրորդ կեսինքամին զգալիորեն ուժեղանում է, որը վկայում է լեռնահովտային քամիների առկայության մասին։ Այսպիսով, գնահատելով Գյումրիի կլիմայական պայմանների էկոլոգիական դերը,կարելի է ասել հետևյալը։ Սեզոնի ընթացքում բնակչության առողջության, ինքնազգացողության համար օդի ջերմաստիճանի անբարենպաստ պայմաններ են ստեղծվում ձմռանը, հատկապես՝ հունվար-փետրվար ամիսներին և ամռանը։ Բացասաբարէ ազդում նաև ջերմաստիճանի շրջադասությունը։ Խոնավության պայմանները գնահատվում են չափավոր խոնավ` առավելագույնը մայիսին 89 %, բայց ամռան վերջինօդի հարաբերական խոնավության փոքր մեծությունը և բարձր ջերմաստիճանը (+28,+30 0C) ստեղծում են երաշտային եղանակներ ԴԳ մեծ արժեքով։ Ձմռանը մեծարագություն ունեցող քամիները նվազեցնում են ԷԷՋ, իսկ ամռանը՝ ակտիվացնումփողոցներում կուտակված փոշու շարժումը և նպաստում ալերգիկ, վերին շնչառականուղիների տարբեր հիվանդությունների ինտենսիվացմանը։ Բնակչության առողջական վիճակը փոփոխվում է ըստ տարվա եղանակների։ Գարնանային և ամառային պայմանները ազդում են հատկապես նյարդային և էնդոկրին համակարգերի վրա (Ն. Գլյուկ և ուրիշներ), վատանում է նաև տուբերկուլյոզովհիվանդների վիճակը (Հ. Ստուկոլո, Վ. Նավրույկի և ուրիշներ)։ Սեզոնային արտահայտվածություն ունի նաև ռևմատիզմը վաղ գարնանը և ուշ աշնանը (Օ. Դերյաբինաև ուրիշներ)։ Սեզոնայնությունն արտահայտվում է նաև որոշ հիվանդաձևերի քանակական ցուցանիշներում։ Այդպիսիք են թոքաբորբը, վերին շնչուղիների բորբոքումը,անգինան, գրիպը։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ մարդու օրգանիզմըգրիպի հարուցիչի նկատմամբ առավել զգայուն է աշնանը, քան գարնանը (Վ. Ժդանով, Վ. Ռիտորովա)։ Սեզոնայնության նկատմամբ առավել զգայուն է սիրտ-անոթայինհամակարգը։ Որպես կանոն այս հիվանդության վրա բացասաբար անդրադարձողգործոններն են քամին, ջերմաստիճանի կտրուկ փոփոխությունները, մթնոլորտայինճնշման փոփոխությունը և այլն։ Արտերիալ ճնշման և սրտի աշխատանքների ակտիվության հետ կապված ուսումնասիրությունները կատարել են Վ. Ուշակովը (1970), Ս.Աբդուլովը (1972), Ա. Գազաևը (1979), Ա. Սոլոմատինը (1982)։ Բայց եզրահանգումըգրեթե նույնն է, որ հիվանդների մոտ սրտի ֆիզիոլոգիական ֆունկցիաների վրա եղանակայնությունն անհամեմատ մեծ ազդեցություն ունի, քան առողջ մարդկանց մոտ։ Դեռևս վաղ ժամանակներում պարզվել է եղանակների ազդեցությունը ստամոքսի, տասներկումատնյա աղիքի խոցերի ընթացքի վրա։ Սրվում են հատկապես աշնանը և համեմատաբար պակաս գարնանը։ Սեզոնայնության արտահայտված բնույթունեն մաշկային հիվանդությունները [2, էջ 180-188]։ Գյումրիում հստակ արտահայտված են տարվա բոլոր եղանակները։ Տարվա եղանակների առանձնացումը կատարվում է օդի միջին ջերմաստիճանի ցուցանիշներիփոփոխման հիման վրա։ Ձմեռը սկսվում է, երբ իջնում է 0 0C-ից ցածր, ամառը t >15ից, աշունը` <15-ից մինչև 0, գարունը >0-ից մինչև 15։ Յուրաքանչյուր եղանակ սովորաբար բաժանվում է երեք ենթաեղանակների։ Ձմեռը բաժանվում է ձմեռնամուտ`0 -5 0C, խորը ձմեռ` -5 0C, ձմռան ավարտ` -5 -0 0C։ Գյումրիում ձմեռնամուտը սկսվում է նոյեմբերի երկրորդ կեսից, իսկ դեկտեմբերիցարդեն ձևավորվում են թույլ և զգալի սառնամանիքային (-13-22 0C) եղանակներ,որոնք ունեն մինչև 20-40 % հավանականություն։ Դրանց բաժինը հասնում է ավելիքան 80 %։ Փետրվար ամսին այդ եղանակների հավանականությունը կրճատվում է45-60 %, իսկ մարտի առաջին կեսին (ձմռան ավարտին) թույլ և չափավոր սառնամանիքային եղանակների հավանականությունը 20-25 % է։ Ձմռանը բնորոշ եղանակայինվիճակներից է մառախուղը։ Մառախլապատ օրերի թիվը դեկտեմբերին կազմում է 14օր, իսկ հունվարին և փետրվարին՝ համապատասխանաբար 17 և 11 օր։ Արտաքին միջավայրի ցուրտ, անհարմար պայմանները մեղմելու, հիվանդածիներևույթները կանխելու նպատակով սկսվում է ջեռուցման սեզոնը, և բնակչությունըկրում է տաք հագուստ, Գյումրիում բնակչության սեզոնային հագուստների կրմանժամկետները հաջորդվում են հետևյալ կերպ։ Գարունը Գյումրիում սկսվում է մարտիերրորդ տասնօրյակից, բնակչությունը ազատվում է ձմեռային տաք հագուստից, քանիոր օդի ջերմաստիճանը 0 0C-ից բարձրանում է։ Տևում է 81 օր և բաժանվում է գարնանամուտի (0-5 0C), կանաչ գարնան (5 -10) և գարնան ավարտի (10-ից բարձր)։ Այսամիսներին բնորոշ են քիչ ամպամած (մինչև 50 % հավանականությամբ), ցերեկն ամպամած եղանակները մինչև 20 %, գրեթե նույնքան էլ՝ անձրևային եղանակները։ Այսպիսի թխպամած, անձրևային եղանակները բացասաբար են ազդում արտրիտով,ռևմատիզմով և այլ հիվանդաձևերով հիվանդ մարդկանց վրա։ Այդ ընթացքում տաքհագուստի տիպերը հետզհետե փոխարինվում են թեթևներով։ Ամառը Գյումրիում սկսվում է հունիսի երկրորդ կեսից և երկարաձգվում մինչևսեպտեմբերի կեսը։ Ընդհանուր տևողությունը 92 օր է։ Չոր խորշակային եղանակներն ունեն մինչև 5 %, իսկ չափավոր չոր (22 %-իցբարձր, հարաբերական խոնավությունը՝ 40-60 %) եղանակները մինչև 30 % հավանականություն։ Ամռանը հարմարավետության (կոմֆորտայնության) գործակիցըաճում է 67-70,5։ Այս հատվածում աճում է հատկապես սիրտ-անոթային, նյարդայինհամակարգերի հիվանդացածության բաժինը։ Այդ կապակցությամբ օրգանիզմի ջերմակարգավորման համար խիստ կարևորվում է հագուստի ճիշտ ընտրությունը։ Աշունը Գյումրիում ամենակարճ եղանակ է՝ 67 օր։ Բաժանվում է երեք ենթաեղանակի` աշնանամուտ t<15 0C, ոսկե աշուն` 5-10 0C, աշնան ավարտ` մինչև 5 0C։ Աշնանը բնորոշ են քիչ ամպամած (մոտ 40 %), ցերեկն ամպամած (մինչև 5 %) ևանձրևային (10 %) եղանակները։ Օրգանիզմի դիմադրողականությունը սկսում էնվազել. զգացվում է վիտամինների, անհրաժեշտ միկրոէլեմենտների պակաս։ Ակտիվանում են նյարդային (30 % աճում է), սիրտ-անոթային համակարգերի տարբերհիվանդաձևերը։ Չափազանց կարևոր է սեզոնային հագուստների կրման ժամկետների ճշգրտումըԳյումրիում և դրանց տևողությունը։ Հագուստի ոչ ճիշտ ընտրությունը ևս կարող էնպաստել բնակչության հիվանդացմանը։ Գյումրիում ձեռային տաք հագուստ (մեծ 4,5կլո) բնակչությունը կրում է նոյեմբերի առաջին տասնօրյակից մինչև մարտի առաջինկեսը` մոտ 96 օր։ Ձմեռային հագուստ (3,0-3,5 կլո) բնակչությունը կրում է ավելի քան2 ամիս։ Գարնանային և աշնանային հագուստ կարելի է կրել ապրիլի կեսից մայիսի վերջև սեպտեմբերի վերջից մինչև նոյեմբերի առաջին տասնօրյակը։ Թեթև (1,5-2 կլո) ևամառային թեթև հագուստներ (մինչև 1 կլո) կրում են 122 օր` մայիսի 31-ից մինչևսեպտեմբերի 30-ը [1, էջ 18-21]։ Սեզոնային հագուստի ճիշտ ընտրությունը նվազեցնում է օրգանիզմի հիվանդանալու ռիսկը։ Բացի դրանից՝ նորմալ ջերմամեկուսիչ,հարմարավետ հագուստի պարագայում գտնվող մարդու աշխատունակությունն առավել բարձր է, և նա կարող է արդյունավետ զբաղվել ցանկացած աշխատանքով։ Բժշկաաշխարհագրական նմանատիպ ուսումնասիրություն կարելի է կատարելհանրապետության մյուս քաղաքների համար և կստացվի քաղաքային բոլոր բնակավայրերի կլիմայական պայմանների բժշկաաշխարհագրական պատկերը։ Գրականություն1. Վալեսյան Ա., Գյումրի քաղաքի էկոլոգիական վիճակի բժշկաաշխարհագրականգնահատումը, Երևան, 2004։ Կիմա Դավթյան ԳՅՈՒՄՐՈՒ ԿԼԻՄԱՅԻ ԲԺՇԿԱԱՇԽԱՐՀԱԳՐԱԿԱՆ ՆԿԱՐԱԳԻՐԸԲանալի բառեր՝ Հիվանդություն, կլիմա, խոնավություն, բժշկաշխարհագրականնկարագրություն, կլո, եղանակ, ջերմաստիճան, մթնոլորտային ճնշում, քամի, տեղումներ։

example844

example844

Հոդվածում ներկայացված է անցումային տնտեսությամբ երկրների, հատկապես՝ Ռուսաստանի Դաշնության, ֆինանսական շուկաների վերլուծությունը՝ շեշտը դնելով կառուցվածքային գործիքների կիրառման վրա։ Հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ կառուցվածքային գործիքները կարող են ծառայել որպես ռիսկի մինիմալացման և բարձր շահույթ ստանալու միջոց։ Կոպուլաների մեթոդի և VaR մեթոդաբանության հիման վրա լուծված է գործնական խնդիր՝ կորելացված ակտիվների զամբյուղի վրա հիմնված կառուցվածքային գործիքի ռիսկերի հաշվարկման և կառավարման ալգորիթմ ստանալու համար։

Գիտ. ղեկ.՝ տ.գ.դ., ֆ.մ.գ.թ., դոց. Ռ. ԳևորգյանԱնցումային շրջանի երկրներում, հատկապես՝ ՌԴ-ում, բանկերի և ներդրումային ընկերությունների կողմից առաջարկվող կառուցվածքային գործիքները (ԿԳ) ներկայումս ավելի ու ավելի գրավիչ են դառնում պոտենցիալներդրողների համար։ ԿԳ-ն եկամտի կանխորոշված պայմաններով որոշակի բազային ակտիվի հետ կապված բարդ ֆինանսական գործիք է։ Գործիքից ստացվող եկամուտը կախված է բազային ակտիվի դինամիկայից, եկամտի վճարմանձևից և հաճախականությունից, որոնք սահմանված են կառուցվածքայինգործիքների բաղադրիչներով՝ արժեթղթերով (հիմնականում ֆիքսվածեկամտով գործիքներ) և ածանցյալ (դերիվատիվ) գործիքներով1։ Անցումային տնտեսությամբ երկրներում ֆինանսական նոր գործիքներառաջարկող խոշոր մասնակիցներից է «Ռենեսանս Կապիտալ» ՍՊԸ-ն, որըԼոնդոնի ֆոնդային բորսայի անդամ է2։ Այն գործում է Ռուսաստանում,Ուկրաինայում, Ղազախստանում, ինչպես նաև՝ Արևելյան և Կենտրոնական Եվրոպայի, Աֆրիկայի և Ասիայի մի շարք հեռանկարային զարգացողերկրներում։ «Ռենեսանս Կապիտալ» ՍՊԸ-ն առաջարկում է ԿԳ-ի հետևյալտեսակները՝ կորպորատիվ ածանցյալներ, հիբրիդներ, մասնային ֆինանսավորում և կառուցվածքային պարտք։ մասնավորբաժնետիրական«Մաստեր Բրոկ»ընկերություննստեղծվել է 1994 թ. Ուկրաինայում։ Ընկերությունն առաջարկում է ԿԳ-իլայն շրջանակ, որոնց համար հիմնական եկամուտն ապահովում է ոսկու,նավթի, եվրո/ԱՄՆ դոլար փոխարժեքի, մոսկովյան և ուկրաինական ֆոնդային բորսաների ֆոնդային ինդեքսների և ԱՄՆ դոլար/ուկրաինականգրիվնա փոխարժեքի վրա հիմնված օպցիոններից և ֆյուչերսներից բաղկացած բարձր եկամտաբերությամբ պորտֆելը։ Ընկերության առաջարկով՝ 2014 թ. մայիսի 21-ին ուկրաինական ֆոնդային շուկայում երևանեկան պետական ռազմական պարտատոմսեր, որոնք միաժամանակ լուծում են երկու խնդիր՝ միջոցների ներդրում և աջակցություն ուկրաինականhttp։ //www.rencap.com/SharedFiles/Resources/0841b1fe-d328-4513-8e50բանակին։ Գանձապետական ռազմական պարտատոմսերը թողարկվել են100 000 օրինակով, յուրաքանչյուրը՝ 1000 ուկրաինական գրիվնա անվանական արժեքով։ Էմիսիայի ընդհանուր գումարը կազմել է մեկ միլիոն ուկրաինական գրիվնա։ Այս պարտատոմսերը շրջանառության մեջ են լինելուշուրջ երկու տարի, վճարումները կատարվելու են յուրաքանչյուր վեց ամիսը մեկ։ «Մաստեր Բրոկ» ընկերությունը, նշելով, որ ԿԳ-ը կայուն եկամուտկապահովեն՝ անկախ ուկրաինական շուկայի տատանումներից, նաև հայտարարել է մրցույթ, համաձայն որի` ԿԳ ձեռք բերող յուրաքանչյուրներդրող հնարավորություն է ստանում շահել գանձապետական ռազմական պարտատոմս 1000 ուկրաինական գրիվնա անվանական արժեքով և7% տարեկան եկամտաբերությամբ1։ Անցումային տնտեսությամբ երկրներում գործող «Նեքսուս» ՍՊԸ-նԱրևելյան Եվրոպայի հնագույն խորհրդատվական ընկերությունն է՝ միջազգային հարկային պլանավորման և ակտիվների դիվերսիֆիկացիայի ոլորտում։ Ընկերության ներկա մասնագիտացումը պահպանողական ցածրռիսկային ֆոնդերն են, որոնց եկամտաբերությունը թույլ է կախված շուկայի վիճակից2։ Ներկայումս Ուկրաինայում տիրող իրավիճակից ելնելով`«Նեքսուս» ընկերությունը գտնում է, որ Ուկրաինայում վրա է հասելֆոնդային շուկայի սպասվող լուրջ անկումը, և այս պայմաններում ԿԳ-ըառաջարկվում են՝ որպես կապիտալի պաշտպանությամբ ներդրումայինգործիքներ, որոնք թույլ են տալիս գումար վաստակել` ստեղծված իրավիճակում ռիսկի չդիմելով3։ 1998 թ. հիմնված «Ալպարի» ՍՊԸ-ն ներկայումս ՌԴ-ում ֆորեքս-տրեյդինգի ուժեղագույն ներկայացուցիչներից է. 2013 թ. այն ճանաչվել է լավագույն ֆորեքս-բրոկերը Եվրոպայում, Ռուսաստանում և ԱՊՀ երկրներում4։ Ընկերությունն առաջարկում է ԿԳ-ի լայն ընտրանի, որոնց համար բազային ակտիվ են հանդիսանում ավելի քան 20 փոխարժեքային զույգեր, ոսկին, արծաթը, նավթը, ֆոնդային ինդեքսները, բաժնետոմսերը և գյուղատնտեսական ապրանքները (հացահատիկ, եգիպտացորեն, շաքարավազ և այլն)։ ԱՊՀ երկրներից «Ալպարի»-ն ԿԳ է առաջարկում նաև Բելառուսում և Ուկրաինայում։ «Այ-Էն-Ջի» (ING) բանկը հանդիսանում է առաջատար ֆինանսականինստիտուտներից մեկը Ռուսաստանում և Ուկրաինայում։ Ուկրաինայումընկերությունը առաջարկում է ԿԳ-ի հետևյալ տեսակները՝ կառուցվածքային նոտաներ, վարկային նոտաներ և ֆոնդերի վրա հիմնված նոտաներ5։ //www.ingbankukraine.com/media/896478/ibu-country-presentation_july_2014_ukrԲելառուսում ԿԳ-ի լայն տեսականի է առաջարկում Ալֆա-Բանկ Բելառուսը1։ Բելառուսում խոսվում է այն մասին, որ Ֆորեքս շուկան շուտովկհասնի նոր մակարդակի, քանի որ պատրաստվում է օրենսդրական ակտինախագիծ, որը կձևակերպի շուկայում գործելու հստակ կանոնները,կպաշտպանի մասնակիցների շահերը և տնտեսական խթաններ կստեղծիմիջազգային բիզնեսի այս ոլորտում բելառուսական հարթակի աճի համար2։ ՌԴ ֆոնդային բորսայի բուռն զարգացումը վերջին տարիներին էականհետևանքներ ունեցավ բորսայի մասնագիտացված մասնակիցների ևներդրողների համար։ Բրոկերների համար 2003-2004 թթ. նկատվում էրերեք միտում3։ Նախ` Ռուսաստանի արժեթղթերի շուկայում սկսվել էր մասնավոր ներքին ներդրումների բում։ Ներդրողների ուշադրությունը առավելապես գրավում էին ֆինանսական գործիքների հետ աշխատանքի երեքձև. ինքնուրույն խաղ բորսայում` դասական կամ ինտերնետ-բրոկերներիմիջոցով, մասնակցություն փայատիրական ֆոնդերում, աշխատանք հավատարմագրված կառավարիչների հետ։ Երկրորդ` խոշորագույն էմիտենտների բաժնետոմսերը սկսեցին գնալարտասահման։ Արևմտյան ներդրողները նախընտրում են առևտուր անելռուսական blue chips-ով իրենց մոտ։ ՌԴ-ում արտասահմանյան ներդրողինառաջարկվում էին այնպիսի յուրահատուկ գործիքներ, ինչպիսիք են` փոքրև միջին ընկերությունների բաժնետոմսերը, որոնք կայուն պահանջարկունեն արտասահմանյան հաճախորդների մոտ։ Երրորդ` զարգանում էր ածանցյալների շուկան։ Իրացվելի և անընդհատ աճող ածանցյալների շուկան ներքին և արևմտյան ներդրողներինֆոնդային ակտիվների հետ աշխատանքում նոր, հետաքրքիր հնարավորություններ տրամադրեց։ Խոսքը ԿԳ-ի մասին է, ավելի կոնկրետ` այդ մեծշուկայի ավելի նեղ սեգմենտի` պատրաստի օպցիոն ռազմավարությունների հետ առևտրի մասին։ Օպցիոն ռազմավարությունը մի քանի օպցիոնների համակցում է, որոնց իրականացման գինը, ժամկետները կամ հենց բազային ակտիվը կարող են տարբեր լինել։ Օպցիոն պայմանագրերով գործառնությունները տալիս են ոչ գծային արդյունք՝ կանխատեսված ուղղությամբ ակտիվի շարժի դեպքում խաղացողը ստանում է եկամուտ, որը հավասար է ակտիվի արժեքի և իրականացման գնի տարբերությանը, իսկիրավիճակի անհաջող զարգացման դեպքում կորցնում է միայն վճարվողպրեմիան։ Օպցիոնի առավելությունը կայանում է նրանում, որ խաղացողընախապես գիտի իր առավելագույն ռիսկը։ Առաջին անգամ ԿԳ-ը ռուսական շուկայում թողարկվել են «Յունիաստրում» բանկի կողմից։ ԿԳ-ի ռուսաստանյան շուկայի առաջնեկներից կա1 http։ новые возможности по управлению рисրելի է համարել «Գազպրոմ»-ի բաժնետոմսերի գնի հետ կապված նոտան։ Այս գործիքը իր մեջ ներառում էր ՌԴ ռուբլի - ԱՄՆ դոլար արտարժութայինռիսկը և «Գազպրոմ»-ի բաժնետոմսի տոկոսային ռիսկը՝ լրացված ֆինանսական լծակով1։ 2005 թ. կառուցվածքային գործիքների կիրառությունըՌԴ-ում սկսեց ընդլայնվել և ներկայումս գտնվում է ուժեղ աճի փուլում2։ Կառուցվածքային գործիքի ստեղծումը կազմված է երկու մասից` հաճախորդի համար պայմանների որոշում և առաջ եկող ռիսկերի կառավարման համար ֆինանսական հաստատության գործողությունների ալգորիթմի մշակում։ Մեր կողմից ՀՀ քաղաքացիների շրջանում անցկացվել է էլեկտրոնայինհարցում՝ նպատակ ունենալով պարզել, թե ՀՀ-ում ինչպիսի ԿԳ է նպատակահարմար կիրառել։ Հարցման արդյունքների համաձայն՝ հաճախորդների համար առավել գրավիչ է ոսկու և արծաթի զամբյուղի վրա հիմնվածԿԳ-ը։ Առաջարկվում է աճի ԿԳ՝ 100 %-ով պաշտպանված կապիտալով և 6ամիս ներդրման ժամկետով։ ԿԳ-ի եկամտաբերությունը հաշվարկվում էգործիքի հիմքում ընկած առավել բարձր եկամտաբերություն ցուցաբերածակտիվի հիման վրա հետևյալ կերպ՝ԿԳ-ի եկամտաբերություն = ներդրված գումար x ակտիվի եկամտաբերություն x ՄԳՄեր կողմից առաջարկվել է մասնակցության գործակցի (ՄԳ) հաշվարկման բանաձև3՝որտեղ N-ը ներդրված գումարի չափն է, w1-ը և w2-ը՝ համապատասխանաբար առաջին և երկրորդ ակտիվի վրա գնված օպցիոնների քանակները, -ն՝ ներդրման պահին զամբյուղի ակտիվների գները։ Այս-ն ևբանաձևը թույլ է տալիս հաշվարկել ՄԳ-ն հենց ԿԳ-ի վաճառքի պահին։ Հաճախորդի տեսանկյունից այսպիսի ԿԳ-ը թույլ է տալիս բաց չթողնելբարձր կորելացիայով ակտիվներում ներդրումից եկամուտ ստանալու հնարավորությունը այն դեպքում, երբ դրանցից մեկը ներդրման ժամանակահատվածում կցուցաբերի ավելի բարձր եկամտաբերություն։ Այս կերպձևավորված ԿԳ-ը ֆինանսական ինստիտուտի համար ստեղծում է լրացուցիչ ռիսկեր։ Մենք առաջարկում ենք այս ռիսկերի հաշվարկման մեթոդ`հիմնված Value-at-Risk (VaR) մեթոդաբանության և կոպուլաների կիրառման վրա։ современный этапNPwPwk022011P01P02Վերոնշյալ հոդվածում 2014 թ. հունվարի 1-ից 2015 թ. օգոստոսի 20-ըընկած ժամանակահատվածում Լոնդոնի ֆոնդային բորսայում ոսկու և արծաթի օրական գների էմպիրիկ տվյալների հիման վրա VaR մեթոդաբանությամբ գնահատել ենք ֆինանսական ինստիտուտի լրացուցիչ կորուստների մակարդակը։ Matlab ծրագրային փաթեթի միջոցով ստացած կոպուլայիֆունկցիայով գեներացրել ենք 1000 դիտարկումներից կազմված ընտրանք(գծ. 1)։ Գծ. 1. 1000 դիտարկումներից կազմված գեներացված ընտրանքՀոդվածում ներկայացված ալգորիթմի արդյունքում ստացել ենք, որVaR-ի 5% մակարդակը հավասար է 3.98%։ Այսինքն՝ ռիսկերի 5% մակարդակը և, հետևաբար, ԿԳ-ի արժեքի ընդունելի մակարդակի լրացուցիչծախսերը հավասար է 3.98%։ Ֆինանսական ինստիտուտը պետք է ունենա ներքին ընթացակարգերորոշելու համար, թե ընդունելի է արդյոք ռիսկի տվյալ մակարդակը։ Փոփոխելով ԿԳ-ի պայմանները, կարելի է փոփոխել VaR-ի արժեքները ևստանալ տվյալ ֆինանսական ինստիտուտի համար ընդունելի արժեքներ։ Արև ՀամբարձումյանԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԱՅԻՆ ԳՈՐԾԻՔՆԵՐԻ ԿԻՐԱՌՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆ ԱՆՑՈՒՄԱՅԻՆ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՄԲ ԵՐԿՐՆԵՐՈՒՄԲանալի բառեր՝ կառուցվածքային գործիք, օպցիոն ռազմավարություն, կոպուլա, մասնակցության գործակից։

example285

example285

Հոդվածում քննարկվում է ներկայիս սերունդների՝ ապագա սերունդների հանդեպ պատասխանատվություն ստանձնելու հիմնախնդիրը, որը առավել կարևոր շեշտադրում է ստանում միջսերնդային արդարության հղացքի քննարկման շրջանակներում։ Աշխատանքում անդրադարձ է կատարվում այն դրդապատճառներին, որոնք հարմար հող են նախապատրաստում ապագայի մարդկանց բարօրության մասին հոգալու համար։ Հոդվածում ներկայացվում են նորագույն շրջանի որոշ մտածողների հայացքները, ինչպես նաև ապագա պատասխանատվության լավատեսական ու հոռետեսական հարացույցների բնութագիրը։

Տեխնոլոգիական հսկայական առաջընթացի,օրեցօր աճողբնապահպանական խնդիրների այս դարաշրջանում ավելի հաճախ էխոսվում միջսերնդային արդարության մասին։ Քննարկումներն ավելիեն թեժանում, երբ արծարծվում է ապագա սերունդների հանդեպպատասխանատվություն ստանձնելու խնդիրը։ Վերջինս, պարզ է,միտված է մի նպատակի, այն է՝ ստեղծել նպաստավոր պայմաններապագա սերունդների բարօրության համար։ Աշխատանքի նպատակն էվերհանել այն անկյունաքարերը, որոնք ապագա սերունդների հանդեպպատասխանատվությանսոցիալփիլիսոփայական թեմայի քննարկման, ինչպես նաև հայեցակարգայինտարբեր մոտեցումների վերլուծության խթան են հանդիսանում։ հիմնահարցի՝որպեսապագաունենալուսերունդներիհիմնախնդիրը։ Միջսերնդային հարաբերությունների մասին մտայնություններումբավականին ուշագրավ է մեր՝ ապագա սերունդների հանդեպՆերկայիսպատասխանատվությունպայմաններումհանդեպպատասխանատվությունը, որը նախկինում քիչ թե շատ դիտվում էրորպես ավանդական «պատասխանատվություն» տերմինի բաղկացուցիչմաս, վերջին տասնամյակներում, կարելի նորովիիմաստավորվեց։ Բանն այն է, որ ապագա սերունդների հանդեպպատասխանատվություն կամ որևէ պարտավորություն ունենալուհարցը հետզհետե տարանջատվեց պատասխանատվության վերաբերյալհամընդհանուր քննարկումներից՝ դառնալով հանրային քննարկմանառանձին թեմա և ստանալով անհամեմատ ավելի մեծ ուշադրություն,քան նախկինում։ է ասել,գործողությունները,են տնտեսական և տեխնոլոգիականՆախորդ դարից սկսած՝ մարդկությունը ավելի տեղյակ է դարձելշրջակա միջավայրի անընդհատ աճող խնդիրներին, որոնք մասամբառաջացելզարգացմանարդյունքում։ Նախանշվում է նաև, որ այս կործանարար գործընթացըարագանում է, ու հետագայում խնդիրները նույնիսկ ավելի ծանր կլինեն։ Այս համատեքստում առացքային մտահոգությունն այն է, թե արդյոքբացասական հետևանքներ առաջացնելու մեր կարողությունը ինչ-որկերպ պարտավորեցնո՞ւմ է մեզ փոխել մեր իսկ գործողությունները։ Ավելորդ է նշել, օրինակ, որ ներկայիս որոշ գործողություններ կարող ենվնասել մեզնից հարյուր տարի հետո ապրող սերունդներին։ Հարց էառաջանում՝ արդյոք դա բավարա՞ր պատճառ է, որ մենք, վերանայելովմերՆմանատիպհարցադրումները տանում են ապագա սերունդների հանդեպպատասխանատվության վիճահարույց հարցին, ինչպես նաև նրան, թեինչպես կարող է այդ պատասխանատվությունն ազդել ներկայիսմարդկանց գործողություններին։ Մենք երբեք չենք հանդիպի ապագասերունդներին, սակայն նրանք պատկերացում կկազմեն մեր մասին՝դատելով այն աշխարհից, որը մենք թողնում ենք նրանց [4]։ Թեմանուսումնասիրողների մեկ այլ խումբ, որին կոչում են պատմությանլավատեսներ, պնդում է, որ կարիք չկա վերանայելու կամ փոխելու մերգործողությունները, քանի որ մարդկության պատմության մեջ կան որոշհամընդհանուր միտումներ, որոնք ի վերջո կհանգեցնեն ապագասերունդների մեծագույն օգուտին։ Այս լավատեսությունը, բնականաբար,ավելորդհանդեպգործենք այլսերունդներիդարձնումկերպ։ էապագապատասխանատվության մասին խոսելը։ Առանձնացվում են չորսհիմնական փաստարկներ, որոնք բերվում են հօգուտ վերոնշյալլավատեսության։ -Տեխնոլոգիական առաջընթաց. ըստ շատ մտածողների՝ սրանիցբխում է այն ողջամիտ ենթադրությունը, որ մարդիկ, բավականաչափճարպիկ լինելով, շրջակա միջավայրի խնդիրների մեծ մասը ի վիճակիկլինեն լուծել տեխնոլոգիայի օգնությամբ։ - Փոխարինում կամ փոխհատուցում.յուրաքանչյուր բնականռեսուրս կարող է փոխարինվել կա՛մ այլ բնական ռեսուրսներով, կա՛մմարդաստեղծ ռեսուրսներով։ -Սակավությունը կփոխի դրդապատճառները. տնտեսական այսպնդումն ասում է, որ ռեսուրսների սակավությունը տնտեսապեսպարարտ հող կդառնա նոր գործիքակազմ ստեղծելու կամ էլ ներկայիվարքաձևը փոխելու համար, այսինքն՝ վարքի մի ձևը ավելի ձեռնտուկդառնա, քան մյուս տեսակները։ ռեսուրսներիմիջսերնդային փոխանցումները-Հարստության կուտակում. անառարկելի փաստ է այն, որկապիտալեկողսերունդներին ավելի հարուստ են դարձրել, քան նախորդներն էին (իդեպ, կուտակվող ռեսուրսների շարքում նշվում է նաև մարդկայինգիտելիքը)։ Կուտակման շնորհիվ ապագա սերունդները կկարողանանհաղթահարել բնապահպանական ծախսերը, ինչպես նաև էականտեխնիկական ներդրումների անհրաժեշտությունը։ Վերոնշյալ չորս փաստարկները ենթադրում են, որ ապագասերունդները հարուստ ու բարվոք վիճակում կլինեն, քան մենք, կամառնվազն կլինեն նույն վիճակում, որում մենք ենք, սակայն ոչ երբեքավելի վատթար վիճակում։ [4] Այս փաստարկների գոյությունը բնավ չինշանակում, որ չպետք է խոսենք ապագա սերունդների հանդեպպատասխանատվությունից։ Ավելին, պետք է դիտարկենք նաև այնհակափաստարկները, որոնք ջանում են ամրապնդել մեր՝ հաջորդսերունդների հանդեպ պատասխանատվություն կրելու հրամայականը։ Պատմության ընթացքում մարդկությունը մշտապես մշակել է նորգործիքներ, իսկ արդյունաբերության զարգացումը հնարավորություն էտվել առավել արդյունավետ եղանակով գործիքներ հորինել, արտադրելև օգտագործել։ Սա մարդու ներկա վիճակի անօտարելի փաստ է։ Այդուհանդերձ, պատմական միտումները կարող են չշարունակվելդեպի ապագան, ուստի կարող են սահմանափակումներ լինել, թեինչպիսի գործիքներ կարող են հորինվել, և թե ինչպիսի ազդեցությունկունենան։ Տեխնոլոգիանդրանքունենալսահամանափակումներ. այն չի կարող հավերժ լուծել մարդկությանխնդիրները։ Ապագայում հնարավոր են անդառնալի անկումներ,քայքայումներ։ էօգտագործվել՝ նվազագույնի հասցնելու այն ազդեցությունները, որոնքչի կարողբնական ուժերն ունեն մարդկության վրա, սակայնամբողջապեսուժերիգործողությունները։ Տեխնոլոգիական առաջխաղացումըվերահսկել այդկանխագուշակելուկարողէկարողՓոխարինումը ենթադրում է, որ եթե բնական ռեսուրսը կարող էտնտեսապես արդյունավետ կերպով փոխարինվել արհեստականռեսուրսով, որը նման է կամ ավելի լավ է բոլոր համապատասխանառումներով, ապա այդ ռեսուրսը կարող է արդյունավետ փոխարինվել։ Հարցն այստեղ այն է, թե որքան հաճախ է դա տեղի ունենումգործնականում։ Երբեմն անհրաժեշտ է փոխարինել բնական ռեսուրսըմի քանի բնական կամ տեխնածին ռեսուրսներով։ Այդ դեպքում ճիշտ չէասել, որ ռեսուրսն ամբողջությամբ փոխարինված է։ Պետք է նշել, որ դրդապատճառների, միտումների փոփոխությանհամար ժամանակ է անհրաժեշտ, իսկ բացասական միտումները կարողեն շարունակվել երկար ժամանակ, մինչև քայլեր ձեռնարկվեն այնփոխելու համար։ Արդյունքում բացասական միտումը կարող է լինելանդառնալի։ Ինչ վերաբերում է հարստության կուտակմանը, ապա, անշուշտ,ճիշտ է, որ նախորդ սերունդների ներդրումներն ու խնայողություններըմեզանից շատերին ավելի ապահով են դարձրել։ Հարցն այն է, թե արդյոքպատմական այս միտումը ապագա սերունդներն ավելի ապահովծախսերի ավելացմանկդարձնի՞։ Պատասխանըհնարավորությանը։ Եթեենլինեն, քան ապագաբնապահպանական ծախսերը, ավելի մեծսերունդների հարստությունը, ապա սերունդների՝ ավելիլավպայմաններում ապրելու մասին խոսելն անգամ ավելորդ է։ էծախսեր,ինչպիսիքկապվածորոշԱմերիկացի մտածող Հանս Ջոնասն իր «Պատասխանատվությանհրամայականը» աշխատության մեջ, հանգամանորեն անդրադառնալովսերունդների միջև պատասխանատվությանը, նշում է, որ ժամանակիընթացքում ներկա սերունդները պետք է ավելի ու ավելի հակված լինենապագա սերունդների հանդեպ պատասխանատվություն ստանձնելուն։ Նման դիրքորոշումը հեղինակը բացատրում է պայմանավորող մի քանիգործոններով. դրանցից մեկը ժամանակակից տեխնոլոգիաների՝հանդեպսպեկտորիընդլայնումնսերունդներիհնարավորություններիմարդկանց և բնության ճակատագրին ներազդելու բարձրացած ներուժնէ։ Այն, ինչ ժամանակին թողնվում էր ճակատագրին, հիմա արդենմտնում է մարդկային վերահսկողության ոլորտ։ Մյուս գործոնըմարդկանցէ,մասնավորապես՝ վտանգների ու ռիսկերի վաղ հայտնաբերման հետկապված [3]։ Ըստ Ջոնասի՝ վերոնշյալ միտումներն անխուսափելիորենհանգեցնում են պատասխանատվության ընդլայնմանը։ Ներկայիսգործողությունների հնարավոր հետևանքների մասին գիտակցումը,ինչպես նաև շատ գործողություններից զերծ մնալը մեզ ստիպում էստանձնել ապագահամապատասխանպատասխանատվություն։ «Մենք պատասխանատվություն ենք կրում ոչթե ապագա մարդկային անհատների, այլ մարդու գաղափարի (Idea ofMan) առջև, որն այնպիսին է, որ պահանջում է նրա մարմնավորմաններկայությունն աշխարհում»[3]։ Մեր պատասխանատվություննուղղված է մարդկության գաղափարին, որը գոյաբանական գաղափար է,այն գաղափարին, թե ինչ պետք է գոյություն ունենա, որը հրամայականէ ստեղծում մարդկության գոյությունը շարունակելու համար [4]։ Ապագա սերունդների հանդեպ պատասխանատվության արդարացումը,ըստ Ջոնասի, հրամայական է դառնում ապագա սերունդների գոյությանհամար, քանի որ նրանք պատասխանատվություն պահանջողգոյաբանական գաղափարի մի մասն են։ Սակայն մտածողը նաևընդգծում է, որ կա պատասխանատվության սուբյեկտիվ բաղադրիչ.մարդիկ իսկապես զգում են պատասխանատվություն և պատրաստ ենգործելու։ Ջոնասի՝ ապագա սերունդների հանդեպ պատասխանատվությանը վերաբերող մտայնություններում պետք է առանձնակիուշադրության արժանացնել այն փաստը, որ ըստ նրա՝ մարդկությունըպետք է ինքն իրեն դաստիարակի այնպես, որ հոգատարություն զգաապագա սերունդների հանդեպ՝ հետևապես պատրաստ լինելով գործել՝անվտանգ դարձնելով վերջիններիս գոյությունը։ Հարկ է նշել՝ Ջոնասը պնդում է, որ ապագա սերունդների առջև մերպատասխանատվությունը ենթադրում է հետևյալ նորմատիվայինպահանջը։ «Գործե՛ք այնպես, որ ձեր գործողությունների հետևանքներըհամատեղելիկյանքիշարունակականության հետ»։ [3] Ջոնասի կարծիքով՝ մենք պետք էպահպանենք ապագա սերունդների համար ազատ ընտրությանհնարավորությունը։ առանցքայիննշանակություն ունի մարդու ազատության գաղափարը, որը նա կապումհայացքներումմարդկայինՄտածողիիսկականլինենէ ապագա սերունդների հանդեպ պատասխանատվությանը։ ԸստՋոնասի՝ ազատությունը պատասխանատվության անհրաժեշտ պայմանէ. այն թույլ է տալիս մարդկանց հոգ տանել միմյանց և այլ արարածներիմասին։ «Ազատության ժամանակավոր կորուստը կարող է հանդուրժելիլինել, բայց մշտական կորուստը երբեք ընդունելի չէ»,- նշում է Ջոնասը[2]։ Թրեմելն այս առիթով կարծես շարունակում է Ջոնասի միտքը.«Գիտելիքների աճով մեծանում է իշխանությունը, բայց միևնույնժամանակ մեծանում է նաև պատասխանատվությունը» [7]։ Թրեմելը,ըստ էության, նկատի ունի այն հանգամանքը, որ մարդկային գիտելիքիաճով էլ պայմանավորված է մարդու իշխանությունը բնությաննկատմամբ, որի արդյունքում էլ անհրաժեշտաբար մեծանում էպատասխանատվության աստիճանը։ կրելունենալնկատմամբ,Կարողինչպեսկարողէհարց առաջանալ՝մակարդակումկամմարդկանցենքորոշակիպատասխանատվությունպարտավորություններ ապագայիեթեվերջիններիս ինքնությունն անգամ դետերմինացված չէ։ Այսպիսիհարցադրումը հիմնովին արդարացված է։ Մարդկային գործունեությանառօրեականգուցե անգամ տարօրինակ թվահիմնախնդրին հօգուտ փաստարկներ ներկայացնելը։ Փիլիսոփայականհամատեքստում, սակայն, հաճախ նշվում է, որ տարածության այս կամայն կետում գտնվելը մարդու բարոյական կարևորագույն հատկանիշ չէ,որը կսահմանի անհատի արժեքային լինելը, հետևաբար՝ ժամանակայինգործոնը նույնպես չպետք է դիտարկել այդպիսին։ Այսինքն՝ անկախ այնբանից, թե ժամանակի որ հատվածում է անհատը, վերջինիս հանդեպպատասխանատվությունը անձեռնմխելի է։ Այս դեպքում ապագամարդկանց ինքնության անորոշությունը ընդամենը ոչ հրատապ լինելուարդյունք է։ Նշվածից կարելի է ենթադրել, որ վերջիններիս ինքնությունըկորոշարկվի հրատապության համապատասխան պայմաններումդիտարկվելիս։ ուպատասխանատվություն զգալ տարվա սկզբին Ավստրալիայումբռնկված մասսայական հրդեհների հետևանքով տուժածների կամվերջին շրջանում Չինաստանում տարածված վիրուսի զոհերի հանդեպ,այսինքն՝ մենք բարոյապես պատասխանատու և ինչ-որ տեղ նաևպարտավորված ենք զգում թեթևացնելու մոլորակի մեկ այլ մասումապրող մարդկանց ողբերգությունը՝ բնավ չիմանալով, թե ովքեր եննրանք։ Նույն օրինաչափությունն էլ գործում է ապագա սերունդներիենքկարեկցանքՄենքկարողկրելուհանդեպ պատասխանատվությունհարցում՝ անկախժամանակային ու ինքնության անորոշության գործոններից։ Տեղին էնկատում Թրեմելը, որ «մենք հաճախ պարտավորված ենք զգում դեռչորոշված (indeterminate) մարդկանց հանդեպ, և կարևոր չէ ՝ նրանքարդեն ծնվել են, թե ոչ» [6]։ Փարթրիջը համեմատաբար ավելի պարզեղանակով է բացատրում վերը նշվածը։ «Եթե ականազերծման փոս եմփորել, ապա պարտավոր եմ վերջում այն հողով լցնել, որպեսզի ոչ ոքհետագայում չտուժի» [5]։ Եվ դա, ըստ Փարթրիջի, ոչ մի կապ չունի այնբանի հետ, թե արդյոք արդեն ծնվել է մի մարդ, ով կարող է տուժել, եթեինքը չկատարի իր պարտավորությունները։ էթիկայիգաղափարըԱյնուամենայնիվ, ապագայիորոշառարկություններ է առաջացնում. որոշ քննադատներ պնդում են, որապագայի էթիկայի այս գաղափարը հանգեցնում է երկարաժամկետպայմաններում ապագա պատասխանատվության անանունությանը(anonimity)։ Պատասխանատվությունը դառնում է չափազանց անորոշ,եթե առանց հաշվի առնելու դերային փոխհարաբերությունների ամբողջբարդությունը, այն ուղղված է մարդկանց, որոնք համարվում ենվերացական, միատարր անհատներ, ում մենք չգիտենք և չենք էլ կարողիմանալ, քանի որ նրանք ապրելու են հեռավոր ապագայում։ Մյուսքննադատները սահմանափակվում են խնդրոքննադատությանպրագմատիկ տեսանկյունով՝ ուշադրության արժանացնելով այն հարցը,թե արդյոք իրական բարոյահոգեբանական պայմաններում կարելի՞ էակնկալել, որ անհատը ոչ միայն խոսքով, այլև գործով ցույց կտա իրհավատարմությունը [7]։ Նշվածների շարքին կարելի է դասել նաև ժամանակակիցքաղաքական մտածողներից մեկին՝ Ավներ դե-Շալիտին, որը նույնպեսհակված է մտածելու, որ ներկայիս սերունդները պարտավորություններունեն ապագա սերունդների հանդեպ, և այս դատողություննամրապնդելու համար փիլիսոփան երկու փաստարկ է ներկայացնում,որոնցից առաջինն ու ավելի կարևորը համայնավարական շեշտադրումունի։ Ըստ դե-Շալիտի՝ մենք պարտավոր ենք արդարացի լինել մերհամայնքի բոլոր անդամների նկատմամբ՝ անկախ վերջիններիսժամանակային կարգավիճակից, քանի որ նրանք կրում են բարոյականմի շարք առանձնահատկություններ, որոնք մենք ենք կրում։ Սա, ի դեպ,այն դեպքն է, երբ պարտավորությունները ծագում են համայնքի միջևհարաբերություններից։ Մտածողը ներկայացնում է իր երկրորդփաստարկը, որը, ի տարբերություն առաջինի, կապվածչէհամայնավարական հարաբերություններից։ «Կա պարտավորություն ոչյուրայինների (non-members)նկատմամբ, որը ենթադրում է, որ մենքպետք է զերծ մնանք այլ մարդկանց վնաս հասցնելուց» [1]։ «Այդպարտականությունը կոչվում է մարդասիրություն և վերաբերում էուրիշների բարեկեցությանը» [1]։ Դե-Շալիտը կարծում է, որ բարոյականչէ անտեսել ուրիշների տառապանքները՝ անկախ նրանց տարածական ևժամանակային կարգավիճակից։ Փաստորեն, Դե-Շալիտը ապագասերունդների հանդեպ մեր պարտավորությունները ներկայացնում էարդարության և մարդասիրության նժարի տեսքով՝ կարևորելով դրանցճիշտ հավասարակշռությունն ու բաշխումը։ Բացի այդ, հարկ է նշել, որ Դե-Շալիտը սերունդների միջևմիջազգային արդարությանանհրաժեշտություն է տեսնում։ Այս անհրաժեշտությունը հիմնված էայն փաստի վրա, որ համայնքները նույնպես կապված են միմյանց [4]։ Եթե մի համայնք քայլեր ձեռնարկի իր ապագա անդամներիռեսուրսներն ու բարեկեցությունն ապահովելու համար, մյուս համայնքըկարող է ամեն բան անել այդ քայլերը խափանելու համար։ Տարբերհամայնքների միջև, որոնք ունեն գրեթե նույն նպատակը, այն է՝ապահովել սերունդների բարօրությունը, առաջանում է շահերի բախում։ Հենց այս պատճառով է անհրաժեշտ սերունդների միջև միջազգայինարդարություն՝ ըստ մտածողի։ Ակնհայտ է, որ միջազգային ինչ-որհամագործակցության մեծ պահանջ կա՝ ապագա սերունդների հանդեպպատասխանատվության հետ կապված։ [4] Այնուամենայնիվ, սա հարցիմյուս կողմն է ու թերևս ոչ այնքան առնչակից մեր թեմային։ Վերադառնալով մեր խնդրին՝ կարելի է առանձնացնել ապագասերունդների հանդեպ պատասխանատվությանլավատեսական ևհոռետեսական հարացույցներ։ Լավատեսական հարացույցը հաշվի էառնում ապագա սերունդների համար պատասխանատվությունըառաջին հերթին որպես պարտավորություն՝ քիչ թե շատ հուսալիառաջընթաց ապահովող գործընթաց, որը սկսվում է ներկայումս ևկշարունակվի ապագայում։ Ըստ այս հարացույցի՝ մեր՝ ապագասերունդների հանդեպ պատասխանատվությունը երաշխավորում էորոշակի առաջընթաց, որից օգտվելու են ապագա սերունդները։ Այսհարացույցը, որտեղ ապագա սերունդները ընդհանուր առմամբ ավելիլավէլուսավորականության, ազատական քաղաքական փիլիսոփայությանը՝ներառյալ Ջոն Ռոլսի արդարության տեսությունը(վերջինիսվիճակումներկայիսսերունդը,բնորոշեն,քանհաջորդգլխում),կանդրադառնանքև փիլիսոփայական այլուղղություններին։ Չնայած գոյություն ունեցող տարբերություններին՝այսդպրոցների ներկայացուցիչները կիսում են այն կարծիքը, որ ապագանկհանգեցնի աճող կատարելության (Կոնդորսե), բարեկեցության (Ռոլս,նեոկլասիցիզմ) կամ աշխատանքի տանջանքների նվազեցման (Մարքս)[7]։ հերթիններառումԻ հակադրություն լավատեսական հարացույցի՝ հոռետեսականըապագա սերունդներին տեսնում է ավելի վատթար վիճակում, քաններկայիս սերուդներն են։ «Այս պարագայում ապագա սերունդներիհանդեպ պատասխանատվությունը կրում է պահպանողական բնույթ ևառաջինպահպանելուհանձնարարականը՝ լինի դա տեխնոլոգիական, տնտեսական կամմշակութային բնույթի» [7]։ Հոռետեսական հարացույցը հիմք է դառնում19-րդ դարում Մալթուսականության, ինչպես նաև 20-րդ դարումեվգենիկայի ձևավորման համար, որոնցում հիմնական մտահոգությունըապագա սերունդների վատթարացման, քան թե բարելավման հույսն է։ Մալթուսականության շրջանակներում գլխավոր մտահոգությունը,ինչպես գիտենք, բնակչության անսահմանափակ աճի խնդիրն է, իսկեվգենիկայում՝ գենետիկական ֆոնդի դեգեներացիան։ ստատուս-քվոնևնախադեպըտեխնոլոգիականհետ, այդ թվում՝Մենք, փաստորեն, ապրում ենք այնպիսի դարաշրջանում, որտեղտնտեսականչունեցողառաջխաղացումների հետ մեկտեղ գործ ունենք մի շարք բացասականհետևանքներիբնակլիմայական խնդիրներ,ռեսուրսների սպառում և այլն։ Նմանատիպ իրավիճակը ապագասերունդների բարեկեցության մասին մտածելու տեղիք է տալիս։ Այսպարագայում առնչվում ենք միջսերնդային հարաբերություններին,որոնք բախումնային կարծիքների ու տեսությունների առիթ են տալիս։ Միջսերնդային արդարության շրջանակներում ապագա սերունդներիհանդեպ պատասխանատվությանշատ տեսաբաններլավատեսորեն են վերաբերվում՝ ապավինելով տեխնոլոգիականառաջընթացին ու մարդկային այլ զարգացած կարողությունների, ուստի՝հակվածորևէպատասխանատվություն ունենանք ապագա սերունդների հանդեպ։ Իհակադրություն սրան՝ մտածողների ստվար զանգված կարծում է, որմենք, այնուամենայնիվ, ունենք որոշակի պատասխանատվություն ևպարտավորություններ ապագահանդեպ։ Այսհամատեքստում քննարկվում է նաև այն հարցը, թե ներկայիսսերունդներիկարծիքին,չպետքէհարցինեն այնորմենքսերունդների հետ համեմատած՝ ինչպիսի պայմաններում կապրենապագա սերունդները։ Կարևոր է նկատել, սակայն, որ ապագասերունդներիվերաբերողմտայնությունները նորմատիվային բնույթ ունեն։

example2417

example2417

Աշխատանքում բացահայտվել և վերլուծվել են Սևանա լճի ավազանի օդի ջերմաստիճանի էքստրեմալ բարձր ցուցանիշների (բացարձակ առավելագույն) ձևավորման առանձնահատկությունները, փոփոխության դինամիկան, վերլուծվել է կլիմայափոխության ազդեցությունը տարածաշրջանի բնալանդշաֆտային միջավայրի վրա, պարզաբանվել են առկա հիմնախնդիրները։ Քննարկվել է նաև գլոբալ կլիմայափոխության նկատմամբ ուսումնասիրվող բնատարածքի խոցելիությունը, մշակվել են կլիմայի փոփոխության բացասական հետևանքները մեղմելու ուղիներ։

LCHAVAZANI AIR EXTREME HIGH AND GNAHATUMEKLIMAYI CHANGE HAMATEKSTUMTESUTYAN JERMASTICHANNERIDINAMIKAYI զարգացման ձևերի, տարածքային կազմակերպության և արդյունավետ պլանային համակարգի, ինչպես նաև մարդու բնականոն կյանքի կենսապահովման համար անհրաժեշտ է, drantstaratsazhamanakayin բաշխման օրինաչափություններ։ Հաշվի առնելով դա, այս աշխատանքի նպատակն է բացահայտել և վերլուծել ուսումնասիրված տարածքի ջերմաստիճանի չափազանց բարձր արժեքների (բացարձակ առավելագույն ջերմաստիճաններ) փոփոխությունների դինամիկան և գնահատել դրանց ազդեցությունը շրջակա բնական միջավայրի վրա։ Աշխատանքը բացահայտեց, վերլուծեց Սանաա լճի ավազանում ծայրաստիճան բարձր (բացարձակ առավելագույն) օդի ջերմաստիճանի ցուցանիշների ձևավորման առանձնահատկությունները, փոփոխության դինամիկան, վերլուծեց կլիմայի փոփոխության ազդեցությունը տարածաշրջանի բնական միջավայրի վրա, պարզեցրեց առկա խնդիրները։ Քննարկվել է ուսումնասիրվող տարածքի խոցելիությունը գլոբալ կլիմայի փոփոխության նկատմամբ և մշակվել են կլիմայի փոփոխության բացասական ազդեցությունները մեղմելու ուղիներ։ Մեթոդաբանությունը . Սահմանված խնդիրները լուծելու համար աշխատանքը ծառայել է որպես տեսական-տեղեկատվական հիմք. Համապատասխան ուսումնասիրություններ, տպագիր աշխատանքներ, ՀՀ կառավարության որոշումներ, հաշվետվություններ, զարգացման ծրագրեր, նախագծեր, աշխատանքային ծրագրեր, հաշվետվություններ։ Աշխատանքներում որպես ելակետ օգտագործվել են ուսումնասիրված տարածքի ԱԻՆ հիդրոմետ ծառայության օդերևութաբանական կայանների մթնոլորտային տեղումների բազմամյա դիտարկումների փաստացի տվյալները (1966-2016), ինչպես նաև կլիմայական տեղեկագրերը։ Մաթեմատիկական-վիճակագրական, արդյունահանման, վերլուծության, փոխկապակցման մեթոդներն օգտագործվել են որպես մեթոդական հիմք աշխատանքում։ Ուսումնասիրող տարածքը գտնվում է Գեղարքունիքի մարզում։ Արևելքից սահմանակից է Արեգուն, Շան, Արջելյան Սանգ, հարավից ՝ Վարդենիս, արևմուտք ՝ Գեղամա-Փամբակ լեռնաշղթաներով։ Երկարությունը 120 կմ է, լայնությունը ՝ 30-80 կմ, հեռավորությունը ՝ 4891 կմ 2։ Լճի ավազանը տարածվում է 1900-3500 մ սահմաններում։ Առավելագույն մակերեսը 2000-2800 մ է, ավազանի միջին բարձրությունը ՝ 2390 մ [2]։ Արդյունքներ և քննարկում Օդի ջերմաստիճանի փոփոխության խնդիրները քննարկվել են աշխատանքում և ուսումնասիրվել `ըստ օդերևութաբանական կայանների իրական դիտարկումների արդյունքների (Նկար 1)։ Նկար 1 Շան լճի օդերևութաբանական կայաններ [2] 5. Շորժա, 12. Մեծ Մասրիկ, 21. Մարտունի, 35. Գավառ, 36. Նորատուս, 38. Տերատեմբեր, 40., բայց պարզաբանել տարբեր հիդրոլոգիական խնդիրներ, որոնք գործնական նշանակություն ունեն։ Օդակայաններ Սեմյոնովկա Շորժա Մասրիկ Վարդենիս Մարտունի Վարդենյաց Գավառ Նորատուս Երեք Իրական Սան լճի սեզոն Միջոցառումներ Տարվա աղյուսակ 1. Օդի ամսական միջին տարեկան ջերմաստիճանի արժեքները (ºC) Վերլուծելով աղյուսակ 1-ում բերված տվյալները, այսինքն `ամսական միջին տարեկան օդի ջերմաստիճանի արժեքները, մենք հասկանում ենք, որ ամենաբարձր արժեքը գրանցվել է Շորժայում (+6․4 ºC), իսկ ամենացածրը` երրորդությունը (- 2․3 ºC)։ Որպես կանոն, օդի ջերմաստիճանի ձևավորման վրա ազդում են մի շարք ֆիզիկա-աշխարհագրական գործոններ ՝ աշխարհագրական դիրքը, մթնոլորտի ընդհանուր շրջանառությունը, ռելիեֆը, լեռնաշղթաների ուղղությունը, կողմնորոշումը և թեքությունը։ Նշված գործոնների համակցված ազդեցության տակ ուսումնասիրվող տարածքն առանձնանում է մեծ ջերմաստիճանային բազմազանությամբ (աղյուսակ 1 և 2)։ Ընդհանուր առմամբ, բացարձակ առավելագույն օդի ջերմաստիճանը նվազում է վայրի բացարձակ բարձրության բարձրացման հետ մեկտեղ։ Օդային կայաններ Սեմյոնովկա Շորժա Մասրիկ Վարդենիս Մարտունի Վարդենյաց Գավառ Նորատուս ՏերմիններՍան ամիսներ Տարի Շան լճի աղյուսակ 2. Դիտարկված օդի բացարձակ առավելագույն ջերմաստիճանը (ºC) [2] Դիտարկված բացարձակ առավելագույն ջերմաստիճանը (Աղյուսակ 2) ՝ ուսումնասիրելով տվյալները, մենք հասկանում ենք, որ +34 ºC է գրանցվել Մարտունիում, Մասրիկում, Գավառ և Շորժայում, այսինքն ՝ դրանք ամենաբարձրն են։ արժեքները 2011 թ.-ին։ Նույն տարվա ամենացածր արժեքը եռամսյակում գրանցված է + 23ºC։ Արեգունի լեռնաշղթան ձգվում է ուսումնասիրվող տարածքի հյուսիսային մասում, Շանի լեռնաշղթան հյուսիսարևելյան հատվածում և Շանիլ լեռնաշղթան արևելյան մասում, ինչը կապող օղակ է Սանգ և Վարդենիս լեռնաշղթաների միջև։ Եթե ​​Արեգունի և Ս և Ս լեռնաշղթաների լանջերը, որոնք նայում են դեպի Լիճ և լիճ, կտրուկ են, ապա Գեղամա և Վարդենիս լեռնաշղթաների լանջերը, որոնք նայում են դեպի Լիճ, համեմատաբար մեղմ են։ Այստեղ, բացի հրաբխային լեռների լանջերից, լավայի ժայռը դուրս եկավ լեռների բազմաթիվ հրաբխային կոներից և առաջացրեց ձորեր ու քարեր։ Հենց այս հատվածներում, Գեղամայի, Վարդենիսի լեռնաշղթաների և Սանա լճի միջև ընկած տարածքներում կան նշանակալի տարածքներ, որոնք պիտանի են գյուղատնտեսության համար։ Դրանք հատկապես Մասրիկ, Արգիճի գետերի և Գավառագետի հովիտներն են։ Դրանց համեմատաբար մեծ մասը Մասրիկի դաշտն է։ Այս հարթ տարածքները ծովի մակարդակից բարձր են 1900-2200 մ։ Ուսումնասիրվող տարածքն ունի բարեխառն կլիմա `լավ սահմանված լեռնային գոտիավորմամբ։ Սանայի առափնյա գոտու կլիման (մինչև 2100 մ, 2-12 կմ) համեմատաբար մեղմ է։ 2100-3000 մ բարձրությունների վրա հանդիպում ենք կարճ ամառների և ցուրտ ձմեռների կլիման։ Օդի առավելագույն ջերմաստիճանը դիտվում է հուլիս-օգոստոս ամիսներին, իսկ նվազագույնը `հունվար-փետրվար ամիսներին։ Lowածրադիր ափամերձ շրջաններում օդի տարեկան միջին ջերմաստիճանը 4․0 ... 6․0 ºC է, որը, միկրոկլիմայական պայմանների պատճառով, նշվում է խայտաբղետությամբ։ Այսպիսով, Մասրիկում (1940 մ) 40 Մարտունի (1945 մ) օդերևութաբանական կայաններում, որոնք ունեն գրեթե նույն բացարձակ բարձրությունը, տարեկան միջին ջերմաստիճանը համապատասխանաբար 4,5 և 6,1 C է։ Տարեկան միջին ջերմաստիճանն ավելի բարձր է Արեգուն և Սյան լեռնաշղթայի լանջերի լճի ստորոտին։ Այսպիսով, Շորժայում, որը ծովի մակարդակից բարձր է 1922 մ, միջին տարեկան ջերմաստիճանը 6.4 ºC է։ Ինչ վերաբերում է օդի բացարձակ առավելագույն ջերմաստիճանին, ապա հարկ է նշել, որ մերձափնյա գոտում գրեթե բոլոր օդերևութաբանական կայաններն ունեն գրեթե նույն արժեքը ՝ 32-34 ºC։ Մարզի ալպյան մարգագետիններին բնութագրվում է երկարատև ցուրտ լեռնային կլիման `կայուն ձյան ծածկով։ Հունվարի միջին ջերմաստիճանը -10․0 ... -14․0 ºC է, նվազագույնը հասնում է -35․0 ºC (Եռյակ ՝ 3101 մ)։ Ամառը զով է և կարճ, և հուլիսին միջին ջերմաստիճանը 10․0 ... 14․0 ºC է, առավելագույնը ՝ 23․0 ºC։ ժ։ ա ճ։ ի։ տ։ ա մ։ ե։ ժ։ լ։ յ։ ւ։ գ։ ա ե։ զ։ ա ռ։ ա k։ ա ձ։ ա ց։ ա բ։ ի։ դ։ Օդի միջին տարեկան ջերմաստիճանը, ºC Գծապատկեր 2. Բացարձակ առավելագույն և տարեկան միջին ջերմաստիճանի հարաբերակցություն, ºC Ստացվել է սերտ հարաբերակցություն տարեկան միջին բացարձակ առավելագույն արժեքների տարեկան միջին օդի ջերմաստիճանի հետ (Նկար 2)։ Այս կապը կարող է օգտագործվել չուսումնասիրված կամ պակաս ուսումնասիրված տարածքների ջերմային պայմանները գնահատելու համար։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ 1966-2016 թվականներին առավելագույն ջերմաստիճանում ամենաբարձր արժեքը գրանցվել է 2000 և 2003 թվականներին ՝ կազմելով +32․9 ° С, իսկ առավելագույն ջերմաստիճանների ամենացածր արժեքը գրանցվել է 2009 թվականին։ և եղել է + 24․5 ° С, իսկ միջին ջերմաստիճանը +29․1 ° С էր։ Գավառի օդերևութաբանական կայանում ամենաբարձր ջերմաստիճանի ամենաբարձր արժեքը գրանցվել է 2003 թ. ՝ կազմելով +34․2 ° С, առավելագույն ջերմաստիճանի ամենացածր ցուցանիշը գրանցվել է 2009 թվականին։ և եղել է +24․6 ° С, միջին ջերմաստիճանը ՝ + 24․19 ° С. Մարտունու օդերևութաբանական կայանում ամենաբարձր ջերմաստիճանի ամենաբարձր արժեքը գրանցվել է 2015 թ. ՝ կազմելով +32․3 ° С, առավելագույն ջերմաստիճանի ամենացածր արժեքը գրանցվել է 2009 թվականին ՝ կազմելով + 26․7 ° С, միջին ջերմաստիճանը ՝ +30 ° С. Վարդենյաց օդերևութաբանական կայանում ամենաբարձր ջերմաստիճանի ամենաբարձր արժեքը գրանցվել է 2006 թ. ՝ կազմելով +29․9 ° С, առավելագույն ջերմաստիճանի ամենացածր արժեքը գրանցվել է 2009 թ. ՝ կազմելով +23․9 ° С, միջին ջերմաստիճանը ՝ +27 4 ° С Գավառ Սա։ ա ճ։ ի։ տ։ ա մ։ ե։ ժ։ յ։ ւ։ գ։ ա ե։ զ։ ա ռ։ ա k։ ա ձ։ ա ց։ ա բ։ ի։ դ։ լ։ Տարիներ Նկար 3. Օդի ջերմաստիճանի չափազանց բարձր արժեքների դինամիկան Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ տարածաշրջանում առկա է օդի ջերմաստիճանի չափազանց բարձր արժեքների ավելացման միտում (Նկար 3)։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ տարածաշրջանում, մասնավորապես տնտեսապես զարգացած լանդշաֆտային գոտում, ժամանակակից բոլոր լանդշաֆտները զգալիորեն ազդել են մարդու արտադրական գործունեության արդյունքում, տարածքի մի զգալի մասը արմատապես փոխվել է ՝ դառնալով գյուղատնտեսական լանդշաֆտներ։ Գեղարքունիքի մարզի օդերևութաբանական կայանների դիտողական շարքի վիճակագրական վերլուծությունը ցույց է տվել, որ ուժեղ ջերմությամբ տարեկան օրերի քանակը զգալիորեն ավելանում է։ Այս աշխատանքում խնդիր է դրված ուսումնասիրել և վերլուծել ուսումնասիրվող տարածքի օդի ջերմաստիճանի չափազանց բարձր արժեքների (բացարձակ առավելագույն ջերմաստիճաններում) փոփոխությունների դինամիկան և գնահատել դրանց ազդեցությունը շրջակա բնական միջավայրի վրա։ Հաշվարկված տվյալների արդյունքում պարզ է դառնում, որ 1966-2016 թվականներին Սանաա լճի ավազանում օդի ծայրահեղ բարձր ջերմաստիճանի ամենացածր արժեքները գրանցվել են 2009 թ. Հունվարին միջին ջերմաստիճանը լճափնյա գոտում -10 ° С է, ջրբաժաններում `-12 ° С, հուլիսին` համապատասխանաբար +16 ° С հ +8 ° С։ Ուսումնասիրող տարածքը գյուղատնտեսական մշակաբույսերի մշակման ամենակարևոր տարածքներից մեկն է, մենք չենք սխալվի, եթե ասենք, որ գյուղատնտեսության մակարդակը որոշելու կարևոր ցուցանիշներից մեկը դաշտային աշխատանքային պայմանների օպտիմիզացումն է, եղանակին դրանց հարմարվելը։ պայմանները ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] ՀՀ կլիմայի տեղեկագիր, օդի և հողի ջերմաստիճան, ՀՀ արտակարգ իրավիճակների նախարարություն, Երևան, 2011, Լուսաբաց, I մաս, 150 էջ։ [2] Մարգարյան Վ., Վարդանյան Թ., Սանա լճի ավազանում գետի հոսքի ձևավորման տարիների բաշխման առանձնահատկությունները, «Աշխարհագրության գիտական-կառուցողական ներուժ-գործնական կիրառում» (Լ.Հ. Վալեսյան 55-ամյակին նվիրված գիտաժողով 80) 80 և գիտամանկավարժական գործունեություն)։ 2011, ԵՊՀ հրատարակչություն, էջ 211-23։ [3] Սուրենյան Գ.Հ., Խոյեցյան Ա.Վ., «Գեղարքունիքի ծայրահեղ բարձր ջերմաստիճանի օդերևութաբանական պայմանները», Գիտական ​​հոդվածների ժողովածու, Երևան, 2008, էջ 145-50։ Սարգսյան Անիսևանի լողավազան TԱՄԱՆԱԿԱԿԱԼԱՅԻՆ երմաստիճանի ՎԵՐԱԴԱՐՁԻ ՓՈԽԱՆԱԿՈՒՄԸ ԵՎ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄ ԲԱCԱՌԻԿ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՈՎ. ։

example44

example44

Ներկա ուսումնասիրությունը անդրադարձ է գերբնական կերպարներին անգլալեզու և հայ օրորոցային տեքստերում։ Բանահյուսական տեքստի նկատմամբ գիտական հետաքրքրությունը պայմանավորված է նոր գիտակարգի՝ լեզվաբանագիտության (լինգվոֆոլկլորիստիկա) ձևավորմամբ։ Բանահյուսական օրորոցայինը՝ իբրև տեքստի առանձին տեսակ, բնութագրվում է լեզվաոճական ուրույն հատկանիշներով։

Անգլիական և հայկական օրորոցայինների՝ որպես բանարվեստի ինքնատիպ տեքստերի յուրահատկությունը թելադրվում է նրանով, որ հասցեատերը երեխան է և նրա աշխարհը, իսկ հեղինակը՝ ժողովուրդ-ծնողը, առավելապես երեխային խնամող կանայք։ Օրորի տեքստի լեզուն աչքի է ընկնում հուզականությամբ, արտահայտչական ներկապնակի բազմազանությամբ։ Մայր(օրորասաց) և երեխա, երեխա և սեր, գովեստ ու խրատ, կարոտ ու հորդոր, օրհնանք ու մաղթանք ներառող տեքստեր. սրանք են բովանդակային այն հիմնաշերտերը, որոնցում դրսևորվում են օրորների խոսքարվեստի մասնահատկությունները։ Օրորների տեքստերում ձևավորվում է գերբնական այն միջավայրը,որի կերպարները մոգական են, գերիրական։ Ասելիքի մեջ մայրն անկեղծ է, չիթաքցնում զգացմունքները, հիացմունքն ու հիասթափությունը առօրյա կյանքից։ Պատմամշակութային տարբեր համատեքստերում օրորոցայինի հիմնական գործառույթը մանկան քնի ապահովումն է, որն իրականացնում են գերբնական, նվիրատու կամ քնաբեր կերպարները։ Ինչպես արդեն նշել ենք, հիմնականում երեխայի և մոր կապն է արտահայտված օրորներում, բնականաբարգերակա է դառնում իգական սեռի դերակատարումը։ Ասացողի գործոնը կարևորվում է տեքստում, քանի որ նա ի զորու է ազդելու լսողի վրա (օրորոցայինների պարագայում՝ երեխայի)։ Ե՛վ երեխան, և՛ օրորասացը դիտարկվում ենորպես օրորի տեքստի ակտիվ մասնակիցներ։ Երեխայի քունն ապահովող երգերում ավելի շատ են ընդգծվում մայր-երեխա (mother-child) անմիջական շփումնու փոխհարաբերությունը։ Ամեն մարդու կյանքում մայրերը առաջին հեքիաթասացներն են, երբեմն նաև հեքիաթարարները։ Հեքիաթի մեջ երեխան ավելիքան ապահով է, քանի որ նա մեծ մասամբ աճում ու մեծանում է գերբնական ունվիրատու ոգիների բարեբեր ու հովանավոր մթնոլորտում։ Երբեմն այս ոգիներըկարող են ստանալ այլ անվանումներ՝ պահապան ոգի, մանկապահպան ոգի,խնամարկու ոգի։ Հաճախ ավանդական օրորների հենքով մայրն ստեղծում է իր տվյալ պահին, տվյալ վիճակին համարժեք ինքնաբուխ, հանպատրաստից տեքստեր, հատկապես այն ժամանակ, երբ ունենում է գերխիտ ապրումներ։ Զավակը կարծեսդառնում է այն նվիրական անձը, որին մայրը հաղորդակից է դարձնում իրենհուզող խնդրի մասին, մինչև իսկ պատմում իր կյանքի տեքստը։ Բարուրին իրճակատագրի մասին պատմելը անսովոր, արտակարգ հաղորդակցման միջոց է,որը դառնում է նաև յուրօրինակ հոգեդարման մոր համար։ Շատ օրորներում հստակ նկատելի է, որ մայրը դիմում է մանկապահպանհովանավոր կերպարներին (Սուրբ Աստվածամայր, Աստված, սրբեր, հրեշտակներ)՝ որպես գերբնական ուժերի։ Վկայաբերենք վերոնշյալը հաստատող բանահյուսական նմուշներ։ Մայրը օրորների տեքստերում երբեմն արտահայտում է իր հնարավորությունների սահմանափակ լինելը, հետևաբար վերերկրային, գերբնական ուժերին նա խնդրում է իր զավակի համար ապահովել բարօրություն, ծաղկում, հետագա քայլերի զորացում։ Նա օրորի բովանդակային պլանում հույզերի ու ապրումների ենթահղումներով ստեղծում է իրականությունից դուրս մի իրականություն՝ օգտագործելով դրախտ(Heaven), պարտեզ(garden) բառային միավորները։ Ըստ էության գերբնական կերպարները հանդես են գալիս գերբնական միջավայրում, և հերոսները ներդաշնակ են այդ միջավայրին, նրանց գործողություններնէլ թելադրվում են հենց այդ միջավայրով։ Հայերեն օրորների տեքստը հնչում էիբրև պահպանիչ մանկան համար. այն չարխափան է, ունի չար աչքից ու չարմտքից երեխային զերծ պահելու հմայական զորություն։ ²ëïí³Í³Ù³ÛñÝ ³ñ¨¹ å³ÑÇ [6, էջ 55]։ Տեքստն արտահայտում է չարի դեմ արգելքի գաղափար (â³ñ˳÷³Ýã³ñ»ñ¹ ˳÷³ÝÇ), միաժամանակ օրհնանքի (²ëïí³Í³Ù³ÛñÝ ³ñ¨¹ å³ÑÇ)բանաձև է և աչքի է ընկնում ժողովրդական լեզվամտածողության տարերքի անզուգական դրսևորմամբ(Â¨ë ¹»Ù µ»ñ»Ù ã³ñ»ñáõ¹)։ Այսպիսով՝ օրորների տեքստի լեզուն արտահայտում է բանաձևեր (մաղթանք, օրհնանք, չար ուժերի դեմ խոսքի հմայական զորությամբ հանդես գալումիտում), որոնք օժտված են ցանկության իրագործման գերբնական հնարավորություններով։ Մանկանը քնեցնող մայրն իր ամենանվիրական զգացմունքները, սրբազան դողն ու երեխայի ապագայի վառ երազանքներն է արտահայտումմի շարք օրորներում՝ ստեղծելով երևակայական, հեքիաթային աշխարհ իր ևերեխայի համար։ Օրորոցայինի տեքստը ներկայացնում է մի ուրույն աշխարհ։ Սովորաբար մայրը դիմում է հեքիաթային ժամանակին՝ փորձելով կտրվել իրական աշխարհից ու ժամանակից։ Ավելին, պատկերվող աշխարհը թեև իրականին մոտ է, բայց նաև մտացածին է ու անիրական։ Իհարկե, այդ աշխարհը խիստպայմանական է. գոյություն ունի և՛ ժամանակի մեջ, և՛ ժամանակից դուրս։ Հեքիաթային ժամանակի մեջ չկա գոյի սահմանափակում և առարկայացում,որովհետև ժամանակն ընկալվում է որպես անվերջ հասկացություն։ Հիշյալ համատեքստում երեխան դիտվում է անվերջության, անեզրության, անհունությանլուսապսակով։ Մոր ստեղծած երևակայական աշխարհում թափանցում են խորհրդանշական կերպարներ՝ իրենց գերբնական զորությամբ։ Խորհրդապաշտականպատկերները օգնում են ստեղծելու այնպիսի աշխարհ, որտեղ ամեն ինչ բարի է,լավատեսությամբ լի, լույսով պարուրված։ Մի շարք օրորներում ակնհայտորենպատկերված են հեքիաթային գործող անձինք կենդանական և բուսական աշխարհից։ Յուրահատուկ դերակատարում ունեն կենդանիները, որոնք կարծեսկենդանակերպ քնաբեր ոգիներ են և ուղեկցում են երեխային դեպի բարին նրակյանքի անցումային փուլերում։ Այսպես՝ Օրոր, օրոր, եղներն ին եկեր,Եղներն ին եկեր, լեռներն ին իջեր։ Քեզ ալ անուշ քնիկ ին բերեր.Բերեր քու ծով-ծով աչերդ ին լցեր,Անուշ քնովդ ին քնացուցեր, Քաղցրը կաթնովն ին կշտացուցեր[6, էջ 56]։ Տեքստը ինքնին մեղեդային է, յուրօրինակ մեղմասություն, անուշ քնիկ,ծով-ծով աչեր, քաղցր կաթնով արտահայտություններում ընդգծված մակդիրներով ստեղծվում է այն մեղմ ու անդորրաբեր մթնոլորտը, որն այնքան անհրաժեշտ է երեխայի հանգիստ քնի համար։ Բանահյուսական այլ ժանրերում ևս եղներ-եղնիկին կամ պախրային է հաճախ վերագրվում մոր գործառույթը։ Այսմտքի տիպական դրսևորմանն ենք հանդիպում նաև Ղ.Աղայանի «Անտառի մանուկը» հեքիաթում. Սիրո՛ւն երեխա, որբ ես մնացել,Քո անբախտ մորը գերի են տարել.Նա գնա՜ց, կորա՜վ, էլ ետ չի գալու, Էլ ոչ մի անգամ քեզ ծիծ չի տալու։ Նա քեզ փաթաթեց լայն տերևներով.Ճոճի մեջ կապեց՝ «նանիկ» ասելով.Նա լաց էր լինում աղի արցունքով,Իր վերջին «նանիկն» ասում էր լալով.Նանա, բալիկս, նանա՜,Մեծատերև թաթաշոր,Մանրատերև ոտաշոր,Քամին կանի՝ ժաժ կըտա,Պախրեն կըգա՝ ծիծ կըտա,Նանա , գառնուկս, նանա…Ահա եկել եմ, որ քեզ ծիծ տամ ես,Պահեմ, պահպանեմ իմ հորթուկիս պես,Պախրան ծիծ տվավ երեխին, երեխան կշտացավ ու քնեց [5, էջ 383-384] …Ինչպես տեսնում ենք, ժանրային ներթափանցումը (օրորը հեքիաթում)ավելի է հարստացրել օրորի բովանդակությունը։ Մեզ հուզող խնդրի տեսանկյունից ուշագրավ է անգլիական բանահյուսության մեջ փերիների (fairy) վտանգից պաշտպանվելու գաղափարը։ Փերիները՝ որպես գերբնական կերպարներ կամ ոգիներ, հանդես են եկելերեխաներին գողացող թևավոր էակներ։ Այն միտքը, թե Շոտլանդիայում (և ոչմիայն) փերիները օրորոցից գողացել են երեխային և նրա փոխարեն (fairychangeling) այլ երեխա են դրել, մեր ժամանակներում արդեն անհավանական էթվում։ Այս նույն միտքը հաստատվում է հետևյալ օրինակով. Fairy steals childfrom cradle and leaves fairy substitute[8, р. 45]։ Չնայած այս ամենին՝ այլ աղբյուրներհաստատում են այդ իրողությունը։ Ջ. Մ. Բարրին տալիս է փերիների ծագմանիր տարբերակը. «Երբ առաջին անգամ երեխան ծիծաղում է, նրա ծիծաղըբաժանվում է միլիոնավոր կտորների, և դրանք տարածվում են աշխարհով մեկ,այսպես էլ առաջանում են փերիները»[1, էջ 39]։ Բացի գերբնական կերպարներից ու գերբնական միջավայրից, հայտնի եննաև գերբնական առարկաներ։ Այսպես՝ չար աչքից և փերիների վտանգիցազատվելու համար անգլիական իրականությունում երեխայի հագուստին ամրացրել են կրծքազարդ և պահպանիչ բնույթ ունեցող այլ պարագաներ, հայկականում՝ աչքի ուլունք։ Քնաբեր գերբնական միջոց է համարվել քնի ուլունքի կիրառումը, որնառավել հաճախ հանդիպում ենք հայկական ժողովրդական հեքիաթներում. Կնիկ դրեց զչոք, մարդ դրեց զգլուխ ու քնավ։ Օր քնավ, կնիկ բերեց հանեցճեպեն զքնու հ՛լուն, թալեց իրկա անկաճ, գլորեց քարըմ բերավ իրկա խեչ, վերուցուր չոքի վրայեն զիրկա գլուխ, դրեց վըր քարին [4, էջ 349]։ Կամ Կյուլ, Բլբուլզքնու հըլուն կթալեն սեյիսի անկաճ, գինան ես իմ, կէլնին զուրանց շորոր կհագնեն, կապեն, զուրանկ կէնին չորպայե նախոշան[4, էջ 54]։ Հայկական սովորութամշակութային կենցաղում մայրը երբեմն չքնողերեխային սաստելու և լռեցնելու համար դիմում է հնարների. «Քնի, թե չէ Մեշոկպապին կամ բոբոն (երևակայական հրեշի անուն, որով վախեցնում են երեխաներին) կգա ու կտանի»[3, էջ 381]։ Այլալեզու մշակույթներում չքնող երեխայինսպառնացել են բուի չարագուշակ կերպարով. Անգլիական կենցաղում հիշատակվում է Willie Winkie-ի՝ որպես քնաբեր ոգումասին։ Ի դեպ, կան խորհրդանշական պատկերներ, որոնք ի հայտ են գալիս թե՛անգլալեզու, թե՛ հայ օրորներում (և ոչ միայն)։ Կարծում ենք՝ վերջինս պայմանավորված է համամարդկային հոգեբանական օրինաչափություններով, կնոջմտածողության և հուզաշխարհի ընդհանրություններով՝ անկախ էթնիկականպատկանելությունից։ Երեխայի հանդեպ մայրական գորովի յուրօրինակ դրսևորում է, որ օրորին խառնվում է քամու դերակատարումը։ Քամին օգնում է, որօրոցքը տարուբերվի, և քունը ավելի շուտ մոտենա մանկան աչքերին.Հայկական օրորոցայիններից մեկում հարավային տաք քամին է օրորումերեխային և ապահովում նրա քնի հոգեզմայլ վիճակը։ Քամին՝ իբրև բնությանտարերք ու նախասկզբնական տարր(օդ), դարձյալ մարմնավորում է գերիրական կերպար.Դու պըզտիկ ես, բարով ջոջնաս,Հարավ քամին քե օրորե,Րուրի՜- րուրի՜, րուրի՜, րուրի՜,Իմալ էնեմ, գառնո՛ւկ տըղաս։ Վերու ոչխար քեզի ծիծ տա [6, էջ 95]։ Բոլոր դեպքերում լեզվական մակարդակում («հարավ քամի») բառակապակցությունը մի դեպքում, մյուս դեպքում «ոսկի քուն» (golden slumbers) բնորոշումները դառնում են մոր հուզական վիճակի ու զավակի համար նվիրականցանկության բացահայտում։ Այսպես՝ Պլպուլ ձան արեր ձագերուն, Քուն է բերեր շահեն աչերուն. Քուն է բերեր աչերն լցեր, Անուշ քնով քնացուցեր[6,էջ 56 ]։ Վկայաբերված օրորներում ակնհայտ է բնության պատկերների խորհըրդանշանային լինելը։ Անգլիական տեքստում ծաղրասարյակը (mockingbird),հայկականում պլպուլը ձեռք են բերել գործառութային այլ բովանդակություն,այն է՝ քնաբեր հատկություն։ Կարող ենք ասել, որ օրորոցային բնագրերում«բնության բնակիչները» հանդես են գալիս գերբնական տիրույթում։ Ինչ խոսք,գերբնական բառն ունի նաև անսովոր, արտակարգ, բնականից վեր իմաստները[7, էջ 429]։ Այս ամենով հանդերձ կարելի է ասել, որ իր իսկ ստեղծած մտացածինաշխարհում մայրն ինքն է բնությունից կերպար վերցնում և օժտում գերբնական՝անսովոր, արտակարգ հատկություններով(վերոհիշյալ օրորոցայիններում եղնիկի, պլպուլի, սարյակի, քամու հիշատակումը)։ Օրորոցայինի իմաստն ու նշանակությունը նաև այն է, որ երեխային իսկզբանե տալիս ենք այն ըմբռնումը, որ ինքը և բնությունը նույնացած են, այսինքն՝ երեխան բնության մի մասնիկն է։ Մայրը երգում է այս օրորոցայինները,որոնցով կարծես իր զավակին հանձնում է մայր բնության խնամքին՝ փորձելովապահովել նրա և բնության կապը, այսինքն՝ պատկերավոր արտահայտություններով զավակին պարուրում է բնության հանդեպ որդիական սիրով։ Վերոնշյալօրորների նպատակն է ցույց տալ երեխայի և բնության (child-nature), երեխայի ևտիեզերքի (child-earth) միասնությունը։ Օրորներում առաջադրվում են նաևգեղեցիկի ընկալում ու զգացողություն` ամբողջի ներդաշնակ տիրույթում, ևերեխայի՝ բնությանը նմանվելու գեղագիտական գործառույթ։ Բնության տարրերի ու երևույթների ներհյուսումը, զուգորդումն ու ներդաշնակումն են ընդգծում և՛ անգլիական և՛ հայերեն օրորոցային տեքստերը։ Օրորասացի ստեղծած այլաշխարհի նկարագրությունը բնութագրվում էնրա լեզվական արտահայտչամիջոցների նրբընտիր կիրառմամբ։ Մայրը հոգունրբացման անսահման ճանապարհ է անցնում՝ ընտրելով իր հոգեվիճակինհարիր լեզվական այս կամ այն միավորը, պատկերավորման միջոցը։ Առհասարակ օրորներում իրականի ու անիրականի սահմանագիծըջնջվում է, միմյանց ներհյուսումը այնքան ինքնաբուխ է, այնքան անմիջական,որ դժվար է տարորոշել՝ որտեղ է ավարտվում իրականը, և որտեղից է սկսվումանիրականը։ Լեզվական իրականությունը (օրորոցայինի տեքստ) համապատասխանաբար արտահայտում է այն գերբնականը, երևակայականը, մտացածինը,որոնք միշտ արտաքո կարգի են, առօրեական չափումներից դուրս և մոտենումեն մոր՝ զավակի հանդեպ ունեցած զգացողության բացառիկ դրսևորմանը, որինմասնակից են թե՛ երկրային և թե՛ երկնային ուժերը։ Անգլալեզու և հայ օրորոցայիններում սակավ են այն նմուշները, երբ օրորերգողը հիշատակում է հասցեատիրոջ անունը, քանի որ երեխայի անունը տալըգաղտնագիր է եղել։ Վաղ պատմական համատեքստում մարդու անունը չէինտալիս և դրա փոխարեն օգտագործում էին փաղաքշական արտահայ-տություններ։ Ահավասիկ հայ իրականության մեջ մարդիկ երեխայի անվան փոխարենասում էին սիրունս, բալես կամ տալիս էին երկնային լուսատուների անուններ՝արևս, լուսինս, աստղս, իմ փայլուն աստղս, երբեմն էլ կենդանիների անուններ՝փիսո ջան, փիսիկ ջան, շունիկ ջան։ Ըստ ամենայնի, այս երևույթը ևս կարելի էբացատրել գերբնական առնչություններով և աղերսներով։ Մեր ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս եզրակացնել, որ օրորոցայինների տեքստերում առավելապես գործածվում են պատկերավորման այնպիսիմիջոցներ, որոնք ըստ էության դառնում են խոսքի ոճական բանադարձմանհնարներ։ Բոլոր դեպքերում գերբնականին առնչությունն ստեղծվում է բառերիմոգականությամբ, բառի սովորական իմաստից այն կողմ անցնելու և անսովորին հասնելու միտումով։ Մեկ այլ խոսուն օրինակ է. Լեզվաոճական մակարդակում Sleep like a lady(or gentleman) համեմատությունը՝ որպես պատկերավորման-արտահայտչական միջոց, ինչ-որ չափովառնչվում է չափազանցություն բանադարձումին։ Վերջինս մոր կողմից զավակին տրվող գերագույն գնահատականն է։ Հայկական օրորներում ևս օրորասացըգովեստի խոսքեր է ասում իր երեխային, որը նույնպես գերբնական միջավայր էստեղծում, քանի որ օրորոցում «քնած երեխան չի կարող թագավոր լինել».Նանա, իմ թագավոր ջան,Ոսկե քանքուլավոր ջան,Նանա, նանդ քեզ մատաղ,Նանա հերդ քեզ հոտաղ[2, էջ 56]։ Մեր ընկալմամբ, օրորոցային տեքստերի կրկնվող միավորները (նույնասկիզբ, նույնավերջ), ինչպես նաև օրորոցի պարբերաբար տարուբերումը ի վերջոծառայում են երեխայի քունը ապահովելու գործընթացին՝ ստեղծելով գերբնական միջավայրի պատրանք։ Խոսքի և գործողության համաշեշտությունը ավելիէ արագացնում օրորասացի նպատակի իրականացումը։ protective soul,Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Գիտաժողովի ծրագիր և թեզիսներ, Գերբնականի խորհուրդը հեքիաթում,Հովհ. Թումանյանի թանգարան, Երևան, 2014, 55 էջ։ 2. Լալայան Ե., Երկեր հինգ հատորով, հատոր 3, «Գիտություն» հրատարակչություն, Երևան, 2004, 278 էջ ։ 3. Աղայան Է. Արդի հայերենի բացատրական բառարան։ «Հայաստան» հրատարակչություն, Երևան, 1976, 1642 էջ։ 4. Հայ ժողովրդական հեքիաթներ, Խմբ.՝ Գևորգյան Ս. Ա., հ. XIII, ՀՍՍՀ ԳԱ Հնագիտ. և ազգագր. ինստիտուտ, Եր., 1985, 436 էջ։ 5. Աղայան Ղ., Երկեր, «Սովետական գրող» հրատարակչություն, Եր., 1979, 654 էջ։ 6. Գրիգորյան Ռ., Հայ ժողովրդական օրորոցային և մանկական երգեր, Հայկական ՍՍՀ գիտությունների Ակադեմիայի հրատարակչություն, Երևան, 1970,467 էջ։ 7. Մալխասեանց Ս., Հայկական ՍՍՌ պետական հրատարակչութիւն, հատոր1, Երևան, 1944, 2409 էջ։ //www.contemplator.com/ireland/dromore.htmlՏեղեկություններ հեղինակի մասին Մատիկյան Հասմիկ Համլետի - ՀՀ ԳԱԱ Շիրակի հայագիտական հետազոտություններիկենտրոնի կրտսեր գիտաշխատող, Հայաստանի պետական տնտեսագիտական համալսարանի Գյումրու մասնաճյուղի դասախոս, Անգլերեն լեզվի և նրա դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոնի հայցորդ, E-mail։

example88

example88

Արցախյան շարժումը համահայկական-համազգային մասշտաբներ ուներ և, անշուշտ, իր արձագանքը պետք է գտներ գեղարվեստական գրականության մեջ։ Պատերազմի դաշտ մեկնած տասնյակ լրագրողներ, հրապարակախոսներ, նաև գրողներ անդրադարձան այդ թեմային և ստեղծվեց բազմածավալ գրականություն, որ իրական արձագանքն էր թեմայի։ Այս տարիների ընթացքում ստեղծվեցին արժեքավոր գործեր, որոնք արժանի են լուրջ ուշադրության։ Մի շարք գրողներ, նաև ականատեսի անունից, ստեղծեցին մի գրականություն, որն ամբողջական պատկերացում է տալիս ոչ միայն Արցախյան ազատամարտի կամ պատերազմի դաշտում կատարվածի մասին, այլև գեղարվեստական նկարագիրն է ժամանակի հասարակական-քաղաքական կյանքի, երկրի սոցիալ-տնտեսական վիճակի, մարդկային բարքերի ու առհասարակ պատերազմող ու հետպատերազմյան հայաստանյան կյանքի, որին և հարկ ենք համարում անդրադառնալ գիտական հոդվածի մեջ։

20-րդ դարի վերջին քառորդն ու 21-րդ դարի առաջին տարիները հայժողովրդի համար պատմական նոր զարգացումների ու փոփոխություններիտարիներ էին։ Համաշխարհային զարգացումներին զուգահեռ` հայ ժողովրդիկյանքում կատարվող բարդ իրադարձությունները պայմանավորված էին հարյուրամյակներ առաջ պետականությունը կորցրած ժողովրդի` անկախությունըվերագտնելու իրավունքի համար տարվող պայքարով, որ սկիզբ առավ 88-իփետրվարին` Ղարաբաղյան շարժմամբ։ Ազատատենչ մեր ժողովրդի հերոսական պայքարը մայիսյան հաղթանակով պսակվեց, բայց սկսված պատերազմը, իրականում, մինչև էլ չի ավարտվել ևըստ էության դա մեր նորանկախ պետականության գերխնդիրն է, որին պետք էծառայի երկրի և՛ քաղաքականությունը, և՛ ժողովուրդը` իր ապրելու կենսաձևովու բարոյական նկարագրով։ Արցախյան շարժումը համահայկական-համազգային մասշտաբներ ուներև, անշուշտ, ինչպես պատմական բոլոր ժամանակաշրջաններում պետք է իրարձագանքը գտներ գեղարվեստական գրականության մեջ։ Պատերազմի դաշտմեկնած տասնյակ լրագրողներ, հրապարակախոսներ, նաև գրողներ անդրադարձան այդ թեմային և ստեղծվեց բազմածավալ գրականություն, որ իրականարձագանքն էր թեմայի։ Համոզված ենք, որ այս թեմայով ստեղծված գրականությունը արժանի էուշադրության և քննության՝ որպես անդրադարձ հասարակական – քաղաքական կյանքի, նաև որպես երևույթ գրականության մեջ, առհասարակ։ Գրականագիտական հոդվածներ այս գրականության մասին կա՛մ քիչ են, կա՛մ բնավ չկան։ Հոդվածը փորձ է բացահայտելու և գնահատելու Արցախյան ազատամարտըպատկերող հայ գեղարվեստական գրականությունը։ Սևակ Արզումանյանը դեռևս 2004-ին իր «Արդի հայ վեպը» ուսումնասիրության մեջ գրում է. «Վերջին տասնամյակի հայ գեղարվեստական շարժումը,զգայուն շնչառությամբ է ընկալել ու արտահայտել այս նշանակալից հեղաբեկումները` փորձելով հասարակական-պատմական ընթացքի և զուգահեռներիմեջ ընդգրկել տեղի ունեցածը, կորուստներն ու ձեռքբերումները» [1, էջ 6]։ Այս տարիների ընթացքում ստեղծվեցին արժեքավոր գործեր, որոնք արժանի են լուրջ ուշադրության։ Մի շարք գրողներ, ինչպես` Լևոն Խեչոյանը, Սուսաննա Հարությունյանը, Հովիկ Վարդումյանը, Հովհաննես Երանյանը, ՄանուկՄնացականյանը, Սամվել Բեգլարյանը, Մկրտիչ Սարգսյանը, Արա Նազարեթյանը, Հրաչյա Սարիբեկյանը, Նորայր Ադալյանը և ուրիշներ /նաև ականատեսիանունից/ ստեղծեցին մի գրականություն, որն ամբողջական պատկերացում էտալիս ոչ միայն Արցախյան ազատամարտի կամ պատերազմի դաշտում կատարվածի մասին, այլև գեղարվեստական նկարագիրն է ժամանակի հասարակական-քաղաքական կյանքի, երկրի սոցիալ-տնտեսական վիճակի, մարդկայինբարքերի ու, առհասարակ, պատերազմող ու հետպատերազմյան հայաստանյան կյանքի, որին և հարկ ենք համարում անդրադառնալ հոդվածի մեջ։ Արցախյան ազատամարտից անցել է ավելի քան 20 տարի, ստեղծվել էծավալուն գրականություն։ Համոզված ենք, որ այս թեմայով ստեղծված գրականությունը արժանի է ուշադրության և քննության՝ որպես անդրադարձ հասարակական-քաղաքական կյանքի, նաև որպես երևույթ գրականության մեջ առհասարակ։ Այս թեմայով ստեղծված գրականությունը ոչ միայն նյութի փաստագրական և գեղագիտական ընկալումն է, այլև պարունակում է քաղաքական լայնենթատեքստ, ժամանակի մարդու ապրելակերպի ու կենսափիլիսոփայությանսուր լիցքեր, ընդգրկում է հերոսների և նրանց գործունեության ընդարձակդաշտ, տալիս բազմաթիվ հարցականների պատասխաններ ու ծնունդ տալիսնոր հարցականների։ Որքան էլ վերջին շրջանում պնդում են, թե այսօրվա գրողը չի ստեղծում«լավ» գրականություն և չունենք անցյալի ավանդները շարունակող բարձրարժեք գործեր, այնուհանդերձ առնչվելով Արցախյան ազատամարտի թեմայովստեղծված գրականությանը՝ միանգամայն պարզ է դառնում, որ ժամանակակիցգրողներից շատերը` ձեռքը դարի զարկերակին ու հավատարիմ վիպագրությանու հերոսներ կերտելու ավանդներին` ստեղծել են, հիրավի, բարձր գրականություն։ Գրեթե բոլոր ստեղծագործություններում գործողությունները ծավալվումեն Արցախյան իրադարձությունների համապատկերում։ Հեղինակները չենխուսափում գեղարվեստի լեզվով խոսել նաև պետական այրերի անփորձության, երբեմն առաջին հայացքից անհասկանալի գործողությունների (ՍամվելԲեգլարյան, «Մայրամուտ արևածագին»), «մութ ու ցուրտ տարիների» կյանքիդժվարությունների (Սուսաննա Հարությունյան, «Քարտեզ առանց ցամաքի ևջրերի»), սահմանամերձ գյուղի ետպատերազմյան վախերի ու այդ վախերիմթնոլորտում ապագա կառուցելու պատկերացումների (Հովհաննես Երանյան,«Զինադադար») մասին կամ վերլուծել տիրող իրավիճակը ներքաղաքականիրադրության նկարագրություններով ու տանել զուգորդումներ պատերազմողԱրցախի ու Հայաստանի միջև (Վարդան Դևրիկյան, «Չսկսված ու չավարտվածպատերազմը»), տալ պատերազմի ահեղ բախումներում և սոցիալ-տնտեսականծանր պայմաններում թրծվող դարավերջի մարդու կամքն ու բնավորությունը(Մկրտիչ Սարգսյան, «Դարավերջի հայը»), ընթերցողին հասցնել «պատերազմիհամն» ու ծավալով փոքր, բայց խոսուն պատումներով ամբողջացնել ռազմավարկյանքը (Արա Նազարեթյան, «Ռազմավար պատմվածքներ»)։ Քննվող գործերի գերակշռող մեծամասնության մեջ հեղինակներն օգտագործում են ինքնակենսագրական փաստեր՝ օրագրային ճշգրտությամբ ներկայացնելով պատերազմի դաշտի` այդ պահի իրադրությունն ու զինվորի հոգեվիճակը` պարտադրված պատերազմում (Լևոն Խեչոյան, «Սև գիրք, ծանր բզեզ»)։ Հենց այս «պարտադրված» լինելու հանգամանքով է պայմանավորված թերևս, որարցախյան գրականության հերոսը, որքան էլ խիզախ ու մարտնչող, այնուամենայնիվ աչքի չի ընկնում հաղթողի կամ անպարտելի լինելու հոգեբանությամբ։ Հեղինակներից շատերերն էլ Ղարաբաղի համար օրհասական ժամանակաշրջանում ոտքով ու ինքնաձիգով չափել են գոյապայքարի բոլոր արահետները,գտել ապրելու և արարելու ճշմարտությունը, գիտեն, տեղյակ են և հասկանումեն` ինչը, երբ ու ինչպես է եղել։ Ռազմական կյանքն այս ստեղծագործություններում պատկերված է այնպես, ինչպես կա, առանց ավելորդ հավելումների`հայոց ազատամարտիկների հերոսականությունն ընդգծելով ոչ թե սարեր շուռտվող, այլ սեփական հողը չզիջելու համար կռիվ տվող մարտիկներին բնորոշհոգեբանությամբ։ «Իմ գիրքը պատմում է այդ ծանր ու դժվարին նահանջի մասին՝ ձգվածԳետաշենից մինչև Մարտակերտի խորքերը։ Նահանջ, բայց ինչպիսի՞ նահանջ՝դրամատիկ, հերոսական։ Այդ ծանր նահանջի ընթացքում մարդ էր ծնվում, մարդէր մեռնում։ Դա փախուստ չէր… Իմ հերոսները, այո՛, նահանջում են, բայցհուսահատ չեն, արյուն են ծորում, բայց արնաքամ չեն։ Նրանք համոզված են ևհամբերությամբ սպասում են այն պահին, երբ վերջապես բեկում կմտնի ռազմաճակատում, բեկում, որը սարերի հետևում չէ։ Այդ երկարատև ու արժանապատիվ նահանջի ընթացքում էլ փորձվում է նրանց կամքը, հավատը, բացահայտվում նրանց իսկապես հերոսական էությունը և լուսավոր հավատը իրենց արդար պայքարի ու վաղվա օրվա հանդեպ, արդարության հանդեպ»[2]։ «Գիտակցելով, որ ապրել-մեռնելու հավանականությունը հիսուն-հիսունի էր, մենք գնում էինք հաղթելու և ապրելու համար…»[3, էջ 3]։ ԱստվածատուրՊետրոսյանի «Մահապարտները» փաստավավերագրական գրքի էջերից այսպես է խոսում պատերազմը վերապրած մահապարտ հերոսներից մեկը, մահապարտ` այդ բառի` մահվանը հաղթող իմաստով։ Առհասարակ, այդ գրականությանն առնչվող էջերում գեղարվեստականըհաճախ զիջում է փաստավավերագրականին։ Գուցե այն պատճառով, որ դժվարէ իմաստավորվում յուրաքանչյուր անցած պատերազմը` խաղաղության մեջհայտնված վերապրողների համար, հատկապես` գեղարվեստական վերաիմաստավորումը։ Մանավանդ որ նրանցից շատերի համար և ըստ էությանպատերազմը չի վերջացել ու շարունակվում է զինադադար անվան տակ։ Այսգիտակցումով ապրում են հատկապես Հովհաննես Երանյանի` «Զինադադար»պատմվածքների ժողովածուի հերոսները։ Գեղարվեստական մարմնավորումներով հեղինակներն հաճախ իրենցքաղաքացիական-հայրենասիրական դիրքորոշումն են ցուցաբերում Արցախյան ազատամարտի կամ, առհասարակ, ղարաբաղյան խնդրի նկատմամբ՝ երբեմն ստանձնելով հրապարակախոսի դերը` իրենց գործերը դարձնելով ժամանակի կենդանի արձագանքն ու բարդ օրերի արտացոլանքը։ «Ժամանակակից վեպի առանձնահատկություններից է նաև հրապարակախոսության ներհյուսումը էպիկական լայն կտավներում, վիպայնությանտարրերի միաձուլումը հրապարակախոսական ժանրերին։ Հենց այդ երկերումեն հատկապես սրվում մարդկային ու բարոյական մի շարք պրոբլեմներ։ Այնտեղ, ուր երբեմն գեղարվեստի միջոցներով անկարող են ավելի անմիջական ուներգործուն ազդեցություն ունենալ երևույթների վերաձևումների վրա և առօրեական կյանքում որոնող միտքը մղել դեպքի նոր հայտնություններ, այդտեղհրապարակախոսությունը շատ կողմերով գեղարվեստական գրականությանկողքին է» [1, էջ 70] ,-գրում է Սևակ Արզումանյանը։ Արցախյան ազատամարտին առնչվող գրականությանն հատկապեսառանձնահատուկ է այս իրողությունը։ Այս իմաստով հատկանշական է Վարդան Դևրիկյանի «Չսկսված և չավարտված պատերազմը» հոդվածների ժողովածուն, որոնց մի մասը ականատեսի և մասնակցի կողմից գրված մարտականգործողությունների և ժամանակի տարբեր իրադարձությունների նկարագրություններն է, իսկ մյուս հատվածը՝ տեսական -վերլուծական բնույթի հոդվածներ` գրված Արցախի ներքին կյանքի քաջիմացությամբ։ Արցախյան ազատամարտին առնչվող գրականության մասին խոսելիսհարկ է կանգ առնել ժամանակակից գրականագիտության մեջ ամենաշատըքննարկվող հարցերից մեկին` հերոսի խնդրին։ Ո՞վ է մեր գրականության հերոսը, և ինչո՞ւ մասնավորապես Արցախյան ազատամարտի թեմայով գրվածգրականության մեջ հստակ գծերով չի ուրվագծվում հերոս զինվորը, կամ չենգրվում զինվորի կերպարը փառաբանող-ձոներգող արձակ ստեղծագործություններ։ Այսպես. Արցախյան ազատամարտը պայմանականորեն ավարտվեց1992-ի մայիսի 9-ին Շուշիի գրավմամբ։ Մասնագետների բնորոշմամբ, այսիրադարձությունը վճռեց ոչ միայն Արցախյան պատերազմի ընթացքը, այլևկանխորոշեց նորանկախ Հայաստանի հետագա ճակատագիրը։ Թվում էր` այսիրադարձությունը պետք է հայ գրականությանը տար նոր «փառաբանումներ ուձոներ», բայց այդպես չեղավ։ Գրականագիտական քննարկումներում երևույթըպատճառաբանվում է այսպես. կար կատարվածը ժամանակի հեռավորությունից դիտարկելու և երևույթը նոր, սթափ հայացքով դիտելու անհրաժեշտություն։ Մինչ օրս էլ Արցախյան ազատամարտին առնչվող գրականության մեջ դժվար էառանձնացնել Շուշիի գրավմանը կամ մեր երկրի անկախացմանը նվիրվածհերոսական ներբողական էջեր։ Ընթերցողը, սակայն, այսպիսի էջերի մինչ օրսէլ սպասում է՝ մոռանալով, որ գրողը կտրված չէ իրականությունից, որԱրցախյան պատերազմից հետո ամենամեծ տպավորությունը պարտադրվածպատերազմում դժվարությամբ, արյան գնով ու գերմարդկային ջանքերով ձեռքբերված հարաբերական խաղաղությունն է։ Հաղթական տողեր գրելու համարմեր գրողներին երևի նույնքան հաղթական ոգի էր պետք, ինչը, որքան էլ ցավալի,բայց նահանջել էր հակառակորդի թվի գերակայության, պաշտոնական Մոսկվայի պաշտպանության ու թշնամու` բնածին նենգության առջև (հետագա տարիներին այս ամենին գումարվեց նաև իշխանությունների բացահայտ անտարբերությունն ու որպես արդյունք` ազատամարտիկների անտեսված կյանքը)։ Մեր հայորդիների համար սա պատվի կռիվ էր` անհնարինը հնարավոր դարձնող ներքին ըմբոստությամբ, ազգային արժանապատվությունը բարձր պահելուվեհ գիտակցումով ու ոչ մի դեպքում պատմական ու սրբազան հայրենիքը զավթիչներին չթողնելու հստակ նպատակով, ինչը թեմային առնչվող գրականության մեջ առկա է։ Ստեղծել հաղթողի հոգեբանությամբ հերոսներ այն դեպքում, երբ պատերազմի մասնակիցներն ամեն վայրկյան զգում են պարտության վտանգը, երբթվում է` պատերազմի դաշտ մեկնած յուրաքանչյուր հայորդի, որ ինքը՝ գրականհերոսն է, նախ գրպանն է դրել մահվան դատավճիռը, երբ թշնամու նկատմամբմիակ առավելությունը հավատն է դեպի այն գաղափարը, որ կոչվում է հայրենիքի պաշտպանություն, ընդունենք, հեշտ չէ։ Եթե թուրք-ազերիներն այդ պատերազմով տուրք էին տալիս ոճրագործի իրենց ախորժակին, արցախահայությունը պաշտպանում էր սեփական հայրենիքում ազատ ապրելու իր իրավունքը։ Թուրք-ազերիները վերցնում էին ուրիշինը, հայը պաշտպանում էր սեփականը։ Մյուս կողմից Շուշիի ազատագրման բերկրանքի և գրողի միջև անկախության առաջին տարիների դժվարություններն էին կանգնած։ Պատերազմիդաշտից դուրս նոր ժամանակագրություն էր սկիզբ առնում, որի առաջին տարիները պատմության մեջ մտան «մութ ու ցուրտ» բնորոշումով։ Պետականությանկայացման բոլոր դժվարություններին զուգահեռ` հասարակության մեջ փոխվում էին արժեքները, վերաիմաստավորվում ընդունված ճշմարտություններն ուայլ կերպ էին ընկալվում անցյալի արժեքները։ Մի կողմից նոր հասարակարգիստեղծման, մյուս կողմից հնի քանդման ժամանակաշրջան էր։ Երկու` միանգամայն տարբեր սերունդներ ուրվագծվեցին իրենց գաղափարներով. մեկը`որպես պայքարի դրոշակակիր, մյուսը` որպես անցյալի արժեքների լուռ վկա։ Այս ամենը հոգեբանական պատնեշ էր ստեղծում գրողի համար և թույլ չէր տալիս լիարժեքորեն տրվել, թեկուզ պայմանականորեն, հաղթանակի բերկրանքին։ Դժվար է չհամաձայնել գրականագետ Արքմենիկ Նիկողոսյանի հետևյալդիտարկմանը. «Ու հայ գրականությունը որդեգրեց ոչ թե պատերազմը, թեկուզհաղթական, փառաբանելու, այլ պատերազմին ոչ ասելու քաղաքականությունը,ոչ թե զինվոր-ազատամարտիկի հաղթանակը ներբողելու, այլ նրա` հաղթանակից հետո իր իսկ երկրում որպես լուսանցքի մարդ ապրելը պատկերելու քաղաքականությունը։ Ու հայ գրողը պատկերեց ոչ թե բերկրանքը, այլ ցավը, ոչ թենվաճումը տարածքների,այլ կորուստը հազարավոր հրաշալի հայորդիների»[4]։ Արցախյան գրականությունն ընդհանրական «ոչ» է պատերազմին, գրողները մերժում են երևույթն առհասարակ՝ կարևորելով հայոց սահմանների խաղաղությունը մասնավորապես։ Ծնված գրականությունը մշտապես հիշեցում էայն մասին, որ արյան գնով է ձեռք բերվել հաղթանակը, ու չավարտված պատերազմը ամեն վայրկյան կարող է սկսվել։ Խոսելով արցախյան գրականության մասին` պետք է կանգ առնել թեմայի հետ սերտորեն առնչվող ևս մեկ իրողության` ետպատերազմյան շրջանի հայաստանյան կյանքի նկարագրությունների վրա։ Անկախացումից հետո թվումէր՝ վերելք պիտի լիներ, ազգային զարթոնք ու միասնականություն, բայց այդպեսչեղավ։ Ժողովրդի լայն զանգվածներում հիասթափությունն ավելի մեծ էր, քանհերոսացած ժողովրդի` արժանապատվության գիտակցմամբ ու ազգային գաղափարախոսությամբ սեփական երկրում ապրելու ցանկությունը։ Արտագաղթիմեծ ալիքը գրականություն մտավ` գրողների` հավատը կորցնելու դրսևորումներով։ Հիասթափության, ավելիին արժանի լինելու, բայց չստանալու, երկրումօր օրի խորացող դժվարություններից բխող զգացողություններն ուղեկցում եննաև այդ տարիների գեղարվեստական արձակի ընթերցողներին։ Հետահայացք գցելով ազատամարտիկների անցած ճանապարհին ու անկախացումից հետո կռված տղերքի ոչ արժանապատիվ կյանքին` Խեչոյանըգրում է. «Տղաներ, ում ոտքերի տակ ոռնում էր ադրբեջանական հողը, հիմա էդտղաները դժգոհում են, փողոցում են»[5]։ Արցախյան ազատամարտի գեղարվեստական տարեգրությանը զուհագեռ` թեմային առնչվող ստեղծագործություններում էջ առ էջ ծնվում է հայոց բանակը։ Գրեթե բոլոր գործերի մեջ ամենալուսավոր կետը անկանոն ջոկատներիցկանոնավոր բանակի անցման հպարտությունն է։ Դարերով բանակ չունեցողժողովրդի ամենամեծ ձեռքբերումը, երբեմն անկախացումից էլ առավել, գրողները համարում են հայոց բանակի ստեղծումը։ Բանակը երբեմն ընկալվում էորպես գրական կերպար. ծնվում է, ճանաչում աշխարհի հետ իր հարաբերությունները, հպարտանում իր նվիրյալ զավակներով, իմաստնանում, ահ ու սարսափի մեջ պահում թշնամուն ու հպարտանում իր արածով։ Հեղինակների,մանավանդ ազատամարտիկ հեղինակների հրճվանքն անթաքույց է։ «Այս երկրում ամենից շատ սիրում եմ մեր բանակը։ Նայիր պատմությանը, տես` որ դարից դու բանակ չես ունեցել, ու հիմա ունենք։ Դա հպարտություն է։ Կարծում եմ` մենք անընդհատ պիտի ոգի տանք, զորացնենք մեր բանակը, դա մեր անկախության միակ երաշխիքն է, իմ ու քո հպարտությունն է`չնայած բոլոր թերություններին»[5],-բազմիցս կրկնել ու իր ստեղծագործությանմեջ գեղարվեստորեն ապացուցում է Լևոն Խեչոյանը։ Ինչպես յուրաքանչյուր պատերազմ, Արցախյան ազատամարտը նույնպես ծնեց իր հերոսներին ու ի հայտ բերեց ազգի նվիրյալ զավակների։ Թվում էր`անկախությունից հետո այդ հերոս զավակները գրքերի էջերից պիտի խոսեիննոր սերնդի հետ։ Ժամանակակից գրականագիտության մեջ իշխում է այնկարծիքը, թե չի ստեղծվել զինվորի, գեներալի, գյուղացու արժանի կերպար։ Ուպատճառը բնավ այն չէ, որ Արցախյան հերոսամարտի հերոսները պակաս քաջէին, երբ որսորդական հրացաններով հաղթում էին մինչև ատամները զինվածթշնամուն։ Ակամայից զինվոր դարձած հայորդիներն ու հայուհիները հերոսներէին, բայց կարծիք կա, որ նորագույն պատմության հերոսական էջերը գեղարվեստի աստիճանի բարձրացնող գրականությունը դեռ նոր է ծնվելու։ Գուցեիրավացի էր Հրանտ Մաթևոսյանը, երբ Մեծ եղեռնը նկատի ունենալով՝ ասումէր, որ կան համազգային և նվիրական թեմաներ, որոնք շատ դժվարությամբ ենգրականության նյութ դառնում։ Ժամանակակից գրականության մասին խոսելիս չպետք է մոռանալ նաև,որ անկախացումը որոշակիորեն անկախացրեց նաև գրականությունը, որովհետև հայտնի է, որ գրապատմական յուրաքանչյուր շրջանի բնութագրական ենզարգացման ինքնատիպ օրինաչափություններ ու առանձնահատկություններ,որոնք կապված են ժամանակի քաղաքական ու ազգային, հասարակական ուբարոյական, մարդկային ու հոգեբանական բազմազան գործոնների հետ։ Այսիմաստով, մեր երկրում տարերայնորեն ընթացող հոգևոր-մշակութային արժեքների վերաիմաստավորումը, քաղաքական վերափոխումների պատճառով հասարակարգի կրած փոփոխություններն իրենց ազդեցությունն ունեցան գրականգործընթացի վրա։ Ընդ որում, այդ ազդեցությունները ոչ միայն թեմատիկ ազատականացման հանգեցրին, այլև գեղագիտական, լեզվամտածողության նորդրսևորումներ ի հայտ բերեցին։ Որքան էլ, թվում է, այս թեմային առնչվող գրականության մեջ փաստավավերագրական նյութը գերիշխող է, և գեղարվեստականը զիջում է, մյուս կողմից էլ Արցախյան ազատամարտի պատմագրությունը չի հենվում սոսկ փաստերի ուսումնասիրությունների վրա. պատմական աղբյուրները յուրաքանչյուրհեղինակի համար ծառայում են ոչ միայն իբրև նախանյութ, այլև կողմնորոշիչդեր են խաղում նյութի գեղարվեստականացման համար։ Այդ է պատճառը, որայս գրականության մեջ մեծ մասամբ պատմական աղբյուրներ են հուշերը,նոթերը, սեփական օրագրերը կամ լրագրերը։ Գեղարվեստական մոտեցումը սեփական անցյալին կարող է խարսխվելպատմական մասնավոր ուսումնասիրության վրա և կառուցվել սուբյեկտիվ շարադրանքով։ Այս դեպքում հարցականները (առավել ևս այսքան հարցաշատխնդիրներին առնչվելիս) կլինեն, բայց գրողների մոտ հաճախ ենք հանդիպումնույն դեպքի նկարագրությանը` նույն հերոսներով, երբեմն նաև` դեպքերի`նույն վերլուծությանն ու բնութագրումներին։ Այստեղից կարելի է ենթադրել, որԱրցախյան ազատամարտի տարեգրությունը մեզ հասցնող գեղարվեստականգրականության մեջ գրական նախատիպերը և՛ հորինածին են, և՛ իրական, ընդորում, առավել հաճախ և կամ մեծ մասամբ իրական, քան թե հորինածին։ Բնական է, որ որքան կարճ է պատմության ու ընթերցողի միջև ընկածտարածքը, այնքան մեծ է «գրողին չհավատալու» վտանգը։ Այս իմաստով ևսբարդ է մերօրյա գրողի գործը. մշտապես հիշել է պետք, որ պատմությունըխմբագրել կամ «իրենց հարմարեցնելը» անթույլատրելի է այնքան ժամանակ,քանի դեռ ապրում են այդ պատմությունը կերտած հերոսները։ Մյուս կողմից էլ՝տպավորություն է, որ գրողները երբեմն ստիպված են եղել պատմական ուպատմագիտական ուսումնասիրություններ կատարել՝ իրենց դիտարկումներում կամ պատմական անցքերի նկարագարություններում չվրիպելու համար։ Այսպես, օրինակ, արձակագիր Մկրտիչ Սարգսյանի վերլուծությունները երբեմնհասնում են խորագետ դիտարկումների, որոնք փաստերի գիտական ուսումնասիրության տպավորություն են թողնում։ Հեղինակի տեղեկացվածության շնորհիվ դարավերջի հայը «գորբաչյովյան պերեստրոյկայից մինչև անկախ պետականության հռչակագիր» ունի իր դիրքորոշումը, որոնք ոչ թե եզրակացություններ կամ մտացածին պատրանքներ են, այլ քաղաքական ու պատմական վերլուծություններ։ «…Նա փորձում է հասկանալ ճշմարտությունը, ներկայի ու ապագայի հեռանկարը որոնել հեղաբեկվող կյանքի հետևանքներում։ Իր ներքին տագնապներն Արամազդը չի վերջավորում ապոկալիպսիսի հոռետեսական գուշակությամբ։ Բայց բնագրի ազատ ու անկաշկանդ զեղումները նորոգում են դասական վեպի հաճույքը՝ սյուժեն զբաղեցնելով իմաստասիրական հղումներով, հաճախ ամբողջական էջեր տրամադրելով երևույթների վերլուծությանը, հանգամանք, որ վեպը շերտավորում է խոսքի հրապարակախոսական պատկերավորությամբ»[6, էջ 11]։ Պատերազմի գեղարվեստական նկարագրությունը միայն «խրամատային ճշմարտությունը» պարզելու մեջ չէ, հատկապես, եթե տվյալ հակամարտությունը ժամանակի քաղաքական իրականության մեջ շարունակում է մնալ ավելի շատ չբացահայտվող, քան հակառակը։ Արդեն նշել ենք, որ Արցախյան ազատամարտի թեմայով ստեղծված գրականությունը, պատերազմական գործողություններից բացի, նաև գեղարվեստական նկարագիրն է ժամանակի հասարակական-քաղաքական կյանքի։ Պատճառա-հետևանքային կապով քաղաքացիական կյանքի պատկերներում էլ պատերազմի զգացողությունը կա. ամեն տեղ պատերազմն անտեսանելի իրողություն է կամ սպասվող չարիք. «Երևանը եռում էր։ Թատերական հրապարակը համարյա չէր դատարկվում։ Ժողովուրդն այստեղ հավաքվում էր և՛ լիցքաթափվելու, և՛ լիցքավորվելու,և՛ անցյալը թաղելու, և՛ գալիքը փրկելու, և՛….Հոգսերը շատ էին` մտահոգիչ, անլուծելի, անկանխատեսելի, և՛ Արցախի արյունահեղությունը, և՛ աղետի գոտուաղետալի վիճակը, և՛ հանրապետության շրջափակումը, և՛ իշխանություններիանճարակությունը, և՛ հողմահարվող խորհրդային հասարակարգը, որ փլուզվում էր տեսանելի արագությամբ»[7, էջ 81]։ Պատերազմական թեման, այսպիսով, հայ նորագույն արձակում հիմնական հասցե ունի` Արցախյան ազատամարտ։ Մեր քննության նյութը գեղարվեստական գրականությունն է, գեղարվեստական` երբեմն ներաճուն վավերագրականին։ Որքան շատ ես ուսումնասիրում թեմային առնչվող գրականությունը,այնքան հանգում ես այն եզրակացությանը, որ չնայած բոլոր քննադատություններին ու թերություններին՝ այս գրականությունը հերոսական գրականություն է, հայոց հերոսապատումի նորօրյա էջը, որտեղ հերոսներ որոնել գուցեևպետք չէ. այս գրականության և պատերազմի հերոսը հայ մարդն է, որը օրհասիպահին զենքն ու այն ամենը, ինչ կարող էր զենքի տեղ ծառայել, ձեռքն է առել ուգնացել հայրենիքը, իր գոյության իրավունքը պաշտպանելու, հերոսը մեզանիցյուրաքանչյուրն է, որ հողը չզիջելու և հայրենիքին տեր կանգնելու հստակ գիտակցումով դիմացել ու դիմանում է պատերազմին ու հաջորդած բոլոր դժվարություններին։ 20 և ավելի տարիներ են անցել Արցախյան պատերազմից։ Ստեղծվել էլուրջ գրականություն, այն ինչ-որ տեղ նաև ինքնատիպ տարեգրություն է։ Անդրադարձները այդ գրականությանը շատ չեն, այսինքն՝ գրականագիտականհոդվածներ այս գրականության մասին կամ քիչ են հանդիպում, կամ չկանառհասարակ։ Թերևս բացառություն է խեչոյանական արվեստը։ Հոդվածը փորձէ բացահայտելու և գնահատելու Արցախյան ազատամարտը պատկերող հայգեղարվեստական գրականությունն ու դրա առանձնահատկությունները։ General ReviewԳ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Արզումանյան Ս., Արդի հայ վեպը, հատոր 5, Եր., ՀԳՄ հրատարակչություն,2004թ., 411 էջ։ 2. www.hayzinvor.am, Միասնություն, ես տեսել եմ այդ հրաշքը, հարցազրույց Հ.Վարդումյանի հետ։ 3. Պետրոսյան Ա., Մահապարտները, Երևան, «Ոսկան Երևանցի» տպագրատուն, 2012թ., 95 էջ։ 4. Նիկողոսյան Ա., «Բարձունքը մերն է, տղերքը չկան…», imyerevan.com,հոդված, 09 մայիս, 2013թ.։ 5. www.hetq.am, հարցազրույց Լևոն Խեչոյանի հետ, Մեր ոսկե հորթը հիմանյութն է՝ մեքենան, փողը, ոսկին, 20 հոկտեմբերի, 2013թ.։ 6. Սարինյան Ս., Ով է դարավերջի հայը, հոդված «Գրական հայրենիք»թերթում, N 56, 2001թ., էջ 10-11։ 7. Սարգսյան Մ., Դարավերջի հայը, Երևան, «Հայաստան» հրատ., 1999թ., 416 էջ։ Տեղեկություններ հեղինակի մասին Թովմասյան Լիլիթ Արագածի - ԳՊՄԻ, հայ գրականության, նրա դասավանդման մեթոդիկայի եւ լրագրության ամբիոն, դասախոս, հայցորդ, E-mail։

example2251

example2251

Սույն հոդվածում քննարկվում են ապրանքների, աշխատանքների կամ ծառայությունների թերությունների հետևանքով պատճառված վնասի հատուցման տարբեր տեսակների հետ կապված խնդրահարույց հարցեր։ Ուսումնասիրվել է նաև արտասահմանյան որոշ երկրների փորձը սույն ոլորտում։ Ուսումնասիրության արդյունքում առաջարկություններ են արվում ոչ նյութական վնասի հատուցումը ՀՀ օրենսդրությամբ նախատեսելու և դրա հետ առնչվող խնդրահարույց հարցերը լուծելու ուղղությամբ, ինչը ներկայումս խիստ արդիական հիմնախնդիր է։

ԱՊՐԱՆՔՆԵՐԻ, ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐԻ ԵՎ SERԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱՐԴՅՈՒՆՔՈՒՄ ԱՌԱԱԴՐՎԱ D ՎՆԱՍՆԵՐԻ ՏԵՍԱԿՆԵՐԸ Ըստ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքի 1088-րդ հոդվածի `ապրանքի, աշխատանքի, ծառայության մասին սխալ կամ անճշտ տեղեկատվության տրամադրման հետևանքով վնասը ենթակա է վաճառողի կողմից փոխհատուցման։ կամ ապրանքների արտադրող, կապալառու կամ ծառայություններ մատուցող ընկերություն ՝ անկախ նրանց մեղքից, թե արդյոք տուժողը նրանց հետ պայմանագրային հարաբերությունների մեջ է։ Ապրանքի, աշխատանքի կամ ծառայության արատների պատճառած վնասի համար պատասխանատվությունը վնասի առաջացման հիմքն է, որի դեպքում առաջանում է փոխհատուցման խնդիր։ Ապրանքների, ծառայությունների և աշխատանքների թերությունները կարող են վնաս հասցնել ինչպես քաղաքացու կյանքին, առողջությանը կամ գույքին, այնպես էլ իրավաբանական անձի գույքին, ուստի այդ վնասը փոխհատուցելու անհրաժեշտություն կա։ Վնասը կարող է լինել նյութական կամ ոչ նյութական։ Նյութական վնասը այն է, ինչը կարելի է հաշվել, իսկ ոչ նյութական վնասը անհնար է հաշվել։ Նյութական վնասի դեպքում տուժողը կարող է կորցնել իր աշխատավարձը, աշխատունակությունը, կատարել լրացուցիչ ծախսեր բուժման, դեղորայքի գնման, առողջարանային բուժման այլ նպատակների համար, կերակրողին կորցնելու դեպքում առաջանում են թաղման ծախսեր։ Հաց բերողի կորստի պատճառած վնասը հատուցվում է։ Եթե ​​վնասը պատճառվել է գույքին, տուժողը կարող է պահանջել գույքի վնասի կամ գույքի գույները փոխարինելու ծախսերի փոխհատուցում 1 Տե՛ս ARPA 1998.08.10 / 17 (50), ընդունված 05.05.1998 թ., Ուժի մեջ է մտել 01.01.1999 թ. և այլն Եթե ​​վնասը հնարավոր չէ գնահատել դրամական արտահայտությամբ, այն դառնում է ոչ նյութական կամ ոչ նյութական վնաս 2։ Քանի որ խարդախության նպատակը տուժողին իրականում պատճառված վնասի հատուցումն է, փոխհատուցման չափը սովորաբար չափվում է վնասի աստիճաններով։ Դրամական իմաստով դրանք ներառում են ոչնչացված գույքի փոխարինում, կորցրած աշխատավարձի փոխհատուցում, բժշկական ծախսերի փոխհատուցում `այն գումարը, որը պետք է մեղմացնի կրած տառապանքները։ Այս վնասների հատուցումը կոչվում է հատուցող 3։ Օրենսգրքի 17-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն ՝ վնասը այն անձի ծախսերն է, որը խախտել է իր կողմից կատարված իրավունքը կամ պետք է աներ խախտված իրավունքը վերականգնելու, իր գույքի կորուստը կամ վնասը (իրական վնաս), չվաստակած եկամուտը, որը անձը կստանար սովորական քաղաքացիական շրջանառության պայմաններում։ , օդի իրավունքը չէր խախտվի (կորցրած օգուտը), ինչպես նաև ոչ նյութական վնասը։ Նույն հոդվածի 4-րդ մասը սահմանում է, որ ոչ նյութական վնասը ենթակա է հատուցման միայն օրենքով նախատեսված դեպքերում։ Օրենսգրքի 162.1 հոդվածում տրված է «ոչ նյութական վնաս» հասկացությունը, ըստ որի ՝ ոչ նյութական վնասը ֆիզիկական կամ հոգեկան տառապանք է, որն առաջացել է այն անձի կողմից, որը ծնվել կամ խախտում է իրեն պատկանող նյութական կամ ոչ նյութական բարիքները։ օրենքը կամ խախտում է նրա անձնական կամ ոչ գույքային իրավունքները։ որոշմամբ, գործողությամբ կամ անգործությամբ։ Այնուամենայնիվ, ապրանքների, ծառայությունների, աշխատանքների արատների պատճառով պատճառված վնասի հատուցման դեպքում օրենսդիրը դեռ չի նախատեսում ոչ նյութական վնասի փոխհատուցում։ Մինչդեռ օտարերկրյա պետությունների փորձի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ այս դեպքում նախատեսվում է փոխհատուցել ոչ նյութական վնասը, որոշ դեպքերում նույնիսկ պատժիչ վնասը։ Վնասը, որպես քննվող ոլորտում պատասխանատվության պայման, չունի հատուկ առանձնահատկություններ։ Այն կարող է դրսեւորվել զոհի գույքի ոչնչացման կամ ոչնչացման, առողջության վերականգնման ծախսերի, աշխատունակության կրճատման (կորստի) հետևանքով աշխատավարձի (եկամտի) կորստի և այլնի մեջ։ 2 Տե՛ս Գ. Բեքմեզյան, ՀՀ քաղաքացիական օրենսդրությամբ սահմանված ոչ նյութական վնասի հատուցման մի շարք հարցերի շուրջ, ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետի դասախոսական կազմի գիտաժողովի նյութեր, Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2015, էջ։ 191 թ. 3 Տե՛ս Don Mayer, Daniel Warner, George Siedel and Jethro K. Lieberman, նշվ. Cit., P. 280։ 4 Տե՛ս Քաղաքացիական իրավունք, դասագիրք, հ. 3, 4-րդ հրատարակություն, վերանայված։ և լրացուցիչ, ըստ պատվերի։ Ա. Պ. Сергеева, Ю. K. Tolstogo, M., Ed. Ազդագիր, 2005, էջ. 73 Վնասը կարող է պատճառվել գույքին (գույքային վնաս) կամ անձին։ Մարդուն վնաս պատճառելու դեպքում, ներառյալ ոչ նյութական ակտիվները, ինչպիսիք են կյանքն ու առողջությունը, գույքային վնասը ենթակա է փոխհատուցման `գույքի վնասի և գույքի վերականգնման ծախսերի տեսքով, որոնք նվազել են առողջության կորստի արդյունքում։ Իրավիճակն այլ է, երբ բարոյական, ֆիզիկական տանջանքների պատճառած բարոյական վնասը փոխհատուցվում է և չունի նյութական համարժեք։ Նրա փոխհատուցումը կարող է միայն օգնել մեղմել տառապանքը, զոհի մոտ վերականգնել արդարության զգացողությունը 5։ Հարց է առաջանում, թե կոնկրետ ինչ գույքային վնաս կարող է արտահայտվել տրված իրավունքների ոտնձգության դեպքում։ Ակնհայտ է, որ անձի կյանքը կամ առողջությունը ենթակա չէ դրամական կամ այլ գույքի գնահատման։ Այնուամենայնիվ, չպետք է անտեսել այն փաստը, որ մարդու առողջական վիճակը պայմանավորված է նրա աշխատունակությամբ (աշխատունակություն), հետևաբար նյութական (գույքային) անվտանգության հնարավորությամբ, նրա կարիքների բավարարմամբ։ Հզորության իջեցումը սովորաբար առաջացնում է քաղաքացու գույքային կարգավիճակի վատթարացում այն ​​պատճառով, որ նա կարող է ժամանակավորապես կամ նույնիսկ ընդմիշտ չաշխատել, ինչպես նախկինում ՝ նույն ծանրաբեռնվածությամբ, նույն դիրքում և այլն։ Միևնույն ժամանակ, վնաս պատճառող գործողությունները պարտադիր կերպով իրենց արտացոլումն են գտնում զոհի գիտակցության մեջ, առաջացնում են որոշակի հոգեբանական արձագանք։ Ավելին, օրենքով պաշտպանված ապրանքների անբարենպաստ փոփոխություններն արտացոլվում են մարդու գիտակցության մեջ այն բացասական ապրումների միջոցով, որոնք առաջացել են ֆիզիկական տառապանքի կաբարեային ապրումների արդյունքում։ Գացմունքների բովանդակությունը կարող է լինել վախը, ամոթը, նվաստացումը կամ հոգեբանորեն այլ անբարենպաստ իրավիճակ։ Նման արձագանքը կարող է առաջանալ քաղաքացու սեփականության իրավունքի խախտմամբ։ Նման պայմաններում զգացողությունները կարծես թե «երկրորդական» վնաս են, բայց չի կարելի ժխտել, որ այս բնույթի բացասական հետևանքները պատճառաբանվում են անօրինական գործողության հետ. դրանք պետք է փոխհատուցվեն ՝ ըստ կրած տառապանքի աստիճանի։ Այն արտահայտում է ոչ գույքային վնասը, որը ենթակա է փոխհատուցման `համապատասխան փոխհատուցման վճարման միջոցով 6։ 5 Տե՛ս Ռուսաստանի Դաշնության Քաղաքացիական իրավունք։ Դասագիրք. II հատոր, ըստ կարգի։ О. Н. Սադիկովա, Էդ. «ՊԱՅՄԱՆԱԳԻՐ»։ «ԻՆՖՐԱ-Մ», Մ., 2006, էջ 255։ 6 Տե՛ս Repjev GA, «Պատվիրատվական պարտավորությունների պայմանների և կազմի վերաբերյալ հարցերի մասին», «Բիզնես իրավունքում»։ -Кономико-ридический журнал, № 1-2 / 2006, М., էջ 78։ Մասնավորապես, բարոյական վնասը կարող է առաջանալ սիրելիի կորստից `բարոյական զգացմունքներից, ակտիվ սոցիալական կյանքը շարունակելու անկարողությունից, աշխատանքի կորստից, ընտանեկան կամ բժշկական գաղտնիքների բացահայտումից, քաղաքացուն զրպարտող իրականությանը չհամապատասխանող տեղեկատվության տարածումից, պատիվից կամ գործարար համբավից, կամ իրավունքներից ֆիզիկական կամ ժամանակավոր զրկում։ կապված է խեղման, առողջության այլ վնասի կամ բարոյական տառապանքի արդյունքում կրած հիվանդության հետ և այլն։ 7. Նման տառապանքները դրսեւորվում են բացասական ֆիզիկական ապրումների, հոգեկան ապրումների տեսքով, որոնք այս կամ այն ​​չափով մարդուն զրկում են հոգեկան բարեկեցությունից և հոգեկան հավասարակշռությունից։ Բարոյական վնասի առկայությունը կապված է ոչ գույքային ոլորտում վնաս պատճառող անձի գործողությունների բացասական հետևանքների առաջացման հետ։ Հոգեկան տառապանքը կարող է փոխվել, եթե դա ֆիզիկական վնասի արդյունք է։ Որոշ երկրներ այժմ թույլ են տալիս վերականգնել միայն հոգեկան հիվանդությունը (մայրը ցնցվում է ՝ տեսնելով, որ իր որդին վիրավորվել է դժբախտ պատահարից, երբ երկուսն էլ փողոցով քայլում էին)։ «Սպառողների պաշտպանության մասին» ՌԴ օրենքը նախատեսում է 10 բարոյական վնաս գույքի վնասի դեպքում։ Համաձայն 15-րդ հոդվածի, քաղաքացիներ-սպառողներն իրավունք ունեն փոխհատուցել բարոյական վնասը, նույնիսկ եթե դա տեղի է ունեցել իրենց սեփականության իրավունքի խախտման արդյունքում։ Այնուամենայնիվ, օրենքը սահմանում է, որ այն ենթակա է փոխհատուցման միայն վնաս պատճառող մեղքի առկայության դեպքում։ Մեր կարծիքով, նշված մոտեցումը ճիշտ է։ Բնականաբար, այս դեպքում մենք խոսում ենք գույքային վնասի մասին, որը կարող է մարդուն հոգեկան տառապանք պատճառել։ Մեր կարծիքով, գույքային աննշան վնասի դեպքում բարոյական վնասի փոխհատուցման մասին խոսք լինել չի կարող։ Այսինքն ՝ գույքային վնասի փոխհատուցման դեպքում պետք է սահմանափակվի բարոյական վնասի փոխհատուցման ինստիտուտի դիմումը։ 7 Տե՛ս Ռուսաստանի Դաշնության Պլենումի Post Plenum, 1994 թվականի դեկտեմբերի 20-ից, № 10, «Մոտեցան որոշ հարցեր։ 8 Տե՛ս Ռուսաստանի Դաշնության Քաղաքացիական իրավունք, խմբ. О.Н. Սադիկովա, Մ., Հրապարակել է «ԿՈՆՏՐԱԿՏ» -ը։ INFRA-M, 2006, էջ 276։ 9 Տե՛ս Don Mayer, Daniel Warner, George Siedel and Jethro K. Lieberman, նշվ. Cit., P. 279։ 10 Տե՛ս ՌԴ օրենք 07.02.1992 թ. N 2300-1 (խմբ. 13.07.2015-ից) «Կարիքավորների իրավունքի համար»։ «Վնաս» տերմինը տրված է նաև ԵՄ հրահանգի 9-րդ հոդվածում (1985 թ. Հուլիսի 25-ի 85/374 / ԵՏՀ), որը նշանակում է «վնաս». Ա) մահվան պատճառած վնաս կամ առողջությանը վնաս պատճառելը. բ) որևէ գույքի վնաս. Ոչնչացում (բացառությամբ արատավոր ապրանքներից) ոչ պակաս, քան 500 ECU, պայմանով, որ քննարկվող գույքը (1) վերաբերում է այն անձին, որը սովորաբար նախատեսված է անձնական օգտագործման կամ սպառման համար, և (2) տուժողը հիմնականում օգտագործել է իր անձնական մասնավոր սեփականության համար։ օգտագործման կամ սպառման համար։ Հարկ է նշել, որ տարաձայնություններ են առաջացել գույքային վնասի և ավերածությունների փոխհատուցման նվազագույն շեմի ապահովման շուրջ։ Ֆրանսիայի կառավարությունը չի սահմանել արտադրանքի արատների պատճառած վնասի համար պատասխանատվության նման սահմանափակում, քանի որ գտնում է, որ նման դրույթը հակասում է Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության եվրոպական կոնվենցիայի 6 (1) հոդվածին, անհամատեղելի կլիներ Ֆրանսիայի հանրային քաղաքականության հետ։ կխախտի մի կողմից սպառողների և մյուս կողմից արտադրողների շահերի հավասարակշռությունը։ Հանձնաժողովը պնդում է, որ 500 եվրոպական արժույթների նվազագույն շեմը գույքի վնասման դեպքում չի հանգեցնում արդարադատության մերժմանը, եթե կա պատասխանատվություն, քանի որ տուժող կողմը ամեն դեպքում ի վիճակի է դատական ​​հայց ներկայացնել ոչ պայմանագրային ընդհանուր կանոնների համաձայն։ պատասխանատվություն Ի վերջո, Հանձնաժողովը նշում է, որ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպային իրավունքը պարունակում է համաչափության 12 սկզբունքը, որի համաձայն `դատարան դիմելու իրավունքի որոշակի սահմանափակումներ կարող են դրվել` դրանք իրավական հիմքերի հիմքով 13։ Այս գործի հիմքը 11 տե՛ս Խորհրդի 1985 թ. Հուլիսի 25-ի 85/374 / ԵՏՀ հրահանգը թերի արտադրանքի համար պատասխանատվության մասին անդամ պետությունների օրենսդրության, կանոնակարգերի և վարչական դրույթների մոտենալու մասին։ 12 Տե՛ս պարոն Geelhoed- ի եզրակացությունը, դեպքեր C-52/00 և C-1 83/00, փաստաբան գեներալտտպ //curia.europa.eu/juris/showPdf.jsf?text=&docid=46583&pageIndex=0&doclang=en&mode=re q & dir = & occ = առաջին & մաս = 1 & cid = 659176։ 13 Տե՛ս Stubbings և ուրիշներ Միացյալ Թագավորությունում, Գործ. № 22083/93, 1996 թվականի հոկտեմբերի 2-ի վճիռ, http։ [«Կտրուկներ. andothers »],« documentcollectionid2 »։ [«ԱՆԳԱՄ», «ՊԱԼԱՏ»], «իրեր»։ [«001-58079»]} ՝ դատական ​​գործերի ավելացումից խուսափելու համար 14։ Փաստորեն, նման սահմանափակում նախատեսելը զուրկ չէ տրամաբանությունից, դա գերբեռնվածությունից խուսափելու արդյունավետ միջոց է։ Եվ մեր ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ ՀՀ դատարաններում այնքան շատ գործեր չեն լինում, որ գերբնակեցման խնդիր է առաջանում, ուստի կարիք չկա նախատեսել նման սահմանափակում։ Մեր կարծիքով, նման սահմանափակում նախատեսելու անհրաժեշտությունը կարող է առաջանալ բարոյական վնասի հատուցման դեպքում։ Այդ դեպքում արդարության շահերից բխող կլիներ նման սահմանափակում նախատեսել այն դեպքերում, երբ գույքին պատճառված վնասի համար բարոյական վնաս է պատճառվում։ Վնասի առկայության հարցը անքակտելիորեն կապված է դրա չափը որոշելու անհրաժեշտության հետ։ Պատճառված վնասի փոխհատուցման չափը պետք է շոշափելի լինի, չնայած որ կարող է դժվար լինել գումարի ամուր ապահովումը, հատկապես այն դեպքերում, երբ կան պահանջներ, ինչպիսիք են ցավը, տառապանքը կամ հուզական աղետալիությունը։ Արտասահմանյան պրակտիկայում հայցվորը կարող է փոխհատուցում ստանալ ինչպես ներկա, այնպես էլ ապագա ֆիզիկական ցավերի և տառապանքների համար։ Ապագա ցավի փոխհատուցումը թույլատրվում է, երբ կա մեծ հավանականություն, որ հայցվորը կրելու է այն։ Հայցվորին թույլատրված չէ ապագա ցավը և տառապանքը վերականգնելը, ինչը կասկածելի է 15։ Բարոյական վնասի փոխհատուցման չափը որոշում է դատարանը ՝ անկախ գույքային վնասի հատուցման չափից, որի հետ կապված ՝ որպես բարոյական վնասի փոխհատուցում, գանձվող դրամական փոխհատուցման չափը կարող է կախված լինել արտադրանքի արժեքից ( աշխատանք, ծառայություն) կամ որպես տույժ։ Յուրաքանչյուր դեպքում սպառողին տրամադրված բարոյական վնասի փոխհատուցման չափը պետք է որոշի դատարանը `հաշվի առնելով սպառողի բարոյական և ֆիզիկական տառապանքի բնույթը` հիմնվելով ողջախոհության և արդարության սկզբունքի վրա 16։ 14 Տե՛ս պարոն Geelhoed- ի կարծիքը, դեպքեր C-52/00 և C-1 83/00, փաստաբան գեներալտտպ //curia.europa.eu/juris/showPdf.jsf?text=&docid=46583&pageIndex=0&doclang=en&mode=re q & dir = & occ = առաջին & մաս = 1 & cid = 659176։ 15 Տե՛ս Farlex- ի անվճար բառարանը, 2003, http։ //legal-dictionary.thefreedictionary.com/ վնասներ։ 16 Տե՛ս Ռուսաստանի Դաշնության Գերագույն դատարանի պլենումի ստեղծում 28.06.2012 թ.-ից N 17, «Կարիքավորների իրավունքի շուրջ վեճի քաղաքացիական մասի քննարկման մասին», www.consultant.ru։ Բացի այդ, շատ երկրներում, բացի վերը նշված փոխհատուցումներից, որոնք սովորաբար անվանում են հատուցող, օգտագործվում են պատժիչ վնասներ։ Հարկ է նշել, որ փոխհատուցող կամ պատժիչ վնասներն ընդհանրապես նոր ինստիտուտ չեն։ Դրա արմատները գալիս են հին ժամանակներից։ Այսպիսով, հռոմեական օրենսդրության մեջ անօրինականության գործողությունը պետք է նախատեսի կամ փոխհատուցում կամ տուգանք (օրինակ ՝ Ակվիլեայի օրենքի համաձայն (մ.թ.ա. 286) և եթե ոչ նյութական գույքին պատճառվել է վնաս, օրենքով կամ դատարանի որոշմամբ նախատեսված տույժը մարվել է 17։ Այսպիսով, կարելի է ասել, որ տուգանքի վնասների փոխհատուցումը հայտնի էր հին հռոմեական օրենսդրությանը։ Պատժի փոխհատուցումը հիմնականում նշանակվում է ծայրահեղ կամ վիրավորական գործողությունների համար մարդուն պատժելու համար, այդ անձը հետագայում այդպիսի արարքներ կատարելուց հետ պահելու համար 18։ Բացի այդ, կորուստների փոխհատուցումը, որն ավելին է, քան կորուստները, լրացուցիչ խթաններ է ստեղծում ռիսկերը նվազեցնելու համար։ Եթե ​​վնասի փոխհատուցումը գերազանցում է կորուստները, խնամքի մակարդակը կկազմի 19։ Պատժի վնասները փոխհատուցվում են այն դեպքերում, երբ ամբաստանյալի գործողությունն այնքան արտառոց է, որ արդարությունը կարող է իրականացվել միայն վնասը փոխհատուցելու միջոցով, բացի տուգանքը մեծացնելուց։ Քանի որ ենթադրում է «պատժիչ» տերմինը, նպատակն է պատժել պատասխանողի գործողությունները։ Քանի որ փոխհատուցման վնասը (երբեմն անվանում են տուգանք) հակասում է խոշտանգումների մասին օրենքի ընդհանուր նպատակին, դա թույլատրելի է միայն վատթարագույն հանգամանքներում։ Երկրների մեծ մասում օրենքը թույլ է տալիս պատժիչ վնասներ պատճառել միայն այն դեպքում, եթե ամբաստանյալը դիտավորյալ հանցագործություն է կատարել, չարամտորեն կամ այլ արտառոց բան է կատարել։ Հետևաբար պատժիչ վնասի հատուցումը թույլ չի տրվում անփութության դեպքում։ Բայց երբ ինչ-որ մեկը կանխամտածված և չարամտորեն մտադրվում է վնաս հասցնել մեկ այլ անձի, հատուցումը տեղին կլինի։ Պատժիչ վնասի հատուցումը ուղղված է ոչ միայն 17-ին։ Տե՛ս VD Ավետիսյան, Հռոմեական մասնավոր իրավունք, ԵՊՀ հրատարակչություն, Երևան, 2010, էջ։ 97 18 Տե՛ս Thomas J. Collin, պատժիչ վնասներ և գործարար բռնություններ։ Գործնական ձեռնարկ, Ամերիկյան իրավաբանների միություն, ԱՄՆ, 1998, էջ 2-3։ 19 Տե՛ս Steven Shavell, պատահականության իրավունքի տնտեսական վերլուծություն, Haarvard, John M. Olin իրավունքի, տնտեսագիտության և բիզնեսի կենտրոն, Քննարկման փաստաթուղթ թիվ 396, 2002, էջ։ 56 պատժել հանցագործին `լրացուցիչ և երբեմն ծանր վճար բռնագանձելով (ճշգրիտ գումարը մնում է դատարանի կամ երդվյալ ատենակալների հայեցողությանը), բայց նաև հետ պահելու մյուսներին նման վարքից։ Դատարանի կողմից հատուցված վնասների փոխհատուցումը միայն վնաս պատճառող անձի կողմից պատճառված վնասների կամ գույքային վնասների մոտավոր վնաս է տալիս։ Խոշտանգումների մասին օրենքը մեկ քայլ առաջ է գնում կանխարգելման տեսանկյունից, բացի այն, որ հայցվորը երբեմն ապահովում է պատասխանողի դեմ փոխհատուցում։ Դրանք գրեթե միշտ լինում են այն դեպքերում, երբ դիտավորյալ հանցագործություն է կատարվել 20։ Փոխհատուցվող պատժիչ վնասի չափը կախված է քննիչի հայեցողությունից, որը պետք է հաշվի առնի հանցագործի վարքի բնույթը, հայցվորի կորստի կամ վնասվածքի աստիճանը և այն բանի չափը, որով ամբաստանյալի վարքը հակասում է հասարակության ընկալմանը արդարություն և բարեպաշտություն 21։ Պատժիչ վնասի փոխհատուցումը քննադատվել է տարբեր պատճառներով, ներառյալ անորոշությունը փոխհատուցման չափի վերաբերյալ `22։ Արտասահմանյան պրակտիկայում, հատկապես ԱՄՆ-ում, որտեղ պատժիչ վնասի փոխհատուցումը զգալի է, պատժիչ վնասի բազմաթիվ դեպքեր կան։ Այսպիսով, Liebeck- ն ընդդեմ McDonald's- ի գործով հայցվորը ստացել է երրորդ աստիճանի այրվածք ՝ պատահաբար տաք սուրճը թափելով իր վրա։ Բժշկական ծախսերի և 160,000 ԱՄՆ դոլարի վնասների փոխհատուցման համար Լիբեքին շնորհվել է 2.7 միլիոն ԱՄՆ դոլարի վնասի փոխհատուցում 23։ 2002 թ.-ին Ֆիլիպ Մորիսին դատի է տվել մի կին, որը թոքերի քաղցկեղ ուներ, պնդելով, որ իր հիվանդությունն առաջացել է ծխախոտից, որ նա կախվածություն ունի ծխախոտից, քանի որ ընկերությունը իրեն չի զգուշացնում ծխելու վնասի մասին։ Ընկերությանը հանձնարարվեց վճարել 28 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի տուգանք և 850 000 ԱՄՆ դոլարի փոխհատուցում 24։ 20 Տե՛ս Don Mayer, Daniel Warner, George Siedel and Jethro K. Lieberman, նշվ. աշխատանք, էջ 280։ 21 Տե՛ս Farlex- ի անվճար բառարանը, 2003, http։ //legal-dictionary.thefreedictionary.com/ վնասներ։ 22 Տե՛ս David G. Owen, Products Liability, Thomson West, 2008, USA, p. 42 23 Տե՛ս Liebeck v. McDonald's ռեստորաններ, PTS, https։ //caselookup.nmcourts.gov/caselookup/app. 24 Տե՛ս Bullock v. Philip Morris, USA, № B222596., 198 Cal.App. 4-րդ 543 (2011), Վերաքննիչ դատարան //blogs.harvard.edu/exemplarydamages/files/2011/08/B222596.pdf. Գ Բեքմեզյանը նշում է, որ նպատակահարմար է ՀՀ օրենսդրության մեջ ընդունել վնասի ինստիտուտը, որը կլինի պատժիչ և փոխհատուցող վնասների համադրություն, ուղղված կլինի ոչ նյութական վնասները փոխհատուցելուն։ Հաշվի առնելով այն փաստը, որ փոխհատուցման ինստիտուտի հիմնական նպատակներից մեկը վնասի պատճառումը կանխելն է, առաջարկվում է վնասի նոր ինստիտուտը կոչել կանխարգելիչ վնաս։ Վիճարկվում է, որ վնաս պատճառող անձի կողմից միայն դիտավորյալ կամ կոպիտ անփութությունը պետք է հիմք հանդիսանա հատուցող վնասի համար։ Կանխարգելիչ վնասի հատուցման համար պետք է հաշվի առնել իրավախախտման բնույթը, վտանգը, հասարակական բողոքը, արարքի բացասական տնտեսական արժեքը, հանցագործի եկամուտը և այլն։ Կանխարգելիչ փոխհատուցման հիմնական խնդիրներից մեկը փոխհատուցման չափը որոշելն է։ Դատարաններին չպետք է թույլ տրվի իրենց հայեցողությամբ որևէ գումար նշանակել, բայց հստակորեն օրենսդրորեն սահմանել այն դրամական սահմանները, որոնցում դատարանները, հաշվի առնելով հանցագործության բնույթը և վերոհիշյալ այլ հանգամանքները, կորոշեն վնասի չափը 25։ Մեր կարծիքով, առավել նպատակահարմար է նաև ներդնել կանխարգելիչ վնասի հատուցման ինստիտուտ, որն ավելի շատ համապատասխանում է քաղաքացիական իրավունքի էությանը։ Ավելին, այն պետք է փոխհատուցվի պարտապանի դիտավորության կամ կոպիտ անփութության դեպքում։ Բացի այդ, կամայականությունից խուսափելու համար անհրաժեշտ է սահմանել դրամական սահմաններ դրա փոխհատուցման համար, ինչպես նաև այն չափորոշիչները, որոնց պետք է հետեւեն դատարանները նման փոխհատուցում տրամադրելու համար։ Պատժիչ վնասների վարդապետությունը նկարագրվում է որպես անոմալիա։ Դրա երկու նպատակները ՝ պատժիչ և կանխարգելիչ, համեմատվում են ամերիկյան օրենսդրության նպատակների հետ։ Եվ քանի որ պատժիչ վնասի փոխհատուցումը գոյություն ունի քաղաքացիական օրենսդրությունում, բայց կրում է քրեական բնույթ, այդ դոկտրինը բնութագրվում է որպես «քվազի-քրեական»։ Այս հատկությունն է, որ երկար քննարկումներ է առաջացրել դրա նպատակահարմարության վերաբերյալ 26։ 25 Տե՛ս Գ. Բեքմեզյան, ՀՀ քաղաքացիական օրենսդրությամբ սահմանված ոչ նյութական վնասի հատուցման մի շարք հարցերի շուրջ, ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետի դասախոսական կազմի գիտաժողովի նյութեր, Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2015, էջ 203- 204 թ. 26 Տե՛ս Thomas J. Collin, պատժիչ վնասներ և գործարար բռնություններ։ Գործնական ձեռնարկ, Ամերիկյան փաստաբանների միություն, ԱՄՆ, 1998, էջ 2, 3։ Հետևաբար, մեր կարծիքով, կանխարգելիչ վնասի նման ընկալումը, որն, ըստ էության, պատժիչ և հատուցող վնասների համադրություն է, ավելի շատ համապատասխանում է քաղաքացիական իրավունքի էությանը և նպատակներին։ Անհրաժեշտ ենք համարում անդրադառնալ «վնասի փոխհատուցում» և «գումար» հասկացությունների հարաբերակցությանը։ Գրականության մեջ նշվում է, որ փոխհատուցման «չափ» և «գումար» հասկացությունները անկախ իրավական կատեգորիաներ են, որոնց տարբերությունները արտահայտվում են նրանում, որ փոխհատուցման չափը ֆիքսված կատեգորիա է, որը ներառում է վնասի ընդհանուր չափը (իրական վնաս , չվաստակած եկամուտ, բարոյական վնաս)։ ) Փոխհատուցման չափը յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում հատուցման ենթակա ծավալի այն մասն է։ Հետևաբար, փոխհատուցման չափը կարող է փոխվել որոշակի իրավական փաստերի ազդեցության ներքո։ ինչպես կրճատված, այնպես էլ 27։ Նշված մոտեցումը ճիշտ է։ Դա ցույց է տալիս օրենսգրքի համապատասխան հոդվածների ուսումնասիրությունը։ Օրենսգիրքն ամրագրում է պատճառված վնասի լրիվ փոխհատուցման սկզբունքը (հոդվածներ 1058, 1064), ապա անդրադառնում է փոխհատուցման չափը որոշելու խնդրին (հոդվածներ 1058, 1066, 1074, 1076, 1079, 1083, 1084 և այլն)։ Այս տեսանկյունից օրենսգրքի 1078-րդ հոդվածի 3-րդ մասը շտկման կարիք ունի։ Սույն հոդվածի 1-ին մասը `թվարկելով այն ամենը, ինչ ենթակա է հատուցման` քաղաքացուն վնասելու կամ նրա առողջությանը վնաս հասցնելու դեպքում, էապես նշանակում է իրական վնաս և կորցրած օգուտ։ Ակնհայտ է, որ մենք կարող ենք խոսել միայն փոխհատուցման չափի մասին։ Եվ երրորդ մասը նշում է, որ տուժողին պատճառված վնասի հատուցման չափը և գումարը կարող են ավելացվել օրենքով կամ պայմանագրով։ Մեր կարծիքով, երրորդ մասում «ծավալ» բառի օգտագործումը ճիշտ չէ, քանի որ ծավալը հաստատուն է, այն ենթակա չէ ավելացման կամ նվազման։ Այստեղ նկատի է ունեցել միայն վնասի հատուցման չափը, ինչի մասին վկայում է օրենսգրքի այլ նորմերի վերլուծությունը։ Ինչ վերաբերում է վնասի չափին, ապա այն, մեր կարծիքով, կարող է փոփոխվել, ավելացվել, կրճատվել, եթե կողմերը իրավաբանական անձինք են։ Քաղաքացիների դեպքում նման համաձայնությունն ուղղակիորեն արգելվում է օրենքով։ 27 Տե՛ս Shabunina IS, Pony և նախազգուշացումների առանձնահատկությունները արժեքի պատմության մեջ, 2004, Ուլյանովսկ, http։ //www.dissercat.com/content/ponyatie-i-osobennostivozniknoveniya-obyazatelstva-vsledstvie-prichineniya-vreda#ixzz3yMgZa0yO. Օրենսգրքի 416-րդ հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում է, որ կամավոր պայմանագրով պարտապանի պատասխանատվության չափը սահմանափակելու մասին համաձայնագիրը, որով պարտատերը սպառող քաղաքացի է, անվավեր է, եթե պատասխանատվության տեսակը կամ խախտման համար պատասխանատվության չափը սահմանված է։ օրենքով կամ համաձայնությունը կայացվել է մինչ պարտավորությունը։ հանգամանքների ի հայտ գալը `չկատարելու կամ ոչ պատշաճ կատարման համար պատասխանատվություն կրող։ Մեր կարծիքով, վնասի ամբողջ չափը ենթակա է փոխհատուցման ՝ միայնակ քաղաքացու կյանքին և առողջությանը վնաս պատճառելու դեպքում։ Բարոյական վնասի փոխհատուցում տրամադրելու դեպքում ճիշտ կլինի տրամադրել գույքային վնասի փոխհատուցման նվազագույն շեմը `ոչնչացման դեպքում։ Արդարադատության շահերից է բխում գույքային վնասի դեպքում բարոյական վնասի դեպքում այդպիսի փոխհատուցում նախատեսելը։ Իրավաբանական անձանց կամ անհատ գործարարների գույքին վնաս պատճառելու դեպքում, եթե վնաս պատճառող անձի մեղքը չկա, մեր կարծիքով, ճիշտ կլինի սահմանել միայն իրական վնասը փոխհատուցելու պարտավորություն։ Քրիստինե Գաբուզյան ԱՊՐԱՆՔՆԵՐԻ, ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐԻ ԵՎ SERԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՎ ՊԱՏԱՈ ՎՆԱՍԵՐԻ ՓՈԽՀԱՏՈՒՄԱՆ ՏԵՍԱԿՆԵՐ Հիմնաբառեր. Ապրանք, աշխատանք, ծառայություն, արատ, վնաս, պատժիչ, կանխարգելիչ։

example235

example235

Հոդվածում ներկայացված է որպես նոր բաղադրատարրերը մանկավարժական ուսումնական տեխնոլոգիայի, խորհրդատվության՝ կառուցողական նաև խորհրդատվության իրականացման ձևերը և մոդելները։ Հոդվածի նպատակն մանկավարժական խորհրդատվության օգնականի մասնագիտական նշանակությունը՝ որպես ուսուցչի գործունեության ներառականության հետ կապված մանկավարժական բարդ իրավիճակների հաղթահարմանը և կրթության որակի բարձրացմանը։

Կրթականենենթադրումբարփոխումներըուսումնականգործունեության վերակառուցման արմատական փոփոխություններինչպես ուսուցման գործընթացում աշակերտների գիտելիքների որակիբարձրացման, այնպեսէլ դաստիարակչական աշխատանքներիիրականացման մեջ։ Կապված դրա հետ՝ օրեցօր ավելի են կարևորվումպետությանուղղվածպահանջները, որոնք վերաբերում են նրա աշխատանքի հիմնականարդյունքին՝ երեխայի կրթության ու դաստիարակության որակիբարձրացմանը։ հասարակությանուսուցչինկողմիցևԻնչպես գիտենք, ՀՀ Ազգային ժողովի կողմից 2014թ. դեկտեմբերի 1-ի«Հանրակրթությանմասին»օրենքումկատարած փոփոհաստատվեցհամընդհանուրխություններովներառականությանանցնելու անհրաժեշտությունը, որը կիրառության մեջ դրվեց այսուսումնական տարվանից։ Վերջինը ենթադրում է բոլոր երեխաներիկրթական կարիքների հավասար գնահատում, դպրոցի ուսումնական,մշակութային, համայնքային միջոցառումներին նրանց ներգրավվածության աստիճանիկրթությանհամընդհանուր բնույթի կրթական քաղաքականության իրականացմանըզուգընթաց՝ հանրակրթական հաստատություններ մուտք գործեց նորհաստիք՝ «ուսուցչի օգնական»։ բարձրացում։ ՆերառականևմանկավարժությանՀամընդհանուր ներառականությունը ընդունելով որպես դպրոցիժողովրդավարացման հիմնական պայման, իսկ ժողովրդավարությունը,ըստ Պ. Ի. Պիդկասիսիտիի դիտարկման, «դպրոցի արդիականացման,վերափոխման նպատակը, միջոցն ու երաշխիքն է, որը պետք է ազդիդպրոցական կյանքի բոլոր կողմերի վրա» [2, էջ 119], այնուամենայնիվպետք է նշենք, որ մերօրյա դպրոցներում ուսուցիչների զգալի մասըբախվում է ոչ լրիվ մշակված համակարգի, որտեղ բացակայում ենհոգեբանությանգծով արհեստավարժխորհրդատուները։ Տեղին է նշել նաև, որ մանկավարժական տեսությանև պրակտիկայում առկա է որոշակի անհամապատասխանությունմանկավարժականզարգացմանանհրաժեշտությանորակավորմանբարձրացման համակարգի մշակման ռազմավարության միջև։ Կապվածվերոհիշյալի հետ՝ նկատենք, որ չնայած մեր կրթական համակարգումայս ուսումնական տարվանից արդեն իսկ իրենց գործունեությունը սկսելեն մանկավարժի օգնականները, սակայն առկա է հակասություն ինչպեսնրանց մասնագիտական որակավորման և կատարելիք գործառույթներիմիջև, այնպես էլ որոշակի թվով աշակերտների հետ աշխատանքներիիրականացման պարտավորվածության և իրական հնարավորությունների միջև։ Հարցը այն է, որ մինչև 150 աշակերտի թվովհատկացվում է մեկ մանկավարժի օգնական, և որը, ըստ ՀՀկառավարության (26 ապրիլի 2018 թվականի N 525-Ն) որոշման, պետք էմիաժամանակ իրականացնի մի շարք պաշտոնային պարտականություններ, այդ թվում՝մասնագիտականևհանրույթներիգիտակցմանկադրերիա)օգնելուսուցիչներինդաստիարակությանգործընթացներում.պլանավորմանսովորողներիևուսուցմանուիրականացմանբ) մասնակցել ուսուցչիների կողմից դասերի պլանավորմանաշխատանքներին.գ) նպաստել սովորողների ինքնակառավարման ձևավորմանը.դ) օժանդակել ուսուցիչներին բոլոր, այդ թվում՝ կրթությանառանձնահատուկ պայմանների կարիք ունեցող սովորողների համարուսումնական նյութերի պատրաստման գործընթացում.ե) ըստ հաստատության տնօրինության և ուսուցչի կողմիցառաջադրված նպատակի՝ դասարանում իրականացնել սովորողիուսումնառության խնդիրների ուղղությամբ դիտարկումներ, դրանցվերաբերյալ կատարել վերլուծություններ.ուսուցիչներինզ) աջակցելհանրակրթության պետականչափորոշիչով և առարկայական չափորոշիչներով ու ծրագրերով, իսկկրթության առանձնահատուկ պայմանների կարիք ունեցող սովորողիհամար՝ ԱՈՒՊ-ով սահմանված գիտելիքների, կարողությունների ևհմտությունների առնվազն պարտադիր նվազագույն պահանջներիյուրացման գործընթացներին՝ կիրառելով դասավանդման արդյունավետմեթոդներ և տեխնոլոգիաներ.է) սոցիալական աջակցության տարածքային գործակալության(բաժնի) հայտի հիման վրա, սոցիալական դեպքի վարմանշրջանակներում մասնակցել համակարգող և խորհրդատվականմարմինների, ինչպես նաև աջակցության խմբի աշխատանքներին.ը) մասնակցելմասնակցությամբհամապատասխանդատավարականգործողություններին, եթե օրենքով նախատեսված է մանկավարժիմասնակցության պահանջ։ անչափահասքննչականսովորողիևայլՀՀ կառավարության որոշմամբ, ուսուցչի օգնականին վերագրվողպարտականությունները թվարկելով, պետք է համաձայնվել այն մտքին,որ նման ծավալով աշխատանքների իրականացումը անիրատեսական էնույնիսկ նրանց կողմից աշխատանքային մեծ պատարաստակամությանև մեծ փորձառության առկայության դեպքում։ Ինչպես նաևհակասություն է առաջացնում աշակերտների և ուսուցչի օգնականներիթվային հարաբերությունը և նման թվով աշակերտների հետ նշվածպարտականությունների արդյունավետ իրականացումը, քանի որ միշարք դասարաններում առաջացող տարաբնույթ դժվարություններիհաղթահարումը հնարավոր չէ ապահովել ուսուցչի օգնականների փոքրթվակազմով։ Հավելենք նաև, որ նման պարտականություններ կատարողմասնագետը նախ պետք է իր որակավորումը ստանա բարձրագույնդպրոցում և հստակ պատկերացում ունենալով իր գործառույթներիմասին՝ կարողանա կիրառել դրանք պրակտիկ գործունեությանընթացքում։ Մինչդեռ մեր կրթական համակարգումնախքանմեթոդաբանության լիարժեք մշակումը, միանգամից այն դրվում էգործածության մեջ և մի շարք տարիների ձախողված փորձից հետոկատարվումհետևություն, արձանագրվումթերությունները և բացասական արդյունքները։ Նույնը տեղի ունեցավնաև 12-ամյա կրթության պարագայում, որը ինչպես ցույց տվեցտարիների փորձը, իրեն չարդարացրեց։ համապատասխանէձևով, ապաՀամաձայնենք այն մտքին, որ կրթության ոլորտում ցանկացածբազմաթիվնորարարություն մինչև հիմնավորվելը անցնումարգելքների միջով, որոնք դրսևորվում են մասնագիտական բարդիրավիճակներիհերթինպայմանավորում են ուսուցչին օգնող այնպիսի տեխնոլոգիաներմշակելու և փորձարկելու անհրաժեշտությունը, որոնք մի կողմիցկնվազեցնեն ռիսկային գործոնները մանկավարժական խնդիրներիլուծման ժամանակ, մյուս կողմից կնպաստեն մանկավարժականտարբեր իրավիճակներում ծագած խնդիրների ստեղծագործականլուծմանն ու ուսուցչի նորարարական գործունեությանը։ վերջիններնիրենցօգնությունկրթականորոնքընդունակենուսանողները,համալսարանիԿապված դրա հետ՝ նշենք, որ, ուսուումնասիրելով գիտականգրականությունը, տեսնում ենք, որ այսօր արտերկրում բարձրագույնդպրոցի շրջանակներում իրականացվում է այնպիսի մասնագետներիպատրաստման փորձ,ցուցաբերելուհաստատություններիխորհրդատվականաշխատակիցներին։ Նովգորոդի Յարոսլավլ Իմաստունի անվանպետականդպրոցինորարական գործընթացների հետ կապված մոդերատոր-խորհրդատուիլրացուցիչգիտամեթոդականուղղորդման տարբեր ձևերին, սովորում են մանկավարժականխորհրդատվության, անհատականսուպերվիզիայիիրականացման մեթոդները, եղանակները, դրույթները և միջոցները [5, էջ 7]։ Անգլիայում մանկավարժական աջակցության գաղափարներըարտահայտվում են այնպիսի հասկացություններով, ինչպիսիք են"tutoring"-խնամակալություն "personal and social education"-անձնային և սոցիալականկրթություն։ [2, էջ 15]։ Հայաստանում նույնպես կարող է գործելխորհրդատու-մանկավարժների դպրոցը, որոնք, ստանալով բարձագույնcare"–պաստորային հոգածություն ևորակավորումը,և խմբայինծանոթանումենյուրացնելովդպրոցում համապատասխան մասնագիտական գիտելիքներ, հանդեսկգան որպես մանկավարժի օգնականներ։ Մեր հոդվածի շրջանակներում մենք կանդրադառնանք նորուսումնամեթոդական տեխնոլոգիայի՝ «Մանկավարժական խորհրդատըվության» դիտարկմանը՝ որպես կրթական համակարգ մուտք գործածուսուցչի օգնականի գործառույթների իրականացման ուղեցույցի։ «Մանկավարժական խորհրդատվության» վերաբերյալ մասնագիտական գրականության մեջ կան մի շարք ձևակերպումներ։ ՀամաձայնՀ. Բուրկսի և Վ. Ստեֆլերի՝ «խորհրդատվությունը որակավորվածխորհրդատուի մասնագիտական վերաբերմունքն է խորհրդառուինկատմամբ» [4, էջ11]։ Կրեսները խորհրդատուներին բնութագրում էորպես ազդեցության աղբյուրներ կամ որոշակի սոցիալականմեխանիզմներ, որոնք ձևավորում են խորհրդառուի պահվածքը [5, էջ 62]։ Այս ձևակերպումներին համապատասխան՝ ամբողջականմանկավարժական խորհրդատվությունըոչ թե տվյալ անձինխորհրդատուի կողմից որոշակի խնդրի վերաբերյալ պատրաստիլուծման հաղորդումն է, այլ նրան ուղղորդումը՝ ձևավորելու սեփականմոտեցումը տարբեր իրավիճակներում։ Ներկայացնելով համառոտ ձևովմանկավարժական խորհրդատվությունը՝ նշենք, որ այն ունի իրհարցերիլայն շրջանակը, որոնցից մասնավորապես կարելի էառանձնացնել.1. Երեխայի և ընտանիքի մանկավարժական խորհրդատվությունը, որնիրականացվելուհետ տարվողանհատական խրատադաստիարակչական զրույցների, խմբայինքննարկումների, ծնողների հետ անցկացվող անհատական ևխմբային աշխատանքի ձևով։ դեռահասներիէ«դժվար»2. Մասնագիտական՝ դիդակտիկ խորհրդատվությունը, որի հիմնականնպատակն է ուսուցիչների մասնագիտական գործունեության ձևերի,մեթոդների, տեխնոլոգիաների մասին տեսական գիտելիքներիհարստացումը։ 3. Մանկավարժական հանրույթի հետ իրականացվող խորհրդատվությունը, որն իրականացվելու է խմբային բանավեճերի, դեբատների,քննարկումների ձևով։ Մանկավարժական խորհրդատվությունըէխմբային և անհատական ձևերով, որոնց ընթացքում կիրառվում են միշարք մոդելներ, այդ թվում՝ բուժող (համագործակցային), արգելքայինիրականացվում(բարիերային),մոդելները։ հրահանգավորման,խթանող,բեմականացվածենմոտկարողդրսևորվելՆշենք նաև, որ մանկավարժական տարբեր իրավիճակները կարողեն ձևավորել խոհրդատվության իրականացման անհրաժեշտություն,հատկապես համընդհանուր ներառականության պայմաններում, երբառավելապեսև՛մանկավարժներիռեակցիաներիդժվարություններ։ Խորհրդատվության անցկացման կարևորությունըպայմանավորված է նաև սովորողների (որոնց մեջ կարող են լինելառանց ծնողական խնամքի մնացած, հաշմանդամություն ունեցող, վատսոցիալական պայմաններում ապրող երեխաներ) շրջանում նկատվողմանկական ագրեսիայի՝ բուլլինգի դրսևորումները, որոնք հանդես ենգալիս որպես «Երեխայի պրոբլեմ» և պահանջում են մանկավարժականաջակցություն։ հարմարվողականությանսովորողների,և՛Հարկ է նկատել, որ խորհրդատվության մշակույթը զարգանում էայն դպրոցներում, որտեղ մանկավարժական հանրույթը գիտակցում էայդ խորհրդատվության անհրաժեշտությունը և պատրաստ է տարբերդժվար իրավիճակների բաց քննարկումների իրականացմանը, ինչպեսնաև կարող է իր վրա վերցնել թե՛ խորհրդատուի, թե՛ խորհրդառուիդերը։ Խորհրդատվական մշակույթի փիլիսոփայությունը ենթադրում էդպրոցի և կրթության զարգացման լայն համատեքստ՝ մանկությանդժվարութհիմնախնդիրները,գործընթացները։ յունները,Խորհրդատվությանմանկավարժիմասնագիտական վարքի ճշտգրիտ մոդելի ձևավորմանը։ երեխայի սոցիալականացմանդաստիարակությանընտանեկաննպաստումմշակույթըբարդէՆկատենք, որ արդեն մանկավարժի գործող օգնականները իրենցմասնագիտական գործունեությունը ավելի լիարժեք կիրականացնեն,եթե անցնեն որոշակի ուսուցողական դասընթացներ, որոնց ընթացքումկծանոթանան մանկավարժական խորհրդատվության տեխնոլոգիայիսկզբունքներին,գործառույթներին,իրականացման ձևերին, մեթոդներին, որոնք կդառնան նրանց համարգիտամեթոդական ուղղորդում։ առանձնահատկություններին,Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ, ըստ Պ. Ի. Պիդկասիստիի,հանրակրթության բովանդակությունը, մի կողմից՝ արտացոլելովհասարակության կարիքները, ամենակարևոր պայմանն է սովորողներիկրթական և ճանաչողական գործունեության համար, մյուս կողմից՝հանդես է գալիս որպես այդ գործունեության կառուցման գործիք [3, էջ 427], որը կարելի է իրականացնել՝ ապահովելով կրթականգործընթացին սովորողների մասնակցությունը, համագործակցությունըև հավասարությունը, ընդունելով, որ նշված ցուցանիշները պետք էուղղորդողևիրականացման բոլոր գործընթացներում, ապա կարելի է ասել, որդրանց իրականացումը դառնալու է մանկավարժների և նրանց համարխորհրդատուների դերում հանդես եկող մանկավարժի օգնականներիմասնագիտական գործունեության հիմնական առանցքը։

example1185

example1185

Հոդվածը նվիրված է լանդշաֆտների գեղագիտական գնահատման մեթոդական մոտեցումների վերլուծությանը։ Հաշվի առնելով Սյունիքի մարզի բնական պայմանների առանձնահատկություններն ու օբյեկտիվ գնահատման մեթոդաբանությունը, ներկայացվել են լեռնային լանդշաֆտի գեղագիտական օբյեկտիվ գնահատման գործոնների հատուկ խումբ։ Հոդվածում տրվել է լեռնային լանդշաֆտների գեղագիտական գնահատման սանդղակը, որը կարելի է կիրառել Սյունիքի մարզի տարածքի համար։

ԼԵՌՆԱՅԻՆ ԼԱՆԴՇԱՖՏՆԵՐԻ ԳԵՂԱԳԻՏԱԿԱՆ ԳՆԱՀԱՏՄԱՆՄՈՏԵՑՈՒՄՆԵՐԸ Լանդշաֆտի գեղագիտության ուսումնասիրությունը ժամանակակից աշխարհագրության հեռանկարային ուղղություններից մեկն է։ Լանդշաֆտի գեղագիտությունն ուսումնասիրում է բնական և անթրոպոգեն լանդշաֆտների գեղեցկությունը,գեղագիտությունը, ինչպես նաև գեղագիտական ընկալման և գնահատման առանձնահատկությունները [5]։ Այն փաստի գիտակցումն ու ընկալումը, թե լանդշաֆտն ունի ոչ միայննյութական, այլև հոգևոր արժեք՝ հանգեցնելով առավել գեղատեսիլ տարածքներիբացահայտման ու պահպանման, լանդշաֆտի գեղագիտական հատկության գնահատման անհրաժեշտությանը։ Բնության գեղագիտական որակների գնահատման փորձերը երկարատևպատմություն ունեն։ Բնության գեղեցկության մաթեմատիկական վերլուծությանհնարավորության մասին առաջին մտքերը հայտնվել են Պյութագորասի աշխատանքներում։ Դեռևս Ա. Հումբոլդտի, Ա. Հետտների, Վ. Պ. Սեմյոնով-Տյան-Շանսկու աշխատանքներում նշվել է լանդշաֆտի տեսողական հատկության ուսումնասիրման անհրաժեշտությունն ու հեռանկարը։ Սակայն դրա հատուկ ուսումնասիրումը աշխարհագրության մեջ սկսվել է 1960-ական թվականներից, երբ ձևավորվեցին լանդշաֆտների գեղագիտական գնահատման երկու մոտեցումներ` «օբյեկտիվ» և «սուբյեկտիվ» [3, 4]։ Սուբյեկտիվ մոտեցումն ուսումնասիրում է տարբեր խմբի մարդկանց մոտլանդշաֆտագեղագիտական նախապատվությունների առանձնահատկությունները։ Այս դեպքում ուսումնասիրողը հենվում է մարդկանց սուբյեկտիվ կարծիքի՝ այս կամայն բնապատկերի գեղագիտական գրավչությունից ստացած տպավորություններիվրա։ Այս մոտեցման շրջանակներում առնաձնացնում է երկու ուղղություն՝ փորձագիտական գնահատման և սոցիալական հարցման [2, 5]։ Առաջին դեպքում բնապատկերի գեղեցկությունը գնահատում են մասնագետներ, որոնց մասնագիտությունն այս կամ այն չափով կապված է բնառեսուրսայիններուժի ուսումնասիրման և օգտագործման հետ (աշխարհագետներ, կենսաբաններ,նկարիչներ և այլք) [2, 3, 5]։ Փորձագիտական գնահատման մեթոդի վրա է հիմնվածԿ. Դ. Ֆայնսի բնապատկերային-գեղագիտական հետազոտությունը։ Նա ընտրել էբնական տարբեր գոտիների բնապատկերների գունավոր լուսանկարներ, որոնցգեղագիտական գրավչությունը բալային սանդղակի միջոցով գնահատել է փորձագետների խումբը [10]։ Սակայն փորձագետներն, այնուամենայնիվ, մարդիկ ենիրենց ճաշակով, հայացքներով, նախապատվություններով, ովքեր ոչ միշտ ենհամընկնում մարդկանց մեծ մասի հետ։ Այդ իսկ պատճառով առանձնացվում է սուբյեկտիվ մոտեցման երկրորդ ուղղությունը՝ սոցիալական հարցումը, որի նպատակն էբացահայտել գեղագիտական ռեսուրսների գլխավոր օգտագործողների բնապատկերային նախապատվությունները։ Հարցումների համար սովորաբար ընտրում ենտարբեր սեռի, տարիքի, կրթության, էթնոմշակութային պատկանելիության 50-60 ևավելի մարդ [2]։ Այս մեթոդի կիրառման օրինակ է համարվում Վեյի (Մեծ Բրիտանիա) հովտումիրականացված Ե. Ս. Պենինգ-Ռոուսելի ուսումնասիրությունները [12], Իտալիայումկենտրոնական Ալպերի գեղագիտական արժեքների գնահատումը [13]։ Սոցիալականհարցման մեթոդի ամենատարածված և կիրառվող հարցաթերթիկը Մ. Յ.Ֆրոլովայինն է։ Նրա հարցաթերթիկի հարցերը կազմված են գնահատվողմատրիցաների տեսքով, որոնք ներառում են 7 սյունակներ՝ ըստ յուրաքանչյուրչափանիշի։ Այսպես, 1-ին սյունը նշանակում է «ծայրահեղ բացասական տպավորություն», 7-րդը՝ «բավական դրական», 4-րդը՝ «չեզոք», իսկ մնացածը միջանկյալ դիրք ենզբաղեցնում։ Այսպիսով, անկետավորման ժամանակ գնահատվել են բնապատկերների առանձին բաղադրիչներից (օդ, ջուր, ռելիեֆ, բուսականություն, հողեր,կենդանիներ) և ամբողջական բնապատկերից (միանման-բազմազան, աններդաշնակ-ներդաշնակ, սովորական-էկզոտիկ, տգեղ-գեղեցիկ և այլն) ստացված տպավորությունները, հարցվողների մոտ առաջացած էմոցիաները (վախ-ուրախություն,վհատություն-հիացմունք և այլն)։ Ապա ըստ յուրաքանչյուր բնապատկերի կատարվելէ ինտեգրալ խմբային գեղագիտական գնահատում [6, 5]։ Առավել նպատակահարմար է այս երկու ուղղությունների ինտեգրալ օգտագործումը։ Այդպիսին է Պրելովսկու աշխատանքում ներկայացված մեթոդը, որըսոցիալական հարցման և փորձագիտական գնահատման մեթոդների սինթեզ է [7]։ Օբյեկտիվ մոտեցումը ենթադրում է գեղագիտական գրավչության օբյեկտիվչափանիշների, լանդշաֆտի ֆիզիկական բնութագրիչների բացահայտում։ Նրահիմնական առավելություններն են մեթոդիկայի տրամաբանական կառուցվածքը,գնահատվող ցուցանիշների չափելիությունը, հիմնական առանցքային տարածքներիտվյալների էքստրապոլյացիայի հնարավորությունն ընդարձակ տարածությունում [3]։ Օբյեկտիվ մոտեցումն իր հերթին բաժանվում է գնահատման երկու ուղղության։ Մի դեպքում լանդշաֆտի յուրաքանչյուր «նշանակալի գործոն» (օրինակ` ռելիեֆի,բուսականության առանձնահատկությունները) գնահատվում են առանձին, սովորաբար, բալային սանդղակով։ Ապա յուրաքանչյուր ցուցանիշից ստացված մասնավորգնահատականների համադրման ընթացքում կատարվում է բնատարածքայինհամալիրի ինտեգրալ գնահատում։ Մյուս դեպքում բնապատկերի գեղագիտականհատկությունների վերլուծություն կատարվում է համաձայն մի քանի գործոնների,չափանիշների համադրման առանձնահատկությունների։ Դրանք ընդհանրականցուցանիշներն են, ինչպես օրինակ` գունային գամման, տեսարանի խորությունը,դոմինանտությունը և այն։ Բայց գրեթե բոլոր աշխատանքներում այս երկու ուղղությունները միասին են հանդես գալիս։ Օբյեկտիվ մոտեցման շրջանակներում դասական աշխատանքներից մեկը Դ.Լինտոնին է [11]։ Նրա աշխատանքում առաջնային է ռելիեֆը, այնուհետև անտառները, ճահիճները, դաշտերը, բնակավայրերը, արդյունաբերական օբյեկտները ևայլն։ Նմանատիպ աշխատանք է նաև 1971 թ․ գիտական խմբի իրականացրածՔովենթրի-Սոլիխալ-Ուորիքլիր միջտարածաջրջանային պլանավորումը, Էրինգիսի,Բուդրյունասի՝ Լիտվիայի լանդշաֆտների էկոլոգա-գեղագիտական գնահատումը։ Գեղագիտության առանձնացված չափանիշները հեղինակները խմբավորել են երեքխմբում։ I խումբը կազմում են բնապատկերում ներկայացված բնական օբյեկտները(օրինակ՝ լճերը, պուրակները և այլն), որոնք ենթարկվում են թվաբանական պարզհաշվարկի։ II խումբը, որը համարվում է հիմնական, բնութագրում է «բնապատկերիհիմնական հատկանիշները» (օրինակ՝ բազմապլանությունը, գոտիականությունը,սեզոնային ասպեկտը, հեռանկարային բազմազանությունն ու խորությունը)։ IIIխումբը ներառում է մարդկային գործունեության տարբեր օբյեկտներ, որոնց առկայությունը բնապատկերում գեղագիտական գրավչությունների համար կարող է ունենալ ինչպես դրական, այնպես էլ՝ բացասական նշանակություն [3, 9]։ ՀՀ տարածքում լանդշաֆտների գեղագիտական օբյեկտիվ գնահատում էկատարել Լ. Մ. Մարտիրոսյանը։ Գնահատվել են Սևանա լճի ավազանի լանդշաֆտները։ Գնահատման հիմքում դրվել են հետևյալ բաղադրիչները՝ ռելիեֆը, բուսածածկը, ջրերը, ինչպես նաև մարդածին բաղադրիչը։ Նշված ցուցանիշները գնահատվել են բալային քառաստիճան համակարգով [1]։ Չնայած տարբեր կարծիքների, գեղագիտական գնահատման նշված երկուուղղություններն էլ չեն հակասում միմյանց․ դրանք տարբերվում են գնահատմանմասշտաբով, խորությամբ և մակարդակով։ Եթե գնահատումը խնդիր ունի բացահայտելու տարբեր կատեգորիաների զբոսաշրջիկների հանգստի տեղի և ձևինախընտրությունը, ապա մեր կարծիքով առավել նպատակահարմար է սուբյեկտիվմոտեցման կիրառումը։ Իսկ առավել գրավիչ տարածքների բացահայտման, բնապահպանական, գյուղատնտեսական, գյուղական գործունեության կազմակերպումըռացիոնալ պլանավորելու, բնակավայրերի ձևավորման նպատակներով գնահատմանդեպքում արդյունավետ է օբյեկտիվ գնահատումը։ Սուբյեկտիվ գնահատման մեթոդներն այս դեպքում ստուգիչ և լրացնող բնույթ ունեն։ Վերջին ժամանակներում առավել նպատակահարմար է համալիր մեթոդաբանության կիրառումը, որը ներառում է նշված երկու մոտեցումները [3, 4, 5]։ Մերդիտարկած այսպիսի աշխատանքներում օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ գնահատմանարդյունքներն իրարից շատ քիչ են տարբերվում։ Գնահատման փորձերը շատ են հարթավայրային երկրներում։ Լեռնայինտարածքների լանդշաֆտների գեղագիտական գնահատումը բարդ է, որովհետևգնահատման գործոններն ու դրանց համադրման առաձնահատկություններն ավելանում են։ Քանի որ սյուբեկտիվ գնահատման մեթոդաբանությունը գրեթե բոլորաշխատանքներում նույնն է (տարածքի առանձնահատկություններից ելնելով տարբերություններ կան օբյեկտիվ գնահատման փորձերում), մեր փորձ են կատարել մշակելու լեռնային երկրների լանդշաֆտների գեղագիտական գնահատման օբյեկտիվ գործոնների և ցուցանիշների առանձնացում և դասակարգում՝ Սյունիքի մարզի լեռնայինտարածքի օրինակով։ Հաշվի առնելով Սյունիքի մարզի բնական պայմանների առանձնահատկությունները, Դ. Դիրինի, Էրինգիսի և Բուդրյունասի աշխատանքներում օգտագործված օբյեկտիվ գնահատման մեթոդաբանությունները, ինչպես նաև գեղագիտությանմեջ ընդունված ներդաշնակության կանոնները, առանձնացրել և դասակարգել ենքլանդշաֆտի գեղագիտական հատկության օբյեկտիվ գնահատման գործոնները՝տալով դրանց գնահատման սանդղակը (Աղյուսակ 1)։ ՌելիեֆԳնահատման գործոնները ԲացարձակբարձրությունՀորիզոնականմասնատվածությունՈղղաձիգմասնատվածությունՄակերևույթիթեքությունՄինչև 1000մ 1000-1700մ 1700-2400մ 2400-3200մ 3200 և ավեի Մինչև 0․5 3․5 և ավելի մինչև 200 800 և ավելի մինչև 10 45 և ավելի Բալ Արժեք ԿողմնադրությունԲուսականությանտիպԲուսապատվածությանաստիճանըՀյուսիսային հս-արլ, հս-արմ արևմտյան, արևելյանհվ-արլ, հվ-արմ Հարավային Ֆրիգանոիդ տափաստանային Քսերոֆիլ նոսրանտառ,մարգագետնատափաստանՑածր ալպյան Անտառային, ալպյանգորգերմինչև 15 85 և ավելի Ջրային օբյեկտներլիճգետ աղտոտվածմաքուրաղտոտվածմաքուրԲուսականությունԲնական հատուկօբյեկտներիառկայությունը ևորակըԼեռնագրականօբյեկտներԱնթրոպոգենօբյեկտների առկայությունըԴրականազդեցություն ունեցողօբյեկտներՋրվեժ Ձնային բծեր Լեռնագագաթ Կարստային քարանձավՀրաբխային կոն Ապարային մերկացումՀողե բուրգ Պատմամշակութային ևգեղագիտականնշանակությանճարտարապետականընդգծվածության օբյեկտջրամբար աղտոտվածմաքուրաղտոտվածմաքուրջրանցք Լեռնահանքային արդյունաբերության կետերԲացասականազդեցություն ունեցողօբյեկտներԱրդյունաբերական թափոնատարՋրաէներգետիկ հանգույցԲնակավայր գյուղ քաղաքԸնդամենըԱղյուսակ 1. Լեռնային լանդշաֆտների գեղագիտական գնահատման գործոնները ևսանդղակըՌելիեֆն առաջնային այն բաղադրիչն է, որը պայմանավորում է բնապատկերիամբողջ տեսքը և համարվում է կոմպոզիցիայի միջուկը [5]։ Ռելիեֆի գեղագիտականգնահատման ժամանակ օգտագործվել են այնպիսի ցուցանիշներ, ինչպիսիք են՝տեղի բացարձակ բարձրությունը,լանջերի դիրքադրությունը, թեքությունը,հորիզոնական և ուղղաձիգ մասնատվածությունը։ Գեղագիտական տեսանկյունիցբարձր տարածքներից ավելի խորը և ծավալային տեսարաններ են բացվում, երևումեն լանդշաֆտի նյութակառուցվածքային բաղադրիչների գծային տեսքը։ Լանջերիդիրքադրությունը ձևավորում է լուսավորման դինամիկությունը [2]։ Սյունիքի մարզումառավել լուսավոր և տաք են համարվում հարավային, հարավարևելյան, հարավարևմտյան լանջերը։ Հյուսիսային, հյուսիսարևելյան հյուսիսարևմտյան լանջերըցուրտ ու ստվերոտ են։ Մակերևույթի թեքությունը որոշում է բնապատկերի ընկալման հորիզոնական և ուղղաձիգ անկյան մեծությունը։ Ողղաձիգ և հորիզոնականմասնատվածությունը ավելացնում, մեծացնում է մակերևույթի գրավչությունը։ Հորիզոնական մասնատվածությունն արտահայտում է տեղանքի տարածականռիթմայնությունը։ Բուսականությունը գեղագիտահոգեբանական պատկերի ձևավորման գլխավոր բաղադրիչն է համարվում։ Որպես գնահատման ցուցանիշներ առաջարկում ենքբուսականության տիպը և բուսապատվածության աստիճանը։ Առավել բարձր ենգնահատվում անտառային լանդշաֆտները։ Անտառածածկի օպտիմալ քանակըկազմում է 30-60 %, քանի որ այդ դեպքում ձևավորվում են համայնապատկերներ ևտեսանելիության լավագույն դիտակետերը, իսկ 100 %-ին մոտ լինելու դեպքումլանդշաֆտի գրավչությունը նվազում է, քանի որ դիտման տարածքը փակվում է, և չեներևում լանդշաֆտի նյութակառուցվածքային մյուս բաղադրիչները [2]։ Լանդշաֆտըդառնում է միօրինակ։ Որպես գրավիչ բուսականության տիպ վերցվել են նաև ալպյանգորգերը, քանի որ ծաղիկներն ունեն ներդաշնակության կանոններին համապատասխան սիմետրիկ ու միջուկային կառուցվածք։ Առանձին գործոնների խմբում ներառել ենք բնական հատուկ օբյեկտներիառկայությունը և որակը։ Դրանք են՝• Ջրային օբյեկտների առկայությունը և որակը․ գնահատվում ենլճերի,ջրվեժների ու խոշոր գետերի, ձնային բծերի առկայությունը։ Ջրային օբյեկտներըոչ միայն հարստացնում են բնապատկերը, հագեցնում գունային գամման, այլևլրացուցիչ ռեկրեացիոն հնարավորություններ են ստեղծում՝ բարձրացնելովլանդշաֆտների գրավչությունը։ Աղտոտված ջրային օբյեկտներն իջեցնում ենտարածքի գեղագիտական գնահատականն՝ ազդելով մարդու հոգեբանությանվրա։ • Լեռնագրական օբյեկտների առկայությունը (լեռնագագաթներ, հրաբխայինկոներ, քարանձավներ, ապարային մերկացումներ)։ Լեռնագագաթներն ուհրաբխային կոներն ունեն կենտրոնախույս կառուցվածք և տեսանելիության մեծու շրջանաձև հորիզոն։ Գեղագիտական տեսանկյունից արժեքավոր լանդշաֆտներն, առաջին հերթին,պետք է տարբերվեն բնական վիճակի բարձր աստիճանով և երկրորդական տարրերիցածր հագեցվածությամբ։ Ուստի առաջարկում ենք գնահատել նաև անթրոպոգենօբյեկտների առկայությունը, որը բաժանվում է երկու մասի՝• Դրական ազդեցություն ունեցող օբյեկտներ՝ պատմամշակութային և գեղագիտական նշանակության ճարտարապետական ընդգծվածության օբյեկտներ,մաքուր ջրամբարներ ու ջրանցքներ։ Սրա ներքո հասկանում են մարդու ևբնության ներդաշնակ ու հավասարակշռված փոխազդեցություն, որտեղ մարդնու բնությունը միմյանց հետ շփման մեջ են մտնում գործունեությանմշակութաէկոլոգիական միջոցների բազմազանության միջոցով։ Կուլտուրականիրական լանդշաֆտը միշտ համապատասխանում է գեղագիտական բարձրպահանջներին։ • Բացասական ազդեցություն ունեցող օբյեկտներ՝ լեռնահանքային արդյունաբերության կետեր, արդյունաբերական թափոնատարրեր, ջրաէներգետիկ հանգույցներ, գյուղական և քաղաքային բնակավայրեր։ Ուսումնասիրված աշխատանքների մեծ մասում գնահատումը կատարվել է 0-3բալային սանդղակով, սակայն հաշվի առնելով Սյունիքի մարզի բնական պայմաններիմեծ բազմազանությունը, առաջարկվում է այն կատարել 0-5 բալային սանդղակով։ Բալային գնահատումից բացի իրականացվել է նաև արժեքային գնահատում՝ փորձագիտական կշռային գործակիցների ընտրության միջոցով։ Մասնավոր գնահատկանների ինտեգրացման արդյունքում ստացվում է լանդշաֆտի գեղագիտության աստիճանը (ԼԳԱ) որոշող հետևյալ բանաձևը՝որտեղ-ը դիտարկվող գործոններն են բալերով, n-ը՝ գործոններիթիվը, -ն՝ համապատասխան կշռային գործակիցները։ ArcGIS ծրագրային միջավայրում առկա տարածական մոդելավորման և քարտեզագրման գործիքները հնարավորություն են տալիս ԼԳԱ-ի ինտեգրալ բանաձևիկիրառմամբ ստանալ Սյունիքի մարզի լանդշաֆտների գեղագիտական գնահատմանտարածական պատկերը։ Այսպիսով, ակնհայտ է, որ յուրաքանչյուր շրջանի համար ընդհանուր մոտեցումների հետ միասին պետք է մշակվեն նաև գնահատման մասնավոր ձևեր, քանիոր բնական տարբեր համալիրներում լանդշաֆտների հատկությունները և մարդուհամար դրանց արժեքը շատ տարբեր են։ Իսկ մեր առաջարկած գնահատման այսհամակարգը լիովին կարող է արտացոլել Սյունիքի մարզի գեղագիտական գրավչության աստիճանը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Մարտիրոսյան Լ., Սևանա լճի ավազանի լանդշաֆտների էսթետիկականգնահատումը և քարտեզագրումը ռեկրեացիոն զարգացման նպատակով, Երևան,2014, ԵՊՀ գիտական տեղեկագիր, էջ 41-6։ Modelling the aesthetic value, Journal of Ecological Indicators 2016,Եղիազարյան ԱրմենուհիԼԵՌՆԱՅԻՆ ԼԱՆԴՇԱՖՏՆԵՐԻ ԳԵՂԱԳԻՏԱԿԱՆ ԳՆԱՀԱՏՄԱՆՄՈՏԵՑՈՒՄՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ լանդշաֆտի գեղագիտություն, օբյեկտիվ մոտեցում, սյուբեկտիվմոտեցում, մեթոդիկա, գործոններ։

example2326

example2326

Սույն հոդվածը նվիրված է ողջամիտ ժամկետում գործի քննության իրավունքի՝ որպես մարդու պատշաճ վարչարարության սահմանադրական իրավունքի բաղադրիչներից մեկի էության և բովանդակության բացահայտմանը։ Հեղինակը վերհանում է վարչական մարմինների կողմից ողջամիտ ժամկետում գործերի քննության անձի իրավունքի պաշտպանության իրավական մեխանիզմները և առաջարկում դրանց կատարելագործման որոշ ուղիներ։ Բացի այդ, հոդվածում կենտրոնական տեղ է զբաղեցնում վարչական մարմինների կողմից ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց վերաբերող գործերի քննության ժամկետների ողջամտության չափանիշների մշակումը։

ՈՐՈՇՏ IMEԱՄԱՆԱԿՈՒՄ ԴԵՊՔԸ ԴԻՏԵԼՈՒ ԻՐԱՎՈՒՆՔԸ, ՈՐՊԵՍ ՎԱՐՉԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ԲԱԱՀԱՅՏՈՒՄ Կառավարման ժամանակակից գիտության մեջ Օրենքի գերակայության հայեցակարգի տեսանկյունից, վարչարարության ոլորտում մարդու իրավունքները, ներառյալ ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց վերաբերող որոշումների ժամանակին ընդունումը, նպաստում են պետական ​​իշխանության կենսամակարդակի բարձրացմանը, պաշտպանությանը։ մարդու հիմնարար իրավունքներին և օրենքի գերակայությանը։ Այդ պատճառով 2015 թ. Փոփոխությունների համաձայն, ՀՀ Սահմանադրության 50-րդ հոդվածը [1], որպես մարդու իրավունք ամրագրելով պատշաճ կառավարման իրավունքը, իր տարրերից առանձնացրեց անհատներին վերաբերող գործերի ողջամիտ քննարկման սկզբունքը։ վարչական մարմինների կողմից իրավաբանական անձինք, որոնք ՀՀ հիմնական օրենքը համարում էր մարդու սահմանադրական իրավունք։ Քննարկվող իրավունքի և գործնական իրացման ապահովումը հանրային իշխանության արդյունավետ կազմակերպման և գործունեության որակական առանձնահատկություններից մեկն է։ Գործը ողջամիտ ժամկետում լսելու սկզբունքը, որպես իրավական երաշխիք, նպատակ ունի պաշտպանել վարչական վարույթի մասնակիցներին ընթացակարգի ավելորդ ձգձգումներից `« վարչական վարույթը հարուցելու պահից մինչև գործի վերջնական լուծում »։ Իր գործը ողջամիտ ժամկետում լսելու իրավունքը, որը հայտնի է նաև որպես «դատավարության ողջամիտ սահմանափակման» կամ «դատավարության ողջամիտ արագության», «գործի շուտափույթ քննության», «ժամանակին գործ հարուցելու», «գործի քննության» սկզբունքներ։ առանց հապաղման կամ անհարկի հապաղման »Դա երաշխավորված է զարգացած իրավական համակարգեր ունեցող պետությունների ճնշող մեծամասնության կողմից։ Եվրոպական երկրների փորձի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ այդ երկրները տարբեր մոտեցումներ են որդեգրել վարչական վարույթի հարցում։ Այսպիսով, եթե եվրոպական որոշ երկրներում ողջամիտ ժամկետում քննության սկզբունքն ամրագրված է սահմանադրական մակարդակում։ Օրինակ ՝ Ֆինլանդիայի Սահմանադրության 21-րդ հոդվածի համաձայն ՝ յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի հասարակության կողմից իր գործը քննարկել առանց անհարկի հապաղման [3], ապա եվրոպական այլ երկրներում, ինչպիսին է Սլովենիան, քննարկվող սկզբունքը չի արտացոլվում հիմնական օրենքը։ ակտերով։ Եվրոպական մի շարք երկրներում, ինչպիսիք են Լատվիան կամ Շվեդիան, քննարկվող օրենսդրությունը ամրագրված չէ նորմատիվ իրավական ակտերում, և դա բխում է այդ երկրների իրավական պրակտիկայից։ Բացի այդ, եվրոպական երկրները վարչական վարույթի տևողության ընդհանուր ժամկետներ են սահմանել ազգային օրենսդրության մակարդակում։ Այն երկրներում, որտեղ կա այդպիսի ժամկետ, վարչական գործի քննության միջին ժամկետը մեկ ամիս է, որը հաշվարկվում է վարչական վարույթ հարուցելու պահից `« օրենքով սահմանված կարգով »դեպքերում և կարող է երկարացվել։ Այն երկրներում, որտեղ վարչական վարույթի ընդհանուր ժամկետներ չկան, հատուկ օրենսդրությունը սովորաբար առանձին ժամկետներ է սահմանում վարչական մարմնի կողմից `հանրային իրավունքի որոշակի ոլորտում որոշում կայացնելու համար։ Չնայած ողջամիտ ժամկետում գործի նյութի և էության տարբերություններին ՝ Եվրոպայի խորհրդի բոլոր անդամ երկրները գիտակցել են, որ քննարկվող սկզբունքը պատշաճ կառավարման հիմնարար սկզբունքներից մեկն է։ [5] Ներկայումս իրավագիտության մեջ ընդունված է այն մոտեցումը, որ ցանկացած դեպքում այս կամ այն ​​իրավական հատկության ողջամիտությունն ու արդարությունը պետք է պայմանավորված լինեն տվյալ գործի հատուկ փաստական ​​հանգամանքներով։ Նմանապես, դատական ​​վարույթի ողջամտությունը, ներառյալ վարչական վարույթի տևողությունը, պետք է գնահատվի գործի փաստական ​​հանգամանքների կամ այդ գործի առանձնահատկությունների լույսի ներքո։ Այդ պատճառով ԵԽ Նախարարների կոմիտեն 11.03.1980 թ. Վարչական մարմինների կողմից հայեցողական լիազորությունների իրականացման վերաբերյալ թիվ R (80) 2 հանձնարարականի 5-րդ կետում շեշտվում է, որ վարչական մարմինը պետք է որոշում կայացնի ողջամիտ ժամկետում ՝ հաշվի առնելով այս դեպքում քննարկվող հարցը։ Այլ կերպ ասած, գործի քննության երկարացումը կարող է օրինական համարվել միայն հատուկ հանգամանքների առկայության դեպքում. ընդհակառակը, նման հանգամանքների բացակայության դեպքում գործի քննության հետաձգումը վկայում է ոչ պատշաճ վարչարարության մասին։ Այսպիսով, անհրաժեշտ է հիշել, որ վարչական վարույթի ողջամտությունը գնահատելու համար ընդհանուր չափանիշներ չկան. պետք է անհատական ​​մոտեցում ցուցաբերել `այս կամ այն ​​գործի համար ողջամիտ ժամկետ սահմանելու համար։ Այնուամենայնիվ, Հիմնարար ազատությունների պաշտպանության եվրոպական կոնվենցիայի (այսուհետ ՝ Կոնվենցիա) 6-րդ հոդվածի համաձայն արդար դատաքննության իրավունքի շրջանակներում Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի (այսուհետ ՝ Եվրոպական) Դատարան) ընդհանուր առմամբ մշակված։ վերաբերում են դատական ​​գործերի քննության ժամկետների օրինականությանը։ Այսպիսով, Եվրոպական դատարանի նախադեպային իրավունքի համաձայն, դատավարության ժամկետի ողջամտությունը պայմանավորված է որոշակի գործի առանձնահատկություններով, որոնք հիմնականում որոշվում են հետևյալ գործոններով. 1) գործի բարդություն, 2) դիմումատուի վարք։ 3) պետական ​​մարմինը, 4) գործի կիրառելիությունը դիմումատուի նկատմամբ [6]։ Խելամիտ ժամկետը գնահատելու առաջին գործոնը ՝ գործի բարդությունը, կարող է պայմանավորված լինել մի շարք գործոններով, ինչպիսիք են ապացույցների քանակը [7], փորձագիտական ​​տվյալներ ստանալու անհրաժեշտությունը [8], մասնակիցների քանակը կամ հարցերը։ հասցեագրված, արտերկրից ապացույցներ ստանալու անհրաժեշտությունը. գործի լուծման հետ կապված իրավական հարցերի բարդությունը [9]։ Ըստ ողջամիտ ժամկետը գնահատելու երկրորդ գործոնի, պետությունը պատասխանատվություն չի կրում դիմումատուի վարքագծի հետևանքով առաջացած դատավարության հետաձգման համար, այսինքն `նրա կողմից դատավարական իրավունքի իրացումը (ներկայացուցիչների փոփոխություն, նոր ապացույցների հղում, բողոքարկում և այլն) [10]։ Խելամիտ ժամկետը գնահատելու երրորդ գործոնը նշանակում է, որ պետությունը պատասխանատու է վարույթների հետաձգման համար, որոնք կարող են վերագրվել պետական ​​մարմիններին։ Այդպիսիք են, օրինակ, իրավասու մարմինների վերջնական որոշումների հայտատուին ուշ հասանելի դարձնելու ձգձգումները, պետության կողմից ժամանակին չտրամադրվող անհրաժեշտ ապացույցները [12], վարչական մարմինների ոչ պատշաճ համագործակցությունը [13]։ և այլն Ինչ վերաբերում է ողջամիտ ժամկետի գնահատման չորրորդ գործոնին, Եվրոպական դատարանն առանձնացրել է գործերի որոշակի կատեգորիա, որոնք մեծ ազդեցություն ունեն ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց իրավունքների «շահերի» վրա, ուստի պահանջում են դրանց լուծման ավելի լայն երաշխիքներ։ ողջամիտ ժամկետում։ Դրանք հատուկ ջանասիրություն պահանջող հարցեր են, ինչպիսիք են դիմումատուի զբաղվածությունը [14], կրթությունը [15], առողջությունը [16], գույքը [17], պատիվը [17] և այլ նյութական և ոչ նյութական ակտիվներ։ Այսպիսով, վերը նշված չափանիշները թույլ են տալիս գնահատել ողջամիտ ժամկետին համապատասխանության հարցը ՝ ելնելով յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքի առանձնահատկություններից։ Այնուամենայնիվ, քննարկվող հանգամանքը գնահատելու համար կա մեկ չափանիշ, որը գալիս է հետևյալից. Եվրոպական դատարանի համաձայն, պետությունը պարտավոր է կազմակերպել իր դատական ​​համակարգը այնպես, որ մանկատները հնարավորություն ունենան համապատասխանելու գործնականում բոլոր Կոնվենցիայի պահանջները, ներառյալ նրանց գործերի քննությունը ողջամիտ ժամկետում։ Հետևաբար, պետությունը պատասխանատվություն է կրում ոչ միայն որոշակի գործի քննությունն արագացնելու ձախողման հետևանքով, այլև դեպքերի հետաձգումը կանխելու և կառուցվածքային թերությունները վերացնելու համար անհրաժեշտ միջոցներ ձեռնարկելու պարտավորության ոչ պատշաճ կատարման համար։ հետաձգումների պատճառով։ Եվրոպական դատարանի կողմից մշակված վերոնշյալ չափանիշները հավասարապես կիրառելի են կառավարման ժամկետների ողջամտության գնահատման համար, քանի որ այդ չափանիշները «պրակտիկայում« իրավաբանորեն նշանակալից համընդհանուր գործոններ »են, որոնք կարող են օգտագործվել ոչ միայն դատավարությունը գնահատելու համար, այլ ամբողջ իրավական գործընթացը, ներառյալ վարչարարությունը։ Ամփոփելով վերոգրյալը, կարելի է պնդել, որ վարչական ընթացակարգերի ողջամիտության սկզբունքը նշանակում է, որ վարչական մարմինները պարտավոր են իրենց որոշումները կայացնել արտաքին ազդեցությամբ `ողջամիտ ժամկետում։ Եվ այս կամ այն ​​գործի քննության և լուծման համար ճշգրիտ ժամկետներ չսահմանելու դեպքում դրա տևողության ողջամտությունը ենթակա է գնահատման յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում `ելնելով մի շարք չափանիշներից։ Նման չափանիշները կարող են հիմնված լինել այնպիսի գործոնների վրա, ինչպիսիք են նախադեպային իրավունքի բովանդակությունը, գործի առանձնահատկությունները, բարդությունը, որոշման բարդությունը, վարույթի վարումը և հանրային մարմնի վարքը և հարաբերությունների բնույթը։ , Ավելին, վարչական սխալները, կազմակերպչական խնդիրները կամ վարչական մարմինների գերբնակեցումը չեն կարող հիմք հանդիսանալ վարչական ուշացումների օրինական քննարկման համար։ [21] Միևնույն ժամանակ, ըստ Եվրոպական դատարանի, միջոցը պետք է «արդյունավետ» լինի ոչ միայն տեսականորեն, այլև գործնականում. «Արդյունավետ միջոցը պետք է կարողանա կանխել մարդու իրավունքի ենթադրյալ կամ շարունակական ոտնահարումը կամ ապահովել համարժեք փոխհատուցում։ իրավունքի խախտման համար »[22]։ Հետևաբար, վարչական մարմինների `ողջամիտ ժամկետում գործելու պատասխանատվությունը պետք է համահունչ լինի իրավունքների արդյունավետ պաշտպանության սկզբունքին` այն իմաստով, որ դատավարական կանոնները պետք է ապահովեն նյութական իրավունքի իրականացումը, և վարչական վարույթը սահմանափակող օրենսդրական դրույթները պետք է ձևակերպվեն այնքանով, որ ձեւակերպել իրենց իրավունքներն ու պարտականությունները [23]։ ՀՀ իրավական համակարգում ֆիզիկական անձանց և իրավաբանական անձանց հետ կապված վարչական մարմինների գործերի ժամանակին քննության պահանջի մասին ընդհանուր օրենսդրական կարգավորումները արտացոլվել են վարչական վարույթի կարգը սահմանող նորմատիվ իրավական ակտում, ինչպիսին է ՀՀ-ն։ «Վարչական վարույթի մասին» օրենք։ Այսպիսով, նշված օրենքի 36-րդ հոդվածում օրենսդիրը սահմանեց վարչական մարմինների արագ գործելու պարտավորությունը, ինչը առաջին հերթին նշանակում է, որ վարչական վարույթը պետք է իրականացվի որքան հնարավոր է շուտ, իրականացնել այնպիսի գործողություններ, որոնք անհրաժեշտ չեն պարզաբանել գործի փաստական ​​հանգամանքները։ Ավելին, նշված հոդվածով սահմանված դրույթների համաձայն, վարչական մարմինները պարտավոր են վարչական ակտ ընդունել ողջամիտ ժամկետում ՝ առանց սպասելու տվյալ վարչական վարույթի համար սահմանված ժամկետի ավարտին, եթե անհրաժեշտ փաստեր կան։ համապատասխան վարչական ակտի ընդունման հիմքերը։ Մյուս կողմից, «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 46-րդ հոդվածի համաձայն, օրենսդիրը կարգավորել է վարչական վարույթի առավելագույն ժամկետի հետ կապված հարաբերությունները `սահմանելով, որ ըստ ընդհանուր կանոնի, այդ ժամկետը 30 է։ օրեր Այս ընդհանուր կանոնը թույլ է տալիս կատարել որոշ բացառություններ, ինչպես նախատեսված է նշված օրենքի 47-49-րդ հոդվածներով (ամրագրելով վարչարարության վարույթի երկարաձգման, կասեցման հիմքերը), ինչպես նաև որոշ վարչական վարույթի առանձնահատկությունները կարգավորող օրենքներում։ , որը կարող է երկարաժամկետ ավելի կարճ ժամանակահատվածներ տարբերվել ընդհանուր ժամկետից։ Վերոնշյալը վկայում է, որ օրենսդիրը, վարչական վարույթի ժամկետների հարցը կարգավորելիս, վարչական վարույթը համարել է մեկ գործընթաց ՝ սահմանելով թույլատրելի ժամանակահատված վարչական գործի հարուցումից մինչև վարչական ակտի ընդունումը։ Այնուամենայնիվ, վարչական վարույթը նախ և առաջ որոշակի փոխկապակցված փուլերի հաջորդականություն է. անհրաժեշտ է պարզել, թե վարչական վարույթի այս կամ այն ​​փուլը որքանով կարող է ծառայել որպես հատուկ ընդհանուր նպատակ. Այսպիսով, որպես կանոն, վարչական վարույթը բաղկացած է վարչական գործ հարուցելու հաջորդական, ընթացիկ, վերջին փուլերից։ Ուսումնասիրելուց հետո «Վարչական վարույթի հիմունքները» ՀՀ օրենքի 5-րդ գլխի բովանդակությունը ՝ «Վարչական վարույթի հարուցման փուլ» վերնագրով, հետեւում է, որ վարչական գործ հարուցելու փուլը հարուցվի բնական կամ իրավաբանական անձինք չեն կարող գերազանցել երեք օրը։ Այսպիսով, նշված օրենքի 33-րդ հոդվածի համաձայն, վարչական մարմինը դիմումը ստանալուց հետո կարող է կայացնել երկու մասի որոշում։ ա) դիմումը վերահասցեագրելու համար. բ) դիմումը վերադարձնելու մասին։ Ավելին, վարչական մարմնին տրվում է ընդամենը երեք օր նշված որոշումներ կայացնելու համար, և այդ ժամկետում վերոհիշյալ որոշումներից ոչ մեկը չկայացնելու դեպքում վարչական վարույթը համարվում է հարուցված `բնական և բնական դիմումը ստանալու օրը։ իրավաբանական անձինք Ինչ վերաբերում է վարչական մարմնի կողմից հարուցվելիք վարչական վարույթի հարուցման փուլի տևողությանը, ապա այս հանգամանքը գործնական նշանակություն չունի, քանի որ այս դեպքում նախաքննության փուլը սահմանափակվում է միայն այն բանի համար, որ սկսվում է գործողության ընդունումը։ վարչական ակտ։ Ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց դիմումը վարույթ ընդունելու կամ սեփական նախաձեռնությամբ վարչական ակտի ընդունմանն ուղղված գործողություն ձեռնարկելուց հետո պարզելուց հետո վարչական վարույթը մտնում է հիմնական, ընթացիկ փուլ։ «Վարչական վարույթի հիմունքների մասին» ՀՀ օրենքի հետ կապված իրավական նորմերի ուսումնասիրությունից հետո օրենսդիրը չի սահմանել առավելագույն ժամկետ վարչական վարույթի ընթացիկ վերջին փուլերի համար ՝ որպես առանձին վարչական ընթացակարգ։ Այսինքն ՝ օրենսդիրը չի սահմանել առավելագույն ժամկետ ՝ ապացույցներ ձեռք բերելու, ապացույցներ գնահատելու, գործի փաստական ​​հանգամանքները քննարկելու (ընթացիկ փուլ) և վարչական ակտ ընդունելու համար (ավարտական ​​փուլ), ինչը, իր հերթին, նշանակում է, որ վարչական վարույթը սահմանափակվում է վարչական վարույթի ընդհանուր առավելագույն ժամկետով։ և Վարչական մարմինը կարող է այդ փուլն ավարտել վարչական ակտի օրը։ Այլ կերպ ասած, նման օրենսդրական կարգավորումների պայմաններում, իրավապահ պրակտիկայում, իրավիճակ կարող է առաջանալ, երբ վարչական մարմինը ավարտում է գործի փաստական ​​հանգամանքների քննարկումը և նույն օրը ընդունում համապատասխան վարչական ակտ։ Այնուամենայնիվ, նման մոտեցումը չի համապատասխանում ողջամիտ վարչական վարույթի սահմանադրական սկզբունքին, քանի որ վարչական վարույթի ընթացիկ փուլի համար առավելագույն ժամկետների բացակայությունը կարող է անհարկի կրճատել վարչական վարույթի վերջին փուլին հատկացված ժամանակը։ ավարտը `մինչեւ վարչական ակտի ընդունման օրը։ Եթե ​​գործի փաստական ​​հանգամանքների քննարկումը կարող է շարունակվել մինչև վարչական վարույթի առավելագույն ժամկետի ավարտը, ապա տրամաբանական է, որ մինչ այդ պահը վարույթի մասնակիցները կարող են ներկայացնել ապացույցներ և դիրքորոշումներ, որոնք ազդում են դատավարության արդյունքի վրա, և վարչական մարմինը պարտավոր է հաշվի առնել դրանք։ Կաշկանդված լինելով վարչական վարույթի առավելագույն ժամկետով ՝ վարչական մարմինը պետք է ընդունի համապատասխան վարչական ակտը մինչև այդ ժամկետի ավարտը, այնպես որ վարչական մարմինը կարող է ի վիճակի չլինել ապահովել գործի փաստական ​​հանգամանքների իր ամբողջական և համապարփակ քննարկումը։ եթե այդ փաստական ​​հանգամանքները ներկայացվեն վերջնաժամկետում։ Սա կարող է հանգեցնել վարչական ակտի ընդունման ՝ որակական լուրջ թերություններով, քանի որ մի կողմից վարչական մարմինը պարտավոր է դիտարկել ներկայացված տվյալները նույնիսկ վարույթի ընդհանուր ժամկետի վերջին օրը, իսկ մյուս կողմից ՝ կաշկանդված մինչև այդ ժամանակահատվածը պարտավոր է ընդունել վարչական ակտը մինչև դրա ժամկետի ավարտը։ էապես չազդել ընդունվելիք վարչական հիմնավորման վրա։ Այլ կերպ ասած, վարչական վարույթի ընթացիկ և վերջնական փուլերի տևողության որոշակի սահմանափակումների բացակայության պայմաններում կարող է ստեղծվել մի իրավիճակ, երբ վարչական մարմինը գործնականում չունի ողջամիտ ժամկետ `հիմնավոր վարչական ակտ կազմելու համար` արտացոլելով բոլոր փաստական ​​հանգամանքները։ Այս առումով հատկանշական է, որ, օրինակ, դատավարական օրենսդրությունը սահմանում է գործը լուծող դատական ​​որոշում կայացնելու համար որոշակի ժամկետ, որի ընթացքում դատավարությունն ավարտվում է, և դատարանը խորհրդակցական սենյակում է (ՀՀ քաղաքացիական հոդված 124 Դատավարության օրենսգիրք [25], ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 114-րդ հոդված [26], ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 356 և 369 հոդվածներ [27]]։ Նշված ժամանակահատվածի առկայությունը համարվում է գործը ճիշտ լուծող հիմնավորված դատական ​​ակտի ձևավորման համար անհրաժեշտ երաշխիքներից մեկը։ Այսպիսով, որպեսզի վարչական մարմինները լիովին «համապարփակ քննարկեն» վարչական գործի փաստական ​​հանգամանքները, անհրաժեշտ է տրամադրել առանձին առավելագույն ժամկետներ վարչական վարույթի ընթացիկ և վերջնական փուլերի համար, որոնք ընդհանուրի ընդհանուր տևողության հետ միասին վարչական վարույթը կարող է ապահովել իրավունքի լիարժեք երաշխավորված իրականացում։ Նշված նպատակին հասնելու համար կարող է օրենսդրորեն սահմանվել, որ վարչական մարմինը պարտավոր է վարչական գործը ավարտող վարչական ակտը ընդունել վարչական փաստական ​​հանգամանքների քննարկումն ավարտելուց հետո, որոշակի ժամանակահատվածում (օրինակ ՝ երեք օրվա ընթացքում)։ ) Ինչպես ցանկացած սահմանադրական իրավունքի, հատկապես անհրաժեշտ է իրավական պաշտպանության միջոցների առկայությունը վարչական մարմինների կողմից ողջամիտ ժամկետում անձի հետ կապված գործերի երաշխավորված քննության համար, որի ուսումնասիրությունը գործնական-գիտական ​​հետաքրքրություն ունի։ ՀՀ իրավական համակարգում վարչական գործը չընդունելուց հետո վարչական ակտի ընդունման համար կառույց կառուցելու միջոցով կազմակերպվում է նաև ողջամիտ ժամկետում վարչական գործ քննելու իրավունքի իրավական պաշտպանություն։ օրենքով սահմանված ժամկետում։ Այսպիսով, օրենսդիրը սահմանել է «Վարչարարության հիմունքների մասին» ՀՀ օրենքի 48-րդ հոդվածով օրենքով սահմանված ժամկետում վարչական ակտ չընդունելու հետ կապված ընդհանուր իրավական կարգավորումները, որոնք նախատեսում են վարչական իրավունքի իրավական հնարավորություն։ ակտ, որը վարչական մարմնի կողմից չի ընդունվել `օրինական համարվելու համար։ Այսինքն ՝ վարչական մարմնի կողմից ընդունված վարչական ակտը որոշ դեպքերում կարող է համարվել նշված օրենսդրության ուժով ընդունված ՝ այդ վարչական ակտին բնորոշ բոլոր իրավական հետևանքները հարուցելու համար։ Այս դեպքում, դիմումի հիման վրա հարուցված վարչական վարույթի արդյունքում, վարչական ակտի ընդունման մասին օրենքով սահմանված ժամկետը խախտելու դեպքում ընդունվում է այն իրավական հորինվածքը, որ պահանջվող վարչական բարենպաստ ակտը համարվում է ընդունված։ վավեր; և ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, վկայակոչելով «Վարչական սկզբունքների վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 48-րդ հոդվածով սահմանված իրավական կարգավորման մեկնաբանությունը, արտահայտեց այն իրավական դիրքորոշումը, որ «(...) օրենքի վերոհիշյալ դրույթը չի կարող լինել մեկնաբանվում է որպես ցանկացած հայցվող գործողության ընդունելիությունը հաստատող նորմ։ Հայցվող վարչական ակտը, ինչպես նաև հայցվող իրավունքը պետք է հիմնված լինեն օրենքի վրա, այլ ոչ թե խախտեն այլոց իրավունքներն ու ազատությունները։ Ուստի նշված նորմայի բովանդակության մի մասը պետք է լինի հայցվող վարչական ակտի օրինականությունը, որի առկայությունը կհաստատվի միայն դրա հիման վրա ծագող վարչական ակտի իրավունքի առկայությունից հետո ... »[28]։ Համեմատելով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի վերը նշված իրավական դիրքորոշումները քննարկվող հարցի վերաբերյալ «Վարչարարության հիմունքների վարչական պրակտիկայի մասին» ՀՀ օրենքի 48-րդ հոդվածի տրամաբանության հետ, կարելի է պնդել, որ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը խափանել է շրջանակը քննարկվող իրավաբանական հաստատության կիրառման մասին։ Այսպիսով, օրենքով սահմանված ժամկետում վարչական ակտ չընդունելու պատճառով կառույցը նույնիսկ չի նշում հայցվող վարչական ակտի օրինականությունը `որպես տվյալ իրավական գեղարվեստական ​​գործառնության անհրաժեշտ նախապայման։ Ընդհակառակը, «Կառավարման հիմունքների մասին» ՀՀ օրենքի 48-րդ հոդվածի 1-ին մասի բովանդակությունից հետո բխում է, որ այն փաստը, որ վարչական մարմինը լիազորել է վարչական ակտ ընդունել օրենքով սահմանված ժամկետում, Դիմումի հիման վրա վարչական վարույթն արդեն բավարար է։ քանի որ վարչական մարմնի լռությունը օրենսդիրը համարում էր համաձայնության նշան (silentium videtur խոստովանություն)։ Միևնույն ժամանակ, հարկ է նշել, որ նշված հոդվածով սահմանված վարչական մարմնի անգործության իրավական հետևանքին կարելի է հասնել միայն այն դեպքում, երբ դիմումը նրան ներկայացվում է օրենքով սահմանված կարգով, դիմումի բովանդակության, ինչպես նաև ինչպես կից փաստաթղթերի բոլոր պահանջները։ Այլ կերպ ասած, դիմումի հիման վրա հարուցված վարչական վարույթի արդյունքում `վարչական մարմինը լիազորված է օրենքով սահմանված ժամկետում ընդունել վարչական ակտ, այդ ակտը չընդունելու դեպքում` վարչական ակտը համարվում է ընդունվում է, եթե դիմումը բավարարում է պահանջները Փաստորեն, ըստ քննարկվող օրենսդրական կանոնակարգի, օրենքով ընդունված վարչական ակտ համարվելու իրավական կառուցվածքը գործում է հետևյալ պայմանների միաժամանակ գոյության դեպքում. 1) անձը դիմել է վարչական մարմնին `որոշ բարենպաստի ընդունումը պահանջող վարչական ակտը, այսինքն `վարչական վարույթը հարուցվել է անձի դիմումի հիման վրա. 2) վարչական մարմնին ներկայացված դիմումը բավարարում է դրա« բովանդակությանը », ինչպես նաև կից փաստաթղթերի պահանջներին. 3) վարչական ակտի ընդունումը, վարչական վարույթն իրականացնող վարչական մարմինը օժտված է այդ վարչական ակտն ընդունելու իրավունքով. Այսպիսով, վերը նշված բոլոր պայմանների դեպքում վարչական մարմնի կողմից չընդունված բարենպաստ վարչական ակտը համարվում է ընդունված, անձը, ով դիմել է վարչական մարմնին `վարչական ակտի ընդունման համար, կարող է ստանձնել լինելու համապատասխան իրավունքի իրականացումը։ նախատեսված է այդ վարչական ակտով։ Ավելին, հայցվող վարչական ակտը կամ այդ վարչական ակտով այլոց իրավունքները չխախտելու հանգամանքը չի կարող որևէ նշանակություն ունենալ քննարկվող իրավական հորինվածքի առաջացման համար, քանի որ «Վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 48-րդ հոդվածով ընդունված վարչական ակտը չի համարվում, որ այլ իրավական ազդեցություն ունի։ կարող է չեղյալ համարվել ժամանակին ընդունված վարչական ակտից `սովորական ձևով ընդունված վարչական ակտերը վերացնելու համար օրենքով նախատեսված նույն նախապայմանների առկայության դեպքում։ [29] Մյուս կողմից, անհրաժեշտ է հաշվի առնել այն փաստը, որ հասցեատերը կարող է արդյունավետորեն իրականացնել «Վարչարարության հիմունքների մասին» ՀՀ օրենքի 48-րդ հոդվածով նախատեսված իրավական կառուցվածքի շրջանակներում վարչական ակտ համարվելու դեպքում։ համապատասխան վարչական ակտի տրամադրման դեպքում այդ վարչական ակտից բխող իրավունքները։ , Սահմանված ժամկետում վարչական ակտ չընդունելու դեպքում շահագրգիռ անձին (որպես կանոն, վարչական ակտի հասցեատեր), օրենքով նախատեսված համապատասխան փաստաթուղթը հասանելի է դառնում։ Վարչական ակտից բխող իրավունքների իրացմանը հասնել «Վարչության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 48-րդ հոդվածով նախատեսված իրավական կառուցվածքի շրջանակներում։ Այսպիսով, վարչական ակտը օրենքով սահմանված ժամկետում չընդունելու պատճառով, վարչական ակտում ընդունված համարվող իրավական կառուցվածքի իրավական կառուցվածքի պատճառով։ Այս սահմանափակումների խախտման դեպքում ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց իրավական արտոնություններ տրամադրելը։ Ինչ վերաբերում է միջամտող վարչական ակտի ընդունմանը միտված վարչական գործով անձի ողջամիտ ժամկետում քննության ենթարկվող անձի իրավունքի պաշտպանությանը, եթե միջամտող վարչական ակտն ընդունվում է օրենքով սահմանված ժամկետի խախտմամբ, այն ենթակա է վարչական կամ դատական ​​չեղյալ հայտարարելը `օրենքի խախտման հիմքով։ «Վարչական վարույթ» (ՀՀ օրենքի 63-րդ հոդվածի 1-ին մասի «ա» ենթակետ)։ Ամփոփելով վերը նշվածը, կարող են կատարվել հետևյալ ընդհանրացումները. 1) գործը ողջամիտ ժամկետում լսելու իրավունքը ներառված է մարդու պատշաճ կառավարման սահմանադրական օրենքում `դատարանի կողմից սահմանված չափանիշներից, ինչպիսիք են գործի առանձնահատկությունները, բարդությունը, շահագրգիռ անձի համար կայացվող որոշման վավերությունը, վարույթում ներգրավված անձանց վարքը և պետական ​​մարմինը, հարաբերությունների բնույթը, ինչը կարող է նպաստել վարչական փաստական ​​հանգամանքների ամբողջական և համապարփակ քննարկմանը վարչական մարմինները որքան հնարավոր է շուտ և վարչական կարգով հիմնավորված ակտի հրապարակումը։ ա) գործում է օրենքով սահմանված որոշակի պայմաններում, բ) պայմանավորված չէ հայցվող բարենպաստ վարչական ակտի օրինականությամբ, գ) երաշխավորված է վարչական դատավարության օրենսդրությամբ նախատեսված հատուկ հայցով։ 4) Վարչական գործը ողջամիտ ժամկետում ուսումնասիրելու իրավունքի իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոց է ընդունվող վարչական ակտի իրավական հորինվածքը։ օրենքով սահմանված վարչական ակտը չընդունելու պատճառով, որը ՝ ա) գործում է օրենքով սահմանված որոշակի պայմաններում. ) երաշխավորվում է վարչական դատավարության օրենսդրությամբ նախատեսված հատուկ հայցով։ 4) Վարչական գործը ողջամիտ ժամկետում ուսումնասիրելու իրավունքի իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոց է համարվում ընդունված վարչական ակտի իրավական հորինվածքը։ օրենքով սահմանված վարչական ակտի չընդունմանը, որը ՝ ա) գործում է օրենքով սահմանված որոշակի պայմաններում, ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ (հասանելի է։ //www.finlex.fi/fi/laki/kaannokset/1999/en19990731.pdfcepts1] ՀՀՊՏ 2015.12.21, հատուկ թողարկում, հոդված 1118։ 4), էջ 31-34։ [5] Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների կոմիտեի 11.03.1980 թ. Վարչական մարմինների կողմից հայեցողական լիազորությունների օգտագործման վերաբերյալ թիվ R (80) 2 հանձնարարականի 5-րդ կետ, URL։ //rm.coe.int/16804f22ae (հասանելի է։ [6] Բուխհոլցն ընդդեմ Գերմանիայի (7759/77) գործով ՄԻԵԴ 06.05.1981 վճիռը (էջ 51, 61, 63)։ [7] Eckle ընդդեմ ՄԻԵԴ-ի 15.07.1988 բանաձեւի Գերմանիայի (8130/78) գործի։ [8] Wemhoff v. ՄԻԵԴ 27.06.1968 բանաձևի Գերմանիայի գործով (2122/64)։ [9] Neumeister v. ՄԻԵԴ 27.06.1968 բանաձևի Ավստրիայի (1936/63) գործով։ [10] König ընդդեմ ՄԻԵԴ-ի 28.06.1978 բանաձեւի Գերմանիայի (6232/73) գործի։ [11] Սոմջին ընդդեմ ՄԻԵԴ-ի 15.10.2002 բանաձեւի Միացյալ Թագավորության (42116/98) գործի։ [12] H. v. ՄԻԵԴ-ի Միացյալ Թագավորության (9580/81) գործով 08.07.1987 թ. Որոշումը։ [13] Վիզինգերն ընդդեմ ՄԻԵԴ-ի 30.10.1991 բանաձեւի Ավստրիայի (11796/85) գործի։ [14] Սվետլանա Օրլովան ընդդեմ ՄԻԵԴ-ի 30.07.2009 բանաձեւի Ռուսաստանի (4487/04) գործի վերաբերյալ։ [15] Օրժուշը և այլք ընդդեմ ՄԻԵԴ-ի 16.03.2010 բանաձևի Խորվաթիայի (15766/03) գործի։ [16] Gheorghe ընդդեմ ՄԻԵԴ-ի 15.03.2007 բանաձեւի Ռումինիայի (19215/04) գործի։ [17] Հենթրիխն ընդդեմ ՄԻԵԴ-ի 22.09.1994 բանաձեւի Ֆրանսիայի (13616/88) գործի։ [18] Պիենիչեկն ընդդեմ ՄԻԵԴ-ի 28.09.2004 թ. Բանաձեւի Լեհաստանի (62179/00) գործի։ [19] Süssmann ընդդեմ ՄԻԵԴ-ի վճիռը Գերմանիայի գործով (20024/92) թվագրված 16.09.1996 թ. [20] Հարիսը, Օ'Բոյլը և Ուրբրիկը։ Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի օրենք, [22] hanlhan v. In Turkey (22277/93) Եվրոպական դատարանի գործով 27.06.2000 բանաձևով։ [24] ARPA 2004.03.31 / 18 (317) հոդված 413։ [25] ՀՀՊՏ 1998.09.09 / 20 (53)։ [26] ARPA 2013.12.28 / 73 (1013) .1 հոդված 1186.1. [27] ՀՀՊՏ 1998.09.21 / 22 (55)։ [28] Սերգեյ Գասպարյանն ընդդեմ Երեւանի քաղաքապետարանի թիվ ՎԴ / 5557/05/08 վարչական գործի 17.04.2009 թ. Որոշում։ [29] Հայաստանի Հանրապետության ընդհանուր վարչական իրավունք, խմբ. ՝ Թովմասյան Հ., Լուխտերհանդտ Օ., Մուրադյան Գ., Պողոսյան Վ., Ռայմերս Վ., Ռուբել Ռ., Երջան, Բավիղ, 2011, էջ 305-306։ Հակոբյան ԿԱՐԵՆՈGԱՇԻՄՏ ԴՊՐՈ EXԸ ՔՆՆԱՐԿԵԼՈՒ ԻՐԱՎՈՒՆՔԸ ՈՐՊԵՍ ՎԱՐՉԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ԲԱԱՀԱՅՏՈՒՄ Հիմնաբառեր. Մարդու հիմնարար իրավունքներ, պատշաճ կառավարում, ստանդարտներ, իրավական գեղարվեստական ​​գրականություն։

example560

example560

Սույն հոդվածի նպատակն է ներկայացնել թարգմանության մեջ կիրառվող միջոցներից մի քանիսը և ցույց տալ դրանց դերը հայերեն թարգմանության մեջ։ Աշխատանքը կատարվել է Գ. Գ. Մարկեսի «Սերը խոլերայի ժամանակ» վեպի հիման վրա։ Հայերեն թարգմանության ինքնատիպությունը պայմանավորված է հայերենի և իսպաներենի` տարբեր քերականական համակարգեր ունենալու հանգամանքով։ Առանձնահատկություններ են դրսևորվել նաև լեզվամշակութային տարբերությունների հետ կապված։ Այս ամենը հարթեցնելու և բնագրի ոգուն հնարավորինս մոտ լինելու նպատակով հայերեն թարգմանության մեջ կիրառվել են վերոնշյալ թարգմանական միջոցները։

Գ. Գ. ՄԱՐԿԵՍԻ «ՍԵՐԸ ԽՈԼԵՐԱՅԻ ԺԱՄԱՆԱԿ» ՎԵՊՈՒՄ ԿԻՐԱՌՎԱԾԹԱՐԳՄԱՆԱԿԱՆ ՄԻՋՈՑՆԵՐՆ ՈՒ ԴՐԱՆՑ ԴԵՐԸ ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋԹարգմանական միջոցներին անդրադարձ է կատարվել բազմաթիվ լեզվաբանների կողմից, որոնք ընդգծել են դրանց դերն ու տեղը թարգմանության մեջ։ Այդ միջոցները շատ են և կիրառվում են ինչպես ուղղակի, այնպես էլ միջնորդավորված թարգմանության դեպքում։ Մեր աշխատանքում անդրադարձել ենք այն դեպքերին, որոնցում կիրառվել են թարգմանական հետևյալ միջոցները. փոխարինում (транспозиция),ձևափոխում (модуляция), համարժեքություն (эквиваленция) և ադապտացիա (адаптация)1։ Փոխարինումը թարգմանության մեջ առանց իմաստի փոփոխման մի խոսքիմասի փոխարինումն է այլ խոսքի մասով։ Այս միջոցը կիրառելի է ինչպես երկու ևավելի, այնպես էլ մեկ լեզվի շրջանակներում, բայց մեզ հետաքրքրողը թարգմանության մեջ իր ունեցած դերն է։ …վաղորդյան սահմռկելի ցրտից ճռնչացող փայտյա ծանր ու ամուր անգլիականկահույքը թողեց… (էջ 106) ~ անգլ.՝ He kept in place the hard, sombre English furnituremade of wood that sighed in the icy cold of dawn… (p. 84) ~ իսպ.՝ Conservó en su sitioamanecer… (p. 149)։ Փոխարինման տիպիկ օրինակ է՝ իսպաներեն՝ Թողեց ծանր ու ամուր անգլիականկահույքը, որի փայտերը ճռնչում էին վաղորդյան սահմռկելի ցրտից… Անգլերեն՝ Թողեց ծանր ու ամուր անգլիական կահույքը՝ փայտից պատրաստված, որը ճռնչում էրվաղորդյան սահմռկելի ցրտից…։ Հայերենում ճռնչացող ենթակայական դերբայը փոխարինվել է անգլերենում և իսպաներենում՝ ճռնչում էին և ճռնչում էր անցյալում խոնարհված բայերը։ Կամ՝ հայերեն՝ փայտյա, անգլերենում՝ փայտից պատրաստված,իսկ իսպաներենում՝ փայտերը։ Հայերենն ու անգլերենը բնագրի գոյականը փոխարինել են ածականով։ Զուգահեռ անցկացնենք՝ վաղորդյան ~ անգլ.՝ of dawn ~ իսպ.՝ del amanecer. փոխարինում թարգմանության մեջ կատարել է միայն հայերենը՝ գոյականը փոխարինելէ ածականով, իսկ իսպաներենն ու անգլերենը գոյականին օժտել են ածականականհատկանիշով՝ դրա դիմաց ավելացնելով պատկանելություն ցույց տվող նախդիր՝անգլ.՝ of, իսպ.՝ de (el` որոշյալ հոդ)։ Նրա հիմնական մտահոգությունը քաղաքում հիգիենայի անչափ վտանգավորբացակայությունն էր։ (էջ 107) ~ անգլ.՝ His obsession was the dangerous lack ofsanitation in the city. (p. 84) ~ իսպ.՝ Su obsesión era el peligroso estado sanitario dela ciudad. (p. 149)։ Հայերեն թարգմանության մեջ փոխարինվել է բնագրի ածականը` Peligroso estado sanitario ~ dangerous lack of sanitation ~ հիգիենայի անչափ վտանգավոր բացակա1 Տե՛ս Вине Ж., Дарбельне Ж., Технические способы перевода, “Вопросы теории перевода в зарубежнойлингвистике”, Москва, 1978, էջ 158։ Իսպաներենից թարգմանությունն է՝ սանիտարական վտանգավոր վիճակ,անգլերենում՝ հիգիենայի վտանգավոր բացակայություն։ Անգլերենում և հայերենումգոյական խոսքի մասով է փոխարինվել հիգիենայի ~ սանիտարական։ Հայերեն թարգմանությունում փոխարինումն ուղեկցվել է իմաստային որոշակիացմամբ, այն է՝ բնագրային սանիտարական վտանգավոր վիճակ նշանակում է` հիգիենայի անչափ վտանգավոր բացակայությունը։ Բացի այդ, հայերենում ավելացվել են հիմնական ածականը և անչափ մակբայը,որոնք ավելի են ընդգծում մտահոգության չափը և քաղաքում հիգիենայի բացակայության վտանգավորությունը։ Մարկեսն այս նախադասությունը շարադրել է հետևյալկերպ՝ Նրա մտահոգությունը քաղաքի սանիտարական վտանգավոր վիճակն էր։ Նախադասությունները զուգադրելիս նկատվում է անգլերեն թարգմանության ազդեցությունը հայերեն թարգմանության վրա, այդտեղից էլ՝ բացակայություն (անգլ.՝ պակաս)բառը։ Թարգմանությունն, ամեն դեպքում, չի տուժել։ Ճիշտ նույն տիպի ևս մեկ օրինակ. հմմտ.՝ Նրան նույնքան անհանգստացնում էրնաև հանրային շուկայում հիգիենայի բացակայությունը... (էջ 109) ~ անգլ.՝ He wasjust as concerned with the lack of hygiene at the public market... (p. 86) ~ իսպ.՝ Suestado higiénico del Mercado público... (p. 152)։ Հիգիենայի բացակայությունը ~ the lack of hygiene ~ el estado higiénico, որտեղանգլերենում օգտագործված է այլ բառային միավոր (դրված է հոմանիշ՝ sanitation ~hygiene` նման իսպաներենին)։ Հետաքրքրական է այն հանգամանքը, որ, լինելով այլնախադասություն, միևնույնն է, հայերեն թարգմանությունը կրկին կիրառել է բացակայություն բառային միավորն իսպաներենի՝ վիճակ բառային միավորի փոխարեն։ Վերջին երկու օրինակները նման են ոչ միայն կառուցվածքներով (յուրաքանչյուրլեզվին համապատասխան), այլև՝ իմաստով։ Մտքով էլ չանցավ անհանգստանալու, թե Ֆերմինա Դազան ամուսնացած է… (էջ162) ~ անգլ.՝ He did not even stop to think about the obstacle of her being married…(p. 129) ~ իսպ.՝ Ni siquiera se puso a pensar en el inconveniente en que fueracasada… (p. 221)։ Փոխարինումն այս օրինակում արտացոլվում է հայերենում ամուսնացած էհարակատար դերբայում՝ ստորոգյալ շարահյուսական պաշտոնով, որը դրված էիսպաներենում և անգլերենում առկա գոյականի՝ խոչընդոտ բառի դիմաց (պետք էլիներ՝ մտքով էլ չանցավ անհանգստանալու Ֆերմինա Դազայի՝ ամուսնացած լինելուխոչընդոտի մասին)։ Հայերենում առկա է բարդ ստորադասական նախադասություն,և բաց են թողնված խոչընդոտ (անգլերենում), անհարմարություն (իսպաներենում)բառերը, իսկ անգլերենում և իսպաներենում այն պարզ ընդարձակ է, դրանք թարգմանաբար ստանում են այս տեսքը՝ անգլ.՝ նույնիսկ հոգ չարեց մտածելու իր՝ամուսնացած լինելու խոչընդոտի մասին և իսպ.՝ նույնիսկ հոգ չարեց մտածելուամուսնացած լինելու անհարմարության մասին։ Ստորոգյալը տարբերվում է հայերեն թարգմանության մեջ՝ մտքով էլ չանցավանհանգստանալու ~ he did not even stop to think (նույնիսկ հոգ չարեց մտածելու) ~ nisiquiera se puso a pensar (նույնիսկ հոգ չարեց մտածելու). ընդ որում հայերենթարգմանության մեջ ստորոգյալի կազմում կա դարձվածային միավոր՝ մտքով էլչանցավ։ Հայերեն թարգմանությունը յուրովի է կատարված, այս ամենով հանդերձ,բնագրի իմաստը պահպանված է։ «Սուրճը թույն է», - ասաց նա։ (էջ 187) ~ անգլ.՝ He said։ “Coffee is poison”. (p.149) ~ իսպ.՝ Dijo։ Հայերենն ու անգլերենը գոյականով են փոխարինել բաղադրյալ ստորոգյալիստորոգելիական վերադիրը, թույն է և is poison (թույն է), այնինչ բնագրում այն արտահայտված է ածականով es veneno (թունավոր է)։ Հեռացել էր առանց տեսարան սարքելու… (էջ 232) ~ անգլ.՝ She had left with noscandal… (p. 186) ~ իսպ.՝ Se había ido sin escándalo… (p. 313)։ Հայերենում բայով փոխարինվել է անգլերենում և իսպաներենում առկա գոյականը։ Այնինչ պետք է լիներ՝ հեռացել էր առանց տեսարանի, որը տեղիք կտար իմաստիթյուր ընկալման։ Հեղինակը «սկանդալ» բառի փոխարեն օգտագործել է «տեսարան» բառը, իսկանգլերեն թարգմանությունը կատարված է բնագրի նմանությամբ, որովհետև անգլերենում այդ բառային միավորն արտահայտում է նույն համատեքստային իմաստը, ինչբնագրում։ «Ինձ հետաքրքրող միակ բանը սերն է», - ասաց նա։ (էջ 165) ~ անգլ.՝ “Love is theonly thing that interests me,” he said (Սերն է միակ բանը, որ ինձ հետաքրքրում է). (p.131) ~ իսպ.՝ Lo único que me interesa es el amor – dijo (Միակ բանը, որ ինձ հետաքրքրում է, սերն է). (p. 224)։ Այս նախադասության մեջ փոխարինումը կատարվել է հայերենում խոնարհվածբայ - ենթակայան դերբայ՝ հետաքրքրող ~ interests ~ interesa միջոցով։ Հաստատվում է, որ իսպաներենում անենթակա նախադասությունների թարգմանության դեպքում անգլերենում և հայերենում պարտադիր են ենթականերով նախադասություններ` ասաց նա ~ he said ~ dijo։ …Ժողովրդական տոնախմբություններից փախուստ տալով՝ գնաց Հիլդեբրանդայի ագարակը ճաշելու։ (էջ 234) ~ անգլ.՝ …and one afternoon he escaped from publicfestivities to have lunch at Hildebranda’s ranch. (p. 187) ~ իսպ.՝ …un mediodía seescapó de su feria para almorzar en la hacienda de Hildebranda. (p. 315)։ Փոխարինման կիրառությունն այս պարագայում պայմանավորված է նրանով, որհայերեն թարգմանության մեջ ավելացված է «գնաց» անցյալում խոնարհված բայը,որը բնագրի իմաստն արտահայտելու համար պահանջում է փախուստ տալովդերբայական դարձվածը, որը կատարում է իմաստի հստակեցման դեր։ Հայերեն թարգմանության փախուստ տալով (դերբայ), փոխարինվել է՝ անգլ.՝escaped (խոնարհված բայ) և իսպ.` se escapó (խոնարհված բայ)։ Գուլպաները կարկատել-վերջացնելով՝ ամեն ինչ խառնիխուռն լցրեց զամբյուղը, խոհանոցում ընթրիքի համար կարգադրություններ արեց ու գնաց ննջասենյակ։ (էջ 246) ~ անգլ.՝ When she finished darning the socks, she tossed everything into theto the bedroom. (p. 197) ~ իսպ.՝ Cuando terminó de zurcir las medias echó las cosasfue al dormitorio. (p. 331)։ Հայերեն թարգմանության մեջ փոխարինումը կրկին դերբայական դարձվածով էկատարվել` կարկատել-վերջացնելով ~ when she finished ~ cuando terminó de zurcir,այն դեպքում, երբ անգլերենում և իսպաներենում դրա համարժեքն է ժամանակիպարագա երկրորդական ստորադասական նախադասությունը։ Պատահաբար ներկա էր խոսակցությանը (էջ 74) ~ անգլ.՝ …who happened to betaking part in the conversation (p. 57) ~ իսպ.՝ …que participaba por casualidad en laconversación (p. 104)։ Փոխարինում թարգմանական միջոցն այս օրինակում իր գործառույթն իրացրել էնախ անգլերեն թարգմանության մեջ. բայով փոխարինվել է գոյական + նախդիրկառույցը՝ happened to be ~ por casualidad։ Հայերեն թարգմանությունն ընդհանրապես չի կիրառել ո՛չ իսպաներենի, ո՛չ էլ անգլերենի համարժեք խոսքի մասերը, այստեղօգտագործված է ձևի մակբայ՝ պատահաբար։ Միակ բաց լուսամուտից ծագող փառահեղ արշալույսը հազիվ էր սկսել լուսավորել հեղձուկ, խճողված սենյակը… (էջ 5) ~ անգլ.՝ At one window the splendour ofdawn was just beginning to illuminate the stifling, crowded room… (p. 1) ~ իսպ.՝ Elabierta… (p. 11)։ Հայերեն թարգմանության մեջ փոխարինումը կիրառվել է փառահեղ ածականիմիջոցով (փառահեղ արշալույսը), որի դիմաց անգլերենում և իսպաներենում դրված էգոյական՝ փառահեղությունը (բառացի թարգմանաբար՝ արշալույսի փառահեղությունը)։ Թարգմանության մեջ ձևափոխում (կամ մոդուլյացիա) կոչվող միջոցը որոշակիտեսանկյունից հաղորդագրության ձևափոխումն է։ Այլ կերպ ասած` թարգմանությունը կարող է քերականապես ճշգրիտ լինել, սակայն հակադրվել լեզվի ոգուն։ Նմանդեպքերում օգնության է հասնում մոդուլյացիան։ Հոր հետ սիրով չէին իրենց հարաբերություններում, թեև առանց իրար խանգարելու միասին ապրելու կերպը գտել էին։ (էջ 129) ~ անգլ.՝ Her relationship with herfound the way to live together without bothering each other. (p. 102) ~ իսպ.` Lasaunque ambos habían encontrado el modo de vivir juntos sin estorbarse. (p. 178)։ Վերոնշյալ օրինակում ընդգծված հատվածում բայը դրված է ժխտականով` սիրովչէին, իսկ անգլերենում և իսպաներենում` ոչ` had lacked affection և carecían deafectos։ Եթե հայերեն թարգմանությունը կատարվեր այդ երկուսի պես՝ հոր հետիրենց հարաբերությունները զուրկ էին սիրուց, ապա կստացվեր քերականապեսճիշտ, բայց հայերենին խորթ նախադասություն։ Հետևաբար, հայերեն թարգմանությունը մոդուլյացիայի միջոցով (տվյալ դեպքում բայը ժխտականով դնելով) նախադասությունը համապատասխանեցրել է հայոց լեզվի ոգուն։ Այս օրինակն ուշագրավ է այնքանով, որ բացի մոդուլյացիայից, օգտագործված էնաև թարգմանական մյուս միջոցը՝ փոխարինումը։ Հայերենում սիրով լինել արտահայտության իմաստն ունեցող միևնույն կառուցվածքի արտահայտություն հնարավորչի եղել գտնել ո՛չ անգլերենում, ո՛չ էլ իսպաներենում։ Her relationship with her fatherhad lacked affection ¨ las relaciones con su padre carecían de afectos նախադասությունները թե՛ ձևով, թե՛ իմաստով թարգմանական համարժեքներ են և կազմված ենսեփական լեզվի կանոնների համաձայն։ Հայերեն թարգմանությունը, ինչպես հաճախկարելի է հանդիպել, իմաստը պահպանելով` փոխել է մատուցման ձևը՝ հոր հետ իրհարաբերությունները զուրկ էին սիրուց (անգլերեն և իսպաներեն) փոխարինելով հորհետ սիրով չէին իրենց հարաբերություններում, որից կարելի է ենթադրել, որթարգմանությունը ըստ հայկական լեզվամտածողության է։ Իսպաներենի զուրկ(էին սիրուց) ածականը սույն նախադասության մեջստորոգելիի պաշտոնում հայերեն թարգմանության մեջ փոխարինվել է գոյականով՝սիրով (չէին)։ Կեսօրին, նկարչության դասից հետո թույլ տվեց, որ իրեն տանի քաղաքը ցույցտալու։ (էջ 130) ~ Անգլ.՝ In the afternoon, after the painting classes, she allowed herselfto be taken out to see the city. (p. 103) ~ իսպ.` Por las tardes, después de las clases depintura, se hacía llevar a la calle para conocer la ciudad. (p. 180)։ Մոդուլյացիան սույն նախադասության մեջ դրսևորվում է նախադասությանկառուցվածքում, հայերեն թարգմանության մեջ տվյալ նախադասությունը բարդստորադասական է։ Իսկ անգլերենում և իսպաներենում այն պարզ ընդարձակ է։ Հայերենում գլխավոր նախադասության ստորոգյալն արտահայտված է թույլ տվեցբայական հարադրությամբ, իսպաներենում ստորոգյալն արտահայտված է se hacíallevar բայական հարադրությամբ, որը պատճառական բայի դեր է կատարում։ Անգլերենում կրավորական կառույց է, այն է՝ she allowed herself to be taken out (իրենթույլ տվեց դուրս տարվելու) բառացի թարգմանությամբ։ Սա Դոն Լեո XII Լոայզային բնորոշ քայլ էր։ (էջ 162) ~ Անգլ.՝ It was a decisiontypical of Don Leo XII Loayza. (p. 129) ~ իսպ.՝ Era una decisión típica de don León XIILoayza. (p. 221)։ Մոդուլյացիան հայերեն թարգմանության մեջ դրսևորվում է ենթակայի և ստորոգյալի միջև դրված հանգման անուղղակի խնդրում ու որոշչում՝ Դոն Լեո XII Լոայզայինբնորոշ, այնինչ անգլերենում և իսպաներենում դրանք հետադաս են՝ typical of Don LeoXII Loayza ¨ típica de don León XII Loayza։ Կարելի է ենթադրել, որ մոդուլյացիան արտահայտված է շարադասության մեջ։ Առավել քան երբեք գեղեցիկ էր, սակայն առավել քան երբեք հեռու իրենից, թեևչէր հասկանում՝ ինչու, մինչև չնկատեց զգեստի տակից ցցվող որովայնի կորը… (էջ150) ~ անգլ.՝ He found her more beautiful and youthful than ever, but more lost to himthe belly under the silk tunic... (p. 120) ~ իսպ.` La encontró más bella y juvenil quecurva de su vientre bajo la tunica de seda... (p. 207)։ Այս նախադասության մեջ մոդուլյացիա չկա հայերեն թարգմանության մեջ, այնարտահայտված է անգլերենում, բայց քանի որ առնչվում է վերլուծվող նյութին,ներկայացնենք նաև այս օրինակը։ Հայերեն թարգմանության մեջ ու իսպաներենումբայն արտահայտված է ժխտականով, իսկ անգլերենը՝ ոչ։ Մինչև չնկատեց ~ until hesaw (մինչև որ նկատեց) ~ hasta no ver։ Թեպետ անգլերեն թարգմանության մեջկարելի էր կիրառել unless բառը, որն ունի մինչև չ իմաստը, և որը լիարժեքորենկհամապատասխաներ բնագրի համապատասխան միավորին։ Մոդուլյացիայի հիանալի օրինակ է՝ Եվ չդրժեց իր խոստումը։ (էջ 165) ~ անգլ.՝And he did. (p. 131) ~ իսպ.՝ Así fue. (p. 225)։ Ժխտական նախադասությունը հայերեն թարգմանության մեջ իմաստային լիիրավ համարժեք է, ընդ որում անգլերենում հաստատականով դրված է ոչ թե խոնարհված բայ, այլ այդ բային փոխարինող օժանդակ բայ, այսինքն՝ անգլերենն, իր հերթին,կիրառել է վերոնշյալ փոխարինման միջոցը։ Բնագրում հաստատականով առկա է խոնարհված բայ՝ fue, որի իմաստը և համարժեքությունը հասկանալի է դառնում միայնտվյալ տեքստում։ Բերված օրինակը ցույց է տալիս ընթերցողին արդեն հայտնի իրավիճակ հաջորդնախադասություններում։ Պարզապես հայերեն թարգմանությունն ավելի հասկանալիէ մատուցում նախկինում արված հիշատակության մասին (տեղեկանում ենք, որնախապես խոստում է տրվել ինչ-որ բան կատարելու և պահվել է խոստումը), իսկանգլերենում և բնագրում համապատասխանաբար՝ և այդպես էլ արեց, և այդպես էլեղավ, որոնցից ընդհանրապես հնարավոր չէ հասկանալ, թե խոսքն ինչի մասին է։ Սույն աշխատանքում ուսումնասիրվել է թարգմանական մեկ այլ միջոցի` համարժեքության կիրառությունը։ Թարգմանության մեջ շատ հաճախ հանդիպող երևույթ է,այն վերաբերում է լեզվում ոճական և կառուցվածքային անհամարժեք ձևերին ևդրանց՝ սեփական լեզվի միջոցներով փոխարինմանը։ Ինչպես օրինակ՝ Մի երևելի բան չէր (էջ 161)։ ~ անգլ.՝ It’s not so much. (p. 129) ~իսպ.՝ Más es la bulla (աղմկոտ էր) (p. 220)։ Համատեքստից դուրս այս նախադասությունները իմաստային համարժեքներչեն։ Եթե բառացի թարգմանենք` անգլ` այնքան էլ մեծ բան չէ, իսպ.` ավելին, քանաղմկոտ էր։ Երեք նախադասություններում էլ խոսվում է ոչ այնքան կարևորի, նույնիսկ հոգնեցուցիչ մի երևույթի մասին, որն իր ձևավորումը տարբեր լեզուներումտարբեր կերպ է գտել։ …սակայն հնարավորություն տվեց համոզել իրեն այն տրամաբանությամբ, թեմարդիկ մեկ անգամ և ընդմիշտ չէ, որ ծնվում են մորից լույս աշխարհ եկած օրը, այլ՝կյանքը նրանց ստիպում է նորից ու նորից վերածնվել։ (էջ 162) ~ անգլ.՝ …but heover again to give birth to themselves. (p. 129) ~ իսպ.՝ …pero se dejó llevar por su(p. 221)։ Համարժեքությունն արտահայտվում է մորից լույս աշխարհ եկած օրը դարձվածային միավորով. անգլերենում և իսպաներենում բառացի թարգմանելիս ստացվումէ` այն օրը, երբ իրենց մայրերն իրենց ծնունդ տվեցին, թեպետ, իսպաներենումalumbrar բայը պարունակում է նաև լույս իմաստը1։ Բոլոր դեպքերում էլ նախադասությունները բարդ ստորադասական են, սակայնկան հատվածներ, որոնք լեզվից լեզու տարբերվում են։ Ուշադրություն դարձնենքմորից լույս աշխարհ եկած օրը արտահայտությանը, որտեղ առկա է դերբայականդարձված, բարդ ստորադասականով է արտահայտվում իսպաներենում՝ el día en quesus madres los alumbran (այն օրը, երբ մայրերն իրենց լույս աշխարհ են բերում)։ Նախադասության երկրորդ մասում կրկին հայերեն թարգմանությունը տարբերություններ է դրսևորում, սակայն այստեղ դրանք վերաբերում են բայի կառուցվածքին,ինչպիսին է՝ վերածնվել ~ անգլ.՝ to give birth to themselves (բառացի՝ ծնունդ տալիրենք իրենց) ~ իսպ.՝ a parirse a sí mismos (ծնունդ տալ իրենք իրենց)։ Համարժեքության հիանալի օրինակ են ասացվածքները, դարձվածային միավորները, օրհնանքները, անեծքները և այլն։ Ահա մի այդպիսի օրինակ՝ «Դրանք մի սիրո համար էին, որոնք գլխովին գրողի ծոցը գնացին», – ասաց նա։ (էջ 179) ~ անգլ.՝ “They were for a love that has gone to hell,” he said. (p. 143) ~ իսպ.՝Eran para un amor que se lo llevó el carajo. (p. 243)։ Գրողի ծոցը գնաց արտահայտությունը անգլերենում ունի has gone to hell(դժոխք գնաց) և se lo llevó el carajo (իմաստային առումով բնագրի տարբերակընույնն է, սակայն բառացի թարգմանությունը գռեհկաբանություն է)։ Երեք տեքստերում էլ նկարագրվում է միևնույն իրավիճակը՝ օգտագործելովբացարձակապես տարբեր իմաստներ ունեցող արտահայտություններ, որոնք տվյալմիության մեջ ձեռք են բերում տրված իմաստը։ Հայերեն թարգմանության մեջ ավելացված է գլխովին բառը, որն օգտագործվումէ ոչ այնքան իմաստային, որքան արտահայտչական մասն ապահովելու համար։ Այստեղից և նման օրինակների բազմաքանակությունից ենթադրում ենք, որ Լատինական Ամերիկայի երկրներում տարածված է մեր հասարակության համար անընդունելի1 Alumbrar բայի առաջին իմաստն է` լուսավորել, լույսով լցնել։ Միայն չորրորդ իմաստով է այնարտահայտում` ծնունդ տալ (http։ և գռեհկաբանություն համարվող արտահայտություններն օգտագործել առօրյա խոսակցական կյանքում։ Համարժեքության մի քանի օրինակ ևս. «Առանց նրա ես կորած էի», – ասաց նա։ (էջ 188) ~ անգլ.՝ He said։ “Without her I would be nothing”. (Առանց նրա ես ոչինչ էի) (p.150) ~ իսպ.՝ Dijo։ “Yo no sería nadie sin ella”. (Առանց նրա ես ոչ ոք էի) (p. 255)։ «Երբ այլանդակ ես ու աղքատ, ուզես-չուզես ֆրակ կհագնես»։ (էջ 258) ~ անգլ.՝“When you are ugly and poor, you can only want more”. (p. 207) ~ իսպ.՝ «Al pobre y alfeo, todo se les va en deseo». (p. 347)։ Ուշադրություն դարձնենք այն հանգամանքի վրա, որ իսպաներենում ներկայացված է ասույթ, որը, հայերենում համարժեքը չլինելու պատճառով, արտահայտության պլանում փոփոխվել է՝ իմաստը հնարավորինս հարմարեցնելով կոնտեքստին։ Անգլերենում բառացի թարգանվել է՝ երբ այլանդակ ես ու աղքատ, միայն կարող եսավելին ցանկանալ (միայն հնարավոր է ցանկանալ, բայց ոչ իրականացնել)։ Այս մտահոգությունը քաղաքական համոզմունքի արդյունք էր, որ նա սիրում էրտեղի-անտեղի կրկնել։ (էջ 264) ~ անգլ.՝ His preoccupation was consistent with arepetir aun cuando no viniera al caso. (p. 355)։ «Նա տգեղ ու անհետաքրքիր է, – ասաց Ֆերմինա Դազային, – բայց ոտքից գլուխսեր է» (էջ 128) ~ անգլ.՝ “He is ugly and sad,” she said to Fermina Daza, “but he is alllove.” (p. 101) ~ իսպ.՝ – Es feo y triste – le dijo a Fermina Daza –, pero es todo amor.(p. 177)։ Այս օրինակում բառացի թարգմանություն չի կատարվել, այլ օգտագործվել էոտքից գլուխ արտահայտությունը, որը փոխարինում է ամբողջությամբ բառին, վերջինս առկա է անգլերենում և իսպաներենում։ Յուրաքանչյուր թարգմանության արժեքն էլ գնահատվում է՝ նման դեպքերում թարգմանչի կիրառած հմտությունները դիտարկելով։ Ոտքից գլուխ-ը զուտ հայկական լեզվամտածողությանն է համապատասխանում, այդուհանդերձ ամբողջությամբ փոխանցում է բնագրում ասվածի իմաստը։ Նախքան լեզվի տակինն ասելը դկ. Ուրբինո Դազան մի քանի քնարականշեղումներ արեց ծերության առնչությամբ։ (էջ 310) ~ Անգլ.՝ Before he came to theaging. (p. 248) ~ իսպ.` Antes de llegar al fondo de sus propósitos, el doctor UrbinoDaza hizo algunas divagaciones sobre la vejez. (p. 414)։ Թարգմանիչը կրկին բախվել է կայուն արտահայտությունները թարգմանելուխնդրի հետ և գտել ճիշտ լուծումը՝ իսպաներենում առկա դարձվածային միավորիդիմաց հայերենում օգտագործելով դարձվածային համարժեք միավոր։ Եվ այսպես, միջնորդավորված թարգմանության մեջ կիրառվող վերջին միջոցն էադապտացիան։ Այն օգտագործվում է այնպիսի դեպքերում, երբ խոսքը միիրավիճակի թարգմանության մասին է, որն առկա է միայն բնագիր լեզուն կրողժողովրդի մոտ, իսկ թարգմանվող լեզվում նման իրավիճակ չկա։ «Հիվանդ կանայք ապրում են հավերժ»։ (էջ 232) ~ Անգլ.՝ “Sick women liveforever”. (Հիվանդ կանայք ապրում են հավերժ) (p. 186) ~ իսպ.՝ Mujer enferma, mujereterna1. (Հիվանդ կին, հավերժ կին) (p. 313)։ Պարզ երևում է, որ Լատինական Ամերիկայում եղել է այնպիսի համոզմունք, որհիվանդ կանայք ապրում են հավերժ, և որպես լեզվամտածողության արդյունք լեզվում հայտնվել է տվյալ ասույթը։ Հայերենում և անգլերենում նման իրավիճակի հնա1 Բնագրից բառացի թարգմանելիս կստացվեր՝ հիվանդ կին, հավերժ կին։ րավոր չէ հանդիպել, հետևաբար, թարգմանությունը կատարելիս այն որևէ ասույթովհնարավոր չէ փոխարինել, այլ պետք է կատարել զուտ իրավիճակը ներկայացնողթարգմանություն։ Ելենա ՀայրիկյանԳ. Գ. ՄԱՐԿԵՍԻ «ՍԵՐԸ ԽՈԼԵՐԱՅԻ ԺԱՄԱՆԱԿ» ՎԵՊՈՒՄ ԿԻՐԱՌՎԱԾ ԹԱՐԳՄԱՆԱԿԱՆՄԻՋՈՑՆԵՐՆ ՈՒ ԴՐԱՆՑ ԴԵՐԸ ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋԲանալի բառեր՝ թարգմանական միջոցներ, փոխարինում, ձևափոխում, համարժեքություն, ադապտացիա, հայերեն թարգմանության մեջ կիրառված թարգմանական միջոցների վերլուծություն։

example375

example375

Չնայած բազմաթիվ դժվարությունների՝ եվրոպական ինտեգրացիան համարվում է փաստ։ Եվրոպական ինտեգրացիոն քաղաքականության հիմնական նպատակը կայանում է անվտանգության ապահովումը եւ կայուն փոխհարաբերությունների հաստատումը եվրոպական երկրների միջեւ։ Սակայն, բացի եվրոպական անվտանգության ապահովումից, ԵՄ-ն կարեւորում է նաեւ եվրոպական երկրներին վերահսկողության տակ պահելը, մասնավորապես այն երկրներին, որոնցում ավելի շատ է անջատողական դրսեւորումների վտանգը։ Չնայած ինտեգրացիան ժամանակակից Եվրոպայում մեծ թափ է հավաքել, սակայն այն չի կարող զսպող գործիք դառնալ ազգայանականությանը, որի հետ է կապվում նաեւ անջատողական շարժումների ակտիվացումը։

Յուրաքանչյուր անջատողական շարժման հիմքում ընկած են որոշակի պատճառներ, որոնք էլ հիմք են հանդիսանում որոշ խմբերի կողմից անջատողական շարժումներ սկսելու համար։ Ուսումնասիրելով այդ հարցերը, մենք կարող ենք պարզել, թե ինչու են առանձին խմբերը ցանկանում անջատվել բուն պետությունից։ Յուրաքանչյուր անջատողական շարժում ունի իրեն բնորոշ պատճառներ եւ նպաստող գործոններ, այդ իսկ պատճառով մենք կփորձենք ուսումնասիրել դրանցից ամենատարածվածները։ Կ. Սանստեինն առանձնացրել է անջատողականության մի քանի պատճառներ, դրանք են՝ քաղաքացիական իրավունքների կամ քաղաքացիական ազատության սահմանափակումը, տնտեսական շահագործումը, պատմական գործընթացները, մշակութային ինտեգրացիան եւ այլն [6, էջ 654-655]։ Նշված պատճառներն էլ մենք կփորձենք ուսումնասիրել, քանի որ նրանք են համարվում հիմնական պատճառ333ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ներն անջատողական շարժումներում, չնայած նրան, որ այս պատճառներին կից կարող են լինել նաեւ այլ շատ նպաստող գործոններ։ Անջատողականության պատճառներից է քաղաքացիական իրավունքների կամ քաղաքացիական ազատության սահմանափակումը։ Ենթամիավորումը կարող է անջատվել բուն պետությունից, քանի որ քաղաքացիները ենթարկվում են պետության կողմից ճնշումների, սահմանափակվում է քաղաքացիների ազատությունը։ Վառ օրինակ կարելի է բերել Խորհրդային Միության ժամանակաշրջանը, որտեղ համատարած սահմանափակվում էին ազատ խոսքի իրավունքը եւ քաղաքացիների ազատությունը, որոնք էլ հանդիսացան նպաստող գոծոններ՝ պետության կազմից դուրս գալու համար։ Կառավարական ճնշումները կարող են սահմանափակել բնակչության մի մասի ազատ խոսքի իրավունքը, որն էլ կառաջացնի խտրականություն այդ խմբի նկատմամբ։ Եթե ճնշումները համատարած են այդ խմբի նկատմամբ, ապա անջատողական դրսեւորումը կարող է դիտարկվել որպես համապատասխան հակազդեցություն։ Անջատողական շարժումներն այդ դեպքում փորձում են կանխել ճնշումները եւ բարելավել իրենց նախկին կարգավիճակը։ Միայն քաղաքական ճնշումները չեն կարող բավարար հիմք հանդիսանալ անջատվելու համար, սակայն անջատման իրավունքն անհրաժեշտ է օգտագործել առավելագույնս, քանի որ եթե նույնիսկ ենթամիավորումը չկարողանա անջատվել, ապա կարող է որոշակի արտոնություններ ձեռք բերել։ Պետության կազմից դուրս գալու սահմանադրական իրավունքը կարող է կիրառվել, երբ սահմանափակվում են քաղաքացիական իրավունքները եւ քաղաքացիների ազատությունը։ Այս փաստարկը հիմնված է Թ. Ջեֆերսոնի աշխատության վրա, ըստ որի «եթե որեւէ միության մեջ գտնվող պետություն կհայտարարի, որ գերադասում է անջատվել, ապա ես առանց տատանվելու կասեմ՝ թող նրանք անջատվեն» [6, էջ 657]։ Քաղացիական իրավունքների եւ ազատության սահմանափակումը հիմք հանդիսացավ Արեւելյան Եվրոպայում անջատողական շարժումների առաջացման համար։ Անջատողականության ավելի լուրջ պատճառ է տնտեսական շահագործումը, քանի որ այս դեպքում ենթամիավորումը կորցնում է որոշակի եկամուտներ, որոնք տրվում են կենտրոնական կառավարությանը։ Տնտեսական շահագործումն աստիճանաբար քայքայում է ենթա334ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ միավորումների ռեսուրսները՝ նվազեցնելով նրանց եկամուտները։ Այս քայլով եկամուտներն օգտագործվում են ընդհանուր նպատակների համար։ Կենտրոնական իշխանությունների այսպիսի քաղաքականությունը կարող է նպաստող հանգամանք հանդիսանալ անջատման համար։ Հարավսլավիայի փլուզման հիմնական պատճառը դարձավ հենց այս հանգամանքը, որտեղ տնտեսապես հարուստ Սլովենիան եւ Խորվաթիան մտավախություն ունեին, որ հետագայում նրանց միջոցները կարող են տրամադրվել Հարավսլավիայի մաս կազմող այլ պետություններին։ Իսկ ներկայումս, տնտեսական շահագործման վառ օրինակ կարելի է համարել Կատալոնիայի դեպքը, որտեղ Իսպանիան օգտագործում է նրա եկամուտները եւ քիչ բաժին է հատկացնում Կատալոնիայի բնակչության կարիքների համար։ Թերեւս սա կարելի է համարել կատալոնական անջատողական դրսեւորման հիմնական պատճառը։ Կ. Սանստեինը գտնում է, որ տնտեսական շահագործումը կարող է իսկապես լուրջ դեր խաղալ անջատման համար, սակայն, մյուս կողմից, հնարավոր չէ առավել ճշգրիտ հաշվարկել եկամուտներն ու ծախսերը, քանի որ ենթամիավորումները տնտեսապես փոխկապակցված են միմյանց [6, էջ 661]։ Ենթադրենք, որ որոշ դեպքերում ենթամիավորումները ենթարկվում են տնտեսական շահագործման, ապա այս խնդրի միակ լուծումը չի կարող համարվել անջատվելը, այլ կարելի է որոշակի դրույթների փոփոխմամբ հստակ սահմանել այս խնդիրների լուծումները։ Անջատողականությանը նպաստող գործոններից է նաեւ «պատմական անարդարության» գաղափարը, այսինքն` մի պետություն, որը նախկինում եղել է անկախ եւ ինքնիշխան, պատերազմի միջոցով հայտնվել է այլ պետության կազմում, որն էլ ստիպում է նրան անջատման միջոցով ուղղել պատմական սխալը։ Այս գաղափարը հետագայում խթան հանդիսացավ Բալթյան երկրներում անջատողական շարժումներ սկսելու համար, որոնք բռնի կերպով միացվել էին ԽՍՀՄ-ին, որի փլուզումից հետո անկախացան ոչ միայն այդ երկրները, այլ նաեւ այն պետությունները, որոնք նույնպես բռնի կերպով էին միացվել ԽՍՀՄ-ին։ Այս փաստարկի հիման վրա պետությունները ունեն բարոյական իրավունք անջատվելու համար։ Անջատողականության պատճառներից կարելի է առանձնացնել նաեւ մշակութային ինտեգրացիան, որտեղ, Կ. Սանստեինի կարծիքով, 335ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ պետության մեջ գտնվող ենթամիավորումը իրեն ընկալում է որպես էականորեն տարբերվող նորմերի եւ սովորույթների կրող [6, էջ 664]։ Այս հանգամանքը կարող է համարվել նպաստող գործոն անջատողական դրսեւորումներ ցուցաբերելու համար, ինչպես դա եղավ Չեխոսլովակիայում, մասնավորապես՝ Սլովակիան, որը ավելի ջերմ էր վերաբերվում կաթոլիկ եկեղեցուն եւ գյուղատնտեսապես ավելի զարգացած երկիր էր համարվում, քան Չեխիան։ Իհարկե, մշակութային միատարրությունը կարող է մեծ ռիսկեր պահանջել, սակայն տարբեր խմբերի միջեւ շփումը կարող է առաջացնել այլ նորմեր, եւ, ամենակարեւորը, կարող է լուրջ խթան հանդիսանալ ժողովրդավարական կարգեր հաստատելու համար։ Չի կարելի ասել, որ անջատման պարագայում արդարացված կլինի նրանց քայլը, քանի որ հետագայում կարող են առաջանալ այնպիսի խնդիրներ, որոնք տվյալ ենթամիավորումը կամ խումբը չկարողանա միայնակ լուծել։ Երբեմն անջատման կոչերը հնչում են զգացմունքային հողի վրա, որը հաճախ հրահրվում է որոշ խմբերի կողմից։ Մշակութային ինտեգրացիան՝ համեմատած մյուս պատճառների հետ, ավելի թույլ պատճառ է հանդիսանում անջատման համար, սակայն այս պարագայում նախընտրելի կլինի բանակցային կարգավորման միջոցով չթողնել, որ լարվածությունը մեծանա։ Որոշ տեսաբաններ անջատողականության պատճառներից առանձնացնում են նաեւ կենտրոնական կառավարության նկատմամբ վստահության բացակայությունը, երբ իշխանությունների կողմից կիրառվում է այնպիսի քաղաքականություն, որը կարող է հանգեցնել ճգնաժամային իրավիճակի [5]։ Այս պարագայում ենթամիավորումն առանձնանում է եւ սկսում ինքնուրույն լուծել իր առջեւ ծառացած խնդիրները։ Կենտրոնական իշխանության նկատմամբ վստահության բացակայությունը հաճախ դրսեւորվում է կառավարման դաշնային կամ համադաշնային համակարգ ունեցող երկրներում, սակայն այս գործոնի առկայությունը համարվում է շատ թույլ, ուստի այն հաճախ չի հանգեցնում անջատման։ Ուսումնասիրելով անջատողական դրսեւորումների պատճառները եւ նպաստող գործոնները կարելի է փաստել, որ, թեեւ յուրաքանչյուր անջատողական շարժման հիմքում ընկած են որոշակի պատճառներ, սակայն դրանք կարող են ունենալ նաեւ այլ շատ հարակից գործոններ։ 336ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Այս ենթագլխում մենք փորձեցինք ընդգրկել ամենատարածված պատճառները, որոնք ներկայումս կարելի է շատ հանդիպել ոչ միայն եվրոպական անջատողական դրսեւորումներում, այլ նաեւ ողջ աշխարհում։ Այնուամենայնիվ, եվրոպական պետություններն օրենսդրական կամ սահմանադրական փոփոխությունների միջոցավ փորձում են հանդարտեցնել ազգայնական տրամադրությունները, որոնց հիմնական նպատակը իրենց երկրի տարածքային ամբողջականության պահպանումն է։ ԵՄ պատմության ավելի քան հիսուն տարիների ընթացքում ինտեգրացիան համարվել է խաղաղության պահպանման գլխավոր երաշխիքը։ Դրա հիմնական նպատակը նոր պատերազմների կանխումն է, ինչպես նաեւ ինքնորոշման իրավունքի իրականացումը՝ միջազգային իրավունքի նորմերին համապատասխան։ ԵՄ ինստիտուցիոնալ համակարգի անկյունաքարը դրվեց եվրոպական ինտեգրացիայի «հիմնադիր հայր» Ժ. Մոնեի կողմից։ Այդ քարը դարձավ այն սկզբունքը, որ հետագայում պաշտոնապես հնչեցվեց Ֆրանսիայի արտգործնախարար Ռ. Շումանի կողմից 1950 թ. մայիսի 9-ի հռչակագրում. «Դեպի միասնական Եվրոպա տանող հաջող շարժման կարեւորագույն պայմանը ինտեգրացիայի եւ ընդհանուր ինստիտուտների այնպիսի համակարգի իրավական բազայի ձեւավորումն է, որոնք ունեն մասամբ միջպետական, մասամբ վերազգային բնույթ» [1, էջ 58]։ Այսինքն՝ այդ համակարգը օժտված կլինի մասնակից պետությունների համար պարտադիր որոշումներ ընդունելու եւ դրանց կատարումը վերահսկելու իրավունքով։ Սառը պատերազմից հետո եվրոպական ինտեգրացիոն գործընթացները տեղի ունեցան մի քանի փուլերով, իսկ Հարավսլավիայի, Չեխոսլովակիայի բաժանումները եւ ԽՍՀՄ փլուզումը Եվրոպայում առաջացրեցին նոր ինտեգրացիոն գործընթացներ, քանի որ Արեւելյան Եվրոպայում առաջացել էին նոր ինքնիշխան պետություններ։ Եթե նախկինում Արեւելյան Եվրոպան համարվում էր ԽՍՀՄ ազդեցության գոտի, ապա ԽՍՀՄ փլուզումից հետո այս տարածաշրջանի նկատմամբ հետաքրքրությունը մեծացավ եւ ԵՄ-ն սկսեց այս պետությունները եւս ընդգրկել եվրոպական ազդեցության ներքո։ Վերջին դեպքերը ցույց են տալիս, որ Արեւելյան Եվրոպայի համար մղվող պայքարում կողմերը շատ խիստ գործողությունների են դիմում։ Վառ օրինակնե337ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ րից է ուկրաինական դեպքը, որտեղ ուկիաինացի ժողովուրդի մի մասը փորձում էր անդամագրվել եվրոպական կառույցին, սակայն դրան ի պատասխան, Ուկրաինայի արեւելյան հատվածում սկսեցին անջատողական շարժումները, որից հետո, ինչպես հայտնի է, անջատողական դրսեւորմամբ հանդես եկավ Ղրիմը, որը դե ֆակտո Ռուսաստանի տարածքում է, բայց դե յուրե նրա անկախությունը ճանաչում չգտավ այլ երկրների կողմից, նույնիսկ ՌԴ-ին մոտ կանգնած երկրները՝ Ղազախստանը, Հայաստանը, Բելոռուսը չեն ճանաչել Ղրիմի անջատումը։ Եվրոպական երկրները մշտապես դեմ են արտահայտվել միակողմանի անջատողականությանը, քանի որ նոր պետությունների առաջացումը կարող է խնդիրներ առաջացնել եվրոպական հանրության համար, սակայն երբ հարցը քննարկվում է տվյալ պետության շահերին համապատասխան, պետությունը կարող է փոխել իր կարծիքը անջատողականության եւ նոր պետությունների ստեղծման վերաբերյալ։ Այս փաստի իրավացիությունը կարելի է ապացուցել ՌԴ-ի օրինակով, երբ նա կողմ արտահայտվեց Ղրիմի ժողովրդի ազատ ինքնորոշմանը, սակայն, մյուս կողմից, այդ պետությունը չի ճանաչում օրինակ՝ Արցախի ժողովրդի ազատ ինքնորոշումը։ Նույնն էլ կարելի է փաստել ԵՄ պարագայում, որ այդ կառույցը ընդունում է Կոսովոյի անկախությունը, սակայն, մյուս կողմից, անտեսում է Արցախի ինքնիշխանությունը։ Սա ապացուցում է այն հանգամանքը, որ յուրաքանչյուր պետություն կամ միջազգային կազմակերպություն անջատումը դիտում է միայն իր շահերից ելնելով, այլ ոչ թե որեւէ շրջանում ապրող ժողովրդի ազատ ինքնորոշման իրավունքի հարգմամբ։ Ֆ. Լեթամենդիան կարծում է, որ ԵՄ-ն փորձում է լուծել ազգային ինքնորոշման խնդիրը հակամարտությունների լուծման տեսանկյունից, սակայն դրա հիմնական նպատակը լարվածությունը կանխելն է եւ թույլ չտալը, որ դրանք վերաճեն պատերազմների [4, էջ 5]։ Այս քաղաքականությունը մշտապես եղել է եվրոպական երկրների օրակարգում, սակայն եվրոպական երկրները չունեն վերահսկողական եւ կանխարգելիչ միջոցներ, որպեսզի չթողնեն, որ այդ դրսեւորումները վերաճեն զինված ընդհարման եւ խախտեն Եվրոպայի անվտանգությունը եւ կայունությունը։ 338ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Եվրոպական անջատողականության վառ օրինակ կարելի է համարել Կոսովոյի նախադեպը, որն այսօր սկսել է պետականաշինության գործընթացները՝ Եվրոպայի լիիրավ պետություն համարվելու համար, քանի որ նրա անկախությունը ընդունել են արդեն աշխարհի 100-ից ավելի երկրներ։ Սակայն նախկին Հարավսլավիայում, բացի Կոսովոյի խնդիրց, կան էլի շատ տարածքային վեճեր, որոնցից կարելի է նշել նաեւ Կոսովոյի հյուսիսային հատվածը՝ Պրիշտինան, Սերբիայի հյուսիսում գտնվող Վոեւոդինոն, Խորվաթիայի տարածքում գտնվող Իստրիան, Ռիջեկան եւ այլն։ Ինտեգրացիոն գործընթացների համատեքստում ԵՄ-ն մտադիր է ասոցացման եւ կայունացման մասին համաձայնագիր կնքել Կոսովոյի հետ, որի մասին հայտնել է Պրիշտինայում գտնվող ԵՄ-ի ընդլայնման եւ հարեւանության քաղաքականության հարցերով հանձնակատար Յ. Հանը [2]։ Ֆ. Լաթամենդին գտնում է, որ ԵՄ-ի քաղաքականությունն այս ուղղությամբ «եվրոպականացման» տրամաբանությամբ է կառուցվում, այսինքն դա մի գործընթաց է, որը ենթադրում է հակասությունների լուծում՝ եվրոպական կառույցների միջոցով [4, էջ 6]։ Դա նշանակում է ինտեգրվել եվրոպական կառույցներին, որոնք կփորձեն ապահովել անջատման շնորհիվ առաջացած վեճերի խաղաղ կարգավորումը։ Սակայն ինչպես ցույց է տալիս փորձը, այդ կառույցները ոչ մի լուրջ աշխատանք չեն տանում, քանի որ չունեն պարտադրող մեխանիզմներ հակամարտությունների կարգավորման համար։ Որոշ տեսաբաններ ԵՄ պետությունների ինքնորոշման հետ կապված եւ դրանցում ծագած կոնֆլիկտների հարցում հիմնականում կիրառում են դրանց կառավարման 3 ձեւեր՝ 1. պետության ինքնիշխանության եւ տարածքային ամբողջականության պահպանում, 2. բանակցային ճանապարհով հակամարտությունների կարգավորում եւ պայմանավորվածությունների ձեռքբերում, 3. անջատման ընդունում [4, էջ 6-7]։ Յուրքանչյուր տարածքային անջատման եւ դրա արդյունքում առաջացած կոնֆլիկտում ԵՄ-ն կիրառում է այս երեք ձեւերից մեկը՝ հաշվի առնելով եվրոպական անվտանգության պահպանման հիմնական սպառնալիքները։ 339ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ԵՄ դերակատարությունը անջատողականության վերաբերյալ կարելի է քննարկել հետեւյալ հարցադրումով. ինչպե՞ս ազգայնականներին հանդարտեցնել։ Ոմանց կարծիքով, նրանց գործունեությունը վտանգում է եվրոպական քաղաքականության ինքնակառավարումը, իսկ ոմանք էլ կարծում են, որ յուրաքանչյուր ազգ՝ ազատագրվելով այլ տիրապետությունից, հնարավորություն է ընձեռում ձեւավորել «նոր Եվրոպա» [3, էջ 76-77]։ Այնուհանդերձ, «նոր Եվրոպա» ստեղծելու գաղափարն այդքան էլ մեծ տարածում չունի, քանի որ Եվրոպայում այսօր առկա բազմաթիվ անջատողական շարժումները չեն խրախուսվում եվրոպական հանրության կողմից։

example422

example422

Սույն հոդվածի շրջանակներում պատմահամեմատական քննության առարկա է դարձել դատարանի եւ դատական իշխանության նկատմամբ հասարակության լայն շերտերի ունեցած վստահությունը խաթարող գործոններից մեկը, որն անգլիական քրեական իրավունքի պատմությանը հայտնի էր «դատարանի սկանդալիզացիա» եզրույթով։ Ներկայացվում են նաեւ ժամանակակից աշխարհում այդ երեւույթի դրսեւորման ձեւերը եւ մասնագիտական շրջանակներում դրա նկատմամբ ունեցած վերաբերմունքը։

«Ինձ, որպես մարդու հարգելը պարտադիր չէ, բայց դատարանը հարգել՝ պարտադիր է։ Ինձ համար միեւնույնն է, թե դուք ինչ կարծիք ունեք իմ մասին, բայց դատական համակարգը եւ օրենքը հարգել պարտավոր եք», այս խոսքերը պատկանում են մեր օրերում ԱՄՆ ամենահայտնի եւ հասարակության կողմից ամենասիրված դատավոր Ֆրանկ Կապրիոյին։ Դատարանի նկատմամբ ցուցաբերած հարգանքն էական ազդեցություն է ունենում արդարադատության արդյունավետության եւ դատարանի անկախության վրա։ Անշուշտ, նշված երեւույթների վրա ազդող գործոնները բազմաթիվ եւ բազմաշերտ են, որոնցից յուրաքանչյուրն էլ ուշադրության արժանի է։ Հասարակությունը կամ առանձին վերցրած անձը, որը հարգում է դատարանը, երբեւէ չի փորձի ճնշում գործադրել դրա վրա։ Հարկ է նկատել, որ երբ խոսում ենք դատարանի նկատմամբ հարգանքի բացակայությանհիմնախնդրի մասին, առավելապես նկատի ունենք ոչ թե դատարան եւ դատավարության կողմեր, այլ՝ դատարան եւ հասարակություն փոխհարաբերությունները, քանի որ առաջինի դեպքում դատավարության կողմերն առավելապես կաշկանդված են 21ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ թե՛ հոգեբանորեն, եւ թե՛ հստակ ձեւակերպված իրավական նորմերով, որոնք նվազեցնում են դատարանի նկատմամբ ակնհայտ անհարգալից վերաբերմունքի դրսեւորման դեպքերը։ Ավելին, գրեթե բոլոր երկրների բոլոր ժամանակներում գործող քրեական օրենսդրությունները համապատասխան պատիժներ են սահմանում դատավարության կողմերի՝ դատարանի նկատմամբ ցուցաբերած անհարգալից վերաբերմունքի համար։ Ժամանակակից ինֆորմացիոն դարաշրջանում, երբ ԶԼՄ-ներից բացի ցանկացած անձ ըստ էության տեղեկատվության աղբյուր է, իսկ սոցիալական ցանցերը՝ դրա տարածման հիմնական գործիքը, տեղեկատվության անկառավարելի տեղատարափի ներքո դատարանների եւ դատավորների բարի համբավն ու պատիվը գործնականում դառնում են խիստ խոցելի եւ անպաշտպան։ Ավելին շատ հաճախ ժամանակակից տեղեկատվական հարթակները հնարավորություն են տալիս քողարկված ճնշումներ գործադրել դատավորի նկատմամբ կամ դատական ակտի ուժի մեջ մտնելուց հետո էլ վարկաբեկել ոչ միայն կոնկրետ դատավորին այլեւ ամբողջ դատական իշխանությունը։ Վերոհիշյալ երեւույթն իրավունքի պատմությանը հայտնի է«դատարանի սկանդալիզացիա»[1](«scandalizing the court»)հասկացությամբ։ Ինչո՞ւ պատմությանը, քանի որ այն ըստ էության իր արդիականությունը կորցրել է եւ դուրս է եկել գործածությունից իր ծագման երկրում՝ Անգլիայում։ Սակայն վերջին շրջանում, որոշ, հիմնականում՝ զարգացող երկրների մասնագիտական շրջանակներում նորից աշխուժանում են քննարկումներն այս եզրույթի շուրջ եւ դրան տրվում է նոր երանգավորում ու իրավական ձեւակերպում։ Անգլիական քրեական իրավունքում «դատարանի սկանդալիզացիան»համարվում էր դատարանի նկատմամբ անհարգալից վերաբերմունքի դրսեւորման ձեւ, որն արտահայտվում էր դատարանի հեղինակությանը վնասող, դատարանի նկատմամբ անվստահություն սերմանող կամ դատավորի անկողմնակալության վրա ստվեր նետող տեղեկատվության տարածմամբ։ Ըստ էության «դատարանի սկանդալիզացիա» տերմինն օգտագործվում է բնորոշելու, որպես կանոն ավարտված գործերի կապակցությամբ կամ ընդհանրապես դատարանի նկատմամբ ցուցաբերած այնպիսի կոպիտ վերաբերմունքը (հիմնականում հրապարակման միջոցով), որը նպատակ ունի խաթարել դատական իշխանու22ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ թյան հեղինակությունը եւ հանրային վստահությունը վերջինիս նկատմամբ[2]։ Եզրույթն առաջացել է 18-րդ դարում[3]եւ շրջանառության մեջ է դրվել ու լայն տարածում ստացել, երբ դատավոր լորդ Մանսֆիլդը փոփոխեց Ջոն Ուիլքեսի վերաբերյալ կայացված դատական ակտը եւ ոմն պարոն Ալմոնդ հրապարակեց եւ սկսեց վաճառել «Նամակ զրպարտության, օրդերների(որոշումների), փաստաթղթերի առգրավման եւ... մասին» վերտառությամբ մի անանուն գրքույկ, որում նշվում էր, որ դատարանը Ջ.Ուիլքեսի վերաբերյալ դատական ակտը փոփոխել է «առանց ընթացակարգերի պահպանման, անհիմն եւ ապօրինի»[4], դրանով իսկ կասկածի տակ դնելով դատավորի ազնվությունը, անկողմնակալությունը, նախադեպային իրավունքի նկատմամբ հարգանքը եւ ենթադրելով, որ նա քաղաքական կողմնապահություն է ցուցաբերել։ Պատմությունը վկայում է, որ գրքույկն այնքան պահանջարկված էր, որ վերահրատարակվեց երեք անգամ։ Երբ դատախազությունը գործ հարուցեց հրատարակչի նկատմամբ, գործը քննող դատավոր Ուիլմոտը նախապատրաստեց դատական ակտի նախագիծ, սակայն հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Ալմոնդն ընդունել էր իր մեղքը եւ ներողություն էր խնդրել դատավորից, դատախազը հրաժարվեց մեղադրանքից։ Միայն 37 տարի անց այս որոշումը (ըստ էության՝ նախագիծը) հրապարակվեց դատավոր Ուիլմոտի դատական նախադեպերի ժողովածուի մեջ՝ դառնալով նախադեպ նմանատիպ գործերի համար եւ լայն քննարկման առարկա դոկտրինալ շրջանակներում։ Դրանում մասնավորապես նշվում էր, որ չի կարող տեղի ունենալ ավելի մեծ սկանդալ, քան երբ պամֆլետիստների եւ լրագրողների կողմից մարդկանց ներկայացվում է, որ դատական իշխանությունը, որը կոչված է նրանց պաշտպանել, անդառնալիորեն այլասերված է։ Այդ պարագայում դատարանը կարող է պահել իր իշխանությունը, բայց անմիջապես կկորցնի իր հեղինակությունը, իսկ դատական իշխանությունն առանց հեղինակության երկար գոյատեւել չի կարող։ Ի հաշիվ խոսքի ազատության սահմանափակման՝ դատական իշխանության քննադատության բացարձակ անթույլատրելիության դրսեւորումն անգլիական իրավունքում տեւեց մինչեւ 20-րդ դարի սկիզբ, երբ R v.Gray (1900) եւ հետագա գործերով սահմանվեց, որ «դատարանի սկանդալիզացիա» է որակվում ցանկացած գործողություն կամ հրա23ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ պարակում, որի նպատակն է արհամարհանք սերմանել դատարանի նկատմամբ եւ նսեմացնել դրա հեղինակությունը, պայմանով որ դատարանները եւ դատավորները պետք է բաց լինեն քննադատության համար։ Հետեւաբար, եթե քննադատությունը հիմնված է ողջամիտ դատողությունների վրա, որոնցից կարելի է եզրակացնել, որ դատական ակտը չի համապատասխանում օրենքին կամ չի բխում հանրային շահերից, ապա այն չի կարող որակվել որպես «դատարանի սկանդալիզացիա»։ 20-րդ դարում հրապարակած «դատարանի սկանդալիզացիայի» առնչությամբ տարբեր դատական նախադեպերում հանդիպում ենք դատարանների կողմից ձեւակերպված այնպիսի դիրքորոշումներ, որոնցով մի կողմից դատավորներին այսպես ասած՝ «տողատակերով» հորդորվում է «երբեմն լռել/անտեսել», եւ առավել եւս չօգտագործել այս լծակը քննադատողներին լռեցնելու համար, քանի որ խաղադրույքին առավել բարձր արժեք է՝ խոսքի ազատությունը։ Նոր ժամանակաշրջանի անգլիական նախադեպային իրավունքն ընդունելի համարեց այն, որ անձն իրավունք ունի դատարանի ակտն անվանել անարդար կամ ապօրինի։ Մյուս կողմից՝ իրենց ընդդիմախոսներին (խորհրդարանում եւ դրանից դուրս) դատարանները խնդրում են հիշել այն մասին, որ ի պաշտոնե դատավորները զրկված են համարժեք պատասխան տալու եւ առավել եւս՝ քաղաքական երկխոսության մեջ մտնելու հնարավորությունից[5]։ Նորագույն ժամանակաշրջանում, ինչպես վերը նշեցինք, անգլիական իրավունքում գրեթե մոռացության է տրվում, իսկ 2012 թվականին Մեծ Բրիտանիայի Իրավական հանձնաժողովի կողմից հրապարակված խորհրդատվական զեկույցում խորհրարանին առաջարկվում է գործնականորեն վերացնել «դատարանի սկանդալիզացիայի» ինստիտուտը[6], ինչը չենք ասի Բրիտանական համագործակցության անդամ այլ երկրների մասին, ուր դեռեւս արդիական է այս ինստիտուտը եւ դատական պրակտիկայում եւ դոկտրինալ շրջանակներում դեռեւս հանդիպում ենք հարցի վերաբերյալ քննարկումեր։ Նշվում է, որ եթե Միացյալ թագավորությունում վաղուց նման դատական գործեր չեն հանդիպում, ապա օրինակ այնպիսի փոքր երկրներում, ինչպիսին օրինակ Մավրիկին է, դատական իշխանությունն ավելի խոցելի է եւ դատարանի սկանդալիզացիայի համար պատասխա24ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ նատվության ենթարկելն անհրաժեշտություն է[7]։ Նմանատիպ դիրքորոշում է արտահայտվում նաեւ Սինգապուրի առնչությամբ[8]։ Զիմբվաբվեի Գերագույն դատարանն 2000 թվականին կայացրած որոշմամբ արդարացրեց «դատարանի սկանդալիզացիայի» հանցակազմի գոյությունը, հիմնավորելով, որ դատարանները չունեն որեւէ այլ հարթակ, որտեղ կարող են պատասխանել քննադատությանը։ Նրանք չեն կարող քննարկել նման հարցերը հրապարակայնորեն՝ առանց հարվածի տակ դնելու իրենց անկողմնակալությունը։ Ահա թե ինչու է նմանատիպ պաշտպանության միջոց տրամադրվում դատավորներին եւ չի տրամադրվում այլ պաշտոնյաներին եւ քաղաքական գործիչներին[9]։ Ի հակադրություն այս երկրների Կանադայում, ԱՄՆ-ում, Ավստրալիայում խնդրո առարկա ինստիտուտի հետ կապված հայցերը շատ հազվադեպ են հաջողության հասնում, քանի որ դատարանները սահմանափակում են այն խոսքի ազատության սրբազան իրավունքով։ Եթե ուսումնասիրում ենք Բրիտանական համագործակցության անդամ տարբեր երկրների վերաբերմունքն այս հիմնախնդրի առնչությամբ, ակնհայտ է դառնում, որ այնտեղ ուր հասարակության անդամներն ունեն համեմատաբար բարձր իրավական եւ քաղաքական մշակույթ, բարձր է ժողովրդավարության մակարդակը, երաշխավորված է խոսքի ազատությունը եւ պետական մարմինների նկատմամբ առկա է հանրային վերահսկողության բարձր աստիճանը հետզհետե մոռացության են տալիս այս ինստիտուտը։ Իհարկե մեր խորին համոզմամբ խնդիրը միայն այն չէ, որ այդ երկրներում դատարանները եւ ժողովրդավարական հասարակությունը նախապատվություն են տալիս խոսքի ազատությանը եւ պետական մարմինների նկատմամբ հանրային վերահսկողության անհրաժեշտությանը՝ ի հաշիվ դատական իշխանության հեղինակության նվազեցման։ Կարծում ենք, պատճառը, ի թիվս այլոց, այն է, որ հասարակության անդամները տարիների ընթացքում սովորել են հարգել դատական իշխանությունը եւ անհարկի չհատել ողջամիտ քննադատության սահմանները, իսկ դատարանները՝ իրենց գործունեությամբ վաստակել են այդ հարգանքը։ Այնուամենայնիվ, ինչպես վերը նշել էինք, ներկայումս հատկապես համացանցի ստեղծումից ի վեր, եւ հատկապես՝ զարգացող երկրների, այդ թվում նաեւ՝ ռոմանոգերմանական իրավական ընտանիքի, դոկտ25ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ րինալ շրջանակներում ժամանակ առ ժամանակ քննարկման առարկա է դառնում եւ շրջանառության մեջ է դրվում «դատարանի սկանդալիզացիա» եզրույթը, բնորոշելու համար այն վարքագիծը, որն ուղղակի կամ անուղղակի նպատակ ունի նսեմացնել դատական իշխանության հեղինակությունը։ Ֆրանսիական մասնագիտական շրջանակներում այս երեւույթն անվանում են «դատարանի քննադատում» («criticism of judges»), բայց դրա հետ կապված վեճերը քննում են քաղաքացիական դատավարության կարգով։ Որպես հետաքրքիր օրինակ բերենք ռուսական մասնագիտական շրջանակներում քննարկվող այն թեզը, որ անհրաժեշտ է օրենսդրորեն կարգավորել հիմնախնդիրը եւ պատասխանատվություն սահմանել այն անձանց նկատմամբ, որոնք օգտագործելով ժամանակակից աշխարհում ստեղծված հնարավորությունները, լրատվամիջոցներում պատվիրված եւ հրապարակված նյութերի տարածմամբ փորձ են անում վարկաբեկել կամ ճնշում գործադրել դատարանի նկատմամբ։ Այսպես, 2019 թվականին ՌԴ դատավորների խորհրդի նախագահ Վ.Մոմոտովն իր «Դատարանի նկատմամբ հարգանքը, որպես իրավական կատեգորիա» զեկույցով շրջանառության մեջ դրեց եւ հետագայում զարգացրեց այն գաղափարը, որ «դատարանի սկանդալիզացիան» պետք է ամրագրվի ՌԴ օրենսդրությամբ որպես առանձին իրավախախտում՝ բերելով դրա հիմնավորումները[10]։ Նույն 2019 թվականին ՌԴ դատավորների ժողովն ընդունեց դատական համակարգի տեղեկատվական քաղաքականության հայեցակարգը, որում ամրագրվեց, «դատարանի սկանդալիզացիան» որպես «...դատական իշխանության վերաբերյալ հասարակական կարծիքի մանիպույացիա, դրա հեղինակության նվաստացում, անկանոն եւ անհիմն քննադատություն, որը սասանում է հասարակության վստահությունը արդարադատության իրականացման գործընթացի նկատմամբ», եւ խիստ անհրաժեշտ համարվեց ԶԼՄ-երում այդ երեւույթի դրսեւորման համար պատասխանատվության նախատեսումը[11]։ Ինչպես եւ ակնկալվում էր, ի պատասխան դրա, լրատվամիջոցները քննարկման առարկա դարձրեցին, այն հարցը, թե ո՞վ է ավելի շատ սկանդալիզացնում դատարանը, լրատվամիջոցները, թե՝ հենց դատավորները՝ հանրության մեջ իրենց ոչ պատշաճ, երբեմն հանրային ընկալմամբ անբարո վարքագծի դրսեւորմամբ, կոռուպցիոն սկանդալնե26ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ րում ներգրավվածությամբ եւ այլն, բերելով իրենց փաստարկները հիմնավորող փաստեր։ Արդյունքում, մեր գնահատմամբ, դատավորների համայնքը, ինչպես հայտնի ռուսական ասույթում է նշվում՝ ցանկացան անել լավը, ստացվեց՝ ինչպես միշտ, բացեցին պանդորայի արկղը եւ համացանցը հեղեղվեց դատական իշխանությունը սկանդալացնող դատավորների մասին փաստական տվյալներով։ Ինչ վերաբերում է հայկական իրականությանը, ապա որպես այդպիսին «դատարանի սկանդալիզացիա» եզրույթն անծանոթ է մեր իրականությանը, ինչը չենք կարող ասել եզրույթի տակ ենթադրվող երեւույթներին։ Ինչպես եւ ամբողջ աշխարհում, մեզանում էլ համացանցի կիրառելիության լայն տարածմամբ առավել հաճախակի սկսեցին հանդիպել դատական իշխանությանը քննադատող, ինչպես նաեւ ողջամիտ քննադատության սահմանները հատող՝ վարկաբեկող տեղեկատվական նյութեր։ Վերջիններս որեւէ կերպ չեն կարող նպաստել, իսկ ավելի հաճախ՝ խոչընդոտում են դատական իշխանության բարձր հեղինակության պահպանմանը։ Ընդ որում, ինչպես եւ բնորոշ է բազմաթիվ ժամանակակից երիտասարդ ժողովրդավարության երկրներին, Հայաստանում նույնպես որպես դատարանները սկանդալիզացիայի ենթարկող սուբյեկտներ հանդես են գալիս ինչպես հասարակության տարբեր շերտերի ներկայացուցիչները, այնպես էլ հենց իրենք՝ դատավորները։ Ինչ վերաբերում է հասարակության լայն շերտերի ներկայացուցիչների կողմից դատարանը սկանդալիզացիայի ենթարկելու տարաբնույթ փորձերին, ապա նշենք, որ նմաներեւույթ արձանագրել եւ դրան մի քանի առիթներով անրադարձել է նաեւ ՀՀ Բարձրագույն դատական խորհուրդը, արձանագրելով, որ «սոցիալական ցանցերում եւ որոշ մամուլի միջոցներում տեղ են գտնում դատավորների վերաբերյալ հնչեցվող վիրավորական արտահայտություններ, որոնք որոշ դեպքերում վեր են ածվում հայհոյանքների...»։ Կարեւորելով սուր քննադատության եւ ազատ կարծիք արտահայտելու հնարավորությունը ժողովրդավարական հասարակությունում, ԲԴԽ-ն կոչ արեց բոլորին զերծ մնալ դատավորների հասցեին հնչեցվող վիրավորական արտահայտություններից եւ նման արտահայտությունները տարածելուց եւ վստահեցրեց, որ շարունակելու է ձեռնարկել անհրաժեշտ քայլերը՝ ապահովելու համար դատական համակարգի վերափոխումը եւ առողջացումը, ինչը կնպաստի 27ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ դատական համակարգի նկատմամբ հանրության վստահության եւ հարգանքի ձեւավորմանը եւ դրա ներկայացուցիչների վերաբերյալ վիրավորական արտահայտություններով կարծիք հայտնելու մերժմանը[12]։ Դատավորների ուղղակի, օրենսդրորեն ամրագրված պարտավորությունն է գործել օրենքի շրջանակներում, թույլ չտալ նյութական կամ դատավարական իրավունքի նորմերի կամ դատավորի վարքագծի կանոնների խախտումներ, բարձր պահել իրենց, դատարանի եւ դատական իշխանության հեղինակությունը։ Մինչդեռ Հայաստանի երրորդ հանրապետության պատմությանը հայտնի են բազմաթիվ դեպքեր, երբ դատավորներն իրենք են իրենց դրսեւորած վարքագծով սկանդալիզացրել դատական իշխանությունը, եւ այդ դեպքերն, այդ թվում նաեւ շնորհիվ խոսքի եւ մամուլիազատության իրավունքի իրացման, հայտնի են դարձել լայն հասարակությանը՝ հիմք հանդիսանալով նաեւ կարգապահական վարույթների հարուցման համար։ Վերջին օրենսդրական փոփոխություններով ՀՀ օրենսդրության մեջ ներդրվեց մի գործիքակազմ՝ դատավորների բարեվարքության ստուգման ընթացակարգ, որը մեր համոզմամբ եւս գործուն միջոց է զերծ պահելու դատական իշխանությունը առնվազն՝ դատավորների կողմից սկանդալիզացիայի ենթարկելուց։ Ամփոփելով «դատարանի սկանդալիզացիայի» որպես ինստիտուտի պատմահամեմատական վերլուծությունը, նշենք, որ ամենեւին չենք կիսում ռուսական իրավական դոկտրինալ շրջանակներում շրջանառության մեջ դրված այն տեսակետը, որ հասարակության ներկայացուցիչների (եւ մասնավորապես՝ ԶԼՄ-երի) կողմից դատարանի սկանդալիզացիային ուղղված գործողությունները պետք է միանշանակ որակվեն որպես քրեորեն պատժելի արարքներ։ Ամենեւին չժխտելով ժամանակակից իրականության մեջ այդ երեւույթի լայն տարածումը գտնում ենք, որ դրա վերացումը պետք է մի կողմից՝ պայմանավորվի հասարակության անդամների մոտ բարձր իրավական մշակույթի, ժողովրդավարական արժեքների, պետական ինստիտուտների նկատմամբ վստահության եւ հարգանքի բարձր աստիճանի սերմանմամբ։ Մյուս կողմից՝ դրան պետք է նպաստեն դատական իշխանության ներկայացուցիչները, իրենց բարձր բարոյական որակներով, մասնագիտական զսպվածությամբ, արհեստավարժությամբ, հանրային վերահսկողության հա28ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ մար բաց լինելով, հաշվետվողականությամբ, եւ բարեվարքություն ենթադրող այլ հատկանիշների դրսեւորմամբ։ Ի վերջո, պատահական չէ, որ անգլիական իրավունքում խնդրո առարկա ինստիտուտը գրեթե դուրս եկավ գործածությունից այն ժամանակ, երբ դատարաններն իրենց աշխատելաոճով արժանացան հանրային բարձր վստահության, ճանաչեցին խոսքի ազատության իրավունքի կարեւորությունը ժողովրդավարական հասարակություններում, իսկ հասարակության ներկայացուցիչները, մասնավորապես՝ ԶԼՄ-երն ընդունեցին ողջամիտ քննադատության եւ դատարաններն անհարկի սկանդալիզացիայի չենթարկելու միջեւ առկա անտեսանելի հոծ գիծը չխախտելու կանոնը։

example1891

example1891

Շուշիի ազատագրումը (1992 թ. մայիսի 9) հայ ժողովրդի պատմության փայլուն էջերից մեկն է. հայերն ապացուցեցին թշնամիներին մեր քաջությունն ու հայրենասիրությունը, մեր մարտնչող ոգին, որի շնորհիվ ազատագրեցինք Շուշին։ Հայաստանյան մամուլը, բնականաբար, չէր կարող չանդրադառնալ այդ դեպքերին, ճշգրիտ և հանգամանորեն չլուսաբանել պատերազմական գործողությունները, մեր հաղթանակը։ Այդ ժամանակի հայտնի պարբերականները («Հայք», «Ազգ», «Ազդարար», «Երկիր», «Հայաստանի Հանրապետություն» և այլն) իրենց հոդվածներում ճշգրիտ լուսաբանում էին իրադարձությունները, և դրանց շնորհիվ հայ ժողովուրդը տեղյակ էր պատերազմի բոլոր մանրամասներին։

ՇՈՒՇԻԻ Ա LԱՏԱԳՐՄԱՆ ԱՐՁԱԳԱՆՔՆԵՐԸ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՄԱՄՈՒԼՈՒՄ 1985 թ. ազգային հարցերի շուրջ։ Karabakhարաբաղը դարձավ «Վերակառուցման քննություն» կամ «Վերակառուցման փորձաքար» ՝ ճանապարհ հարթելով ղարաբաղյան պայքարի նոր ու վճռական փուլի համար։ Արգելված շատ խնդիրներ հանրային քննարկման և հասարակական ակտիվության առարկա դարձան 1։ Սա առաջին հերթին Հայաստանի համար Լեռնային Karabakhարաբաղի խնդիրն էր։ 1988 Հայ մամուլի պատմության վերջին շրջանը սկսվեց փետրվարին։ Հենց այդ օրերին ծնվեց համաժողովրդական շարժումը, որը նշանավորվեց 1988 թվականին։ Փետրվարի 20-ին ԼAԻՄ տարածաշրջանային խորհրդի արտահերթ նստաշրջանի ընդունած պատմական որոշմամբ։ Այն բացեց նոր և հզոր ցիկլ հայկական մամուլի, լրագրողների և հրապարակախոսների համար։ Սահմանադրական ճանապարհով ընթացող պայքարը որոշ ժամանակ անց պետք է վերածվեր ռազմական գործողության, ապա այն դառնար Արցախյան պատերազմ։ Populationինված հարձակումներ, հայ բնակչության կոտորած և բռնի տեղահանություն, պարետային ժամ, փոքր հաղթանակներ և անդառնալի կորուստներ։ Այլ հանրահավաքները, ցույցերը, գործադուլներն անզոր էին ինչ-որ բան փոխել։ Փոխարենը, այս ամենին ադրբեջանական կողմը պատասխանեց սումգայիթյան ցեղասպանությամբ ՝ տարբեր ուղղություններից լայնամասշտաբ գրոհներով Ասկերանի, Շահումյանի, Մարտակերտի, Մարտունու և Հադրութի շրջաններում 2։ Detailedինված պայքարի մասին ավելի մանրամասն տեղեկություններ են տրամադրում պատմական աղբյուրները։ Այդ ժամանակաշրջանի հայկական մամուլը հիմնականում ձայնագրիչի դերում էր։ Մեկ այլ գյուղի ազատագրումը կամ նահանջը կամավորական ջոկատների կողմից մամուլում լուսաբանվում էր հիմնականում հաղորդագրությունների տեսքով։ 1991 Շուշիից ադրբեջանցիների կողմից արձակված հրթիռները (1992 թ. Նոյեմբերի 8-ից ՝ շուրջ 15000 արկ և հրթիռ) 2010-ի նոյեմբերից ոչնչացնում էին Լ capitalՀ մայրաքաղաք Ստեփանակերտը։ Շուշիի ազատագրումը խնդիր դարձավ։ Նախապատրաստական ​​աշխատանքներն ավարտվել էին, ամեն ինչ նախատեսվում էր անել ապրիլին, բայց եղանակային պայմանների և մի շարք այլ գործոնների պատճառով մի քանի անգամ հետաձգվեց։ Շուշիում ադրբեջանական զորախմբի ինժեներական ծառայությունը բավականին թույլ էր։ Թշնամին համոզված էր, որ ինքը պետք է գրավի Ստեփանակերտը, նա լուրջ ուշադրություն չէր դարձնում հանքարդյունաբերությանը 3։ 1 Մկրտիչյան Ա., Theարաբաղյան շարժման և մամուլի ծնունդը, «Ակունք», 2011 3, էջ 79։ 2 Տե՛ս http։ //www.nkr.am/hy/ որոշում-xx- նստաշրջանի գաղտնի-նկաո-խորհրդի-հատուկ / 41 /։ 3 «Մեր հաղթանակները», հ. Դ, Երեւան, 2012, էջ 294-295։ 1992 թվականի մայիսի 8-ի գիշերը երեկոյան 20-ին 23-ին հարձակման հրաման տրվեց, շուրջ 2000 մարտիկներ չորս ուղղություններով սկսեցին հարձակումը բերդաքաղաքի վրա։ Շուշիի ազատագրման գործողությունը կոչվեց «Հարսանիք լեռներում»։ Մայիսի 9-ի առավոտյան Շուշին ազատագրվեց։ Լուրը նախ հաղորդել է ՀՅԴ «Երկիր» պաշտոնական թերթը մայիսի 9-ի իր համարում `գրելով.« Լույս 9-ը ժամը 2-ին։ 30 տվյալների համաձայն ՝ քաղաքն ազատագրվել է։ « Թերթի թղթակիցը կեսգիշերին կապ է հաստատել Լ NKՀ Գերագույն խորհրդի նախագահի պաշտոնակատար Գեորգի Պետրոսյանի և ՀՀ ՊՆ Վազգեն Մանուկյանի հետ `մանրամասները պարզելու, քաղաքը ազատագրած մի քանի մարտիկների խոսքերը գրելու համար։ Հաջորդ համարներում թերթը շոշափել է ազատագրման մանրամասները, ներկայացրել Շուշիի ազատագրական գործողության սխեմատիկ քարտեզ և հրապարակել լուսանկարներ բերդաքաղաքի բարձունքներից («Լ ItՀ մայրաքաղաքը հնարավոր չէր լուսանկարել այստեղ մի քանի տարի »)։ ՀՀ Գերագույն խորհրդի պաշտոնական թերթը `« Հայաստանի Հանրապետությունը », աննշան, ոչ գրավիչ վայրում տպագրեց հաղթանակի լուրը։ Այդ օրերին Թեհրան Հայաստանի պաշտոնական պատվիրակության այցի մանրամասներին կից հայտնվեց «Արմենպրես» -ի հաղորդագրությունը, ըստ որի ՝ «Ինքնապաշտպանական ուժերը մտան Շուշի»։ Ընդամենը մի քանի օր անց թերթի 3-րդ էջում հայտնվեց տեղեկություն այն մասին, որ «Շուշիի ամբողջական գրավումից հետո քաղաքը վերահսկվում է»։ Թերթի ընթերցողները հնարավորություն չեն ունեցել ծանոթանալու ազատագրման մանրամասներին։ «Ազդարար» թերթում տպագրված «Հաղթանակի զանգերը» վերնագրով հոդվածը միանգամայն հայրենասիրական կոչ էր, հորդոր սերունդներին։ «Շուշի, Շուշա, Շոշ, Շուշվա Բերդ… .. Այս օրերին Շուշիի մասին խոսում են աշխարհի բոլոր թերթերն ու ամսագրերը, ռադիոյի և հեռուստատեսության բոլոր անխտիր կայանները։ Ոմանց համար դա դավաճանություն է (ադրբեջանցիներ), ոմանց համար Sh. Շուշին ազատագրված է, Շուշին հայ է, Շուշին վերջապես հայերեն է շնչում, այլևս չի կարող լինել եղբայրասպանություն, սա է ճշմարտությունը։ Շուշին ազատագրված է, Շուշին մերն է։ Սա ամենամեծ «պատճառն» է։ Մնացած տասնինը պետք է պարզապես ծիծաղեն… »1։ «Ազդարար» օրաթերթի մեկ այլ համարում գովերգվել է մեր ազգի հերոսներն ու նրանց հերոսությունները։ «Վերջապես, Շուշին կրկին դարձավ հայության սեփականությունը. Այդպես էլ պետք է լիներ, քանի որ այն, ինչ մեզ է պատկանում, չէր կարող ուրիշի լինել»։ «Հայք» օրաթերթը մի քանի օր անց հայտարարեց. «Ե՛վ հայերի, և՛ ադրբեջանցիների կորուստները սպասվածից քիչ էին։ Ըստ ամենայնի, Ադրբեջանը հոգեբանորեն պատրաստ էր Շուշիի անկմանը»։ Ադրբեջանը չէր կարող հանդուրժել Շուշին հանձնելու գաղափարը և շարունակել հայերի նկատմամբ հետապնդումները։ Մի քանի օր շարունակ թշնամին ուժգին գրոհներ է ձեռնարկել Արցախի վրա, և Հայաստանի Հանրապետության խոցելի կետերը, որոնց ստիպված են եղել կրկին դիմակայել։ Հայ ազատամարտիկների ուժեղ գրոհների ներքո ադրբեջանական զորամասերը լքեցին Շուշիի մոտակա մարտական ​​հենակետերը, որոնք լի էին տարատեսակ զինամթերքներով։ Նրանք ականապատեցին զինանոցներն ու մոտակա ճանապարհները։ Թշնամու այս ինտրիգը դարձավ նոր անմեղ զոհերի պատճառ 3։ «Հայկը» հետեւյալ համարներում անդրադարձել է այդ օրերին տեղի ունեցող իրադարձություններին ՝ մանրամասն ներկայացնելով դրանց ընթացքը։ 1 «Ազդարար», 1992, N 1-26, 15.V-30.XII, փակ ՝ մայիսի 23-ին, 22-28-ին, թիվ 2, «Հաղթանակի օղակներ»։ 2 «Ազդարար», 1992, N 1-26, 15.V-30.XII, փակ. Մայիսի 23-ին, 6-12-ին, էջ 1, «Շուշին ազատագրվել է»։ 3 «Հայք», 1992, N 1-25, 15.I- 24.VI, մայիսի 13-19, «Իրավիճակը Արցախում ներմուծվում է Հայաստանի սահմանային շրջաններում»։ Ադրբեջանական կողմը մեղադրում էր Լ authoritiesՀ իշխանություններին Շուշիի գնդակոծության ժամանակ քիմիական զենք օգտագործելու մեջ։ Դրան հաջորդեցին «Վեստի» ռուսական հեռուստածրագրի ցուցադրած Շուշիի «հուսալի» կադրերը։ Պայթած արկերի որոշ մնացորդներ արտանետում էին մասնիկներ, որոնք ենթադրաբար խիստ թունավոր քիմիական նյութեր էին։ ԼRՀ ղեկավարությունը կտրականապես հերքեց այդ մեղադրանքը և ափսոսանք հայտնեց ռուսական հեռուստատեսությամբ փաստերի խեղաթյուրման կապակցությամբ։ Միևնույն ժամանակ, ԼRՀ ղեկավարությունը պահանջեց անկախ փորձագետների հրավերը չեզոք պետություններից Շուշի ՝ մերժելու քարոզչական սադրանքը։ Ինչպես և սպասվում էր, պատասխան 1 չեղավ։ Շուշիի ազատագրումը շրջադարձային պահ ունեցավ ռազմաքաղաքական և հոգեբանական առումով։ Այս հաղթանակի շնորհիվ ազատագրվեց Բերձորը, ինչը թույլ տվեց վերականգնել ցամաքային կապը Հայաստանի հետ ՝ այդպիսով միավորելով երկու հայկական պետությունները։ Ստեփանակերտ, Քարինտակ և Շոշ գյուղերի հասցրած սպառնալիքները վերացվեցին 2։ «Ազդարար» և «Երկիր» պարբերականները հոդվածներ էին տպագրում ոչ միայն հաղթանակի և առկա իրավիճակի, այլև հաղթանակից հետո ազատամարտիկների խոսքերի մասին։ «Մենք մտանք Շուշի, երբ հակառակորդն արդեն ոչնչացրել էր հիմնական կրակակետերը։ Մեզ մնում է չեզոքացնել և հետապնդել վերջին թուրքին։ 4ամը 4-ին քաղաք մտնելուն պես կրակներ վառեցինք։ Ում Նրանք Ստեփանակերտում իմացան, որ Շուշին մեր ձեռքերում է։ Թշնամու վայրագությունները, որոնք ապրում են իմ հիշողության մեջ, հոգուս մեջ արթնացնում են վրեժի զգացումը։ Այս համոզմամբ, այսօր եղբայրս, եղբորորդիս, տասնյակ ընկերներ Արցախից և Հայաստանից միացել են ինձ »(պարեկային վաշտի 1-ին ջոկատի հրամանատար Ռուբեն Օհանյան)։ «Ես, ինչպես բոլորը, ներքին վախով մասնակցեցի Շուշիի գրավմանը։ Տեսեք, թե ինչպես կռվեցին արցախցի մեր տղաները, ովքեր իրենց կյանքի ընթացքում երբեք մրջյուն չեն սպանել։ Վրեժ անունով մի տղա մեզ հետ էր ՝ փոքր մարմնով, ինձնից մի քանի անգամ փոքր։ Բայց նա մենամարտելիս ինձանից լավն էր։ Ես ուղղակի ապշած էի նրա անսահման քաջության և ֆիզիկական ուժի վրա։ Ասես նա ի ծնե զինվոր էր։ »3 Շուշիի դեպքերի վերաբերյալ առաջին արտասահմանյան արձագանքներն առանձնապես աղմկոտ չէին։ Մայիսի 9-ին Մոսկվայի «Նովոստի» ծրագրի մեկնաբան Սերգեյ Դորենկոն նախ որոշ հիասթափություն հայտնեց հայերից, ովքեր պնդում էին, որ 366-րդ գնդը կոտորվի հենց Արցախից հեռացնելուն պես։ Ապա երկմտանքով ասաց, որ կամ այսպես կոչված ադրբեջանական բանակը թույլ ու անկազմակերպ ջոկատներ են, որոնք հանձնել են «անհասանելի Շուշին», կամ հայկական զինված խմբավորումները լավ կազմակերպված Ուժեղ բանակ են։ Շուշիի ազատագրումից հետո ռազմական գործողությունները վերածվեցին սահմանային պատերազմի Լ NKՀ և Ադրբեջանի միջև, և ԼRՀ փաստացի անկախությունը դարձավ անշրջելի։ Լ NKՀ անկախության համար պայքարի առաջին փուլն ավարտվեց Շուշիի հաղթանակով և Լաչինի միջանցքի բացմամբ։ Karabakhարաբաղյան հիմնահարցը լուսաբանելու տեսանկյունից ուրվագծվեց նոր փուլ նաև հայկական մամուլի համար։ 1 «Հայք», 1992, N 1-25, 15.I- 24.VI, մայիսի 6-12, «Հայկական կողմը հերքում է»։ 2 «Մեր հաղթանակները», հատոր Դ, էջ 299-300։ 3 «Ազդարար», 1992, N 1-26, 15.V-30.XII, փակ ՝ 23, մայիսի 22, «Պատմում են ազատամարտիկները»։ Մելինե Հովհաննիսյան ՇՈՒՇԻԻ Ա LԱՏԱԳՐՄԱՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՄԱՄՈՒԼՈՒՄ Հիմնաբառեր. Շուշիի ազատագրում, հայկական մամուլ, «Հայք», «Ազգ», «Ազդարար», «Երկիր», «Հայաստանի Հանրապետություն» պարբերականներ, իրադարձությունների լուսաբանում։ Մայիսի 9-ին ՝ պաշտպանական գործողություններ, ազգային շարժում, հանրահավաքներ, կամավորական ջոկատներ, արտասահմանյան մամուլ։

example1970

example1970

Արևմտյան ուղղությամբ կասպյան և կենտրոնասիական էներգապաշարների արտահանմանն ուղղված խողովակաշարային նախագծերում Վրաստանի ներգրավվածությունն ընդգծում է երկրի կարևորությունն Արևմուտքի քաղաքական շահերի բավարարման գործում։ Հոդվածի նպատակը Վրաստանի էներգատարանցիկ քաղաքականության հիմնադրույթների վերհանումն ու քաղաքականության հեռանկարների ներկայացումն է։ Արևելքի և Արևմուտքի միջև «էներգետիկ միջանցքով» գործող նախագծերում Վրաստանի մասնակցությունը նպաստում է պետության տնտեսական, էներգետիկ, քաղաքական շահերի բավարարմանը։ Հետևաբար, Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան, Բաքու-Թբիլիսի-Էրզրում նախագծերը զգալի ազդեցություն կունենան Վրաստանի, Ադրբեջանի և Թուրքիայի միջև էներգետիկ համագործակցության հետագա զարգացմանը` ուղղված գլխավորապես ԵՄ-ի էներգետիկ անվտանգության ապահովմանը։

ՎՐԱՍՏԱՆԻ ԷՆԵՐԳԵՏԻԿԱՅԻ-ՏՐԱՆՍԻՏ ՔԱOLԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱԴՐԱՄՆԵՐԸ ԵՎ ՀԵՌԱՆԿԱՐՆԵՐԸ Էներգետիկայի բնագավառում առկա խնդիրները և հրամայականները տարիներ շարունակ գենետիկական հետազոտությունների ուշադրության կենտրոնում են ՝ շեշտը դնելով էներգետիկ ռեսուրսների աճող կարևորության վրա միջազգային միջազգային հարաբերություններում։ Էներգետիկ անվտանգության հրամայականներն ուղղակիորեն ազդում են պետությունների արտաքին քաղաքական օրակարգի վրա։ Էներգիայի մեծ պահանջարկ ունեցող երկրներին էներգիայի լայնածավալ մատակարարումը կարևոր դեր է խաղում էներգետիկ ռեսուրսների աղբյուր աղբյուր հանդիսացող երկրների քաղաքական կշռի ամրապնդման, ինչպես նաև դրանց նկատմամբ նրանց միջազգային հետաքրքրության ամրապնդման, էներգետիկ աշխարհաքաղաքական համակարգում նրանց դիրքի ամրապնդման գործում։ Ավելին, էներգիայի մատակարարման մեջ պետությունների տարանցիկ դերը սովորաբար ունի ոչ միայն քաղաքական, այլև տնտեսական նշանակություն այն առումով, որ տարանցման վճարները, միջազգային ներդրումները և արտոնյալ պայմաններով էներգիայի ներմուծումը նպաստում են տնտեսական զարգացմանը։ Բացի այդ, որոշակի պետության շուկայում անդրազգային ընկերությունների գործունեության արդյունքում այդ երկիր են տեղափոխվում բիզնեսի առանձնահատկություններ ՝ ներառյալ կապիտալը (օտարերկրյա ուղղակի ներդրումներ), փորձը, տեխնոլոգիաները։ Այս ընկերությունները շատ կարևոր են ինչպես զարգացած, այնպես էլ զարգացող երկրներում տնտեսության զարգացման համար։ Այդ պատճառով պատահական չէ, որ այսօր ՄԱԿ-ը նրանց համարում է տնտեսական աճի «շարժիչ ուժ» 1։ Արևելք-Արևմուտք էներգակիրների մատակարարմանը Վրաստանի ներգրավմանը նպաստող գործոն է երկրի աշխարհագրական դիրքը, որը հնարավորություն է տալիս արտահանել կասպիական և միջինասիական էներգետիկ ռեսուրսներ։ Որպես «սանիտարական կապ» Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև, Վրաստանը կարևոր դեր է խաղում Արևմուտքի աշխարհաքաղաքական շահերը բավարարելու հարցում, որը ձգտում է կանխել ռուս-թուրքական էներգետիկ միության ձևավորումը։ Արևելք-Արևմուտք էներգետիկ միջանցքի զարգացումը շարժիչ ուժն է Վրաստանի աճող աշխարհաքաղաքական կշռի և տնտեսական աճի համար։ Արևմուտքի կողմից աջակցվող քաղաքական նախագծերի շրջանակներում Վրաստանին տրամադրվում են տարանցման վճարներ, մատչելի էներգիա, միջազգային ներդրումներ երկրում, ձեռք են բերում բիզնեսի բնութագրեր, փորձ և, մյուս կողմից, դրանց ներգրավվածությունը շեշտադրում է երկրի տնտեսական և տնտեսական զարգացմանը։ քաղաքական ներուժ։ նպաստում է պետության արտաքին քաղաքականության զարգացմանը եվրատլանտյան ուղղությամբ։ Արեւմտյան «էներգետիկ հսկաներից», խոշոր անդրազգային ընկերություններից մեկի ՝ British Petroleum- ի առաջին ներդրումը Վրաստանում կապված էր Բաքու-Սուպսա գազատարի հետ։ 830 կմ երկարությամբ խողովակաշարը նավթ է տեղափոխում Շիրագի դաշտից (Կասպից ծով) Սանգաչալ կայանի միջոցով (Ադրբեջան) դեպի Սուպսա կայարան (Արեւմտյան Վրաստան)։ 1999-ին ամբողջությամբ գործարկվելով ՝ խողովակաշարն ի վիճակի է օրական տեղափոխել մինչև 100,000 բարել նավթ 2։ Աղյուսակ 1-ում ներկայացված British Petroleum- ի պաշտոնական տվյալները նավթի տարանցման վերաբերյալ 3.1 Հարցազրույց տնտեսագետ Գ. Հայրապետյանի հետ, 07.10.2015։ 2 Խոշոր բաժնետերերն են BP- ն (35.8%), որին հաջորդում են SOKAR- ը `11.6%, Chevron- ը` 11.3%, INPEX- ը `11%, Statoil- ը` 8.6%, ExxonMobil- ը `8%, TPAO- ն` 6.8%, ITOCHU- ը `4.3% (տե՛ս արևմտյան Երթուղու արտահանման խողովակաշար (WREP), հասանելի է http։ Աղյուսակ 1. Նավթի տարանցման ընդհանուր ծավալը (բարել) Նավթի տարանցման սակագին (դոլար / բարել) Նավթի տարանցման ընդհանուր գանձումներ (դոլար) isիշտ է, խողովակաշարով տեղափոխված նավթի ծավալը մեծ չէ, բայց նախագիծը քաղաքական նշանակություն ուներ։ Ռուսաստանից Իրան կասպյան էներգիայի արտահանման ստեղծման առումով։ Տարածքը շրջանցող խողովակաշարային ճանապարհ։ Վրաստանի մասնակցությամբ իրականություն դարձած Բաքու-Թբիլիսի-eyեյհան (ԲԹTC) խողովակաշարը լիովին գործարկվեց 2006 թվականին `Կասպից ծովից Միջերկրական ծով նավթ տեղափոխելով։ Խողովակաշարի ընդհանուր երկարությունը 1768 կմ է։ Վրաստանով անցնող հատվածը 245 կմ 1 է։ Սկզբնապես հնարավոր էր խողովակաշարով օրական տեղափոխել 1 միլիոն բարել, իսկ 2009 թ.-ին `մարտի 2-ից օրական 1,2 միլիոն բարել։ Վրաց-եվրոպական քաղաքական-իրավական խորհրդատվական կենտրոն 2007 Ըստ հունվարյան զեկույցի, 2000-2006թթ. Բաքու-Թբիլիսի-Cեյհանին վերաբերող ծախսերը կազմել են Վրաստանում ուղղակի օտարերկրյա ներդրումների 70% -ը 3։ Խողովակաշարի տարանցման վճարը գնահատվում է տարեկան 62,5 միլիոն դոլար 4։ Սաակաշվիլիի կառավարությունը 2008-ին տարանցման վճարները գնահատվում էին մոտ 45 միլիոն դոլար 5։ 2004 թ. Արժույթի միջազգային հիմնադրամի կողմից անցկացված հետազոտության համաձայն, 2012 թվականին տարանցման վճարը կկազմեր 51,1 մլն դոլար 6։ Աղյուսակ 2-ում ներկայացված են British Petroleum- ի պաշտոնական տվյալները Բաքու-Թբիլիսի-Cեյհան 7 խողովակաշարով 8 նավթի տարանցման վերաբերյալ։ Աղյուսակ 2. Նավթի տարանցման ընդհանուր ծավալը (բարել) Նավթի տարանցման սակագին (դոլար / բարել) Նավթի տարանցման ընդհանուր գանձումներ (դոլար) Տարածաշրջանային բնական գազի մատակարարում Այս նախագծերում Վրաստանի տարանցիկ հզորությունը ընդգծվում է Հարավկովկասյան գազատարով, որը հայտնի է նաև որպես Բաքու-Թբիլիսի-Էրզրում (BTE) խողովակաշարը։ Սկսած Սանգաչալ կայարանից ՝ գազատարը գազով Վրաստան է տեղափոխում Թուրքիա ՝ միանալով թուրքական գազի բաշխման համակարգին։ Խողովակաշարի հզորությունը տարեկան 8,8 միլիարդ մ 3 գազ է, որը կարող է ընդլայնվել մինչև 20 միլիարդ խորանարդ մետր 9։ 2006 թվականից գազը գազատարով տեղափոխվում է Ադրբեջան և Վրաստան 2007 թվականից։ Հուլիսի 10, Թուրքիա։ Վրաստանը ՝ որպես տարանցիկ երկիր, իրավունք ունի տարեկան սակագինը վճարելու փոխարեն ստանալ գազի տարեկան հոսքի 5% -ը և տարեկան 0,5 միլիարդ մ 3 գազ գնել զեղչված գնով 11։ 2012 թ.-ին Վրաստանի բնական գազի ներմուծումը Բաքու-Թբիլիսի-eyեյհան կասպյան խողովակաշարը հասանելի է http։ 1.77 միլիարդ խորանարդ մետր 12 և բնական գազի ներմուծում 1։ 2 Խոշոր բաժնետերերն են BP - 30,1%, որին հաջորդում է AzBTC - 25%, Chevron - 8,90%, Statoil - 8,71%, TP - 6,53%, Eni - 5%, Total - 5%, ITOCHU - 3,40%, INPEX - 2,50 %, ConocoPhillips - 2.50%, ONGC Videsh - 2.36% (տե՛ս Բաքու-Թբիլիսի-eyեյհան գազատարը, հասանելի է http։ 3 Տե՛ս «BTC. Ով է ձեռնտու », Transitions Online, 23 ապրիլի, 2007 թ., Հասանելի է http։ 4 Տե՛ս Sanders D., Maritime Power in the Black Sea, Corbett Center for Maritime Policy Studies Series, 2014, p. 118։ 5 Տե՛ս «Թուրքիան և խնդիրները ԲԹTC-ի հետ», Eurasia Daily Monitor Volume 5, Issue 155, 13 օգոստոսի, 2008 թ. 6 Տե՛ս Billmeier A., ​​Dunn J., Selm B., «In Pipeline. Վրաստանի նավթագազային տրանզիտային եկամուտները », Արժույթի միջազգային հիմնադրամ, 2004 թ. Նոյեմբերի 1, էջ 8։ 8 Վրաստանի համար BTC խողովակաշարի տնտեսական և սոցիալական օգուտների համար տե՛ս Բաքու-Թբիլիսի-eyեյհան գազատարը։ Յուղի պատուհան դեպի արեւմուտք »խորագրով։ Կենտրոնական Ասիա-Կովկաս ինստիտուտ և Մետաքսի ճանապարհի ուսումնասիրությունների ծրագիր, 2005 թ., Էջ 85-90։ 9 Տե՛ս Համաշխարհային ռազմավարական գնահատում 2009 թ. Ամերիկայի անվտանգության դերը փոփոխվող աշխարհում », խմբ. ՝ Քրոնին Մ., INSS Publication2009, էջ. 82 10 Ամենամեծ բաժնետերերն են BP- ն `28,8%, որին հաջորդում են TPAO` 19%, Petronas` 15,5%, AzSCP, Lukoil, NICO` յուրաքանչյուրը 10%, http։ 11 Տե՛ս Բագատուրիա Գ., Դումբաձե Թ., «Վրաց-թուրքական տնտեսական հարաբերությունների կառավարման ռազմավարությունները», Բիզնես հանդես, էջ 27։ 12 Տե՛ս ԿՀՎ։ Վրաստան, հասանելի է https։ մատչելի (տես դրանց 84% -ն իրականացվում է ադրբեջանական գազի հաշվին 1)։ Այդ պատճառով Վրաստանը գնում է իր ներկրած 1,5 միլիարդ մ 3 ադրբեջանական գազի 1/3-ը զեղչված գնով։ Իհարկե, Վրաստանի ներգրավումը Արևմուտքի կողմից աջակցվող քաղաքական նախագծերին հնարավորություն է տալիս բարձրացնել միջազգային հետաքրքրությունը նրա կայունության, անվտանգության նկատմամբ, ապահովել անխափան մատակարարումներ, բայց BTC և BTE խողովակաշարերի վրա հարձակումները նրանց ֆիզիկական անվտանգության խնդիր են դնում։ շտապ Մի կողմից, դեռ 2008 թ. Բուխարեստում կայացած ՆԱՏՕ-ի գագաթնաժողովում ՆԱՏՕ-ի անդամ երկրների միջև կոնսենսուս չկար Ուկրաինայի և Վրաստանի կողմից դեպի արևելք կառուցվածքի ընդլայնման վերաբերյալ, ինչը կարող է նպաստել Վրաստանով անցնող էներգետիկ ենթակառուցվածքների անվտանգությանը։ , մյուս կողմից, BTC և BTE նախագծերը։ ԵՄ անդամ երկիր հանդիսացող Թուրքիայում այդ խողովակաշարերի վրա հարձակումները թույլ են տալիս ենթադրել, որ ՆԱՏՕ-ին անդամակցությունը երկիրով անցնող խողովակաշարերի ֆիզիկական անվտանգության ապահովման արդյունավետ մեխանիզմ չէ։ Վրաստանի համագործակցությունը ՆԱՏՕ-ի հետ չի ապահովել երկրի տարածքով անցնող էներգետիկ ենթակառուցվածքների ֆիզիկական անվտանգությունը։ Վրաստանի ներգրավվածությունը վերոնշյալ նախագծերում նպաստում է երկրի քաղաքական կշռի բարձրացմանը, Հարավային Կովկասի այս պետությունը դարձնում է Արևմուտքի կարևոր գործընկեր, քանի որ այս նախագծերը որոշ դրդապատճառների պատճառով ստանում են քաղաքական աջակցություն Արևմուտքից։ • Նախատեսվող էներգամատակարարումը շրջանցելու է Ռուսաստանը և Իրանը, ինչը կարող է քաղաքական նշանակություն ունենալ Միացյալ Նահանգների համար, քանի որ դա կնվազեցնի Ռուսաստանի աշխարհաքաղաքական կշիռը ՝ Կասպից ծովի տարածաշրջանում իր ազդեցությունը նվազեցնելով ՝ Իրանը բացառելով այս քաղաքական նշանակություն ունեցող նախագծերից։ Իրան-Արեւմուտք վեճի համատեքստում դա բխում էր Միացյալ Նահանգների քաղաքական շահերից։ Կասպից էներգետիկ ռեսուրսների դերը Ռուսաստանը և Իրանը շրջանցելու գործում դեռևս ընդգծվում էր Քլինթոնի վարչակազմի կողմից, որի հայտարարություններում 4 ասվում էր, որ Կասպից ծովի ավազանը միջազգային նավթային շուկային կապող նավթամուղը պետք է շրջանցի Ռուսաստանը և Իրանը։ Միևնույն ժամանակ, վարչակազմն իր աջակցությունն է հայտնել Բաքու-Թբիլիսի-eyեյհան նավթամուղի `որպես Կասպյան նավթի հիմնական արտահանման խողովակաշարի կառուցմանը։ Casորջ Բուշ կրտսեր վարչակազմի օրոք ամերիկյան հետաքրքրությունը կասպիական նավթի նկատմամբ չի նվազել։ Ավելին, Ադրբեջանի դերը հատկապես ընդգծվեց Կասպից ավազանից պլանավորված նավթի արտահանման մեջ։ Այս առումով հետաքրքիր էր Կասպյան ավազանում ներգրավված Halliburton ամերիկյան նավթային ընկերության գործադիր տնօրեն Չեյնիի հայտարարությունը ԱՄՆ-Ադրբեջան համաժողովում, 5 որում նա շեշտում էր Ադրբեջանի դերը ոչ միայն տարածաշրջանի ապագան դիվերսիֆիկացնելու գործում, այլ նաև նավթի համաշխարհային շուկան։ Ըստ Չեյնիի, Ադրբեջանի ներուժի իրացումը կախված է ոչ միայն առևտրային նկատառումներից, այլև քաղաքականությունից, քանի որ այդ ռեսուրսները շուկա դուրս բերելու համար պայքարում ներգրավված են մրցակցային շահեր ունեցող տարբեր երկրներ։ Չեյնիի հայտարարությունը ևս մեկ անգամ ապացուցում է, որ ադրբեջանական նավթի արտահանումը նախատեսող խողովակաշարը լինելու է քաղաքական նախագիծ, որի իրականացումը կնպաստի էներգետիկ աշխարհաքաղաքական համակարգում իրեն սատարող պետության դիրքի ամրապնդմանը և այդ ռեսուրսները մատակարարում շուկա։ , Կարծում ենք, որ խոսքը ռազմածովային ու ցամաքային ուժ ունեցող երկու պետությունների ՝ ԱՄՆ-Ռուսաստանի Դաշնություն, ընդհանրապես, Կասպից-Սևծովյան տարածաշրջանում «մրցակցության» մասին էր։ Եվ Հարավային Կովկասի երկու պետությունների ՝ Ադրբեջանի և Վրաստանի ներգրավվածությունը Բաքու-Թբիլիսի-eyեյհան նախագծում ՝ Բուշ-կրտսերի աջակցությամբ։ վարչակազմը, որը ձգտում է արտահանել ադրբեջանական նավթ, ընդգծեց Հարավային Կովկասի էներգիայի օգտագործման կարևորությունը `այդ« մեծ խաղում »ԱՄՆ հաջողությունն ապահովելու համար։ 1 Եվրոպա և Եվրասիա էներգետիկ նորությունների հոդվածներ է։ Georgiaորջիա, Միացյալ Նահանգների էներգետիկ ասոցիացիա, 2014 թվականի հունվարի 3-ը, հասանելի է http։ // www. //www.usea.org/article/europe-eurasia-energy-news-articles-january-3-2014 2 Տե՛ս http։ //www.euractiv.com/enlargement/old-new-europe-divided-nato-summit/article-171288. 3 Տե՛ս ՆԱՏՕ-ի և ԵՄ-ի վերաբերյալ տեղեկատվական կենտրոն, հասանելի է http։ // www. //natoinfo.ge/hy/whatisnato. 4 Տե՛ս Ա. Մանվելյան, ԱՄՆ էներգետիկ քաղաքականության և տարածաշրջանային երկրների հետ հարաբերությունների կասպյան բաղադրիչը, «Նորավանք» հիմնադրամ, 21-րդ դար 1 (23), Երևան, 2009, էջ 10-11։ 5 Տե՛ս Allison G., Van Emily B., US Policy Caspian Energy Development and Exports, Caspian Studies Program, Harvard University John F. Kennedy կառավարման դպրոց, մայիս 2001, էջ։ Հետեւաբար, Վրաստանի ներգրավվածությունը ԲԹTC նախագծում հանգեցրել է երկրի աշխարհաքաղաքական կշռի բարձրացմանը, քանի որ այդպիսով Վրաստանը կարևոր դեր է խաղացել Կասպից-Սևծովյան տարածաշրջանում ԱՄՆ աշխարհաքաղաքական դիրքի ամրապնդման գործում։ • Այս եղանակով իրականացվող էներգիայի մատակարարումները կնպաստեին մասնակից պետությունների անկախությանը Ռուսաստանից և, այդպիսով, Ռուսաստանի ազդեցության թուլացմանը։ Այս կապակցությամբ, Կասպից ավազանում էներգետիկ դիվանագիտության հարցերով ԱՄՆ-ի պաշտոնյա և ավագ խորհրդատու Սթիվեն Մանի հայտարարությունը, որում նա խոսում էր Բաքու-Թբիլիսի-Cեյհան ծրագրի մասին, ընդգծում է դրա դերը անդամի ավելի բարձր ինքնավարության հասնելու գործում։ պետությունները։ Բաքու-Թբիլիսի-Էրզրում խողովակաշարով գազի մատակարարումը վճռական նշանակություն ունեցավ Վրաստանի էներգետիկ շահերի համար, քանի որ այն թույլ տվեց նրան ադրբեջանական գազը ներմուծել իջեցված գնով `նվազեցնելով նրա կախվածությունը Ռուսաստանից։ Դեկտեմբերին Վրաստանին մատակարարվող գազի գինը կրկնապատկվեց, որի արդյունքում Վրաստանը ստիպված էր ռուսական գազ ներմուծել 235 դոլար / տրիլիոն խորանարդ մետր 2 դոլարով։ Այս երկրների «աշխարհաքաղաքական եռյակը», որը ձեւավորվել է Ադրբեջանի, Վրաստանի և Թուրքիայի միջև էներգետիկ համագործակցության զգալի ազդեցության արդյունքում, նպաստել է Ռուսաստանի ազդեցության թուլացմանը Կասպից ծովի տարածաշրջանում ՝ ներգրավելով Ռուսաստանը Իրանը շրջանցող քաղաքական նախագծերում։ • Արևմուտքի քաղաքական աջակցությունը կնպաստի այդ նախագծերի իրականացմանը, որի արդյունքում աստիճանաբար կհաստատվեն ռազմավարական գործընկերություններ Ադրբեջանի, Վրաստանի և Թուրքիայի միջև, ինչը հետագայում լուրջ հիմք կհանդիսանա բավարարելուն ուղղված այլ նախագծերի իրականացման համար։ Արեւմուտքի աշխարհաքաղաքական շահերը։ Րագիրը նպաստեց վրաց-ադրբեջանական, վրաց-թուրքական ռազմավարական գործընկերության ձևավորմանը 3, որի արդյունքում այդ երկրները համագործակցում են տարբեր մակարդակներում `կազմակերպելով հանդիպումներ քաղաքական և գործարար շրջանակների միջև, որոնք նպաստում են այս եվրոյի միջև տարբեր հարցերի քննարկմանը։ Ատլանտյան գործընկերներ։ Ներկայումս Բաքու-Թբիլիսի-Էրզրում գազատարը, որը կարող է միանալ Անդրանատոլիական գազատարին ՝ 6 միլիարդ մ 3 ադրբեջանական գազ մատակարարելու Թուրքիային, իսկ 10 միլիարդ մ 3 եվրոպական շուկային ՝ Ադրիատիկ գազատարով, կարող է նպաստել ԵՄ-ին։ էներգետիկ անվտանգությունը «Հարավային գազային միջանցք» ծրագրի շրջանակներում։ , Այլ կերպ ասած, Բաքու-Թբիլիսի-Էրզրում խողովակաշարի նախագիծը, որն իրականություն է դարձել Վրաստանի ներգրավմամբ, կարող է առանցքային դեր ունենալ ԵՄ-ի էներգետիկ անվտանգության ապահովման գործում `իր էներգիայի մատակարարման աղբյուրները դիվերսիֆիկացնելով։ Այս առումով, մենք կարող ենք ներկայացնել Վրաստանի էներգիայի տարանցման քաղաքականության հետևյալ հեռանկարները. • Վրաստանը կնպաստի ԵՄ էներգետիկ անվտանգությանը ՝ իր տարածքով իրանական էներգիա արտահանելով. • Վրաստանը կարևոր դեր կխաղա ԵՄ էներգիայի անվտանգության ապահովման գործում ՝ էներգիայի մատակարարումների բազմազանեցման միջոցով։ դիվերսիֆիկացման ուղիներ։ Միջուկային խնդրի լուծումը հրատապ է դարձնում դիտարկել իրանական էներգետիկ ռեսուրսները Եվրոպա արտահանելու ուղիները։ Հարավային Կովկասի աշխարհագրական դիրքը հնարավորություն է տալիս Իրան-Հայաստան-Վրաստան-ծով ծովային գազը հասցնել եվրոպական շուկա։ Անդրադառնալով հնարավոր նախագծին Վրաստանի անդամակցության հնարավորություններին, հարկ է նշել, որ այս երթուղով գազի մատակարարումը կհանգեցնի Հայաստանի աշխարհաքաղաքական կշռի բարձրացմանը, ինչը լուրջ տարաձայնություն է։ 1 Բեգոյան Ա., Միացյալ Նահանգների քաղաքականությունը Հարավային Կովկասում։ Բաքու-eyեյհան նախագծի արժեթղթավորում », Իրան և Կովկաս, հատոր։ 8, թիվ 1 (2004), էջ 151։ 2 De Souza V., Այլ երկիր։ Ռուսաստանի տնտեսական վերածնունդ, Եվրոպական քաղաքականության ուսումնասիրությունների կենտրոն, 2007 թ. Սեպտեմբեր, էջ։ 76. 3 2015 «Ադրբեջանը և Թուրքիան Վրաստանի հիմնական ռազմավարական գործընկերներն են, և Վրաստանը պատրաստ է ամրապնդել առևտրը, տնտեսական գործընկերությունը և բարեկամական հարաբերությունները», - ասաց նա մարտին Վրաստան-Թուրքիա-Ադրբեջան գործարար համաժողովում։ Թուրքիան և Ադրբեջանը մեր հիմնական ռազմավարական գործընկերներն են », EurAsia Daily, 6 մարտի, 2015 թ., Https։ //en.eadaily.com/news/2015/03/06/ Վարչապետ -4 հայտարարություն։ Պրահայի գագաթնաժողով - Հարավային միջանցք (http։ //eu-un.europa.eu/articles/en/article_8715_en.htm) հարաբերություններ կստեղծի մի կողմից Վրաստանի և մյուս կողմից Ադրբեջանի և Թուրքիայի միջև։ Կարծում ենք, որ այդ եվրատլանտյան գործընկերների հետ առկա տնտեսական, էներգետիկ, ռազմաքաղաքական համագործակցության պայմաններում դժվար թե Վրաստանի անդամակցությունը այդ նախագծին։ Հավանական նախագծին միանալու Վրաստանի որոշման արդյունքում շատ հավանական է, որ Ադրբեջանը կօգտագործի վրացական գազի շուկայում իր գերիշխող դիրքը ՝ երկրի վրա ճնշում գործադրելու համար։ Այս ճնշումը կարող է դրսեւորվել Վրաստան մատակարարվող գազի գնի բարձրացմամբ, ինչը Վրաստանին կստիպի գտնել մատչելի գնով գազի ներկրման աղբյուր։ Իրանը կարող է համարվել որպես գազի լրացուցիչ աղբյուր, բայց 2004-ին իրանական գազ Վրաստան արտահանելու մասին։ Սաակաշվիլի-Ահմադինեժադ ընթացող բանակցություններում կոնկրետ պայմանավորվածության բացակայությունը պայմանավորված էր իրանական գազի բարձր գներով 1։ Հետևաբար, Վրաստանի բնական գազի շուկայում Ադրբեջանի դիրքի թուլացումը գազամատակարարման աղբյուրների դիվերսիֆիկացման միջոցով տնտեսապես նպատակահարմար չէ ՝ չնայած Ադրբեջանից կախվածությունը թուլացնելու հարցում նրա քաղաքական կարևորությանը։ Ռուսական գազի հնարավոր ներմուծման առումով կարող ենք նշել, որ 2006 թ.-ին Վրաստան գազի մատակարարման կրկնապատկման օրինակը բացասաբար կանդրադառնա լայնամասշտաբ ռուսական գազի ներկրման վերաբերյալ Վրաստանի հնարավոր որոշման վրա։ Հետևաբար, հնարավոր նախագծին միանալու դեպքում Վրաստանը կարող է խնդիրներ ունենալ մատչելի գազի ներմուծման առումով, իսկ բնական գազը ենթադրում է զանգվածային սպառում, ուստի նախկինում մատակարարված գազի համեմատ բարձր գինը երկրում տնտեսական խնդիրներ կառաջացնի, ինչը կնպաստի անկայունությանը։ , Բնական գազի գինը, Ադրբեջանի հետ սերտ էներգետիկ համագործակցությունը Թուրքիայի հետ, Վրաստանի գոհունակությունը ադրբեջանական գազի գներից 2, էներգետիկ անվտանգության ապահովման համար Ադրբեջան-Թուրքիա-Թուրքիա աշխարհաքաղաքական եռյակը։ Ավելին, «Շահ Դենիզ 2» գազատարը նշանակում է 2 միլիարդ դոլարի ներդրում, որը կլինի ամենամեծ օտարերկրյա ներդրումը Վրաստանի պատմության մեջ 3։ Եթե ​​հետագայում նախագիծն իրականություն դառնա, Վրաստանը, որպես տարանցիկ երկիր, կներգրավվի ոչ միայն տնտեսական օգուտներ ապահովելու, այլ նաև էներգիայի աղբյուրների աղբյուրների և երթուղիների դիվերսիֆիկացման մեջ, որոնք համարվում են Եվրամիության էներգետիկ անվտանգության գերակայություն քաղաքականությունը ՝ այդպիսով բարձրացնելով երկրի աշխարհաքաղաքական կշիռը։ Բացի այդ, այդպիսով Վրաստանը կամրապնդի հարաբերությունները Ադրբեջանի և Թուրքիայի հետ։ Նախ, Բաքու-Թբիլիսի-Էրզրում խողովակաշարով ԵՄ գազի մատակարարման արդյունքում տարածաշրջանային քաղաքական նախագծերից Հայաստանի հաջորդ մեկուսացումը բխում է Թուրքիայի և Ադրբեջանի քաղաքական շահերից։ Բացի այդ, Իրանը, ունենալով 34 տրիլիոն խորանարդ խորանարդ մետր բնական գազի պաշարներ, միջուկային խնդրի լուծման արդյունքում միջազգային ներդրումների շնորհիվ կարող է մեծ քանակությամբ գազ արտադրել, որի արդյունքում կարող է այլընտրանք լինել ադրբեջանական գազին։ Ուստի Իրան-Հայաստան-Վրաստան-Seaով-Եվրոպա ճանապարհով գազի մատակարարման հնարավոր նախագծին մասնակցելուց հրաժարվելու դեպքում Վրաստանը անորոշ կդարձնի իրանական գազը հնարավոր ճանապարհով եվրոպական շուկա արտահանելու հեռանկարը։ Այսպիսով, մերձկասպյան էներգառեսուրսների մատչում ապահովելով, լինելով «կապի միջանցք» Արևելքի և Արևմուտքի միջև, Հարավային Կովկասի տարածաշրջանը կարևոր տեղ է գրավում ժամանակակից էներգետիկ աշխարհաքաղաքականության համակարգում։ Վրաստանը տարածաշրջանի երկրներից վճարներ է ստանում ՝ կապված մերկասպյան էներգետիկ ռեսուրսների արտահանման մեջ իր տարանցիկ դիրքի հետ, զարգացած երկրներից կապիտալի հոսք կա հարավկովկասյան այս երկիր։ Ավելին, այդ մայրաքաղաքի ղեկավարը 1 Տե՛ս Սարուխանյան Ս., Իրանական գազի հեռանկարները Հայաստանում, «Նորավանք» հիմնադրամ, 06.02.2014։ 2 Վրաստանը գոհ էր ադրբեջանական գազի գնից, օրինակ ՝ 2013-ին։ Վրաստանի էներգետիկայի նախարար Կ. Կալաձե (տե՛ս «Վրաստանը գոհ է ադրբեջանական գազի գներից», Վեստնիկ Կավկազա, 28 մայիսի, 2013 թ., Հասանելի է http։ 3 Տե՛ս http։ //www.naturalgaseurope.com/interview-neil-dunn-bp-georgia-shah-deniz-2 4 BP, EIA, CIA և OPEC տվյալների համեմատություն (տե՛ս Համաշխարհային էներգիայի 2015 թվականի BP վիճակագրական ակնարկ, հասանելի է http։ // www. //www.bp.com/content/bp/en/global/corporate/about-bp/energy-economics/statistic-review-of-world-energy.html; ինչպես նաև ՇՄԱԳ, որը հասանելի է http։ // www. //www.eia.gov/beta/international/analysis.cfm?iso=IRN; Կենտրոնական հետախուզական վարչություն, հասանելի է https- ում։ //www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html#; OPEC- ի 2015 թվականի տարեկան վիճակագրական տեղեկագիր, հասանելի է http։ Հարցազրույց Նիլ Դանի հետ »,« Բնական գազի Եվրոպա », ապրիլի 18, 2013 թ., Վրաստանում։ Աղբյուրը արևմտյան մի շարք խոշոր անդրազգային ընկերություններ են, որոնք իրենց ներգրավվածությամբ վրացական շուկայում երկիրը դարձնում են զարգացած երկրների հետաքրքրության օբյեկտ, ինչի արդյունքում նպաստում են Վրաստանի արտաքին քաղաքականության զարգացմանը դեպի Արևմուտք։ Բաքու-Թբիլիսի-Էրզրում խողովակաշարով Վրաստան զեղչված բնական գազի մատակարարումը ընդգծում է մատչելի էներգիայի շարունակական ներմուծման գործում Ադրբեջանի հետ էներգետիկ համագործակցության կարևորությունը։ Ադրբեջանի, Վրաստանի և Թուրքիայի ռազմավարական գործընկերությունը, որոնք իրականություն են դարձել Արևմուտքի քաղաքական աջակցությամբ նախագծերի ազդեցության տակ, լուրջ հիմք են այդ երկրների մասնակցությամբ տարբեր քաղաքական նախագծերի իրականացման համար։ Սերգեյ Հովհաննիսյան ՎՐԱՍՏԱՆԻ ԷՆԵՐԳԵՏԻԿ-ՏՐԱՆՍԻՏ ՔԱOLԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ հիմունքները և հեռանկարները Հիմնաբառեր. Էներգետիկ աշխարհաքաղաքականություն, Արևմուտք, Արևելք, էներգետիկա։

example674

example674

Ուսումնասիրելով ՀՀ Արագածի լեռնազագվածի պալեոռելիեֆի և ստորերկրյա ջրերի բաշխվածությունն օդատիեզերական ու ջրաերկրաֆիզիկական մեթոդներով և ընդհանրացնելով նախկինում կատարված ուսումնասիրությունների արդյունքները՝ կառուցվել է ռեգիոնալ ջրամերժ շերտի ռեիլիեֆի քարտեզ, որի վրա առանձնացվել են հնահուներ, որոնք հայտնաբերվել են հորատանցքերի միջոցով, ինչպես նաև հայտնաբերվել են այն տարածքները, որտեղ ժամանակակից և հին ջրբաժանները միմյանց հետ չեն համընկնում, ինչը շատ կարևոր է որոնողական աշխատանքների ճիշտ նախագծման համար։

ԱՐԱԳԱԾԻ ԼԵՌՆԱԶԱՆԳՎԱԾԻ ՊԱԼԵՈՌԵԼԻԵՖԻ ԵՎ ՍՏՈՐԵՐԿՐՅԱ ՋՐԵՐԻ ԲԱՇԽՎԱԾՈՒԹՅԱՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆՆ ՕԴԱՏԻԵԶԵՐԱԿԱՆ ԵՎ ՋՐԱԵՐԿՐԱՖԻԶԻԿԱԿԱՆ ՄԵԹՈԴՆԵՐՈՎՀայաստանի Հանրապետության քաղցրահամ ջրերի ձևավորման հիմնական տարածաշրջաններից մեկն Արագած լեռան զանգվածն է։ Չնայած զանգվածի տարածքում կատարված գիտաարտադրական աշխատանքերի զգալի ծավալին` առանձին տարածքների` օրինակ Ախուրյան գետի ձախափնյա և Սելավմաստարա հեղեղատի ավազանների համար, շատ խնդիրներ մնում են չլուծված և կարիքունեն լրացուցիչ ուսումնասիրությունների։ Դրանք վերաբերում են ստորերկրյա կենտրոնացված հոսքերի (հնահուների) և դրանց տարածական դիրքի հայտնաբերմանը, հոսքերի շարժման հիմնական ուղղությունների և ծախսերի որոշմանը, ժամանակակից և հին (թաղված) ջրբաժանների փոխհարաբերակցությանը և վերջապես առաջարկվող նոր ջրառների, ինչպես նաև գործող ջրառներից լրացուցիչջուր ստանալու ազդեցության գնահատմանը [1]։ Հաշվի առնելով նոր գիտահետազոտական ուսումնասիրությունների արդյունքները՝ վերամշակվելև ընդհանրացվել են նախկինում կատարված հիդրոերկրաբանական (գլխավորապես հորատման), երկրաֆիզիկական և հիդրոլոգիական նյութերի տվյալները։ Կառուցվել է ռեգիոնալ ջրամերժ շերտի ռելիեֆի (պալեոռելիեֆի) քարտեզ Արագածի լեռնազանգվածի համար (նկ. 1)։ Ստացված արդյունքների հիման վրա արտահայտվել են ստորերկրյա ջրահոսքեր, որոնք բեռնաթափվում են հատկապես վերիննիշերում և կարևոր դեր կունենան նշված շրջանների ջրամատակարարման համար [2]։ Օդալուսանկարչական և տիեզերական նկարահանումների նյութերի վերծանման հիման վրաուսումնասիրվել են ջրավազանի հիդրոերկրաբանական պայմանների առանձին հրաբխային գոտիներիխզվածքները և ջրահոսքերը։ Նյութերի նախնական տվյալների վերլուծման հիման վրա կազմվել ենառանձին հիդրոերկրաբանական կտրվածքներ (նկար 1), որոնք հնարավորություն տվեցին պարզել տեղանքի ստորերկրյա ջրերի հայտնաբերման համար բնորոշ բնութագրեր։ Դաշտային աշխատանքների հիմնական ծավալը երկրաֆիզիկական ուսումնասիրություններն են։ Նկատի ունենալով տեղանքի հիդրոերկրաբանական կառուցվածքի հատկությունները՝ տեղանքի պալոռելիեֆի քարտեզագրման համար երկրաֆիզիկական ուսումնասիրությունները կատարվել են էլեկտրահետախուզական մեթոդով՝ ուղղաձիգ էլեկտրազոնդավորման (ՈՒԷԶ) տարատեսակով։ Դաշտային պայմաններում չափված Pթ=f(h) կորերը բնութագրում են ապարների էլեկտրականդիմադությունների փոփոխությունն ըստ խորության։ 1. ռեգիոնալ ջրամերժ ռելիեֆի իզոգծերը բացարձակ նիշերով,2. ստորերկրյա ջրերի կենտրոնացված հոսքերիշարժման հիմնական ուղիները (հնահուներ),3. ժամանակակից մակերեսային ջրբաժան,4. ռեգիոնալ թաղված ջրբաժան,5. թաղված (ջրհավաք) ավազան,6. ջրամերժ ապարների ենթալավային կոնտակտ,7. աղբյուրներ,8. հիդրոերկրաբանական և երկրաֆիզիկականկտրվածքի երթուղի (պրոֆիլ),9. տարածք, որտեղ որոշված են ժամանակակիցև թաղված ռելիեֆների ինվերսիա։ Քարտեզ 1. Արագածի լեռնազանգվածի ռեգիոնալ ջրամերժի ռելիեֆ (2013 թ.)Դաշտային գրաֆիկների քանակական մշակումը տեսական կորերի օգնությամբ հնարավորություն տվեց որոշելու ապարների տարածական բաշխումը և մասնավորապես՝ ջրամերժ շերտի խորությունը և դրա ռելիեֆի կառուցվածքը։ Եթե հաշվի առնենք այն հանգամանքը, որ նախկինում Հայերկրաբանության և՛ ՋՊ, և՛ ՀԻ կողմիցԱրագածի զանգվածի լանջերում կատարվել են նմանատիպ աշխատանքներ, ապա ուսումնասիրություններում զգալի ծավալ են կազմում տվյալների վերամշակումները և ընդհանրացումները։ Ըստ ուսումնասիրությունների նախնական արդյունքների՝ կատարված են աշխատանքներ նաևհրաբխային ապարների ճեղքավորվածության գոտիների գլխավոր ուղղությունների և ջրահոսքերիընդլայնական կտրվածքների սահմանների ճշգրտման ուղղությամբ։ Մաթեմատիկական մոդելավորման աշխատանքները ծրագրավորված են եղել լուծելու սպասվելիք (նախագծվող) ջրառների տարբեր ծախսերի (ջրաքանակների) ազդեցության գնահատումը կենտրոնացված աղբյուրների կամ գործող ջրառների վրա, պարզելու ստորերկրյա ջրերի դինամիկայի այլ հարցեր [3]։ Համալիր ուսումնասիրությունների հիման վրա՝ ա) որոշվել են այն տեղամասերը, որոնք հիդրոերկրաբանական տեսանկյունից հեռանկարային են ստորերկրյա կենտրոնացված հոսքեր որոնելունպատակով, բ) կառուցվել է 1։ 50000 մասշտաբի ռեգիոնալ ջրամերժ շերտի ռելիեֆի (պալեոռելիեֆի)քարտեզ, որը հնարավորություն է տալիս ճշտել ուսումնասիրվող տարածքի խորքային հոսքի բաշխումը, գ) որոշվել է ուսումնասիրվող ջրավազանների ժամանակակից և հին (թաղված) ռելիեֆներիկապը, որն անհրաժեշտ է ջրային հաշվեկշռի բաղադրիչների ճշտման համար (մասնավորապես խորքային հոսքի բաղադրիչի մեծության որոշման նպատակով) [4]։ 1. գլաքարակավային առաջացումներ,2. ավազակավային առաջացումներ,3. տարբեր լավային հոսքեր,4. լավաներ, ծակոտկեն ջրատարեր,5. ռեգիոնալ ջրամերժ ռելիեֆ6. ապարների տեսակարարէլեկտրադիմադրությունն՝ ըստ ՈՒԷԶ-ի (Օհմ.մ),7. ՈՒԷԶ-ի կետեր,8. մակերեսային ջրերի շարժմանուղղություներթուղով (պրոֆիլով), Կարկաչուն գետի ջրավազանիՆկար 1. Լիթոլոգաերկրաբանական կտրվածք A-A’տեղամասում, մասշտաբ 1։ 75000, 2013 թ.Արագածի լեռնազանգվածի արևմտյան և հարավային լանջերով կատարված օդատիեզերական ևերկրաֆիզիկական ուսումնասիրություններն էլեկտրահետա-խուզական մեթոդներով բերել են հետևյալեզրահանգումների.- հիդրոերկրահետախուզման խնդիրների լուծման նպատակով էլեկտրահետախուզական մեթոդները (էլեկտրական զոնդավորում, էլեկտրապրոֆիլացում, բնական էլեկտրական դաշտի մեթոդ) ամենաարդյունավետներից են,- էլեկտրազոնդավորման արդյունքների հիման վրա կազմված է ուսումնասիրված տարածքի հնառելիեֆի քարտեզը (1։ 50000 մասշտաբի), որը համընկնում է այդ տարածքի ռեգիոնալ ջրամերժ շերտիռելիեֆի հետ։ Հետևաբար, ստացված արդյունքները թույլ են տալիս եզրակացություններ անել տարածքի ստորերկրյա ջրերի տարածական բաշխման վերաբերյալ (ըստ խորության և մակերեսի),- հայտնաբերված են հնահուներ, որոնք հանդիսանում են հեռանկարային տեղամասեր ստորերկրյա ջրերի հայտնաբերման նպատակով, մասնավորապես հորատանցքերի միջոցով,- հայտնաբերված և ճշգրտված են այն տարածքները, որտեղ ժամանակակից և հին ջրբաժաններըմիմյանց հետ չեն համընկնում, այդ տեղամասերում ստորերկրյա ջրերն ունեն տարբեր աշխարհագրական բաշխվածություն, որը կարևոր է որոնողական աշխատանքների ճիշտ նախագծման համար։ Գրականությունгеологии Арм. ССР, Ереван, 1956։ Արգինե ԲաբաջանյանԱՐԱԳԱԾԻ ԼԵՌՆԱԶԱՆԳՎԱԾԻ ՊԱԼԵՈՌԵԼԻԵՖԻ ԵՎ ՍՏՈՐԵՐԿՐՅԱ ՋՐԵՐԻ ԲԱՇԽՎԱԾՈՒԹՅԱՆՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆՆ ՕԴԱՏԻԵԶԵՐԱԿԱՆ ԵՎ ՋՐԱԵՐԿՐԱՖԻԶԻԿԱԿԱՆ ՄԵԹՈԴՆԵՐՈՎԲանալի բառեր՝ Արագածի լեռնազանգված, ստորերկրյա ջրեր, հիդրոերկրաբանական կառուցվածք։

example1563

example1563

Հոդվածը նվիրված է մարդկային հասարակության պատմության, նրա զարգացման կարեւորագույն հարցերից մեկին՝ իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերությունների վերլուծությանը։ Այն հնարավորություն է տալիս հստակ պատկերացում ունենալ այս կամ այն պետության, ժողովրդի իրավիճակի, կենսագործունեության, վարքի, երկրում գործող օրենքների, դրանց կիրառման եւ այլ գործառույթների մասին։ Ընդ որում, իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերությունները պատմության տարբեր ժամանակներում տարբեր դրսեւորումներ են ունեցել. իշխանությունների կողմից ժողովրդի նկատմամբ բռնություններից, ճնշումներից, մարդու իրավունքների ոտնահարումից մինչեւ այլ կարգի չարաշահումներ եւ այլն։ Հոդվածում ցույց է տրված, որ իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերություններում ժողովուրդը միշտ էլ պայքարել է իր իրավունքները պաշտպանելու համար եւ ստիպել իշխանություններին փոխել կառավարման համակարգը, վարել ժողովրդի շահերից բխող քաղաքականություն եւ ի վերջո՝ կառուցել ժողովրդավարական երկիր։ Հոդվածում նաեւ կարեւորվել է այն գաղափարը, որ ընդհանրապես առաջընթաց եւ զարգացում են ունենում այն երկրները, որոնք ստեղծում են իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերություններում փոխըմբռնման, փոխհամաձայնության, փոխլրացման եւ ներդաշնակության մթնոլորտ, որի դեպքում իշխանության թեւերից յուրաքանչյուրը գործում է սահմանադրորեն որոշված կանոններով եւ իր մասնակցությունը բերում երկրի կառավարմանը։ Հոդվածում կարեւոր տեղ է տրված հանրապետությունում թավշյա հեղափոխությամբ ստեղծված նոր գործընթացների վերլուծությանը, նրա ձեռքբերումներին եւ բացթողումներին։

Կառավարություն-ժողովուրդ, հասարակություն հարաբերությունները միշտ էլ կարևոր են յուրաքանչյուր երկրի, պետության զարգացման համար։ Եվ որքան ուժեղ ու կայուն լինեն այդ հարաբերությունները, այնքան ավելի շատ հաջողություններ և առաջընթաց կարող է ունենալ երկիրը։ Համաշխարհային պատմության ընթացքը դրա վկայությունն է, և այդ փորձի ուսումնասիրությունը և դրանից քաղված դասերը նույնքան կարևոր են, հատկապես այսօր, երբ աշխարհն անընդհատ զարգանում է ՝ վերափոխվելով հինից դեպի նորը։ Նման պարագայում օգուտ են բերում այն ​​երկրները, որոնք բարեփոխումների միջոցով դա անում են։ Բայց, ցավոք, այդ անցումը միշտ չէ, որ տեղի է ունենում հանգիստ, խաղաղ պայմաններում։ Այն, ի թիվս այլ հանգամանքների, կապված է մարդկանց սոցիալական գիտակցության փոփոխության հետ, որը նույնպես սերնդափոխության խնդիր է։ Ի դեպ, յուրաքանչյուր սերունդ իր դերն ունի այդ փոփոխություններում, քանի որ առանց նախորդի նախապատրաստման, նորը չի կարող իրականացնել այդ փոխակերպումները առանց հիմքի, դատարկ տեղում։ Եվ որքան ավելի ամուր ու առողջ լինի կապը սերունդների միջև, այնքան դժվար է հնից անցնել նորին, մեղմ ասած, որքան էլ դա ժամանակի և պահանջի խնդիր լինի։ Պատմության տարբեր ժամանակներում դրանք իրականացվել են պատերազմների, հեղափոխությունների և այլ ցնցումների, բախումների արդյունքում ՝ խլելով հարյուր հազարավոր կյանքեր։ Կառավարություն-ժողովուրդ-հասարակություն հարաբերությունների կարևոր սկզբունքներից մեկն այն է, որ իշխանություններն ավելի պահպանողական են, քան մարդիկ, քանի որ նրանք շատ բան ունեն կորցնելու և պատասխանելու ժողովրդի առջև։ Նրանք հեղափոխական են մինչ իշխանության գալը, և իշխանության գալուց հետո նրանց հիմնական խնդիրն է ամեն գնով մնալ իշխանության գլուխ, որի ընթացքում նրանք դիմում են տարբեր քայլերի, անգամ բռնություն, ճնշում, մարդու իրավունքների ոտնահարում, 314 պատմություն արգելելը, ձերբակալություններ և այլ միջոցներ։ Նման դեպքում իշխանությունները մի կողմ դրեցին և հաճախ մոռանում են իշխանության գալ ՝ ժողովրդի աջակցությամբ և ճանապարհին ժողովրդին տված նրանց խոստումներով։ Դժվար չէ ենթադրել, որ այս մեթոդներով կառավարելը, մարդկանց ազատ արտահայտվելու հնարավորություններն ու իրավունքները ոտնահարելը, ընդլայնում է իշխանություն-ժողովուրդ-հասարակություն ճեղքը և իշխանափոխության հարցը օրակարգ է դարձնում։ Խնդիրն այստեղ այն է, թե ինչպես դա պետք է իրականացվի, ինչը մեծապես կախված է նախևառաջ երկրի ավանդույթներից և հետո նաև այն բանից, թե ինչպես են հեղափոխականները կամ տրանսֆորմատորները ճշգրիտ գնահատում երկրի իրավիճակը, մարդկանց տրամադրությունը, ինչը մեծ արվեստ է, հմտություն, քանի որ յուրաքանչյուր սխալ, սայթաքում կարող է ունենալ անցանկալի հետևանքներ։ Պատմությունը դրա վկայությունն է։ Բավական է հիշել, որ դարեր, հազարամյակներ միշտ պայքար է եղել իշխանությունների և ժողովրդի միջև, ովքեր միշտ ընդվզել են, ընդվզել իշխանությունների դեմ և ձգտել փոխել իրենց իրավիճակը, ապրել արժանապատիվ կյանքով, պաշտպանել իրենց իրավունքները։ Այս երեւույթը միշտ ուղեկցել է մարդկանց ՝ անկախ նրանց ապրած համակարգից, և իշխանություններին ստիպել է քայլեր ձեռնարկել ՝ կառավարություն-ժողովուրդ հարաբերությունների մեծ ու փոքր հակասություններն ու տարաձայնությունները մեղմելու համար։ Այդ նպատակով կառավարությունները միշտ մշակել են իշխանություն-մարդկանց փոխհարաբերությունները, կյանքի կանոնները կարգավորող, օրենքներ, ակտեր ընդունող (գործողություններ հայկական իրականության մեջ, դատական ​​գրքեր, ժամանակակից սահմանադրություններ) և այլն կարգավորող տարբեր մեխանիզմներ։ Հին աշխարհում, հատկապես Հռոմում, այդ հարաբերությունները կարգավորվում էին «Հիմնադիր» իրավական փաստաթղթում, որը համարվում էր փոխզիջում միապետության և կալվածատերերի և առանձին քաղաքների միջև [1, p. 19]։ 315 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Հայ իրականության մեջ կարգավորվել են կառավարություն-հասարակություն-ժողովուրդ-եկեղեցի հարաբերությունները, որոնք սահմանվել են տարբեր տեսակի ժողովներում `եկեղեցական, աշխարհիկ, ազգային, որոնցում կայացվել են պետության, երկրի, մարդկանց համար կարևոր որոշումներ։ Ներսես Մեծի նախագահությամբ 365 թվականին Հայաստանում Աշտիշատի ժողովի գումարումը հիմք դրեց պաշտոնական կանոններ հաստատելու ավանդույթին։ Հետագա դարերում նման ժողովներ գումարվեցին ՝ կարգուկանոն հաստատելու համար։ Այս հարցերի հետազոտողներից Գագիկ Հարությունյանը ճիշտ է նկատում այս ամենը ՝ այս ամենը համարելով օրենսդրական գործունեության տեսակներ, հարաբերությունների կարգավորում և վարքագծի կանոնների սահմանում [1, էջ 50, 51, 53]։ Հաջորդ դարերում հայ ժողովուրդը նույնպես նման այլ որոշումներ կայացրեց։ Բավական է հիշել Մխիթար Գոշի, Սմբատ Գյունդստաբլի, «Շքեղ ծուղակը» գրված Դատաստանի գրքերը (Շահամիրյանների կողմից կազմված 389 հոդված) , ընտրությունների ձևը, այդ մարմնի իրավունքները և այլն [1, էջ 97-101]։ Սահմանադրությունը հիշեցնող վերոհիշյալ փաստաթղթերից յուրաքանչյուրը հետապնդում էր մեկ կարևոր նպատակ ՝ կարգավորել պետություն (կառավարություն) ժողովուրդ-հասարակություն հարաբերությունները, այդ հարաբերություններում բոլորի իրավունքներն ու պարտականությունները։ Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ վերոնշյալ հարցերն առավել կարևոր դարձան, երբ մարդկությունը մտավ նոր դարաշրջան ՝ կապիտալիստական ​​հարաբերությունների դարաշրջան, ինչը ավելի կարևոր և հրամայական դարձրեց իշխանություն-մարդկանց հարաբերությունների նոր կարգի, նոր կանոնների հաստատումը։ Այդ նպատակը հետապնդվել է 1787 թվականին։ ԱՄՆ, 1791 Ֆրանսիա, Լեհաստան, 1866 Շվեդիա, 1868 Լյուքսեմբուրգ, 1874 Շվեյցարիա, 1901 Սահմանադրություններ Ավստրալիայի և շատ այլ երկրների կողմից ընդունված [1, էջ 34-111]։ Ներկայացնելով այս ամենը ՝ մենք ուզում էինք ցույց տալ, որ պատմության տարբեր ժամանակներում 316 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ, ընդունելով նման փաստաթղթեր, օրենքներ, հետապնդում էր մեկ նպատակ ՝ ամրապնդել երկրի կայունությունը, ձևավորել փոխվստահություն կառավարություն-ժողովուրդ հարաբերությունների, օրինական կառավարության և իշխանություն իրականացնել ազատ և արդար։ ընտրությունների միջոցով։ Եվ եթե մենք ավելի խորը չլինենք պատմության տարբեր ժամանակաշրջանների մեջ, ապա միայն XX դարի երկու տասնամյակների և XXI դարի ընթացքում մեր ժողովուրդը մի քանի իշխանափոխություն է ապրել, որոնք արմատապես փոխել են կառավարություն-ժողովուրդ-հասարակություն հարաբերությունները։ Եվ եթե XX դարի սկզբին իշխանափոխությունը կապված է պատերազմի և հեղափոխությունների հետ, որոնք տեղի են ունեցել արդյունքում և հայկական երկու պետությունների ձևավորմամբ, ապա XX դարի վերջին և սկզբին տեղի ունեցած փոփոխությունները XXI դարը կապված է այլ հանգամանքների և հայ ժողովրդի գիտակցության նոր փոփոխությունների հետ։ Այս փոփոխությունների հիմնական պատճառը սովետական ​​համակարգի ճգնաժամն էր, որը հետ էր մնում աշխարհի զարգացման գործընթացում, իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերությունների սրում, տարբեր ժողովուրդների ՝ Սովետական ​​Միություն լքելու միտում, ազգային ինքնագիտակցության արթնացում։ , սեփական պետություն ունենալու ցանկություն, ազատ և հասարակական արտահայտում։ Դա պահանջ էր, ինքնակառավարման այդքան ցանկալի երազանքի իրականացում և այլն։ Այս իմաստով դժվար է գերագնահատել այն մեծ հուզմունքը, որը տիրեց մեր ժողովրդին, երբ սկսվեց Գորբաչովի պատմության «վերակառուցումը» երկրում, որը սկսվեց Խորհրդային Միությունում, ինչը, ի թիվս այլ հետևանքների, ընդգծեց ավելի քան 70 տարվա արատները։ Խորհրդային պատմություն, ժողովրդական կառավարություն կուսակցություն, բայց այն նաև նպաստեց աշխարհի աղաղակներին, Խորհրդային Միությունից անջատվելու պատրաստակամությանը և սեփական երկիրը ՝ պետություն կառուցելու պատրաստակամությանը։ Եվ պետք է ասել, որ այստեղ էր, որ կրկին դրսեւորվեց ժողովրդական-կառավարական բողոքի ցույցերը, որոնցից յուրաքանչյուրն ուներ իր ուրույն մոտեցումն ու դիրքը երկրում ծագած խնդիրների լուծման հարցում։ Եթե ​​իշխող վերնախավը և կուսակցական վերնախավը սատարում էին Միության, հատկապես Սովետական ​​Միության Կոմունիստական ​​կուսակցության Կենտրոնական կոմիտեին, նրա շտաբին ՝ Քաղբյուրոյին, երկրի գործերին նոր կյանք, նոր մտածողություն հաղորդելու և բավարարվելու համար։ միայն մակերեսային, այսպես կոչված, կոսմետիկ վերափոխումներով։ Հատկապես Լեռնային արաբաղի հայերը ոտքի կանգնեցին ՝ սովետական ​​իշխանությունների թույլ տված սխալը շտկելու և հայրենիքի հետ վերամիավորվելու համար։ Այս իրավիճակն իր հերթին դարձավ յուրօրինակ պայքար իշխանությունների և ժողովրդի միջև, որտեղ յուրաքանչյուր կողմի իրական դեմքը շատ պարզ էր, այն դիրքորոշումը, որը նույնպես իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերությունների ոլորտից է, որտեղ հայ ժողովուրդը ոտքի էր կանգնում։ պաշտպանել իրենց իրավունքները, վերականգնել իրենց անկախությունը և միավորել Արցախը հայրենիքի հետ։ , Եվ հենց այս հարցում է, որ ժողովուրդ-իշխանություն հարաբերություններում երկու կողմերի հակասություններն ու տարբեր մոտեցումները ավելի մեծ չափով են դրսեւորվել։ Հատկապես Խորհրդային Հայաստանի կուսակցության ղեկավարությունը, նրա առաջին դեմքերը ՝ Կարեն Դեմիրճյանը, Սուրեն Հարությունյանը, Վլադիմիր Մովսիսյանը, Ստեփան Պողոսյանը և այլոք, կանգնած չէին ժողովրդի կողքին և, հավանաբար, չէին կարող, որքան էլ խորը ներսում լինեին, միգուցե նրանք էլ էին կողմում։ մարդկանց, ինչը շատ արագ պառակտում առաջացրեց ժողովրդի և իշխանությունների միջև։ Այստեղ մարդիկ շատ ազատ էին իրենց մտածողության մեջ, անկաշկանդ և իրենց մեջ կուտակված ամբողջ էներգիան ուղղում էին հայ ժողովրդի հանդեպ խորհրդային իշխանությունների թույլ տված սխալներին, անարդար որոշումները շտկելու և պատմական ճշմարտությունը վերականգնելու համար։ Այդ սխալների շարքում առաջին հերթին Լեռնային Karabakhարաբաղի հիմնահարցն էր, որն անարդարացիորեն տրվեց Խորհրդային Ադրբեջանին։ Եվ եթե Լեռնային Karabakhարաբաղում իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերություններում Արցախի հարցի առնչությամբ, գուցե բոլորը մտածում էին ընդամենը 318 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ, ապա Խորհրդային Հայաստանում նույնը չէր։ Այստեղ ակնհայտ էր պառակտումը ժողովուրդ-իշխանություն խնդրի մեջ, ինչը նշանակում էր, որ եթե հանրապետության ղեկավարությունը կարողանար անվերապահորեն կատարել Խորհրդային Միության Կոմունիստական ​​կուսակցության քաղբյուրոյի որոշումները Լեռնային Karabakhարաբաղի վերաբերյալ, ապա հայ ժողովուրդը, իր ամենօրյա հանրահավաքները կազմակերպող հայ հասարակությունը, դրա կազմակերպիչները, «Karabakhարաբաղ» կոմիտեի անդամները։ Նրանք կանգնած էին ժողովրդի կողքին և պայքարում էին Լեռնային Karabakhարաբաղի անկախության և հայրենիքի հետ միավորման համար։ Նման հանգամանքը բավականին լարված մթնոլորտ ստեղծեց հանրապետությունում։ Բայց ի պատիվ շարժումը կազմակերպող ուժերի, «Karabakhարաբաղ» կոմիտեի և անկախության պայքարի այլ մասնակիցների, Երևանում և հանրապետության այլ քաղաքներում ամենօրյա հանրահավաքներն ու երթերը բավականին կազմակերպված էին, ինչը հնարավորություն չտվեց դիմելու հանրապետության իշխանությունները։ Այս հարցում Միության կառավարությունը վարեց շատ ավելի կոշտ, ավելի բռնի քաղաքականություն ՝ ձեռնարկելով տարբեր քայլեր, ինչպիսիք են պարեկները, արտակարգ դրությունը և այլ սահմանափակումներ և խիստ միջոցներ։ Բայց անկախ այդ ամենից ՝ հայ ժողովուրդը չկորցրեց իր հավատը և պայքարեց մինչև վերջ ՝ Արցախի և Հայաստանի անկախությունն իրականություն դարձնելու համար։ Նոր ուժերի և այդ պայքարում իշխանության եկած մարդկանց միասնությունը դեռ ուժեղ էր։ Ի վերջո, Հայաստանի երրորդ հանրապետությունը ծնվել է ժողովրդի խնդրանքով, ժողովրդի պայքարի միջոցով։ Դա միավորված պայքարի արդյունք էր, որտեղ ժողովուրդ-իշխանություն հարաբերությունների մեջ կար ամուր կապ, փոխվստահություն և հավատ, որ ժողովրդի բռունցքով իշխանության եկած ուժերը կկատարեն ժողովրդին իրենց խոստումները, ինչը կնպաստի երկրի ավելի արագ զարգացումը։ Բայց ինչպես հաճախ է պատահում, իշխանությունները միշտ չէ, որ հավատարիմ են մնում իրենց խոստումներին, ինչը կրկին նոր ճեղք է առաջացնում կառավարություն-ժողովուրդ հարաբերություններում։ Եվ եթե դա համաշխարհային պատմությանը ուղեկցող երեւույթներից մեկն է, օրենքներից մեկը, ապա «Karabakhարաբաղ» կոմիտեն բացառություն չէր, և վաղ թե ուշ նա ստիպված էր հեռանալ իշխանությունից ՝ տեղը զիջելով նոր ուժերին։ Սակայն այս փոփոխությունները չհանգեցրեցին ժողովրդի և նոր իշխանությունների հարաբերություններում ներդաշնակ մթնոլորտի ստեղծմանը, մանավանդ որ նոր իշխանությունները ՝ Ռոբերտ Քոչարյանի գլխավորությամբ, խորացրեցին իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերությունների անջրպետը, մանավանդ, երբ այս ամենը հոկտեմբերի 27-ին Ազգային ժողովում տեղի ունեցած ողբերգությունը, որի զոհ դարձան հանրապետության թիմի մի շարք անդամներ ՝ վարչապետը, Ազգային ժողովի նախագահը, նրա տեղակալները և մի շարք այլ անդամներ։ այլ պատգամավորներ։ Մինչ այժմ չբացահայտված հանցագործությունը խորացրեց ժողովուրդ-կառավարություն հարաբերությունների բացը, որը շարունակվեց և շարունակական բնույթ ուներ մինչև 2008 թվականը։ Մարտի 1-ի նոր ողբերգությունը, որն այս անգամ 10 մարդու կյանք խլեց և հարյուրավոր վիրավորների։ Tragedyավոք, այս ողբերգությունը դեռ բացահայտված չէ, որը համընկնում է Ռոբերտ Քոչարյան-Սերժ Սարգսյան իշխանափոխության ժամանակաշրջանի հետ, որն իր խորը և բացասական հետքը թողեց Սերժ Սարգսյանի հետագա կառավարման տաս տարիների ընթացքում, որի ընթացքում ժողովուրդ-կառավարություն հարաբերությունները դարձան ավելի լարված։ Նոր կառավարման հանդեպ դժգոհությունն ու անվստահությունը, կարծես, նրան ուղեկցում էին իր կառավարման բոլոր տարիների ընթացքում։ Հիմնական պատճառն անպատասխան թողնել վերոնշյալ հարցերը, որոնք օրեցօր լցնում էին ժողովրդի համբերության բաժակը `կրկին անհրաժեշտ դարձնելով երկրում, հանրապետությունում նոր իշխանափոխությունը, որը կոչված էր այդ ամենը բացահայտելու և հետապնդելու։ ժողովրդի շահերից բխող քաղաքականություն։ Նման հեղափոխություն տեղի ունեցավ 2018 թ. Ապրիլ-մայիս ամիսներին, որը տեղի ունեցավ բացառիկ արագությամբ և հավասարապես բացառիկ հանդարտ պայմաններում, որի ստեղծողը, իրականացնողն էր ժողովուրդը, որի տրամադրությունը շատ լավ հասկանում էին, և 320 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ հասկանում էին պատրաստողները։ հեղափոխությունը և հատկապես դրա նախաձեռնողն ու կազմակերպիչը ՝ Ազգային ժողովի պատգամավոր, Քաղաքացիական պայմանագիր։ )) Կուսակցության հիմնադիր, «Ելք» խմբակցության անդամ, «Իմ քայլը» նախաձեռնության հեղինակ Նիկոլ Փաշինյանը, ով 2018 թ., Ժողովրդի կամքով, իր պարտադրանքով։ Մայիսի 8-ին Ազգային ժողովում ընտրվեց ՀՀ վարչապետ եւ սկսեց քայլեր ձեռնարկել իշխանության ճանապարհին ժողովրդին տված իր խոստումները կատարելու ուղղությամբ, ինչը դեռ շատ շոշափելի ու տեսանելի չէ։ Ի դեպ, բավական է սխալվել, հետ կանգնել խոստումներից, այն մարդիկ, ովքեր այսօր անհամեմատ փոխվել են և հավատում են իրենց ուժերին, նույն ուժով նորից բարձրացնելու են իշխանափոխության հարցը և չեն սպասելու։ և չի հավատա, որ իշխանությունները նրանց կտան ժողովրդի պահանջները։ Սա նշանակում է, որ այսօր իշխանությունները չեն կարող ոչինչ անել, եթե ժողովուրդը չաջակցի իր ձեռնարկած քայլերին։ Ինչ վերաբերում է այն հարցին, թե ինչու են այսօր մեր ժողովուրդը սատարում երկրի իշխանություններին, կարծում ենք, որ դա պարզ է, քանի որ նրանք հավատում են դրան։ Սա շատ կարևոր գործոն է, և իշխանությունները դա լավ են հասկանում, այլապես ամեն ինչ կարող է շատ արագ փոխվել ոչ հօգուտ իշխանությունների, քանի որ ժողովուրդը նույնպես փոխվել է և երկար ժամանակ նրանք երեկվա մարդիկ չեն։ Նա նաև դասեր է քաղել անցյալից, դարձել է ավելի պահանջկոտ և այլևս չի սպասելու, որ իշխանությունները գթություն ստանան իր իրավունքներից։ Կարծում ենք, որ սա անցյալի, պատկերավոր ասած, պատմության դասերի դասերից մեկն է, որը պետք է հաշվի առնել, հակառակ դեպքում պատմությունն ինքնին կստիպի ձեզ դասեր քաղել, որոնց գինը բավականին բարձր է։ Մյուս խնդիրն այն է, թե որքան ժամանակ իշխանությունները պատրաստ կլինեն լսել ժողովրդին, լսել նրա ձայնը և իշխանությունը հանձնել նոր ուժերին, եթե դա ժողովրդական պահանջ է։ Ի դեպ, այս հանգամանքը ժողովրդավարական երկրների գործունեության կարգ է, որը հաստատվել է դարեր շարունակ և իրականացվել է դարեր շարունակ, ինչը չի խախտում վստահություն և հարգանք իշխանություն-մարդկանց հարաբերություններում։ 321 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ և իրականացվում է հանրաքվեի միջոցով, որն ապահովում է իշխանության անցումը մի իշխանությունից մյուսը։ , որ իշխանությունը կորցրած ուժերը, դասեր քաղելով անցյալից, կարող են, ինչը (ի դեպ, հաճախ է պատահում) նորից գալիս է իշխանության։ Հակառակ դեպքում երկրում իշխանափոխությունը դառնում է ցավոտ գործընթաց, որը հանգեցնում է իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերությունների սրմանը, այդպիսով խորացնելով իշխանություն-ժողովուրդ հակասությունները, մանավանդ, երբ իշխանությունները դիմում են տարբեր ճնշումների, բռնության և բռնության ժողովրդի, անձի նկատմամբ։ քաղաքական ուժեր։ նույնիսկ ձերբակալություններ։ Նման պայմաններում մարդիկ գնում են հավատ ներշնչող ուժերի ետևից և բարձրաձայնում այդ անարդարությունների մասին և կոչ անում ժողովրդին պայքարել իշխանությունների դեմ ՝ իրենց իրավունքները վերականգնելու համար։ Նման հանգամանքը ստեղծում է կառավարություն-ժողովուրդ հարաբերությունների նոր տեսակ։ Այստեղ հաղթում են այն ուժերը, որոնք կանգնած են ժողովրդի կողքին և պայքարում են նրանց հետ ՝ ժողովրդի շահերը պաշտպանելու և իշխանափոխություն իրականացնելու համար։ Մեկ այլ կարևոր հանգամանք, որը մեծապես ազդում է կառավարություն-ժողովուրդ փոխհարաբերությունների վրա, երկրում տարբեր մասշտաբի, մակարդակի ընտրություններ են `լինի դրանց արդարացի կամ անարդար անցկացում, ինչը կարող է նպաստել կառավարության նկատմամբ վստահության կամ անվստահության ձևավորմանը։ Unfortunatelyավոք, հանրապետության ավելի քան քառորդ դար պատմության ընթացքում և՛ նախագահական, և՛ Ազգային ժողովի ընտրությունները գրեթե միշտ անցել են խոշոր անկանոնություններով, որքան էլ դրանք դիտարկել են միջազգային դիտորդները և հայտարարել են, որ դրանք չեն համապատասխանում միջազգային չափանիշներ Խնդիրն այն է, որ կաշառակերությունը, կեղծ ցուցակների առկայությունը, կրկնակի ընտրությունների անցկացումը, այսպես կոչված «կարուսելների» կազմակերպումը, մարդկանց անձնագրային տվյալների վերցումը, ընտրատեղամասերի պատմության օգտագործումը,. Պատահական չէ, որ յուրաքանչյուր ընտրությունից հետո ընդդիմությունը միշտ բարձրացնում էր հանրապետության, հատկապես նախագահի օրինականության հարցը, ինչը կամա թե ակամա ազդել է նրա իմիջի և, մասնավորապես, նրա միջազգային հեղինակության վրա։ Բնական է, որ այս հանգամանքն իր հերթին մեծապես վնասել է կառավարություն-ժողովուրդ հարաբերությունները։ Այս հարաբերությունների վրա մեծ ազդեցություն ունեցավ այն փաստը, որ Հանրապետության Սահմանադրական դատարանը երբեք որոշում չի կայացրել հօգուտ ժողովրդի և, չնայած տարբեր բողոքներին, միշտ աջակցել է իշխանություններին ՝ այդպիսով կորցնելով հարգանքը ինչպես Սահմանադրական դատարանի, այնպես էլ օրենքի և արդարադատության նկատմամբ։ , Դա նաև իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերությունների ոլորտից է, որտեղ իշխանությունները շատ անելիքներ ունեն։ Խոսքը վերաբերում է հանրապետությունում այսօր ձևավորված նոր իշխանություններին, որոնք հիմք են դնում կառավարություն-ժողովուրդ նոր տիպի հարաբերությունների ձևավորման համար, ինչը երկար գործընթաց է, բայց սկիզբը խոստումնալից է։ Եվ խոստումնալից է, որովհետև հանրապետությունում իշխանության եկած նոր ուժերը դեռ հավատարիմ են ժողովրդին իրենց խոստումներին իշխանության ճանապարհին, նրանք ստուգում են իրենց յուրաքանչյուր քայլը ժողովրդի հետ հանդիպումների ժամանակ, ինչը ժողովրդավարական ժողովրդավարության ոլորտից է։ Որքան էլ դա ոգեշնչող է և ժողովրդի հետ կատարածը ստուգելու միջոց, այն պետք է զուգորդվի ներկայացուցչական ժողովրդավարության հետ, որը թույլ է տալիս երկրին քննարկել հարցերը և որոշումներ կայացնել համապատասխան օրենսդիր մարմիններում ՝ համատեղելով տարբեր կարծիքներ, տեսակետներ։ 2006-ի դեկտեմբերին ստեղծված նոր Ազգային ժողովը գրեթե միակուսակցական է, անկախ նրանից, թե որքան ընդդիմություն կամ այլընտրանքային ուժ են նրանք հայտարարել ՝ «Բարգավաճ Հայաստան» և «Լուսավոր Հայաստան»։ Չմոռանանք շեշտել, որ կառավարություն-ժողովուրդ հարաբերություններում շատ կարևոր և գնահատված է անհատը, նրա 323 ՊԱՏՄԱԿԱՆ գործունեությունը, հատկապես արդար, սիրող և բարեխիղճ անձնավորություն-անհատը, ինչպես ասում են, այն անձը, ով իր հացը վաստակում է աշխատել, ով է մեր համազգային պայքարի առաջնորդը։ Նա դերասան է, որին չպետք է կորցնել։ Եվ իշխանությունների հիմնական մտահոգություններից մեկը արդարության և օրենքի գերակայության հաստատումն է։ Thisողովուրդը վճռական ու հետեւողական է այս հարցում։ Կասկած չկա, որ երկրի նոր իշխանությունները քաջ գիտակցում են դրա կարևորությունը, այսինքն ՝ նրանց հաջողության կարևոր պայմաններից մեկը ժողովուրդ-կառավարություն հարաբերությունների նկատմամբ վստահությունը չկորցնելն է։ Այս իմաստով մենք համաձայն ենք սոցիոլոգ Գևորգ Պողոսյանի հետ, ով իր «Հայ հասարակությունը 21-րդ դարի սկզբին» ծավալուն աշխատության մեջ խոսելով պետություն-հասարակություն համագործակցության, հարաբերությունների, քաղաքացիական հասարակության ձևավորման և այլ հարցերի մասին, իրավամբ նշում է, որ հայ հասարակության առջև ծառացած խնդիրները Դա սոցիալական համագործակցությունն է, հասարակության տարբեր շերտերի, հատկապես կառավարության և ժողովրդի միջև, համերաշխության ստեղծում [2, p. 118]։ Բայց պետք է նաև խոստովանենք, որ եթե և՛ իշխանությունները, և՛ ժողովուրդը կորցնեն այդ նվաճումը, երկու կողմերն էլ կհայտնվեն աննախանձելի իրավիճակում, որից շատ ավելի շատ ժամանակ և ժամանակ կպահանջվի։ Միևնույն ժամանակ, իշխանությունները պետք է հասկանան, որ ժողովրդի ոգևորությունն անսպառ չէ, և հասարակության ոչ բոլոր խավերն են պաշտպանում կառավարության բոլոր քայլերը, ուստի նրանք պետք է միջոցներ ձեռնարկեն, որոնք աստիճանաբար փոխեն մարդկանց վիճակը։ Եվ իշխանության և կառավարման համակարգը պետք է գործի այնպես, որ չզսպի հասարակության տեսակետների, դիրքորոշումների և պահանջների բազմազանությունը, ինչը կնպաստի հասարակության մեջ համաձայնությանն ու սոցիալական համերաշխությանը, ինչպես գրում է Տիգրան Թորոսյանը։ [3] , էջ 118]։ 324 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Մնում է լավատես լինել և հավատալ, որ հանրապետությունում իշխանության եկած նոր ուժերը հավատարիմ կմնան իրենց սկզբունքներին և խոստումներին և կանեն ամեն ինչ իշխանություն-ժողովուրդ կապն էլ ավելի ամրապնդելու համար, ինչը կարևոր գործոն կլինի անցյալը և նոր հաջողությունների հասնելը։

example1653

example1653

Այսպիսով, ակտիվների արժեթղթավորման ՀՀ-ում գործող օրենսդրական եւ ենթաօրենսդրական դաշտի վերլուծության հիման վրա մեր կողմից կատարվել են հետեւյալ եզրակացությունները։ Առաջին, օրենսդրությունը միտված է ֆինանսական ռիսկերի կանխարգելմանը, եւ ոչ թե ակտիվների արժեթղթավորման խթանմանը, ուստի հարկային օրենսգրքում եւ Կենտրոնական բանկի կանոնակարգային փաստաթղթերում արտոնություններ պետք է տրամադրվեն արժեթղթավորման գործընթացին, ՀՀ-ում այն ընդլայնելու եւ ատիվացնելու նպատակով։ Երկրորդ, արժեթղթավորման թափանցիկության ապահովմանն առավել ընդգրկուն օրենսդրական պահանջներ պետք է ներկայացվեն, այնպես, որ մի կողմից դրանք բավարարեն ներդրողների շահերը, եւ մյուս կողմից չխաթարեն նախաձեռնողների տեղեկատվական համակարգի անվտանգությունը ու վնասեն վերջիններիս մրցակցային դիրքավորմանը ֆինանսական շուկաներում։ Երրորդ, ՀՀ գործող օրնսդրությունը տարբերակիչ լծակներ չի առաջարկում ակտիվների տարբեր խմբերի արժեթղթավորումը կարգավորելիս։ Ուստի անհրաժեշտ ենք համարում ձեռնարկելու օրենսդրական այնպիսի բարեփոխումներ, որոնք առանձնակի թիրախավորված կլինեն հիփոթեքային, ֆինանսական, եւ ապագա դրամական հոսքերի ատիվների արժեթղթավորմանը։

Ակտիվներով ապահովված արժեթղթերն աստիճանաբար արմատավորվում են ֆինանսական շուկաներում ՝ ներկայանալով որպես նորարարական ֆինանսավորման գործիք։ Հաշվի առնելով մի շարք ֆինանսական ինստիտուցիոնալ հաստատությունների համատեղ և փոխկապակցված գործունեությունը, այն չի կարող արդյունավետորեն իրականացվել առանց համապատասխան օրենսդրական դաշտի։ Պատահական չէ, որ Միացյալ Նահանգներում, որը պատմականորեն եղել է ակտիվների արժեթղթերի փոխանակում, վերջին երեք տասնամյակների ընթացքում կատարվել են ավելի քան 20 տասնյակ օրենսդրական բարեփոխումներ `գրավադրված արժեթղթերի գրավման ուղղությամբ 1։ Եվ նույնիսկ նման օրենսդրական միջոցառումները չէին կարող կանխել 2008-2010թթ. Համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամը, որն ի դեպ ծագեց ԱՄՆ հիպոթեկային շուկայում, ապա դարձավ համակարգային։ Այնուամենայնիվ, համաշխարհային ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի դասերը նոր խթան են հաղորդել ակտիվների արժեթղթավորման օրենսդրությանը, և ԱՄՆ պարտքի շուկայում է, որ վերջին երեսուն տարվա ընթացքում ակտիվներով ապահովված արժեթղթերի մասնաբաժինն աճել է (տե՛ս Գծապատկեր 1)։ Միայն ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի ընթացքում այդ աճը մի փոքր դանդաղեց, բայց հետճգնաժամային տարիներին պարտքերի շուկայում պարտատոմսերի մասնաբաժինը կրկին աճեց ՝ կազմելով արդեն մոտ 40%։ Բնականաբար, պարտատոմսերի նկատմամբ արժեթղթերի շուկայի նման վստահությունը էապես պայմանավորված էր գործող օրենսդրական նորմերի առկայությամբ։ 249 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Եվ միայն ԱՄՆ-ում չէ, որ շուկան զգալի հետաքրքրություն է ցուցաբերել ակտիվներով ապահովված արժեթղթերի նկատմամբ։ Գծապատկեր 2-ը ցույց է տալիս մի շարք երկրներ, որոնց համախառն ներքին արդյունքի ակտիվներն ունեն զգալի կշիռ, ինչը վկայում է այս ոլորտում բավարար օրենսդրական դրույթների մասին։ Գծապատկեր 1. Պարտատոմսերի մասնաբաժնի դինամիկան ԱՄՆ պարտքի շուկայում 2 Հայաստանի Հանրապետությունում վերջին տասնամյակում ստեղծվել է նաև ակտիվների արժեթղթավորման իրավական դաշտ։ Ներկայումս գործում է «Ակտիվների արժեթղթավորման և ակտիվների ապահովագրված արժեթղթերի մասին» ՀՀ օրենքը, որը կարգավորում է ակտիվներով ապահովված արժեթղթերի թողարկման և այս բարդ գործընթացի նկատմամբ վերահսկողության հետ կապված հարաբերությունները 3։ Այնուամենայնիվ, մինչ այդ, մեր երկրում արժեթղթավորումը «Ակտիվների արժեթղթավորման և ակտիվներով ապահովված ակտիվների մասին» ՀՀ օրենքի արտացոլումն է, 2008, Արվեստ։ Նա գտել է 1,250 ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում, «Արժեթղթերի շուկայի մասին» ՀՀ օրենքում և ՀՀ կառավարության մի շարք որոշումներում։ Գծապատկեր 2 Ակտիվներով ապահովված արժեթղթեր / ՀՆԱ հարաբերակցությունը 2016 թ., Տոկոսներով 4 Այսպիսով, ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը նշում է, որ արժեթուղթը գույքային իրավունքները հավաստող փաստաթուղթ է, որի իրականացումը կամ փոխանցումը հնարավոր է միայն այն ներկայացնելիս։ Այնուամենայնիվ, օրենսգրքում ներդրելով արժեթղթերի տեսակները, 6 ընդհանուր դրույթները հատուկ չեն հստակեցնում ակտիվներով ապահովագրված արժեթղթերի բնութագրերը։ «Պարտատոմսեր» հոդվածը ներկայացվում է նույն սկզբունքով, երբ արժեթուղթը նկարագրվում է որպես տիրոջ իրավունքը հաստատող փաստաթուղթ, պարտատոմսերի թողարկողից ստացված արժեթղթի անվանական արժեքը սահմանված ժամկետներում կամ գույքի համարժեք այլ։ , Փաստորեն, պարտատոմսերի սեփականատերն իրավունք ունի ստանալու տոկոսային կամ գույքային իրավունքներ անվանական արժեքով 7։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրք, 1998, արտ. 146 Նույն տեղում, Արվեստ։ 151 Նույն տեղում, Արվեստ։ 154 251 ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 8-րդ գլուխը ամբողջությամբ նվիրված է արժեթղթերին և հիմնականում ներառում է ընդհանուր դրույթներ, իսկ մեր երկրում արժեթղթերի թողարկման և տեղաբաշխման գործընթացը կարգավորվում է «Արժեթղթերի շուկայի մասին» ՀՀ օրենքով, որի հիմնական նպատակներն են » ներդրողների իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանություն. Արժեթղթերի շուկայի թափանցիկության, կայուն և արդյունավետ զարգացման ապահովում, արժեթղթերի գնագոյացման համակարգի վստահելիության ապահովում, արժեթղթերի շուկայում համակարգային ռիսկերի նվազեցում »8։ Այնուամենայնիվ, այս օրենքը չի տալիս նաև հատուկ մեկնաբանություններ ակտիվների արժեթղթավորման վերաբերյալ։ Այսպիսով, օրենքի երրորդ բաժինը ամբողջությամբ նվիրված է ներդրումային ծառայությունների կարգավորմանը և հիմնականում ուղղված է ՀՀ կենտրոնական բանկի կողմից ներդրումային գործընթացների վերահսկմանը և ֆինանսական ռիսկերի կանխմանը։ Ամենաշատ մեկնաբանություններն ստացել են «Ներդրումային կազմակերպությունների գրանցման և լիցենզավորման մասին» օրենքը (հոդվածներ 33-46), մասնագիտական ​​որակավորումները (հոդվածներ 50-53), ինչպես նաև ներդրումային ծառայություններ մատուցող ընկերությունների գործունեության պահանջները (հոդվածներ 62-80)։ Գործարքների թափանցիկությունը շուկայում դառնում է «Արժեթղթերի շուկայի մասին» ՀՀ օրենքում հատուկ կարգավորման առարկա։ Մասնավորապես, արժեթղթերի թողարկում և տեղաբաշխման ժամանակ պահանջվում է ազդագիր թողարկել, որը պետք է պարունակի ամբողջական տեղեկատվություն թողարկողի և առաջարկվող արժեթղթերի մասին, ինչը բավարար կլինի սեփականատիրոջը իր արժեթղթերի իրավունքների հիմնավոր գնահատման համար 9։ Ավելին, ազդագրի ձևի և բովանդակության պահանջները սահմանվում են Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական բանկի կողմից, երբ «Արժեթղթերի շուկայի մասին» ՀՀ օրենք, 2007 թ., Արվեստ. 1 «Արժեթղթերի շուկայի մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենք, 2007 թ., Հոդ. 8, կետ 1 252 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ազդագրի ձևի և բովանդակության վերաբերյալ տարբեր պահանջներ ՝ կախված առաջարկվող արժեթղթերի տեսակից 10։ Միևնույն ժամանակ, օրենքը չի սահմանում արժեթղթերի պահանջները, մասնավորապես `ակտիվներով ապահովված ազդագրերը, որոնք վերաբերում են ապահովագրության կամ վարկանիշի առկայությանը։ Ավելին, ըստ օրենքի, ՀՀ Կենտրոնական բանկը փաստացի պատասխանատվություն չի կրում ազդագրում ներառված տեղեկատվության ճշգրտության կամ հավաստիության համար։ Այս առումով, օրենքը պահանջում է ազդագրում ներառել դրույթ այն մասին, որ Կենտրոնական բանկի կողմից դրա գրանցումը չի երաշխավորում ներդրման անվտանգությունը, տրամադրված տեղեկատվության ճշգրտությունը կամ ճշմարտացիությունը 11։ Թվում էր, թե վերոնշյալ օրենսդրական փոփոխությունները պետք է ներառվեին «Ակտիվների արժեթղթավորման և ակտիվներով ապահովված ակտիվների մասին» ՀՀ օրենքում, որի ընդունումը հաջորդեց «Արժեթղթերի շուկայի մասին» ՀՀ օրենքին, բայց, մեր կարծիքով, բարեփոխումների անհրաժեշտություն դեռ կա օրենսդրական այս ոլորտում։ Այսպիսով, օրենքը չի պահանջում արժեթղթավորվող ակտիվների խմբի միատարրություն և միայն ընդգծում է այն փաստը, որ արժեթղթավորման ֆոնդին ակտիվների վաճառքի պահին այդ ակտիվները չեն ծանրաբեռնված երրորդ կողմերի իրավունքներով և պահանջներով և կկազմեն զերծ ցանկացած սահմանափակումներից 12։ Այնուամենայնիվ, մենք կարծում ենք, որ համասեռամոլության գոյությունը պետք է իրավական պահանջ լինի հատկապես ակտիվների «փուլը» կազմելիս, քանի որ ակտիվների խումբը, որոնք ապահովում են նմանատիպ դրամական մուտքեր, կազմում է կայուն ֆինանսական ռեսուրսներ պարտատոմսերի ժամանակին և ամբողջական մարման համար։ Արժեթղթերի շուկայի մասին ՀՀ օրենք, 2007 թ., Հոդ. 8, կետ 4 «Արժեթղթերի շուկայի մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենք, 2007 թ., Հոդ. 10, կետ 6-ի «« Ակտիվների արժեթղթավորման և արժեթղթերով ապահովված արժեթղթերի մասին »Հայաստանի Հանրապետության օրենք, 2008 թ., Հոդված 23 253 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ավելին, սույն օրենքի 24-րդ հոդվածի համաձայն, ՀՀ կենտրոնական բանկը գրանցում է ակտիվների խումբ, արժեթղթավորման ֆոնդից պահանջվող անհրաժեշտ փաստաթղթերի ցանկ։ Այնուամենայնիվ, փաստաթղթերի ցանկում ներառված ակտիվների նկատմամբ արժեթղթավորման ֆոնդին փոխանցված սահմանված սեփականությունը հավաստող փաստաթղթերն ավելի կարևոր են 13։ Մեր կարծիքով, դրան զուգահեռ «Ակտիվների արժեթղթավորման և ակտիվների գրավադրմամբ ակտիվների մասին» ՀՀ օրենքում անհրաժեշտ է հստակեցնել արժեթղթավորման գրավչությունն ապահովող պայմանները։ Այսպիսով, 31-րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն `արժեթղթերի ակտիվների հանրային գրավչության պահանջ չկա, պարզապես նշելով, որ վարկային գրավչությունը կարող է տրամադրվել ակտիվներով ապահովված արժեթղթերի նախաձեռնողի կամ վաճառողի, ինչպես նաև այլ անձանց կողմից։ Բացի այդ, օրենքն անդրադառնում է գրավչության շրջանակին `ակտիվներով ապահովագրված արժեթղթերի վճարների պահուստ ստեղծելու առումով, ակտիվների ապահովագրությունը, ապահովված ակտիվների շուկայական պայմաններով վճարելու պարտավորության կատարման երաշխիքները, 14, բայց, միևնույն ժամանակ, , վաճառված արժեթղթերի համար չկա իրավական գնահատական։ Ընդհանուր առմամբ, ՀՀ գործող օրենսդրությունը վերաբերում է արժեթղթերի գրավչության նշանակությանը և ռիսկերին ՝ նշելով, որ գրավչության միջոցները չպետք է վտանգեն ներդրողների շահերը 15, բայց օրենքը չի սահմանում, թե որ դեպքերում են «վտանգում շահերը ներդրողների կողմից »պետք է գրանցվի։ Հավանաբար, «Արժեթղթերի շուկայի մասին» ՀՀ օրենքն ընդհանուր առմամբ անդրադառնում է այս խնդրին, որտեղ նշվում է, որ ազդագրում տեղեկատվության ներկայացումը չպետք է էական վնաս հասցնի թողարկողի օրենքին։ «Ակտիվների արժեթղթավորման և ապահովված ակտիվների մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենք, «Ակտիվների արժեթղթավորման և ապահովված ակտիվների մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի 31-րդ հոդված, 2008 թ., 32-րդ հոդված, 2 254 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ, այս դեպքում ` Ընթացիկ և ապագա ֆինանսական վիճակի կամ առաջարկվող արժեթղթերով ապահովված իրավունքների գնահատում 16։ Մեր կարծիքով, այս պարագայում օրենքը ընդհանուր պահանջներ է նախատեսում ներդրողների կողմից տեղեկատվություն տրամադրելու համար, բայց ոչ ուղղված նրանց շահերին։ Ակտիվների արժեթղթավորման գործընթացի կարգավորումը որոշակիորեն նշված է ՀՀ կառավարության փաստաթղթերում։ Այսպիսով, 2013 թ.-ին ՀՀ Կառավարությունը քննարկման առարկա դարձրեց տնտեսության իրական հատվածի համար ֆինանսական ռեսուրսների մատչելիության էապես մեծացման հարցը `նախատեսելով համապատասխան հայեցակարգի ընդունում 17։ Բացի այդ, ՀՀ կառավարության 2013 թվականի նոյեմբերի 14-ի նիստի թիվ 47 արձանագրությունում ամրագրված է տնտեսության իրական հատվածի համար ֆինանսական ռեսուրսների մատչելիության բարձրացման հայեցակարգը և գործողությունների ծրագիրը հաստատելու մասին որոշումը 18։ Փաստաթղթի 10-րդ կետը նախատեսում է տեղական ընկերությունների կողմից բաժնետոմսերի և պարտատոմսերի խթանում, իսկ 12-րդ կետը վերաբերում է հաջորդ գրավի հետ կապված հարցերի կարգավորմանը։ Գործնականում գույքային լրացուցիչ արժեքների բացակայության դեպքում անհրաժեշտ է գրավադրել արդեն գրավադրված գույքը, որի համար, ըստ գործող օրենսդրության, սկզբնական պարտատեր կազմակերպության (գրավառուի) համաձայնությունը պարտադիր պայման է։ Այս օրենսդրական նորմը կիրառելի է նաև ակտիվների արժեթղթավորման պայմաններում։ Սակայն, քանի որ ՀՀ կառավարության այս որոշումը գործողությունների ծրագիրը հաստատելու մասին է, «Արժեթղթերի շուկայի մասին» ՀՀ օրենք, 2007 թ., 8-րդ հոդված, 5-րդ կետ, ՀՀ կառավարության 2-րդ ենթակետ, 2013 թ. Հուլիսի 18-ի «Հայաստանի Հանրապետության կառավարության էկոնոմիկայի իրական հատվածի« Ֆինանսական ռեսուրսների մատչելիության ավելացման հայեցակարգը հաստատելու մասին »որոշման N 800-Ն որոշման N 2 հավելվածի 58-րդ կետը 2013 թ. Նոյեմբերի 14-ի թիվ 25 255 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆԸ չի ստանում արժեթղթավորման գործընթացների ենթաօրենսդրություն։ ՀՀ օրենսդրությունը նաև չի նախատեսում ակտիվների արժեթղթավորման գործընթացի տնտեսական խթաններ, այն դեպքում, երբ, օրինակ, Ռուսաստանի Դաշնությունում 2030 հիպոթեկային վարկի գնահատման ռազմավարությունը նախատեսում է արժեթղթերի շահույթի աստիճանական կիրառում։

example2191

example2191

Խմբի նկատմամբ որոշված կամայական 𝑀𝐻 հիպերխմբի համար սահմանվող 𝛷։ 𝐻 → 𝑆𝑀 հոմոմորֆիզմի միջուկը հանդիսանում է (իզոմորֆության ճշտությամբ) համապատասխան ճշգրիտ արտադրյալում 𝐻 ենթախմբի նորմալ ներքնամասը։ Որպես հետևանք՝ խմբի նկատմամբ որոշված 𝑀𝐻 հիպերխումբը լրիվ բերված է այն և միայն այն դեպքում, երբ համապատասխան ճշգրիտ արտադրյալում 𝐻 ենթախմբի նորմալ ներքնամասը տրիվիալ է։

Խմբի կողմից որոշված ​​գերշահույթների լրացման մասին խմբի համար որոշված ​​կամայական «ենթախմբի համար սահմանված»։ Οմ → ոմ հոմոմորֆիզմի միջուկը (isomorphic ճշգրտությամբ) համապատասխան ճշգրիտ արտադրանքի մեջ է ենթախմբի նորմալ ենթախումբն է։ Որպես արդյունք, խմբին նշանակված «հիպերխումբը» լրացվում է միայն այն դեպքում, եթե ենթախմբի նորմալ ենթախումբը չնչին է համապատասխան ճշգրիտ արտադրանքի մեջ։ 1. Ներածություն և նախնական տեղեկատվություն խմբային հիպերխմբերի մասին Խմբի կողմից սահմանված հիպերխմբի հայեցակարգը ներկայացվել է [1] -ում, այնուհետև բարելավվել է [4] և [5]։ Այս հայեցակարգը ընդհանրացնում և միավորում է խմբային տարածություն հասկացությունները, դաշտը դաշտ առ դաշտ։ Խմբավորված հիպերխմբերը ունեն մի շարք կիրառություններ. Խրայերի թեորեմի ընդհանրացում խմբային ընդլայնումների վերաբերյալ [5], արդյունքներ խմբային կոհոմոլոգիաների վերաբերյալ և այլն։ [5] -ում խմբի կողմից սահմանված (աջ) գերխմբի հասկացությունը սահմանվում է հետևյալ կերպ. Եկեք կամայական խումբ լինենք։ Խմբին նշանակված (աջ) հիպերախումբը կոչվում է 𝑀 բազմություն 𝛺 = (𝛷, 𝛹, 𝛯, 𝛬) `կառուցվածքային ներկայացուցչությունների համակարգի հետ միասին, որտեղ` • (𝛷)։ Արտ × 𝐻 → 𝐻, 𝛬 (𝑎, 𝑏) ∶ = (𝑎, 𝑏) արտահայտությունները բավարարում են հետևյալ պայմանները. P1) է կրկնակի գործողություն է 𝑀 մի բազմության վրա, որը (i) կամայական 𝑎, 𝑏 ∈ 𝑀 [𝑥, 𝑎] հավասարման մեջ տարրեր ում, (ii) (𝑀, 𝛯) հավասարության մեջ թողել է չեզոք տարր, այսինքն ՝ գոյություն ունի 𝑜 ∈ 𝑀 տարրական, այնպես որ [𝑜, 𝑎] = 𝑎 համար կամայական 𝑎 ∈ 𝑀 տարր։ P2) 𝛷 քարտեզագրումը group խմբային գործողություն է set բազմության վրա, այսինքն (i) (𝑎𝛼) 𝛽 = 𝑎𝛼 ∙ 𝛽 կամայական 𝛼, 𝛽 ∈ և 𝑎 ∈ 𝑀 համար. տարրեր; (ii) 𝑎𝜀 = arbit կամայական ∈ ∈, տարր; որտեղ ը the խմբի չեզոքն է։ P3) the ∈ գոյական կամայական տարրի համար գոյություն ունի element ∈ պիս տարր, որն 𝛼 = է։ P4) Առաջանում են հետևյալ ինքնությունները. Խմբին նշանակված այս ենթախումբը նշվում է. Խմբավորման միջոցով որոշված ​​per հիպեր խումբը դիտարկելիս ենթադրենք, որ 𝛺 = (𝛷, 𝛹, 𝛯, 𝛬) իր կառուցվածքային ներկայացուցչությունների համակարգն է, 𝐻 𝐻 խմբի չեզոք տարրն է, իսկ 𝛯 ձախը կրկնակի գործողության ձախ չեզոք տարրն է։ Մենք կօգտագործենք նշանակումը և 𝜃 = 𝛬 (𝑜, 𝑜) −1։ (Ուշադրություն դարձրեք, որ հանրահաշվի մեջ «հիպեր խումբ» տերմինը օգտագործվում է մեկ այլ օբյեկտի համար։ Գերխմբի այս հասկացությունը ինքնուրույն ներմուծվեց Ֆ. Մարտինի ([6]) և Հ. Ս. Պատ ([9]) (տե՛ս նաև [3])։ Այս հոդվածում օգտագործված այս հիպերխմբի հասկացությունը շփոթեցնող կլինի, եթե խմբի համար սահմանված հիպերխմբերը կոչենք հիպերխմբեր։ Այս հոդվածում մենք կօգտագործենք հիպերխմբերի հետևյալ հատկությունները (տե՛ս [5] էջ 9)։ Ենթադրենք և և են հիպերխմբերը, համապատասխանաբար 𝛺 = (𝛷, 𝛹, 𝛯, 𝛬) և 𝛺 ′ = (𝛷 ′, 𝛹 ′, 𝛯 ′, 𝛬 ′) կառուցվածքային քարտեզագրման համակարգերով։ Գերխմբերի մորֆիզմը կոչվում է զույգ ներկայացում 𝑓 = (𝑓0, 𝑓1), որտեղ 𝑓0 ∶ 𝐻 → է խմբային հոմոմորֆիզմ է, 𝑓1 ∶ 𝑀 𝑀 ′ ՝ բազմություն ներկայացումների մեջ, այսինքն ՝ կառուցվածքային ներկայացուցչություններ։ պահպանվում են, այսինքն ՝ հետևյալ հավասարումները. • (𝑀𝛬) Λ◦𝑓0 = (𝑓1 × 𝑓1) Λ։ Պայմանը (𝑀𝛯) նշանակում է, որ 𝑓1-ը հոմոմորֆիզմ է (𝑀, 𝛯) -ից (𝑀 ′, ′ ′)։ Ձևաբանության ամենապարզ օրինակը նույնական մորֆիզմն է։ → 𝑀𝐻 Գերխմբերի կամայական մորֆիզմների համար դրանց combination = (𝑓0𝑓0, 𝑓1◦𝑔1) և համադրությունը հիպերխմբերի մորֆիզմ է։ 𝑓 = (𝑓0, 𝑓1) մորֆիզմը շրջվում է (հետևաբար `իզոմորֆիզմ), եթե 𝑓0 𝑓 𝑓1 արտահայտությունները շրջվում են։ Այդ դեպքում - - 1 = (𝑓0 −1) 𝑓 = (𝑓0, 𝑓1) մորֆիզմի հակադարձ մորֆիզմն է։ [5] (էջ 3) նկարագրում է խմբի համար սահմանված հիպերխմբի կազմավորման ստանդարտ ուղին հետևյալ կերպ. Ենթադրենք (𝐺, 𝐻, Ո) կամայական եռյակ է, որը բաղկացած է 𝐺 խմբից, նրա 𝐻 ենթախմբից 𝐺 𝐺 խմբից 𝐻 ենթախմբից աջ (աջ) լայնակի։ Հիշեցնենք, որ 𝐺 խմբում the ենթախմբի (աջից) ենթախումբը կոչվում է 𝑀 ենթախումբ, որի համար | 𝑀 ∩ (𝐻 ∙ 𝑎) | = 1 ցանկացած կամայական տարրի համար։ . 𝐺 խումբ 𝑀 ենթաբազմություն group խաչմերուկի աջ կողմում գտնվող խմբի աջ ենթախմբում և միայն այն դեպքում, եթե է set-ի աջ կողմում լրացուցիչ հավաքածու, այսինքն կամայական 𝐺 𝐺 տարրի համար գոյություն ունեն միայն 𝛼 ∈ 𝐻 և𝑎 ∈ ∈ տարրեր, ինչպիսիք են որ 𝑥 = 𝑎 ∙ 𝑎 (տե՛ս, օրինակ, [8] էջ 178)։ Հետևաբար, եթե 𝐺 խմբում աջը ախ ենթախմբի ճիշտ լայնակն է, ապա կամայական 𝑏, 𝑀 և 𝛼 ∈ 𝐻 տարրերի 𝑎 ∙ 𝛼 և 𝑎 𝑎 միակ տարրերը ներկայացված են մեկ ձվով որպես արտադրանք ի և և – ի տարրերը։ Հետևաբար, 𝛷, 𝛹, 𝛯, կարելի է արտահայտությունները կարող են սահմանվել ըստ պայմանների (𝑆𝑡1) և (𝑆𝑡2)։ Այս ներկայացուցչությունները բավարարում են պայմանները P1) -P4) (տե՛ս [5], էջ 3-5) և համապատասխան իպ հիպերխումբը կոչվում է ստանդարտ (𝐺, 𝐻, 𝑀) տրիադից ստացված գերխումբ։ Ստանդարտ եղանակով շինարարությունը ունի հետևյալ ունիվերսալ առանձնահատկությունը։ իզոմորֆ ճշգրտությամբ ցանկացած per hypergroup ստացվում է ստանդարտ ձևով եռապատիկներից մեկից (𝐺, 𝐻, 𝑀) ([5], էջ 11-12)։ [5] որում եռյակը կառուցված է հետևյալ կերպ. Ենթադրենք, որ կամայական հիպերխումբ է, հաշվի առեք այն հավաքածուն, որի տարրերը letter երկու տառով բառեր են, որտեղ ն և են տարրերը համապատասխանաբար տարրեր են `սկսածից և համապատասխան։ [5] -ում (էջ 9) վրա սահմանվում է կրկնակի գործողություն հետևյալ կերպ. ∙ (𝑎𝛽, 𝑏)) [𝑎𝛽, 𝑏]։ Ապացուցված է ([5], էջ 9-10), որ հետ սահմանված կրկնակի գործողության հետ միասին խումբ է 𝜃𝑜 չեզոք տարրով։ Սահմանում 1. 𝐺 խումբը կոչվում է 𝐻 խմբի exact ճշգրիտ արտադրանք ՝ կապված 𝑀𝐻 հիպերխմբի հետ։ Հաշվի առնելով «ենթաբազմությունները» ՝ ապացուցվում է ([5], էջ 11), որ է – ը ենթախմբի է, և ում – ը ենթախմբի հատում է in խմբում։ Ապացուցված է նաև ([5], էջ 11-12), որ «հիպերխումբը» եռյակից (𝐺, 𝐻, 𝑀) իզոմորֆիկ կերպով ստացված «հիպերխմբից» իզոմորֆ է։ 2. Հիպերխմբի հետ կապված ամբողջական հիպեր խումբ։ Ենթադրենք, որ դա կամայական հիպերխումբ է `կառուցվածքային ներկայացուցչությունների համակարգով 𝛺 = (𝛷, 𝛹, 𝛯, Ո)։ Համաձայն P2 հիպերխմբի սահմանման ՝ ն n 𝐻 խմբի գործողություն է (աջ) a բազմության վրա։ Հայտնի է (տե՛ս, օրինակ, [8], էջ 55), որ ցանկացած խմբային գործողություն այդ խմբից հետևյալ ձևով կատարում է հոմոմորֆիզմ այդ բազմության սիմետրիկ խմբին։ Սահմանում 2. 𝑀𝐻 Գերխումբը կոչվում է ամբողջական հիպերխումբ, եթե միջասեռության միջուկը չնչին է ՝ 𝑘𝑒𝑟𝛷 = {𝜀}։ Քանի որ է – ը 𝐻 – ի նորմալ ենթախումբ է, մենք կարող ենք դիտարկել 𝐻 ′ = 𝐻 / 𝑘𝑒𝑟𝛷 որդ, ′ ′, ′ ′, 𝛬 expressions արտահայտությունները։ Լեմա 1։ ′ Եվ ′ ′ -ի ներկայացումները ճիշտ են դրված։ Ապացույց Եվ և 𝛹 ներկայացուցչությունների ճշգրտությունը նշանակում է, որ ′ (𝑎, 𝛼 ′) և ′ ′ (𝑎, 𝛼 ′) կախված չեն ′ հարակից դասի 𝛼 ներկայացուցչի ընտրությունից։ Ենթադրենք, որ 𝛼, 𝛽 ∈ 𝛼 տարբեր տարբերակները նույն հարակից դասի տարբեր ներկայացուցիչներ են։ Այդ դեպքում 𝛼 ′ = 𝛽 ∙ 𝛼 = 𝑘𝑒𝑟𝛷 ∙ 𝛽, ուրեմն գոյություն ունի element ∈ այն էլեմենտ, որն 𝜅 ∙ 𝛼 = է։ Քանի որ 𝜅 ∈ 𝑘𝑒𝑟𝛷, ապա 𝑎𝜅 = utհեղինակ 𝑀 the համար էլեմենտի համար։ Է – ի ճշգրտությունը ցույց տալու համար անհրաժեշտ է ցույց տալ, որ 𝑎𝛼 = համար կամայական 𝑎 րի տարրի համար։ Այն կստանանք ըստ P2) (i) և 𝜅 the պայմանների ՝ 𝑎𝛽 = 𝑎𝛼 ∙ 𝜅 = (𝑎𝛼) 𝜅 = the պայմանների։ Անհրաժեշտի ճշգրտությունը ցույց տալու համար անհրաժեշտ է ցույց տալ, որ 𝑎 կամայական 𝑀 տարրի համար։ Դրա համար ցույց տվեք 𝑎 կամայական 𝑎 𝑀 𝑀 տարրի համար։ Մենք կտանք (𝐴1) այդ ∈ ∈i և 𝜅 ՝ ՝, ուստի բավական է ցույց տալ, որ ∈ ∈ Սա նույնն է, ինչ 𝑀 𝐴 𝐴 (𝐴2) = = 𝑏 կամայական 𝑎, 𝑏 ∈ 𝑀 տարրերի համար։ Ըստ կամայական տարրի ∈. որտեղ, համաձայն P1) (i) - ի, տարրերի համար ստանում ենք 𝑏 = 𝑏 𝜅։ կամայական 𝑎, 𝑏 ∈ 𝑀Թեորեմ 2։ 𝑀 սահմանել և 𝐻 ′ = 𝐻 / 𝑘𝑒𝑟𝛷 համարների խումբ 𝛺 ′ = (′ ′, ′ ′, ′ ′, 𝛬 ′) ներկայացուցչությունների համակարգի հետ միասին բավարարում են (𝛷 ′, ′ ′, ′ ′, ′ ′) խմբի կառուցվածքային ներկայացուցչությունների համակարգի հիպերխումբ։ պայմաններին ՝ բազմությունն ապացույց է։ Հաշվի առեք 𝑝0։ Ep → 𝐻 ′ բնական էպիմորֆիզմ և 𝑝1 = 1𝑀։ 𝑀 Նույնական ներկայացուցչություն։ 𝛷 ′, 𝛹 ′, ′ ′, 𝛬 ′ արտահայտությունների (𝑝0, 𝑝1) սահմանման համաձայն արտահայտության զույգը պահում է 𝛺 = (𝛷, 𝛹, 𝛯, 𝛬) և ′ ′ = (′ ′, ′ ′, ′ ′, 𝛬 ′) արտահայտման համակարգեր, այսինքն (() - (𝑀𝛬) հարաբերությունները տեղի են ունենում։ Ապացուցված է (տե՛ս [5], էջ 14-15), որ այդ դեպքում, եթե 𝑝0-ը էպիմորֆիզմ է, և 𝑝1-ը երկայնական ներկայացում է, ապա 𝛺 համակարգը ներկայացուցչական համակարգը բավարարում է P1 պայմանները) -P4)։ Այսպիսով, կամայական 𝑀𝐻 հիպերխումբը պարբերաբար զուգորդվում է 𝑀𝐻′հիպերխմբի հետ, որը որոշվում է խմբի ′ = 𝑘𝑒𝑟𝛷 / 𝑘𝑒𝑟𝛷 գործակիցների խմբի նկատմամբ (տե՛ս [2])։ Թեորեմ 3։ Է լիակատար հիպերխումբ։ Ապացույց Ենթադրենք համար ′ (𝑎, 𝛼 ′) = համար կամայական տարրի համար 𝑎 ∈ ։ . Եկեք ցույց տանք, որ ′ =։ Ենթադրենք 𝛼 ′ = 𝑘𝑒𝑟𝛷 ∙ 𝛼, այդ դեպքում, ըստ 𝛷 ′ սահմանման, 𝛷 ′ (𝑎, 𝛼 ′) = 𝑎𝛼, ապա կամայական 𝑎 ∈ 𝑀 տարրի համար։ Վերջինից հետեւելու է, որ 𝛼 ∈ 𝑘𝑒𝑟𝛷, հետեւաբար ՝ 𝛼 ′ =։ Սահմանում 3. ′ ′ Hypergroup- ը կոչվում է լրիվ hypergroup ՝ կապված ամբողջ բերված hypergroup- ի հետ։ Ենթադրենք, որ է-ը կամայական խումբ է, նրա-ը նրա ենթախումբն է։ Սահմանում 4։ Խմբում կոչվում է Centgroup- ի նորմալ ենթախումբ։ Հայտնի է (տե՛ս, օրինակ, [7], էջ 16), որ 𝐶𝑜𝑟𝑒𝐺 (𝐻) ենթախմբում պարունակվող առավելագույն նորմալ խմբի ենթախումբն է։ Ենթադրենք ՝ 𝑀𝐻 հիպեր խումբը ստանդարտ եղանակով ստացվում է եռյակից (𝐺, 𝐻,)։ Թեորեմ 4։ Մ խմբի է ոմ հոմոմորֆիզմի միջուկը ենթախմբի նորմալ ենթախումբն է, այսինքն ՝ 𝑘𝑒𝑟𝛷 = 𝐶𝑜𝑟𝑒𝐺 (𝐻)։ Ապացույց Հիպերխմբերի կառուցման ստանդարտ ձևի համաձայն, ումը 𝐻 խմբի 𝐻 ենթախմբի հատում է, ուստի այն լրացուցիչ հավաքածու է, այսինքն ՝ գոյություն ունեցող կամայական տարրի համար գոյություն ունեն միայն 𝛼 կամ և և ∈ 𝑀 այնպիսի տարրեր, ինչպիսիք են = 𝛼 𝑎 𝑎։ Հաշվի առեք։ Արտ → 𝑀, 𝜌 (𝑥) (𝑏) = [𝑏𝛼,] քարտեզագրում։ Լեմա 5։ 1) կամայական տարրերի համար 𝛼 ∈ 𝐻, 𝑎 ∈ 𝑀 𝜌 (𝛼 ∙ 𝑎) ընդլայնում է։ 2) J խմբային հոմոմորֆիզմ է։ Ապացույց 1) Համաձայն P1) (i), [𝑥, 𝑎] հավասարումը ունի մեկ լուծում ((կամայական տարրերի համար 𝑎, 𝑏 ∈))։ Եթե ​​լուծումը նշանակում ենք 𝑏 /, դժվար չէ տեսնել, որ 𝑦 𝑦 (𝑦 / 𝑎) −1 արտահայտությունը 𝜌-ի հակադարձն է (𝛼 ∙ 𝑎)։ Հետեւաբար 𝜌 (∙ ∙։ 𝑎) ընդլայնում է։ 2) Ենթադրենք `𝑥 = 𝛼 ն և և 𝑦 = 𝛽 ն կամայական տարրեր են։ Համաձայն (𝑆𝑡1), (𝑆𝑡2), P2) (i), (𝐴4) և (𝐴2) մենք ստանում ենք 𝑏) (𝜌 (𝛼 ∙ 𝑎) (𝑐)) = (𝜌 (𝛼 ∙ 𝑎) ◦𝜌 ( ∙ 𝑏)) (𝑐) = (𝜌 (𝑥) ◦𝜌 (𝑦)) (𝑐)։ կամայական համար ∈ 𝑀 տարր։ Լեմա 6. 𝛷 քարտեզագրումը ենթախմբի վրա ազդելու սահմանափակումն է, այսինքն ՝ 𝜌 (𝛼) = 𝛷 (𝛼) կամայական 𝛼 րի տարրի համար։ Ապացույց Քանի որ է ստացվում է ստանդարտ եղանակով, ապա, ըստ (𝑆𝑡2) և P1) (ii), աջից t հանելով, մենք ստանում ենք 𝑜 = (𝑜, 𝑜) = 𝜃 - 1։ Այսպիսով = 𝜃 ∙ 𝑜։ Հետևաբար, ըստ (𝐴10) և P2) (i) ցանկացած կամայական տարրի համար։ . 4-րդ թեորեմն ապացուցելու համար մենք ցույց կտանք, որ 𝑘𝑒𝑟𝜌 = 𝐶𝑜𝑟𝑒𝐺 (𝐻), որից կստացվի այդ 𝑘𝑒𝑟𝜌 ⊂ 𝐻, հետևաբար, ըստ Լեմա 6-ի, մենք կունենանք այդ 𝑘𝑒𝑟𝛷 = 𝑘𝑒𝑟𝜌 = 𝐶𝑜𝑟𝑒𝐺 (𝐻)։ Ենթադրենք 𝑥 =. ∙ 𝑎 ∈ 𝐺, և 1𝑀 𝑀 բազմության նույնական արտահայտությունն է։ Այս դեպքում, համաձայն (𝑆𝑡2) և (𝑆𝑡1), տեղի են ունենում հետևյալ համարժեքությունները։ Ինչը, ըստ (𝑆𝑡1) և (𝑆𝑡2) վերլուծության միասնության, համարժեք է։ Այսպիսով ՝ ՝ ∈ 𝑏 - 1 ∙ ∙ 𝑏 ∀𝑏 ∈։ Թեորեմն ապացուցված է։ Նշում 1։ 4-րդ թեորեմին շատ մոտ գտնվող թեորեմը կարելի է գտնել պրեկուրսորների տեսության մեջ (տե՛ս, օրինակ, [7], էջ 35)։ Նշում 2. Ըստ գերխմբերի կառուցման ստանդարտ ձևի համընդհանուրության, 4 թեորեմը կարող է ձևակերպվել ցանկացած կամայական հիպերխմբի համար։ Թեորեմ 4 '։ Կամայական per hypergroup- ը is isomorphic է 𝐺 խմբում նորմալ է g ≅ 𝐶𝑜𝑟𝑒𝐺 (𝐻) ենթախմբի նորմալ ենթախմբի նկատմամբ։ Օրինակ 1. Ենթադրենք, որ 𝑀𝐻 հիպերխմբի կառուցվածքային ներկայացուցչությունը տրիվիալ է, այսինքն ՝ կամայական 𝑎 ∈ 𝑀, 𝛼 𝐻 𝐻 տարրեր 𝛷 (𝑎, 𝛼) = 𝑎𝛼 = 𝑎։ Այս պարագայում պարզ է, որ կամայական 𝛼 𝛼 𝐻 տարրի համար 𝛷 (𝛼) նույնն է բազմության նույնական արտահայտությունը, 1𝑀, ուստի 𝑘𝑒𝑟𝛷 =։ Հետևաբար, 𝑀𝐻 հիպերխմբի հետ կապված ամբողջական հիպերխումբը 𝑀 {𝜀 ′ եր երևույթով գերխումբն է, որը որոշվում է տրիվիալ {𝜀 ′} = {𝑘𝑒𝑟𝛷} խմբի նկատմամբ։ Ուշադրություն դարձրեք, որ եթե խերի գերխմբի հետ կապված լրիվ տրված հիպերխումբը 𝑀 {𝜀 ′ եր հիպերխումբ է, ապա (𝑀, 𝛯) խումբ է։ Իսկապես, մենք ունենք այդ (𝑀, 𝛯) = (𝑀, 𝛯 ′), իսկ 𝑀 -ի համար {𝜀 ′ 𝛯 ′ որոշում է action բազմության վրա գործողությունների գործողություն։ Վերջինս հայտնի արդյունքից բխում է, որ P1) (i) և P2 (ii) պայմանները բավարարող ուժի ցանկացած կրկնակի գործողություն խմբային գործողություն է։ Նկատենք, որ այս դեպքում կրկնակի գործողությունը action է զուգահեռ է, քանի որ (𝐴4) -ում կունենանք ′ ′ (𝑎, 𝛬 ′ (𝑎, 𝑏)) = 𝛷 ′ (𝑎, 𝜀 ′) =։ Հարց է առաջանում. Եթե ​​(𝑀, 𝛯) խումբ է, որոշվելու է իպ հիպերխմբի հետ կապված ամբողջությամբ ստացված հիպերխումբը չնչին խմբի նկատմամբ, այսինքն ՝ կլինի 𝑀 {}}} հիպերխումբ։ Ստացվում է, որ ընդհանուր դեպքում այս հարցի պատասխանը բացասական է։ Օրինակ 2. Ենթադրենք, որ է-ը խումբ է, ու-ն և ը ենթախմբեր են, ինչպիսիք են 𝐺 = 𝐻 ∙ 𝑀, 𝐻 𝑀 𝑀 = {𝜀}, որտեղ 𝐺 խմբի չեզոք տարրն է, և ը նորմալ ենթախումբ չէ (ինչպես այդպիսի (𝐺, 𝐻, 𝑀) եռյակ կարելի է համարել 𝐺 = 𝑆3 սիմետրիկ խումբ, դրա 𝐻 = {(1), (12)} և 𝑀 = {(1), (123), (132)} ենթախմբեր)։ Դժվար չէ վստահ լինել, որ այս դեպքում դա կլինի Gent խմբի անցումը trans խմբում։ Դիտարկենք տրիոյից ստացված 𝑀𝐻 հիպեր խումբը (𝐺, 𝐻, 𝑀) ստանդարտ ձևով։ Քանի որ է – ն ենթաբազմություն է, ապա, ըստ (𝑆𝑡2) –ի, մենք կունենանք, որ (𝑎, 𝑏) = arbit կամայական, 𝑏 ∈ համար տարրերի համար, ապա կհամընկնի 𝑀 վրա ի կրկնակի գործողության, այնպես որ (𝑀, 𝛯) կլինի խումբ։ Մենք ունենք, որ եր-ի գերխմբի հետ կապված լիակատար հիպերխումբ է, ուստի, ըստ 4 թեորեմի, 𝐻 ′ = 𝐻 / 𝐶𝑜𝑟𝑒𝐺 (𝐻)։ Եթե ​​ը տրիվիալ խումբ է, նշենք, որ 𝐻 = 𝐶𝑜𝑟𝑒𝐺 (𝐻), հետևաբար, որ է է – ը նորմալ ենթախումբ է, ինչը սխալ է։ Գրականություն Շանթ Նավասարդյան Խմբի դեմ որոշված ​​հիպերտենզների լիարժեք ներկայացման մասին Հիմնաբառեր. Խմբի նկատմամբ որոշված ​​գերխումբ, լրիվ եկամտաբերություն, նորմալ ստորաբաժանում։

example1525

example1525

Կրիմինալոգիայում «հանցավոր անձը» որպես հետազոտության օբյեկտ դիտարկվում է համընդհանուր առումով։ «Հանցավոր անձի» տեսության մեջ ավանդաբար քննարկվող տեսական հիմնահարցերից է այդ անձին բնութագրող հատկանիշների համակցությունը, որոնք կազմում տարրերը, առանձնահատկությունները և բնութագրերը։

Քրեագիտության մեջ դատաբժշկական գիտությունը ավանդաբար հատուկ տեղ է զբաղեցնում «հանցագործի» համար։ Այդ տեսությունը հետաքրքրում է հանցագործներին, ովքեր նախկինում աշխատում էին իրավապահ մարմիններում։ սերտ կապ ունի գրականության մեջ նշված տեսության հետ։ Շատ տեսաբաններ առանձնացնում են հանցագործին բնութագրող մի շարք առանձնահատկություններ, ուստի այս նկատառումներից ելնելով ՝ մենք կներկայացնենք առանձին տեսաբանների մոտեցումները այդ հարցում, ապա կփորձենք կառուցել հատկությունների հիմնական խմբերը ՝ դրանք ավելացնելով կամ բացառելով։ Նպատակը. Մենք կքննարկենք այդ խմբի հանցագործների խնդիրը «հանցավոր անձի» ընդհանուր դոկտրինի համատեքստում ՝ նախկին իրավապահների բնութագրերն ամբողջությամբ և համապարփակորեն բացահայտելու համար ՝ նրանց քրեական, քրեագիտական ​​և քրեական հետապնդման ասպեկտներով։ Elամանակին Այս ուղղության իրականացումը պայմանավորված է երկու հիմնական գործոններով. Անհետաձգելիություն ՝ հետազոտության անհրաժեշտություն, շրջանակի հարցը քննարկելի է) անձի կառուցվածքի «հանցավոր» դոկտրինայում։ Տարբեր հեղինակներ տարբերակում են անձի տարբեր առանձնահատկությունները, և նույն խմբում, երբեմն նրանք ունեն նաև տարբեր հատկություններ և որակներ։ Բ) «Հանցագործի» կառուցվածքն ուսումնասիրելիս անհրաժեշտ է, մեր կարծիքով, համաձայնվել մի շարք քրեագետների մոտեցման հետ։ Ամբողջ կազմի բովանդակությունը, որպես անհատական ​​և սոցիալական միջավայրի փոխկապակցում (դաստիարակված է այն միջավայրը, որում ապրում է մարդը, որում նա զարգանում է ինքն իրեն), արտացոլում է վերջինիս բոլոր հատկությունների և որակների միասնությունը։ Այդ դեպքում ոչ մի որակի որակը չի որոշում առանձին, չի կարող որոշել վարքագիծը, վարքի բովանդակությունը։ Մասնավորապես, քրեական քրեագիտության մեջ «հանցագործ անձը» դիտվում է որպես հետազոտության առարկա ընդհանուր իմաստով, այսինքն ՝ որպես հանցագործության առարկա ընդհանուր առմամբ և հատուկ իմաստով ՝ ըստ հանցագործությունների տեսակների կամ խմբերի։ հանցագործներ (օրինակ ՝ զինվորականներ, անչափահասներ և այլն)։ Իհարկե, քրեաբանության բոլոր հիմնական խնդիրները համապարփակորեն ամփոփելու համար հետազոտական ​​խնդիր չէ, մանավանդ որ դրանք տեսության մեջ խորությամբ ուսումնասիրվել են դեռ խորհրդային դարաշրջանից [1,10,11]։ Այս վարդապետությունում մեզ հետաքրքրում է «հանցավոր անձ» հասկացության և դրա անհատական ​​բնութագրական տարրերի սահմանումը։ Այլ կերպ ասած, ընդհանուր տեսությանը մենք կանդրադառնանք միայն մասամբ, որը վերաբերում է «հանցավոր անձ» հասկացությանը։ Այս գիտական ​​հասկացությունը պետք է հիմք հանդիսանա «հանցագործ» տեսության իրավապահ մարմինների նախկին աշխատակից հանդիսացող հանցագործ հասկացությունը բացահայտելու համար։ «Հանցագործ անձի» տեսության մեջ ավանդաբար քննարկվող տեսական հարցերից մեկը այդ անձին բնութագրող հատկությունների համադրությունն է, որը կազմում է նրա հանցավոր պատկերի տարրերը, առանձնահատկությունները և բնութագրերը։ Այնուամենայնիվ, մենք այս հարցը կքննարկենք ոչ թե հանցագործի ընդհանուր ուսուցման համատեքստում, այլ հանցագործների որոշակի խմբերի հետաքննությանը նվիրված ուսումնասիրությունների համատեքստում։ Տեսական հետազոտությունների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ նախկին իրավապահ մարմինների հանցավոր խմբին նվիրված ընդհանուր հետազոտություններ չկան, այլ իրավապահ մարմինների առանձին աշխատողների (ծառայողների) անձի հատկությունների ուսումնասիրություններ [2,8,12]։ Մենք կփորձենք համատեղել հանցագործների նկարագրության տարրերը (քննիչներ, առաջադրված պետավտոտեսուչներ և այլն) հետաքննություններում ՝ ձեռք բերելով դատապարտյալի քրեական օրենսդրության առավել ամբողջական և ամբողջական տարրը։ Մեզ հետաքրքրում են այս բոլոր տարրերը `նախ կառուցել նախկին իրավապահի քրեական նկարագիրը, ապա կառուցել հետազոտման մեթոդաբանություն` այդ տարրերին համապատասխան խմբում ազատազրկման դատապարտված նախկին իրավապահների հետաքննության համար։ Բացի այդ, պետք է հաշվի առնել հայտնի քրեագիտական ​​տեսությունը, որ հանցավոր անհատի, անձի և բնութագրերի հատկությունները թույլ են տալիս պարզել հանցագործության բնույթը `աստիճանի հանրային վտանգի աստիճանը, բացահայտել հանցագործության համար հատուկ հանցագործության պատճառները ընդհանուր առմամբ, մշակել գիտականորեն հիմնավորված կանխատեսում և հանցագործությունների կանխարգելման բարդ միջոցառումներ։ «Հանցագործությունը» քրեագիտության ամենաբարդ հասկացություններից մեկն է [3,13]։ նկարագրական [4]։ Այս հատկություններն ու հատկությունները «հանցավոր անձի» տեսության տարրերից մեկն են ՝ այդ անձի բնորոշ գծերի համադրությունը։ Այս տեսական հարցը մեծ գործնական նշանակություն ունի, քանի որ հանցագործի վերլուծությունը ենթադրում է «հանցագործություն կատարած անձի որակների և հատկությունների վերաբերյալ անհրաժեշտ« քրեագիտական ​​տեղեկատվություն »« հանցագործի »դոկտրինայում։ Բավարար կանխարգելիչ միջոցառումներ։ Ուստի անհրաժեշտ ենք համարում կենտրոնանալ հանցավոր անձի կառուցվածքի կամ քրեական բնավորության տարրերի, անձին բնութագրող խնդրի (որակների շրջանակ) հետազոտության վրա։ Այս ուղղությամբ հետազոտություն կատարելու հրատապությունը Անհրաժեշտությունը պայմանավորված է երկու հիմնական գործոններով. Շրջանակի հարցը քննարկելի է) «հանցավոր անձի» ուսուցման մեջ անձի կառուցվածքային տարրերը։ Տարբեր հեղինակներ առանձնացնում են անհատականության գծերի տարբեր խմբեր, և նույն խմբում երբեմն նրանք ունեն նաև տարբեր հատկություններ և որակներ։ Բ) «Հանցագործի» կառուցվածքն ուսումնասիրելիս, մեր կարծիքով, անհրաժեշտ է համաձայնվել մի շարք քրեագետների այն մոտեցման հետ, որ «ցանկացած անձ պետք է ելակետ համարվի»։ Որպես ամբողջական ձևավորման բովանդակություն, որպես անհատական ​​և սոցիալական միջավայրի փոխկապակցում (այն միջավայրը, որում դաստիարակվում է անձը, որում նա արտահայտվում է իրեն), վերջինիս արտացոլող բոլոր հատկությունների բնութագրերի միասնություն։ Այդ դեպքում ոչ մի որակի որակը չի որոշում և չի կարող որոշել վարքի բովանդակությունը, մասնավորապես, հանցավոր վարքը։ Այսպիսով, ներկայացնել հանցավոր անձի հատկությունների շրջանակի տեսական բազմազանությունը, այդ տեսանկյունից անհատ տեսաբանների մոտեցումները, ապա կառուցել այդ հատկությունների հիմնական խմբերը լրացման կամ բացառման մեթոդներով, ներառյալ յուրաքանչյուրի շրջանակը։ դրանք, փորձիր հատկությունները։ Մոտեցումներից մեկի համաձայն `հանցագործի քրեագիտական ​​ինքնության երեք հիմնական բաղադրիչների բացահայտում (ուսումնասիրություն. Նկարագրությունը ներառում է) սոցիալ-ժողովրդագրական բնութագրեր (սեռ, տարիք, սոցիալական ծագում, կարգավիճակ, ընտանիք, պաշտոնական կարգավիճակ, ազգային, մասնագիտական, բնութագրեր, մակարդակ նյութական բնութագրերի, նյութական անվտանգության մակարդակի)։ Դիրքեր և ակնկալիքներ, բնավորություն և խառնվածք, բարոյական գիտելիքների մակարդակ Իրավական գիտակցություն, կարիքներ, հետաքրքրություններ, հայացքներ, համոզմունքներ և սովորություններ, որոնք ընկած են հանցագործ վարքի դրդապատճառների հիմքում), գ) Քրեական նկարագրություն (հանցավոր գործունեության բնույթ, բովանդակություն և դրդապատճառներ, բովանդակություն կամ դրդապատճառներ. տվյալներ դրա շարունակականության և ինտենսիվության մասին) [4]։ Պրոֆեսորներ Ա.Ռ. Ռատինովը և G. Kh. Էֆրեմովը հանցագործի առանձնահատկություններն ամփոփում է բաղադրիչների երեք խմբերի մեջ։ ա) սոցիալական կարգավիճակը (սեռը, տարիքը, ընտանեկան դրությունը, կրթական մակարդակը և այլն), բ) սոցիալական գործառույթները, որոնք արտահայտվում են անհատական ​​գործունեության հիմնական ոլորտներում (մասնագիտական-աշխատանքային, սոցիալական-մշակութային, սոցիալական- կենցաղային), վերաբերմունք, բարոյահոգեբանական դիրքեր, որոնք արտահայտում են հիմնական մարդկային էակները (վերաբերմունք օրենքի, աշխատանքի, ընտանիքի, մշակութային արժեքների և այլնի նկատմամբ) [5]։ Պրոֆեսոր Ա.Բ. Սախարովը առանձնացնում է հանցավոր գործունեության քրեագիտական ​​նկարագրի հետևյալ տարրերը. Ա) սոցիալ-ժողովրդագրական առանձնահատկությունները, բ) քրեաիրավական հատկությունները, գ) հոգեֆիզիկական առանձնահատկությունները, դ) հոգեբանական առանձնահատկությունները [6]։ Քրեագետներ Կ.Ա.Պրոխորով և Է.Ա. Բրյացան, դիտելով պրոֆ. Ա.Բ. Սախարովի կողմից առաջարկված հանցագործի առանձնահատկությունների առանձնահատկություններով այս խմբերը համաձայն են նրա առաջարկած դասակարգման շրջանակի հետ, բայց անհրաժեշտ են համարում դրանք լրացնել [7, 8]։ Կ. Պրոֆեսոր Պրոխորովնե Ա.Բ. Լրացնել Սախարովի քրեական անձնավորության գծերի բովանդակությունը քրեակատարողական, մոտիվացված և հարբած վիճակում հանցագործություն կատարելու հատկանիշներով։ EA Bryts- ը նաև առաջարկել է, որ հոգեկան առողջությունը ներառվի այնպիսի հատկությունների շարքում, ինչպիսիք են ոչ միայն հարբած լինելը, այլև հանցագործություն կատարել թմրանյութերի ազդեցության տակ։ հետևյալ բնութագրերը, Կ.Ա.Պրոխորովի և Է.Ա. Բրայսի մոտեցումները առանձնանում են նրանով, որ նրանք առաջարկում են այդ անձի քրեական հատկանիշները ավելացնել հանցագործի հատկությունների շարքին։ Այս մոտեցումը կարելի է ընդունելի համարել, քանի որ այն լրացնում է հանցագործի այն հատկությունները, որոնք ներառում են ոչ միայն հանցագործության բնութագրիչների ամբողջականությունը, այսպես կոչված հետադարձ հատկությունները, այլև վերաբերմունքը պատժի նկատմամբ, հատկապես պատժի, ընթացքի դրա կատարման. Հանցագործի հատկությունների շարքում քրեակատարողական առանձնահատկությունները ներառում են `Ա. Ֆեսունովը [9] և մի շարք այլ տեսաբաններ։ Վ.Ա. Ֆեսունովը հատուկ քննարկման առարկա չի դնում նախկին խմբում իրավախախտների ՝ որպես հանցագործների խմբերի ընդգրկման խնդրի մասին, բայց միևնույն ժամանակ ներկայացնում է սոցիալ-ժողովրդագրական ցուցանիշները, քրեաիրավական, քրեակատարողական առանձնահատկությունները, հոգեբանական առանձնահատկությունները այս հանցագործներից։ Արբեցությունը որպես հանցագործի բնութագիրը համարելու առաջարկը, կարելի է ասել, իռացիոնալ նշանակություն ունի, բայց պետք է հիշել, որ այդ հատկությունը չի կարող ներառվել բոլոր տեղերում կատարված բոլոր հանցագործությունների մեջ։ ) հանցագործության սուբյեկտները, հանցագործությունների տեսակները, ժողովրդագրական առանձնահատկությունները։ Այսպիսով, փորձենք թվարկմամբ ամփոփել տարբեր գիտնականների կողմից առաջարկված հանցավոր անձի կառուցվածքում առաջարկվող հատկությունների խմբերը (ներառյալ իրավապահները). Սոցիալ-ժողովրդագրական (հանցավոր անձի այս խմբի առանձնահատկություններ Ա.Ռ. Ռատինով և Գ. Խ. Սախարովը վերասահմանում է այս բնութագիրը որպես «հոգեֆիզիկական և հոգեբանական առանձնահատկությունների» [6], քրեական, սոցիալական գործառույթների, քրեակատարողական հիմնարկներում հանցագործություն կատարելու, դրդապատճառի, հարբեցողության կամ թմրանյութերի օգտագործման հանցագործություն կատարելու խումբ։ Որպես վերջին հատկանիշ ՝ մենք արդեն բացառել ենք ՀՀ նախկին իրավապահների քրեական նկարագրությունների ցուցակից։ Թվարկված առանձնահատկությունների շարքում առանձնահատուկ տեղ են գրավում սոցիալական գործառույթները `հանցագործության դրդապատճառներից` կառույցի բաղադրիչներից։ «Սոցիալական գործառույթները» ՝ որպես հանցագործի կառուցվածքային տարր, հուշում են Ա.Ռ. Ռատինովի և Գ. Խ. Էֆրեմով. Մասնագիտական, աշխատանքային, սոցիալ-մշակութային, սոցիալ-կենցաղային որակներ [5]։ Ուսումնասիրության արդյունքում այն ​​ներառելով հանցավոր խմբում, ակնհայտ է դառնում, որ այս խումբը, որպես հանցագործի կառուցվածքային տարր, մի շարք այլ գիտնականների կողմից ներառված սոցիալ-ժողովրդագրական օրինակի որոշ առանձնահատկություններ է `մասնագիտություն, աշխատանք, կրթություն և այլն Այնպես որ, կարծում ենք, որ հատուկ խմբում այդ հատկանիշներն առանձնացնելու անհրաժեշտություն չկա։ Մյուս կողմից, այս ուսումնասիրությունը վերաբերում է նախկին իրավապահի քրեական-կառուցվածքային տարրերին, որոնք միավորված են մեկ սոցիալական գործառույթով։ Նրանք բոլորը հանցագործության անցյալում կամ պահին ունեին միավորող հատկություն ՝ աշխատելու իրավապահ մարմիններից մեկում։ Այսպիսով, մասնագիտական ​​հիմունքներով, այդ անձանց միջև որևէ հիմնարար տարբերություն չկա, ինչպես կարող է լինել, օրինակ, դիտավորյալ սպանություն կատարած հանցագործների մի խմբի դեպքում։ Ինչ վերաբերում է հանցավոր դրդապատճառներին, որոնք Կ.-ն առաջարկում է որպես հանցագործի բնավորության կառուցվածքային մաս։ Ա. Պրոխորովը [7], մեր կարծիքով, եթե քրեական-կառուցվածքային հատկանիշների շարքում արդեն իսկ առանձնացված են հանցագործության դրդապատճառները, իրավական հանցագործության դրդապատճառներն արդեն ներառված են այս խմբի մեջ, և որոշ դեպքերում քրեական օրենսդրությունը համարում է դրանք կամ հանցագործության կամ հանցագործության հատկանիշ։ Ուստի կարիք չկա առանձնացնել կամ դիտարկել այդ մեկ առանձնահատկությունը `որպես հանցագործ անձի կառուցվածքի առանձին տարր։ Այսպիսով, ամփոփելիս մենք կարող ենք դիտարկել դատապարտյալների և նախկին քրեական իրավապահ մարմինների աշխատակիցների նկարագրության կամ կառուցվածքի տարրերը. Ա) սոցիալ-ժողովրդագրական առանձնահատկությունները, բ) բարոյահոգեբանական առանձնահատկությունները, գ) քրեաիրավական առանձնահատկությունները, դ) քրեակատարողական առանձնահատկությունները։ Եզրակացություն Նախկին իրավապահի բնութագրերի ամբողջությունը բաղկացած է. Ա) սոցիալ-ժողովրդագրական բնութագրերից, բ) բարոյահոգեբանական առանձնահատկություններից, գ) քրեաիրավական հատկություններից, դ) քրեակատարողական բնութագրերից։ Այս խումբը կառուցելիս մենք օգտագործեցինք առանձին գիտնականների առաջարկած դրույթները հանցավոր անձի կառուցվածքի տարրերի վերաբերյալ, որոնք մշակվել են դասակարգման որոշակի, գրեթե համընկնող չափանիշների հիման վրա։ Տեղեկացնելով այս դասակարգումները ժողովրդագրական բնութագրերին, ինչպես նաև իրավապահ նախկին աշխատողի քրեական բնութագրերին զուգահեռ, հնարավոր է եղել կազմել հանցագործների այս խմբի կառուցվածքի միջին նկարագիրը։ Այնուամենայնիվ, պետք է հիշել, որ քրեագիտական ​​գրականության մեջ կան քրեական անհատական ​​կառուցվածքային տարրերի դասակարգման այլ հայեցակարգային չափանիշներ, որոնք էապես տարբերվում են վերը նշված տեսաբանների մոտեցումներից։

example1708

example1708

Համակարգային փոխակերպումները վկայում են այն մասին, որ քաղաքակրթության ողջ պատմությունը հակասական է եւ պարադոքսային։ Ժամանակակից քաղաքակրթության ներկա ընթացքը փաստում է այն մասին, որ մի կողմից մարդը իր առջեւ դնում է տարբեր սոցիալական նպատակներ եւ ամեն գնով փորձում է հասնել դրանց, սակայն նախանշած ուղուց շեղումները դառնում են ակնհայտ։ Ինչպես ցույց է տալիս պատմության զարգացման ընթացքը սոցիալ-քաղաքական հայեցակետերը եւ նախագծերը, ուղղորդված են կանխատեսելիությամբ, ռացինալությամբ, սակայն արդյունքում առաջանում են խնդիրներ, որոնք ենթադրում են ծրագրավորված արդյունքներից շեղում։

Modernամանակակից քաղաքակրթության զարգացման ընդհանուր օրինաչափությունների շրջանակներում տեղի են ունենում վերափոխումներ, որոնք սոցիալական համակարգերի զարգացումը դարձնում են ավելի այլընտրանքային, պարադոքսալ և անկանխատեսելի։ Socialամանակակից սոցիալական համակարգերը բնութագրվում են վարքի (տատանումների) «տարօրինակ» տատանումներով, «բիֆուրկացման» միտումներով (բիֆուրկացիա) և ճգնաժամային դրսեւորումներով։ Այս ամենի արդյունքում երբեմնի միանշանակ սոցիալական աշխարհը թյուրիմացություններ և տարբեր հայեցակարգային մոտեցումներ է առաջացնում, որոնք պահանջում են սոցիալական համակարգերի զարգացման, վերարտադրության և շահագործման հայտնի ձևերի և սկզբունքների նոր բացատրություն և մեկնաբանություն։ Ազատական-ժողովրդավարական հասարակությունների բնորոշ անկայունությունն ու անկանխատեսելիությունը, այլընտրանքների զարգացումը, վերլուծությունը և պատմության փիլիսոփայական ընկալման ժամանակակից հայեցակարգի զարգացումը։ Սոցիալական համակարգերին բնորոշ պարադոքսները հատուկ հնչեղություն են ստանում համակարգային վերափոխումների փուլերում, որոնք ունեն ինչպես կառուցվածքային, այնպես էլ այլընտրանքային նկարագրություններ։ Մասնագիտական ​​գրականության մեջ պարադոքս տերմինը ստեղծվել է ստոիկների կողմից, ինչը նշանակում է ինքնատիպ հայացքներ։ Այն հունական ծագում ունի և նշանակում է անսպասելի, տարօրինակ, անսովոր, բառացի մեկնաբանությամբ ՝ «հակասական կարծիք»։ Դատավճիռները հաճախ պարադոքսալ են, որոնք, ըստ էության, ճշմարիտ լինելով հակասում են առկա տեսակետներին և այդ պատճառով դրանք տարօրինակ էին թվում [6, գ. 51]։ Տրամաբանական, մաթեմատիկական, լեզվական կամ այսպես կոչված բազմության տեսության պարադոքսներն ավելի հայտնի են գիտական ​​շրջանակներում։ Եվ սոցիալական պարադոքսները քննարկվում են կանտյան իմաստով ՝ որպես նույն սոցիալական երևույթների տարբեր ըմբռնումների արտացոլում։ Սոցիալական պարադոքսների հայեցակարգային վերլուծության և նույն սոցիալական երևույթների թյուրըմբռնումների անհրաժեշտությունն առաջանում է հատկապես քաղաքակրթության զարգացման փուլերում, երբ մարդկանց կյանքի սոցիալական գործունեության համատեքստը կորցնում է իր նախկին կայունությունն ու որոշակիությունը, և գործընթացները դառնում են բնական և անկանխատեսելի։ Ավելին, չնայած սոցիալական պարադոքսներն ու թյուրիմացությունները մարդու գործունեության բնական հետևանքներն են, դրանք, որպես կանոն, դառնում են զանգվածային, հատկապես համակարգային վերափոխումների փուլերում։ 284-րդ Փիլիսոփայություն Dox- ը այն է, որ նախորդ հասարակության մեջ, որքան կոնվենցիաները սահմանափակում էին մարդու սոցիալական գործունեությունը, այնքան նրանք ավելի շատ էին նպաստում քաղաքացիական ակտիվության բարձրացմանը։ Ֆրանկֆուրտի դպրոցի ներկայացուցիչ Յու. Ըստ Հաբերմասի, որն իր ամբողջ գործունեությունը նվիրել է հասարակության մեջ բաց և ազատ հեռահաղորդակցության նախադրյալների ներդրմանը, ինքը թերահավատորեն է վերաբերվում տեղեկատվության քանակի ավելացմանը ՝ նկատելով, որ «միշտ» նշանակում է «լավ», գուցե հակառա՞կ Այս դեպքում հարց է առաջանում, թե ինչ տեղեկատվություն է անհրաժեշտ ժողովրդավարական հասարակության կայացման համար [9, էջ 177]։ Dramամանակակից դրամատիկ հարաբերությունների պայմաններում մարդը մեծ հակումներ չի դրսեւորում քաղաքական ոլորտում ինքնահաստատվելու համար։ Սա վտանգավոր միտում է, քանի որ, ինչպես ժամանակին նկատեց Արիստոտելը, մարդը կա՛մ կենդանի է, կա՛մ էլ աստված հասարակական-քաղաքական հարաբերություններից դուրս։ Հիմնարար մեթոդաբանական նշանակություն ունեցող այս ենթադրության համատեքստում նոր գիտական ​​և գործնական ռեզոնանս է տրվում սոցիալ-մշակութային պարադոքսների տարածական-ժամանակային հատկություններին և սոցիալական, տնտեսական և քաղաքական ոլորտների առաջացմանն ու դրսևորմանը ՝ պարադոքսալ և հակասական դրանցում գործող սկզբունքները։ իռացիոնալ հետևանքներ, ազատություն և ազատություն, կարգ ու քաոս, համաշխարհայնացում և ազգային ինքնիշխանության միտումներ և այլն) խնդիրների սոցիալ-փիլիսոփայական վերլուծություն։ Սոցիալ-մշակութային պարադոքսերի վերլուծությունն իրականացվել է այնպիսի սկզբունքների ուսումնասիրման համատեքստում, ինչպիսիք են ռացիոնալության հակասությունը, սոցիալական համակարգերի վերափոխումը օրինաչափություն ենթադրող քաոսի, սոցիալական իրականության նպատակը նպատակահարմարությամբ փոխարինելը և այլն։ Միևնույն ժամանակ նշվում է, որ պարադոքս ասելով ՝ դա նշանակում է ոչ միայն հակասություն, 285 փիլիսոփայություն, այլև թյուրիմացություն։ Հարցերի այս շարքն ապացուցում է, որ այս վերլուծությունը արդիական է, քիչ ուսումնասիրված և այդ իմաստով նորարարական է։ Ավելին, քաղաքակրթության զարգացման ներկա փուլում պարադոքսալ դրսևորումների պատճառներն ու հետևանքները քննարկվում են աշխարհի դասական պատկերը բնութագրող պարադիգմերի համատեքստում, պատմական ռացիոնալության նախադրյալների ճգնաժամը և վերափոխումները։ Modernամանակակից քաղաքակրթության համակարգային վերափոխումները, որոնք տեղի են ունենում ոչ միայն սոցիալական համակարգերի հիմնական ոլորտներում և կառուցվածքներում, այլև սոցիալական առարկաներին բնորոշ մի շարք սոցիալ-հոգեբանական և մշակութային կազմավորումների մեջ, կարևոր նշանակություն ունեն հասարակության հետագա զարգացման համար։ Այս վերափոխումների արդյունքում աճում է անորոշության և անհանգստության զգացումը, քանի որ օրեցօր բացահայտվում են սոցիալ-մշակութային վերափոխումների և սոցիալական հնարավոր վթարների ստվերոտ կողմերը։ Հետեւաբար, այս համատեքստում սոցիալ-մշակութային պարադոքսների մեկնաբանությունը դառնում է ամենակարևոր խնդիրներից մեկը։ Խնդիրները կարելի է ձևակերպել հետևյալ հարցերի տեսքով. 1) Սոցիալ-մշակութային պարադոքսները նոր երեւույթնե՞ր են, թե՞ բնորոշ են մարդկության պատմությանը և միայն նորովի են դրսևորվում։ 2) Ո՞րն է սոցիալական-մշակութային պարադոքսների բնույթը կամ ինտենսիվությունը համակարգային վերափոխման փուլերում։ Modernամանակակից հասարակությունները բախվում են երկու խնդրի։ մի կողմից `ազատվել նախկին համակարգային բնութագրերից և դրանց բնորոշ սոցիալ-մշակութային հիմքերից, մյուս կողմից` ներգրավվել ժամանակակից աշխարհի գործընթացներում։ Մարդկանց մեծ մասը մտահոգված է ժամանակակից սոցիալական միջավայրով, որտեղ կան անհատականացման և ստանդարտացման անընդհատ գործընթացներ, հատկապես ո՞րն է մարդու սոցիալական հեռանկարը համակարգային վերափոխման փուլում, և ո՞ւր է գնում մարդկությունը։ , Այս հարցերը ևս մեկ անգամ ապացուցում են, որ սոցիալ-մշակութային համակարգերին բնորոշ ներքին վերափոխումները և 286 փիլիսոփայության ըմբռնումները, արտաքին խթանների նկատմամբ զգայունությունը, զարգացման այլընտրանքային հնարավորությունների առկայությունը և այլ նմանատիպ գործոններ հրատապ և արդիական են դարձնում սոցիալ-մշակութային պարադոքսների ուսումնասիրման հեռանկարը։ Westernամանակակից արեւմտյան քաղաքակրթությանը բնորոշ պարադիգմերը, իրենց բնույթով, ցնցել են սոցիալական կարգը պահպանող որոշ հաստատությունների հիմքերը, և այդ փաստը պահանջում է նոր մեկնաբանություն և վերաիմաստավորում պարադոքսալ հետևանքների և քաղաքակրթական զարգացումների թյուրըմբռնումների։ Համակարգային վերափոխումների ժամանակակից փուլը ձեւավորվեց լուսավորչական գաղափարների շղարշի ներքո, որն ընդգծում էր սոցիալական կյանքի ապասրբացման և ապակրոնացման գործոնը [3, 345-415]։ Այս ամենի նպատակն էր հասարակության մեջ սերմանել հավատը հասարակության կյանքի բոլոր բնագավառներում բանական գործողությունների նկատմամբ ՝ բանականության, գիտության օգնությամբ և այլն։ Բայց սոցիալական աշխարհի ռացիոնալացումը չի ենթադրում համընդհանուր գիտելիքների աճ, այլ պարզապես ապացուցել է, որ բացարձակապես ոչ մի գաղտնի, անկանխատեսելի գաղափար չկա, որը ներխուժում է մարդկային կյանք, և որ մարդը սկզբունքորեն կարող է տիրապետել իրերի աշխարհին ռացիոնալ հաշվարկով։ Thinkամանակակից մտածողները կարծում էին, որ ապագայում գերիշխելու համար անհրաժեշտ է ազատվել անցյալի սովորություններից և նախապաշարմունքներից և օգտագործել գիտության և տեխնոլոգիայի ընձեռած հնարավորությունները աշխարհը ավելի կանխատեսելի և կարգավորված դարձնելու համար։ Պետք է նշել, սակայն, որ ժամանակակից աշխարհը չի համապատասխանում այդ կանխատեսումներին, նպատակներին և իդեալներին։ Ավելին, ժամանակակից քաղաքակրթությունը նկատելիորեն շեղվել է գծված ուղուց, և քաղաքակրթության զարգացման ներկայիս միտումները ոչ միայն անկանխատեսելի և կառավարելի են, այլև դուրս են եկել ընդհանուր վերահսկողության և զարգացման ուղուց և լուրջ վտանգներ են ներկայացնում ինքնաոչնչացման համար։ Ավելին, ժամանակակից վերափոխումների տրամաբանությունն արտացոլող հետազոտություններում և վերլուծություններում 287 փիլիսոփայությունը հասարակություն-մշակութային պարադոքսերի բովանդակությունն ու գործառույթները պարզեցնելու և աղքատացնելու միտում է։ Սոցիալական համակարգերի վերակառուցման ծրագրավորումը և հաշվարկը շատ բարդ խնդիր է, քանի որ, ի տարբերություն բնական համակարգերի, վերջիններս ավելի ակտիվորեն են արձագանքում փոփոխություններին, ինչը, իր հերթին, հանգեցնում է նպատակային նպատակներից շեղմանը, նույն համակարգի չպլանավորված փոփոխություններին։ Դա արմատական ​​և համակարգային վերափոխումների փուլում սոցիալ-մշակութային պարադոքսների և թյուրիմացությունների սոցիալ-փիլիսոփայական վերլուծությունն է, որը պահանջում է բացահայտել և վերլուծել սոցիոմշակութային դրդապատճառների դերը պարադոքսի ձևավորման և գոյության գործընթացներում, երբ սոցիալական համակարգը փնտրում է նորը։ Հասարակություններում պարադոքսների ուսումնասիրությունը, որոնք բնութագրվում են սոցիալ-մշակութային անորոշությամբ, այլընտրանքով, երկակիությամբ և հակասություններով, ենթադրում են մի շարք խնդիրներ։ Չնայած սոցիալական համակարգերի արմատական ​​վերափոխումները կատարվում են պլանային և նպատակային եղանակով, և դրանք բխում են տվյալ համակարգի զարգացման ներքին օրինաչափություններից, այնուամենայնիվ, ցանկացած վերափոխում և ցանկացած սոցիալական գործընթաց ներքին պարադոքսալ է և թյուրիմացությունների պատճառ է հանդիսանում։ Վերջինիս ի հայտ գալը, այլ օբյեկտիվ խնդիրների հետ մեկտեղ, արտացոլում է այդ հասարակություններում առկա «արտակարգ» իրավիճակը [7, գ. 51], ինչպես նաև վերը նշված երեւույթները հաղթահարելու այլընտրանքային հնարավորությունների առկայությունը։ Յուրաքանչյուր հասարակություն ստեղծում է իր սեփական սոցիալ-մշակութային արժեքները և դրանց համապատասխան արժեքային համակարգը։ Այդ տեսանկյունից առաջ է քաշվում այն ​​միտքը, որ պատմության ընթացքում մարդը տարբեր սոցիալական նպատակներ է դնում և ամեն գնով փորձում հասնել դրանց։ Նման իդեալը համարվում է բազմաբնույթ, ներդաշնակ անհատի ձևավորում, մինչդեռ արդյունքը տնտեսապես կենտրոնացած անձնավորություն է, որի կյանքն ու շարժառիթները բնութագրվում են ընդգծված շուկայական բնույթով։ Մարդկությունը միշտ իր առջև խնդիր է դրել պայքարել հանուն ազատության այնպիսի հիմնարար արժեքի համար։ Սակայն այն ստանալուց հետո նա չգիտի ինչպես օգտագործել, ուստի փախչում է ազատությունից։ Այլ կերպ ասած, մարդը չի կարող ապրել առանց ազատ ինքնաիրացման, բայց նա չի ցանկանում ապրել ազատության խնամքի ներքո։ Սա հատկապես դրսեւորվեց սպառողական հասարակության մեջ։ Ամփոփելով այս փոփոխությունների արդյունքները ՝ Օրտեգա-ի-Գասեթն առանձնացնում է ժամանակակից մարդկային հոգեբանության երկու հիմնական առանձնահատկությունները. Ա) կենսական ցանկությունների անսանձ աճ, բ) անշնորհակալ վերաբերմունք ամեն ինչի նկատմամբ, որի պատճառով նրանք սկսեցին ավելի լավ ապրել։ Այս եզակի պարադոքսի պատճառն այն է, որ նոր պայմաններում մարդիկ մի կողմից ձեռք են բերում բարեկեցիկ կյանքի իրական հնարավորություններ, մյուս կողմից ՝ այս արագ փոփոխվող իրողությունն այլևս չի տեղավորվում նախկին արժեքների, ավանդույթների և բարոյականության շրջանակներում։ նորմերը։ Առաջնորդվելով անձնական բարեկեցության թելադրանքով ՝ զանգվածները, միևնույն ժամանակ, կորցնում են իրենց երախտագիտության զգացումը բարեկեցության աղբյուրների նկատմամբ [8,46]։ Վերլուծելով ժամանակակիցությունը պատմական և քաղաքակրթական տեսանկյուններից և անդրադառնալով դրա քաղաքական (ինքնիշխանություն, մարդու իրավունքներ, օրենքի գերակայություն և այլն) և տնտեսական (մրցակցություն, շուկայական հարաբերություններ, ազատ ձեռնարկատիրություն և այլն) ինստիտուտներին ՝ այս վերլուծությունն արտացոլում է ժամանակակից սոցիալ-մշակութային կյանքը։ քաղաքակրթություն վերափոխումները (դեմագոգիա, սոցիալական գործողությունների ռացիոնալացում, մշակութային ձևավորում և այլն), որի արդյունքում փոխվում են նաև սոցիալ-մշակութային հասկացությունները և ձեռք բերում նոր գործառույթներ։ Տեղեկատվական հարաբերությունների արդիականացման պայմաններում սոցիալ-մշակութային հասկացությունները վերափոխվում են սոցիալական երեւույթների, որոնք բնութագրվում են խճանկարով, այլընտրանքով, երկընտրանքով և այլն։ Այս 289 փիլիսոփայության հետ կապված ՝ հեղինակը դիտել է ժամանակակից տեխնածին քաղաքակրթության թյուրըմբռնումն այն առումով, որ ժամանակակից ձեռքբերումները հնարավորություն են տալիս մի կողմից դիտվել որպես թյուրիմացությունների կոնկրետ դրսևորում, մյուս կողմից ՝ որպես սոցիալական ազդեցության արդյունավետ մեխանիզմ որի միջոցով ձեւավորվում է հասարակական-քաղաքական շահարկում։ մարդ [4, գ .34]։ Ինչպես ցույց են տալիս քաղաքակրթության ժամանակակից գործընթացները, հասարակության զարգացման միտումները բաժանվում են ՝ անցնելով համախմբման և, միևնույն ժամանակ, տարանջատման ուղիներ։ Մի կողմից, հասարակության հետ կապերի զարգացման, ինչպես նաև նոր տեսակի լրատվամիջոցների ներդրման շնորհիվ աշխարհը ձեռք է բերում ամբողջական և միասնական բնույթ։ Մարդկային համընդհանուր կարիքների իրազեկման մակարդակը սկսում է աճել, ինչը ձեռք է բերում միավորող, կենտրոնամետ հատկություններ։ Մյուս կողմից, ազգային և անհատական ​​ինքնագիտակցության մակարդակի բարձրացման արդյունքում սոցիալական հասարակությունները բաժանվում և մասնատվում են, ինչը խոսում է ապակենտրոնացման, տարանջատման, կենտրոնախույս երեւույթների առկայության մասին, որոնք արտահայտվում են հասարակության մեջ տարբեր պարադոքսներում և հակասություններում։ կյանք Մի կողմից, հասարակական կյանքի կազմակերպման մշակույթը մարդուց պահանջում է ստեղծագործական գործունեություն և հնարամտություն, իսկ մյուս կողմից `դա նրան դարձնում է կապվածություն ինստիտուցիոնալ կառույցների և տեխնոլոգիայի հետ։ Յուրաքանչյուր հասարակություն ստեղծում է իր սեփական սոցիալ-մշակութային արժեքները և դրանց համապատասխան գաղափարախոսությունը։ Այսպիսով, ժամանակակից քաղաքակրթությունը հիմնված է տնտեսակենտրոն մարդու վրա, որի կյանքը և կյանքի ձևը բնութագրող դրդապատճառները ունեն ընդգծված շուկայական բնույթ [2, p. 139]։ Սոցիալ-մշակութային այլընտրանքների դրսևորումները և սոցիալական համայնքների, խմբերի և կառույցների փոխազդեցության մեջ անորոշությունը դառնում են սոցիալական պարադոքսների գոյության հիմնական պատճառներից մեկը։ Հասարակության սոցիալական կյանքի կանխատեսելիությունը, որպես դրա մեջ ներառված 290 սոցիալական փիլիսոփայություն, սուբյեկտների փոխազդեցության և գործողությունների հետևանք է, հնարավոր է դարձնում ներդաշնակությունն ու համամասնությունը սոցիալական սպասումների և դրանց իրականացման հնարավորությունների ու միջոցների միջև։ Այնուամենայնիվ, համակարգային սոցիալ-մշակութային վերափոխումները հիմնովին փոխում են սոցիալական կյանքի էական բնութագրերը ՝ դրան օժտելով անկանխատեսելիության և ռիսկի դիմելու հատկություններով։ Սոցիալ-մշակութային պարադոքսների ըմբռնումը համակարգային վերափոխումների համատեքստում հնարավորություն ստեղծեց վերլուծել և վերաիմաստավորել սոցիալ-փիլիսոփայական հարցերի և հետազոտությունների առկա և ապագա սահմանները։ Eraամանակակից դարաշրջանում հասարակության կառավարման և մարդկային հարաբերությունների կարգավորման միջոցները անընդհատ փոփոխությունների են ենթարկվում։ Ավանդական փակ հասարակություններից լիբերալ-դեմոկրատական ​​հասարակություններին անցնելու և արևմտյան քաղաքակրթությունում տեղի ունեցող սոցիալ-տնտեսական, քաղաքական և հոգևոր վերափոխումների նպատակն է ծրագրավորել մարդկանց վարքը և դնել ցանկալի ուղղությամբ։ Փակ հասարակություններում կառավարությունը մեծ անհրաժեշտություն չունի ազդելու ժողովրդի գիտակցության վրա և հաստատելու նրա օրինականությունը, քանի որ դա կանխորոշված ​​է։ Մյուս կողմից, ժամանակակից ժողովրդավարական երկրներում մարդկանց տեսակետներն ու համոզմունքները վերահսկելու համար իշխանությունները ստիպված են օգտագործել զանգվածային ոգեշնչման ավելի ազատական ​​մեխանիզմներ, որի նպատակներից մեկը քաղաքացիական ակտիվության նվազեցումն է։ Համակարգային վերափոխումների փուլում կարևոր է հաշվի առնել հասարակության մեջ այնպիսի լուրջ գործոնների կարևորությունը, ինչպիսիք են տարբեր սոցիալական խավերի և խավերի փոխհարաբերությունները ընդհանուր ուղու վրա դնելու ուղիները, նրանց բարոյահոգեբանական փոփոխությունները։ իրերի և երևույթների ընկալումները և այլն։ Այսինքն ՝ սոցիալ-մշակութային երկակիությունը բերում է նաև արժեքային համակարգի փոփոխության։ Օրինակ ՝ վարչական և տոտալիտար ռեժիմների ներքո ապրող մարդիկ գնահատում են կյանքը, իրերն ու երևույթները այլ տեսանկյունից, ժողովրդավարական իրավական համակարգում բնակվողները ՝ տարբեր։ Հետեւաբար, երկու տարբեր չափումներով բնութագրվող սոցիալական տարածքում անհրաժեշտ է վերլուծել քաղաքական պարադոքսների առաջացման պատճառներն ու առանձնահատկությունները։ Քաղաքական պարադոքսները համարվում են նորմալ գործընթացներ։ Մասնագիտական ​​գրականության մեջ քաղաքական պարադոքսները համարվում են ինչպես էվոլյուցիոն, այնպես էլ հեղափոխական փոփոխությունների արդյունքներ, որոնք դրդված են կառուցվածքային գործոնների և վերափոխումների գործառական և ոչ գործառական հետևանքներ են։ Անհատներն ու խմբերը, որոնք հետապնդում են իրենց սեփական շահերը, քաղաքական պարադոքսների աղբյուր են [1, p. 15]։ Քաղաքական պարադոքսները հասարակության զարգացման բնական և անխուսափելի գործոններից են, առանց որի սոցիալական համակարգի կառուցվածքային տարրերի միջև փոխգործակցությունը բացակայում էր կամ ստանում էր գծային նկարագրություն։ Որտեղ կան մարդիկ, ովքեր հետապնդում են տարբեր շահեր, հետաքրքրություններ և կարիքներ, կան նաև թյուրիմացություններ, քանի որ հասարակությունը երբեք չի կարող գոյություն ունենալ առանց հակադրությունների, հակառակ շահերի և գաղափարների, տարբեր պահանջների։ Դժվար է պատկերացնել մի իրավիճակ, երբ հասարակության մեջ կա բացարձակ միաձայնություն, նույն հետաքրքրություններն ու գաղափարները, կարողությունները, կարողությունները, ինչը հիմք է տալիս պնդելու, որ հասարակության մեջ միշտ պարադոքսներ կլինեն։ Պարադոքսները, լինելով հասարակական-քաղաքական երևույթներ, բնորոշ են ցանկացած հասարակության և ընկած են քաղաքական գործընթացների հիմքում։ Հետևաբար, վերլուծելով հետմոդեռնիզմի զարգացման միտումները և վերափոխող հասարակությունները, կարելի է եզրակացնել, որ լիբերալիզմի և ժողովրդավարության կյանքի ընթացքում ի հայտ են գալիս սոցիալական հակասություններ, որոնց կապակցությամբ զարգանում են երկխոսության և համագործակցության պարադիգմեր։ Մինչդեռ, բազմաթիվ հումանիստների կողմից սպասվող մշակութային կապերն ու համագործակցությունը արդյունավետ զարգացնելու համար անհրաժեշտ է իրականացնել հանդուրժողականության սկզբունքը տարբեր վերաբերմունքի, արժեքների, նորմերի, կարծրատիպերի տեսանկյունից 292 փիլիսոփայություն։ Այս սկզբունքը ձևակերպելու պահանջը բնավ վերացական հրամայական չէ, այլ բխում է համընդհանուր գործընթացների վերլուծությունից։

example2382

example2382

Հոդվածը նվիրված է 1918 թ. Բաքվի հայերի ջարդերի պատմական և իրավական գործոնների ուսումնասիրությանը։ Հասկանալու համար, թե արդյոք կատարվածը ցեղասպանություն է և դատական պրակտիկայում դեպքի առնչությամբ որևէ նախադեպ կա, կատարել ենք տվյալ ժամանակաշրջանի իրադարձությունների մանրամասն քննություն և վերլուծություն։ Հարկավոր է հասկանալ, թե արդյոք եղել է հայերին ոչնչացնելու մտադրություն` պայմանավորված էթնիկ, ազգային, ռասայական կամ կրոնական հատկանիշներով, քանի որ դիտավորության հանգամանքի բացակայության դեպքում կասկած է առաջանում իրողությունը ցեղասպանություն որակելու, առավել ևս՝ հիմնավորելու տեսանկյունից։

1918 ԲԱՔՎԱՅԻ ՀԱՅԵՐԻ ԿՈՈՈՒԹՅՈՒՆԸ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ. ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԵՎ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԳՈՐACՈՆՆԵՐ 1918 թ. Սեպտեմբերին Բաքվում հայերի կոտորածների ուսումնասիրությունը ցույց տվեց, որ բոլշևիկ-մուսավաթ քաղաքական պայքարը իշխանության համար, [1] քողարկված կրոնական և էթնիկական բաժանմունքներով, թուրքական բանակի պանթուրքիզմի շրջանակներում առաջխաղացման պատրվակ։ Չնայած այս հանգամանքին, եռօրյա պատերազմի ընթացքում Բաքվի Հայ ազգային խորհուրդը բոլշևիկներից թաքցրեց և պատսպարեց 20 000 թաթարների (13 000 հասարակական շենքերում, 7000 իրենց տներում)։ Մարտի 30-ին, 31-ին և ապրիլի 1-ին տեղի ունեցած զինված բախումները ներկայացվեցին որպես հայ-թաթարական բախումներ, և թուրքերը առիթը օգտագործեցին արագացնելու իրենց առաջխաղացումը 1 [3, 2, 13]։ Մայիսին «մահմեդականներին վտանգից փրկելու համար» Գյանջայում (Գանձակում) ստեղծվեց իսլամական բանակ, որին հաջորդեց «Ադրբեջանի ժողովրդավարական հանրապետություն» արհեստական ​​պետության կազմավորումը։ Այդ առիթով 1923 թ. Բաքվում երկու տարի բնակվող ռուս հասարակական գործիչը, որը քաջատեղյակ էր իրադարձություններին, Բ. Բայկովը գրում է. «Ադրբեջանի նորաստեղծ հանրապետության կառավարությունը բռնությունը հասցրեց նպատակային ՝ այն հասցնելով պետական ​​մակարդակի։ հայտարարվեց ընդդեմ հայերի »։ [4] Անդրկովկասում իրավիճակը Մեծ Թուրանի ստեղծման ճանապարհին, Սեյմի փլուզումը, մայիսյան հերոսամարտերում թուրքական բանակի պարտությունը, հանրապետությունների անկախությունը արագացրեց օսմանյան բանակի ներխուժումը Բաքու։ Թուրքական կողմը վերջապես հասավ ցանկալի արդյունքի. Այլևս չթաքնվելով իսլամական բանակի անվան տակ, թուրքական կանոնավոր բանակի եռօրյա մարտը խորհրդային կառավարության և Մուսավաթի միջև ավարտվեց մարտի 20-ին (ապրիլի 2) Մուսավաթի պարտությամբ։ Պարագլուխների մեծ մասը փախավ Ելիզավետպոլ, ոմանք թաքնվեցին Ադրբեջանի արվարձանային գյուղերում։ Երկու կողմերից էլ ավելի քան 3000 մարդ զոհվեց։ Տարբեր աղբյուրների համաձայն ՝ սպանվել է 700-2000 թաթար, 300-1200 բոլշևիկ (ռուս և հայ)։ Այդ օրերին Հայաստանի ազգային խորհուրդը փրկեց նավթարդյունաբերող Հ. Թաղամասը և Շ. Ասադուլլան, իսկ Սուրբ Շահումյանը ՝ Բեհբութ խան ivanիվանշիրին, որը վեց ամիս անց իր «երախտագիտությունը» հայտնեց հայերին։ Աշխատանքներից հետո նա հարձակվեց Բաքվի ուղղությամբ։ 1918 թ. Մայիսին Գանձակում Ադրբեջանի կառավարության և «Մուսավաթ» կուսակցության գործիչների գաղտնի հանդիպման ժամանակ ծրագրեր կազմվեցին Նուխի, Արեշ, Գյոկչա, Շամախի և Բաքու նահանգներում հայերի կոտորածների համար։ Հայկական կողմի հիմնական խնդիրն էր բացել Բաքու-Թիֆլիս ճանապարհը. Ազատել Գոքչայի, Արեշի, Նուխիի, Շամախի նահանգների հայ բնակչությանը թուրք-թաթարական հետապնդումներից, այնուհետև անցնել Հայաստան ՝ օգնելու հայկական կորպուսին Թուրքեր Անգլիայի արտաքին գործերի նախարար Ռ. Սեսիլը գրել է, որ թուրքերը ավելի շուտ կհասնեին Բաքու, եթե հայերը չդիմադրեին։ Օսմանյան կայսրությունը ձգտում էր խլել Բաքվի նավթը, ապա անցնել Հյուսիսային Կովկաս, իսկ այնտեղից ՝ Կենտրոնական Ասիա ՝ ստեղծելով մեծ թուրքական պետություն ՝ պանթուրքիզմի ծրագիրն իրականացնելու համար։ Փորձ է արվել ներխուժել Բաքու ՝ ստեղծելու համաթուրքական ծրագրով նախատեսված Օղուզի պետությունը, որը նախատեսում էր Օսմանյան կայսրության խնամակալության տակ ստեղծել նոր «Մեծ Ադրբեջան» պետություն ՝ ծովից մինչև Կասպից ծով ընկած տարածքում ( Բաթումիից Բաքու) կամրջելով թուրքական պետությունը։ Ոչնչացնելով Բաքվի ավետ Ելիզավետպոլի հայկական գյուղերը (օրինակ, Նուխի և Արեշի 51 գյուղերից 48-ը ոչնչացվեց, ընդհանուր 40,000 բնակչությամբ [9, 2]), թուրք-մուսավաթական ուժերը պաշարեցին Բաքու քաղաքը, որտեղ գրեթե 90,000 Հայեր էին ապրում։ 1918 թ. Սեպտեմբերի 15-17-ին Բաքու քաղաքում (մինչ այդ ՝ Բաքվի նահանգում), թուրքական կանոնավոր բանակը և թաթար ավազակները շարունակեցին հայերի ցեղասպանությունը Արևմտյան Հայաստանում, որն սկսվել է Օսմանյան հայաբնակ շրջաններում։ Կայսրություն։ Կատարվածի ողջ պատասխանատվությունը ՝ հետեւանքների հաղթահարումը, դաշնակից տերությունների կողմից 1918-ին դրվեց Օսմանյան կայսրության վրա։ 1918 թ. Դեկտեմբերին Բրիտանիան, Ֆրանսիան և Միացյալ Նահանգները Բաքվում ստեղծեցին «Դաշնակիցների վերանայման հանձնաժողով»։ Այն ուներ պաշտոնական բնույթ, միջազգային, անձնակազմը ՝ միջազգային (ընդգրկված էր ընդամենը 7 հայ)։ Հանձնաժողովը Բաքվի բնակչությանը առաջարկեց ներկայացնել ցուցակ-գնահատականներ ՝ վերջնաժամկետ սահմանելով փետրվարի 15-20-ը։ Այդ իմաստով հնարավոր է Վրաստանում ՀՀ ներկայացուցիչ Jamամալյանի 1918 թ. Նոյեմբերի 29-ին ՀՀ արտաքին գործերի նախարարին ուղարկված հեռագիրը գեներալ Թոմսոնի կողմից Նուրի փաշային նոյեմբերի 21-ին ուղարկված հետևյալ հեռագրի տեքստն էր. «Բաքու հասնելուն պես, հաղորդագրություններ են ստացվել թալանվածին հասցված վնասի մասին օսմանյան զինվորների ունեցվածքը։ Բաքվում ստեղծվել է Մեծ Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի և Միացյալ Նահանգների ներկայացուցիչների հանձնաժողով ՝ ապացուցված վնասների ընդհանուր արժեքի գնահատման համար։ Քանի որ ապագա գումարը պետք է վճարվի Թուրքիայի հաշվին, ես գրում եմ ձեզ, որպեսզի կարողանաք վերադարձնել գույքը։ Տեղեկացնում եմ ձեզ, որ անհրաժեշտության դեպքում գանգատները քննարկելու համար կստեղծվեն այլ հանձնաժողովներ։ Այդ պատճառով նպատակահարմար է ձեզ տեղեկացնել ձեր գեներալներին այս մտադրության մասին։ «[10] Այն, ինչ տեղի ունեցավ հայերի հետ սեպտեմբերին (ի տարբերություն 1918-ի մարտի 31-ից ապրիլի 2-ը տեղի ունեցած դեպքերի), միակողմանի գործողությունների արդյունք էր։ Նշենք, որ ռազմական գործողության ընթացքում իրականացված ահաբեկչությունն ու ռմբակոծությունները չեն համարվում միակողմանի գործողություն։ Վերջիններս չեն կարող ցեղասպանություն համարվել, քանի որ չեն հետապնդում խմբի կանխամտածված ոչնչացման բուն նպատակը։ Վկա, օսմանյան բանակի գերմանացի սպա Է. Պարաքեն հայերի հետ կատարվածի մասին գրեց գեներալ-լեյտենանտ ֆոն Zeեեկտիին։ «Դաժանությունները հիմնականում իրականացվել են տների ներսում։ Այդ պատճառով փողոցներում համեմատաբար քիչ դիակներ կային։ Դրանք հիմնականում խրված էին անկյուններում, ուստի հաճախ միայն հոտը։ Մի տեղ ես տեսա յոթ դիակ ՝ իրար վրա շարված, այդ թվում ՝ մի քանի երեխա։ «Նկուղներից հոտ էր գալիս»։ Paraquin– ի ականատեսների պատմությունները ուշագրավ մանրամասներ են հաղորդում Բաքվում տեղի ունեցած իրադարձությունների վերաբերյալ ՝ միաժամանակ նշելով, որ այնտեղ հայերի կոտորած էր ծրագրված։ Այն իրականացվել է թուրքական կանոնավոր բանակի ՝ Նուրի փաշայի և նրա զինվորականների աջակցությամբ։ «Գերմանիան Մի գերմանացի ասաց ինձ, որ ինքը տուն է մտել Նուրիպաշայի զարմիկի հետ, որտեղ սպանվել է 13 վրացի ՝ անկախ տարիքից և սեռից։ Երբ նա մատնանշեց, որ նրանք վրացիներ են, այսինքն ՝ Գերմանիայի պաշտպաններ, նա ստացավ հետևյալ պատասխանը. «Նրանք հայ էին համարվում» [2, 12]։ Բաքվում հայերի կոտորածների մասին բազմաթիվ ապացույցներ կան։ «Անգամ հիվանդանոցներում գտնվողներին չեն խնայել։ Միայն Բալախանի հիվանդանոցում 360 հիվանդ ծեծի է ենթարկվել, իսկ Կոմանդանցկի փողոցի մանկատան 63 երեխաներ նետվել են չորրորդ հարկից։ « Միսակ Թորլաքյանի դատավարության ընթացքում հայկական մանկատան տնօրեն Ա. Ըստ Խանեդյանի, կոտորածի ընթացքում սպանվել է շուրջ 500 որբ։ Առկա փաստերը ցույց են տալիս, որ Բաքվի նահանգում հայերի կոտորածները (Ավ. Ահարոնյանը հուլիսի 20-ին գրած իր նամակում հայտնում է Երևանի, Դիլիջանի, Նոր-Բայազետի հայերի պայմանները թուրքական բանակի գործողությունների արդյունքում։ Բացի այդ, տեղեկություններ կան rakարաքիլիսայի շրջանում 2000 հայերի մաշկի մասին] [15] զանգվածային և պարբերական բնույթի [10] 2։ Վերջին հատկանիշը Ռուանդայի ցեղասպանության հիմքն էր։ Իզուր չէ, որ փաստաբան Վ.Շաբասը դա համարում է ցեղասպանության հատկանիշ։ Այլ գործոններ, ինչպիսիք են այս կամ այն ​​տարածաշրջանում կամ երկրում կատարված ոճրագործությունների զանգվածային կամ ընդհանուր բնույթը, զոհերի նպատակային և համակարգված հետապնդումը ըստ խմբային պատկանելության, հնարավորություն են տալիս պարզելու ցեղասպանության նպատակը։ Բաքվի ջարդերը որոշակի նմանություններ ունեն Արեւմտյան Հայաստանում տեղի ունեցածի հետ։ Նախ նշենք, որ նպատակը մեկն էր ՝ Մեծ Թուրանի ստեղծման համար էթնիկ խմբի ոչնչացումը։ Երկու դեպքում էլ կան երկրորդական դրդապատճառներ ՝ տնտեսական-կրոնական։ Կրոնական գործոն Բաքվում մեծ թվով մահմեդականներ էին (Կովկասի թաթարներ)։ Բացի այդ, «Մուսավաթ» կուսակցությունը ազդեցիկ ուժ էր Բաքվի մահմեդականների շրջանում, որը սյուն դարձավ թե՛ քաղաքը գրավելու, թե՛ ջարդ իրականացնելու հարցում։ Այս առումով զուգահեռ կարող է անցկացվել 1995 թ. [18] 1945-ի հուլիսին սերբական բանակը գեներալ Ռատկո Մլադիչի գլխավորությամբ տեղակայվեց Սրեբրենիցայում։ Տնտեսական հետաքրքրություն Ինչպես գիտենք, 1917 թ.-ին Բաքվի խորհրդի ընդլայնված նիստում, 1945 թ. Նոյեմբերի 17-ին, մունիցիպալիտետը վերացվեց, իսկ նավթի հանքավայրը կցվեց քաղաքին [9, 19]։ Բաքվի նավթը գրավիչ էր ոչ միայն Օսմանյան Թուրքիայի, այլ նաև Խորհրդային Ռուսաստանի, Բրիտանիայի և Գերմանիայի համար։ Արեւմտյան Հայաստանում քրդերին աջակցում էին քրդերը։ Այդ դերը Բաքվում խաղում էին Մուսավաթներն ու Կովկասի թաթարները։ Հայերի բնաջնջումն Արեւմտյան Հայաստանում իրականացրել են «Թեշքիլաթ մահսուսե (Հատուկ կազմակերպություն) ավազակները, այդ նպատակով Բաքվի նահանգում գործող« alaալադ կոմիտե »(Դահիճների կոմիտե) կազմակերպությունը։ Երկու դեպքում էլ հայ մտավորականները ձերբակալվել էին կոտորածից առաջ։ Բաքվի դեպքերը ընդհանուր բան ունեն Հոլոքոստի հետ, քանի որ ցեղասպանությունը կատարվել է հայրենիքի սահմաններից դուրս, Ռուանդայի ցեղասպանություն 2 Genocideեղասպանության որակական առանձնահատկությունը զանգվածային բնույթն է։ Այս դեպքում մենք չենք խոսում ցեղասպանության զոհերի թվի մասին, որոնց հաշվելու փորձերը գիտականորեն բեղմնավոր են։ Խնդիրն այլ է։ Genocideեղասպանության բովանդակային առանձնահատկությունը, որը հնարավորություն է տալիս տարբերակել վերջինները կոլեկտիվ բռնության այլ դրսեւորումներից, զանգվածային պիտակավորման և դասակարգման տրամաբանությունն է։ Խոսքը սուբյեկտի ՝ իրավիճակի ընկալման առանձնահատկությունների մասին է։ Genocideեղասպանության զոհի կերպարը անդեմ է, մասսայական, քանի որ խմբին պատկանելը անհրաժեշտ է սուբյեկտի համար, որը բավարար հիմք ունի որակավորվելու որպես ոչնչացման թիրախ։ Հաշվի առնելով Միջազգային քրեական դատարանի Ռուանդայի արդարադատության պալատի Ակայեսուի գործով վճիռը, որում գրանցվել են ռազմագերիների զանգվածային սպանության դեպքեր, Սրեբրենիցայի հետ արտաքին ղեկավարության հիման վրա (արձանագրված է «Բոսնիա-Հերցեգովինան ընդդեմ Սերբիայի» գործը)։ Համաձայն ՄԱԿ-ի 1948 թ. ,Եղասպանության հանցագործության կանխարգելման և պատժման մասին կոնվենցիայի (որը սահմանում է ցեղասպանության հանցագործությունը) կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածը `կապված ազգային, էթնիկական, ռասայական կամ կրոնական խմբերի ամբողջական կամ մասնակի ոչնչացման հետ, ա. խմբի անդամների սպանությունը, բ. խմբի անդամներին լուրջ մարմնական վնասվածքներ պատճառելը, գ. խմբի համար դիտավորյալ պայմանների ստեղծում, որոնք ուղղված են դրա ամբողջական կամ մասնակի ֆիզիկական ոչնչացմանը, դ. ծննդյան վերահսկման միջոցառումներ այս խմբում։ Այս գործողությունները լիովին համապատասխանում են Բաքվի ջարդերի սցենարին։ Կարծում ենք, որ միայն Արևմտյան Հայաստանը կամ Օսմանյան կայսրությունը Հայոց ցեղասպանություն համարելը ընդունելի չէ, քանի որ, ինչպես տեսանք, օսմանյան բանակի վերահսկողության տակ գտնվող բոլոր տարածքներում ցեղասպանություն է իրականացվել հայերի նկատմամբ։ Օրինակ ՝ rakարաքիլիսայում 2000 տղամարդու կոտորելու փաստը, ինչը ընդհանուր է Սրեբրենիցայի ցեղասպանության, այսինքն ՝ 8000 մահմեդական բոսնիացիների սպանության հետ։ Կարծում ենք, որ Բաքվում անհրաժեշտ է փնտրել Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ ընդհանուր մտադրություն, քանի որ դա, ըստ էության, Հայոց ցեղասպանության դրվագ էր, որն իրականացվում էր որպես էթնիկ խումբ գոյություն ունեցող հայերին ոչնչացնելու ընդհանուր մտադրություն։ 1918-ին ոչ թե թուրք-քրդական ամբոխն էր, այլ թուրքական կանոնավոր բանակը, որը հրկիզեց հայկական բնակավայրերը մինչև Բաքու ՝ կոտորելով խաղաղ բնակիչներին, հետագայում նույնը կրկնելով Բաքվում։ Բազմաթիվ վկայություններով և փաստաթղթերով հաստատված այս փաստը թուրքական գործերում տեղ չի թողնում հայերի անվստահության մասին կեղծ հայտարարության համար տեղահանությունների «արդարացման» համար։ Նախիջևանում և Արևելյան Անդրկովկասում ապրող հայերը Օսմանյան կայսրության քաղաքացի չէին համարվել անվստահելի, և ավելին, նրանք վտանգ չէին ներկայացնում կայսրության կամ Թուրքիայի համար։ Նրանց տեղում կոտորեցին բացառապես հայ լինելու համար։ Մենք հավատում ենք, որ ինչպես Անկախ Պետությունների Համագործակցությունը, Ադրբեջանական ԽՍՀ-ն, այնպես էլ ներկայիս Ադրբեջանի Հանրապետությունը որդեգրել են Թուրքիայի անպատիժ մնացած ցեղասպան հակահայկական քաղաքականությունը հայերին և Հայաստանին վերաբերող հարցերի շուրջ, մինչև դրա լիարժեք ճանաչումը և դատապարտվել է Օսմանյան կայսրության կողմից։ Genocideեղասպանություն, այդ քաղաքական գիծը ոչ մի կերպ չի փոխվի։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Բագուի ինքնապաշտպանությունը, «Մշակ», Թիֆլիս (Վրաստան), 23 հոկտեմբերի, 1918 թ. [2] «Հայերի կոտորածները Բաքվում և Ելիզավետպոլի նահանգներում 1918-1920 թվականներին», Փաստաթղթերի ժողովածու, նյութեր, Երևան, 2003, էջ 158-61, 260-3, 429, 152, 104 (որոշ տվյալների համաձայն ՝ 14000 ) 1267, գ. 1, գ. 26, թ 22-23։ «Հորիզոն», Թիֆլիս, №66, 29 մարտի 1918 թ. [3] ՀԱԱ, զ. 223, գ, 1, գ. 117, թ. 2 [5] Ստեփանյան Գ., «Հայկական կոտորածները և ինքնապաշտպանական մարտերը Նուխի ուխ Արեշ գավառներում 1918-1920 թվականներին», Հայոց ցեղասպանության պատմության պատմագրության հարցեր, № 5, Երեւան, 2002, էջ։ 25 «Բանվոր», 1919 մարտի 29, թիվ 61։ [6] Ghaարիբջանյան Գ., «Բաքվի կոմունան ՝ հանուն հայապահպանության», Հասարակական գիտությունների տեղեկագիր, № 1, 1999 էջ 42։ [7] ՀԱԱ զ. 276, գ. 1, գ. 37, թ 48 [8] Հորիզոն, Թիֆլիս (Վրաստան), 30 հոկտեմբերի, 1918, № 222։ [9] Ստեփանյան Գ., Բաքվի հայերի պատմությունը (պատմա-ժողովրդագրական ուսումնասիրություն), Երեւան, 2011, էջ 430-1, 402, 347։ Դադայան Խ., Հայեր - Բաքու, էջ. 150 [10] Genocideեղասպանությունը հանրային վերլուծության կիզակետում, հոդվածների ժողովածու, Մկրտիչյան Ա. Գիտնական, խմբագր. Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2015, էջ 10, 11-3։ [11] Ստեփանյան Գ., Հայկական ջարդեր Հայերի ինքնապաշտպանական մարտերը Բաքվի նահանգում և թուրք-ադրբեջանական պատասխանատվություն (1918 թ. Սեպտեմբեր, 1920 թ. Ապրիլի) Հայոց ցեղասպանություն 100. itionանաչում. Հատուցում, զեկույցների դրույթներ, Երևան, 2015, էջ։ 41 [12] Hayruni A., The Armenian Problem in German Foreign Policy 1918, Երեւան, 2013, էջ։ [13] Ստեփանյան Գ., Համազասպ Սրվանձտյանց, Երեւան, 2016, էջ 433, 629։ [14] Փեհպուտ խան ivanիվանշիրի մարդասպան Միսաք Թորլաքյանի դատավարությունը։ Courtինվորական դատարանի առջև, Աթենք, 1936, էջ. 22 [15] ՀԱԱ զ. 200, գ. 2, գ. 5, թ 1-2-ը [16] Schabas W., Genocideեղասպանություն միջազգային իրավունքում։ Հանցագործությունների հանցագործություն, 2000, էջ. 208 [18] Բոսնիա և Հերցեգովինան ընդդեմ Սերբիայի և Չեռնոգորիայի, № 185, էջ. 81 Մարուքյան Ա., Հայոց ցեղասպանության գործով միջազգային դատարան դիմելու հիմքերն ու հնարավորությունները, Երեւան, 2014, էջ. 55 [19] ՀԱԱ զ. 1267, գ. 2, գ. 94, թ. 103։ Ռուզաննա Գասպարյան 1918 ԲԱՔՎԻ ՀԱՅԵՐԻ GԵOCԱՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՐՊԵՍ ԻՐԱԿԱՆ. ։

example578

example578

Աշխատանքը նվիրված է ներկայումս սրընթաց զարգացում ապրող հարաբերություններից մեկի՝ էլեկտրոնային առևտրի զարգացման խոչընդոտներին։ Աշխատանքում ուսումնասիրվել են Հայաստանի Հանրապետությունում միջազգային էլեկտրոնային առևտրի զարգացման խոչընդոտները՝ կապված մաքսային մարմինների կողմից համապատասխան ժամկետներում մաքսային ձևակերպումների իրականացման, էլեկտրոնային եղանակով գնված ապրանքների հետ ուղարկվող նվերների մաքսազերծման առանձնահատկությունների և էլեկտրոնային եղանակով գնված ապրանքների մաքսային գնահատման հետ։ Ուսումնասիրելով հիմնախնդիրը՝ աշխատանքում անցկացվել են համեմատականներ արտասահմանյան իրավական համակարգերի հետ, և տրվել են համապատասխան խոչընդոտների իրավական լուծումները։

ԷԼԵԿՏՐՈՆԱՅԻՆ ԱՌԵՎՏՐԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԽՈՉԸՆԴՈՏՆԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ԵՎ ԴՐԱՆՑ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԼՈՒԾՈՒՄՆԵՐԸԷլեկտրոնային առևտուրը (այսուհետ` էլ. առևտուր) սրընթաց զարգանում է ամբողջ աշխարհում։ Ամեն օր աշխարհի տարբեր ծայրերում շատանում է էլ. առևտրիցօգտվողների թիվը։ Հայաստանի Հանրապետությունում վերջին 2 տարիներին գրանցվել է նույն միտումը, ստեղծվել են բազմաթիվ նոր կայքեր, որոնք թույլատրում ենիրականացնել էլեկտրոնային եղանակով արևտուր։ Չնայած այն հանգամանքին, որտեղական էլ. առևտուրը փոքր-ինչ զարգացել է, միջազգային բնույթի էլ. առևտուրըգերակշռում է և կշարունակի գերակշռող մնալ, քանի որ ՀՀ-ն հանդիսանում է առավելշատ ներկրող, քան արտահանող երկիր։ ՀՀ միջազգային էլ. առևտրի զարգացմանհամար շատ խոչընդոտներ կան, որոնք կապված են ինչպես միջազգային փոստայինառաքման, այնպես էլ մաքսային գործունեության հետ, որոնց կանդրադառնանք սույնաշխատանքում և կփորձենք տալ դրանց իրավական լուծումների մեր մոտեցումները։ Էլեկտրոնային առևտրում իր կարևոր դերը ունի ապրանքի փոխադրումը։ Ըստ ՀՀ կառավարության 2009 թ. օգոստոսի 20-ի N 947-Ն որոշման. «Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը որոշում է ստեղծել Հայաստանի Հանրապետության կառավարությանն առընթեր պետական եկամուտների կոմիտեի միջազգային փոստային և սուրհանդակային առաքումներով փոխադրվող ապրանքներիմասնագիտացված մաքսատուն։ Հայաստանի Հանրապետության կառավարությաննառընթեր պետական եկամուտների կոմիտեի միջազգային փոստային և սուրհանդակային առաքումներով փոխադրվող ապրանքների մասնագիտացված մաքսատանգործունեության տարածք է Հայաստանի Հանրապետության ամբողջ տարածքը»։ ՀՀ կառավարությանն առընթեր պետական եկամուտների կոմիտեի միջազգայինփոստային և սուրհանդակային առաքումներով փոխադրվող ապրանքների մասնագիտացված մաքսատան գործունեությունը կարգավորվում է ՀՀ մաքսային օրենսգրքովև ՀՀ կառավարության կողմից 2001 թ. հունվարի 8-ին ընդունված N 4 որոշմամբ1։ Ըստ ՀՀ մաքսային օրենսգրքի 105-րդ հոդվածի 2-րդ մասի` «ֆիզիկական անձանց կողմից միջազգային փոստային կամ սուրհանդակային առաքումներով Հայաստանի Հանրապետության մաքսային սահմանով տեղափոխվող ապրանքների համարմաքսատուրքը հաշվարկվում է հետևյալ դրույքաչափերով.ա) 0 տոկոս, եթե տեղափոխվող ապրանքների ընդհանուր քաշը չի գերազանցում 20 կգ, իսկ ձեռքբերման արժեքը չի գերազանցում 150 հազ. դրամը, բ) 2.5 տոկոս, եթե ներմուծվող ապրանքների ընդհանուր քաշը չի գերազանցում20 կգ, իսկ ձեռքբերման արժեքը գերազանցում է 150 հազ. դրամը, սակայն չիգերազանցում 300 հազ. դրամը»։ 1 Տե՛ս ՀՀ մաքսային սահմանով ֆիզիկական անձանց կողմից միջազգային փոստային կամ սուրհանդակային առաքումներով փոխադրվող ապրանքների տեղափոխման կարգը հաստատելու մասին ՀՀ կառավարության որոշումը, 08.01.2001, N 4։ ՀՀ կառավարության կողմից 2001 թ. հունվարի 8-ին ընդունված N 4 որոշման13-րդ կետով սահմանվում է. «...եթե զննման արդյունքում պարզվում է, որ առաքանումեջ առկա են Հայաստանի Հանրապետության մաքսային օրենսգրքի 105-րդ հոդվածի2-րդ մասով սահմանված բնաիրային և արժեքային չափերը գերազանցող կամ ոչ սակագնային կարգավորման ենթակա ապրանքներ, ապա առաքանին բաց չի թողնվում,և մաքսային մարմնի կողմից փոխադրողին տրվում է առաքանու մեջ առկա ապրանքները հայտարարագրելու և մաքսատուրքեր վճարելու վերաբերյալ կտրոն՝ համաձայնN 2 ձևի, որում նշվում է նաև վճարման ենթակա մաքսատուրքերի չափը, եթե առաքանու ուղեկցող փաստաթղթերում առկա են Հայաստանի Հանրապետության մաքսային սահմանով տեղափոխվող ապրանքների մաքսային արժեքը գործարքի գնի մեթոդով հաշվարկելու համար Հայաստանի Հանրապետության մաքսային օրենսգրքովսահմանված բոլոր անհրաժեշտ փաստաթղթերը»։ Ուսումնասիրելով վերը նշվածիրավական ակտերը՝ տեսնում ենք, որ դրանցից որևէ մեկը կամ ՀՀ օրենսդրությանորևէ ակտ չի պարունակում նորմ, որը սահմանում է նվազագույն ժամկետներ, որոնցընթացքում մաքսային մարմինը պարտավոր է իրականացնել վերոնշված որոշման 5րդ և/կամ 13-րդ կետերով սահմանված պարտավորությունները։ Բազմաթիվ ուսումնասիրությունների արդյունքում տեսնում ենք, որ այս նվազագույն ժամկետների օրենքով կամ Կառավարության որոշմամբ սահմանված լինելու բացակայությունը հանգեցնում է որոշակի կամայականությունների։ Էլ. առևտրի համար նախատեսված գրեթե բոլոր կայքերում սահմանված է առաքման ժամկետ, որի ընթացքում էլ. առևտրի կայքում որպես վաճառող գրանցվածանձը (այսուհետ` վաճառող) պարտավոր է փոխադրող ընկերության միջոցով առաքելապրանքը գնորդին։ Որոշ կայքեր սահմանում են 60 օր ժամկետ1, որով երաշխավորում են, որ այդ ժամանակահատավածի սահմաններում վաճառողներն ապրանքըկառաքեն գնորդին։ Պրակտիկայում բազմիցս հանդիպում ենք այդ ժամկետներիխախտումների, որոնց մի ստվար զանգվածը կապված չէ վաճառողի կամ փոխադրում իրականացնող ընկերության անբարեխղճության հետ։ Սակայն քանի որ էլ.առևտրի կայքերը իրնեց կանոններում սահմանում են հատուցման մեխանիզմներ,որոնք գործում են ոչ միայն այն դեպքում, երբ վաճառողն էլ. առևտրի կայքում հրապարակում է վաճառվող ապրանքի հետ անհամապատասխան տեղեկություններովօֆերտա, այլ նաև այն դեպքում, երբ կայքում սահմանված ժամկետներում վաճառողըչի ստանում իր կողմից գնված ապրանքը։ Այսպիսով, հարց է առաջանում՝ ինչ էկատարվում, երբ գնորդը էլ. առևտրի կայքում սահմանված ժամկետներում չի ստանում ապրանքը, սակայն դրանում բացակայում է թե՛ վաճառողի և թե՛ փոխադրողընկերության անբարեխղճությունը։ Պրակտիկայում լինում է հետևյալը. գնորդը կա՛մէլ. առևտրի կայքում բացում է վեճ (dispute, case), կա՛մ դիմում է հաճախորդներիաջակցման կենտրոն, կա՛մ այլ կերպ (կախված կայքի կանոններից) դիմում է գումարիվերադարձման պահանջով՝ նշելով սահմանված և երաշխավորված ժամկետիխախտման փաստը։ Այդ դեպքում էլ. առևտրի կայքը, ընդունելով այն հանգամանքը,որ գնորդը փաստացիորեն չի ստացել ապրանքը կայքում սահմանված ժամկետներում, վերադարձնում է գումարը գնորդին։ Սակայն որոշակի ժամանակ անց, երբ արդեն անցել է կայքում սահմանված ժամկետը, և գնորդը ստացել է իր հատուցումը,ստանում է նաև իր ապրանքը։ Այս դեպքում առաջանում են հետևյալ խնդիրները`կա՛մ գնորդը պետք է վերադարձնի գումարը, որը վերադարձվել էր իրեն, կա՛մ պետք էհետ ուղարկի ապրանքը վաճառողին։ Այս դեպքում առաջանում է վնաս ոչ միայնգնորդի, այլև վաճառողի համար։ Սակայն շատ դեպքերում գնորդները բարեխղճորեն1 Տե՛ս օրինակ` http։ չեն գործում՝ ո՛չ վերադարձնում են ապրանքը, ո՛չ էլ գումարը։ Այդ դեպքում փաստացիվնաս է կրում վաճառողը։ Վերը նշված խնդիրները առաջանում են, քանի որ բազմաթիվ դեպքերում մաքսային մարմինը ողջամիտ ժամկետներում չի իրականացնում ՀՀկառավարության կողմից 2001 թ. հունվարի 8-ին ընդունած N 4 որոշման 5 և/կամ13-րդ կետերով նախատեսված պարտավորությունները։ Այսպիսով, վերոնշված խնդիրը էլ. առևտրի զարգացման խոչընդոտ է ՀՀ-ում, քանի որ բարդացնում է էլ. առևտուրը, հանգեցնում կողմերի վնասների առաջացմանը ևկարող է նաև առիթ հանդիսանալ, որպեսզի նվազի ՀՀ քաղաքացիների՝ ապրանքներվաճառողների թիվը։ Այս խոչընդոտին իրավական լուծում ենք առաջարկում. ընդունել «ՀՀ կառավարության կողմից 2001 թ. հունվարի 8-ին ընդունված N 4 որոշմանմեջ լրացումներ կատարելու մասին» Կառավարության որոշում։ Այս որոշմամբ պետքէ նախատեսվի նորմ, որը կսահմանի հետևյալը. «Մաքսային մարմինը առաքանինստանալուց հետո ոչ ուշ քան 3-օրյա ժամկետում իրականացնում է սույն որոշման 5րդ և/կամ 13-րդ կետով սահմանված պարտավորությունները»։ Էլ. առևտրի զարգացման վրա ազդող մյուս խոչընդոտը ՀՀ մաքսային մարմինների կողմից մաքսային գնահատումն է։ Ըստ Կառավարության 2001 թ. հունվարի 8-ի N 4 որոշման 13-րդ կետի. «Եթե զննման արդյունքում պարզվում է, որ առաքանու մեջառկա են Հայաստանի Հանրապետության մաքսային օրենսգրքի 105-րդ հոդվածի 2րդ մասով սահմանված բնաիրային և արժեքային չափերը գերազանցող կամ ոչ սակագնային կարգավորման ենթակա ապրանքներ, ապա առաքանին բաց չի թողնվում,և մաքսային մարմնի կողմից փոխադրողին տրվում է առաքանու մեջ առկա ապրանքները հայտարարագրելու և մաքսատուրքերը վճարելու վերաբերյալ կտրոն՝ համաձայն N 2 ձևի, որում նշվում է նաև վճարման ենթակա մաքսատուրքերի չափը, եթեառաքանու ուղեկցող փաստաթղթերում առկա են Հայաստանի Հանրապետությանմաքսային սահմանով տեղափոխվող ապրանքների մաքսային արժեքը գործարքի գնիմեթոդով հաշվարկելու համար Հայաստանի Հանրապետության մաքսային օրենսգըրքով սահմանված բոլոր անհրաժեշտ փաստաթղթերը»։ Իսկ ըստ ՀՀ մաքսայինօրենսգրքի 87-րդ հոդվածի 1-ին մասի. «Մաքսային սահմանով տեղափոխվող ապրանքների մաքսային արժեքը գործարքի գնի մեթոդով հաշվարկելու համար հայտարարատուն մաքսային հայտարարագրի հետ միասին պետք է ներկայացնի`1) արտահանման երկրում ապրանքների ձեռքբերման փաստաթուղթը, որըպետք է պարունակի փաստաթղթի տրման ամիս-ամսաթվի, հերթական համարի, վաճառողի (առաքողի), գնորդի (ստացողի), ապրանքի մանրամասն նկարագրի (անվանումը, առկայության դեպքում` ապրանքային նշանը կամ առևտրային անվանումը),տեղերի/քանակի, չափի միավորի, միավոր արժեքի, քաշի, ընդհանուր արժեքի մասինտեղեկություններ, ինչպես նաև վճարման փաստաթուղթը կամ հետագա վճարմանպարտավորությունը հաստատող փաստաթուղթը (երաշխիքի նամակ կամ վաճառողիև գնորդի միջև համաձայնեցված այլ փաստաթուղթ).2) մինչև Հայաստանի Հանրապետության մաքսային սահմանը տեղափոխելուհամար կատարված փոխադրման, բեռնման, բեռնաթափման, փոխաբեռնման, ապահովագրության և համանման այլ ծախսերը հիմնավորող փաստաթղթեր, եթե ապրանքների մատակարարման պայմաններով այդպիսի ծախսերի պարտավորությունըկրում է գնորդը»։ Ըստ ՀՀ մաքսային օրենսգրքի 94-րդ հոդվածի՝ օրենսգրքի 87-93-րդ հոդվածներում նշված մաքսային արժեքի որոշման կանոնները կիրառվում են ըստ հերթականության։ Մաքսային օրենսգրքի մեկ այլ նորմ էլ` 88-րդ հոդվածը, սահմանում է. «1. Սույն օրենսգրքի 87-րդ հոդվածի համաձայն մաքսային արժեքի որոշման ժամանակ սույն օրենսգրքի 83-րդ հոդվածով սահմանված ծախսերի և 87-րդ հոդվածովնախատեսված տեղեկությունների բացակայությամբ պայմանավորված մաքսայինարժեքի որոշման անհնարինության դեպքում մաքսային արժեքը որոշվում է մաքսային մարմինների կողմից` սույն օրենսգրքի 94-րդ հոդվածով սահմանված հերթականությամբ։ 2. Սույն հոդվածի 1-ին կետին համապատասխան մաքսային արժեքի որոշմաննպատակով մաքսային մարմիններն օգտվում են ինչպես իրենց տրամադրությանտակ եղած, այնպես էլ հայտարարատուի կողմից տրամադրված և Հայաստանի Հանրապետության և օտարերկրյա պետական մարմիններից, ինչպես նաև օրենքով չարգելված այլ աղբյուրներից ստացված տեղեկատվությունից։ Հայաստանի Հանրապետության պետական մարմինների կողմից Հայաստանի Հանրապետության մաքսայինմարմիններին սույն կետով նախատեսված նպատակով տեղեկատվություն տրամադրելու կարգը սահմանում է Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը»։ Իսկ մաքսային օրենսգրքի 89-րդ հոդվածը սահմանում է, որ «Հայաստանի Հանրապետություն մաքսային սահմանով տեղափոխվող ապրանքների մաքսային արժեքը որոշվում է ներմուծման երկիր արտահանման համար նույն կամ գրեթե նույն ժամանակահատվածում, նույն կամ գրեթե նույն քանակով վաճառված նույն ապրանքներիգործարքի գնի հիման վրա՝ կատարելով առևտրային մակարդակների և (կամ) ապրանքների քանակությունների տարբերություններով պայմանավորված ճշգրտումները։ Նման ճշգրտումները պետք է հիմնված լինեն սույն օրենսգրքի 95-րդ հոդվածի3-րդ կետով սահմանված տեղեկատվության վրա, անկախ ճշգրտման արդյունքումգործարքի գնի բարձրացման կամ նվազեցման հանգամանքից»։ Վերը նշված նորմերից տեսնում ենք, որ այն դեպքում, երբ էլ. եղանակով գնվածապրանքը ենթարկվում է մաքսային զննության, և զննության արդյունքում պարզվումէ, որ տվյալ ապրանքը ենթակա է մաքսազերծման, և կամ գնորդը մաքսային մարմինէ ներկայացնում Մաքսային օրենսգրքի 87-րդ հոդվածով սահմանված փաստաթղթերը, կամ առաքանին պարունակում է օրենքով սահմանված տեղեկությունները,ապրանքի մաքսային գնահատումն իրականացվում է գործարքի գնի մեթոդով։ Գործարքի գնի մեթոդն ապրանքի մաքսային գնահատման առաջնային մեթոդն է1, իսկմաքսային գնահատման մնացած մեթոդներն այլընտրանքային են2։ Ապրանքներիմաքսային գնահատման մեթոդները սահմանվում են Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության կողմից ընդունված Մաքսերի և առևտրի 1994 թ. գլխավոր համաձայնագրի VII հոդվածի իրականացման մասին համաձայնագրով։ Ինչպես Մաքսերի ևառևտրի 1994 թ. գլխավոր համաձայնագրի VII հոդվածում, այնպես էլ ՀՀ մաքսայինօրենսգրքում սահմանված է, որ եթե ներմուծված ապրանքների մաքսային արժեքը չիկարող որոշվել գործարքի գնի մեթոդով, ապա մաքսային արժեքը որոշվում է նույնական ապրանքների գործարքի գնի մեթոդով։ Նույնական ապրանքների գործարքի գինը նույն ապրանքների գործարքի արժեքն է, որոնք վաճառվել են նույն ներմուծման երկիր արտահանելու համար և արտահանվել նույն կամ գրեթե նույն ժամանակ, ինչ գնահատվող ապրանքները3։ Առաջարկում ենք ընդունել ՀՀ օրենք Մաքսային օրենսգրքում փոփոխություններկատարելու մասին, որում պետք է նշված լինի. «89-րդ հոդվածի 1-ին մասը ընթերցելհետևյալ բովանդակությամբ. «Հայաստանի Հանրապետության մաքսային սահմանովտեղափոխվող ապրանքների մաքսային արժեքը որոշվում է մաքսային արժեքը որոշելու համար, օգտագործվում է նույն ապրանքների՝ գնահատվող ապրանքների համե1 Տե՛ս “Agreement on Implementation of Article VII of the General Agreement on Tariffs and Trade”, 1994։ 2 Տե՛ս Rosenow Sh., O’Shea B., A Handbook on the WTO Customs Valuation Agreement, Cambridge UniversityPress, 2010, էջ 24։ 3 Տե՛ս “Agreement on Implementation of Article VII of the General Agreement on Tariffs and Trade”, հոդվ. 2։ մատ նույն առևտրային մակարդակում և էականորեն նույն քանակներով կատարվողվաճառքի գործարքի արժեքը։ Եթե այդպիսի վաճառք չկա, ապա օգտագործվում է այլառևտրային մակարդակում և(կամ) այլ քանակներով վաճառվող նույն ապրանքներիգործարքի արժեքը, որը ճշգրտված է՝ հաշվի առնելով առևտրային մակարդակներինև(կամ) քանակներին բնորոշ տարբերությունները, եթե այդ ճշգրտումները կարող ենկատարվել ապացուցված փաստերի հիման վրա, որոնցով հստակորեն հաստատվումեն ճշգրտման խելամտությունն ու ճշգրտությունը, անկախ այն բանից, ճշգրտումըհանգեցնում է արժեքի աճին, թե նվազմանը»։ Էլ. առևտրի զարգացման հաջորդ խոչընդոտը կապված է էլ. եղանակով գնվածապրանքի հետ տրվող նվերների մաքսազերծման հետ։ Բազմիցս հանդիպում են դեպքեր, երբ էլ. առևտուր իրականացնելիս վաճառողն առաքվող ապրանքի հետ նաևորևէ նվեր է ուղարկում գնորդին։ Այդ դեպքում հարց է առաջանում՝ արդյոք պե՞տք էմաքսազերծվի նվեր հանդիսացող ապրանքը, և եթե այո, ապա՝ ինչպե՞ս։ Ուսումնասիրելով ՀՀ մաքսային օրենսդրությունը՝ պարզում ենք, որ նվերների մաքսազերծմանհետ կապված իրավական որևէ կարգավորում նախատեսված չէ, և դա ենթադրում է,որ նվերներն այլ ապրանքների նման պետք է մաքսազերծվեն ՀՀ օրենսդրության համապատասխան՝ մաքսազերծման ընդհանուր կարգով և պայմաններով։ Ուսումնասիրելով արտասահմանյան փորձը՝ տեսնում ենք, որ տարբեր երկրներում նախատեսված են նվերների մաքսազերծման առանձնահատուկ կարգ և պայմաններ։ Հիմնականում սահմանվում է որոշակի սահման, որի արժեքը գերազանցողապրանքները ենթարկվում են մաքսազերծման՝ սահմանված գնի և արժեքի տարբերության համար։ Կանադայում մաքսային օրենսդրությամբ սահմանված է, որ մինչև60 կանադական դոլար արժողությամբ նվեր ապրանքները ենթակա չեն մաքսազերծման1։ Եթե Կանադայի սահմանային ծառայության գործակալության (ԿՍԾԳ)կողմից իրականացված ապրանքի գնահատման արդյունքում պարզվում է, որ նվերապրանքի արժեքը գերազանցում է 60 կանադական դոլարը, այդ դեպքում գերազանցող գումարի համար վճարվում են օրենքով սահմանված հարկերը և մաքսատուրքերը։ Պետք է նաև նշել, որ Կանադայի օրենսդրությունը սահմանել է այն ապրանքներիցանկը, որոնք չեն կարող ենթարկվել մաքսատուրքի նվերների համար սահմանվածառանձնահատուկ մաքսազերծման եղանակով2։ Այդ ապրանքներն են ծխախոտը, ալկոհոլային խմիչքները, գովազդային նյութերը և այն ապրանքները, որոնք ուղարկվածեն սպառողին գործարարական գործունեությամբ զբաղվող ընկերության կողմից3։ ԱՄՆ օրենսդրությամբ նվերների մաքսազերծման համար սահմանված է, որ եթեանձը փոստային առաքման կամ սուրհանդակային ծառայությունների միջոցով ստանում է նվեր, որի արժեքը չի գերազանցում 100 ԱՄՆ դոլլարը, ապա այդ ապրանքըենթակա չէ մաքսազերծման։ Այս արտոնությունից անձինք կարող են օգտվել յուրաքանչյուր օրվա ընթացքում ընդամենը 1 անգամ։ Եթե անձը փոստային առաքմանկամ սուրհանդակային ծառայությունների միջոցով մեկ օրվա ընթացքում ստանում է100 ԱՄՆ դոլարը գերազանցող արժեք ունեցող նվեր կամ նվերներ, ապա այդ ապրանքը սահմանված գնի գերազանցելու չափով ենթակա է մաքսազերծման4։ Սահմանված է նաև այն ապրանքերի ցանկը, որոնք որպես նվեր փոստով ստանալիս անձինք չեն օգտվում նշված արտոնությունից։ Դրանք են ոչ ալկոհոլային խմիչքները, ալկոհոլ պարունակող օծանելիքները, սիգարները, սիգարետները5։ 1 Տե՛ս http։ 2 Տե՛ս http։ 3 Տե՛ս նույն տեղում։ 4 Տե՛ս https։ 5 Տե՛ս 19 CFR 10.153(e)։ Այն երկրներում, որտեղ նվերների համար սահմանված են մաքսազերծման առանձնահատուկ կարգ և պայմաններ, պահանջվում է, որ նվեր համարվող առաքանուվրա առկա լինի նշում դրա՝ նվեր լինելու մասին, սակայն պետք է նշել, որ գրեթե բոլորէլ. առևտրի կայքերը պարունակում են ոչ նվեր հանդիսացող ապրանքը որպես նվերուղարկելու հնարավորությունը։ Այդ կայքերում նշվում է «սա նվեր է» (this is a gift), ևարդեն ապրանքն ուղարկելիս առաքանու վրա նշված է լինում տեղեկություն առաքանու՝ նվեր լինելու մասին։ Այս հանգամանքը բազմաթիվ դեպքերում գնորդներին թույլատրում է խուսափել մաքսատուրքեր վճարելուց, սակայն, ինչպես տեսանք, Կանադայի օրենսդիրը ցանկացել է կանխել մաքսատուրքեր վճարելուց խուսափելու դեպքերը՝ սահմանելով, որ այն ապրանքները, որ ուղարկվել են գործարարական գործունեությամբ զբաղվող ընկերությունների կողմից, սակայն պարունակում են նվեր հանդիսանալու մասին տեղեկություններ, ենթակա են ընդհանուր պայմաններով և կանոններով մաքսազերծման։ Բայց պետք է նշել, որ այս կարգավորումը ևս իդեալական չէերկու տեսանկյունից. 1. Բազմիցս պատահում են դեպքեր, երբ էլ. եղանակով անձը գնում է կատարում որևէ ընկերությունից, սակայն առաքանին փոստային առաքման միջոցով ուղարկվում է որևէ ֆիզիկական անձի կողմից, այդ դեպքում մաքսատուրքեր վճարելուց փաստացի խուսափում է տեղի ունենում։ 2. Մյուս տեսանկյունից էլ բազմիցս պատահում են դեպքեր, երբ որևէ ապրանքգնելիս վաճառողը առաքանուն կցված որևէ նվեր է ուղարկում։ Այս դեպքումնվերի վրա նշված են լինում դրա՝ նվեր լինելու մասին տեղեկություններ, սակայն այդ նվերը պետք է ենթարկվի ընդհանուր պայմաններով և կանոններովմաքսային զննության, որը, կարծում ենք, այդքան էլ ճիշտ չէ։ Այսպիսով, ուսումնասիրելով ՀՀ օրենսդրությունը և արտասահմանյան փորձըտեսնում ենք, որ ՀՀ մաքսային օրենսդրությունում կա միջազգային փոստային առաքումներով և սուրհանդակային ծառայությունների միջոցով նվերների մաքսազերծման իրավական կարգավորման բաց, որը լրացնելու համար առաջարկում ենք ընդունել «ՀՀ օրենք Մաքսային օրենսգրքում լրացումներ կատարելու մասին», որը կսահմանվի հետևյալ կերպ. «Ֆիզիկական անձինք կարող են, Հայաստանի Հանրապետության կառավարության կողմից սահմանված կարգով, մաքսային սահմանով առանցմաքսատուրք վճարելու տեղափոխել միջազգային փոստային կամ սուրհանդակայինառաքումներով փոխադրվող սույն օրենքով սահմանված նվերներ, որոնց ընդհանուրմաքսային արժեքը չի գերազանցում 40 հազ. դրամը»։ Մաքսային օրենսգրքում պետք է սահմանել, որ նվեր է հանդիսանում այն ապրանքը, որը պարունակում է նշում նվեր լինելու մասին, ուղարկվել է գործարարականգործունեությամբ չզբաղվող անձի կողմից ֆիզիկական անձի, և որ ապրանքի արժեքը չի գերազանցում 20 հազ. ՀՀ դրամը։ Մաքսային օրենսգրքում պետք է նաև սահմանել այն ապրանքների ցանկը, որոնք չեն կարող օրենսգրքի իմաստով նվեր համարվել։ Այդ ապրանքներ են՝• Ծխախոտները և ծխախոտի արդյունաբերական փոխարինողները, • Սիգարները, ծայրը կտրած սիգարները, սիգարելլաները (բարակ սիգարներ) ևսիգարետները` ծխախոտով կամ դրա փոխարինիչներով, • Ալկոհոլային խմիչքները, • Եթերայուղերը և ռետինոիդները, օծանելիքային, կոսմետիկական և հարդարման միջոցները։ Այսպիսով, աշխատանքում ուսումնասիրվել է էլ. առևտրի ներկայիս վիճակը ՀՀում, վեր են հանվել զարգացման խոչընդոտները և տրվել իրավական լուծումները։ Վարդան ԽաչատրյանԷԼԵԿՏՐՈՆԱՅԻՆ ԱՌԵՎՏՐԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԽՈՉԸՆԴՈՏՆԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ԵՎ ԴՐԱՆՑ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԼՈՒԾՈՒՄՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ էլեկտրոնային առևտուր, էլեկտրոնային առևտրի զարգացման խոչընդոտներ,փոստային առաքում, փոստային առաքումներ, միջազգային փոստային առաքում, առաքանի,մաքսային ձևակերպումներ, մաքսազերծում, Առևտրի համաշխարհային կազմակերպություն,մաքսային գնահատում, մաքսային գնահատման մեթոդներ, նվերների մաքսազերծում։

example2450

example2450

Սույն հոդվածը նվիրված է դատական տուգանք դատավարական սանկցիայի առանձին հիմնախնդիրներին։ Մասնավորապես ներկայացվել են գործող, ինչպես նաև ՀՀ Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծի կարգավորումների պայմաններում դատական տուգանք կիրառելու կարգն ու պայմանները։ Հոդվածում փորձ է կատարվել վեր հանելու որոշակի վիճելի դրույթներ, որոնք պրակտիկայում դժվարություններ են առաջացնում, ուսումնասիրվել են արտասահմանյան որոշ երկրների օրենսդրական կարգավորումները։ Վերոնշյալի հիման վրա կատարվել են համապատասխան առաջարկություններ, որոնք կարող են նպաստել օրենսդրության բարելավմանը։

ԴԱՏԱԿԱՆ ՏԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՍԱՆՏՏԻ ՈՐՈՇ ԽՆԴԻՐՆԵՐ Քրեական դատավարության արդյունավետության հիմնական երաշխիքներից մեկը դատավարության բնականոն ընթացքի ապահովումն է, որի լիարժեք իրականացման տեսանկյունից դատավարության կողմից պատշաճ վարումը մասնակիցները հնարավոր են։ Հետևաբար, վարույթի բնականոն ընթացքն ապահովելու համար դատավարական ընթացակարգի խախտման դեպքում օրենքով նախատեսված դատավարական պատասխանատվությունն ուղղված է դատական ​​նիստի բնականոն ընթացքի ապահովմանը `համապատասխան հարկադրանքի կիրառման հետ կապված հարաբերությունների կարգավորման միջոցով։ չափել Քրեական հարկադրանքը պետական ​​հարկադրանքի բաղկացուցիչ մասն է։ Այս հարկադրանքի օգտագործումը քրեական դատավարությունում թույլատրելի է քրեական դատավարության օրենսգրքով նախատեսված դեպքերում։ Հարկադրանքի կիրառման հիմքն առաջին հերթին քրեական դատավարության մասնակիցների կողմից իրենց պարտականությունների չկատարումը կամ ոչ պատշաճ կատարումն է, ինչպես նաև նրանց իրավունքների չարաշահումը, որոնք ուղղված են օրենքով սահմանված կարգը խախտելուն։ դատական ​​նիստի ընթացքում։ Բազմաթիվ դեպքեր կան, երբ քրեական դատավարության մասնակիցները չեն կատարում իրենց դատավարական պարտականությունները ՝ խոչընդոտելով գործի քննությանը։ Դա կանխելու համար դատարանն իրավունք ունի համապատասխան հարկադրանքի միջոցներ կիրառել դատավարության մասնակցի նկատմամբ։ Այդ հարկադրանքի միջոցների նախատեսումը և կիրառումը ենթակա են դատական ​​պատասխանատվության։ Ն. Ա. Գրոմովը և Ս. Պոլունինը կարծում են, որ դատավարությունը իրավական պատժամիջոցների հետևանք է այն անձի նկատմամբ, որը խախտել է քրեական դատավարության կանոնները ՝ արտահայտելով պետության կողմից ապօրինի վարքի դատապարտումը [1]։ V. Մ. Կովալյովը դատական ​​պատասխանատվությունը դիտարկում է որպես քրեական դատավարության օրենսդրությունը խախտելու մեջ մեղավոր անձի նկատմամբ օրենքով սահմանված պատժամիջոցների հետևանք։ P. Ս. Էլկինդը պնդում է, որ քրեական պատասխանատվությունը հանցագործին լրացուցիչ քրեական պատասխանատվության պարտադրում, նրա դատավարական իրավունքներից զրկում է, այլ կերպ ասած `նրանց լրացուցիչ պատասխանատվության պարտադրում, պատշաճ դատավարական իրավունքներից զրկում։ FF Kovriga- ն դատավարությունը վերլուծում է երկու եղանակով. Դատարանի կողմից սահմանված կանոններին համապատասխան գործելու անհրաժեշտություն, իրավունքներ իրականացնել, պարտականություններ կատարել, ինչպես նաև անազնիվ վարքի հետևանքները կրելու պարտավորություն։ Ամփոփելով վերը նշվածը ՝ մենք կարծում ենք, որ քրեական դատավարությունը դատավարական պատժամիջոցների կիրառումն է ՝ ի պատասխան դատավարության մասնակիցների անօրինական վարքի։ Իրավական պատասխանատվության այլ տեսակների նման, դատավարությունն ունի կարգավորող, կանխարգելիչ, պատժիչ, վերականգնողական և կրթական գործառույթներ։ Իրավաբանական գրականության մեջ պատժիչ (տուգանքային) պատժամիջոցները ներառում են առաջին հերթին այն պատժամիջոցները, որոնք մեծ ազդեցություն ունեն հանցագործի վրա։ արտահայտվում են նրա նկատմամբ ֆիզիկական կամ նյութական պատիժ կիրառելով։ Այս պատժամիջոցները հիմնականում ուղղված են դատավարական խախտումների կանխարգելմանը, հանցագործին պատժելուն, նրա իրավունքները սահմանափակելուն, պարտավորեցնել նրան կատարել իր պարտականությունները։ Աշխատանքի ուսումնասիրման ենթակա դատական ​​տուգանքը դասակարգվում է որպես կարգապահական տույժ, և ունի դրամական բնույթ։ Այսպիսով, ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 314.1 հոդվածը սահմանում է հետևյալը. «Հայաստանի Հանրապետության դատական ​​օրենսգիրքը, Սահմանադրական օրենքով նախատեսված հիմքերով, դատարանն իրավունք ունի քրեական հետապնդման մասնակից անձանց նկատմամբ կիրառել հետևյալ պատժամիջոցները. , դատական ​​նիստին ներկա գտնվողներին. 1) նկատողություն. 2) դատարանի դահլիճից հեռացում. 3) դատական ​​տուգանք »։ ՀՀ դատական ​​օրենսգրքի 47-րդ հոդվածը (դատական ​​սանկցիայի կիրառման նպատակը և հիմքերը) սահմանում է, որ դատական ​​սանկցիան կիրառվում է դատական ​​իշխանության լիազորությունները պաշտպանելու, ինչպես նաև դատաքննության բնականոն ընթացքն ապահովելու համար։ Դատարանը կարող է դատական ​​սանկցիա կիրառել, երբ անձը չարաշահում է իր դատավարական իրավունքները կամ չարամտորեն չի կատարում իր դատական ​​պարտականությունները, չի ենթարկվում դատարանի հրամաններին կամ այլ կերպ չի խախտում դատական ​​կարգը, դատարանի դահլիճում դրսի նկատմամբ անհարգալից վերաբերմունքը։ Որոշ տեսաբաններ դատարանի տուգանքը դասում են որպես միջանկյալ սանկցիա ՝ նշելով, որ այն ունի ինչպես պատժիչ, այնպես էլ վերականգնողական բնույթ։ Ս. Ս. Ըստ Չեռնովայի, դատական ​​տուգանքը գումարի գումար է, որը դատարանի կողմից սահմանվել է քրեական հարկադրանքի տեսակի համար, որը նշանակվել է դատավարությանը մասնակցելու միջոցով իր պարտականությունները չկատարելու համար, ներառյալ դատական ​​կարգի խախտումը։ Ռուսաստանի Դաշնության Քրեական դատավարության օրենսգրքի համակարգված վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ քրեական դատավարության մասնակիցների, հատկապես իրենց դատական ​​պարտականությունների կատարման առավել հայտնի մասնակիցների կողմից նշանակված տուգանքը, որոնք ծառայում են արդարադատության շահերին, ապահովում է բնականոն ընթացքը։ դատավարությունը։ Վերոնշյալը հետագայում ընդհանրացնելով ՝ դատական ​​տուգանքը կարող ենք սահմանել որպես դատական ​​սանկցիայի մի տեսակ, որի նշանակումը նպատակ ունի ազդել դատական ​​նիստի ընթացակարգը խախտող անձի վրա կամ ստիպել նրան բարեխղճորեն կատարել իր պարտականությունները։ Courtանկացած դատական ​​հարկադրանքին բնորոշ ընդհանուր հատկանիշների հետ մեկտեղ դատական ​​տուգանքն ունի իր առանձնահատկությունները։ Մասնավորապես, քրեական դատավարություններում այն ​​ունի հատուկ նպատակ ՝ հանդես գալով որպես քրեական պատասխանատվություն ապահովող պատժամիջոց։ Ինչպես նշեցինք, այն ունի պատժիչ բնույթ. այն ծառայում է որպես պատժիչ միջոց քրեական հանցագործություններ կատարած անձանց նկատմամբ, քանի որ ֆինանսական բեռի տեսքով նրանց համար անբարենպաստ հետևանքներ է առաջացնում։ Դատական ​​տուգանքներով պաշտպանված իրավական հարաբերությունների առանձնահատկությունն իրենց անմիջական կամ հատուկ բնույթն է կրում։ Հարկ է նշել, որ այդ իրավական հարաբերություններն առաջանում են ամանակ դատական ​​գործողությունների կատարման ընթացքում կողմերի ներգրավվածության ընթացքում, և պարտականությունները չկատարելու արդյունքում, ինչպես նաև դատական ​​և դատական ​​նիստին ներկա անձանց միջև։ Դատական ​​տուգանքները, որպես քրեական հարկադրանքի ձև, նախատեսվում են մի շարք երկրներում, և այդ երկրների փորձի ուսումնասիրությունը, անշուշտ, կարող է օգտագործվել ներքին օրենսդրության մշակման համար։ Այսպիսով, Ուկրաինայի քրեական դատավարության օրենսգիրքը նախատեսում է տուգանքի նշանակում բոլոր այն անձանց նկատմամբ, ովքեր խախտում են իրենց իրավական պարտավորությունները։ Բելառուսում, առանց հիմնավոր պատճառների պարտականությունները չկատարելու և քրեական վարույթն իրականացնող մարմնի հրամաններին չենթարկվելու համար, ՌԴ Քրեական դատավարության օրենսգրքի 1-ին քաղաքը նախատեսում է «տուգանք» ՝ տուգանք, մինչդեռ նույն պատժամիջոցը նախատեսված է Ռուսաստանի Դաշնության Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքով։ , Հայցվորը, պատասխանողը, ներկայացուցիչը, վկան, փորձագետը, թարգմանիչը, ինչպես նաև այլ անձինք կարող են տուգանվել։ Լիտվայի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքի համաձայն `դատավարական պարտավորությունները չկատարելու համար կրկին տուգանք է նշանակվում։ Այսպիսով, Լիտվայի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքի համաձայն, վկան, ինչպես ցանկացած անձ, որը նախնական դատավարության ընթացքում առանց հիմնավոր պատճառաբանության չի ներկայանում քննիչի, դատախազի, դատավորի առջև, կարող է տուգանվել, իսկ որոշ դեպքերում նաև տրամադրվել օրենքով կարող է պահվել մինչև մեկ ամիս։ Մեղադրյալը և կասկածյալը և կարող են տուգանվել առանց պատշաճ պատճառի պատշաճ ընթացակարգում չներկայանալու համար։ Դատախազը տուգանքը նշանակում է իր հայեցողությամբ կամ մինչդատական ​​վարույթի համապատասխան իրավասու մարմնի միջնորդությամբ, իսկ դատարանը ՝ դատախազի միջնորդությամբ կամ իր հայեցողությամբ։ Մոլդովայում, օրենքով նախատեսված հատուկ պարտավորությունները խախտելու համար, նախատեսվում է դատական ​​տուգանք։ Օրինակ, անչափահասի խնամակալության իրավունք ստացած անձը խախտել է կամ չի կատարել այդ պարտականությունը, կախված հանգամանքներից, կարող է ենթարկվել կամ քրեական պատասխանատվության կամ տուգանքի։ [9] Գերմանիայի քրեական օրենսդրության համաձայն ՝ դատավարության բոլոր մասնակիցները ոչ միայն կարող են տուգանվել իրենց պարտականությունները չկատարելու համար, այլ նաև կարող են ձերբակալվել դատարանի որոշումը խախտելու համար։ Մեկ այլ իրավախախտման դեպքում նորից կարող են կիրառվել իրավական պատժամիջոցներ։ Ավստրիայի քրեական դատավարության օրենսգրքի համաձայն ՝ դատարանն իրավունք ունի տուգանք կիրառել մեղադրյալի, տուժողի, վկայի, փորձագետի, բոլոր այն անձանց նկատմամբ, ովքեր իշխանության ներկայացուցիչ չեն։ Չեխիայի քրեական դատավարության օրենսգիրքը նախատեսում է, որ տուգանք կարող է նշանակվել այն անձի նկատմամբ, որը խախտում է դատարանի որոշումը կամ վիրավորում է դատարանին, պետության ներկայացուցչին, քննիչին կամ ոստիկանին կամ չի կատարում հրամանը ՝ առանց բավարար ներողություն խնդրելու։ Ֆրանսիական քրեական դատավարության օրենսգիրքը թվարկում է ոչ միայն տուգանքով պատժվող իրավախախտումների ամբողջ շրջանակը, այլև բոլոր նրանց, ովքեր կարող են այն կիրառել, ինչը հազվադեպ է արտասահմանյան օրենսդրության մեջ։ Անգլիայի և Ուելսի օրենքների համաձայն, դատարանները մեծ լիազորություններ ունեն կարգավորել դատարանի նկատմամբ անհարգալից վերաբերմունք ցուցաբերող անձանց վարքը։ Կարելի է տուգանք կիրառել։ Անգլիայի և Ուելսի դեպքում պատժամիջոց կիրառելու կարգը առանձնահատուկ է։ Մասնավորապես, այն անձը, որի նկատմամբ կիրառվում է հարկադրանքը, գրավոր տեղեկացվում է պատժամիջոցների կիրառման հիմք հանդիսացող գործողությունների մասին, ներկայացվում են հնարավոր պատիժները, նրանց թույլատրվում է ներողություն խնդրել, բացատրել գործողությունները։ Բացի այդ, եթե կա վտանգ, որ անպատկառ վերաբերմունքի արժանացած դատավորը կարող է անաչառ չլինել, գործը կփոխանցվի մեկ այլ դատավորի։ Բայց ամեն դեպքում, այս ընթացակարգը պետք է կիրառվի միայն այն ժամանակ, երբ անհրաժեշտ է պաշտպանել արդարադատության շահերը։ Նմանատիպ կարգավորումներ նախատեսված են նաև Շոտլանդիայի, Իռլանդիայի, Սլովենիայի և Կիպրոսի օրենսդրություններում։ Հասկանալի է, որ դատական ​​տուգանքների կիրառման պրակտիկան տարածված է օտարերկրյա պետություններում, որտեղ այս հաստատությանը վերաբերող խնդիրները վաղուց մանրամասնորեն կարգավորվում են օրենքով։ Միջազգային փորձի ուսումնասիրությունից անցնենք ներքին օրենսդրության կարգավորման հարցերին։ Հայաստանի Հանրապետության դատական ​​օրենսգիրքը սահմանում է դատական ​​պատժամիջոցների կիրառման նպատակը, այն է ՝ պաշտպանել դատական ​​իշխանությունը և ապահովել դատական ​​նիստի բնականոն ընթացքը (հոդված 47)։ Դրանից բխում է ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի գործող դրույթների վերլուծությունից, որը համապատասխանում է ՀՀ դատական ​​օրենսգրքերի համապատասխան դրույթներին, օրենսդիրը որդեգրման տուգանքի կիրառումը հնարավոր է համարում միայն դատական ​​քննության փուլում։ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագիծը (այսուհետ `նախագիծ), ի տարբերություն որոշ պատժամիջոցների, որոնք նախատեսում էին դրանց կիրառումը նախաքննական վարույթներում, չի սահմանում այդ հնարավորությունը դատական ​​տուգանքի համար։ , Չհամաձայնելով վերոնշյալ կանոնակարգին, հարկ է նշել, որ գործնականում հնարավոր են դեպքեր, օրինակ, երբ փորձագետը հրաժարվում է կարծիք հայտնելուց կամ հայտնվում է համապատասխան հարցաքննությանը `եզրակացության հետ կապված հարցերը պարզելու համար, կամ փաստաբանը դիտավորյալ երկարացնում է նախա -դատական ​​քննություն։ Նման դեպքերում հաշվի առնելով ինչպես օտարերկրյա պետությունների փորձը [12] (օրինակ, Ռուսաստանի Դաշնության քրեական դատավարության օրենսգիրքը նախատեսում է տուգանքի նշանակում վկայի կամ այլ մասնակցի բացակայության կամ չկատարման դեպքում։ վարույթն իրականացնող մարմնի հրամաններով) և դրամավարկային բնույթ ՝ մենք նպատակահարմար ենք գտնում դատարանի տուգանքի կիրառումը երկարացնել նախաքննական վարույթներով։ Համաձայն ՀՀ գործող դատավարության օրենսգրքի, տուգանքի նշանակման հիմքերը բերված են Հայաստանի Հանրապետության դատական ​​օրենսգրքով (հոդված 314.1)։ դատարանի դահլիճում դատարանի նկատմամբ անհարգալից վերաբերմունք ցուցաբերելը։ Նշենք, որ այս իրավական կարգավորումը խնդրահարույց է։ Փաստորեն, ՀՀ քրեական դատավարության գործող օրենսգիրքը նախատեսում է դատական ​​տուգանքի կիրառում իրավունքի չարաշահման դեպքում, բայց հարց է առաջանում, թե որ գործողությունները պետք է համարվեն որպես իրավունքների չարաշահում։ Իրավաբանական գրականության մեջ կա կարծիք, որ իրավունքի չարաշահման դեպքում կարող է կիրառվել դատական ​​տույժ ՝ չարաշահումը բնութագրելով որպես քրեական դատավարության սկզբունքների խախտում, դատավարական իրավունքների իրականացում, որը փորձում է վնասել այլ մասնակիցներին [13]։ , Լուիզիանայի Գերագույն դատարանն իր գործերից մեկում նշել է, որ օրենքը չարաշահվում է նույնիսկ այն դեպքում, երբ օրենքն իրականացվում է առանց որևէ լուրջ նպատակի հետապնդման, նույնիսկ եթե այդ իրավունքի իրականացումը վնաս չի պատճառում։ Նախագծում նշված խնդրի միանշանակ լուծում կա, որում ասվում է, որ իրավունքների չարաշահման դեպքում կարող է կիրառվել միայն դատական ​​սանկցիայի իրավունքի իրացման սահմանափակում (հոդված 141)։ Այնուամենայնիվ, կարծում ենք, որ սա խնդրի միայն մասնակի լուծում է, քանի որ չնայած հասկանալի է, որ վերոհիշյալ դեպքում տուգանք կկիրառվի, այն հարցին, թե որ դեպքերում է տուգանքը նշանակվելու, պատասխան չկա։ Դատարանի նկատմամբ անհարգալից վերաբերմունքի, դատարանի հրամաններին անհնազանդության դեպքում կանոնակարգերը պարզ են, բայց պարտականությունները չկատարելու դեպքում իրավիճակն այլ է, քանի որ օրենսդիրը չի հստակեցնում, թե որ պարտականությունները կհանգեցնեն սանկցիայի կիրառմանը, այն թողնելով դատարան։ Եվ համապատասխան պարտականությունների հստակ չնշումը կարող է հանգեցնել որոշակի չարաշահումների և ճնշումների։ Այսպիսով, հաշվի առնելով վերոհիշյալ անբարենպաստ դրամական հետևանքները անձի համար դատական ​​տույժ նշանակելու դեպքում, ինչպես նաև դատավարության մասնակիցների անկախությունն ապահովելու անհրաժեշտությունը, կարծում ենք, որ բոլոր պարտավորությունները չկատարելու դեպքում որի կատարումը կարող է նշանակվել դատական ​​տուգանք ուղղակիորեն պետք է նախատեսվի Քրեական դատավարության օրենսգրքում։ Մենք գտնում ենք, որ դատավարական պատժամիջոցների կիրառման դատական ​​պրակտիկայում հստակեցման համար անհրաժեշտ է կատարելագործել գործող օրենսդրական դրույթները `նախատեսելով պատժամիջոցների կիրառման հնարավորությունը հատուկ հոդվածներում։ Իրավաբանական գրականության մեջ իրավամբ նշվում է, որ այն հանցագործությունները, որոնց համար պետք է տուգանքներ նշանակվեն, պետք է հստակ սահմանված լինեն օրենքով։ Հստակությունը երբեք ավելորդ չէ, հատկապես օրենսդրության մեջ, ինչպես Ֆրանսիայում։ Հաջորդ հարցը դատական ​​տուգանքի կիրառման և կիրառման կարգն է։ Դատարանի դատական ​​սանկցիա կիրառելու կարողությունը, անշուշտ, նպատակ ունի ապահովել դատարանների բնականոն գործունեությունը, ինչը նաև արդար դատաքննության երաշխիք է։ Այնուամենայնիվ, օրենքը պետք է ապահովի համարժեք երաշխիքներ դատավարության մասնակիցների իրավունքներն ապահովելու համար։ ՀՀ գործող դատավարության օրենսգիրքը սահմանում է, որ նկատողությունները և դատարանի դահլիճից հեռացումը կիրառվում են նույն դատական ​​նիստում կայացված դատարանի որոշմամբ, որն ուժի մեջ է մտնում հրապարակման պահից (հոդված 341.2)։ Օրենսդիրը, որը չունի հստակ կանոնակարգ դատական ​​տուգանքի վերաբերյալ, միայն նշում է, որ դատարանի որոշումը դատական ​​տուգանքի կիրառման մասին ուժի մեջ է մտնում դրա կայացման պահից։ Այնուամենայնիվ, պարզ չէ, թե ինչ կարգով պետք է կայացվի այդ որոշումը։ Մինչդեռ դատավարության մասնակիցների իրավունքների պաշտպանությունն ապահովելու համար գտնում ենք, որ դատարանը պետք է կայացնի դատարանի առանձին որոշում, որը հստակ նկարագրելու է թույլատրված խախտումը, հիմնավորի կիրառված պատժի համաչափությունը, որը կապահովի դատարանի որոշման օրինականությունն ու հիմնավորումը։ Այս մոտեցումը հիմնված է օտարերկրյա պետությունների փորձի և Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի դիրքորոշումների վրա (այսուհետ ՝ ՄԻԵԴ)։ Որոշակի հետաքրքրություն է առաջացնում այն ​​հարցը, թե ինչպես պետք է վճարվի դատական ​​տուգանքը։ Գործող օրենսդրությունում չկա համապատասխան իրավական կարգավորում։ Հաշվի առնելով դատական ​​տույժ նշանակելու հիմքերը ՝ մենք կարող ենք պնդել, որ այն ոչ թե ուղղված է վնասի հատուցմանը, այլ ունի պատժիչ, կանխարգելիչ բնույթ, ուստի այս դեպքում արդար չի լինի տուգանքի որոշում կայացնել հօգուտ դատարան կամ որևէ այլ մասնակից։ Հետևաբար, այն իրավախախտումը, որի համար կկիրառվի դատական ​​տուգանք, պետք է համարվի պետության դեմ ուղղված, ինչպես Նախագծով նախատեսված էր նախորդ կանոնակարգերով, այն պետական ​​բյուջե վճարելու համար։ Մենք գտնում ենք, որ դատարանի կողմից սանկցիա չկիրառելու մասին օրենքով նախատեսված կանոնակարգը անձի կողմից իր գործողության անօրինականությունը ընդունելու դեպքում դատարանից ներողություն խնդրելու դեպքում ձևական բնույթ ունի, և գործնականում դժվար կլինի ապահովել սույն դրույթի իրականացումը։ Itիշտ է, դա նախատեսված է մի շարք երկրներում, բայց այդ երկրների փորձը ցույց է տալիս, որ համապատասխան կարգավորումները տրված են վարկանիշային կատեգորիաների տեսքով, և չկա որևէ չափանիշ, որի հիման վրա դատարանը կընդունի ներողություն մի դեպք, այլ ոչ թե մեկ այլ դեպքում։ Քննարկվող հարցի առնչությամբ դատարանի կողմից անաչառության ապահովման հարցը շատ կարևոր է։ Դատավորը, ում նկատմամբ անհարգալից վերաբերմունք է ցուցաբերվել դատական ​​պատժամիջոց կիրառելով, կարո՞ղ է ներողություն խնդրել, թե ոչ, կարո՞ղ է շարունակել անաչառ մնալ։ [16] Յուրաքանչյուր սանկցիա կիրառելուց հետո տեսականորեն և գործնականում անհնար է գործը փոխանցել այլ դատավորի։ Համենայն դեպս դա ողջամիտ չէ։ Այնուամենայնիվ, դատարանի անաչառությունն ապահովելու համար ապահովել Քրեական դատավարության մասնակիցների անկախությունն ապահովելու համար օրենքը պետք է նախատեսի լրացուցիչ երաշխիքներ, ներառյալ պատժամիջոցը կիրառելու պատճառաբանված որոշումը, այն բողոքարկելու հնարավորությունը, որը արդեն քննարկվել է։ Ավելին, քան ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքում վերջերս կատարված փոփոխությունները, ավելի վիճահարույց է այն անձանց շրջանակը, որոնց նկատմամբ կարող է կիրառվել դատական ​​տուգանք։ Քրեական դատավարության հանցագործությունների սուբյեկտները, համապատասխանաբար, քրեական դատավարության մասնակիցներն են, ովքեր, իրենց կարգավիճակին համապատասխան, կատարում են տարբեր գործառույթներ։ Այդպիսին կարող են լինել այն քաղաքացիները, ովքեր չեն մասնակցում ընթացակարգին, բայց դրանից հետո պարտավոր են պահպանել դատական ​​նիստի կարգը։ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքում վերջերս կատարված փոփոխությունների համաձայն, այժմ դատական ​​տուգանքը կարող է կիրառվել դատախազի և փաստաբանի նկատմամբ։ Հաշվի առնելով խնդրի կարևորությունը `անհրաժեշտ ենք համարում անդրադառնալ այդ կապակցությամբ միջազգային փորձին։ Գրեթե բոլոր երկրների քրեական դատավարության օրենքները, որոնք ներկայացված են սույն փաստաթղթում, քննարկում են քրեական դատավարության բոլոր մասնակիցների նկատմամբ դատական ​​տուգանքների կիրառումը։ Մալթայի կառավարությունը «Կիպրիանուն ընդդեմ Կիպրոսի» գործով հայտարարել է, որ Մալթայի օրենսդրությունը հատուկ դրույթ է նախատեսում փաստաբանների կողմից թույլ տրված դատական ​​խախտումների համար։ Հատուկ դեպքերում դատավորը կարող է կասեցնել փաստաբանի գործունեությունը մեկ ամսից ոչ ավել ժամկետով։ Դեռ 2003-ին Արևմտյան Սիբիրի Դաշնային դատարանը վճռեց, որ փաստաբանը տուգանվել է ՝ պատճառաբանելով, որ նա գործել է վարույթը երկարացնելու համար։ Անգլո-ամերիկյան իրավական համակարգի երկրները թույլ են տալիս դատարանին ոչ միայն տուգանել, այլև ձերբակալել դատախազին և փաստաբանին դատարանի նկատմամբ անհարգալից վերաբերմունք ցուցաբերելու համար։ ԵԽ Նախարարների կոմիտեի փաստաբանի մասնագիտական ​​գործունեության ազատության մասին Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների կոմիտեի 25.10.2000 թ. Թիվ 2000 (2000 թ.) Հանձնարարականի 1-ին սկզբունքի 1-ին պարբերությունը պահանջում է, որ ձեռնարկվեն բոլոր անհրաժեշտ միջոցները `հարգելու, պաշտպանելու, խթանելու և խթանելու համար։ փաստաբանների մասնագիտական ​​պրակտիկայի ազատությունն առանց խտրականության, ինչպես նաև իշխանությունների կամ հասարակության անօրինական միջամտության լույսի ներքո, մասնավորապես Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի համապատասխան դրույթները։ , Նույն սկզբունքի 4-րդ կետի համաձայն ՝ փաստաբանները չպետք է ենթարկվեն հետևանքների կամ ենթարկվեն որևէ պատժամիջոցների կամ ճնշման, երբ գործում են իրենց մասնագիտական ​​չափանիշներին համապատասխան։ Միևնույն ժամանակ, ԵԽ Նախարարների կոմիտեն նշում է իր նույն առաջարկության մեջ, որ փաստաբանները պետք է հարգեն դատական ​​համակարգը, կատարեն իրենց պարտականությունները դատարանի առջև ՝ համաձայն ներքին օրենսդրության մասնագիտական ​​չափանիշների։ Նույն հանձնարարականի պարզաբանման 49-րդ կետում նշվում է, որ համապատասխանությունը ապահովելու համար դատարանները պետք է օգտագործեն ցանկացած օրենսդրական պատժամիջոց, ներառյալ տուգանքի նշանակումը։ Վերոգրյալը նկատի ունենալով ՝ հարց է առաջանում, արդյոք փաստաբանը կարող է տուգանվել փաստաբանի համար, եթե նրանք չեն կատարում իրենց պարտականությունները կամ դիտավորյալ անհարգալից վերաբերմունք են ցուցաբերում դատարանի նկատմամբ։ Մենք կարծում ենք, որ փաստաբանի և դատախազի հատուկ կարգավիճակը նրանց կարևոր դեր է խաղում արդարադատության իրականացման գործում, որպես հասարակության և դատարանների միջնորդ։ Փաստաբաններն իրավունք ունեն մեկնաբանելու արդարությանն առնչվող հարցեր, բայց նրանց քննադատությունը չպետք է դուրս գա որոշակի սահմաններից։ Այս առումով, Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի մոտեցումն այն է, որ Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության եվրոպական կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածը չպետք է ընդունվի բացարձակ իմաստով։ Ավելին, փաստաբանի խոսքի ազատությունը դատարանի դահլիճում չի սահմանափակվում. որոշակի շահեր, ինչպիսիք են դատական ​​իշխանության լիազորությունները, բավարար են 10-րդ հոդվածով սահմանված իրավունքի սահմանափակումները արդարացնելու համար [19]։ Մենք գտնում ենք, որ իրավունքը չարաշահելով, դատարանի նկատմամբ անհարգալից վերաբերմունք ցուցաբերելով ՝ փաստաբանը և դատախազը խոչընդոտում են ցանկացած երրորդ անձի նման վարույթը ՝ դրանով վնաս հասցնելով արդարադատությանը։ Այս գործով դատական ​​սանկցիան նպատակ ունի ապահովել արդար դատաքննության իրավունքը։ Դրա կիրառումը դատարանի ցանկությունը չէ։ Դատարանի պարտականությունն է դառնում, երբ պահանջում է արդարության շահ։ Իրենց նպատակների համար դատարանում սխալ վարքի դեպքում համապատասխան սուբյեկտները իրենց գործողություններով խախտում են իրենց մասնագիտական ​​պարտականությունները. ուստի դրանք պետք է կրեն նույն իրավական հետևանքները, ինչ բոլոր նրանք, ովքեր դատարանի նկատմամբ անհարգալից վերաբերմունք են ցուցաբերում կամ իրենց պարտականությունները չարամտորեն չեն կատարում։ Հավասարության սկզբունքը հավասար պատասխանատվություն է ստանձնում։ Մեկը առանց մյուսի անիմաստ է։ Փաստաբանի նկատմամբ քրեական հետապնդում է իրականացվում իրավունքների լայն շրջանակի համար, սակայն առանց այդ օրենքների չարաշահման համար իրավական պատասխանատվության, այդ իրավունքների պատշաճ իրականացումը վտանգվում է։ Գործնականում, օրինակ, փաստաբանի կամ դատախազի կողմից դատական ​​նիստի անհարկի երկարաձգմանը հակազդելու համար լուրջ մեխանիզմներ չկան։ Գաղտնիք չէ, որ փաստաբանները հաճախ ընտրում են «հատուկ պաշտպանության» միջոցներ գործի վարույթը երկարացնելու համար, օրինակ ՝ տուժողի փաստաբանը դիտավորյալ ձգձգում է դատական ​​նիստը, որպեսզի ամբաստանյալի բանկային հաշիվները կամ գույքը պահվեն ավելի երկար ժամանակով։ Նույն կերպ, դատախազները կարող են երկարացնել դատական ​​նիստերը, երբ մեղադրյալը գտնվում է անազատության մեջ, թույլատրել մեղադրանքը, և անձը իրեն մեղավոր չի ճանաչում. երկարացնելով վարույթը ՝ դատախազները երբեմն ակնկալում են, որ անձը ցուցմունք կտա, և մեղադրանքը կհաստատվի։ Այս իրավիճակում փաստաբան-դատախազի գործողությունները կարող են որևէ ազդեցություն չունենալ գործի արդյունքի վրա, բայց շահերի բախումն անխուսափելի է, քանի որ պահանջվում է դատաքննությունը ողջամիտ ժամկետում ավարտել, որը պետք է պահպանվի անկախ անհատ մասնակիցների սուբյեկտիվ ձգտումների։ Դատախազին կամ փաստաբանին դատարանի դահլիճից հեռացնելու սանկցիան կիրառելը նպատակահարմար չէ, քանի որ դա դատավարական այլ խնդիրներ է առաջացնում։ Դատարանը կարող է դիմել Գլխավոր դատախազին կամ Փաստաբանների պալատին, բայց այդ դիմումը կարող է թողնվել առանց պատշաճ քննարկման։ Ուստի, հաշվի առնելով վերոգրյալը, ինչպես նաև Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների կոմիտեն, «Փաստաբանների մասնագիտական ​​գործունեության ազատության մասին» 25.10.2000 թ. Թիվ (2000) 21 հանձնարարականի դրույթները, ՄԻԵԴ-ի դիրքորոշումներն արդարացված են. անհրաժեշտ ենք համարում փաստաբանի կամ դատախազի նկատմամբ դատական ​​տույժ նշանակել։ Այնուամենայնիվ, մենք առաջարկում ենք, որ յուրաքանչյուր դեպքում դատական ​​տուգանքի նշանակումը իրականացվի հետևյալ շահերի նկատառումով. 1. դատախազի հեղինակության, փաստաբանի և նրանց մասնագիտական ​​աշխատանքի արդյունավետության ապահովման անհրաժեշտություն, 2. մյուսը փաստաբանի հաճախորդի, այդ թվում `ամբաստանյալի իրավունքները. Խախտումների կանխարգելում, դատական ​​գործընթացների տրամադրում, այլ անձանց իրավունքների պաշտպանություն։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԽՍՀՄ սահմանադրություն, Ռյազան։ RVSH MVD ԽՍՀՄ, 1979, ss. 138–9։ Հրապարակված է LGU, 1976, գ. 96. հիմնական պարտականությունների հաջող իրականացում. Уголовная ответственность. prob [6] Chernova S. С., Меры уголовно -просесуаляого принуждения. դասագիրք Посо [7] Ուկրաինայի քրեական դատավարության օրենսգիրք։ [8] Լիտվայի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգիրք։ [9] Մոլդովայի քրեական դատավարության օրենսգիրք։ [10] Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգիրք։ [12] Լիտվայի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգիրք։ 2007 թ., Սս. 253-4, URL։ //cyberleninka.ru/article/v/karatelnye-protsessualnye-sanktsii( մնացեք 26.03.2018). ՈւՐԼ. http։ //law.justia.com/cases/louisiana/supreme-court/1977/344-so-2d-1353-1.html( Հասանելի է։ 22.03.2018). ՈւՐԼ. https։ ["001-71671"] Մուտք (հասանելի է։ //rm.coe.int/16804d0fc8 (հասանելի է. 21.03.2018) .Գասպարյան ՍՏՈՐԱԳՐԱԿԱՆ Տույժերի դատական ​​սանկցիայի որոշ խնդիրներ Հիմնաբառեր. Քրեական դատավարություն, քրեական հարկադրանք, դատական ​​սանկցիա, դատական ​​տուգանք, դատախազ, փաստաբան։

example2126

example2126

Սույն հոդվածը նվիրված է առերեսում քննչական գործողության առանձին հիմնախնդիրներին, Մասնավորապես ներկայացվել են գործող, ինչպես նաև Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծի կարգավորումների պայմաններում առերեսում, ինչպես նաև հակընդդեմ հարցում իրականացնելու կարգն ու պայմանները։ Հոդվածում փորձ է կատարվել վեր հանելու որոշակի վիճելի դրույթներ, որոնք պրակտիկայում դժվարություններ են առաջացնում, ուսումնասիրվել են արտասահմանյան որոշ երկրների օրենսդրական կարգավորումներն առերեսում քննչական գործողության վերաբերյալ։ Վերոնշյալի հիման վրա կատարվել են համապատասխան առաջարկություններ, որոնք կարող են նպաստել օրենսդրության բարելավմանը։

ԴԵՍ ԵՆ ՔՆՆԻՉ ԳՈՐCTՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԱՆԿԱԽ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ Քննիչը կատարում է տարբեր բնույթի տարբեր գործողություններ ՝ իր առաջադրանքները ժամանակին կատարելու համար։ Բոլոր գործողություններում առանձնահատուկ կարևորություն ունի ապացույցների հավաքագրումը, քանի որ ապացույցների հիմքում ընկած է քննիչի կողմից կայացված մեղադրական եզրակացության որոշումները։ Ապացույցների հավաքագրմանն ուղղված գործողությունները կոչվում են քննչական գործողություններ. դրանք ունեն մի շարք բնութագրական հատկանիշներ, մասնավորապես ՝ ա) գործի քննության ընթացքում կատարված քննչական գործողությունները կատարում է քննիչը, այլ կերպ ասած ՝ ելնելով գործի առանձնահատուկ հանգամանքներից, քննիչը որոշում է, թե երբ իրականացնել գործողությունը։ բ) Քննչական գործողությունը կարող է իրականացվել միայն որոշակի նպատակով, եթե դրա իրականացման համար բավարար հիմքեր կան։ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրքը (այսուհետ `օրենսգիրք), ինչպես նաև քննչական այլ գործողություններ սահմանում են առճակատումը։ Վերջինիս հիմնական նպատակը ապացույցների հավաքումն է, ստուգումը և գնահատումը։ Օրենսգրքի 216-րդ հոդվածի համաձայն `« Քննիչն իրավունք ունի առերեսվել նախաքննական երկու անձանց, որոնց ցուցմունքները զգալի հակասություններ են պարունակում »։ Առերեսման նախապայման է վկայությունների միջեւ զգալի հակասությունների առկայությունը, հետեւաբար, եթե դրանք չկան, ապա առճակատում չի կարող տեղի ունենալ։ Նույն հանգամանքի (իրադարձության, փաստերի, երեւույթների) վերաբերյալ իրարամերժ տեղեկատվությունը, որն անհրաժեշտ է քրեական գործի ճիշտ լուծման համար, կարող է համարվել առճակատում իրականացնելու հիմք։ Փաստորեն, օրենքն արգելում է առճակատման անցկացումը էական հակասությունների բացակայության դեպքում, երբ այն իրականացվում է մասնակիցներից մեկի ցուցմունքը ամրապնդելու համար։ Հակասությունների բացակայության դեպքում նախկինում հարցաքննված անձանցից յուրաքանչյուրի ներկայությամբ տրված ցուցմունքների կրկնությունը կարող է ապացուցողական նշանակություն չունենալ, քանի որ դրանք չեն պարունակում որևէ նոր տեղեկատվություն 13։ Հարցին, թե ցուցմունքների անհամապատասխանությունն իրոք նշանակալի է, թե ոչ, քննիչը որոշում է գործի հանգամանքներից ելնելով և այդ հանգամանքների կարևորությունից ելնելով գործի արդյունքի համար, քանի որ էական հակասություններ օրենսգրքով սահմանված չեն։ Փաստորեն, քննիչը մեծապես որոշում է զգալի անհամապատասխանությունների առկայությունը քիչ թե շատ հավանականության առումով։ Այնուամենայնիվ, օրենքը նախատեսում է, որ յուրաքանչյուր քրեական գործ քննիչը պետք է պարզի հանգամանքները (ապացույցի առարկան) ապացուցելու համար, և ապացույցի առարկայի դեպքում հնարավոր են հակասություններ 14։ Նշանակալից հակասություններ կան, երբ ցուցմունքները միմյանցից բացառվում են, և քրեական գործի ճշմարտացիությունը բացահայտելու համար կարևոր է փաստը կամ հետաքրքրության դեպքը։ Ըստ GA. Ըստ Zորինի, էական հակասությունները պետք է ունենան հիմնարար բնույթ ՝ փոխելով իրավիճակի գնահատումը, ազդելով որակավորման էության վրա, դադարեցնելով քրեական դատավարությունը 15։ Ըստ Վ.Ա. Օրբացցովի, այն հակասությունները, որոնք տարբերվում են միմյանցից և վերաբերում են ապացույցների առարկայի հետ կապված հանգամանքներին։ »16 Սակայն, մեր կարծիքով, ճիշտ չէ սահմանափակել առարկան միայն քրեական գործի նյութում ներառված հանգամանքների շրջանակներում։ Մի շարք դեպքերում կարող է մարտավարական նշանակություն ունենալ լուծել ոչ ապացույցային հանգամանք, ինչպիսիք են հանցագործության հետ կապված աննշան հանգամանքները։ Երբեմն աննշան հանգամանքների առճակատման մասնակիցների դիրքորոշումների հստակեցումը հնարավորություն է տալիս 12 Տես Տե՛ս Վարդանյան Ա.J., Կեղծ ցուցմունքի կանխման հիմնախնդիրները, բացահայտումը դիսերտացիա Գիտական ​​աստիճանի դիմում, Երեւան, 2005, էջ. 148 թ. 13 Տե՛ս Порубов Н. I., Մարտավարությունը ավելացնում է նախազգուշական հետևանքները։ Մ., 1998, էջ. 154 թ. 14 Տե՛ս ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրք № ՀՕ -348 ՀՀ ՊԱ 1998.09.21 / 22 (55) 01.07.1998 թ. 15 Տե՛ս Zorin GA, Tactical Leadership Doprosa։ Մ., 2001, էջ 11։ 16 Մանրամասների համար տե՛ս Образцов В. А., Следованные действие, М., 2001, էջ։ 159-160թթ. գնահատել իրենց վկայության հուսալիությունն ու արժանահավատությունը։ Օրենսգրքի 216-րդ հոդվածի համաձայն `« Քննիչը պարտավոր է առերեսվել, եթե ամբաստանյալի և մեկ այլ ցուցմունքի մեջ զգալի հակասություններ կան »։ Այս ձևակերպումից բխում է, որ Օրենսգրքի դրույթների հետ էական անհամապատասխանության դեպքում առերեսման վարումը կրում է քննիչը, եթե մեղադրյալը դերի առնվազն մասնակիցներից մեկն է։ Այս հոդվածում կասկածյալը նշված չէ 17, այսինքն ՝ այդպիսով ընդլայնվում են քննիչի հնարավորությունները առճակատման առավել նպատակահարմար պահը որոշելու հարցում։ Քննիչի հետ առերեսվելու պատասխանատվության վերապահումը, մեր կարծիքով, ունի և՛ դրական, և՛ բացասական կողմեր։ Ա. Ըստ Վարդանյանի, օրենսդիրը օրենսգրքում ավելի կտրուկ քայլ է ձեռնարկել, քանի որ հաճախ աննպատակահարմար է մարտավարություն կիրառել, երբ անչափահաս բռնաբարության գործով ամբաստանյալը հերքում է իր մեղքը։ իսկ տուժողը հոգեբանորեն պատրաստ չէ, նա կտրականապես հրաժարվում է առերեսվել մեղադրյալի հետ։ Այս դեպքում քննիչը, առաջնորդվելով օրենսգրքի պահանջներով, պարտավոր է առճակատում իրականացնել, ինչը, իհարկե, սահմանափակում է օբյեկտիվ ճշմարտությունը բացահայտելու համար օգտագործվող տակտիկական հնարքների ընտրության շրջանակը։ Իրավաբանական գրականության մեջ կա կարծիք, որ վերոհիշյալ օրինակում առերեսումն ավելի արդյունավետորեն կփոխարինվի մեղադրյալի կրկնակի հարցաքննությամբ ՝ զուգորդված գործով տուժողի ապացույցների այլ ապացույցների ներկայացմամբ։ Հետևաբար, մեղադրյալի մասնակցությամբ առճակատման բացասական հետևանքները կանխատեսելու ոչ բոլոր դեպքերում է, որ առերեսումն արդյունավետ է, ուստի օրենքի նման կտրուկ սահմանումը հաճախ խոչընդոտում է գործի օբյեկտիվ ճշմարտության հայտնաբերմանը և ապացուցմանը։ Քրեական գործի ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ բացի վերը նշված դեպքից, մարտավարական առումով անտեղի է նաև առճակատում իրականացնել հետևյալ դեպքերում. • Կեղծ ցուցմունքներ տված ամբաստանյալների հետ առերեսման դեպքում `որպես հակասական ցուցմունք 17 Հարկ է նշել, Մոլդովայի քրեական դատավարության օրենսգիրքը, որը նա կասկածում է։ կհամապատասխանեն և կվերածվեն ոչ հակասական, բայց ևս կեղծ ցուցմունքի. նյութական, ազգակցական կամ այլ կախվածության մեջ; Այսպիսով, կարելի է ասել, որ կան իրավիճակներ, որոնցում կարող են պահպանվել էական հակասություններ։ Ըստ գործող օրենսգրքի, առերեսումը քննիչի իրավունքն ու պարտականությունն է, մինչդեռ, օրինակ, Ռուսաստանում, ինչպես Kazakhազախստանի քրեական դատավարության օրենսգրքերում, դա քննիչի իրավունքն է, ոչ թե պարտականությունը։ Էստոնիայի քրեական դատավարության օրենսգիրքը նաև ասում է, որ առճակատումը տեղի է ունենում, եթե առկա հակասությունները այլ կերպ հնարավոր չէ լուծել 19։ Հետևաբար, մենք կարծում ենք, որ մեղադրյալի կամ մեկ այլ անձի ցուցմունքներում էական հակասության դեպքում քննիչը չպետք է առերեսվելու պարտավորություն ունենա, քանի որ ապացույցի «գործիքները» պետք է ընտրի քննիչը, քանի որ նա իր վրա է վերցնում ռիսկը։ դատարանում առաջադրված մեղադրանքը ապացուցող։ Օրենսդիրը հնարավորություն է տվել տարբեր «գործիքներով» ապացույցներ իրականացնել, և քննիչը պետք է ընտրություն կատարի ՝ ճիշտ գնահատելով իրավիճակը, ընտրի մարտավարության այս կամ այն ​​տարբերակը։ Միևնույն ժամանակ, պետք է նշել, որ լավ պատրաստված, լավ կազմակերպված առճակատումը ոչ միայն հնարավորություն է տալիս լուծել ցուցմունքների տարաձայնությունները, այլ նաև պարզել գործի համար ուղղակի կամ անուղղակիորեն առնչվող նոր փաստական ​​հանգամանքներ։ Նշենք, որ ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագիծը (այսուհետ ՝ Նախագիծ) քննիչի համար նման պարտավորություն չի առաջադրում, 18 Տե՛ս Ա. Վարդանյան։ Կ., Նույն տեղում, էջ 152։ 19 Տե՛ս Էստոնիայի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգիրք, գլուխ 3, բաժին 4, § 77։ Առերեսում, անցել է 12.02.2003 թ., RT I 2003, 27, 166, Ուժի մեջ է մտել 01.07.2004 թ. ինչը բխում է 107-րդ հոդվածում սահմանված հետևյալ ձևակերպումից. «Առերեսումը նախկինում հարցաքննված երկու անձանց միաժամանակյա հարցաքննությունն է, որոնց ցուցմունքներում կան էական հակասություններ»։ Նմանատիպ ձևակերպում կա նաև Լատվիայի քրեական դատավարության օրենսգրքում։ Կարծում ենք, որ նման մոտեցումն արդարացված է։ Քննիչի պարտականությունը հեռացնելը նշանակում է, որ էական հակասության դեպքում քննիչը պարտավոր չի լինի առճակատում իրականացնել, քանի որ «կարող է բոլորովին անօգուտ լինել, եթե պատասխանողները սահմանափակվեն միայն նախկինում տրված ցուցմունքները կրկնելով»։ , եթե առերեսման ընթացքում դրա մասնակիցների միջև նախնական պայմանավորվածություն է ձեռք բերվել, որի արդյունքում նախապես վկայություն տվող մասնակիցը փոխում է դրանք կամ ընդհանրապես հրաժարվում է ցուցմունք տալուց »։ Նման պարտականությունից ազատվելու դեպքում քննիչը որոշում է `կա դրա իրականացման օբյեկտիվ անհրաժեշտություն, թե ոչ։ Առանձնահատուկ հետաքրքրություն է առաջացնում այն ​​հարցը, թե արդյո՞ք պետք է առճակատում տեղի ունենա, երբ մեղադրյալն օգտվում է լռելու իր իրավունքից, իսկ վկան կամ տուժողը ցուցմունք են տալիս նրա դեմ։ Իրավաբանական գրականության մեջ այս հարցը շատ հակասական է։ Որոշ իրավաբաններ ենթադրում են, որ սա կարող է դիտվել որպես երկու փաստական ​​ցուցմունք, որոնց միջև կա մի զգալի հակասություն, ինչը ենթադրում է, որ պաշտպանական կողմին պետք է հնարավորություն տրվի հարցաքննել իր դեմ ցուցմունք տված անձին։ Նման դիրքորոշում է արտահայտել նաև ՀՀ վճռաբեկ դատարանը (այսուհետ `վճռաբեկ դատարան), որում ասվում է, որ« նախաքննական մարմինը իրավունք ունի առերես հարցաքննություն անցկացնել վկայի (մեղադրյալի) միջև, երբ վերջինս, օգտվելով իր սահմանադրական իրավունքից, հրաժարվում է ցուցմունք տալուց »։ Դա պաշտպանական կողմին իրական և պատշաճ հնարավորություն է տալիս հարցաքննել վկային և վիճարկել նրա կողմից տրամադրված փաստացի տեղեկատվության ճշմարտացիությունը »21։ Վճռաբեկ դատարանի նման դիրքորոշումը հիմնականում հիմնված է Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպային որոշումների վրա։ Սակայն, մեր կարծիքով, մեղադրյալի լռելու իրավունքը չպետք է մեկնաբանվի ի վնաս իրեն։ Այդ դեպքում անուղղակիորեն ստացվում է, որ քանի որ մեղադրյալը ցուցմունք չի տալիս, այո 20 Տե՛ս Վարդանյան Ա.Կ., նույն տեղում, էջ 161։ 21 Տե՛ս Վճռաբեկ դատարանի Սարիբեկ Հարությունյանի վերաբերյալ 2014 թվականի մայիսի 31-ի որոշումը թիվ EAKD / 0189/01/12 գործի 30-րդ կետով։ Հյուսնը պնդում է, որ ինքը մեղավոր չէ։ Վճռաբեկ դատարանի սիմուլյացիան հանգեցնում է այն փաստի, որ մեղադրյալի «ցուցմունքը» կամ «չվկայությունը» գնահատվում են մեկ մակարդակով, այսինքն ՝ կա հակասություն և նշանակալից, ամեն դեպքում կա պետք է դիմակայել։ Մեր կարծիքով, այստեղ խախտվում է անմեղության կանխավարկածը, քանի որ մեղադրյալը պարտավոր չէ ապացուցել իր անմեղությունը։ Եթե ​​մեղադրյալը չի ​​օգտագործել իր անմեղությունն ապացուցելու իր իրավունքը կամ եթե նա գործադրել է, բայց ցանկալի արդյունքի չի հասել, դա չի կարող մեկնաբանվել ի վնաս իրեն 22։ Ուստի մեղադրյալին լռելու իրավունքից օգտվելու հնարավորություն տալը ինքնանպատակ չէ, ուստի նման իրավիճակներում, մեր կարծիքով, առճակատում չպետք է տեղի ունենա։ Հաջորդ խնդիրն այն է, որ օրենսգիրքը նախաքննության վարույթում հակընդդեմ հայց հարուցելու պատրանք է ստեղծում, որը, որպես այդպիսին, ընկալվում է որպես քննչական գործողություններին դիմակայելու հոմանիշ։ Վճռաբեկ դատարանի դիրքորոշման ակնհայտ դրսևորումն այն է, որ «ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրքը, ընդհանուր առմամբ, պարունակում է պաշտպանական կողմի` նախաքննության իրավունքը, ինչպես նաև նախաքննության փուլն իրականացնելու համար անհրաժեշտ իրավական մեխանիզմները »։ Այստեղ նույնպես Վճռաբեկ դատարանը վկայակոչում է Օրենսգրքի 216-րդ հոդվածը ՝ մատնանշելով, որ նշված է քրեական դատավարության նորմի, ինչպես նաև առերես հարցաքննություն անցկացնելու ընթացակարգի այլ դրույթների համատեղ վերլուծությունը, ցույց է տալիս, որ առճակատումը քննչական գործողություն է, որի հիմնական նպատակը ապացույցներ ձեռք բերելն է։ Հակասություններ կան երկու անձանց ցուցմունքների միջեւ։ « Մյուս կողմից, առճակատումը նախաքննության փուլում միակ միջոցն է, որը թույլ է տալիս հետապնդող մարմնին վիճարկել իր դեմ ցուցմունք տված անձին ՝ այդպիսով ապահովելով Մարդու իրավունքների պաշտպանության և հիմնարար եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածը։ Ազատությունները (այսուհետ ՝ Կոնվենցիա)։ 3-րդ հոդվածի «դ» ենթակետով երաշխավորված իրավունքը։ « Մասնավորապես, Կոնվենցիայի 6 3 3 (դ) հոդվածի համաձայն ՝ «Յուրաքանչյուր ոք, ով մեղադրվում է քրեական հանցագործության մեջ, ունի հետևյալ նվազագույն իրավունքները. (...), 22 Տե՛ս ՀՀ քրեական դատավարություն, ընդհանուր մաս, դասագիրք բուհերի համար։ Հեղինակային խմբի ղեկավար և խմբագիր Գ. Zinազինյան։ 4-րդ հրատարակություն ՝ տպագրություններով։ (1-ին հրատարակություն, 2000 թ., 2-րդ հրատարակություն, 2004 թ., 3-րդ հրատարակություն, 2005 թ., 4-րդ հրատարակություն, 2006 թ.), Երեւան, 4-րդ հրատարակություն, փոփոխված։ և լրացում., ԵՊՀ հրատարակչություն, 2006, էջ 163։ դ հարցաքննել իր դեմ ցուցմունք տված վկաներին կամ իրավունք ունենալ հարցաքննել այդպիսի վկաները. իրավունք ունենալու կանչել և հարցաքննել վկաներին նույն պայմաններով, ինչ վկաները, ովքեր վկայություն են տվել նրա դեմ։ « Վերոհիշյալ իրավունքը նախատեսված է Քաղաքացիական և Քաղաքական Իրավունքների Միջազգային Դաշնագրում (այսուհետ `Դաշնագիր), համաձայն որի յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի գոնե հետևյալ երաշխիքների ստանձնել` ցանկացած հանցագործի քննության ընթացքում լիակատար հավասարության հիման վրա մեղադրանք է առաջադրվել նրա դեմ։ (...), ե. հարցաքննել կամ հարցաքննել իր դեմ ցուցմունք տվող վկաներին. ապահովել վկաների հայտնվելը, ովքեր վկայում են նրա օգտին. հարցաքննել նրան նույն պայմաններում, ինչ վկաները, որոնք վկայություն են տալիս իր դեմ։ « Համաձայն ՀՀ Սահմանադրության 67-րդ հոդվածի ՝ «Հանցագործության մեջ մեղադրվող յուրաքանչյուր ոք ունի ՝ (...)։ 4. Իր դեմ ցուցմունք տվող անձանց հարցաքննելու իրավունքը կարող է հարցաքննվել, ասես կանչվել են նրա օգտին վկայող անձինք, հարցաքննվել նույն պայմաններով, ինչ նրա դեմ ցուցմունք տված անձինք։ » Իրականում, Կոնվենցիայի լույսի ներքո, Դաշնագրի լույսի ներքո, «Մայր օրենքում» նախատեսված է նաև խաչաձեւ հարցաքննության իրավունք։ Այնուամենայնիվ, դատարանում գործող կանոնակարգին համահունչ իրական հարցում իրական հնարավորություն կա, եթե դատարանն ապահովում է համապատասխան անձի ներկայությունը, այնպես որ մինչդատական ​​վարույթում առճակատումը «հիշեցնում» է այն մոտեցումը, հակահարցը չի բխում գործող կանոնակարգերից։ Մեր կարծիքով, երբ մենք վերլուծում ենք «հակահետաքննություն» և «առճակատում» հասկացությունները, ակնհայտ է, որ առճակատումը հակահետաքննություն չի տրամադրում հետևյալ պատճառներով. Ա) հակահետաքննություն իրականացնելու համար անհրաժեշտ է. նախ իմանաք անձի վկայությունը, քանի որ հակաքննչումն ինքնանպատակ չէ։ Մենք պետք է փորձենք պարզել հարցերի միջոցով տրված ցուցմունքի արժանահավատությունը։ Իսկ առճակատման դեպքում, Օրենսգրքի 216-րդ հոդվածի համաձայն, «առերեսման մասնակիցների կողմից նախորդ հարցաքննությունների ժամանակ տված ցուցմունքների հրապարակումը թույլատրվում է միայն առերեսման ընթացքում ցուցմունքներ տալուց հետո` դրանք արձանագրության մեջ գրելուց հետո։ « Ստացվում է, որ եթե չգիտեք, թե ինչ ցուցմունք է տրվել, չեք կարող հարցեր տալ, բ) առճակատումը կապված է սահմանափակ թվով հանգամանքների հետ, և դրանք որոշում է քննիչը, գ) տրվող հարցերը սահմանափակվում են քննիչի հայեցողությունը։ Այնուամենայնիվ, հակադարձ հարցում կատարելու դեպքում նման սահմանափակում չի կիրառվում։ Այս պարագայում պաշտպանական կողմին հնարավորություն է ընձեռվում ստանալ առաջադրված հարցերի պատասխանները։ Նախագիծը վերաբերում է «testimուցմունքների դատական ​​պահում» գլխում տեղ գտած հակաքննությանը, որի կիրառման դեպքում վերոհիշյալ իրավունքն օգտագործելու հնարավորություն է տրվում։ Մասնավորապես, Նախագծի 306-րդ հոդվածի համաձայն `« imուցմունքների ի պահ հանձնումը կատարվում է դատավարությանը ներկայանալու հնարավորություն չունենալու կամ դատաքննության ընթացքում իրավական ապացույց չտալու հիմնավոր հիմքերով, որպեսզի ապահովվի պատշաճ կերպով ստացումը։ վկայություն այդ անձից »։ Այս դեպքում նախաքննական վարույթում նշված անձը տեղափոխվում է դատարան, մասնակիցներին հնարավորություն է տրվում պատշաճ կերպով իրականացնել խաչաձևի հարցի իրավունքը, այսինքն `հարցեր տալու այնպես, ինչպես դատաքննության ընթացքում, և այս դեպքում հարցերի սահմանափակում չկա։ Այսինքն ՝ այս դեպքում երաշխավորված է արդար դատաքննության իրավունքը։ Ի վերջո, «անձի համոզմունքը չի կարող ամբողջությամբ կամ վճռականորեն հիմնված լինել այն անձի կողմից տրամադրված տեղեկատվության վրա, որին փաստաբանը հարցեր տալու համարժեք հնարավորություն ուներ։ Փաստորեն, Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը, մեկնաբանելով Կոնվենցիայի 6 3 3 (դ) հոդվածը, մեկընդմիշտ հայտարարել է, որ եթե դատավարության որևէ փուլում մեղադրյալին հնարավորություն չի տրվել հարցաքննել այն անձին, որը ցուցմունք է տվել նրա դեմ, նա զրկված է արդար դատաքննության իրավունքից։ , Նորմերի նախագծի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ կարող է իրականացվել հակաքննչական գործողություն. • նախաքննական վարույթում, այսինքն `դատաքննության այս փուլում մեղադրյալին հնարավորություն է տրվում հարցեր տալ ցուցմունք տվող անձին, վկայություն պահելու միջնորդության գործ, որն օգտագործվում է այն ժամանակ, երբ ցուցմունք տվող անձը 23 Տե՛ս Sadak և ուրիշներն ընդդեմ Թուրքիայի ընդդեմ Թուրքիայի, 2001 թ. հուլիսի 17-ի վճիռ, բողոքարկում 29900/96, պարբ. 65 24 Տե՛ս Unterpertinger ընդդեմ Ավստրիայի, 1986 թվականի նոյեմբերի 24-ի վճիռ, թիվ 9120/80 գործ 31 31-33։ ներկայանալու հնարավորություն չի ունենա, կամ կա դատավարության ընթացքում օրինական ցուցմունք չտալու հիմնավոր ենթադրություն։ Այսպիսով, Նախագծի նման ամրագրումը, իհարկե, թույլ է տալիս տարբերակել «առճակատում» և «հակահարց» հասկացությունները։ Նանե Մելքոնյան ՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԵՏԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐCTՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԱՆՀԱՏԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ Հիմնաբառեր. Առճակատում, նախաքննության վարույթ, մարտավարություն, հարցաքննություն, էական հակասություն, նախաքննություն, ցուցմունքի պահպանում ։

example1997

example1997

Սույն հոդվածի նպատակն է հայկական ու բյուզանդական սկզբնաղբյուրներում որպես Անտիոքի դուքսեր հիշատակվող Խաչատուրի ու Պեխտի նույնացման հարցի նորովի քննարկումը։ Պահպանված վկայությունների հիման վրա ներկայացվում է Խաչատուրի գործունեության տպավորիչ պատկերը։ Փորձելով հերքել նրան Պեխտի հետ նույնացնելու օգտին բերվող փաստարկները՝ հեղինակն առաջարկում է նրանց դիտել որպես առանձին գործիչներ։

20-ականների ԽԱՉԱՏՈՒՐԻ ԵՎ ՊԵԽՏԻ (EPICHT) նույնականացման մասին ՀՆԱԳԱՅՏԻ ՀԱՅԵՐԻ ԴՈՒՔՍ Վասպուրականի հայերի վերաբնակեցումը Սեբաստիայում և հարակից շրջաններում սկսեց հայ հասարակության արտագաղթի նոր ալիք, որը նվաճման հետևանք էր։ Բյուզանդական կայսրության և, ինչպես պարզվեց տասնամյակներ անց, անհեռանկար քաղաքականության և երկրի ներսում անցանկալի քաղաքական զարգացումների մասին։ Հատկանշական է, որ հայրենիքը լքող մարդկանց մեջ եղել են նավատորմի ներկայացուցիչներ, ինչպես նաև ռազմական գործիչներ։ Ըստ Արիստակես Լաստիվերտցի. «Ոմանք հեծելազոր անտուն էին շրջում, ոմանք Պարսկաստանում, ոմանք Հունաստանում, ոմանք ՝ Վիրսում»։ Այս գործընթացն, ի վերջո, ստեղծեց բոլորովին նոր իրավիճակ։ Հայության ներուժի իրացման շրջանակն ընդլայնվում է ՝ բացի Մեծ Հայքից, ընդգրկելով շատ այլ տարածքներ։ K.գալի փոփոխություններ են գրանցվել Կ. Մութաֆյանը դրանք բնութագրելով որպես հայկական աշխարհի 2 դեպք (Monde Arménien)։ Այս ամենի համատեքստում պետք է շատ խոսուն համարել Կ. Կահենի դիտարկումը. «Ամենակարևոր արտագաղթերը դեպի հայեր և թուրքեր են» 3։ Տարբեր երկրներում հայտնված և հաճախ դարձի ենթարկվող հայ գործիչները սկսեցին տպավորիչ քաղաքական և ռազմական գործունեություն ծավալել, որի տրամաբանական արդյունքը պետք է համարել, օրինակ, Ֆաթիմիդային Եգիպտոսում հայ վեզիրների հայտնվելը 4։ Այդպիսի շատ ուշագրավ դրվագներից մեկը հայ իշխանների ժամանումը Անտիոք է։ Այդ քաղաքի աղբյուրներում նշվում է 3 գործիչ ՝ Պեխտ, Խաչատուր, Վասակ Պահլավունի։ Հետազոտողների մի խումբ, տեսնելով որոշ նմանություններ առաջին երկուսի գործունեության մեջ, կողմ է դրանց նույնականացմանը։ Նման հրապարակումների համատեքստում մենք անհրաժեշտ ենք համարում վերաքննարկել հարցը `հիմնվելով սկզբնական աղբյուրներում պարունակվող բոլոր ապացույցների վրա` արձանագրված բոլոր ուսումնասիրությունների հիման վրա։ Բյուզանդական պատմաբաններից չորսը ՝ Հովհաննես Սկիլիցեսը, Աթալիացիները, Նիկիֆորոս Բրիենոսը և Պսելոսը հետաքրքիր տեղեկություններ են հաղորդում հայ Խաչատուրի մասին, որին կայսր Ռոմանոս Դ. Դիոգենեսը (1068-1071 / 72) 1069 թվականին վստահում է Անտիոքի դուքսի պաշտոնը։ Աղբյուրները լռում են նրա նախկին գործունեության մասին ՝ բավարարվելով միայն անձնական հատկությունների գրանցմամբ։ 1068-1069 Դրանք նշանավորվում են կայսեր արևելյան արշավանքով 5, որին ի պատասխան սելջուկ-թուրքերը ներխուժում են Իկոնիայի շրջան ՝ ասպատակելով և թալանելով այն։ Ռոմանոս Դիոգենեսը Հերակլեսում, օժանդակ զորքեր ուղարկելով Անտիոքի դուքսին, հրամայեց պարտվել վերադարձող թշնամու ուժերին։ Խաչատուրին, սակայն, չի հաջողվում ամբողջությամբ կատարել ստացված հանձնարարականը։ Մամիստրայի (Մամեստիա) շրջանում միակ հաջողությունը սելջուկներից ավարի ետ նվաճումն էր։ Թշնամին, հաղթահարելով Խաչատուրի դիմադրությունը, անցնում է Սարվանդիկոնով (Սարվանդիկար) Ամանոսի լեռները (ՍJ), իսկ այնտեղից ՝ Հալեպ։ Հայաստանի հերցոգին, սակայն, վիճակված էր ավելի վճռական դեր ունենալ առաջիկայում ծավալվող իրադարձություններում։ 1071, 1945 թվականի օգոստոսի 19-ին Մանազկերտի դաշտում տեղի ունեցավ ճակատամարտ կայսրի գլխավորած բյուզանդական բանակի «սելջուկ-թուրքական զորքերի» միջեւ, որի կարևոր նշանակությունն անվիճելի է համաշխարհային պատմության համատեքստում։ Բյուզանդական ուժեր 1 Յուզբաշյան Կ., Պատմություն Արիստակիս Լաստիվերտցուի, աշխատասիրությամբ, Երեւան, 1963, էջ. 60 2 Մութաֆյան Կ., Մերձավոր Արևելքի Հայաստան, Բանբեր Մատենադարան, հ. 20, Երեւան, 2014, էջ. 447։ 4 Բալդարյան Ս., Ֆաթիմյան, Եգիպտոսի առաջին հայ վեզիր, «Անհատը պատմության ընթացքում» (գիտաժողովի նյութերի ժողովածու), Երեւան, 2015, էջ. 65 Կարգապահության անբավարար մակարդակը, ինչպես նաև որոշ ռազմական հրամանատարների դավաճանական վերաբերմունքը կանխորոշեցին ճակատամարտի արդյունքը։ Պարտված Ռոմանոս Դիոգենեսը, ընկնելով մրցակցի ձեռքը, ստիպված էր համաձայնվել շատ անբարենպաստ պայմանագրի։ Այն նախատեսում էր, բացի տարածքային զիջումներից, տարեկան 1000 դինար վճարել ՝ ի դեմս selելջուկների իշխանության ճանաչման։ Այս պայմաններում բյուզանդական վերնախավը նախընտրեց տապալել Ռոմանոս IV- ին և գահը հանձնել Մայքլ Դուկասին։ Պայմանագրից հետո ազատ արձակված Ռոմանոս Դիոգենեսը, այդպիսով, այլ ելք չուներ, քան պայքարել իր կայսերական իրավունքների վերականգնման համար։ Սակայն նրա դեմ ուղարկված Կոստանդին Դուկասին հաղթելուց հետո նա ինչ-որ կերպ փրկվեց գերությունից ՝ Անտիոքոսի աջակցության շնորհիվ։ Վերջինս ոչ միայն կայսեր պաշտպանական դիրքում կանգնեց առանց գահի, այլ նաև հաստատեց նրան Ադանայում, որն ընկնում էր նրա տիրույթների մեջ։ Խաչատուրի առանցքային դերի պատմությունը սկսվում է այս իրադարձություններից։ Մի կողմից նա ձեռնամուխ եղավ նոր զորամասերի հավաքագրմանը, իսկ մյուս կողմից `կապեր հաստատեց սելջուկ-թուրքերի հետ` օժանդակ ուժեր ստանալու ակնկալիքով։ Փաստորեն, շատ զարմանալի իրավիճակ է ստեղծվում, երբ Ռոմանոս Դիոգենեսը և Ալփ Արսլանը (Ալպասլան), ովքեր Մանազկերտի ճակատամարտում միմյանց դեմ կռվել են, այժմ հայտնվում են դաշնակիցների կարգավիճակում։ Արված ջանքերը, այնուամենայնիվ, ի վիճակի չէին բեկում մտցնել իրադարձությունների զարգացման մեջ։ Անդրոնիկոս Դուկասը, որը փոխարինեց Կոստանդին Դուկասին 1072 թվականին։ Ադանայում նա ոչ միայն ջախջախեց դաշնակից ուժերին, այլև գերի վերցրեց նրանց առաջնորդ Խաչատուրին։ Ինչ վերաբերում է Ռոմանոս Դիոգենեսի հետագա ճակատագրի հարցին ՝ Ադանայի ամրոցում ամրացնելիս գերությունից խուսափելով, նա շուտով ստիպված հանձնվեց թշնամուն։ Սելջուկյան գերությունից ազատված նախկին կայսրը կուրացավ և այդպիսով անփառունակ վախճան ունեցավ 1։ Ահա թե ինչպես է արձագանքում այդ իրադարձությունը ասորի պատմաբան Anonymous Edesatsum- ի նկարում։ «Ահա քրիստոնյաների դաժանությունը, օտարերկրացիների մարդկությունը» 2։ Այսպիսով, 1069-1072թթ. Անտիոքի դուքսի պաշտոնը զբաղեցրած հայ Խաչատուրը նշանակալի դեր է խաղացել Մանազկերտի ճակատամարտին հաջորդած իրադարձություններում ՝ ստանձնելով ռահվիրայի դեր Ռոմանոս IV- ի կայսերական իշխանության վերականգնման համար պայքարում։ Անհրաժեշտ ենք համարում վկայակոչել հատուկ հետաքրքրություն ներկայացնող իրողություն, այն է `Խաչատուրի կերպարի արտացոլումը թուրքական էպոսական« Սայիդ Բաթալ Jազի »վեպում։ Ելնելով «Հավատքի մարտիկ» (ziազի) Սայիդ Բատալիսխրախներ (9-րդ դար) Մելիտենե Ամիրայի նկարագրությունից ՝ այն պարունակում է առաջին շրջանի արձագանքը (սելջուկ-թյուրքական նվաճումներ (11-րդ դար))։ Ի հիշատակ 1071 թ. Ռոմանոս Դիոգենես կայսեր հետագա համագործակցությունից հետո թուրքական էպոսը տեղեկություններ է պահպանել իսլամացած երեք բյուզանդական կայսրերի մասին (Ասատոր, Թաքֆուր, Կանաթուս)։ Հատկանշական է, որ հետազոտողները չեն առարկում բյուզանդացի գիտնական Հ. Այն տեսակետը, որն առաջ է քաշել Ասագորը Խաչատուրի հետ նույնացնող Գրեգուարը 3։ Ավելորդ համարելով էպիկական վեպում նրա վերաբերյալ կասկածների ներկայացումը 4, նշենք միայն, որ Խաչատուրի հիշատակումը թուրքական էպոսում և՛ Ռոմանոս կայսեր հիշողությունն է Ալպ Արսլանի հետ, և՛ նրա հայ համախոհի քաղաքական դաշինքի ստեղծումը և պատասխան Անտիոյի խաղացած եզակի դերին։ իրադարձություններում 5։ Նույն ժամանակահատվածում հայկական աղբյուրները Պեխթին նշում են որպես Անտիոքի դուքս 6։ Այս անունը հանդիպում է նաև Epicht 7, Bekhd 8 տարբերակներում։ Հատկանշական է, որ, օրինակ, A. Kajdan- ը նրանց չի միավորում 1 անձի մեջ 9, մինչդեռ ըստ Հ. Բարտիկյանի ամենահայտնի 1 Cheynet J.-Cl., Manzikert։ ռազմական աղետ?, «Բյուզանդիա», տ. Լ, հմայական 2, 1980, էջ 410-438.2 Եդեսացի Ա., Ronամանակագրություն, բնագրից (թարգման. Տեր-Պետրոսյան Լ., Օտար աղբյուրներ Հայաստանի և հայերի մասին), հ. 12, Երեւան, 1982, էջ 30։ 3 Gregoire H., Khachatur-Asador, (թարգման. Բերբերյան Հ.), Սիոն, 1952. 1-12, էջ 29-31։ Մանրամասների համար տե՛ս 30-31 էջերը։ 6 Ուրհայեցի Մ., Ronամանակագրություն, (քննության բնագիր Մելիք-Ադամյան Մ., Տեր-Միքայելյան Ն.), Երեւան, 1991, էջ։ 170 Սմբատ Սպարապետ, Տարեգիրք, Վենետիկ, 1956, էջ 84։ 7 Urhayetsi M., էջ 230։ 8 Վարդան Վարդապետ, Պատմության ժողովածու, Վենետիկ, 1862, էջ. 105 թ. Վանական տեսանկյունից այս անունները հունարեն էպիկտեր բառի պակաս ճշգրիտ տառադարձություններն են։ Խոսելով 1065-ի մասին `Մատթեոս Ուրհայեցին նշում է այն իրադարձությունները, որոնք տեղի են ունեցել Պեխտի« Անտիոք քաղաքում », որը ռազմական օգնություն է ցուցաբերել պաշարված Եդեսիան։ Տեղի դուքս Պրոքիմոսը, սակայն, սելջուկ-թուրքերին դիմակայող Պեխթին օգնելու փոխարեն, դավաճանական դիրք գրավեց։ Վերջապես, կարողանալով հաղթել թշնամուն Նշենիկ բերդի մոտակայքում, Անտիոքի դուքսը տեղեկացրեց Կոստանդին uk Դուկասին կատարվածի մասին, որը պաշտոնանկ արեց Եդեսիայի դուքսին, իսկ վերջինիս պաշտոնյան մահապատժի ենթարկվեց 2։ Նույն պատմաբանի խոսքերով ՝ 1076 թվականին (այս տարվա իրադարձությունները տեղի են ունեցել երկու տարի անց ՝ 1078.3 թվին) Andriun ամրոցի իշխան Էպիխտը սպանվել է «չար ու պղծված կրոնավորի» կողմից 4։ Օգտագործելով Մեթյու Ուրհայեցը ՝ նա տալիս է նույն դեպքերի նման նկարագրություն ՝ Սմբատ Սպարապետ 5։ Հայ գործիչներից Վարդան Արչելիցին վկայություններ ունի այս գործչի մահվան հանգամանքների մասին։ Հայտնելով սպանության մասին «իր ամրոցում ՝ Անդրիոնում», նա տալիս է հույն հոգևորականի անունը 6։ Ըստ Ա. Պատմաբանի տվյալների հիման վրա կարելի է եզրակացնել, որ դուքսը սպանվել է քաղկեդոնական դարձին հաջորդող մեկ տարում 7։ Այս ամենը ցույց է տալիս, որ Վարդան Ար-Ելցուշարծարկամը անկախ է Մատթեոս Ուրհայեցու նկարագրությունից, որը չի նշում նշված մանրամասները։ Հայկական աղբյուրներում Պեխտի մասին ապացույցները սպառվել են դրանով։ Հավելենք, որ արաբական աղբյուրներում նրա մասին մեկ այլ հաղորդում է պահպանվել 8։ Նույն ժամանակահատվածում գործելու փաստի քննիչների մեծ մասը, ստանձնելով նույն պաշտոնը, ստիպված էր հակվել Խաչատուր և Պեխտ նույնականացման գաղափարին։ Դեռ Այս մտածողությունը, որը սկսվեց Չամչյանց 9-ից, շարունակեցին Al. Ալիշան 10, Ա. Ալպոյաջյան 11, Հ. Աճառյան 12, ներկայումս ՝ Ե. Կասունի 13, Կ. Մաթոսյանի 14 ուսումնասիրություններում։ Հետազոտողների մեկ այլ խումբ `Lo. Լորան 15, Հ. Գրեգուար 16, Ա. Քաջդան 17, Հ. Բարտիկյան 18,. Դեդեյան 19-ը քննադատեց այդ տեսակետը ՝ բացառելով տվյալ գործիչների նույնականացման հնարավորությունը։ Մինչև Those. Նրանք, ովքեր առանց մանրակրկիտ քննության ուսումնասիրում էին Լորանի հոդվածի մուտքը, փաստորեն գոհ էին այն ենթադրությունից, որ բյուզանդական աղբյուրներում հիշատակված Խաչատուրը պետք է լինի Պեխտը, որը նույն աղբյուրն ուներ հայկական աղբյուրներում։ Նշված բյուզանդագետի ուսումնասիրության հրապարակումից հետո, նշված գործիչների նույնականացման տեսակետի կողմնակիցներն արդեն ստիպված էին տարբեր փաստարկներ առաջ քաշել. J. մարտահրավեր նետել Լորանին և հիմնավորել սեփական դիրքը։ Ստորև մենք կփորձենք նախ ցույց տալ աննշան փաստարկները և, այդպիսով, Խաչատուրն ու Պեխտը նույնացնող տեսակետի աննշանությունը, ապա նոր, ավելի հիմնավոր փաստարկներ առաջարկել հակառակ հօգուտ կարծիքի։ 1 Ուրհայեցի Մ., Էջ 500, նշվ. 234։ 2 Նույն տեղում, էջ 170։ 3 Տեր-Պետրոսյան Լ., Խաչակիրները և հայերը, հ. Ա, Երեւան, 2005, էջ. 418 թ. Մաթոսյան Կ., Անի-Շիրակի պատմության էջեր, Երեւան, 2010, էջ։ 151, նշվ. 6 4 Urhayetsi M., էջ 230։ 5 Սմբատ Սպարապետ, էջ 84։ 6 «Աբել Հոռոմը ՝ իր խոստովանության հայրը» (շեշտադրումն ավելացված է)։ տե՛ս «Մեծ Վարդանանցբերդցու տիեզերքի պատմությունը», Մուկուա, 1861, էջ 22։ 140 9 Չամչյանց Մ., Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Երեւան, 1984, էջ 972։ 10 Alishan J., Sisuan, Venice, 1885, p. 46 Վարդան Վարդապետ, էջ 105, նշում 1։ 11 Ալպոյաճեան Ա., Պատմութիւն Հայոց Կեսարիոյ, հ. Ա, Կահիրե, 1937, էջ 439, նշվ. 1 12 Աճառյան Հ., Հայերեն անձնանունների բառարան, հ. Ա, Երեւան, 1942, էջ 404։ 19-րդ դարի Անտիոքի հայ կառավարիչները, Պեխտ-Խաչատուր և Վասակ Պահլավունի, Հայկազյան հայագիտական ​​հանդես, 1971, հ. 2, էջ 123-134։ 14 MatJosyan K., էջ 150-169։ 15 Laurent J., Անտիոքի իշխան Խաչատուր 1068-1072, Օրվա հանդես, 1930. 1-12, էջ 303-310։ Տե՛ս նաև Laurent J., 16 Gregoire H., p. 18 Skilitses H. ,, (թարգմանությունը, նախաբանը և գրառումները ՝ Բարթիկյան Հ.), Երեւան, 1979, էջ։ Ե. Կասունին, ներկայացնելով Խաչատուրի և Պեխտի մասին պահպանված վկայությունները, եզրափակում է. «Արենայի և նկարագրության այս նմանությունները մեզ իրավունք չէ՞ն տալ մտածելու, որ Պեխտ-Խաչատուրը նույն անձն է։ Կասկած չկա, որ «ասպարեզի և նկարագրության նմանություններ» արտահայտությունը հեռու է գոնե լուրջ փաստարկի համար բավարար լինելուց։ Նախ `« ասպարեզի նմանությունը »շատ խնդրահարույց է, քանի որ Մեծ Անտիոքից բացի, Լեռնային Կիլիկիայում կա նաև հայտնի բնակավայր։ Մյուս կողմից, զարմանալի է «նկարագրության նմանության» քննարկումը։ Այսպիսով, բյուզանդական հեղինակները, որոնք լռում էին Խաչատուրի նախորդ գործունեության մասին, գոհ են նրա ռազմական կարողությունների արձանագրումից։ «Այս հայի տված վկայությունները նրա քաջությանը զորքին ապացուցեցին նրա տաղանդը որպես գեներալ» 2։ Ե. Կասունին կամայականորեն կապում է 1065 թվականը։ Նշենիկ ամրոցի մոտ ծավալվող իրադարձությունները `այդպիսով« բացահայտելով »« նկարագրության նմանությունը »։ Ակնհայտ է, որ այս տրամաբանությամբ Խաչատուրը կարող է վերագրվել տարբեր ռազմական սխրանքների ՝ անտեսելով աղբյուրի վրա հիմնված լրացուցիչ փաստարկների անհրաժեշտությունը։ Ինչ վերաբերում է Կ. Մաթոսյանի բերած փաստարկներին, ապա դրանք հիմնված են Սամվել Անեցու ստեղծագործության 2 ձեռագրերում պահպանված գրական լրացումների վրա։ Հետազոտողը շրջանառության մեջ է դնում Պեխտի մասին երկու ուշագրավ տեղեկատվություն։ Ըստ առաջինի ՝ «SHJT- ում (1070) Գոգձախմաթը ոչնչացրեց Սև սարը և կոտորվեց Գրիգոր Պիխտ իդաշտն Հարունոյ ի մամխենուտի կողմից» 3։ Երկրորդ տեղեկությունը վերաբերում է նրա մահվան հանգամանքներին։ «ՇԻԱ (1072) Պիխտն Անդրիոնը խեղդամահ արեց իր ծառային» 4։ Փաստորեն, 1070-ին Հարունի դաշտում Պեխտը, որի անունը Գրիգոր, նոր աղբյուրի շնորհիվ պարզվում է, ջախջախեց մի Գողձախմատի։ Կ.Մատջոսյանը, համեմատելով այս իրադարձությունը բյուզանդական աղբյուրներում վկայված Խաչատուրի և սելջուկների բախման հետ, նույնացնում է դրանք և, համապատասխանաբար, թվերը։ Հետազոտողը, մեր կարծիքով, հաշվի չի առնում երկու հնարավոր հանգամանք։ Նախ, Խաչատուրի սելջուկների բախումը տեղի ունեցավ 1069.5-ին, մինչդեռ Պեխթիմասի մասին տեղեկությունները վերաբերում էին հաջորդ տարվան։ Բացի այդ, երկու բախումների նկարագրությունները տարբեր են։ Մի դեպքում թշնամին անցնում է արևմուտքից Տարսոնի և Մամեստիայի տարածքով դեպի լեռների շրջանը, այնտեղից ՝ Հալեպ, իսկ մյուս դեպքում ՝ լեռների ոչնչացված շրջանը շարժվում է հակառակ ուղղությամբ ՝ դեպի հյուսիս։ , դեպի Հարունի դաշտ։ Ակնհայտ է, որ խոսքը բոլորովին այլ իրադարձությունների մասին է։ Անցնելով Կ. Մաթոսյանի կողմից շրջանառվող հաջորդ ցուցմունքին, նշենք, որ այն տարբերվում է Պեխտի սպանության մասին Մատթեոս Ուրհայեցու և Վարդան Արսելցիի ցուցմունքներից։ (1072 և 1078 թվականները) տարին չի համընկնում սպանությունը կատարողի («Հայր Հոռոմ» և «նրա ծառա») հետ։ Ինչպես վերը ցույց տվեցինք, Վարդան Արչելցին այս գործի մասին պատմեց անկախ Մատթեոս Ուրհայեցու զեկույցից, այսինքն ՝ գործ ունենք երկու անկախ և լրացնող վկայությունների հետ։ Ուստի դրանք ավելի արժանահավատ և արժեքավոր են, քան քննարկվող գրական հավելվածը։ Մենք կարծում ենք, որ այն պետք է հանվի Պեխտի մասին հիշատակող ստուգման ապացույցների ցուցակից։ Ամփոփելով նշված դիտարկումները ՝ կարող ենք փաստել, որ հօգուտ Պեխտի և Խաչատուրի նույնականացման Կ. Մատոսյանի բերած փաստարկները, որոնք, ինչպես նշվեց, հիմնված են Սամվել Անեցու աշխատության ընդմիջումների վրա, համոզիչ չեն։ Այժմ անդրադառնանք 2 ուշագրավ նկատառումների, որոնք էական պարզաբանում են տալիս քննարկվող հարցի վերաբերյալ։ Մեր կարծիքով, Խաչատուրը, որը Մայքլ Դուկասի դեմ գահընկեց կայսեր հետ պայքարում, փաստորեն հակապետական ​​գործողություն էր ձեռնարկել, չէր կարող գոյատևել 1072 թվականին։ Հեղաշրջման փորձի առաջնորդը պետք է ունենար նույն ճակատագիրը, ինչ Ռոմանոս Դիոգենեսը։ Պատահական չէ, որ բյուզանդական աղբյուրներում նրա մասին վերջին տեղեկությունները վերաբերում են 1072 թ. Ուստի ավելի հավանական է, որ հակապետական ​​ելույթի կազմակերպիչ Անտիոքի դուքսը, բացի իշխանությունից հեռացվելուց, հանդիպել է նախկին կայսեր ճակատագրին։ Տրամաբանական է, որ նա չկարողացավ նույնանալ 1078 թ.-ին Պեխտի հետ, որը հիշատակվում է որպես արքայազն Էնդրյու։ 1 Կասունի Ե., Էջ 127։ 2 Նույն տեղում, էջ 126։ 3 Մաթոսյան Կ., Էջ 156-157։ 4 Նույն տեղում, էջ 157։ Ինչ վերաբերում է Պեխտին, մեր կարծիքով, նրա «տուկ Անտիոքուս» տիտղոսը վերաբերում է միայն Կիլիկիա լեռան Անտիոքի բնակավայրին։ Դա կարելի է եզրակացնել նրա հիշատակումներում նշված տեղանուններից։ Անդրիունը, ում բերդը հանձնվեց իրեն, գտնվում էր Մարաշիցմից մի փոքր դեպի արևմուտք։ Հարունի դաշտը, որի ընթացքում Պեխտը հասավ ռազմական հաջողությունների, ընկած է Մարաշից մի փոքր հարավ։ Այս վայրերը հարակից են Հյուսիսային Կիլիկիային, որտեղ գտնվում է Անտիոք բնակավայրը։ Մյուս կողմից, եթե նա զբաղեցներ Մեծ Անտիոքի դուքսի պաշտոնը, ապա դա կգրանցվեր բյուզանդական աղբյուրներում, ինչպես Նիկեֆորիցների, Նիկիֆորոս Բոտանիատի, Խաչատուրի դեպքում։ Կարծում ենք, որ Պեխտը պետք է համարվի Փոքր Անտիոքի տիրակալ։ Այսպիսով, Անտիոքի դուքսի Խաչատուր և Պեխտի նույնականացման պաշտպանության համար բերված փաստարկները չեն կարող քննադատվել։ 1071-1072 Խաչատուրը, ով առանցքային դեր խաղաց տարածաշրջանի իրադարձություններում, իր հակակառավարական ելույթի անհաջող ավարտից հետո լքեց պատմական ասպարեզը։ Ինչ վերաբերում է Պեխթին, մեր կարծիքով, Ապանան իշխում էր միայն Փոքր Անտիոքում։ Սարգիս Բալդարյան Հիմնաբառեր. Անտիոք, հայկական ծագում ունեցող դուքս, Պեխտ, Խաչատուր, նույնականացման անհնարինություն ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ԽԱՉԻ ԴՈՒԿԱՅԻ ՇՐԱՆՈՒՄ։

example760

example760

Սույն հոդվածի նպատակն է հայկական ու բյուզանդական սկզբնաղբյուրներում որպես Անտիոքի դուքսեր հիշատակվող Խաչատուրի ու Պեխտի նույնացման հարցի նորովի քննարկումը։ Պահպանված վկայությունների հիման վրա ներկայացվում է Խաչատուրի գործունեության տպավորիչ պատկերը։ Փորձելով հերքել նրան Պեխտի հետ նույնացնելու օգտին բերվող փաստարկները՝ հեղինակն առաջարկում է նրանց դիտել որպես առանձին գործիչներ։

ԱՆՏԻՈՔԻ ՀԱՅԱԶԳԻ ԴՈՒՔՍԵՐ ԽԱՉԱՏՈՒՐԻ ՈՒ ՊԵԽՏԻ (ԵՊԻԽՏ) ՆՈՒՅՆԱՑՄԱՆ ՀԱՐՑԻ ՇՈՒՐՋ11-րդ դ. 20-ական թթ. Վասպուրականի հայերի՝ Սեբաստիայում և հարակից շրջաններում վերաբնակեցմամբ սկիզբ առավ հայ հասարակության արտագաղթի նոր ալիք, որը հետևանք էր Բյուզանդական կայսրության նվաճողական ու, ինչպես պիտի պարզվեր մի քանի տասնամյակ անց, անհեռանկար քաղաքականության, այնպես էլ երկրի ներսում ընթացող քաղաքական անցանկալի զարգացումների։ Բնութագրական է, որ սեփական հայրենիքը լքողների շարքերում էին նաև ավատատիրականավագանու ներկայացուցիչներ, ինչպես նաև՝ զինվորական գործիչներ։ Արիստակես Լաստիվերտցուհաղորդմամբ. «հեծելազօրն անտերունչ շրջեալ ոմն ի Պարսս, ոմն ի Յոյնս, ոմն ի Վիրս»1։ Այս գործընթացը, ի վերջո, առաջ բերեց միանգամայն նոր իրավիճակ. հայության ներուժի իրացման շրջանակներնընդլայնվում են՝ Մեծ Հայքից բացի ընդգրկելով նաև բազմաթիվ այլ տարածքներ։ Արձանագրված նշանակալի փոփոխությունները Կ. Մութաֆյանի կողմից բնորոշվել են որպես հայկական աշխարհի (Monde Arménien)2 առաջացում։ Այս ամենի համապատկերում չափազանց խոսուն պետք է համարել Կ. Կահենի դիտարկումը. «Ամենակարևոր արտագաղթերը հայերինն ու թուրքերինն են»3։ Հայազգի գործիչները, հայտնվելով այլադավան երկրներում ու հաճախ կրոնափոխման ենթարկվելով, սկսում են ծավալել քաղաքական ու ռազմական տպավորիչ գործունեություն, ինչի տրամաբանական արդյունքը պետքէ համարել, օրինակ, հայազգի վեզիրների հանդես գալը Ֆաթիմյան Եգիպտոսում4։ Հենց այսպիսի չափազանց ուշագրավ մի դրվագ էլ հայազգի դուքսերի ասպարեզ գալն է Անտիոքում։ Որպես այդ քաղաքի դուքսեր սկզբնաղբյուրները հիշատակում են 3 գործիչների՝ Պեխտ, Խաչատուր, Վասակ Պահլավունի։ Հետազոտողների մի խումբ, որոշակի ընդհանրություններ տեսնելով առաջին երկուսի գործունեության մեջ, հանդես է գալիս նրանց նույնացման տեսակետի օգտին։ Նմանաբնույթ հրապարակումների պայմաններում անհրաժեշտ ենք համարում հիմնահարցի վերստին քննարկումը սկզբնաղբյուրներում առկա վկայությունների և արձանագրված բոլոր ուսումնասիրությունների լայն հենքի վրա։ Բյուզանդական պատմագիրներից չորսը՝ Հովհաննես Սկիլիցեսը, Ատալիատեսը, Նիկեփոր Բրիենոսը և Փսելլոսը հետաքրքրական տեղեկություններ են հաղորդում հայազգի Խաչատուրի մասին, որինՌոմանոս Դ Դիոգենես կայսրը (1068-1071/72 թթ.) 1069 թ. վստահում է Անտիոքի դուքսի պաշտոնը։ Աղբյուրները լռում են նրա նախընթաց գործունեության մասին՝ բավարարվելով միայն անձնականհատկանիշների արձանագրմամբ։ 1068-1069 թթ. նշանավորվում են կայսեր արևելյան ռազմարշավով5, որին ի պատասխան սելջուկ-թյուրքերն արշավում են Իկոնիայի շրջան՝ ասպատակելով ու կողոպտելով այն։ Հերակլեայում գտնվող Ռոմանոս Դիոգենեսը, Անտիոքի դքսին ուղարկելով օժանդակ զորամասեր, հրահանգում է ջախջախել վերադարձող հակառակորդի ուժերը։ Խաչատուրին, այնուհանդերձ,չի հաջողվում լիարժեք կերպով կատարել ստացած հանձնարարականը. Մամիստրայի (Մամեստիա)շրջանում միակ հաջողությունը թալանի հետգրավումն էր սելջուկներից։ Հակառակորդը, հաղթահարելով Խաչատուրի դիմադրությունը, Սարվանդիկոնով (Սարվանդիքար) անցնում է Ամանոսի (Սև) լեռներիշրջան, այնտեղից էլ՝ Հալեպ։ Հայազգի դքսին, սակայն, վիճակված էր առավել վճռական դերակատարություն ունենալ մոտ ապագայում ծավալվելիք իրադարձություններում։ 1071 թ. օգոստոսի 19-ին Մանազկերտի դաշտում կայսեր գլխավորած բյուզանդական բանակի ևսելջուկ-թյուրքական զորքերի միջև տեղի ունեցավ ճակատամարտ, որի ճակատագրական նշանակությունը համաշխարհային պատմության համապատկերում անքննարկելի է։ Բյուզանդական ուժերի1 Յուզբաշյան Կ., Պատմութիւն Արիստակիսի Լաստիվերտցւոյ, աշխատասիրությամբ, Երևան, 1963, էջ 60։ 2 Մութաֆյան Կ., Մերձավոր Արևելքի Հայաստանը, Բանբեր Մատենադարանի, հ. 20, Երևան, 2014, էջ 447։ 4 Բալդարյան Ս., Ֆաթիմյան Եգիպտոսի հայազգի առաջին վեզիրը, «Անհատը պատմության հոլովույթում» (գիտաժողովի նյութերի ժողովածու), Երևան, 2015, էջ 65։ կարգապահության անբավարար մակարդակը, ինչպես և՝ զորահրամանատարների մի մասի դավաճանական կեցվածքը կանխորոշեցին ճակատամարտի ելքը։ Ջախջախված Ռոմանոս Դիոգենեսը, գերիընկնելով հակառակորդի ձեռքը, հարկադրված եղավ համաձայնելու խիստ աննպաստ պայմանագրիկնքմանը։ Այն նախատեսում էր, տարածքային զիջումներից բացի, տարեկան 1000 դինարի վճարում ևսելջուկների տիրապետության ճանաչում։ Այս պայմաններում բյուզանդական վերնախավն ընտրեց Ռոմանոս Դ-ին գահընկեց հայտարարելու և գահը Միքայել Է Դուկասին հանձնելու ուղին։ Պայմանագրիկնքումից հետո ազատ արձակված Ռոմանոս Դիոգենեսին, այդպիսով, այլ բան չէր մնում, քան պայքարծավալել իր կայսերական իրավունքների վերահաստատման համար։ Սակայն իր դեմ ուղարկված Կոստանդին Դուկասից պարտություն կրելով՝ նա գերի ընկնելուց մի կերպ փրկվեց՝ շնորհիվ Անտիոքիդքսի աջակցության։ Վերջինս ոչ միայն կանգնեց գահազուրկ կայսեր պաշտպանության դիրքերում,այլև նրան հաստատեց իր տիրույթներում ընկած Ադանայում։ Այս անցուդարձերից էլ սկիզբ է առնումԽաչատուրի առանցքային դերակատարության պատմությունը։ Նա մի կողմից ձեռնամուխ է լինում նորզորամասերի հավաքագրման գործին, իսկ մյուս կողմից՝ կապեր հաստատում սելջուկ-թյուրքերի հետ՝ակնկալելով օգնական ուժերի ստացում։ Փաստորեն առաջ է գալիս չափազանց զարմանալի իրավիճակ, երբ Մանազկերտի ճակատամարտում իրար դեմ ելած Ռոմանոս Դիոգենեսն ու Ալփ Արսլանը (Ալփասլան) այժմ արդեն հայտնվում են դաշնակիցների կարգավիճակում։ Գործադրված ջանքերը, այդուամենայնիվ, ի զորու չեղան բեկում մտցնելու իրադարձությունների զարգացման մեջ։ Կոստանդին Դուկասին փոխարինած Անդրոնիկոս Դուկասը 1072 թ. Ադանայի մոտ ոչ միայն պարտության մատնեցդաշնակից ուժերին, այլև գերի վերցրեց նրանց առաջամարտիկ Խաչատուրին։ Ինչ վերաբերում է Ռոմանոս Դիոգենեսի հետագա ճակատագրի հարցադրմանը, ապա գերեվարությունից խուսափելով ևԱդանայի բերդում ամրանալով հանդերձ՝ նա, շատ չանցած, հարկադրված եղավ հանձնվել հակառակորդին։ Սելջուկյան գերությունից ազատված երբեմնի կայսրը կուրացվեց և, այդպիսով, ունեցավ անփառունակ վախճան1։ Ահա այդ իրադարձության արձագանքն ասորի պատմագիր Անանուն Եդեսացումտապատկերում. «Տեսե՛ք, արդ, քրիստոնյաների դաժանությունը և այլազգիների մարդասիրությունը»2։ Այսպիսով՝ 1069-1072 թթ. Անտիոքի դքսի պաշտոնն զբաղեցրած հայազգի Խաչատուրը նշանակալի դերակատարություն ունեցավ Մանազկերտի ճակատամարտին հաջորդած իրադարձություններում՝ ստանձնելով Ռոմանոս Դ-ի կայսերական իշխանության վերականգման համար մղվող պայքարիառաջամարտիկի դերը։ Հարկ ենք համարում անդրադառնալ առանձնակի հետաքրքրություն ներկայացնող մի իրողության, այն է՝ Խաչատուրի կերպարի արտացոլմանը «Սայիդ Բաթթալ Ղազի» թյուրքական դյուցազնավեպում։ Այն, հիմնված լինելով Մելիտենեի ամիրայի՝ «հավատի մարտիկ» (ղազի) Սայիդ Բաթթալիսխրանքների (9-րդ դ.) նկարագրության վրա, պարունակում է նաև սելջուկ-թյուրքական նվաճումներիառաջին շրջանի (11-րդ դ.) արձագանքը։ Ի հիշատակ 1071 թ. հետո Ռոմանոս Դիոգենես կայսեր հետհաստատված համագործակցության՝ թյուքական էպոսը պահպանել է մահմեդականություն ընդունածբյուզանդական երեք կայսրերի (Asator, Takfur, Kanathus) մասին տեղեկություններ։ Հատկանշական է,որ ուսումնասիրողները չեն առարկում բյուզանդագետ Հ. Գրեգուարի առաջ քաշած տեսակետին, որըAsator-ին նույնացնում է Խաչատուրի հետ3։ Ավելորդ համարելով նրա մասին դյուցազնավեպում առկավկայությունների ներկայացումը4՝ միայն նշենք, որ Խաչատուրի հիշատակությունը թյուրքական էպոսում թե՛ հիշողությունն է Ալփ Արսլանի հետ Ռոմանոս կայսեր ու նրա հայազգի աջակցի հաստատածքաղաքական դաշինքի և թե՛ արձագանքն այն բացառիկ դերակատարության, որ խաղաց Անտիոքիդուքսը 1071-1072 թթ. անցուդարձերում5։ Նույն այս ժամանակահատվածում հայկական աղբյուրները որպես Անտիոքի դուքս հիշատակումեն Պեխտին6։ Այս անունը հանդես է գալիս նաև Եպիխտ7, Բեխդ8 տարբերակներով։ Հատկանշական է,որ Ա. Կաժդանը, օրինակ, նրանց չի միավորում 1 անձի մեջ9, մինչդեռ ըստ Հ. Բարթիկյանի առավել հա1 Cheynet J.-Cl., Manzikert։ un désastre militaire?, ‘’Byzantion’’, t. L, fasc. 2, 1980, pp. 410-438.2 Եդեսացի Ա., Ժամանակագրություն, բնագրից (թարգմ. Տեր-Պետրոսյան L., Օտար աղբյուրները Հայաստանի ու հայերիմասին), հ. 12, Երևան, 1982, էջ 30։ 3 Գրեգուար Հ., Խաչատուր-Ասադոր, (թարգմ. Պէրպէրեան Հ.), Սիոն, 1952, թ. 1-12, էջ 29-31։ 4 Այս մասին հանգամանալից տե՛ս անդ, էջ 30-31։ 6 Ուռհայեցի Մ., Ժամանակագրութիւն, (քննական բնագիրը Մելիք-Ադամյան Մ., Տեր-Միքայելյանի Ն.), Երևան, 1991, էջ 170։ Սմբատ Սպարապետ, Տարեգիրք, Վենետիկ, 1956, էջ 84։ 7 Ուռհայեցի Մ., էջ 230։ 8 Վարդան վարդապետ, Հաւաքումն պատմութեան, Վենետիկ, 1862, էջ 105։ վանական տեսակետի՝ այդ անվանումները «էպիխտես» հունարեն բառի տառադարձման ավելի կամպակաս ճշգրիտ ձևերն են1։ Խոսելով 1065 թ. իրադարձությունների մասին՝ Մատթեոս Ուռհայեցին հիշատակում է «տուկ Անտիոքայ քաղաքին» Պեխտի՝ պաշարված Եդեսիային ռազմական օգնություն ցուցաբերելու հանգամանքը։ Տեղի դքսի պրոքսիմոսը, սակայն, սելջուկ-թյուրքերին դիմադրություն ցուցաբերած Պեխտին օգնելու փոխարեն դավաճանական դիրք գրավեց։ Նշենիկ բերդի մոտ, ի վերջո, կարողանալով պարտության մատնել հակառակորդին՝ Անտիոքի դուքսը կատարվածի մասին հայտնեց Կոստանդին Ժ Դուկասին, որը պաշտոնազրկեց Եդեսիայի դքսին, իսկ վերջինիս պաշտոնյան մահապատժի ենթարկվեց2։ Նույն պատմագրի վկայությամբ՝ Անդրիուն բերդի իշխան Եպիխտը 1076 թ. (այս թվականի ներքոզետեղված իրադարձությունները տեղի են ունեցել 2 տարի անց՝ 1078 թ.3) սպանվում է «չարագործ եւպիղծ կրօնաւորի» կողմից4։ Մատթեոս Ուռհայեցուց օգտվելով՝ նույն դեպքերի համանման նկարագրություն է տալիս նաև Սմբատ Սպարապետը5։ Հայ պատմագիրներից Վարդան Արևելցին ևս վկայություններ ունի այս գործչի մահվան հանգամանքների վերաբերյալ։ Հաղորդելով «ի բերդն իւր Անդրիօնն» կատարված սպանության մասին՝ նա տալիս է հույն հոգևորականի անունը6։ Ըստ Ա. Կաժդանիընկալման՝ պատմագրի տեղեկությունների հիման վրա կարելի է եզրակացնել, որ դուքսը սպանվել էքաղկեդոնականություն ընդունելու հաջորդ տարում7։ Այս ամենը ցույց է տալիս, որ Վարդան Արևելցուշարադրանքն անկախ է Մատթեոս Ուռհայեցու նկարագրությունից, որը չի հիշատակում նշվածմանրամասները։ Հայկական աղբյուրներում Պեխտի մասին վկայությունները սրանով սպառվում են։ Հավելենք, որ նրա մասին մեկ հաղորդում էլ պահպանվել է արաբական աղբյուրներում8։ Նույն ժամանակահատվածում գործելու և նույն պաշտոնը ստանձնած լինելու հանգամանքնուսումնասիրողների մեծ մասին ստիպել է հակվել Խաչատուրի և Պեխտի նույնացման մտքին։ ԴեռևսՄ. Չամչյանցից9 սկիզբ առած այդ մտայնացումը շարունակություն է ստացել Ղ. Ալիշանի10, Ա. Ալպոյաճյանի11, Հ. Աճառյանի12, մեր օրերում՝ Ե. Քասունու13, Կ. Մաթևոսյանի14 ուսումնասիրություններում։ Հետազոտողների մեկ այլ խումբ՝ Ժ. Լորան15, Հ. Գրեգուար16, Ա. Կաժդան17, Հ. Բարթիկյան18, Ժ. Դեդեյան19, հանդես է եկել այդ տեսակետի քննադատմամբ՝ բացառելով խնդրո առարկա գործիչների նույնացման հավանականությունը։ Նախքան Ժ. Լորանի հոդվածի ասպարեզ գալն ուսումնասիրողներն առանց մանրազնին քննության ըստ էության բավարարվում էին այն կռահումով, որ բյուզանդական աղբյուրներում հիշատակվողԽաչատուրը պետք է լինի հայկական աղբյուրներում նույն պաշտոնով հանդես եկող Պեխտը։ Նշվածբյուզանդագետի ուսումնասիրության հրատարակումից հետո նշված գործիչների նույնացման տեսակետի կողմնակիցներն արդեն հարկադրված եղան առաջ քաշել տարբեր փաստարկներ՝ Ժ. Լորանինհակադարձելու և սեփական դիրքորոշումը հիմնավորելու համար։ Ստորև կփորձենք նախ ցույց տալշրջանառված փաստարկների, դրանով նաև՝ Խաչատուրին ու Պեխտին նույնացնող տեսակետի ոչ ծանրակշիռ լինելը և ապա դրանց փոխարեն առաջարկել նոր, առավել հիմնավոր փաստարկներ հակադիրկարծիքի օգտին։ 1 Ուռհայեցի Մ., էջ 500, ծան. 234։ 2 Անդ, էջ 170։ 3 Տեր-Պետրոսյան Լ., Խաչակիրները և հայերը, հ. Ա, Երևան, 2005, էջ 418։ Մաթևոսյան Կ., Անի-Շիրակի պատմության էջեր,Երևան, 2010, էջ 151, ծան. 6։ 4 Ուռհայեցի Մ., էջ 230։ 5 Սմբատ Սպարապետ, էջ 84։ 6 «Հայր խոստովանութեան նորա Աբէլ հոռոմ» (ընդգծումը մերն է,-Ս. Բ.). տե՛ս Մեծին Վարդանայ Բարձրբերդցւոյ ՊատմութիւնՏիեզերական, Մուկուա, 1861, էջ 140։ 9 Չամչեանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. Բ, Երևան, 1984, էջ 972։ 10 Ալիշան Ղ., Սիսուան, Վենետիկ, 1885, էջ 46։ Վարդան վարդապետ, էջ 105, ծան. 1։ 11 Ալպոյաճեան Ա., Պատմութիւն Հայ Կեսարիոյ, հ. Ա, Գահիրէ, 1937, էջ 439, ծան. 1։ 12 Աճառյան Հ., Հայոց անձնանունների բառարան, հ. Ա, Երևան, 1942, էջ 404։ 13 Քասունի Ե., ԺԱ. դարու Անտիոքի հայ կառավարիչներ Պեխտ-Խաչատուր եւ Վասակ Պահլաւունի, Հայկազեան հայագիտական հանդէս, 1971, հ. 2, էջ 123-134։ 14 Մաթևոսյան Կ., էջ 150-169։ 15 Լօրան Յ., Խաչատուր իշխան Անտիոքի 1068-1072, Հանդէս ամսօրեայ, 1930,. 1-12, էջ 303-310։ Նույնը տե՛ս Laurent J.,16 Գրեգուար Հ., էջ 29։ 18 Սկիլիցես Հ.,, (թարգմանությունը, առաջաբանը և ծանոթագրությունները Բարթիկյան Հ.), Երևան, 1979, էջ 376։ Ե. Քասունին, ներկայացնելով Խաչատուրի ու Պեխտի մասին պահպանված վկայությունները,եզրակացնում է. «Ասպարեզի ու նկարագրի այս նմանութիւններն իրաւունք չե՞ն տար մեզի մտածելու,որ Պեխտ և Խաչատուր նոյն անձն է1»։ Կասկածից վեր է, որ «ասպարեզի ու նկարագրի նմանութիւններ» արտահայտությունը հեռու է լուրջ փաստարկի համար գոնե բավարար լինելուց։ Նախ՝ «ասպարեզի նմանութիւնը» խիստ խնդրական է, քանի որ Մեծ Անտիոքից բացի հայտնի է նաև նույնանուն բնակավայր Լեռնային Կիլիկիայում։ Մյուս կողմից՝ զարմանք է հարուցում «նկարագրի նմանության»քննարկումը։ Այսպես՝ Խաչատուրի նախընթաց գործունեության մասին լռող բյուզանդական հեղինակները բավարարվում են նրա ռազմական ունակությունների արձանագրմամբ. «Այս հայը տուած էրապացոյցներն իր քաջութեանը… ապացուցած էր իր տաղանդն իբր զորավար»2։ Ե. Քասունին այսամենը կամայականորեն կապում է 1065 թ. Նշենիկ բերդի մոտ ծավալված իրադարձություններին՝այդպիսով «բացահայտելով» «նկարագրի նմանութիւն»։ Ակնհայտ է, որ այդ տրամաբանությամբԽաչատուրին կարելի է վերագրել ռազմական բազմապիսի սխրանքներ՝ անտեսելով աղբյուրագիտական լրացուցիչ փաստարկման անհրաժեշտությունը։ Ինչ վերաբերում է Կ. Մաթևոսյանի բերած փաստարկներին, ապա դրանք հիմնված են ՍամվելԱնեցու երկի 2 ձեռագրերում պահպանված գրչական հավելումների վրա։ Հետազոտողը գիտականշրջանառության մեջ է դնում երկու հատկանշական տեղեկություն Պեխտի վերաբերյալ։ Առաջինի համաձայն՝ «Ի ՇԺԹ (1070) Գողձախմատն աւերեաց զՍեւ լեառն և կոտորեաց զնա Գրիգոր Պիխտն իդաշտն Հարունոյն ի մամխենուտն»3։ Երկրորդ տեղեկությունը վերաբերում է նրա մահվան հանգամանքներին. «ՇԻԱ (1072) զՊիխտն յԱնդրիոնն խեղդեցին ծառայք իւր»4։ Փաստորեն 1070 թ. Հարունի դաշտում Պեխտը, որի Գրիգոր անունը, շնորհիվ նոր աղբյուրի,պարզ է դառնում, պարտության է մատնել ոմն Գողձախմատի։ Կ. Մաթևոսյանը, այս իրադարձությունըհամադրելով Խաչատուրի ու սելջուկների՝ բյուզանդական աղբյուրներում վկայված բախմանը, նույնացնում է դրանք, ըստ այդմ էլ՝ գործիչներին։ Հետազոտողը, մեր համոզմամբ, հաշվի չի առնում 2 կարևորհանգամանք։ Նախ՝ Խաչատուրի և սելջուկների ընդհարումը տեղի է ունեցել 1069 թ.5, մինչդեռ Պեխտիմասին տեղեկությունը վերաբերում է հաջորդ տարվան։ Դրանից բացի՝ տարբեր են 2 բախումներինկարագրերը։ Մի դեպքում՝ հակառակորդն արևմուտքից Տարսոնի ու Մամեստիայի տարածքով անցնում է Սև լեռների շրջան, այնտեղից՝ Հալեպ, իսկ մյուս դեպքում՝ Սև լեռների շրջանն ավերած թշնամինշարժվում է հակառակ ուղղությամբ՝ դեպի հյուսիս՝ Հարունի դաշտ։ Ակնհայտ է, որ խոսքը միանգամայն տարբեր իրադարձություների մասին է։ Անցնելով Կ. Մաթևոսյանի կողմից շրջանառության մեջ դրված հաջորդ վկայությանը՝ նշենք, որայն տարբեր է Պեխտի սպանության մասին Մատթեոս Ուռհայեցու և Վարդան Արևելցու վկայություններից։ Չի համընկնում ինչպես թվականը (1072 թ. և 1078 թ.), այնպես էլ սպանության իրագործողը(«հոռոմ աբեղա» և «ծառայք իւր»։ Ինչպես վերևում ցույց էինք տվել, այս դեպքի վերաբերյալ ՎարդանԱրևելցու պատմածն անկախ է Մատթեոս Ուռհայեցու հաղորդումից, այսինքն՝ գործ ունենք 2 ինքնուրույն ու իրար լրացնող վկայությունների հետ։ Հետևապես՝ դրանք առավել արժանահավատ ու արժեքավոր են, քան խնդրո առարկա գրչական հավելումը։ Կարծում ենք՝ այն պետք է հանել Պեխտին հիշատակող ստուգապատում վկայությունների ցանկից։ Հանրագումարի բերելով նշված դիտարկումները՝ կարող ենք արձանագրել, որ Պեխտի ու Խաչատուրի նույնացման օգտին Կ. Մաթևոսյանի բերած փաստարկները ևս, որոնք, ինչպես նշվեց, հիմնվածեն Սամվել Անեցու երկի ընդմիջարկությունների վրա, համոզիչ չեն։ Այժմ անդրադառնանք 2 ուշագրավ նկատառումների, որոնք էական պարզաբանում են մտցնումքննարկվող խնդրում։ Մեր կարծիքով՝ Խաչատուրը, որը, գահազուրկ կայսեր հետ պայքարի դուրս գալով Միքայել Է Դուկասի դեմ, ըստ էության հակապետական գործողության էր դիմել, չէր կարող ողջլինել 1072 թ. հետո։ Պետական հեղաշրջման փորձի առաջամարտիկը պետք է արժանանար համանման ճակատագրի, ինչ որ բաժին հասավ Ռոմանոս Դիոգենեսին։ Պատահական չէ, որ բյուզանդականաղբյուրներում նրա մասին վերջին տեղեկությունը վերաբերում է հենց 1072 թ.։ Ուստի, առավելհավանական է կարծել, որ հակապետական ելույթի կազմակերպիչ Անտիոքի դուքսը, իշխանությունիցհեռացվելուց բացի, արժանացել է նախկին կայսեր ճակատագրին։ Տրամաբանական է, որ նա չի կարողնույնանալ 1078 թ. որպես Անդրիունի իշխան հիշատակվող Պեխտի հետ։ 1 Քասունի Ե., էջ 127։ 2 Անդ, էջ 126։ Լօրան Յ., էջ 303։ 3 Մաթևոսյան Կ., էջ 156-157։ 4 Անդ, էջ 157։ Ինչ վերաբերում է Պեխտին, ապա, մեր կարծիքով, նրա՝ «տուկ Անտիոքայ» տիտղոսը վերաբերումէ սոսկ Լեռնային Կիլիկիայի Անտիոք բնակավայրին։ Դա կարելի է բխեցնել նրա մասին հիշատակություններում առկա տեղանուններից։ Անդրիունը, որի բերդը նրան էր հանձնված, գտնվում էր Մարաշիցմի փոքր արևմուտք։ Հարունի դաշտը, որի շրջանում Պեխտը ռազմական հաջողության է հասել, ընկածէ Մարաշից փոքր-ինչ հարավ։ Նշված տեղանուններն էլ հարակից են Հյուսիսարևելյան Կիլիկիային, ուրև գտնվում է Անտիոք բնակավայրը։ Մյուս կողմից էլ՝ եթե նա զբաղեցներ Մեծ Անտիոքի դքսի պաշտոնը, ապա բյուզանդական աղբյուրներում դա կարձանագրվեր այնպես, ինչպես Նիկեփորիցեսի, Նիկեփոր Բոտանիատեսի, Խաչատուրի պարագայում։ Կարծում ենք, որ Պեխտին պետք է համարել հենցՓոքր Անտիոքի կառավարիչ։ Այսպիսով՝ քննադատության չեն դիմանում այն փաստարկները, որոնք բերվում են ի պաշտպանություն Անտիոքի դուքսեր Խաչատուրի և Պեխտի նույնացման։ 1071-1072 թթ. տարածաշրջանի իրադարձություններում առանցքային դերակատարություն ստանձնած Խաչատուրը հակապետական ելույթի անհաջող ելքից հետո հեռացել է պատմական ասպարեզից։ Իսկ ինչ վերաբերում է Պեխտին, ապանա էլ, մեր կարծիքով, կառավարել է սոսկ Փոքր Անտիոքում։ Սարգիս ԲալդարյանԲանալի բառեր՝ Անտիոք, հայազգի դուքս, Պեխտ, Խաչատուր, նույնացման անհավանականությունԱՆՏԻՈՔԻ ՀԱՅԱԶԳԻ ԴՈՒՔՍ ԽԱՉԱՏՈՒՐԻ ՇՈՒՐՋ։

example1943

example1943

Հոդվածի նպատակն է գրավոր և հնագիտական սկզբնաղբյուրների հիման վրա վեր հանել Հայկական լեռնաշխարհի ծայր արևմտյան տարածքներում վկայված Šamuha երկրի/քաղաքի էթնոտնտեսական պատմությունը։ Հոդվածում քննվում են kt 93/k 3 տեքստում վկայված Šamuha, Kutiya և Hatikaitra տեղանունները և առաջարկվել են հետևյալ ստուգաբանությունները. Šamuha՝ ša՝ գոյականի նախածանց՝ «հավաքականություն, ինչ-որ բանի շուրջ խմբվածություն» + խաթ. muh «Herd/վառարան, օջախ» արմատից` *ša=muh=a «օջախի շուրջ»։ Kutiya՝ խաթ. kut «հոգի» և -*iya (*yay նախաձևով) «տալ, ապահովել»՝ «հոգի տալ, ապահովել» և Hatikaitra՝ խաթ. Hati հմմտ hattili՝ «խաթական»+խաթ. kait «հացահատիկ» և -ra վերջածանց՝ «խաթիի հացահատիկ»։

2-րդ հազարամյակի սկզբին դրանք գտնվում էին Հին Ասորեստանյան պետության առևտրի և մշակութային ազդեցության ոլորտում։ 2-րդ հազարամյակի սկզբին դրանք գտնվում էին առևտրի և մշակութային ազդեցության ոլորտում։ [2] Ք.ա. 3-րդ հազարամյակի կեսերից Արաբական թերակղզում կլիմայական պայմանների վատթարացման պատճառով սեմական ժողովուրդների զանգվածային շարժումը սկսվեց Եփրատի հյուսիս-արևելք։ Այդ գաղթականների հյուսիսային խմբի մեջ մտնում էին ասորիները, որոնք խոսում էին աքքադական բարբառներից մեկը։ Հիմնելով իրենց քաղաքական կենտրոնները ՝ ասորիներն այնուհետև հիմնեցին իրենց թագավորությունը։ Պուզուր-Աշուրի թագավորության օրոք Ասորական կայսրությունը դրան զուգահեռ սկսեց ընդլայնել իր տարածքային գերակայությունը տարածաշրջանում 2։ Ասորական բարբառով շատ տեքստեր սեպագիր են գրել Փոքր Ասիայի տարածաշրջանում (այսուհետ ՝ Պ PA)։ Տեքստերը գրվել են ինչպես ասորական առևտրային ընկերությունների ներկայացուցիչների, այնպես էլ Փոքր Ասիայի բնակիչների կողմից ՝ իրենց նպատակների համար։ Հնագույն ասորական տեքստերի մարմինը բաղկացած է շուրջ 23,000 պլանշետներից, որոնց մեծ մասը հայտնաբերվել է Կյուլտեպեում (ներկայիս Կայսերի, Թուրքիա)։ Տեղացի գյուղացիների կողմից 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին հայտնաբերվել է շուրջ 4000 տախտակ, ուստի հնագիտությունը շուտով իր ուշադրությունը սեւեռեց այս տարածքի վրա։ 1925 թվականին Կուլտեպեի Չեխոսլովակիայի արշավախումբը հայտնաբերեց մոտ 1000 նոր տախտակ։ [3] Փոքր Ասիայում, մինչև հնդեվրոպական (այսուհետ ՝ նա) խեթ-քուվեյթցի խոսնակների ներթափանցումը, Խաթերը գերակշռող լեզուն էր։ Խաթների նյութական և հոգատար ժառանգության մասին խոսում էին խեթերի ծննդյան օրվանից ի վեր, բայց մինչ այժմ վերջնականապես չի որոշվել Խաթների աշխարհագրական բաշխումը արևելքում և արևմուտքում, նույնիսկ հյուսիսում, որտեղ հետագայում նշվում են խեթական աղբյուրները։ դեպի տակառները։ Այսպիսով, Քադեշում 2-րդ հազարամյակի սկզբին Քանեշում գրված աքքադական աղբյուրները թափանցիկորեն վկայում են տարածաշրջանում լեզվական և էթնիկական մի քանի միավորների գոյության մասին։ Դրանք են `Խաթեր-Խաթեր, Լուվեր-Լուվեր, Խեթական-Խեթեր և Ակադ-ասորիներ 3։ [4] Արաբական Միացյալ Էմիրությունների սալիկներն արժեքավոր տեղեկություններ են հաղորդում լեռնաշխարհի ծայրահեղ արևմտյան պատմության մասին, բայց այս հոդվածում մենք կկենտրոնանանք միայն ուհամուհայի տնտեսական և էթնիկական պատմության որոշ հարցերի վրա։ [5] Փոքր Ասիայի հայտնի առևտրի կենտրոնները, տարբեր եղանակներով փոխկապակցված, կազմեցին բարդ համակարգ։ Կապադովկյան սալիկներում պահված տեղեկատվության վերլուծությունից կարելի է ենթադրել, որ Շամուհան կապվում էր Հուրամայի հետ առևտրատնտեսական կապերով, որտեղից դեպի ուհամուհա տանող ճանապարհն անցնում էր Լուհուզատիա երկիրով։ Kt92 / k 34, 5 ծառայում է որպես հիմնական տեքստ `ուհամուհայի մոտավոր տեղակայման համար։ 1 Հեղինակն իր երախտագիտությունն է հայտնում Հ. Խորիկյանին (ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության ինստիտուտ, բ.գ.թ., դոցենտ), Մ. Բադալյանին («Էրեբունի» պատմահնագիտական ​​արգելոց թանգարան) և Հ. Մարտիրոսյանին (Իրանագիտության ինստիտուտ, Ավստրիա Գիտությունների ակադեմիա, Ավստրիա, բ.գ.թ.), Լ. Եգանյան (Շիրակի աշխարհագրության թանգարան, բ.գ.թ.) գրականություն տրամադրելու և մի շարք արժեքավոր դիտողություններ կատարելու համար։ 2 Veenhof KR, ճանապարհորդում հին Անատոլիայում։ Երկու նոր աղբյուր Karum Kanesh- ից ՝ Erkanal-Öktü, A. et al. (խմբ.) Hayat Erkanal'a1. Հուրամայի պալատի համարի համար վճարեցի շեքի կեսը։ 2. Ես Դայայի որդուն `Իկուն-պիային վճարեցի 12 սիկղ` «Լուհուզատիա» գործվածքները մաքսանենգ ճանապարհով տեղափոխելու համար։ 3. Ես ավանակի համար վճարեցի 3 սիկղ անագ և GÍN իրենց տեղի համար։ 4. Ես թիթեղյա կամրջի համար վճարեցի x շեկ։ 5. Ես x վճարեցի tin Ša⌉-mu-ha գնելու համար։ 6. Ես բեռնակիրին վճարեցի 1 սիկղ արծաթ ՝ ուհամուհա հասնելու համար։ 7. Ես վճարեցի 3 սիկղ թիթեղյա Hatikaitra- ի համար։ 8. Ես 1 Կ անագ վճարեցի Կուտիայի ավագին։ 9. Karahna rabisikkitimin- ի համար ես վճարեցի 12 սիկղ անագ։ 10. Կուբուռնաթ 3 շեկ արծաթը Karahna- ից եկավ բեռնակիրների համար։ 11. Ես 6 սիկղ արծաթ եմ վճարել սահմանին գտնվող նիշաթում հարկին։ 12. Ես պալատի համար վճարեցի 3 սիկղ։ Տեքստից պարզ է դառնում, որ ճանապարհը Հուրամայից անցնում է Լուհուզատիայի միջոցով ուհամուհա։ Kt 92 / k 3 տեքստում թվարկված տեղանուններից միայն Karahna- ն է նույնացվել ցանկացած բնակավայրի հետ։ Այն նույնացվում է ժամանակակից Akdağları- ից հյուսիս գտնվող Սուլուսարայ բնակավայրի հետ, որը հետագա աղբյուրներում (հունական, բյուզանդական) հիշատակվում է որպես Սեբաստոպոլիս 1, 2։ Այս տվյալները մեծապես օգնում են որոշել Šamuha- ի գտնվելու վայրը, որը և հստակ գտնվում է Սեբաստիայում (ժամանակակից Սիվասի մոտ) 3։ Հաջորդ աղյուսակում մենք կներկայացնենք Šamuha տարածքի տեղանունները, ապա կփորձենք ստուգել դրանցից մի քանիսը։ Աղբյուրը. Շրջանային կլաստերի մասին լրացուցիչ տեղեկություններ տրամադրվում են AKT 4, 71 և TC 1, 10 տեքստերում։ [6] ուհամուհա Karahna- ի նույնականացումը այս վայրի հետ թույլ տվեց հնագետներին հետազոտություն անցկացնել տարածաշրջանում `uhaamuha գտնելու համար։ Վերջին ուսումնասիրությունները թույլ են տվել, որ ուհամուհան տեղակայվի Հալիսի հյուսիսային ափին գտնվող Սիվաս 1 նահանգում։ 1 Barjamovic G., էջ 152, 505; Mitford TB, Inscriptiones Ponticae - Sebastopolis, Paperback Papyrology and Epigraphy, 87։ 2 Համեմատեք Դվին-Սաթաղ-Եբաստապոլիս ճանապարհը P և ttinger քարտեզի վրա Մանանդյան Հ., Հայաստանի հիմնական ճանապարհները ըստ P և ttinger քարտեզի, Երեւան, 1936։ 4 Müller-Karpe A., Kayalıpınar- ը Օստկապադոկիենում։ EinneuerhethitischerTontafelfundplatz. Ներսում Mitteilungen der deutschen Orientgesellschaft 132, 2000, էջ. 355-365., Müller-Karpe A., Untersuchungen in Kayalıpınar, 2005. Ին. Mitteilungen der Deutschen Orient Gesell uhaamuha- ի նույնացումը Kayalıpınar կայքի հետ հիմնավորված է մի քանի պատճառներով. Պահպանվել են այս ժամանակաշրջանին պատկանող կավե պատերով պահպանված շինությունների մոտ մեկ մետր։ Մեկը Թամուրուի տունն է / Haus des Tamura (առևտրային, զբաղվում է բրդի արտադրությամբ և վաճառքով 3), մյուսը `արևելյան լանջին պահպանված շենքն է։ Հյուսիսային շատ շրջաններում ասորական խեցեղենի նման խեցեղենը հայտնի չէ որևէ այլ հնավայրից, բացառությամբ alալպայի, որն ունի հստակ դիրք։ Այսպիսով, Kayalıpınar- ի ԱՄԷ-ի ժամանակաշրջանի 6-5-րդ շերտերի թվագրումը մեզ թույլ է տալիս բարձրացնել վերջիններիս առևտրային գործունեության հետ կապված մի շարք խնդիրներ։ Մասնավորապես, ուհամուհայից դեպի արևելք առևտրի ճանապարհը, արտադրությունն արտահանումից և վերջապես էթնիկական կազմից։ [6.1] Բրդի առևտուր և ուհամուհա։ Assamuha- ի մասին ասորական հին աղբյուրները շատ աղքատ են։ Ուհամուհայի հետ կապված նշվում է Ամուր-Շամա անունով մի վաճառական, իսկ AKT3, 77 տեքստում նշվում է, որ վաճառական Šalim-ahum- ը նույնպես այնտեղից էր։ Միայն kt 93 / k արխիվը պարբերական պարբերականությամբ տեղեկատվություն է տրամադրում Սամուհայի մասին։ Արխիվը պատկանում է Անատոլիայում բրդի ակտիվ առևտրով զբաղվող մի ընտանիքի, որը Shamukha ուհ Luhazatiya- ից բուրդ էր արտահանում հարավային շրջաններ 4 (նկ. 1)։ Այսպիսով, գրավոր աղբյուրների վկայությունն այն մասին, որ ուհամուհան տարածաշրջանում ամենամեծ բրդի պատրաստման կենտրոնն է, հիմնավորված է հնագիտական-ստուգաբանական տվյալների կողմից։ [6.2] Ուհամամուհու տեղանվան համար առաջարկվել է մի քանի ստուգաբանություն, որոնք բոլորն էլ, կարծում ենք, վավեր չեն։ G.ամանակին Գ. Hapափանցյանը կարծիք հայտնեց, որ uhaamuha տեղանունը կազմված է ասիական սամ (մ) «եղեգից» և հա - սամ (մ) -ից, որը նա համեմատում է հայերեն shamb բառի հետ 5։ Ս. Ըստ Պետրոսյանի, uhaamuha տեղանունը ստուգաբանվում է որպես «uhaamuha» սամհա «առյուծ» արմատով (հմտ. Սանս. Siṁhá «առյուծ»), վերջինս տեղադրվում է Վերին Հայաստանի Աղուն գավառում 6։ Մեր կարծիքով, ուհամուհա անվան «խեթական» ստուգաբանությունը շատ թերի է, քանի որ եթե այս տեղանունի ամենահին հիշատակումը լիներ խեթական աղբյուրներում (մ.թ.ա. XVII-XIII դդ.), Ապա այդպիսի մոտեցումը տրամաբանական կլիներ, բայց քանի որ անունը Šamuha- ն սկսում է հիշատակվել այն ժամանակաշրջանում (մ.թ.ա. XIX-XVII դդ.), Այնուհետև վերջինիս ստուգաբանության հարցում պետք է դիմել հստակ սահմանված ազգալեզվական միջավայրին, այսինքն `Խատականին։ Մենք կիսում ենք Օ. Սոյսալի կարծիքը, համաձայն որի ուհամուհա տեղանունը բաժանված է 7 ա գոյականի գոյական նախածանցի. ՚ Հավաքածու, Քարտեզ 1. Հնագույն ասորական առևտրային ուղիներ։ Uhaamuha-Tegarama1 Մեկ այլ մոտեցման համար համեմատեք Bobokhyan A., Communication and Austausch im Hochland zwischen Kaukasus und Taurus, ca. 2500 -1500 ընդդեմ Chr. BAR International Series 1853 2008, էջ 619 քարտեզ։ 2 Ուհամուհայի գտնվելու վայրի վերաբերյալ շատ տեսակետներ կան։ Բայց մինչ Մյուլլեր-Կարպը հայտնաբերեց Canalipinar- ը, Forliani յ Goetz uhaamuha- ն տեղակայված էր Սիվաս նահանգում ՝ Հալիսի վերին Եփրատում։ Քննարկման համար տե՛ս Կոսյան Ա., Հայկական լեռնաշխարհի անունները (ըստ խեթական սեպագիր աղբյուրների), Երեւան, 2004, էջ 22։ 88. RGTC 1, S.338ff, RGTC 6.2, S.137 3 Փոքր Ասիայի ծագման Ta-mu-ura- ի այս անունը նշված է kt 87 / k 316 և TC3, 237 տեքստերում։ Ta-mu-ur-ia- ն հիշատակվում է նաև IC1, 117; ICK1, 129; kt 94 / k 463 «Rieken E., Die Tontafelfunde aus Kayalıpınar», Ֆլորենցիայի համալսարանում տեղի ունեցած միջազգային գիտաժողովի կենտրոնական ակտեր (2007 թ. փետրվարի 7-9), (Studia Asiana 5)։ (Հռոմ)։ 2009, 119-143, 119-120.4 Lassen AW, Բրդի առեւտուր Հին Ասորեստանի Անատոլիայում, JEOL 42։ 2010, 168.6 Պետրոսյան Ս., Սամուխայի մայր աստվածուհու պաշտամունքի ակունքները, Historical Journal, 2004, № 1, էջ 160174։ 7 հմմտ Inapinuwa (* ša - pinu - a; zu? Khat .. pinu «որդի, երեխա», HTWT 238. Խմբավորում ինչ-որ բանի շուրջ և Խատ։ Muh "Երամակ / վառարան, օջախ" 1 արմատ։ * ša = muh = a2 "Շուրջը օջախ »։ Ուսումնասիրելով Շամուխային վերաբերող գրավոր աղբյուրները ՝ կարելի է եզրակացնել, որ վերջինս կարևոր էր Միջին բրոնզի դարաշրջանում Փոքր Ասիայում ամենակարևոր առևտրատնտեսական կենտրոնի կարևորությունը։ ը) [7] Kutiya տեղանունը հանդիպում է kt 93 / k 3 տեքստում։ Հայտնի ստուգաբանությունը դեռ գոյություն չունի, ուստի մենք առաջարկում ենք հետևյալ ստուգումը. Kutiya տեղանունը բաժանվում է Kut արմատի ut -iya ածանցի։ Առաջին մասը Խաթն է։ և - * iya (* այո 3 սկզբունքի վրա) «տալ, ապահովել» իմաստապես արդարացված իմաստով ՝ «հոգի տուր, ապահովիր»։ [8] Hatikaitra անունը հիշատակվում է միայն այն աղբյուրներում, որոնք մեզ հայտնի են որպես kt 93 / k 3, որտեղ նշվում է uhaamuha երթուղու հետ կապված։ Վերջինս զբաղվում էր անագի ներկրմամբ ու արտահանմամբ։ Մեր կարծիքով, Hatikaitra տեղանունը պետք է բաժանվի գլխարկի (t) i և kait + ra մասնիկների։ Տեղանվան առաջին մասը ՝ hat (t) i, Խաթերի ինքնանունն է։ Խեթական և Խաթան երկլեզու արձանագրություններում Խաթերին գրվել է hattili ՝ «Խաթեր» 4։ Խաթ kait «հացահատիկ / Getreide» և –ra վերջածանց ՝ խաթ։ հաթի «խաթական» + կաիտ «հացահատիկ» + ռա։ Բենիկ Վարդանյան Հիմնաբառեր. Ասորական հին գաղութներ, հին ճանապարհներ, Շամուխա, բրդի արտահանում։ ներմուծում, ՇԱՄՈՒԽԱՅԻ ՈՐՈՇ ՏԵԵՐԻ ՇՐԱՆ։

example2201

example2201

Ուսումնասիրվել է 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն-2,5-դիհիդրոֆուրան-3-կարբօքսամիդի փոխազդեցությունը պ-մեթիլանիլինի և էթիլ 4-ամինոբենզոատի հետ։ Սինթեզվել են 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն-2,5-դիհիդրոֆուրան-3-կարբօքսամիդի նոր, նախկինում անհայտ արոմատիկ տեղակալիչներ պարունակող, պոտենցիալ կենսաբանորեն ակտիվ ածանցյալներ մատչելի և արդյունավետ, պրեպարատիվ եղանակներով, ինչը բացում է նոր ուղի նոր 2-N-տեղակալված իմինոդիհիդրոֆուրաններ սինթեզելու համար։

2-ԻՄԻՆՈ-4-ՄԵԹԻԼ-5,5-ՊԵՆՏԱՄԵԹԻԼԵՆ-2,5 ԴԻՀԻԴՐՈՖՈՒՐԱՆ-3-ԿԱՐԲՈՔՍԱՄԻԴ ՆՈՐ ԱԼԻՔՆԵՐԻ ՍԻՆԹԵIS 2 միացություններ, մասնավորապես ասկորբինաթթու (վիտամին C), պենիցիլային թթու, պրոտոանանեմոնին, կլավացին, α- և β-անգելիկալակտ , ինչպես նաև նարդենոլիդներ (սրտային գլիկոզիդներ)։ Լակտոնային բնական միացություններից բացի, սինթետիկորեն ստացված 2-օքսո-2,5-դիհիդրո-ֆուրանի որոշ ածանցյալներ օգտագործվում են էնդոկարդիոլիտիկ, հակաբիոտիկ, հակաբակտերիալ, հակավիրուսային, հակաուռուցքային, հակադիաբետիկ և այլ դեղամիջոցների արտադրության մեջ։ Այսպիսով, չհագեցած իմինոլակտոնային օղակ պարունակող միացությունները հետերոցիկլիկ միացությունների խոստումնալից դաս են, սինթեզի նոր մեթոդների մշակում, դրանց հատկությունների ուսումնասիրություն `կառուցվածքա-կենսաբանական գործունեության կապը որոշելու համար, ինչպես նաև դրանց օգտագործումը որպես սինթոններ նոր միացությունների նպատակային սինթեզում , արդիական խնդիր է։ Ուսումնասիրվել է 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն-2,5-դիհիդրոֆուրան-3-կարբոքսամիդի (1) փոխազդեցությունը p-methylaniline- ի և անզգայացման հետ։ Ուսումնասիրվել է 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն-2,5-դիհիդրոֆուրան-3-կարբոքսամիդի (1) փոխազդեցությունը անուշաբույր ամին p-methylaniline- ի հետ `հագեցած ամինոլակտոնների նոր ածանցյալների սինթեզման համար [1-6] , Այս իմունոլակտոնային ցիկլը կարելի է համարել որպես ցիկլային իմունեստեր, ուստի այն կարող է փոխազդել N- նուկլեոֆիլների հետ։ Այնուամենայնիվ, 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն-2,5-դիհիդրոֆուրան-3-կարբոքսամիդի (1) փոխազդեցությունը տարբեր սպիրտներում ընտրված ամինի հետ բավարար արդյունք չի տվել։ Իմինոլակտոնի փոխարեն օգտագործելով նրա 2 հիդրոքլորիդները, ստացվեց 2-N- փոխարինված իմինոլակտոն 3a- ի բարձր բերք (մեթոդ A)։ Մեկնարկային նյութերի հավասարակշռության արձագանքը լավագույնն է, երբ բացարձակ էթանոլում 20 րոպե եռում է։ Թիրախային ռեակցիայի իրականացումը Ա մեթոդում կարելի է բացատրել հետևյալ կերպ. Ի տարբերություն իմինոլակտոնի, նրա հիդրոքլորիդային մոլեկուլը զգալիորեն մեծացնում է իմունոլակտոնային օղակի C (2) ատոմի էլեկտրոֆիլիզմը, որը հեշտությամբ կապվում է ամինի մոլեկուլին։ Արդյունքում ստացված միջանկյալը կայունանում է ամոնիումի քլորիդի պառակտմամբ `տալով 2-N- փոխարինված իմինոդիհիդրոֆուրան (3 ա)։ 2-N- փոխարինված իմինոլակտոն 3a- ն ստացվել է 2-իմինո-4-մեթիլ 5,5-պենտամեթիլեն-2,5-դիհիդրոֆուրան-3-կարբոքսամիդի (1) և արիլամոնիումի քլորիդի ռեակցիայի արդյունքում։ Երբ մեկնարկային նյութերի հավասարաչափ խառնուրդը 30 րոպե եփվում է բացարձակ էթանոլի մեջ, առաջանում է թիրախ 3a 2-N- փոխարինված իմինոլակտոնը (մեթոդ B)։ Այսպիսով, 3a 2-N փոխարինված իմինոլակտոնը ստացվում է, երբ մեկնարկային նյութերից մեկը վերցվում է ձվից, մասնավորապես հիդրոքլորիդ ձվից։ 2-N- փոխարինված իմինոլակտոն 3-ի արտադրության համար նկարագրված ԱԲ մեթոդները հարմար չէին 3 2-N- փոխարինված իմինոլակտոնի սինթեզի համար `ելակետերի թույլ լուծելիության պատճառով։ Հետևաբար, մենք պետք է մշակեինք մի մեթոդ, որի դեպքում համապատասխան աղը կստեղծվեր և այլ սկզբնական նյութի հետ փոխազդելու համար, և արտանետված ամոնիակը կվերացվեր միջավայրից։ Այս մեթոդը (մեթոդը C) հիմնված է սառցադաշտային քացախաթթվի ՝ որպես վճարունակ օգտագործման վրա։ Սառցադաշտային քացախաթթուն պրոտոնային լուծիչ է, որը կարող է փոխազդել ամինոլակտոնի հետ ՝ ամոնիակ ազատելու համար։ Սկզբում վերոհիշյալ մեթոդներով սինթեզված 3a 2-N- փոխարինված իմինոլակտոնը սինթեզվեց այս եղանակով ավելի բարձր բերքատվությամբ, այնուհետև մեկնարկային միացությունը փոխազդեցության մեջ եղավ պամինոբենզոաթթվի էթիլային էսթերի հետ, սինթեզվեց 3b 2-N- փոխարինված իմինոլակտոնը, որը հաջող չէր։ եղանակներով։ Ենթադրվում է, որ այս արձագանքը շարունակվում է փոխակերպման հետ։ Ըստ սխեմայի, իմինոլակտոնի փոխազդեցությունը քացախաթթվի հետ տալիս է նրա հիդրացետատը, որի մոլեկուլում զգալիորեն մեծանում է իմունոլակտոնային օղակի C (2) ատոմի էլեկտրոֆիլիզմը, որը հեշտությամբ կապվում է ամինաթթվի հետ։ Արդյունքում ստացված միջանկյալը կայունանում է ամոնիումի ացետատի պառակտմամբ `տալով 3a, b2-N- փոխարինված մինոդիհիդրոֆուրաններ։ Ստացված միացությունների կառուցվածքը հաստատվել է 1 Մ MMR 1H սպեկտրալ ուսումնասիրություններով։ Այսպիսով, ուսումնասիրվել է 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն-2,5-դիհիդրոֆուրան-3-կարբոքսամիդի փոխազդեցությունը p-methylaniline- ի և p-aminobenzoic թթվի էթիլային էսթերի հետ։ Սինթեզվել են 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն-2,5-դիհիդրոֆուրան-3-կարբոքսամիդի նոր, նախկինում անհայտ արոմատիկ փոխարինողները։ Մշակվել են մատչելի, արդյունավետ նախապատրաստական ​​մեթոդներ այդ փոխազդեցությունների համար, ինչը նոր ուղի է բացում 2-N- փոխարինված իմինոդիհիդրոֆուրանների սինթեզի համար։ Փորձարարական մաս Սինթեզված նյութերի EC սպեկտրները հանվել են Specord 75 IR սպեկտրաչափի վրա, իսկ MM 1H սպեկտրները հանվել են Mercury-300 Varian (300 ՄՀց գործող սպեկտր) սպեկտրոմետրով ՝ օգտագործելով HMS (hexamethyldisiloxane) որպես ներքին ստանդարտ։ Հալման կետերը որոշվել են «Electrothermal 9100» սարքի միջոցով։ Սինթեզված նյութերի մաքրությունը ստուգվել է բարակ շերտ քրոմատագրման միջոցով `օգտագործելով« Silufol UV-254 »թիթեղները (հեղուկ` ացետոն)։ Բենզոլ - 2. 1), դիմումը կատարվել է յոդի գոլորշիներով։ 1 և 2 միացությունները սինթեզվել են հայտնի ձևով [1]։ 2-N- փոխարինված 2,5-դիհիդրոֆուրանների 3 մեթոդների արտադրություն 0,52 գ (0,0025 մոլ) 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն -2,5 դիհիդրոֆուրան-3-կարբոքսամիդ հիդրոքլորիդ (2) և p-methylaniline հավասարակշռությունը բացարձակ էթանոլում եփվում է 20 րոպե։ Առանձնացված նստվածքը զտվում է, լվանում ջրով և բյուրեղանում։ Բեզոն 0,52 գ (0,0025 մոլ) 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամետիլեն-2,5 դիհիդրոֆուրան-3-կարբոքսամիդի (1) և պ-մեթիլանիլին հիդրոքլորիդի հավասարաչափ խառնուրդը եռացնում են բացարձակ էթանոլի մեջ 30 րոպե։ Առանձնացված նստվածքը զտվում և լվանում է ջրով։ A և B մեթոդներով ձեռք բերված 3a նյութերի խառնուրդի նմուշում չի նկատվել հալեցման ketide դեպրեսիա։ C եղանակ։ 0,52 գ (0,0025 մոլ) 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն -2,5 դիհիդրոֆուրան-3-կարբոքսամիդ (1) և պ-մեթիլանիլին կամ p-aminobenzoic թթու էթիլային էթեր հավասարակշռության սառույցի քացախաթթու 12 ժամ է։ Առանձնացված նստվածքը զտվում և լվանում է ջրով։ 4-մեթիլ-2- (պ-տոլուլիմինո) -1-օքսասպիրո [4.5] դեկ-3-էնե-3-կարբոքսամիդ) (3 ա)։ Արդյունք ՝ 92% (մեթոդ Ա), 92% (մեթոդ Բ), 95% (մեթոդ Գ), հալոցք ՝ 189-190o C (բենզոլից)։ Rf = 0,55; IC սպեկտր, J, սմ -1։ 1501-1601 (բույր), 1620 (C = C), 1642 (C = N), 1683 (C = O), 3110 (NH), 3260 (NH), MMR 1H սպեկտր, (DMSO-d6 / CCl4 -) 1/3), H, 1,27 (1H, մ), 1,47 (2H, մ) և 1,58-1,82 (7H, մ), 2.32 (3H, s), 2.42 (3H, s), 7.04 (4H, s) )), 7.26 (1H, լսողություն) և 8.94 (1H, լսողություն)։ Էթիլ 4- (3-կարբամոյլ-4-մեթիլ-1-օքսասպիրո [4.5] դեկ-3-էն-2-իլիդենամինո) բենզոատ (3 բ)։ Արդյունքը 95%, հալված ՝ 160-161o C (բենզոլից)։ Rf = 0,52; Սպեկտր, J, սմ -1։ 3270 (NH), 1680 (C = O), 1665 (C = O), 1620 (C = N), 1600-1500 (արոմ.), MMR 1H սպեկտր, (DMSO-d6 / CCl4 –1/3), H, 1.39 (3H, t, J = 7.1, OCH2CH3), 1.23-1.36 (1H, մ) և 1.49-1.87 (9H, մ, C6H10), 2.42 (3H, s, CH3), 4.30 (2H, k , J = 7.1, OCH2CH3), 7.20-7.31 (2H, մ, C6H4), 7.86-7.97 (2H, մ, C6H4), 7.39 (1H, ld, J = 3.5, NH2) և 8.73 (1H, ld) J = 3.5, NH2)։ GrakanutyunLilit Grigoryan2-IMINO-4-methyl-5,5-PENTAMETILEN-2,5-DIHIDROFURAN3 Carboxyamide նոր ածանցյալներ SINTEZE Բանալի բառեր Iminodihidrofuran, Mr. ։

example2205

example2205

Անձի հոգեբանության մեջ առանձնահատուկ տեղ է տրվում ինքնագիտակցության ուսումնասիրություններին, ինքնաճանաչմանը, ինքնակատարելագործմանը, ինքնաբացահայտմանը, ինքնագնահատականին և այլն։ Ընտրած թեմայում առավել մանրակրկիտ անդրադարձ է կատարվում ավագ դպրոցական տարիքում գտնվող անձանց ինքնագիտակցության զարգացման առանձնահատկություններին։ Քանի որ ավագ դպրոցականները կանգնած են կյանք մտնելու շեմին, ապա այն, թե, որքանով են նրանք կարողանում ճանաչել իրենց անձը, մեծ նշանակություն է ունենում նրանց հետագա կայացման, ձևավորման և զարգացման գործընթացների վրա։

ԻՆՉՊԵՍ ԳԻՏԱԿՈՒԹՅԱՆ THEԱՐԳԱՄԱՆ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐԸ Ըստ ավագ դպրոցի աշակերտների, մարդը որպես «համասեռամոլություն» ունի առանձնահատկություններ, մտածողություն, ճանաչողական հմտություններ, որոնք անհրաժեշտ են նպատակային կամ գիտակցված կյանք կառուցելու համար։ Յուրաքանչյուր մարդ իր ներաշխարհի հոգեբան է։ Հոգեբանական և փիլիսոփայական գիտությունները, գրականությունը, արվեստը, այլ մարդկանց հետ բաց և հուսալի հարաբերությունները, ինքն իր հետ շփումը, սեփական կյանքի փորձը կարող են օգնել մարդուն ինքնաճանաչելու մեջ։ Ինքնագիտակցությունը բացում է առնվազն 4 հնարավորություն `ինքն իրեն ճանաչել, գնահատել, փոխել, ընդունել։ Կան տարբեր գիտություններ, որոնք ուսումնասիրում են մարդու ներաշխարհը։ Անձի ուսումնասիրությունները չեն ավարտվում նրա հոգեկան առանձնահատկությունների ՝ խառնվածքի, դրդապատճառների, կարողությունների, բնավորության ուսումնասիրությամբ։ Ինքնագիտակցության ուսումնասիրությունը համարվում է վերջին փուլ։ Ս. Ռուբինշտեյնը նշեց, որ մարդու ուսումնասիրությունն ավարտվում է ինքնագիտակցության հայտնաբերմամբ 1։ Ինքնագիտակցության զարգացումը ներառված է անձի ձևավորման գործընթացում և համարվում է անձի բաղադրիչներից մեկը։ Ինքնագիտակցության զարգացման նպատակը սեփական «ես» -ի գիտակցումն է, ինքն իրենից առանձնացումը (դրանք արտահայտվում են անհատի և անկախության բաղադրիչներում)։ Ա.Սպիրկինը ինքնագիտակցությունը համարեց սեփական գործողությունների իրականացում և գնահատում, դրանց արդյունքների, մտքերի, զգացմունքների, բարոյական կերպարի հետաքրքրությունների, իդեալների և վարքի դրդապատճառների, իր ամբողջ պատկերի կյանքի մեջ իր տեղը։ Ինքնագիտակցության շնորհիվ անձը իրեն իրական է զգում, առանձնացված ուրիշներից և բնությունից։ Վ.Ստոլինն առանձնացնում է ինքնագիտակցության ձևավորման մի քանի աղբյուրներ, որոնք անհատականացման տարբեր ժամանակահատվածներում ունեն տարբեր ազդեցություն և կշիռ։ Դրանց թվում են ուրիշների գնահատականները, տեղեկատու խումբը, համեմատությունը ուրիշների հետ, իրական-իդեալական «Ես» -ի համեմատությունը, նրա գործունեության արդյունքների չափումը և այլն։ Ըստ նրա ՝ ինքնագիտակցությունը ապահովում է վարքի մշտականություն, ունի պատասխանատվության զգացում սոցիալական արժեքների նկատմամբ, որոնք յուրացվում են անհատի կողմից։ Վ.Վ. Ստոլինը ինքնագիտակցությունը համարում էր վարքի հարատևությունն ապահովող երեւույթ և պատասխանատվության զգացում ունի այն սոցիալական արժեքների նկատմամբ, որոնք անհատը յուրացնում է 3։ Ինքնագիտակցության ձևավորման փուլերը համընկնում են մտավոր զարգացման փուլերի, մտավոր-անձնական ոլորտների ձևավորման հետ, որոնք սկսվում են ծնունդից մինչև պատանեկության ավարտ։ Օրինակ, առաջին փուլը կապված է նորածնի մարմնի կառուցվածքի `մարմնի մասերի համագործակցային շարժման, տարածության մեջ իր դիրքի ընկալման հետ։ Հաջորդ փուլը համարվում է քայլելու սկիզբը։ Մյուսը գենդերային ինքնության ձևավորման փուլն է, իրեն որպես հակառակ սեռի ներկայացուցիչ վերաբերվելը, իսկ ինքնագիտակցության զարգացման ամենակարևոր փուլը խոսքի ձևավորումն է, առաջնային գործառույթը `ինքնակառավարումը անձի պահվածքը։ Լ. Ստոլյարենկոն առանձնացնում է ինքնագիտակցության զարգացման հետևյալ փուլերը. • Անուղղակի հուզական փուլ (պարզ ինքնաճանաչողություն, որն ապահովում է ինքնագիտակցության գործընթացների ճանաչում, մարմնի հոգեկան վիճակները), • Անհատական ​​փուլ (մակարդակ անհանգստություն ինքն իր նկատմամբ, որն ունի թույլ կողմեր), 1 Տե՛ս s Averin V., Personalities of personalities, Learning Position, St. Petersburg, 1999, p. 89 2 Տե՛ս Spirkin A., Cognition and Self-Cognition, Moscow, 1972, p. 149։ 3 Տե՛ս Ստոլին Վ., Մարդկանց ինքնաճանաչում, Մոսկվա, 1983, էջ 31։ • ինտելեկտուալ-վերլուծական փուլ (ինքնորոշման գործընթացների ինքնագիտակցության միջոցով և ինքնավերլուծության միջոցով), • նպատակային գործունեության փուլ (ինքնագիտակցում, ինքնակառավարում, ինքնաքննադատություն, ինքնարտահայտում) 1։ Ըստ Է. Սապոգովայի. Ինքնագիտակցությունը պարունակում է. 1. ինքնագիտակցություն, որը ձևավորվում է սեփական գործունեության արդյունքների վերլուծությամբ, ուրիշների կողմից սեփական գործունեության արդյունքների գնահատմամբ ՝ հոգեկան վիճակների դիտարկման միջոցով, մտքեր, մտահոգություններ, 2. ինքնակառավարում և ինքնակարգավորում, 3. ինքնագնահատում, որը պարունակում է գիտելիքներ և գնահատումներ իր մասին, 4. ինքնաընդունում, որը համարվում է «ես» -ի և որպես ինքնավստահության բաղկացուցիչ ցուցիչ անձի հաջող զարգացման պայման, 5. ինքնագնահատական ​​2. Ինքնագիտակցության կառուցվածքները կարող են դրդել համապատասխան գործունեություն ծավալելուն, կարող են մասնակցել նպատակային գործողությունների։ Ինքնագիտակցությունը իր ճանաչողական-հուզական ձևերով կարող է որոշել շրջապատի նկատմամբ վերաբերմունքը, նրանց հետ հաղորդակցման ոճը և բնույթը։ Ինքնաճանաչումը `ինքնաճանաչման« ինքնագիտակցության »տեսքով, կարող է ազդել անձի այս կամ այն ​​հատկության վրա, այնուհետև ամբողջությամբ մարդու վրա։ Այն կարող է օգտագործվել ինքնակառավարման տարբեր ձևերով։ Ինքնագիտակցությունը համարվում է ամենաբարձր հոգեբանական գործառույթները, ինչը թույլ է տալիս մարդուն առանձնանալ այս աշխարհում ՝ արտացոլվելով արտաքին աշխարհի վրա, ճանաչելով ներաշխարհը, անհանգստանալ և համապատասխանաբար վերաբերվել իրեն։ Ինքնագիտակցության բովանդակության մեջ կա 3 փոխկապակցված բաղադրիչ. • ճանաչողական, որը արտահայտում է անհատի ինքնաճանաչումը, • հուզական, որն արտահայտում է նրա ինքնագնահատականը (ինքնագնահատականը), • վարքային, որն ապահովում է անհատի ինքնակառավարումը 3։ , Ըստ Ա. Մասլոուի, յուրաքանչյուր մարդ ծնվում է ինքնաիրացման ցանկությամբ։ ձգտում է առավելագույնս բացահայտել իր հնարավորություններն ու կարողությունները։ Ըստ նրա ՝ մարդիկ, ովքեր ունեն ինքնաիրացման հնարավորություն, ստեղծագործական մոտեցում ունեն կյանքի նկատմամբ, ավելի ինքնուրույն են, արագ արձագանքում են։ Նրանց ավելի շատ է պետք, քան պետք է 4-ին։ Ի. Քոնիի «Ես» հասկացության համաձայն և ինքնագիտակցությունը համարվում են հոգեթերապիայի և հոգեբանական խորհրդատվության կենտրոնական բաղադրիչ։ Ա.Լեոնտը ինքնագիտակցության խնդիրը համարեց անհատի հոգեբանության ուսումնասիրության կենսական խնդիր։ Այն համարվում էր չլուծված, չբացահայտված խնդիր, որը սողոսկում էր գիտահոգեբանական վերլուծության մեջ։ Հոգեբանական ուղղություններից մեկում, բիհիբիորիզմում, ինքնագիտակցության հետ կապված խնդիրները լուրջ գիտական ​​խնդիրներ չեն համարվում, և անհատական ​​հոգեբանությունը քննադատում է ինքնագիտակցության հետ կապված փորձարարական հետազոտությունների հնարավորությունները։ Ինքնագիտակցության անհատական ​​բաղադրիչները փորձնականորեն ուսումնասիրվում են 5։ Ինքնագիտակցության բացահայտման մեթոդներից մեկը պրոյեկտիվ թեստերն են («Rorschachitest», «Thematic aperception test (TAT)» եւ այլն)։ Հոգեբանությունը բացահայտում է ոչ միայն ինքնագիտակցության անհատական ​​տարրերի համադրությունը, այլև դրանց դինամիկան. Ձգտում է բացահայտել այն գործոնները, որոնք ազդում են «Ես» պատկերի ձևավորման վրա, դրա անհատական ​​բաղադրիչները (ինքնագնահատական, ինքնագնահատական), ինչը անձի ինքն իր ընկալումը։ Աշակերտների ինքնագնահատման մակարդակը հնարավոր չէ որոշել միայն նրանց ակադեմիական առաջընթացի կամ սոցիալական ծագման ենթադրությունների հիման վրա։ Որպես ինքնագիտակցության նախապայմաններ կամ որոշիչներ ընդունված գործոնները սիստեմատիկորեն պետք է դիտարկվեն առարկայի գործունեության հետ կապված։ 1 Տե՛ս Stolyrenko L., մանկավարժական հոգեբանություն, բարձրագույն կրթության շարք։ 3-րդ հրատ., Ռոստովը Դոնուի մասին, 2003։ 2 Տե՛ս Սապոգովա Ե., Մարդկային զարգացման հոգեբանություն, Ուսանող ուսանողների դասագիրք, Մոսկվա, 2005։ 3 Տե՛ս Stolin W., 1983, p. 35 4 Տե՛ս Maslow A., Motivation and Personality, New York, 1970, p. 340 թ. 5 Տե՛ս Kon I., Revelation “”, Moscow, 1978, էջ 48-51։ Իրենք նկարագրելիս մարդիկ հաճախ մատնանշում են նրանց առանձնահատկությունները, որոնք տարբերում են մյուսներից ՝ փորձելով ընդգծել դրանց առանձնահատկությունները։ Պետք է նշել, որ ոչ բոլոր հատկանիշներն են գիտակցում անձը։ Արդեն ավագ դպրոցական տարիքում (15-16 տարեկան) ցանկություն կա ինքնակատարելագործվել, կողմնորոշվել։ Նրանք ուզում են լինել հետաքրքիր, խելացի, պայծառ, բազմազան, տարբերվող։ Ավագ դպրոցի աշակերտների տարիքային խումբը ներառում է 15-18 տարեկան երեխաներ (ուշ պատանեկություն և վաղ պատանեկություն)։ Եվ պատանեկությունը, և դեռահասությունը անհատականության ային տարիքի հոգեբանության ուսումնասիրության մի մասն են։ Ամբողջ կյանքի ընթացքում մարդը, գիտակցաբար կամ անգիտակցաբար, ուսումնասիրում է իրեն, իր հնարավորությունները, կարողությունները։ Կա ինքնագիտակցության զարգացում։ Վ. Jamesեյմսը առաջին հոգեբանն էր, ով սկսեց ուսումնասիրել «Ես» հասկացության խնդրահարույց բնույթը։ Նա դիտեց գլոբալ, անձնական «Ես» -ը որպես կրկնակի պատկեր, որին միանում են գիտակցված «ես» -ը և «ես» -ը ՝ որպես օբյեկտ։ Սրանք մի ամբողջության երկու կողմերն են, որոնք միշտ գոյություն ունեն միաժամանակ։ Մեկը համարվում է մաքուր փորձ, մյուսը ՝ այդ փորձի բովանդակությունը 1։ «Ես» հասկացությունը համարվում է մարդու և իր շրջապատի մասին մարդկային գաղափարների հավաքածու։ Մարդը գնահատում է շրջապատող աշխարհի վերաբերյալ ամբողջ տեղեկատվությունը `կապված իր մասին ընկալումների ընդհանուր համակարգի հետ և զարգացնում համապատասխան վարք` հիմնվելով իր արժեքային համակարգի, իդեալների, վերաբերմունքի վրա։ Այդ պատճառով ինքնագիտակցությունը հաճախ մեկ այլ անունով կոչվում է անձի «ես» հասկացություն։ Մարդու ինքնագիտակցությունը, որպես նրա տեսակետներն արտահայտող համակարգ, շատ անհատական ​​է։ Մարդիկ գնահատում են իրադարձությունները տարբեր ձևերով, նրանց վարքագիծը, նույն օբյեկտները իրական աշխարհում։ Պատանեկությունը և դեռահասության սկիզբը (13-14-ից 17-18), ըստ AN Leont- ի, բնութագրվում է ուսումը շարունակելով։ Երեխան քիչ թե շատ ներգրավված է հասարակության կյանքում։ Ձգտելով ինքնաիրացման ՝ ավագ դպրոցի տարիքի մարդը սկսում է հաջողություն ցույց տալ գործունեության որոշակի տեսակի մեջ, մտքեր արտահայտում ապագա մասնագիտության մասին։ Պատանեկության ընթացքում տեղի է ունենում հոգեբանական ճանաչողական գործընթացների զարգացում, անձի զարգացում, որի ընթացքում փոխվում են երեխայի շահերը։ Ուսումնական գործընթացն այլևս առաջնահերթություն չէ նրա համար։ Երեխան սկսում է կողմնորոշվել «մեծահասակների» կյանքի համար։ Մարմինը սկսում է արագ աճել։ Դեռահասության շրջանում շեշտադրվում է դեռահասի սեռական ինքնության փուլը, սակայն պետք է նշել, որ մտավոր զարգացումը դեռահասության տարիքում չի ավարտվում։ Ըստ Էլկոնինի ՝ դեռահասության առաջնային գործունեությունը հասակակիցների հետ ինտիմ անձնական շփումն է։ Այս հաղորդակցությունը պատանիներին հնարավորություն է տալիս գիտելիքներ ստանալ իրենց կյանքի մասին։ Խմբի պատկանելությունը դեռահասին ոգեշնչում է վստահ լինել իր ուժեղ կողմերում։ Դեռահասի համար օգտագործվում է այն խմբի կարծիքը, որին նա պատկանում է։ Դեռահաս «Ես» -ի սուբյեկտիվ կերպարը ձեւավորվում է հիմնականում նրա շրջապատի կարծիքի հիման վրա։ Սա դեռահասների ինքնագնահատականի դրական տեղաշարժի հիմքն է 2։ Դեռահասության շրջանում նկատվում են հետևյալ անհատական ​​նորագոյացությունները. • տեղի է ունենում «հասունության զգացում», • ինքնագիտակցության ձևավորում, • ինքնորոշման ձևավորում և ինքնահաստատում 3։ Ռուբինշտեյնի խոսքով ՝ դեռահասների և երիտասարդների ինքնագիտակցության զարգացումը պարզունակ քայլերից անցնում է ավելի խորը ինքնաճանաչման։ Դեռահասների ինքնագիտակցությունը աստիճանի գնահատելու աստիճանը կախված է այն կարծրատիպերից, թե ինչպիսին պետք է լինեն տղամարդը և կինը։ Ավագ դպրոցի աշակերտի բնութագրական առանձնահատկություններից մեկը նրա ինքնագիտակցության աճն է։ Ինքնագիտակցության մակարդակը որոշվում է նաև ավագ դպրոցի աշակերտի `շրջապատող մարդկանց պահանջների մակարդակով։ Դրանք դառնում են ավելի քննադատական, ինքնաքննադատական ​​և մեծ պահանջներ են ներկայացնում մեծահասակների և հասակակիցների բարոյական կերպարի նկատմամբ։ Վ.Սաֆինի ուսումնասիրությունները ենթադրում են, որ ավագ դպրոցի աշակերտները մեծ պահանջներ ունեն իրենց դասընկերների բարոյական հատկությունների նկատմամբ։ Հեղինակը ուսումնասիրել է ավագ դպրոցի աշակերտների գնահատման առանձնահատկությունները, որոնց հետ 1 Տե՛ս Maklakov A., General Psychology, դասագիրք ուսանողների համար, Սանկտ Պետերբուրգ, 2008, էջ։ 22 2 Տե՛ս Խուդոյան Ս., Անձնական զարգացման ճգնաժամային դարաշրջաններ, Երեւան, 2004, էջ։ 45 3 Տե՛ս Stolyrenko L., 2003, p. 319։ Նրանք գնահատում են իրենց հասակակիցների կամքի ուժը։ Պարզվեց, որ ավագ դպրոցի աշակերտները, գնահատելով իրենց դասընկերների անձնական հատկությունները և բարոյական հատկությունները, նախընտրում են կամքի հատկությունները։ Այսպիսով, դա լավ հիմք է ավագ դպրոցի աշակերտների զգացմունքներում բարոյական դիրքեր ձեւավորելու համար։ Դեռահասների մոտ շփվելու ցանկություն է առաջանում, միևնույն ժամանակ մեծանում է ընկերներ ձեռք բերելու ցանկությունը։ Նրա «ես» -ը տարբերվում է դեռահասի «ես» -ից։ Կենտրոնանալով մի քանի կոնֆլիկտների վրա ՝ նա կրթական առումով դառնում է չկողմնորոշված, ներքուստ հակասող։ Նախկին մանկության ինքնությունից ազատվելու անգիտակից ցանկությունը ակտիվացնում է նրա արտացոլումը, անհատականության զգացումը, որով նա տարբերվում է մյուսներից։ Ավելի փոքր դեռահասի առանձնահատկությունների մասին իրազեկությունը առաջացնում է միայնության կամ մանկության վախերի զգացողություններ։ Դեռահասների կամ դեռահասների իրենց ընկալումը միշտ վերաբերում է խմբի «Մենք» կերպարին, այսինքն `նրանց սեռին բնորոշ պատկերին (հասակակից-հասակակից), բայց երբեք լիովին չեն համընկնում այդ« Մենք »պատկերի հետ։ Նա ուզում է տարբերվել։ Ինքնագիտակցության վերակառուցումը կապված է ոչ այնքան դեռահասի մտավոր զարգացման հետ, որքան հասունության նոր համատեքստում նրա մասին նոր ծագած հարցերի հետ, թե ինչ տեսակետից է նա դա դիտում։ Հասունության զգացումը ղեկավարվում է ավագ դպրոցի աշակերտների գիտակցության մեջ ստրկությամբ կամ իգական սեռով։ Ինքն իրեն որպես մարդ ընկալումը զարգանում է ինտենսիվորեն `գենդերային հատուկ կարիքներով, դրդապատճառներով, արժեքային կողմնորոշումներով, հակառակ սեռի նկատմամբ համապատասխան վերաբերմունքով, վարքի համապատասխան ձևերով։ Շատ աղջիկներ գնահատում են իրենց ընկերներին իրենց բարոյական հատկությունների համար։ Այս հատկությունները դեռահասների մոտ ավելի քիչ են արտահայտված։ Բայց դասից դաս տեղափոխվելիս նման գնահատականների թիվն ավելանում է։ Ըստ I. Ս. Coni և VO Ըստ Լոսենկովի, աղջիկները պակաս շփվող են, բայց ավելի ազնիվ, արդար և հավատարիմ։ Մեկի ինքնագնահատականի մասին պատկերացումները հաճախ կարող են չափազանցվել, արտահայտվել իրականում, օրինակ, եթե նա չի պահում իր խոսքը, ապա ասվածը կընկալվի որպես պարծենկոտություն։ Դեռահասները կարող են ունենալ նաև ինքնագնահատականի չափազանց ցածր մակարդակ։ Նրանք հիվանդագին ընդունում են քննադատությունն ու հումորը։ Նրանք համարում են, որ ձախողման հիմնական պատճառն այն է, որ որոշ մարդիկ չեն նկատում իրենց արժանիքները։ Ավագ դպրոցի աշակերտների ինքնագնահատականը զգուշություն է ցույց տալիս։ Նրանք ավելի շուտ մատնանշում են իրենց թերությունները, քան առավելությունները։ Թե՛ աղջիկներն, թե՛ տղաներն ունեն «արագ բռնկման», «կոպտության», «եսասիրության» հատկություններ։ Դրական հատկությունների շարքում առավել հաճախ հայտնաբերվում են նման ինքնագնահատականներ. «Հավատարիմ ընկերությանը», «չեմ դավաճանում ընկերներիս», «օգնում եմ դժվար իրավիճակում» և այլն։ Առաջին պլան են մղվում այն ​​հատկությունները, որոնք կարող են օգտագործվել հասակակիցների հետ շփվելու կամ նրանց խանգարողները (դյուրագրգռություն, կոպտություն, եսասիրություն)։ Բարձր ինքնագնահատականը բացահայտվում է, երբ մեկը գերագնահատում է իր մտավոր ուժերը 1։ Վաղ պատանեկության հիմնական կրթական նվաճումը մեկի ներաշխարհի հայտնաբերումն է։ Միակ գիտակցված իրականությունը դեռահասի համար արտաքին աշխարհն է, որտեղ նա արտացոլում է իր երեւակայությունը։ Լիովին տեղյակ լինելով իր գործողությունների մասին ՝ նա դեռ լիովին չի հասկանում իր սեփական հոգեբանական կարգավիճակը։ Դեռահասի համար արտաքին ֆիզիկական աշխարհը սեփական փորձի հնարավորություններից մեկն է։ Բազմաթիվ հոգեբանական փորձերից ակնհայտ է, որ երբ երեխաներին ցույց են տալիս նկար, խնդրում են նկարագրել դրանք, ապա երեխաներն ու դեռահասները նկարագրում են գործողություններ, գործեր, իրադարձություններ, ուշ դեռահասներ և դեռահասներ ՝ գործող մտքեր և զգացմունքներ։ Դիմացինի հոգեբանական, խորը «բովանդակությունը», ներքին աշխարհը նրանց ավելի շատ է անհանգստացնում, քան արտաքին, իրավիճակային ենթատեքստը։ 14-15 տարեկան մարդիկ սկսում են հասկանալ և վերաիմաստավորել իրենց հույզերը, ինչպես նաև սեփական «Ես» -ի վիճակը։ Ներքին աշխարհի հայտնագործումը առաջացնում է բազմաթիվ տագնապալի, դրամատիկ տագնապներ։ Ներքին «Ես» -ը չի համընկնում արտաքին վարքի հետ։ Նրանց համար առաջնահերթություն է դառնում ինքնատիրապետման հարցը։ Սեփական յուրահատկության, յուրահատկության, յուրահատկության գիտակցումից բացի, կա միասնության զգացում։ Դեռահասի «Ես» -ը դեռ անորոշ է, երբեմն այն ընկալվում է որպես անհանգստություն կամ ներքին դատարկության զգացում, որը պետք է ինչ-որ բանով լցվի։ Շատ ավագ դպրոց 1 Տե՛ս Matykhina M., Mikhalychik T., Prokin N., Adult and մանկավարժական հոգեբանություն, Դասավանդիր։ пособие для студентов, Москва, 1984, էջ 280 -281։ Նրանց բնորոշ է հարգել սեփական եզակիությունը։ Այն անցնում է տարիքի հետ։ Տարիքի հետ այն առանձնացնում է դրա բնորոշ անհատական ​​առանձնահատկությունները։ Պատանիների և դեռահասների համար բոլոր ժամանակների չափանիշներում համարվում է ամենակարևորը `« հիմնավորված »։ Նրանք թեթևակի են զգում ժամանակի հոսքը, բոլոր անհանգստությունները կապված են նրանց սահմանափակ անձնական փորձի հետ։ Ապագան նրանց է ներկայացվում միայն ընդհանուր առմամբ։ Դեռահասները հետագայում նկատելիորեն մեծացնում են ժամանակի հոսքի սուբյեկտիվ ընկալման արագությունը։ Ideasամանակի ընթացքում գաղափարների զարգացումը սերտորեն կապված է ինչպես մտավոր զարգացման, այնպես էլ երեխայի կյանքի առաջընթացի հետ։ Պատանեկության շրջանում ժամանակային շղթան ընկալվում է որպես առանձին անցյալ և ապագա։ Temամանակային հեռանկարների դիտումը կարևոր է ռեֆլեկտիվ «Ես» -ի տարիքային դինամիկան հասկանալու համար։ Անգլիացի գիտնականներ Դ. Քոլմանը, Դ. Հերցբերգը, Մ. Մորիսը ուսումնասիրել են 13-16 տարեկան պատանիների «ինքնության ճգնաժամը», օգտագործելով Թերի նախադասությունների մեթոդը 1977 թ.-ին ՝ համատեղելով դրականը («Երբ ես մտածում եմ իմ մասին, ես ինձ հպարտ եմ զգում») հետ բացասականը («Երբ ես մտածում եմ իմ մասին, ես երբեմն»)։ «Վախենում եմ») և չեզոք («Երբ ես մտածում եմ իմ մասին, փորձում եմ պատկերացնել, թե ինչպիսին կլինեմ մեծանալուն պես»)։ Պարզվեց, որ «Ես» -ի դրական-բացասական գնահատականները տարիքի հետ փոքր-ինչ փոխվում են, մինչդեռ տարիքի հետ կտրուկ աճում է մտածողությունը ապագա «Ես» -ի մասին։ «Ո՞վ եմ ես» հարցը։ Ենթադրում է պատանեկան տարիքում ոչ այնքան յուրահատուկ հատկությունների գնահատում, այլ հեռանկարների, հնարավորությունների, ինչ եմ դառնալու, ի՞նչ է լինելու ինձ հետագայում, ինչպե՞ս և ինչու եմ ապրում։ Մահվան թեման սուր է հնչում պատանեկան ինքնագիտակցության մեջ, բայց ոչ միանշանակ։ Ոմանց համար դրանք անխոհեմ վախեր են առաջացնում, ոմանց համար ՝ նոր մտավոր խնդիրներ ՝ կապված ժամանակի գաղափարի հետ, օրինակ ՝ «Ես չեմ ուզում իմանալ, թե երբ եմ մեռնելու, ուզում եմ իմանալ, թե երբ եմ նորից վերածնվել»։ Ըստ Էրիկսոնի, պատանեկությունը կառուցվում է ինքնության ճգնաժամի շուրջ, որը բաղկացած է սոցիալական-անհատական ​​անձնական ընտրություններից, նույնականացում-ինքնորոշումից։ Եթե ​​դեռահասը չի կարողանում լուծել այդ խնդիրները, ապա նրա մեջ ձեւավորվում է անպատշաճ ինքնություն, որի զարգացումը ընթանում է չորս եղանակով։ 1. Փախչել հոգեբանական մտերմությունից, սերտ միջանձնային հարաբերություններից, 2. timeամանակի զգացումից շեղում, կյանքի պլաններ կառուցելու անկարողություն, մեծանալու վախ, փոփոխություն, 3. Ստեղծագործական ունակությունների շեղում, ներքին ռեսուրսների մոբիլիզացման անկարողություն և կենտրոնանալ որոշակի գործունեության վրա, 4. «Բացասական ինքնության» ձևավորում, ինքնորոշումից հրաժարվել և բացասական օրինաչափությունների իմիտացիա 1։ Ինքնության մակարդակը սերտորեն կապված է անհատականության անհատական ​​գծերի հետ։ Հնարավոր է ունենալ ինքնագնահատականի բարձր մակարդակ։ «Շեղված ինքնությունը» և «վաղաժամ ինքնությունը» կապված են ավելի քիչ մտավոր անկախության հետ, հատկապես սթրեսային իրավիճակներում բարդ խնդիրներ լուծելիս։ Դեռահասների առաջին տեսակը կաշկանդված է զգում, երկրորդները ցանկանում են թողնել խաղը։ Աշխատող դեռահասները «հասուն ինքնության» են հասնում ավելի շուտ, քան մյուսները։ Գենդերային ինքնությունը նույնպես գերակա խնդիր է համարվում։ Ինքնությունը ձեւավորվում է հիմնականում մասնագիտական ​​կողմնորոշման ոլորտում։ Դեռահասների ինքնաքննության հակումը զգալիորեն մեծանում է, ամաչկոտությունը, եսակենտրոնացումը, «Ես» պատկերի հստակությունը նվազում է, ինքնագնահատականը նվազում է, ինքնագնահատականի որոշակի որակներ փոխվում են։ Այս փոփոխությունների վրա ազդում են նաև դրանց արտաքին տեսքը ՝ մաշկը, դեմքը, մարմինը։ Արտաքին տեսքը առաջնային է ինչպես դեռահասների, այնպես էլ դեռահասների համար։ Նրանց անընդհատ համեմատում են իրենց ընկերների և շրջապատի հետ։ Ավագ դպրոցի աշակերտների ինքնագիտակցությունը տարբերվում է եսասիրությունից, որն առանցքային դեր է խաղում։ Այն թույլ է տալիս երիտասարդին (պատանին) բացել իր ուրույն ներաշխարհը, թույլ է տալիս հաստատել իր աշխարհայացքը։ Ինքնագիտակցության զարգացումն այդ տարիքում տեղի է ունենում հետևյալ հիմնական ուղղություններով. 1. Ինքնության գիտակցում, «ես» -ի և ոչ թե «Ես» -ի սահմանափակում դրա կիրառումը անձնական ժամանակային տարածքում, 1 Տե՛ս Kon I։ , Վաղ մանկության հոգեբանություն, Տարիքային հոգեբանություն։ Մանկություն, թույն, юность. Хрестоматия Учеб.пос.длястуд.пед.вузов, Москва, 1999, էջ 36։ 2. «Ես» -ը գոյության առարկա է (այն հայտնվում է երեք տարեկան հասակում, երբ երեխան գիտակցում է իրեն որպես գործունեության աղբյուր), 3. իր կրթական հատկությունների մասին իրազեկություն (սեփական անհատականություն), 4. սեփական բարոյականության ուսումնասիրություն ինքնագիտակցության համակարգ։ Անհատական ​​ինքնության ձևավորումը ավագ դպրոցի ինքնագիտակցության զարգացման հիմնական ուղղությունն է։ Վերջիններիս բնորոշ է սեփական «Ես» (ինքնության ճգնաժամ), մասնագիտության ընտրություն, ինքնակողմնորոշում վերաիմաստավորելու անհրաժեշտությունը։ Ուշադրություն է հրավիրվում սեփական մարմնին և դրա վերափոխմանը։ Նրանք շատ լուրջ են վերաբերվում ցանկացած արտաքին թերությունների (կարճահասակություն, գերություն, մանկական հատկություններ և այլն)։ Մեծանում է ինքնատիրապետումը, սեփական հոգսերի արտացոլումը, հետաքրքրությունը ներքին աշխարհի նկատմամբ։ Դեռահասների հասունացման կարևոր փուլերից մեկը ինքնագիտակցության զարգացումն է, որի շնորհիվ մարդը կարողանում է առանձնանալ իր կյանքի գործունեությունից, գիտակցում է իր կարիքները, հնարավորությունները, ձգտումները, մտքերը, հոգսերը և այլն։ Դեռահասները ձգտում են հասկանալ իրենց, իրենց կարողությունները և առանձնահատկությունները, նրանց նմանություններն ու տարբերությունը այլ մարդկանցից, ինքնատիպությունը, եզակի լինելը։ Այստեղ է, որ ծնվում է դեռահասի բարձր կամ ցածր ինքնագնահատականը։ Նա փորձում է գտնել իր համեմատելիության չափանիշները։ Ձեր շրջապատի գնահատման կողմնորոշումից անցում կա դեպի ինքնագնահատման կողմնորոշում։ Ձևավորվում են իդեալական «Ես» -ի ընկալումները 1։ Ժ. Ժ Ռուսոն պատանեկությունը դիտում էր որպես ինքնագիտակցության, մարդու ծննդյան աճի շրջան։ Սթենլի Հոլը պատանեկությունը նկարագրեց որպես ինքնագիտակցության ճգնաժամ, անհատական ​​զգացողության շրջան։ Ինքնագնահատականը ինքնագիտակցության հիմնական բաղադրիչներից մեկն է։ Դեռահասների ինքնագնահատականը հաճախ անհամարժեք է։ Այն կա՛մ հակված է բարձրանալու, կա՛մ կտրուկ ընկնելու։ Կենսաբանական սեռական զարգացումը համարվում է սեռական ինքնագիտակցության արթնացման կարևոր գործոն։ Մարդը սկսում է իրեն ընկալել որպես սեռական գործունեության առարկա, արթնանում է սեռական ակտիվությունը։ Պատանին ոչ միայն գիտելիքներ ունի իր սեռական գործունեության մասին, այլ նաև իրեն կին կամ տղամարդ է զգում։ Ինքնագնահատականի որակական վերակառուցման կարևոր գործոն է սեռական կարիքը, հակառակ սեռի նկատմամբ զգացմունքների արթնացումը և գիտակցումը, ուրիշների հետ հարաբերությունների, հատկապես հասակակիցների միջավայրի փոխումը 3։ Անցումային շրջանի ավարտին դեռահասների մոտ առաջանում է նոր նորագոյացություն ՝ ինքնակողմնորոշում 4։ Դա տեղի է ունենում այն ​​ժամանակ, երբ մարդը բախվում է իր ապագայի խնդիրը լուծելու անհրաժեշտության հետ։ Ավագ դպրոցի մի երիտասարդ աշակերտ օգտագործում է «ես» -ի որակները հաղորդակցման հատկություններից, կամքի ուժից և մտավոր հատկություններից։ Այսպիսով, ինքնաճանաչումը, ինքնագնահատականի ձևավորումը, ինքնագնահատականը առաջին հերթին իրականացվում են այն մարդկանց ազդեցության տակ, ովքեր հասկանում են իրեն որպես այս կամ այն ​​որակի կրող։ Ավելին, աղջիկների ինքնագնահատականը ցածր է, քան պատանեկան տարիքում գտնվող տղաները։ Դա հիմնականում պայմանավորված է արտաքին տեսքով։ Դեռահասների ինքնագնահատականի բնույթը ձևավորում է անձի որոշակի որակներ։ Ինքնագնահատականի վրա կարող է ազդել ինքնագնահատականը, որը համարվում է խթանող և կողմնորոշող։ Դեռահասների գնահատման ենթադրությունները նպատակ ունեն գտնել հարցերի պատասխաններ այն մասին, թե ինչպես է նա շրջապատի աչքում, որքանով է նա տարբերվում նրանցից, որքանով է նա մոտ իր իդեալին։ Հետագայում երիտասարդների ինքնագնահատականի ենթադրությունները որոշվում են տարբեր գնահատականների համադրությամբ, գիտության արդյունքով, ինչպես նաև այլոց կողմից `իրենց էությունը որոնելու համար, իրենց համար 5։ Ինքնագնահատականի առանձնահատկություններն ազդում են դասարանում դեռահասի կարգավիճակի վրա։ Ինքնագնահատականի բնույթը պայմանավորված է կրթական և սոցիալական գործունեությամբ։ Դեռահասները, ովքեր ունեն բավարար ինքնագնահատական, ավելի առաջադեմ են։ Համապատասխան ինքնագնահատական ​​ունեցող պատանիներն ունեն հետաքրքրությունների լայն շրջանակ, նրանց գործունեությունն ուղղված է գիտության տարբեր տեսակների 1 Տե՛ս Dubrovina I., Գործնական հոգեբանություն կրթության, դասագիրք 4, Սանկտ Պետերբուրգ, 2007, էջ։ 2 Տե՛ս Խուդոյան Ս., Էջ 45։ 3 Տե՛ս նույն տեղում, էջ. 185-187թթ. 4 Տե՛ս Stolyrenko L., 2003, p. 318 թ. 5 Տե՛ս Rean A., Մարդու հոգեբանություն ծննդից մինչև մահ, զարգացման հոգեբանության ամբողջական դասընթաց, Սանկտ Պետերբուրգ, 2002, էջ։ միջանձնային հաղորդակցություն, ուրիշի ճանաչում սեփական ինքնության բացահայտման գործընթացում։ Selfածր ինքնագնահատականով դեռահասները հակված են դեպրեսիվ հակումների։ Դեռահասների ինքնագնահատականի բարձրացմանը զուգընթաց ծնողների ազդեցությունը նվազում է։ հասակակիցների ազդեցությունը մեծանում է։ Այնուամենայնիվ, դեռահասները ամբողջովին բաժանված չեն իրենց ծնողներից. ընտանիքի հետ կապը պահպանվում է։ Գնահատված նշանների ծավալը և համապատասխանությունը տարիքի հետ մեծանում են։ Այլ մարդկանց նկատմամբ դեռահասների ընկալումը պայմանավորված է ինչպես օբյեկտիվ, այնպես էլ սուբյեկտիվ գործոններով. Ընկալվող անձի նկատմամբ հուզական վերաբերմունքի բնույթը, դեռահասների ճանաչողական ունակությունների զարգացման մակարդակը, նրանց մտավոր զարգացումը, հուզական, կրթական վիճակը, անցյալի փորձը։ Մարդկանց ընկալումը պայմանավորված է դեռահասի անհատական ​​առանձնահատկություններով։ Ապացուցված է, որ դեռահասների կողմից այլ մարդկանց ֆիզիկական պատկերի ընկալումը հետագայում նույն կերպ ազդում է իրենց ընկալման վրա։ Ավագ դպրոցի աշակերտի սեփական ցանկություններին հնազանդվելը նշանակում է, որ նրանք արդեն գիտակցում են իրենց մոտիվացիոն համակարգը։ Ինքնավերլուծությունը դառնում է կրթական գործունեության կարևոր գործոններից մեկը։ Այս ամենի արդյունքում ավագ դպրոցի աշակերտների համար պարզ է դառնում, որ բուհ ընդունվելու, աշխատանք ունենալու, երեխաներ դաստիարակելու համար նրանց անհրաժեշտ է ուսումնական գործընթացում ստացված գիտելիքները։ Այսպիսով, ավագ դպրոցի աշակերտների համար ամենակարևոր փոփոխությունը ինքնագիտակցության հիմնարար վերափոխումն ու ձևավորումն է։ Էմմա Մաթոսյան Ավագ դպրոցների ինքնագիտակցության զարգացման առանձնահատկությունները Հիմնաբառեր. «Ես» հասկացություն, ինքնակարգավորում, ինքնաբացահայտում, ինքնագնահատական, ինքնաճանաչում, ինքնակառավարում։

example1854

example1854

Հոդվածում անդրադարձել ենք հայ մեծանուն գեղանկարիչ Էդուարդ Իսաբեկյանի դիմանկարչական աշխատանքներին։ 1940-1990-ական թթ. վարպետը կերտել է հայ և օտարազգի 1 Արվեստաբան Արարատ Աղասյանը գրում է. «Իսաբեկյանի գրաֆիկական աշխատանքները եռանդով արված, կենդանի ու թարմ տպավորություն թողնող գծանկարներ և ջրաներկ աշխատանքներ են»։ Տե՛ս Աղասյան Ա., Հայ կերպարվեստի զարգացման ուղիները XIX-XX դդ., Երևան, 2009, էջ 180։

Դիմանկար Էդուարդ ԻՍԱԲԵԿՅԱՆԻ ԱՐՎԵՍՏՈՒՄ Էդուարդ Իսաբեկյանը 20-րդ դարում։ Երկրորդ կեսի սովետահայ կերպարվեստի վառ ներկայացուցիչներից է։ Մեծ է նկարչի ներդրումն ու վաստակը հայկական նկարչության և գրաֆիկայի ոլորտում։ Մեծ վարպետը ծնվել է 1914 թվականին։ Իգդիրում նա հետագայում տեղափոխվեց Երևան։ Մասնագիտական ​​կրթություն է ստացել Երեւանի «Գեղարդ» տեխնիկումում (1927-1931), որտեղ դասավանդում էին Ս. Առաքելյանը, Գ. Ֆերմանյանը, Ս. Ստեփանյանը։ Հետո սովորել է Թբիլիսիի Գեղարվեստի ակադեմիայում (1935-1941)։ Էդ. Իսաբեկյանի գեղարվեստական ​​ժառանգությունը մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում։ Նա անդրադարձավ նկարչության գրեթե բոլոր ժանրերին ՝ պատմական, դիմանկարային, բնապատկերային, նատյուրմորտ, կոմպոզիցիոն թեմատիկ պատկերներ։ Նկարչի արվեստում մենք կարող ենք տեսնել իրատեսական, ռոմանտիկ իմպրեսիոնիստական ​​գծեր, որոնք միավորում են նկարչին `ստեղծելու իր ուրույն լեզուն։ Նրա որոշ աշխատանքներ ցույց են տալիս ռոմանտիկների, մասնավորապես ՝ Jericho ել Delacroix- ի ազդեցությունը։ Հայ նկարիչը հրապուրված էր նրանց ստեղծած դինամիկ կոմպոզիցիաներով, ժողովրդի ուժեղ մարտական ​​կերպարներով, լույսի ու ստվերի եզակի խաղով, գույների բաշխվածությամբ։ Նկարչի ստեղծագործական ժառանգության եզակի էջերից մեկը նրա դիմանկարային աշխատանքներն են։ Վարպետը իր հերոսների մեծ մասի դիմագծերը ստեղծել է հիշողությամբ, իսկ դրանց մի մասը `հիմնված պահպանված լուսանկարների վրա։ Տարիների ընթացքում ժամանակ առ ժամանակ նա վերադառնում էր իր մեծ ու փոքր հարյուրավոր նկարների մշակմանը։ Իր դիմանկարներում նա հիմնական շեշտը դնում էր մարդկանց ներքին, հոգեբանական կողմի արտահայտման վրա, փորձում էր որսալ աննպատակների տարբերակիչ գծերը։ Դրան նպաստում էին ընտրված գունային շարքի հստակ խոզանակները, որոնք հաճախ խիտ և շոշափելի են։ Նրա դիմանկարները կարելի է անվանել ինչ-որ չափով մտերմիկ, քանի որ դրանք ներքին կապ ունեն դիտողի հետ։ Նկարիչը հերքում է դիմանկարներում փոխաբերական ուռճացումը, ներկայացնում իր հերոսներին տարբեր դիրքերում, տարբեր միջավայրերում և տարբեր տարիքում։ Էդ. Իսաբեկյանը հիմնականում աշխատում էր յուղաներկի, նասանգինայի, ածուխի, պաստելի, տուշի, ջրաներկի, գուաշի հետ, իսկ վերջերս `գունավոր զգուշավոր գրիչների հետ։ Վաղ շրջանի (1940-1950) դիմանկարներում նկարիչը հիմնականում անդրադարձել է իր հարազատների, իր ծանոթ մարդկանց պատկերմանը («Թութակով գնչու» 1939, «Վրացի ծերունի» 1941, «Մոր դիմանկար» 1944, «Հոր դիմանկարը» 1946, «Ռ. Մուրադյանի դիմանկարը» 1945, «Մարտունեցի ծերունին» 1957, «Բջնեցի պառավը» 1958)։ Այս տարիների ընթացքում Էդ. Իսաբեկյանը ստեղծել է հայկական դիմանկարներ, որտեղ փոխանցել է նրանց տարիքին համապատասխան միամիտ, անմեղ կերպարը («Քուրդ տղայի դիմանկար» 1941, «Արիկի դիմանկար» 1943, «Ամանորյա մոմեր» 1968)։ 1944 թ. «Մորսի դիմանկարը» նկարը (տե՛ս նկ. 1) համարվում է հայ ազգայնական դիմանկարի լավագույն գործերից մեկը 1։ Դա երեխաների հետ ապրող կարեկցող, քնքուշ, հայ կնոջ ընդհանրացված պատկերն է։ Պատկերն առանձնանում է պարզությամբ և անմիջականությամբ, ինչին նպաստում է գորշ, շագանակագույն, մուգ կապույտ և դրանց երանգների համեստ գունային համադրությունը 2։ «Հոր դիմանկարը» (1946, տե՛ս նկ. 2) նկարչի նկարիչը «հավատարիմ մնաց անհատական ​​գծերի պահպանմանը»։ Պատկերն առանձնանում է խոհուն ինքնամփոփմամբ։ Ի տարբերություն մոր դիմանկարի, այստեղ պատկերի խորքն ունի ավելի բաց լուծում։ 1940-1950-ական թվականներին Դիմանկարների շարքում առանձնանում են Հայր Աբրահամի (1946) և Հայր Մովսեսի (1958) դիմանկարները (տե՛ս Նկար. 3, 4), որոնք Դղեր ջ Բջնիևանի հայրերն են։ Այս աշխատանքները կարելի է համարել Էդ. Իսաբեկյանի ստեղծած հոգեւոր կերպարների դիմանկարների նկարագրական օրինակներ։ Նկարիչը փայլուն կերպով արտահայտեց եկեղեցու ներսի աղոտ լույսը։ Այս երկու պատկերներում նա զգուշորեն ստեղծեց հոգատար հայրերի մոխրագույն մազերն ու մազերը, տվեց նրանց առանձնահատկությունների ընդգծված անհատական ​​նկարագրությունը, ձյունը և նրանց աչքերի արտահայտությունը։ Էդ. Վանահայրերի պատկերի ճշմարտացիությունը Իսաբեկյանը տեսնում է նրանց ֆիզիկական տեսքը որոշող հոգատար հատկությունների մեջ։ Հայ եկեղեցու հայրերի պատկերներում նկարիչը լրացրել է աշխարհիկն ու հոգատարը։ Էդ. Իսաբեկյանը 1960-ականներին։ Ստեղծագործություններում տեսնում ենք ժամանակակիցների ու հայտնիների դիմանկարներ։ Այս նկարների հերոսները բարդ և ուժեղ բնավորությամբ մարդիկ են։ Այդպիսին են Խաչատուր Աբովյանի, Ակսել Բակունցի, Դերենիկ Դեմիրճյանի, Հրաչյա Քոչարի, Ավետիք Իսահակյանի, Սայաթ-Նովայի և հայ մշակույթի այլ նշանավոր ներկայացուցիչների դիմանկարները։ «Ակսել Բակունցի դիմանկարը» (1960, տե՛ս նկ. 5) խորը հոգեբանական կտավ է։ Հայկական նկարչության մեջ Էդ. Իսաբեկյանը առաջինն է անդրադարձել Ա. Բակունցկերպարին 3-ին։ Երիտասարդ գրողը կանգնած է ձեռքերը գրպանները ՝ լի մտածկոտ հայացքներով, հոգսերով ու երազանքներով։ Ա. Բակունցը ներկայացված է geանգեզուրիբի պատկերի աշխույժ, պերճախոս խորության վրա, որը բանաստեղծը գովերգում էր իր ստեղծագործություններում նման սիրով և հմտությամբ 4։ Այս նկարում ներդաշնակորեն պատկերված են մարդն ու բնությունը, լեռնաշխարհն ու պատմությունը, մտքերն ու մտքերը։ Ա. Բակունցը, ասես այդ լեռների ոգին լիներ ՝ ձուլված ահռելիությանը, անսովոր ofանգեզուրի ժայռերին, որոնք հմտորեն պատկերված էին նրա հետ ամբողջական կտավում, մարմնավորում են Ա. Էդ. Իսաբեկյան Ա. Բակունցը ներկայացված է նկարի աջ մասում. 1 Տե՛ս Haytayan P., Էդուարդ Իսաբեկյան, Երեւան, 1985, էջ 6։ 2 Արվեստաբան Մ. Միքայելյանը իր հոդվածներից մեկում նշում է, որ նկարչի մոր այս դիմանկարը առանձնահատուկ տեղ ու նշանակություն ունի պատերազմի տարիներին ստեղծված կտավներում, քանի որ մոր կերպարում կա «պատերազմի սարսափ»։ ժողովրդի ճակատագիրը։ Տե՛ս Միքայելյան Մ., Նկարչի վերլուծական տաղանդը, «Սովետական ​​արվեստ», Երեւան, 1985, N 7, էջ։ 35 3 Մհեր Իսաբեկյանը գրում է, որ Ա. Բակունցը Էդ. Իսաբեկյանի կուռքը ՝ նկարիչը զգում էր հայտնի գրողի գործերը իր հոգով, արյունով, ամեն նյարդով։ Տե՛ս Իսաբեկյան Մ., Էդուարդ Իսաբեկյանի նկարչության ժանրային ոճի առանձնահատկությունները, դիսերտացիա, Երեւան, ՀՀ ԳԱԱ Արվեստի ինստիտուտ 2003, էջ 80։ 4 գրում է Վահագն Դավթյանը։ «Այն, ինչ քանդակագործեց Բակունցը իր զարմանահրաշ« բուրյանական »բառերով, Իսաբեկյանը հանձնեց նույնքան զարմանալի կտավին»։ Տե՛ս Վ. Դավթյան, Հայրենասիրական ոգեշնչող արվեստ, «Սովետական ​​Հայաստան», Երևան, 19 հուլիսի 23, N 172, էջ 3։ 5 Անդրադառնալով Բ. Բակունցի դիմանկարի մասին Ա. Մ. Փոցխիշվիլին նշեց. «Երբ նայում ես այդ անժամանակ խորհրդահայ արձակի փայլուն աստղի դիմանկարին, հավատդ խորանում է ՝ գերակայություն տալով նրա ազնիվ հոգու կերպարին, իսկ խորքում ՝ նկարի ձախ մասում, լանդշաֆտն է։ Նման կոնստրուկցիան նա օգտագործում է «Սասունցի Դավիթ» (1956), «Oldեր մարդու առավոտը» (1964) նկարներում, որտեղ հերոսները, որպես բնապահպաններ, խորապես նայում են բնապատկերին։ Նշենք, որ, ինչպես Ա. Բակունցին նվիրված նկարում, բնապատկերն ու դիմանկարը համատեղելու սկզբունքը առկա է Էդ. Իսաբեկյանի մյուս դիմանկարներում։ Նման համադրությամբ նկարիչը ստեղծում էր հիմնականում հայ մեծերի պատկերներ ՝ բնապատկերով ստեղծելով որոշակի շեշտադրումներ ինչպես գաղափարական, այնպես էլ պատկերավոր ամբողջականության համար։ Այս աշխատանքներում Էդ. Իսաբեկյանը նույն գույների համադրությամբ ներկայացրեց իր բնավորությունը լրացնող բնապատկերները։ «Դերենիկ Դեմիրճյանի դիմանկարը» (1960, տե՛ս նկ. 6) հիմնված է նույն սկզբունքի վրա, որտեղ գրողը ներկայացված է Երասխավանի քարավանական կիրճերի համայնապատկերի խորքում ՝ երկու հակադիր բարձր ժայռերի արանքում։ Այդ ժայռերն ու Դերենիկ Դեմիրճյանի կերպարը լրացնում են միմյանց։ Գրողը ձեռքերը դրեց մեջքին և մի փոքր թեքվեց իր հսկայական փառքի ծանրության տակ 1։ Միևնույն ժամանակ, այդ քարացած ապարները մարմնավորում են այն դժվարությունները, որոնք հաղթահարել է մեծ գրողը `իր տաղանդը ժողովրդին ներկայացնելու ճանապարհին։ 1960 Նկարված աշխատանքների շարքում է «Խաչատուր Աբովյանի դիմանկարը» (1960, տե՛ս նկ. 7)։ Կտավի առաջին հատվածում, գրեթե կենտրոնում, հոյակապ կանգնած է մեծ գրողն ու հայրենասերը ՝ աջ ձեռքով հենվելով ժայռի վրա, իսկ ձախ ձեռքին ՝ գիրք։ Խ. Աբովյանը մտածված, մտածված հայացքով նայում է դիտողին, իսկ պատկերի խորքում ներկայացված Մասիսի բարձրությունը բաժանվում է մառախուղով։ Նկարիչը, կարծես, այդ ձիով փորձել է ընդգծել իր անհասանելիությունը։ Այն դառնում է մարդկային մտքի բարձրության եզակի խորհրդանիշ, որից ծնվում են հայրենիքի ճակատագրի նկատմամբ նոր մտքեր, ապրումներ ու հույզեր։ Էդ. Նկարում Իսաբեկյանը ռիթմիկ կրկնություն ունեցող ժայռի առանձին մասերում տվել է կոտրված ռելիեֆային լուծում։ Աբովյանի վերարկուի մասերում։ Խ. Հովհաննես ardարդարյանը Աբովյանին նվիրված նման դիմանկար ունի ՝ «Նախաշավիղ», որտեղ այս գրողը ներկայացվել է Արարատի ֆոնին, բայց, ի տարբերություն դրան։ Իսաբեկյանի ստեղծագործությունը, որն ունի խորհրդավոր և արտահայտիչ բնույթ, Հ. Zարդարյանի ստեղծագործության մեջ գրողն ավելի վառ է թվում, նրան ներկայացնում են բնական շարժում, գույներն ավելի պայծառ են։ Էդ. Իսաբեկյանը տարբեր տարիներին պատկերել է վրացի արձակագիր Կոնստանտին Գամսախուրդիան (1961, տե՛ս նկ. 8)։ Նրան նվիրված դիմանկարների շարքում նա գրավեց վրացի նկարչի աչքի ընկնող «արծվի աչքերով» կեցվածքի վեհությունը, գլխի երկարավուն ձուն, քթի, հոնքերի և աչքերի անհատական ​​գծերը։ Էդ. Իսաբեկյանը արտահայտեց իր կամքը, վստահությունը իր ուժերի գործունեության նկատմամբ 2։ 1960-1980-ական թվականները դիմանկարի ժանրում Էդ. Իսաբեկյանի նկարների վառ օրինակներն են «Հասմիկը» (1962), «Գանգուր տղան» (1964) և դրանց վեհությունը։ Նման մարդը կարող է ֆիզիկապես ոչնչացվել, բայց դա անհնար է հաղթահարել։ Տե՛ս Փոցխիշվիլի Մ., Գույների երգը, «Գրական թերթ», 6 մայիսի, 1966 թ. 19, էջ 4։ 1 Տե՛ս Սանոյան Ռ., Նկարիչների արվեստանոցում, «Լրաբեր» թերթ, Նյու Յորք, 1960, օգոստոսի 18, էջ Ա։ 2 Գամսախուրդիան ինքն ասաց. «Շատերն ինձ նկարել են, բայց ես միայն Իսաբեկյանն եմ, դա իմ հոգեբանության պոռթկումն է»։ Տե՛ս Ս. Խանզադյան, Գեղարվեստի մեր վարպետ, «Սովետական ​​Հայաստան», 1984, N 11, էջ 17։ «Թ. Ghaարիբջանյան» (1966), «Չինացի Լյու Հինի» (1970), «Նկարիչ Ազիզյանի դիմանկարը» (1970) «Աշտարակի Georgeորջ» (1979), «Հ. Մաթոսյան» (1983) և բազմաթիվ հիանալի դիմանկարներ։ Վաստակավոր նկարչի դիմանկարային ժառանգության բաղկացուցիչ մասն են կազմում նրա ինքնադիմանկարները, որոնք նկարիչը ստեղծել է տարբեր տարիներին ՝ վաղ երիտասարդությունից մինչ ծերություն, 1939-1990։ (Տե՛ս նկ. 9)։ Այս աշխատանքների մեծ մասում նկարիչը ներկայացված է գոտկատեղից մինչ գոտկատեղ, երբեմն ՝ ամբողջ հասակը։ Նկարիչը ներկայանում է նկարի համադրությամբ, երբեմն ստուդիայում կամ պարզապես գունավոր ինչ-որ բանով։ Ինքնադիմանկարները խորքից առանձնանում են հեռուստադիտողին խոնարհվող աչքերի արտահայտությամբ, որոնք էլ ավելի են ընդգծում նկարչի բնավորությունն ու կամքը։ Յուրաքանչյուր ժամանակաշրջանի ինքնանկարը արտացոլում է նկարչի կյանքի ուղին, մտքերն ու դժվարությունները։ Այս ինքնանկարները «հասարակության առջև նրա ինքնաբացահայտման յուրօրինակ փորձություն են»։ Հատկանշական է «Ես և մայրս» դիմանկարը (1983, տե՛ս նկ. 10), որն արվել է Էմորի մահից 6 տարի անց։ Պահպանելով մոր կերպարի անհատական ​​առանձնահատկությունները ՝ դա մի փոքր ձգում է նրա մարմնին ՝ որոշակի հանդիսավորություն հաղորդելով նրա կեցվածքին։ Տիկին Սաթենիկը ներկայացված է հատուկ հանդերձանքով։ Նկարում հեղինակը ներկայացված է համեմատաբար փոքր չափսի, կիսադեմ, երիտասարդ տարիքի համար անհարիր դրամատիզմով։ Նկարչի կերպարի դրամատիկ բնույթը բարելավվում է ստվերային բուժումներով, որոնք զուգորդվում են մաշկի մուգ երանգով։ Էդ. Այս նկարում Իսաբեկյանը արտահայտում է մայրական ու որդիական սիրո հավերժությունը։ Կարելի է ասել, որ ընդհանուր կոմպոզիցիոն կառուցվածքն աչքի է ընկնում ստատիկ հանդիսավորությամբ։ Նմանատիպ լուծում ունի «Ես խմում եմ ձեր կենացը» ստեղծագործությունը (1995, տե՛ս նկ. 11)։ 81-ամյա նկարիչը սեղանի շուրջ գորգի նման խորության վրա ներկայացրել է մահացած ծնողների երիտասարդ հերոսներին, որոնք նա պատրաստել է լուսանկարների հիման վրա։ Կտավի ձախ կողմում ՝ սեղանի մոտ, նստած է ալեհեր նկարիչը ՝ բաժակը ձեռքին։ Վերոնշյալ երկու գործերում գործիչները միմյանց հետ կապվում են խնամքի, գենետիկ կապի, ազգակցական կապի, սիրո և ջերմության միջոցով, բայց նրանց մեջ կա ժամանակային-հոգեբանական տարանջատում. Ծնողները հետմահու, որդին ՝ կյանքի ընթացքում։ Առանձնահատուկ հետաքրքրություն է ներկայացնում «Խաղաղ Իգդիրում» (1994, տե՛ս նկ. 12) խմբային դիմանկարը, որը թե՛ թերի է, թե՛ գաղափարապես հստակ և ամբողջական։ Կտավում հիմնական շեշտը դրված է պատկերի նմանության վրա։ Ներկայացված են ոչ միայն Իգդիրից, այլ նաև ընտանեկան կապեր ունեցող մարդիկ։ Նկարիչը ներկայացրեց տարիքային տարբեր խմբեր ՝ շեշտը դնելով սերնդափոխության վրա։ Նկարի ներքեւի մասում հարթ բլուր է առանձնանում հորիզոնական ուրվագծով, որի վրա երեք սպիտակ աղավնիներ են։ Այն չունի հստակ պատկանելություն, դա մատնանշում է մարդկային կյանքի անխուսափելի ավարտը և ժամանակի անցումը։ Այս մեծ խմբային դիմանկարային նկարը պատկերում է 45 մարդու, որոնցից յուրաքանչյուրը անհատապես դասավորված է դիտողի վրա հիմնված հիմքերով։ Ֆոնային շրջանում բիբլիական Արարատի վեհաշուք գագաթը մոնումենտալ «ընդհանրացված լույսով» եկեղեցի է։ Այս պատկերներն ավելի խորհրդանշական են, քանի որ նկարիչը նկատի ուներ ընդհանրապես հայկական աշխարհը։ Երկու հրեշտակ սավառնում են երկնքում, ասես երկնքից իջնում ​​են ավելի շուտ օրհնելու կամ փառաբանելու, քան սգալու համար։ Մեծ աշխատանքի անավարտությունը կարելի է խորհրդանշական համարել, քանի որ ընտանիքի, տոհմի, ազգի պատմությունը շարունակական է և անվերջ։ Էդ. Աչքի է ընկնում գծի պլաստիկությամբ, շարժումների բարդ և դինամիկ փոխակերպումներով, բնավորության սուր զգացողությամբ, հերոսների որոշակիությամբ։ Իսաբեկյանի գրաֆիկական դիմանկարները 1։ Այս աշխատանքներում մենք կարող ենք տեսնել նկարչի նկարներին բնորոշ անհատականության արտահայտությունը և պատկերի հոգեբանական խորությունը։ Տողի վարպետը հասել է նիշերի բնօրինակ արտահայտությանը ուղիղ և շեղ գծերի միջոցով։ Դեմքերը հիմնականում մշակված են, և հագուստի մասերը պարզապես ուրվագծվում են։ Նկարիչն ունի իր կնոջ ՝ նկարիչ Արփենիկ Նալբանդյանին (1944-1964) նվիրված բազմաթիվ աշխատանքներ, որոնք աչքի են ընկնում կերպարի հոգեկան վիճակի և պատկերի նուրբ փոփոխություններով։ Չնայած գունագեղ, մարդկային հոգու երանգները բացահայտվում են (տե՛ս Նկար 13)։ Արփենիկի ոչ մի դիմանկար չի կրկնում մյուսը, դրանք Էդ են։ Իսաբեկյանի ինքնադիմանկարների նման նրանք արտահայտում են կյանքի տարբեր ժամանակաշրջանների հոգեկան վիճակը։ Նկարներից մեկում կինը պատկերված է ավելի մեծ տարիքում ՝ աչքերը կիսաբաց, հենված գլխին։ Ստեղծագործությունից կարելի է ենթադրել, որ հավանաբար Էդ. Իսաբեկյանը այստեղ նկարել է հիվանդ կնոջ։ Արփենիկ Նալբանդյանի դիմանկարներից սա միակն է, որում կա տխուր դրամատիկ տրամադրություն (տե՛ս նկ. 14)։ Էդ. Հայտնի և անհայտ մարդկանց դիմանկարներ ստեղծելով ՝ Իսաբեկյանը կարողացավ իր յուրահատուկ նկարչության և կոմպոզիցիոն հնարքների միջոցով հասնել նրանց հոգեբանական ընկալմանը և եզակի արտահայտմանը ՝ պահպանելով դրանց էական գծերն ու հատկությունների նմանությունը։ Նկարիչին այս հարցում օգնեց լանդշաֆտային պատկերներ ստեղծելու իր եզակի տաղանդը։ Նկարչի ստեղծած դիմանկարային աշխատանքներից յուրաքանչյուրը (ինչպես վարպետի բոլոր գործերը) յուրահատուկ հետաքրքիր է և արժանի է մանրակրկիտ գեղարվեստական ​​ուսումնասիրության։ Իր ստեղծագործական կյանքի ընթացքում `տարբեր տարիներ աշխատելով տարբեր ժանրերում, ստանալով տարբեր կոչումներ և մրցանակներ, տաղանդավոր նկարիչը վաստակել է իր արվեստի ամենաարժան մրցանակը` իր ժողովրդի բարձր գնահատանքը։ Ար և իք Պրազյան ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅԱՆ ԷԴՈՒԱՐԴ ԻՍԱԲԵԿՅԱՆԻ ԱՐՎԵՍՏՈՒՄ Հիմնաբառեր. Էդուարդ Իսաբեկյան, իմպրեսիոնիստներ, ռոմանտիկա Jericho «Դելակրուա, դիմանկար» ։

example193

example193

Տեղեկատվական հասարակության և նորագույն տեխնոլոգիաների ներդրման շրջանում առավել քան կարևորվում է մանկավարժական հաղորդակցման դերը ուսուցման գործընթացի կազմակերպման, սովորողների անհատական զարգացման գործում։ Ուստի անհրաժեշտ է հետազոտությունների մանկավարժական հաղորդակցման առանձնահատկությունները ուսուցիչ - աշակերտ, աշակերտ դիտարկել հաղորդակցման ու պայմանները հանրակրթական գործունեության մեջ։

Տեղեկատվական հասարակության և նորագույնտեխնոլոգիաների ներդրման շրջանում առավել քան կարևորվում էմանկավարժական հաղորդակցման դերը դաստիարակության ուուսուցման գործընթացի կազմակերպման, սովորողների անհատականզարգացման գործում։ Կենդանի, անմիջական հաղորդակցման միջոցովիրագործվում է ոչ միայն կրթական, այլ նաև սոցիալական,մշակութային, բարոյական, գեղագիտական արժեքների փոխանցումընոր սերնդին։ Հաղորդակցման ընթացքում և հաղորդակցման միջոցով էկատարվում ուսուցչի դաստիարակչական ներգործությունները իրսաների գիտակցության ու վարքի վրա։ Ուստի կարևորէ հետազոտությունների միջոցով պարզելմանկավարժականառանձնահատկություններըուսուցիչ - աշակերտ, աշակերտ-աշակերտ փոխհարաբերություններում,հաղորդակցմանդիտարկել հաղորդակցման իրականացման ժամանակակից միջոցներնու պայմանները հանրակրթական գործունեության մեջ։ Աշխատանքի նպատակը կրթության ոլորտում մանկավարժականհաղորդակցմանևպայմանների ուսումնասիրումը, խնդիրների բացահայտումը և դրանցլուծման հնարավորությունների նախանշումն է։ իրականացմանժամանակակիցմիջոցներիհաղորդակցում»մագիստրոսականթեմայով պաշտպանածԹեմայի շրջանակում օգտագործել ենք գրականության մի շարքաղբյուրներ՝ միևնույն ժամանակ հետազոտության հիմքում ունենալովնույնատիպթեզը։ Մանկավարժական հաղորդակցման դրսևորումները ներկայացնելիսօգտվել ենք Ն. Հակոբյանի, Ս. Գևորգյանի և ուրիշների հեղինակած«Մանկավարժական«Ժամանակակիցմանկավարժական մոտեցումներ» ձեռնարկից։ Կրթական գործընթացումմանկավարժական հաղորդակցման իրականացումը բնութագրելիսառանցքային թեզեր ենք օգտագործել Ալեքսանյանի «Միջանձնայինհաղորդակցման իրականացումը կրթական գործընթացում» գրքից։ Հայաստանյան իրականությունում մանկավարժական հաղորդակցմանիրականացման միջոցները վերլուծելիս մեզ համար հիմք ենհանդիսացել հանրակրթական պետական կրթակարգը և «Կրթականվերափոխումները Հայաստանում» մարդկային զարգացման ազգայինզեկույցը։ գրքից,Ժամանակակից տեղեկատվական հասարակությունը զարգանում էաննախադեպ արագությամբ։ Անհամեմատ ավելի արագ են զարգանումգիտելիքները և կիրառություն գտնում կյանքում։ Նման տեմպերովզարգացող հասարակության խնդիրնէ համապատասխանեցնելկրթական համակարգը նոր պահանջներին, փոփոխել ուսումնականգործընթացիկիրառելմանկավարժական նորագույն տեխնոլոգիաներ և ուսուցման նորմեթոդներ։ կարծրատիպերը,կազմակերպմանԲարեփոխումների արդի փուլում արագ կողմնորոշվող, տարբերիրավիճակներում ստեղծագործաբար լուծումներ գտնող, նախաձեռնողու ինքնակատարելագործման ձգտող անձի ձևավորումը նախ և առաջկախված է նրա հաղորդակցման կարողությունից։ Մեր օրերում գնալով ընդգծվում է հաղորդակցման արդյունավետիրականացման հիմնախնդիրը, քանզի համացանցի դերի աճի,սոցիալական ցանցերի ընդլայնման, տեղեկատվության, նաև գիտելիքիստեղծման ու արագ տարածման պայմաններում անհնար է որևէարդյունքի հասնել առանց հաղորդակցման։ Այս հիմնախնդրի լուծմանառաջնաքայլըշուրջուսումնասիրություններիու պատկերացումներիհստակեցումն է։ հաղորդակցմանիրականացմանկատարումնՀաղորդակցման տարբեր դրսևորումները ուսումնասիրվել են դեռվաղուց, իսկ 20–րդ դարի 70–80–ական թթ.–ին որպես հատուկգիտամանկավարժական հետազոտության առարկա հանդես է եկելմանկավարժական հաղորդակցումը, որի հետազոտության օբյեկտըկրթական հաղորդակցման նախապատրաստումը, իրականացումն ուարդյունքն է։ Դեռևսիրենցիմաստասիրական բանավեճերում կարևորում էին հաղորդակցմանյուրահատուկ հնարների ու մեթոդների կիրառումը, հաղորդակցմանարվեստին տիրապետելը։ ժամանակներում փիլիսոփաներնհնագույնՀաղորդակցման իրականացման ուղիներն ու կազմակերպմանեղանակներն իրենց յուրահատկությամբ առանձնանում էին հատկապեսանտիկ շրջանում։ Այսպես՝ դեռևս սոփեստները (ճարտար մարդ,իմաստուն)՝ «շրջիկ դասավանդողները», սովորեցնում էին գեղեցիկխոսել, սեփական մտքերը ճիշտ ձևակերպել, արտահայտել ուհիմնավորել, ինչպես նաև երկխոսություն վարելու, համոզելու,վիճաբանելու,արվեստիգաղտնիքները։ Նրանք կազմակերպում էին քննարկումներ, որոնցումակտիվ մասնակցություն էին ունենում սովորողները։ ընդդիմախոսիհերքելումտքերըմեջերեխայիԱրդեն 20-րդ դարում կրթական գործընթացին առաջադրվեցինհաղորդակցմանհնարավորություններիբացահայտման և իրացման, ինչպես նաև հաղորդակցման միջոցով նրասոցիալականացման և որպես հասարակությանլիարժեք անդամիձևավարման պահանջներ։ Այդ ամենը հնարավոր էր հատկապեսկրթական գործընթացում համարժեք հաղորդակցման կազմակերպմանշնորհիվ։ ներքինՀաղորդակցումը՝ իբրև բազմաշերտ գործընթաց, ունի տարաբնույթընկալումներ. այսպես՝ այն մարդուց մարդ տեղեկության փոխանցումն է,որը ենթադրում է և՛ անձերի, և՛ մարդկային խմբերի միջև շփմանձևավորում ևաշխատանքայինմարդկանց փոխազդեցությանյուրահատուկ ձև է, որի ընթացքում ոչ միայն ուղղակի հաղորդվում էտեղեկություն, այլև փոխանակվում են վերաբերմունք, գիտելիք, հույզեր։ Հաղորդակցումըճանաչողականգործընթացումզարգացում։ «Հաղորդակցությունը տեղեկությունների փոխանցման գործընթացն է,որը կատարվում է իմաստավոր շարժումներով /ժեստեր/, խոսքով,էլեկտրոնայինդեմքի արտահայտություններով,հաղորդագրություններով,համացանցով,հեռուստատեսությամբ և այլ եղանակներով» [1]։ կամռադիոյով,հեռախոսով,մամուլիԱյսպիսով, հաղորդակցումը հասարակական սուբյեկտների (անձ,սոցիալական խումբ) փոխներգործության գործընթաց է, որի ժամանակտեղիգիտելիքների,կարողությունների և գործունեության արդյունքների փոխանակում։ տեղեկության,ունենումփորձի,է«Հաղորդակցություն» բառի միջազգային անվանումը ծագել է(մասնակցել, ընդհանուր դարձնել, տիրելլատիներեն communicoմիասին, ինչպես նաև միավորել, շփվել) բառից։ Ըստ Վ.Ցելույկոյի.«Մանկավարժականհաղորդակցումըմասնագիտական հաղորդակցություն է ուսուցչի և աշակերտի միջև՝դասի ու արտադասարանական շփման ընթացքում, որն ունի որոշակիմանկավարժականբարենպաստհոգեբանական մթնոլորտի ստեղծմանը, ուսումնական գործունեությանևկայունացմանը`ուսումնական խմբի շրջանակներում» [2]։ հարաբերություններիուսուցիչ-աշակերտգործառույթներ,ուղղվածէԱյսինքն՝ հաղորդակցման ընթացքում և հաղորդակցման միջոցով էներգործությունըդաստիարակչականկատարվումսովորողների գիտակցության ու վարքի վրա։ ուսուցչիԻ տարբերություն նախորդ՝ 20-րդ դարի, որը խորհրդանշեցաննախադեպ տեխնիկական ու տեխնոլոգիական զարգացում, 21-րդդարում տեղի է ունենում անցում տեղեկատվական հասարակության,ուր որոշիչ են դառնում գիտելիքների ստեղծումն ու տարածումը։ Եթե 20-րդ դարում կարևորէին երեխայի որևէ հնարավորությանբացահայտումն ու իրացումը, ապա 21-րդ դարում ժամանակակիցհասարակությանն անհրաժեշտ է բոլոր հարաբերություններում ակտիվ,ստեղծագործաբար մտածող, փոփոխվող պայմաններում արագկողմնորոշվող,ինքնակատարելագործման ձգտող, միաժամանակ ուրիշների իրավունքներըհարգող, քաղաքակիրթ և զարգացած անձ, որը կարողանում էկառավարել ինչպես սեփական ներուժը, այնպես էլ արտաքինազդեցությունները՝ դնելով նաև ինքնազարգացման խնդիր։ 21-րդդարում ինքնազարգացման ձգտող անձի ձևավորման նպատակովինքնաճանաչմաննախաձեռնող,ևկրթական հաղորդակցման կազմակերպմանը ներկայացվում են նորպահանջներ։ Մեր ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ այսօրտեսաբաններն ու մանկավարժները հակված են մանկավարժականհաղորդակցման նոր մոդելի ձևավորմանը, որը կարելի է ներկայացնել«կողմնորոշող սուբյեկտ - ինքնազարգացող սուբյեկտ» մոդելի տեսքով` իհակադրություն նախկինում գործած «սուբյեկտ - օբյեկտ», «սուբյեկտ սուբյեկտայինմոդելների։ Միջանձնայինհաղորդակցման այս մոդելում մանկավարժը հանդես է գալիս որպեսկողմնորոշողդեպիինքնազարգացում։ հարաբերություններ»ուղղորդումսովորողինէսուբյեկտևչենԿրթական համակարգում և, հատկապես դպրոցում, «կողմնորոշողսուբյեկտ - ինքնազարգացող սուբյեկտ» մոդելի գործառնության համարբավարարումանկավարժական գիտատեսական հիմքերի մշակումը։ Անհրաժեշտ էնոր ուղիների ու տեխնոլոգիաների մշակում և ամրագրումկրթակարգով, այսինքն՝ անհրաժեշտ է պետական հոգածություն, որնապահովվում է կրթական քաղաքականությամբ։ հասարակականպահանջներնմիայնկրթականՀայաստանիհամակարգումմանկավարժականհաղորդակցման մոդելն ուսումնասիրելու համար անհրաժեշտ է հաշվիառնել, որ մի կողմից՝ որպես հետխորհրդային երկիր մեր կրթականհամակարգը միտված է ազգային նոր մտածողության ձևավորմանը, ումեծ ուշադրություն է դարձվում ազգային արժեքային համակարգիպահպանմանը։ Մյուս կողմից՝ մշակվել է եվրոպական կրթականմիասնական տարածքում ինտեգրվելու քաղաքականություն, ինչն առաջէ բերել մի շարք վերափոխումներ կրթական ոլորտում։ Սակայնամենադժվար փոփոխության ենթարկվող գործոնն այն է, որ մերդպրոցներում դեռևս գործում է խորհրդային ժամանակներից ժառանգածմոդելը, ընդ որում՝ խորհրդային կրթական համակարգում գերիշխող էեղել «սուբյեկտ - օբյեկտ» մոդելը, գերակշռել է խիստ կանոնակարգն ուհսկողությունը աճող սերնդի գիտակցության վրա, որտեղ առաջատար էմանկավարժի հեղինակային ոճը, և որպես կանոն դասավանդողներըխուսափում են վերափոխումներից։ ՀՀ կրթական բարեփոխումների վերաբերյալ ազգային զեկույցումնշվում է. «Հայաստանի կրթության համակարգը ճկուն չգտնվեց նորիրողություններին արձագանքելու հարցում։ Արդյունքում կրթականհաստատությունները շարունակում են իրագործել գոյություն չունեցողխորհրդային գաղափարախոսության նպատակները։ Մասնավորապեսգերիշխում է սովորողներին պատրաստի գիտելիքներ մատուցելումոտեցումը, այլ ոչ թե սովորողներին գիտելիքների կառուցմանըմասնակից դարձնող ուսուցումը» [3]։ Իսկ որպեսզի սովորողներըմասնակից դառնան գիտելիքների ստեղծմանը, նրանք պետք է ակտիվԱյսինքն՝լինենժամանակակիցէկրթական համակարգում մանկավարժական հաղորդակցման նորմոդելի գործառնության անհրաժեշտություն, որն ինչպես և նշվեց, չունիկիրառության անհրաժեշտ պայմաններ ՀՀ կրթական համակարգում,հատկապես դպրոցում։ հասարակական պահանջներովհաղորդակցմանգործընթացում։ կրթականձևավորվածԱնձի հաղորդակցական ակտիվության կարևոր բաղադրիչը նրահաղորդակցականհաղորդակցական պատրաստվածություննգիտելիքները, կարողություններն ու հմտությունները։ է՝այնՀՀ հանրակրթության պետական կրթակարգում սահմանվում ենհաղորդակցականուհմտությունները, որոնց պետք է տիրապետի դպրոցականը։ Ըստկրթակարգիուսումնառության արդյունքումյուրաքանչյուր սովորող պետք է ձեռք բերի հաղորդակցական հետևյալկարողություններն ու հմտությունները [4]՝կարողություններնենթաբաղադրիչի՝պարտադիրա) լսել, ընկալել և համարժեք վերաբերմունք դրսևորել,բ) բանավիճել, բանավոր և գրավոր տրամաբանված խոսքկառուցել,գ) ըստ նշանակության և տեղին օգտագործել սովորածտերմինները (եզրերը), հասկացությունները և արտահայտությունները,դ) հասկանալ և ճիշտ օգտագործել հաղորդակցման ոչ խոսքայինմիջոցները,ե)օգտվելժամանակակից հաղորդակցման տեխնիկականմիջոցներից և այլն։ Հաղորդակցական կարողությունները չեն ձևավորում անփոփոխհամակարգ. դրանք կարող են անընդհատ զարգանալ՝ իրենց հերթիննպաստելով անձի տարբեր հնարավորությունների և որակներիզարգացմանը։ Այսպես՝ եթե երեխան ձեռք է բերում հաղորդակցմանհամար անհրաժեշտ կարողություններ, ապա կարողանում է մասնակցելտարբեր քննարկումների, ակտիվորեն ու ազատ արտահայտելսեփական կարծիքը, անկաշկանդ ինքնադրսևորվել, հանդես գալտարբեր հիմնավորումներով, չկաշկանդվել տարատեսակ փոխհարաբերություններում և ձեռք բերել նոր գիտելիքներ ու հմտություններ։ կատարելենքՈւսումնասիրելովմանկավարժականհաղորդակցմանառանձնահատկությունները՝հետազոտականաշխատանք՝ մանկավարժական հաղորդակցման իրականացմանժամանակակիցնպատակով։ Ուսումնասիրություններն անցկացրել ենք Շիրակի մարզի 2 միջնակարգդպրոցներում (Թորոսգյուղ, Գոգհովիտ) և Գյումրու թիվ 11 հիմնական,ՇՊՀ ավագ դպրոցներում։ Ուսումնասիրություններին մասնակցել են 54ուսուցիչ և 50 աշակերտ (տե՛ս, հավելված 1, 2)։ բացահայտելումիջոցներըՄեր դիտարկումները ցույց են տալիս, որ ուսուցիչներիգիտելիքները հաղորդակցական կարողությունների մասին թերի են,նրանք չեն տիրապետում հիմնական ձևերին ու մեթոդներին, որոնքանհրաժեշտ են սովորողների մոտ հաղորդակցման հմտություններիձևավորման համար։ Ուսուցիչների մեծ մասն էլ խոստովանում է, որհաղորդակցական հմտություններ ձեռք է բերել աշխատելու ընթացքում՝սեփական փորձիկամվերապատրաստման դասընթացներին։ Ուստի պետք է կիրառելմիջոցներ, որ հաղորդակցական կարողությունների և հմտություններիբացահայտման հիմքերը ձևավորվեն դպրոցական ու բուհականուսուցման տարիներին։ վրա, այլբուհումոչ թեհիմանՀետազոտական աշխատանքներից ելնելով՝ կարող ենք փաստել,որ հաղորդակցման մակարդակը դպրոցներից շատերում կայացած չէ։ Համեմատականորհամայնքային դպրոցներում ավելի բաց են ու պատրաստակամհամագործակցել, քան քաղաքային դպրոցներում, հատկապես ավագսերնդի ներկայացուցիչները խուսափում են 3-4 րոպե տրամադրելանանուն հարցմանը մասնակցելու համար։ կատարելով՝ պարզեցինք,վերլուծությունՀայաստանում կրթական բարեփոխումների մեջ առանձին կետովպետք է ներառել մանկավարժական հաղորդակցման իրականացմանպայմանների բարելավման ուղիներ, քանզի, ինչպես մեր հարցումը ցույցտվեց, ուսուցիչների մեծ մասը մանկավարժական հաղորդակցմանտեխնոլոգիա է համարում միայն տեխնիկական միջոցները, այսինքն՝հստակ պատկերացում չկա երևույթի նկատմամբ։ արդյունավետությունըպայմանավորողգործոններիբացահայտմանն ուղղված փորձարարական հետազոտության շրջանակներում մենք խնդիր դրեցինք նաև պարզել, թե մերՀաղորդակցմանդպրոցներում արդյո՞ք ուսուցիչներն ու աշակերտները օգտագործում եննոր տեխնիկական միջոցների հնարավորությունննրը մանկավարժական հաղորդակցումն իրականացնելիս, և որքանո՞վ է արդյունավետառցանց կրթական հարթակների օգտագործումը։ Ուսումնասիրել ենք Հայաստանում հայտնի ու կիրառվող 2 առցանցկրթական հարթակները՝ dasaran.am և imdproc.am կայքերը։ Dasaran.am կայքը 1.107.346 օգտատեր ունեցող կրթական միջավայրէ, որը մեկ հարթակում է համախմբել Հայաստանի և Արցախիհանրակրթական դպրոցներում սովորող բոլոր աշակերտներին, նրանցծնողներին և ուսուցիչներին՝ կրթությունը բոլորին հասանելի դարձնելունպատակով։ ևկրթական«Dasaran.am-ի առաքելություննկրթությանէհամակարգիմատչելիության արդիականթափանցիկությանսոցիալականէլեկտրոնայինկարգավիճակիցդիրքից, տրամադրելայլընտրանքային ուսուցման հնարավորություն, հեռահաղորդակցմանանվտանգ հարթակ՝ Հայաստանի, Արցախի և Սփյուռքի հայաշակերտների համար» [6]։ և աշխարհագրականմիջոցով, անկախգործիքներիենդասիԿայքումլրացնումուսուցիչներըթեման,հանձնարարութուններն ու գնահատականները, ինչպես մատյանում.այն տեսնելու հնարավորություն ունեն աշակերտներն ու ծնողները՝իրենց համար նախատեսված հատուկ գաղտնաբառերով մուտք գործելուդեպքում։ Կայքում ստեղծված են առանձին ենթաբաժիններ՝ մրցույթներ,խաղեր,«Առողջապահություն»ենթամասերը, առցանց անգլերեն սովորելու հնարավորություն։ Եվ որ,ամենակարևորն է, կայքը հնարավորություն է տալիս աշակերտուսուցիչ - ծնող հաղորդակցում կազմակերպել զրուցարանի շնորհիվ,որը նմանեցված է հայտնի սոցիալական կայքերի զրուցարաներին ևդպրոցից դուրս հաղորդակցման յուրահատուկ ու արդիական հարթակէ։ «Հանրագիտարան»,գործումենԿարող ենք փաստել, որ կայքը հնարավորություն է տալիսհետաքրքիր և արդյունավետ ուսուցումն ու հաղորդակցումը համադրելկրթական խաղերի և առցանց մրցույթների հետ, դյուրացնում ևամրապնդում է ուսուցիչ - աշակերտ - ծնող կապը։ Սակայն, ինչպես մեր հարցումներն են ցույց տալիս, ոչ բոլորն ենօգտվում կայքից. շատերն ուղղակի գրանցված են, բայց մուտք չենգործում, ուսուցիչներն էլ «ստիպված» ու դժգոհությամբ են լրացնումչանելուբաժինները,համապատասխանդեպքումնկատողություն կստանան։ Ուսուցիչները դժգոհում են նույն գործըերկու անգամ (նկատի ունենալով մատյանի և dasaran.am-ի լրացումները)անելուց ու առաջարկում են թողնել դրանցից միայն մեկը։ Աշակերտներնէլհանձնարարությունգնահատական ստուգելու, մի մասը միայն՝ հանրագիտարաննուսումնասիրելու, դպրոցական տարաբնույթ մրցույթների մասնակցելուկամ տրամաբանական խաղեր խաղալու(տե՛ս,գծապատկեր 1)։ հիմնականումնպատակովկիրառումկայքըքանիորենԳաղտնիք չէ, որ յուրաքանչյուր նորամուծություն դժվարությամբ էընդունվում և հատկապես ավագ սերնդի կողմից միշտ արժանանում էքննադատության, բայց որ ստեղծված է ինքնակրթության, նորհմտությունների ուգիտելիքների ձեռքբերման հարթակ, ինչըպահանջում են կրթական բարեփոխումները, փաստ է։ «Իմ Դպրոց» (imdproc.am) կայքը կրթական առցանց միջոց էնախադպրոցական երեխաների, դպրոցականների, ուսանողների,մանկավարժների և ծնողների համար, գործում է 2015 թվականից։ էՆերկայումս համարվում էլավագույն կրթական հարթակըլայնորենտասնյակ հազարավոր դպրոցների համար։ Այն նաևԲելառուսում,կիրառվումԳերմանիայում և Ավստրիայում։ «Իմ Դպրոց» -ն օգնում է ուսուցիչներինդասավանդմանտալովէլեկտրոնային եղանակով աշակերտներին հանձնարարել դասարանային ու տնային աշխատանքներ և ստուգել դրանք։ ԱշակերտներիհնարավորությունՈՒկրաինայում,գործընթացում՝Լատվիայում,համար այն առաջադրանքների էլեկտրոնային շտեմարան է ևանսահման վարժանքների հարթակ։ ««Իմ Դպրոց» կայքի էլեկտրոնային շտեմարանը ներկայումսընդգրկում է առաջադրանքներ 9 առարկաներից։ Այն Հայաստանումառկա ամենամեծ «խնդրագիրքն» է» [7]։ Ըստ մեր հարցումների՝ dasaran.am-ի հետ համեմատ ավելի քիչուսուցիչներ ու աշակերտներ են գրանցված այս կայքում, սակայն,կարծում ենք, առաջիկա 1-2 տարում այն ավելի կիրառելի կդառնա։ բարելավելԿարող ենք ասել, որ կրթական հարթակը հնարավորություն էտալիսյուրացնելանհասկանալի ու բարդ թեմաները, ուսուցումը աշակերտների համարդարձնել հետաքրքիր, և իհարկե, համացանցը արդյունավետ կիրառելուհրաշալի միջոց է։ ինքնուրույնուսմանորակը,հարթակումինքնակրթության,Ուսումնասիրելով հաղորդակցման նոր միջոցների կիրառումըհայաստանյան մանկավարժական իրականությունում՝ պետքէարձանագրենք, որ այսօր ուսուցչի և աշակերտի միջև հաղորդակցումըչի սկսվում ու ավարտվում դպրոցում։ Կարող ենք նշել, որՀայաստանում առցանցնորհմտությունների ու գիտելիքների ձեռքբերման, հաղորդակցմանկազմակերպման հարթակները (dasaran.am, imdproc.am) քիչ թե շատհամապատասխանում են կրթական բարեփոխումների պահանջներին,բայց թե՛ ուսուցիչների, թե՛ աշակերտերի շրջանում դժվարությամբ ենմտնում կիրառության մեջ։ Պատկերն այլ է սոցիալական կայքերում,որոնցից գրեթե բոլորն օգտվում են և՛ գործընկեր-դասընկեր, և՛ուսուցիչ-աշակերտնպատակովամենակիրառելին էլ՝ Facebook.com-ն է (տե՛ս, գծապատկեր 2, 3)։ Հարկ էնշել, որ բացի հաղորդակցումից, աշակերտների և ուսուցիչներիմեծամասնությունը համացանցը կիրառում է նաև նոր գիտելիքներ ումասնագիտական հմտություններ ձեռք բերելու նպատակով։ հաղորդակցմանշփումներում,Կարևոր էր նաև հասկանալ, թե ինչքանով են մուլտիմեդիամիջոցները կիրառվում դասերի ընթացքում, պարզվում է՝ ուսուցիչներիցշատերը օգտագործում են նորագույն տեխնիկական միջոցները.չօգտագործողները չեն օգտագործում հիմնականում տեխնիկականմիջոցներ չունենալու պատճառաբանությամբ։ Աշակերտների շրջանում հարցումներից պարզ դարձավ նաև, որշփումների, նորսովորղները հիմնականում ակտիվ ենծանոթությունների համար, բայց ունեն խնդիրներ միջոցառումներինազատ ու անկաշկանդ ելույթ ունենալու, խմբում իրենց կարծիքն առաջտանելու, առաջնորդի դերն ստանձնելու հետ կապված։ Ուստի,անհրաժեշտ է միայն արդյունավետ հաղորդակցման իրականացմանպայմաններ ստեղծել նրանց համար, հետևաբար նաև նպաստել որպեսանհատ նրանց ձևավորմանն ու զարգացմանը։ բացուզրույցներհարցումներ,է ոչԵզրահանգում։ Հետազոտական աշխատանքներն ընդհանրացնելով՝պիտի փաստենք, որ այն դպրոցներում, որտեղ իրականացրել ենքմանկավարժականդիտարկումներ,հաղորդակցումն իրականացվումլիարժեք և կրթականպահանջներին ոչ բավարար, իսկ հաղորդակցման ժամանակակիցմիջոցները կիրառվում են ըստ հնարավորությունների։ Սակայն կա բացմանկավարժների աշխատանքում՝ հաղորդակցման կարողություններնու հմտությունները կարևորելու հարցում, որպես անհատ՝ սովորողինդաստիարակելու գործում, հաղորդակցման դերը թերագնահատելուհարցում, ինչը պետք է լուծվի նոր սերնդի բանիմաց մանկավարժներիներուժնօգտագործելով, ավագ սերնդի ուսուցիչների համարհամապատասխան վերապատրաստման դասընթացներ անցկացնելով։ Եվ որպեսզի հիմնախնդիրն առաջիկա տարիներինլուծվի ևմանկավարժական հաղորկադցման իրականացման պայմանններն ումիջոցները արդյունավետ ու բավարար լինեն, անհրաժեշտ է գործելայսօր՝ սկսելով դպրոցից ու բուհից։ Մեր կարծիքով՝ մանկավարժականհաղորդակցման արդյունավետ իրականացումը հիմքն է սովորողինորպես անհատ դաստիարակելու, նրա զարգացումն ապահովելու ևինքնուրույնության դրսևորմանը նպաստելու ճանապարհին։ Այսօր կրթական համակարգում հաղորդակցման արդյունավետկազմակերպման և իրականացման պայմանների բարելավման համարբավարարչեն հաղորդակցման նոր մանկավարժական հիմքերիմշակումը։ Ուսուցիչների մեծ մասը լավ չի պատկերացնում կապըուսուցման արդյունավետության և հաղորդակցական ընդհանուրկարողությունների և հմտությունների ձևավորման միջև։ Ուստի, վերապատրաստմանմանկավարժներիդասընթացներիենհամակարգայինկրթությանկազմակերպման ամենավերին օղակներից մինչև հանրակրթություն։

example1527

example1527

Հոդվածում քննարկվել է COVID-19 համավարակի ազդեցությամբ առկա և սպասվող համաշխարհային ճգնաժամի բնույթը և պատճառահետևանքային կապերը։ Վերլուծվել են Աշխարհի նկատմամբ քաղաքական, ժամանակակից պատկերացումները հնարավոր տրամաբանությունը։ Հետազատության արդյունքում ստացված առաջարկություններն ու եզրակացությունները կարող են օգտակար լինել և կիրառվել պետական քաղաքականության ոլորտում։

Գիտական ​​բանավեճի նոր հարթության ստեղծում `աշխատանքային-պատճառահետեւանքային աշխատանքային հարաբերությունների քննարկման համար։ Ակնհայտ է, որ հետազոտական ​​նման խնդրի ներկայացումը առավել քան արդիական է, քանի որ ժամանակակից աշխարհը փոխվում է մեր աչքի առաջ։ Ուստի ժամանակի հրամայական է փոփոխական աշխարհի տրամաբանությունը քննարկել գիտական ​​մեթոդաբանությամբ։ Հետազոտական ​​խնդիրներ։ Ըստ դրված նպատակի ՝ դրվել են հետևյալ հետազոտական ​​խնդիրները. Լուծվել է. • վերլուծել համաշխարհային ճգնաժամի պատճառներն ու հետևանքները, • քննարկել աշխարհի սոցիալական, քաղաքական, տնտեսական, մշակութային ոլորտներում առկա հասկացությունները, խնդիրները, • հաշվի առնել դրանց հիմքերը։ նոր աշխարհը Հետազոտություն քաղաքակիրթ մոտեցման վերաբերյալ, որը լավագույնս համապատասխանում է սիներգիայի պահանջներին։ Եվ վերջինիս հնարավորությունների օգտագործումը պարզապես թելադրված է հետազոտական ​​խնդրի բարդությամբ և բազմապլան խաղացողներով։ Մեթոդաբանությունը կառուցվեց (բառացիորեն կես տարվա ընթացքում) տարվա առաջին աննախադեպ կիրառմամբ, և համաշխարհային հանրությունը բախվեց խորը ճգնաժամի։ COVID-19 կոչվող վիրուսի արագ տարածումը և դրա ընթացքը կանխելու համար կաթվածահար է արել մարդկային փոխաբերական հասարակության բնականոն ընթացքը։ Բայց ամբողջ հարցն այն է, թե համաճարակն էր այդպիսի փլուզման պատճառը, թե մարդկությունը հասել էր այնպիսի ճգնաժամային կետի, որ համաճարակը պարզապես առիթ էր։ Այլ կերպ ասած, դա ազդել է համավարկային համակարգում իշխող հասարակության արդեն սպառված, հիվանդ տարրերի վրա։ Հետո կրկին հարց է առաջանում, թե համաճարակը չի՞ խաղում անհրաժեշտ «սանիտարական» դերը ապագա Նոր Աշխարհի կերտման ճանապարհին։ Եվ վերջին հարցը. Մարդկությունը պատրա՞ստ է հաղթահարել ճգնաժամը `արմատապես վերափոխելով համակարգի մաշված տարրերը, համապատասխանաբար կառուցելով բոլորովին նոր համակարգ, թե՞ լուծումները ժամանակավոր կլինեն հին տրամաբանությամբ։ Եվ այդ դեպքում այլեւս ոչ համաճարակային ճգնաժամային ալիքներ կլինե՞ն։ Փորձենք վերոհիշյալ հարցերի պատասխանները կառուցել վերոհիշյալ տրամաբանական հիմքի վրա։ Նախ, ելակետ վերցրեք մարդկային քաղաքակրթությունը ժամանակակից մասնագետների ազդեցության տակ արդեն զարգացած է որպես մեկ համակարգ, որը բնութագրվում է ինչպես ընդհանուր ճակատագրի ընկալմամբ, այնպես էլ համակարգի կառուցման տարրերի ընդհանրությամբ։ Համաշխարհայնացում Այսպիսով, համակարգային ճգնաժամի պատճառ դարձած համաճարակը պարզապես չի կարող լինել հիմնական պատճառը։ Դա պարզապես հնարավորություն էր վարակելու սպառված համակարգի կառուցման հիմնական բաղադրիչները և կանխելու բնականոն զարգացումը։ Միայն այս դեպքում համակարգային ճգնաժամ կարող է առաջացնել մեկ երեւույթ, մեկ գործոն։ Հետևաբար, ավելի քան իրատեսական է պնդել, որ պատճառահետեւանքային հարաբերությունների տրամաբանության մեջ համաճարակը միայն հետընթաց էր ճգնաժամի մեջ համակարգ կառուցող բաղադրիչների համակարգային ճգնաժամ «ապահովելու» շղթայում։ Horորոնկենի վերջի՞ն վարակը։ Իսկ համակարգի արդեն ստեղծված բաղադրիչները, որի զարգացման ներկայիս փուլը հանգեցրե՞լ է համակարգային ճգնաժամի։ Այս հարցին պատասխանելու համար պետք է հաշվի առնել քաղաքական, տնտեսական և մշակութային հասկացությունները, որոնք պայմանավորում են աշխարհի ժամանակակից իրողությունները։ Ըստ այդմ, պետք է փաստել, որ աշխարհում այսօր գերակշռող աշխարհաքաղաքական, աշխարհատնտեսական և աշխարհամշակութային օրակարգերը կառուցվել և պարտադրվել են արևմտյան քաղաքակրթության 12 արժեքային հիմքերի վրա, որտեղ ազատականությունն է։ Հետեւաբար, ճգնաժամի (պատճառների) պատճառը պետք է որոնել համակարգի վերջին կառուցման հիմնական դրույթների սպառման մեջ։ Մեր կարծիքով, դրանք հետևյալ հիմնական խնդիրներն են. Քաղաքականության մեջ ՝ հանդուրժողականություն - ժողովրդավարություն, տնտեսության մեջ ՝ առաջարկի և պահանջարկի ժամանակակից բնույթ, դրա հիման վրա շուկայական հարաբերությունների ապահովում, մշակության ոլորտում ՝ մարդու իրավունքներ։ Ազատականությունն իր ավելի քան 300 տարվա գոյության ընթացքում տեսել և հաղթահարել է բազմաթիվ ճգնաժամեր։ Դա ձեռք է բերվել վերոհիշյալ դրույթների վերալսման, վերալիցքավորման նոր մեկնաբանության միջոցով ՝ լիբերալիզմի տարբեր հոսանքների պատճառով։ Արդյունքում ՝ հանդուրժողականություն, ժողովրդավարություն, տնտեսական ազատականացում, մարդու իրավունքներ 12 Մենք օգտագործում ենք տերմինը ՝ հիմնված գերակշռող մոտեցումների վրա։ Ըստ նոր գիտական ​​մոտեցման, դա քրիստոնեական ավանգարդ տիպն է ոչ տեղական քաղաքակրթությունների քրիստոնեական իշխող դասի։ [1,2] -ը բացարձակ էին և արմատականացված։ Նրանք այլևս (չեն կարող) դիմակայել իրական ճգնաժամերին։ Իհարկե, թվարկվածները նույնը չեն, բայց, մեր կարծիքով, դրանք լավագույններն են, դրանք կարող են անհրաժեշտ հիմք ապահովել հասարակական-գիտական ​​բանավեճի համար։ Եվ այսպես, քաղաքական ոլորտում դա նախ և առաջ հանդուրժողականության գաղափարախոսության արմատականացումն էր։ Այն փաստը, որ հանդուրժողականությունը պետք է զգալի դեր խաղա պետությունների ներքին արտաքին քաղաքականության մեջ, այն պետք է չեզոքացնի ազգայնականության, ցեղասպանության ցանկացած ասպեկտում, աքսիոմա է։ Այնուամենայնիվ, այն արմատականացվեց ազգային ինստիտուտների, ազգային պետությունների, նրանց սահմանների և գործառույթների հաշվին։ Փորձ է արվել հանդուրժել համաշխարհայնացման միջոցով ապահովված ազգային պետությունների տեխնիկական ամբողջական «ջնջումը», որը հագեցած է հանդուրժողականությամբ։ Միջազգային հարաբերություններում քաղաքական ինտեգրումը դարձել է ոչ թե բնական, այլ ինքնանպատակ ՝ պետությունների դասակարգման և նրանց վարքը վերահսկելու հիմնական գործիք։ Ավելին, պետությունները տարբեր ձևերով հրաժարվեցին իրենց գործառույթներից ՝ կամավոր զիջելով դրանք վերազգային կառույցներին և վերազգային ընկերություններին։ «Աշխարհն առանց սահմանների» կարգախոսը գերակշռող դեր ուներ։ Այն ոչնչացվում էր ազգային ինքնության, ազգային պատկանելիության լիակատար ոչնչացման հիման վրա։ Հանդուրժողականության ծայրահեղականության միջոցով դաստիարակվեցին քաղաքացիներ, որոնց մոտեցումն ու գիտակցությունը ստորադասվում էին կարգապահությանը և հնազանդությանը։ Արդյունքում, նման քաղաքական մշակույթ թելադրող շրջաններում խիստ սահմանափակվեց ազգային պետությունների ֆունկցիոնալ կենսունակությունը, որը համարվեց «առաջադեմ» և պարտադրված մնացած աշխարհին։ Համագումարների շարքում Համավարակը ցույց տվեց իշխող քաղաքական կուսակցություններին ընդդեմ հզոր մշակութային կենտրոնամետ տերությունների։ 1,5 միլիարդ բնակչություն ունեցող Չինաստանը, որպես համաճարակի էպիկենտրոն, կարողացավ շատ ավելի արագ լուծել խնդիրը, իսկ տոտալիտար ռեժիմներ ունեցող երկրները ՝ Ռուսաստանը, Բելառուսը, Կուբան, ոչ միայն թույլ տվեցին նվազագույն ժողովրդավարություն, այլ նաև ցուցաբերեցին հանդուրժողականություն և միջազգային օգնություն։ Այն կարծիքի հիմքերը, որ ժողովրդավարական ժողովրդավարությունը բացարձակապես ապահովում է անհատական ​​անվտանգությունը, ցնցվեցին։ Գործնականում պարզ դարձավ, որ ժողովրդավարացման ծայրահեղականությունը կարող է իշխանության բերել ապաշնորհ, անպատասխանատու ամբոխավարներին։ Այս ամենի արդյունքում խստացվեցին ազգային պետությունների սահմանները, և պետական ​​կառույցները վերաբացվեցին համաճարակային ճգնաժամի ընթացքում արագ արձագանքելու բնազդային եղանակով։ Մեկուսացված երկրներում (է) առկա էին ազգային տրամադրությունների, ազգային համախմբման ողջամիտ դրսևորումներ, որոնք նախկինում խիստ դատապարտված էին, համարվում էին լյումպենի դասի «ախտանիշ», հետահայաց աշխարհայացք։ Հետևաբար, ապագայում կամրապնդվեն ազգային նույնականացման և ազգային պետությունների դրույթները։ Ամեն դեպքում, քաղաքական մշակույթի ամբողջական վերսկսման հավանականությունը բավականին մեծ է, այն կդառնա ապագա միջազգային հարաբերությունների առանցքային գործիք։ Բայց այստեղ մեկ այլ վտանգ էլ կա։ Գերիշխող քաղաքական մշակույթի առանցքների արագ արժեզրկումը կարող է հանգեցնել քաոսի, դատարկության, ինչը կարող է բերել տոտալիտար ռեժիմների։ Այլ կերպ ասած, մենք կարող ենք տեսնել քաղաքական մշակույթի ծայրահեղականության մեկ այլ դրսեւորում։ Վերջինիս բացառումը կդառնա նաև միջազգային քաղաքական օրակարգի առանցքային մաս։ Իր հերթին, ազատականացման գաղափարները նախ «ազդվեցին» տնտեսական ոլորտում։ Առաջին հարվածը հասցվեց առողջապահության ոլորտին, որի զարգացումը հիմնված էր նաև լիբերալիզմի պարզ սկզբունքների վրա ՝ ապահովելով շահութաբերություն առաջարկի և պահանջարկի հիման վրա։ Արդյունքում, բժշկական անձնակազմի, մահճակալների անընդհատ օպտիմալացումը, կրճատումները և մասնավոր հատվածի մեծ ներգրավվածությունը ֆինանսավորման մեջ ցույց են տվել, որ լիբերալ առողջապահությունը ծանրաբեռնված է։ Համաճարակի տարածումը կանխելու կոշտ միջոցառումների նպատակն էր փրկել փլուզվող առողջապահական համակարգը լիակատար ոչնչացումից։ Այն փաստը, որ համաճարակը կհանգեցնի խորը համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամի, այլևս կասկածի տակ չէ։ Մի քանի օրվա ընթացքում առաջ քաշված ցանկացած հոռետեսական սցենար արդեն համարվում է լավատեսական ՝ թարմացված ավելի հոռետեսական կանխատեսումներով։ Ուստի այս պահին պարզապես անհնար է խոսել տնտեսական ճգնաժամը հաղթահարելու մեխանիզմների մասին, քանի որ համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամը գտնվում է ազատ անկման մեջ, որի դադարեցումը դեռ նկատելի չէ։ Այնուամենայնիվ, ըստ փորձագետների, ճգնաժամը միայն արագացրեց համաշխարհային տնտեսության փլուզման հեռանկարը, նոր վերակառուցման հեռանկարը, առկա տնտեսական գաղափարներն ու իրողություններն արդեն ստեղծել են խորը տնտեսական ճգնաժամի բավականին կայուն հիմք։ Առկա խնդիրների շարքում մենք շեշտը կդնենք հետևյալի վրա. Արհեստականորեն սպառող առաջարկի և պահանջարկի հասարակության ձևավորում, կուտակված ազատ կապիտալի ֆոնդային բորսաների գերտաքացում, «տնտեսական փուչիկների» ձևավորում, որի հերթական պայթյունը փոխարինեց տնտեսական զարգացման բնական ցիկլերին. Խթանում - Ըստ մասնագետների։ «Տնտեսության մեջ ամեն ինչ հիմնված է աճի գաղափարի վրա։ Տնտեսական աճը տեղի է ունենում այդ ավելցուկային սպառման արդյունքում։ Մարդը իսկապես կարիք չունի այս սպառողական ծաղկեփնջի, բայց դա այսօրվա աշխարհատնտեսական աճի հիմքն է։ Networkանցային կազմակերպությունները, կորպորացիաները, այս բոլոր հսկաները կարողանում են գոյատևել։ այդ հավելյալ հաշվին։ [23] Իհարկե, դա հնարավոր չէր լինի առանց վառելիքի անընդհատ աճող տնտեսության։ Ֆինանսական շուկաները և դրանց գործիքները հնարավորություն են տալիս կապիտալը շարունակաբար բազմապատկվել ՝ ստեղծելով ֆինանսական փուչիկներ, և բանկային համակարգը թույլ է տալիս մարդկանց, չունենալով համապատասխան միջոցներ, սպառման միջոցներ ՝ այդպիսով ապահովելով սպառման այսօրվա (տնտեսական) աճ։ 34 Անհրաժեշտություն Այսօր նեոլիբերալներն իրենք են մատնանշում այն ​​մարտահրավերների բնույթը, որոնք սպառնում են գլոբալ փոփոխություններին։ Ըստ նրանց, լիբերալիզմը նախկինում բախվել է նմանատիպ ճգնաժամերի, բայց միշտ էլ ավելի ուժեղ է եղել։ Սակայն այսօր ճգնաժամն ավելի լուրջ է, քանի որ նախկինում լիբերալները կարողանում էին արդյունավետ լուծումներ առաջարկել հասարակության հիմնախնդիրներին, իսկ այսօր ՝ ոչ։ «Ըստ այդմ, մարդկությունն այժմ պետք է լուծի այս խնդիրը, ստեղծի« նոր պատմություն »աշխարհի համար։ Ինչպես արդյունաբերական հեղափոխության ընթացքում ի հայտ եկան նոր գաղափարախոսություններ, այնպես էլ տեղեկատվական կենսատեխնոլոգիայի ոլորտում շարունակական փոփոխությունները պահանջում են տնտեսագիտության բոլորովին նոր տեսություն։ Theգնաժամն արտահայտվեց մշակության ոլորտում, ինչպես արդեն նշեցինք ՝ խորացնելով իրավունքները »՝ հայեցակարգի գերածայրահեղականության պատճառով։ Պետք է նշել, որ ընդհանուր առմամբ գերակշռող լիբերալիզմի արժեքային բազան հիմնված է անհատի հիմնարար իրավունքների `կյանքի, ազատության` մասնավոր սեփականության վրա։ Սակայն ժամանակի ընթացքում այդ հասկացությունները ՝ քաղաքական լիբերալիզմի գաղափարախոսները, տեսնում էին պարբերաբար առաջացող ճգնաժամերը հաղթահարելու ուղին ՝ որպես անհատականացված։ «Մարդ-տնտեսական մեջբերում Տիգրան Zarարիկյանի վերլուծությունից [11] 45 Նման բռնի ազդանշաններից էին Թրամփի պրոտեկցիոնիզմը, Brexit- ի հաղթանակը Բրիտանիայում, Յակոբ Աթալեի Էմանուել Մակրոնի« Քննադատական ​​դիտողությունների »քննադատությունը Տե՛ս [6] Georgeորջ Սորոսյան արտացոլված է նրա բավականին համարձակ աշխատանքում ՝ «Գլոբալ կապիտալիզմի ճգնաժամը»։ «Բաց հասարակությունը վտանգի տակ է»։ Դրանք դարձան ոչ միայն մարդու իրավունքներ, այլև համընդհանուր կրոնական փոքրամասնությունների և քաղաքական կապիտալիզացիայի իրավունքները։ Երեխաների իրավունքները, կանանց իրավունքները և սեռական այլ հասկացությունները առանձնացված էին աստիճանական իրավունքներից։ իրենց իսկ հասարակություններում քաղաքական և տնտեսական կապիտալիզացիայի թիրախները, բայց և հսկողություն իրականացնելու հզոր աշխարհաքաղաքական գործիքները։ Ստեղծվեցին տարատեսակ կոնվենցիաներ, որոնք հիմնականում ուղղված էին պետությունների գործառույթների և ինքնիշխանության սահմանափակմանը ՝ դրանք փոխանցելով անդրազգային կազմակերպություններին։ Մշակութային լիբերալիզմը հանգեցրեց հասարակությունների վերջնական անբարոյականությանը։ Իրենց առանձին նեոգաղութատիրական աշխարհում, առանց պատասխանատվության վաստակի, միայն օրինապաշտ քաղաքացիներն ավելի ու ավելի հաճախ էին ապավինում բնազդային կարիքներին ՝ ստեղծելով նյութական, սպառող, պարզունակ արժեքներով «երջանիկ» հասարակությունների մոդելներ։ Եվ տնտեսական և քաղաքական լիբերալիզմը անընդհատ վերափոխվում էր, որպեսզի կարողանա կերակրել իր ստեղծած «հրեշներին», որպեսզի այն նույնպես վերարտադրվի։ Արդյունքում, զարգացած, «երջանիկ» եվրոպական երկրներում «բժշկի, արտադրողի, բանկիրի, ուսուցչի, շուկայավարման և սոցիալական կարգավիճակի» միջեւ հավասարակշռությունը խախտվել է։ Գոհացուցիչ Եթե վերը նշվածներին գումարենք բնապահպանության ոլորտում կուտակված խնդիրները, որոնք կտրուկ մեղմացվեցին ընդհանուր կարանտինի պայմաններում, ապա պնդումը, որ այս ճգնաժամը կարող է և պետք է խաղա «սանիտարական» դեր, կարող է ունենալ գոյության իրավունք։ , Փաստորեն, այսօր վնասվել են աշխարհաքաղաքական ընկալմամբ տնտեսական և սոցիալական հասկացությունները, որոնք սպառել են իրենց։ Այս դեպքում հարց է առաջանում։ Մարդկությունը պատրա՞ստ է արմատապես փոխել վերոհիշյալ հասկացությունները, ամբողջովին վերագնահատել իր սեփական գործընթացը, թե՞ առկա խնդիրների լուծման ժամանակավոր լուծումներ կլինեն ՝ համակարգի կանոնավոր վերագործարկում ունենալու համար։ Դատելով առկա ազդանշաններից ՝ իրավիճակը հուսադրող չէ։ Քանի որ ֆինանսատնտեսական ոլորտում խթանելու արհեստական ​​սպառումը բազմիցս փորձ է արվում ֆինանսաբանկային համակարգի միջոցով, կրկին հանդուրժողականությամբ լի փորձ է արվում հաստատել համաշխարհային գերիշխանություն։ 56 Եվ այս դեպքում ապագա համաճարակային (ոչ միայն) ճգնաժամերն անխուսափելիորեն կլինեն ավելի, համատարած, ավելի վտանգավոր, ավելի կործանարար։ Մենք խնդիրը տեսնում ենք մեր կենսակերպի արմատական ​​փոփոխության մեջ։ Այլ կերպ ասած, եկել է ժամանակը նոր աշխարհ կառուցելու։ Եկել է փոքր երեխաների ժամանակը։ Իհարկե, մարդկությունը չի կարող անմիջապես այդպիսի գիտակցության գալ։ Այնուամենայնիվ, առկա և սպասվող ճգնաժամերը կստիպեն այդ փոփոխությանը։ Հետեւաբար, այսօր մենք պետք է պատրաստվենք, այսօր մեր երազանքը պետք է սահմանենք ապագա աշխարհայացքի, «հայկական երազանքի» հետ։ Եվ վերջինը հետազոտության մեկ այլ խնդիր է, որին մենք կանդրադառնանք մեկ այլ հոդվածի միջոցով։

example323

example323

«Արեգ» պարբերականն իր էջերում ներկայացնում է եգիպտահայ համայնքի պատմությունը՝ մեծապես արժեւորելով հայ համայնքի ներդրումը Եգիպտոսի քաղաքական, տնտեսական, հասարակական կյանքի աշխուժացման գործում։ 20-րդ դարի առաջին ցեղասպանությունը արաբ հասարակության շրջանում ճանաչելի դարձնելու համար, 2015 թ. ընթացքում Կահիրեում եւ Եգիպտոսի տարբեր մշակութային հաստատություններում իրականացվեցին մի շարք միջոցառումներ` դասախոսություններ, գիտաժողովներ, որոնք չեն վրիպել արաբերեն պարբերականի ուշադրությունից։ Բացի այդ՝ «Արեգ» պարբերականն իր ուշադրության կենտրոնում է պահել 2010-2015 թթ. եգիպտահայ համայնքի կազմակերպած մշակութային տարբեր միջոցառումների, գիտաժողովների լուսաբանումը։

Հայկական բարեգործական ընդհանուր միության Կահիրեի մասնաճյուղի ֆինանսավորմամբ 2010 թ. առայսօր լույս է տեսնում «Արեգ» պարբերականը, որը շարունակում է կատարել «Արեւ» օրաթերթի արաբերեն հավելվածի առաքելությունը։ «Արեւ»-ի արաբերեն հավելվածի նման «Արեգ» պարբերականի հիմնական նպատակը հայ-արաբական` մասնավորապես հայ-եգիպտական հարաբերություններն ամրապնդելն է։ ՀԲԸՄ արաբերեն պարբերականի օգնությամբ ցանկանում է խորացնել հայ եւ արաբ ժողովուրդների միջեւ մշակութային կապերը։ Հայկական բովանդակությամբ թեմաներից բացի «Արեգ» պարբերականը անդրադարձել է նաեւ արաբական բովանդակությամբ տարաբնույթ թեմաների լուսաբանմանը։ «Արեգ» պարբերականը ձգտել է ուշադրության կենտրոնում պահել եգիպտահայ համայնքի պատմությունն ու արդի վիճակը։ 328ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Հայերը Եգիպտոսում հաստատվել են վաղ ժամանակներից։ Հայ համայնքի ոսկե շրջանն եղել է ֆաթիմյան (969-1171 թթ.) շրջանը եւ 19րդ դարը։ 4-5-րդ դարերում Հայաստանից Եգիպտոս են մեկնում որոշ թվով հոգեւորականներ, որոնք այնտեղ միաբանություն են հիմնում։ Հայերի թիվը Եգիպտոսում աճեց 11-րդ դարի կեսերին, երբ մայր հայրենիքից մեծ թվով հայեր մեկնեցին Եգիպտոս։ Նրանցից շատերը բարձր պաշտոնների հասան Ֆաթիմյան եւ Այուբյան դինաստիաների կառավարման տարիներին։ «Արեգ»-ը ներկայացնում է վերոնշյալ դինաստիաների օրոք վեզիրի պաշտոնը զբաղեցրած թվով 9 եգիպտահայերին Բադր ալ Ջամալիի գլխավորությամբ։ Ֆաթիմյանները հանդուրժողականություն էին ցուցաբերում քրիստոնյաների նկատմամբ, ինչից հետո հարեւան երկրներից մեծ թվով հայեր ժամանեցին Եգիպտոս[1, No 13, 6-8 էջեր]։ Արաբերեն պարբերականը նաեւ հիշատակում եւ տեղեկություններ է հաղորդում 11-13-րդ դարերում Եգիպտոսում 5 վանքերի, 20 եկեղեցիների եւ աղոթարանների մասին, որոնց մի մասը հետագայում մամլուքների ու Օսմանյան կայսրության կառավարման տարիներին վերածվեցին մզկիթների[1, No 13, 6-12 էջեր]։ Մամլուքների տիրապետության շրջանում (1250-1517 թթ.) Եգիպտոսում հայերի թիվը ավելանում է, քանի որ Կիլիկիայի հայկական թագավորության հետ պատերազմներում մամլուքներին հաջողվում է մեծ թվով հայերի գերի վերցնել։ Մամլուքները ընդհանուր առմամբ նույնպես հանդուրժողականություն էին դրսեւորում քրիստոնյաների` այդ թվում հայերի նկատմամբ [4, 52-54 էջեր]։ Եգիպտահայ համայնքի դրությունը վատթարացավ, երբ Եգիպտոսը նվաճվեց Օսմանյան կայսրության կողմից, ինչը պատճառ հանդիսացավ, որ մեծ թվով հայեր լքեն Եգիպտոսը [5,էջ 21]։ Օսմանյան տիրապետության շրջանում հայերը Եգիպտոսում հիմնականում բնակվում էին Կահիրեում, իսկ որոշ հայ ընտանիքներ էլ՝ Ալեքսանդրիայում ու Եգիպտոսի այլ վայրերում։ Եթե 16-րդ դարում Կահիրեում բնակվող հայերի թիվը 2000 էր, ապա 18-րդ դարում այն դարձավ 2700-3000 [2, No 127, էջ 5]։ Հայերի արտագաղթը Եգիպտոսից դադարեց 17-րդ դարում, երբ հայ համայնքի ներսում որոշակի աշխուժություն նկատվեց։ Այս շրջանում հայերը մեծապես նպաստեցին Եգիպտոսում առեւտրի աշխուժացմանը։ 17-18-րդ դարերում բազմաթիվ հայեր տարբեր պաշտոններ 329ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ են զբաղեցրել երկրի վարչական ու զինվորական մարմիններում[1, No 42, էջ 4]։ 1798-1801 թթ. ֆրանսիական արշավանքի ընթացքում եգիպտահայ համայնքի դրությունը վատացավ, որը պայմանավորված էր հիմնականում երկու գործոնով։ Նախ, ֆրանսիացիները չեղյալ հայտարարեցին հայ առեւտրականներին տրված առեւտրական առանձնաշնորհումները, ինչպես նաեւ միջկրոնական բախումներ հրահրեցին Եգիպտոսում։ Մյուս կողմից մուսուլման եգիպտացիները Եգիպտոսում բնակվող քրիստոնյաներին համարում էին ֆրանսիացիների դաշնակիցներ, հետեւաբար քիչ չէին դեպքերը, երբ հայերը եգիպտացիների կողմից ենթարկվում էին հարձակումների[2, No 37, էջ 8]։ Եգիպտահայ համայնքի դրությունը զգալիորեն բարելավվեց Եգիպտոսում Մուհամմադ Ալիի իշխանության գալուց հետո։ 1805 թ. Օսմանյան կայսրության կողմից Եգիպտոսի վալի նշանակվեց Մուհամմադ Ալին, ում կառավարման տարիներին 1805-1869 թթ. Եգիպտոսը տնտեսական, քաղաքական ու մշակութային զարթոնք ապրեց։ Արաբերեն պարբերականը մեծապես արժեւորում է Մուհամմադ Ալիի գործունեությունը, որը նոր էջ բացեց Եգիպտոսի նոր պատմության մեջ եւ եգիպտական Նահդայի (վերածննդի) հիմքը դրեց։ Եգիպտոսի նոր կառավարիչը վերափոխեց, արդիականացրեց երկրի կառավարման պետական ապարատը, զինված ուժերը բազմաթիվ տնտեսական, մշակութային եւ կրթական ծրագրեր իրականացրեցին, ինչի արդյունքում Եգիպտոսում տնտեսական մեծ առաջընթաց գրանցվեց 19-րդ դարի երկրորդ կեսին[1, No 8, 12-14 էջեր]։ Վերելք ապրեց նաեւ եգիպտահայ գաղութը. աճեց նրա թվաքանակը, բարձրացավ նրա տնտեսական, հասարակական-քաղաքական եւ մշակութային կյանքի մակարդակը։ Հայերն ակնառու դեր էին կատարում Եգիպտոսի արհեստագործության զարգացման, առեւտրական կապերի ընդլայնման եւ ֆինանսների կազմակերպման գործում [3, էջ 13]։ 1952 թ. Եգիպտոսում տեղի ունեցած հեղափոխության 63-ամյակի կապակցությամբ «Արեգ»-ը մանրամասն ներկայացնում է հեղափոխության պատճառները, ընթացքը` արժեւորելով հեղափոխության դերը եգիպտական նորագույն պատմության ընթացքում։ Հիրավի, 1952 թ. Եգիպտոսում տեղի ունեցած հեղափոխությունը, որի արդյունքում երկրում հաստատվեցին հանրապետական կարգեր, նոր խթան հան330ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ դիսացավ Եգիպտոսի քաղաքական, տնտեսական կյանքի զարգացման եւ ամրապնդման գործում։ Հեղափոխությունից հետո 1952 թ. նոյեմբերի 16-ին Եգիպտոսի նախագահ Մուհամմադ Նագիբը այցելեց Կահիրեի հայ առաքելական եկեղեցի, ուր հայ արքեպիսկոպոս Սիրունյանի ու հայ համայնքի ներկայացուցիչների հետ հանդիպման ժամանակ հանդես է գալիս ճառով, որտեղ դրվատանքի խոսքեր է ասում Եգիպտոսի հայ համայնքի մասին [1, No 59, 1-6 էջեր]։ «Արեգ» պարբերականն իր ուշադրության կենտրոնում է պահել 2010-2015 թթ. եգիպտահայ համայնքի կազմակերպած մշակութային տարբեր միջոցառումների, գիտաժողովների լուսաբանումը։ 2010 թ. ապրիլի 18-ին Կահիրեի հայկական մշակութային կենտրոնը Նուբար փաշայի «Հուշերի»-ի արաբերեն թարգմանության կապակցությամբ գրական երեկո էր կազմակերպել, որին ներկա էր Եգիպտոսում ՀՀ դեսպան Արմեն Մելքոնյանը, եգիպտահայ մտավորականներ, մշակութային գործիչներ։ «Արեգ» պարբերականը լայնորեն լուսաբանում է մշակութային միջոցառումը, որի ընթացքում ելույթ ունեցան դեսպան Մելքոնյանը, արաբ մտավորականներ, որոնք իրենց ելույթներում արժեւորեցին Նուբար փաշայի գործունեությունը եւ ներդրումը Եգիպտոսի պետականության կայացման գործում[1, No 2, 2226 էջեր]։ Հիշատակության է արժանի 2011 թ. սեպտեմբերի 27-29 Ալեքսանդրիայում տեղի ունեցած համաշխարհային տպագրության պատմությանը նվիրված միջազգային գիտաժողովը, որի նիստերից երկուսը վերաբերում էր հայ տպագրության պատմությանն ու արդի վիճակին։ Հայ տպագրության վերաբերյալ նիստերում Հայաստանի եւ Եգիպտոսի զեկույցների թեմաները վերաբերում էին մայր հայրենիքում, Օսմանյան կայսրությունում եւ Եգիպտոսում հայ տպագրության պատմությանը։ Արաբերեն պարբերականը մանրամասն ներկայացնում է կոնֆերանսի մասնակիցների զեկուցումները` շեշտադրումը կատարելով «Եգիպտոսում հայ տպագրության պատմություն» զեկուցման վրա, որով հանդես եկավ Մուհամմադ Ռիֆաթ ալ Իմամը։ Բանախոսը իր զեկույցում նշեց, որ 19-րդ դարի վերջերին եւ 20-րդ դարի սկզբներին Եգիպտոսում հայերը 14 տպագրատուն են հիմնել։ Առաջին տպարանը՝ «Արարատը», 1896 թ. հիմնել է Սարգիս Դարբինյանը Կահիրեում, իսկ Ալեքսանդրիայում հայկական առաջին տպարանը` Նազարեթյան 331ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ տպագրատունը, հիմնվել է 1899 թ.։ Այս երկու տպարաններից հետո հայերը Եգիպտոսում հիմնել են նաեւ բազմաթիվ այլ տպարաններ, որոնք կոչել են հիմնադիրների (Բերբերյան, Թոփալյան եւ այլն), հայկական աշխարհագրական տեղանունների (Սեւան, Արաքս եւ այլն), նշանավոր հայերի (Սահակ, Մեսրոպ եւ այլն) եւ պարզապես հայկական սովորական անուններով (Արշալույս, Հուսաբեր եւ այլն)։ Հայերը մեծ դեր են խաղացել նաեւ եգիպտական մամուլի զարգացման գործում[1, No 16, էջ 19]։ 1865-2010 թթ. Եգիպտոսում հիմնադրվել են հայկական 165 թերթ եւ ամսագիր («Արմավենի», «Նեղոս», «Արշալույս», «Հուսաբեր» եւ այլն), որից առաջինը՝ «Արմավենին»՝ 1865 թ.։ Ներկայումս Եգիպտոսում լույս է տեսնում հայկական չորս թերթ եւ ամսագիր` «Հուսաբեր», «Արեւ», «Արեգ» եւ «Տեղեկատու»։ Հայկական տպարաններում 125 տարվա ընթացքում շուրջ 1560 քաղաքական, կրոնական, մշակութային, սպորտային թեմաներով գիրք ու պատմվածք է լույս տեսել[1, No 16, էջ 20]։ Եգիպտոսի հայ մամուլի պատմությանը նվիրված մեկ այլ զեկույցում գիտնական Սուրեն Բայրամյանն ընդգծեց, որ Եգիպտոսում հայկական հրապարակումների գագաթնակետը 20-րդ դարի 20-30ականներն էին, երբ լույս տեսավ 594 տպագիր աշխատանք 1 ։ Եգիպտոսում հայերը մեծ դեր են խաղացել նաեւ այլ լեզուներով տպագրվող թերթերում։ Սուրեն Բայրամյանը հիշատակում է Արիստակես Թունյանին («Եգիպտական իրադարձություններ» արաբերեն), Ադիբ Իսհակին («Առեւտուր» արաբերեն), Ալեքսան Սարաֆյանին, («Ժամանակ» արաբերեն), Տիգրան Քիլիմջյանին («Նոր գաղափար» թուրքերեն), Ալեքսանդր Սարուխանին («Քարավան» ֆրանսերեն) եւ այլոց [1, No 16, 19-23 էջեր]։ Եգիպտոսում լույս տեսած հայկական առաջին պարբերականի («Արմավենի») հիմնադրման 150-ամյակի կապակցությամբ Պերճ Թերզյանը ներկայացնում է թերթի խմբագիր Աբրահամ Մուրադյանի կյանքն ու գործունեությունը, տեղեկություններ հաղորդում թերթի կարճատեւ կյանքի մասին (լույս է տեսել 4 անգամ) [1, No 55, 3-5 էջեր]։ 2013 թ. Կահիրեի հայ առաքելական եկեղեցու ջանքերով լույս տեսավ Սուրեն Բայրամյանի «Եգիպտոսի հայկական մամուլը» գրքի արաբերեն տարբերակը, որտեղ հեղինակը ներկայացնում է եգիպտահայ մամուլի ցանկը 1865-2005 թթ.։ Հայերեն առաջին պարբերականը Եգիպտոսում «Արմավենին» լույս է տեսել 1865 թ., 18652005 թթ. Եգիպտոսում լույս է տեսել 165 պարբերական, որից 43-ը ամսագիր, 32-ը շաբաթաթերթ։ Տես՝ «Արեգ», 2013 թ. մարտ, No 33 էջ 3-6։ 332ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Մերձավոր Արեւելքում ամենամեծ ու հեղինակավոր՝ Կահիրեի համալսարանում 2007 թ. ապրիլին հայագիտական կենտրոնի ստեղծումը կարեւոր քաղաքական եւ ռազմավարական նշանակություն ունեցավ Մերձավոր Արեւելքի հայկական համայնքների քայքայման շարունակվող գործընթացի լույսի ներքո։ Այս տարիների ընթացքում կենտրոնը բազմաթիվ միջազգային գիտաժողովներ, դասախոսություններ է կազմակերպել հայ-արաբական հարաբերությունների վերաբերյալ, ինչպես նաեւ տասնյակ գրքեր է տպագրել Հայաստանի եւ հայերի մասին, որոնց լուսաբանմանը անդրադառնում է նաեւ արաբերեն պարբերականը[1, No 53, էջ 18]։ «Արեգ»-ը վերոնշյալ գիտաժողովներից առանձնացնում է 2010 թ. մարտի 29-ին Կահիրեում տեղի ունեցած «Հայ-արաբական տնտեսական հարաբերությունները» խորագրով գիտաժողովը, որին մասնակցեցին անվանի հայ եւ արաբ գիտնականներ։ Հոդվածագիր Շիմա Շուարաբին ընթերցողին ներկայացնում է գիտաժողովի ընթացքը, որի ընթացքում զեկուցողները խոսեցին միջնադարում հայ-արաբական տնտեսական հարաբերությունների, պատմության ընթացքում Լիբանանի, Եգիպտոսի եւ Սիրիայի տնտեսական կյանքում կարեւոր դերակատարում ունեցած հայազգի գործիչների մասին[1, No 2, 22-24 էջեր]։ «Արեգ» պարբերականը մեծ հետաքրքրությամբ լուսաբանում է 2011 թ. նոյեմբերի 14-15 Կահիրեի համալսարանի հայագիտական ուսումնասիրությունների կենտրոնի կազմակերպած «Հայկական նկարագիրը արաբական եւ օտար աղբյուրներում» խորագրով միջազգային չորրորդ գիտաժողովը, որին մասնակցեցին 20 հետազոտողներ Հայաստանից, Եգիպտոսից, Լիբանանից, Սիրիայից եւ այլ երկրներից։ «Հայկական հարցը Օսմանյան կայսրությունում» նիստի ընթացքում զեկուցողները նշեցին, որ արաբ հեղինակները Օսմանյան կայսրության` հայերի նկատմամբ վարած քաղաքականությանը վերաբերյալ հիմնականում չեզոք դիրքորոշում են որդեգրել` ներկայացնելով իրական պատկերը։ Մուհամմադ Ռիֆաթ ալԻմամը նշում է, որ արաբ հետազոտողներ Մուստաֆա Քեմալի «Արեւելյան հարցը», Մուհամմադ Ֆարիդի «Օսմանյան կայսրության պատմությունը», Ֆաիզ Ղուսեյնի «Հայկական կոտորածները» եւ այլ արաբ հետազոտողների աշխատանքներում այն տեսակետն է իշխում, որ հայկական կոտորածներում կրոնական գործոնը անմեղսունակ է։ Իսկ ինչ վերաբերում է արաբական մամուլին, ապա հետազոտողներ 333ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Նարինե Երանոսյանը եւ Նորա Արիսյանը նշեցին, որ եգիպտական եւ սիրիական արաբալեզու մամուլը նույնպես հիմնականում չեզոք դիրքորոշում է ունեցել, եւ կարեւոր աղբյուր է հանդիսանում Հայկական հարցի պատմության ուսումնասիրման համար[1, No 18, էջ 7]։ Գիտաժողովի ընթացքում հնչեցին զեկուցումներ նաեւ «Հայերը Եգիպտոսում» թեմայի շրջանակներում։ Մասնավորապես հայ հետազոտող Արթուր Իսրայելյանը հանդես եկավ «Մամլուքյան բանակում ծառայած հայերը` ըստ արաբական աղբյուրների» զեկուցումով, Ջամալ Քամալ Մահմուդը՝ «Եգիպտոսի հայ զինվորականների կերպարը` ըստ օսմանյան աղբյուրների» զեկուցումով, որտեղ բանախոսը նշեց, որ Եգիպտոսում օսմանյան կառավարման շրջանում բազմաթիվ հայեր` հիմնականում իսլամ ընդունած, զբաղեցրել են զինվորական բարձր պաշտոններ։ Մասնավորապես, հայազգի Ահմադ Աշան Եգիպտոսի 7 զինվորական շրջաններից մեկի հրամանատարն է եղել, Եգիպտոսի ռազմածովային ուժերում բարձր պաշտոններ են զբաղեցրել Ռամադան Աշան, Սուլեյման Բիքր, նրա որդի Օսման Ջալաբին եւ այլք[1, No 18, էջ 8]։ Զեկուցումներից հիշատակության է արժանի նաեւ արաբ հետազոտող Մաջիդ Աջաթի «Հայ առեւտրականների նկարագիրը Եգիպտոսի արխիվներում 19-րդ դարի ընթացքում» զեկույցը, ուր բանախոսը նշեց, որ Մուհամմադ Ալիի կառավարման տարիներին Եգիպտոսի պետական ապարատում հայերը զբաղեցնում էին բազմաթիվ պաշտոններ եւ Եգիպտոսում հայերը հայտնի էին «Առեւտրային գործակալներ» մականվամբ[1, No 18, 6-11 էջեր]։ 2013 թ. փետրվարի 25-ին Կահիրեի համալսարանի հայագիտական ուսումնասիրությունների կենտրոնը հայ տպագրության 500-ամյակի կապակցությամբ միջազգային գիտաժողով կազմակերպեց «Հայաստանը եւ քաղաքակրթությունների երկխոսությունը» խորագրով, որին մասնակցեցին բազմաթիվ գիտնականներ տարբեր երկրներից։ Զեկուցողների թեմաները վերաբերում էին պարսկերենից հայերեն փոխառություններին, Հայաստանի եւ Միջագետքի երկրների միջեւ տեղի ունեցած շփումներին, հայ-հնդկական պատմամշակութային առնչություններին, հայերի` եգիպտական մշակույթի եւ կրթության զարգացման գործում 1516-1798 թթ. ունեցած դերին եւ այլն [1, No 32, 6-12 էջեր]։ Կահիրեի հայագիտական ուսումնասիրությունների կենտրոնը հրատարակեց «Հայերի նկարագրերը արաբական եւ արտասահ334ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ մանյան աղբյուրներում» աշխատությունը, որի 254 էջերում զետեղված արաբ եւ հայազգի համահեղինակների նյութերը վերաբերում են հետեւյալ թեմաներին. 1. Հայկական հարցը արաբական եւ արտասահմանյան աղբյուրներում։ 2. Հայերը եգիպտոսում արաբական եւ արտասահմանյան աղբյուրներում։ 3. Հայաստանը եւ հայերը միջին դարերի ընթացքում։ Նշենք, որ ճիշտ է արաբ հեղինակների՝ հայկական կոտորածների վերաբերյալ աշխատանքներում ընդունվում է կոտորածների փաստը, բայց ոչ բոլոր հեղինակներն են համաձայն, որ այն պետական քաղաքականություն է եղել։ Հայկական կոտորածներին անդրադարձել է նաեւ եգիպտական եւ սիրիական մամուլը։ Հայերի վերաբերյալ սիրիական մամուլի հրատարակումներին անդրադարձել է Նորա Արիսյանն իր ատենախոսությունում, որն ուսումնասիրելուց հետո պարզ է դառնում, որ Սիրիայի արաբալեզու մամուլը անդրադարձել է Հայկական հարցի տարբեր փուլերի, կոտորածների, գաղթի տեսարանների լուսաբանմանը։ Հայագիտական ուսումնասիրությունների կենտրոնի կողմից տպագիր գրքում առանձին գլուխ է հատկացված «Հայերը Եգիպտոսում» թեմատիկային, որի վերաբերյալ գրքում ներառված են Ամինա Ահմադ Իմամ ալ Շուրուբշիի «Հայկական տարրը Ֆաթիմյան Եգիպտոսում եւ նրա դերը քաղաքականության եւ քաղաքակրթության մեջ», Արթուր Իսրայելյանի «Մամլուքյան բանակի հայ զինվորականները ըստ արաբական աղբյուրների», Ջամալ Քեմալ Մահմուդի «Եգիպտոսի հայ զինվորականների նկարագիրը օսմանյան աղբյուրներում» աշխատանքները։ Գրքի երրորդ գլխում արաբ հետազոտող Ահմադ ալ Մանամ ալ Ադաուին ներկայացնում է «Քաղաքական իրադրությունը Հայաստանի վելայեթում 684-749 թթ.», որը կարեւոր աղբյուր է նշված ժամանակաշրջանի Հայաստանի պատմության ուսումնասիրման համար, երբ Հայաստանի համար պայքար էր սկսվել արաբների ու բյուզանդացիների միջեւ։ Բացի այդ` սույն գրքում ներառված են արաբ հետազոտողներ Ադբ ալ Ազիզ ալ Դուրուբիի «Հայաստանը եւ հայ ազգի ձեւավորումը», Մուհամմադ Ահմադ Իբրահիմի «Հայաստանը մուսուլմանական աշխարհագրական ձեռագրերում» աշխատանքները[1, No 32, 13-18 էջեր]։ 335ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Եգիպտոսի նախագահ ընտրվելուց հետո Աբդել Ֆաթահ աս Սիսին 2014 թ. օգոստոսի 7-ին հանդիպում ունեցավ Եգիպտոսի քրիստոնեական համայնքների առաջնորդների` այդ թվում հայ կաթոլիկ եւ առաքելական եկեղեցիների առաջնորդների հետ, որի ընթացքում Եգիպտոսի նախագահը հավաստիացրեց, որ Եգիպտոսում քրիստոնյաների կյանքը վտանգված չէ եւ նախկինի պես մուսուլմանների հետ կողք կողքի համերաշխ կշարունակեն ապրել եւ ստեղծագործել։ Բացի այդ` հանդիպման ընթացքում Եգիպտոսի հայ կաթոլիկ եկեղեցու առաջնորդ Գրիգոր Քուսանը նախագահին նվիրեց Մուհամմադ Ռիֆաթ ալ Իմամի հեղինակած «Հայերը Եգիպտոսում 1896-1961 թթ.» գիրքը, որում հեղինակը ներկայացնում է եգիպտահայ համայնքի պատմությունը նշված ժամանակահատվածում[1, No 49, էջ 11]։ 20-րդ դարի առաջին ցեղասպանությունը արաբ հասարակության շրջանում ճանաչելի դարձնելու համար Հայոց ցեղասպանության 100ամյակի կապակցությամբ ստեղծված հանձնաժողովը 2015 թ. ընթացքում Կահիրեում մի շարք միջոցառումներ` դասախոսություններ, գիտաժողովներ իրականացրեց Եգիպտոսի տարբեր մշակութային հաստատություններում, որոնց ընթացքում ցուցադրվեցին Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ ֆիլմեր, փաստաթղթեր։ Այս միջոցառումների շարքում կարեւոր իրադարձություն էր Մուհամմադ Ռիֆաթ ալ Իմամի կողմից Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ մի շարք գրքույկների տպագրումը, որոնք ունեին հետեւյալ վերնագրերը` «Հայկական հարցը արաբական աղբյուրներում 1878-1923 թթ.», «Ալեքսանդրիայի հայերը եւ նրանց դերը Եգիպտոսի կյանքում», «Հայկական հարցը միջազգային պայմանագրերում», «Հայոց ցեղասպանությունը օսմանյան կայսրությունում 1915-1916 թթ.», «Հայկական կոտորածները. Ֆաիզ Ղուսեյնի վկայությունները», «Հայոց ցեղասպանությունը 1915 թ. ամերիկյան եւ բրիտանական մամուլում» եւ «Հայոց ցեղասպանությունը գերմանացիների եւ ավստրիացիների հուշերում» [1, No 57, 7-11 էջեր]։ Նշենք, որ համիդյան կոտորածներից հետո Եգիպտոսն ապաստան է տվել 1000-ից ավելի հայ գաղթականների, 1909 թ. կիլիկիահայության կոտորածից հետո` մի քանի հարյուր գաղթականի, իսկ Մեծ Եղեռնի տարիներին Սուեդիայի 4200 հայ բնակիչ 45-օրյա պայքարից հետո տեղափոխվեց Եգիպտոս։ Բացի այդ` 1920-ականներին այլ վայրերից Եգիպտոս տեղափոխվեցին մոտ 1000 հայ որբեր[1, No 57, էջ 13]։

example1580

example1580

Ընտանիքը, մայրությունը, եւ մանկությունը քաղաքացիական հասարակության ձեւավորման կարեւոր օղակներից են, իսկ դրանց պաշտպանությունը ցանկացած ժամանակակից պետության առաջնահերթ խնդիրներից է։ Ընտանեկան իրավունքների պաշտպանության հետ սերտորեն առնչվում է նաեւ մայրության եւ մանկության պաշտպանությունը։ Եվ իսկապես, ժողովրդավարական եւ իրավական պետության կարեւորագույն առանձնահատկություններից մեկն այն է, թե որքանով են արդյունավետորեն պաշտպանվում ընտանեկան, մայրության եւ մանկության իրավունքները տվյալ պետության մեջ եւ թե ինչպիսի սահմանադրաիրավական երաշխիքներ ու զարգացման մեխանիզմներ են նախատեսված դրանց իրականացման համար։

Ընտանիքի, մոր և երեխայի շահերի պաշտպանությունը սահմանադրական սկզբունքներից մեկն է [1, p. 33]։ ՀՀ Սահմանադրության 16-րդ հոդվածը սահմանում է, որ ընտանիքը, որպես հասարակության բնական և հիմնական բջիջ, հիմք է հանդիսանում բնակչության, ինչպես նաև մայրության և մանկության պահպանման և վերարտադրության համար ՝ հատուկ պաշտպանության և հովանավորության ներքո։ պետություն [2]։ Սա նշանակում է, որ պետությունը պետք է ձեռնարկի տարբեր սոցիալ-տնտեսական միջոցառումներ մայրությունը խթանելու, մայրերի և երեխաների շահերը պաշտպանելու, ընտանիքն ամրապնդելու և ընտանիքի իրավունքների պաշտպանությունն ապահովելու համար։ Այս միջոցառումները պետք է իրականացվեն ազգային և միջազգային իրավական նորմերի զուգորդման և կիրառման միջոցով, ինչպես նաև պետության կողմից մշակված համապատասխան ծրագրերի միջոցով `ցանկալի արդյունքի հասնելու համար։ 131 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆ «Մայրություն» հասկացությունն ունի մեկնաբանությունների շատ լայն շրջանակ։ Նախ մայրությունը կնոջ հիմնական կենսաբանական գործառույթն է, որն ուղղված է մարդկային ցեղի շարունակությանը։ երեխա կրել, ծնել և կերակրել [3, p. 58]։ Սոցիալական իմաստով մայրությունը մայրերի և երեխաների հարազատությունն է, ինչպես նաև նրանց հուզական կապն ու փոխհարաբերությունները [4, p. 540]։ Ինչպես գիտենք, մինչև 18 տարեկան յուրաքանչյուր անձ երեխա է համարվում, ուստի մանկություն և երեխա հասկացությունները ուղղակիորեն փոխկապակցված հասկացություններ են։ Մայրության և մանկության իրավունքները Հայաստանի Հանրապետությունում սահմանվում են Սահմանադրությամբ, ընտանիքի, աշխատանքի, քրեական օրենսդրությամբ `մի շարք իրավական նորմերի միջոցով, որոնք վերաբերում են իրավունքների տարբեր ճյուղերին։ Այս պարագայում մենք խոսում ենք համապատասխան ներքին իրավական ակտերի, ինչպես նաև միջազգային պայմանագրերի դրույթների մասին, որոնց համընդհանուր ճանաչում գտած սկզբունքներն ու նորմերը նաև ներքին իրավական համակարգի բաղկացուցիչ մասն են։ «Երեխայի իրավունքների մասին» ՀՀ օրենքը (1996) ռազմավարական նշանակություն ունի երեխաների պաշտպանության գաղափարախոսության և պրակտիկայի ձևավորման համար։ Մանկության և մայրության պաշտպանության համար լրացուցիչ երաշխիքներ տրամադրելու համար ընդունվեց «Մարդու վերարտադրողական առողջության և վերարտադրողական իրավունքների մասին» ՀՀ օրենքը (2002 թ.), Որը սահմանում է հղի կանանց անվտանգ մայրություն ապահովելու լայն իրավունքներ։ Այդ խնդիրների իրականացումն ապահովելու համար ՀՀ Գերագույն խորհուրդը 1991 թ. Որոշում է կայացրել կանանց, մայրության, երեխաների պաշտպանության և ընտանիքի ամրապնդման առաջնահերթ միջոցառումների մասին, որը նախատեսում է աշխատանքային իրավունքների լրացուցիչ երաշխիքներ փոքր երեխաներ ունեցող կանանց համար։ 20-րդ դարի սկզբից մշակվել և ընդունվել են ավելի քան երեսուն միջազգային իրավական ակտեր մայրության և մանկության պաշտպանության վերաբերյալ (կոնվենցիաներ, միջազգային իրավունքի առաջարկություններ, երկկողմ միջպետական ​​համաձայնագրեր)։ Որպես օրինակներ կարելի է նշել Երեխայի իրավունքների մասին կոնվենցիան (1869), Երեխայի իրավունքների և սոցիալական պաշտպանության աֆրիկական կոնվենցիան (1990) և Երեխայի իրավունքների իրականացման եվրոպական կոնվենցիան (1996) [5, էջ , 352]։ Հետաքրքիր փաստ է այն, որ 19-20-րդ դարավերջին եվրոպական մի շարք երկրներ արդեն ունեին մայրերի և երեխաների պաշտպանության պետական ​​ծրագրեր, ինչպիսիք են մայրության ապահովագրությունը, որի նպատակն էր ապահովել հղի կանանց և նորածինների կյանքի պայմանները։ 1952 թ.-ին Աշխատանքի միջազգային կազմակերպությունն ընդունեց «Մայրության պաշտպանության մասին» կոնվենցիան։ Կազմակերպության Գլխավոր համաժողովի 88-րդ նստաշրջանը, մշակելով Կոնվենցիայի դրույթները, ընդունեց առաջարկություններ, որոնք հայտարարում են հղիության պաշտպանությունը պետության և հասարակության համատեղ պատասխանատվության մասին։ Կոնվենցիան պետություններին պարտավորեցնում է ձեռնարկել բոլոր միջոցները `կանխելու հղի և կրծքով կերակրող կանանց այն աշխատանքը, որը կարող է վնասել ինչպես մոր, այնպես էլ երեխայի առողջությանը։ Քանի որ երեխաները բնակչության ամենախոցելի խումբն են, նրանց իրավունքներն ապահովելու համար անհրաժեշտ են լրացուցիչ անկախ մեխանիզմներ։ Այս պարագայում երեխաների իրավունքների պաշտպանության հատուկ պետական ​​ինստիտուտի ներդրման անհրաժեշտություն կա։ Ասվածը հիմնավորելու համար բերենք հետևյալ օրինակը։ Ռուսաստանի Դաշնությունը սատարել է Դաշնային ժողովի Պետական ​​դումայի և իրավապաշտպան հասարակական կազմակերպությունների մի շարք պատգամավորների առաջարկը `ստեղծել Երեխայի իրավունքների հարցերով հանձնակատարի ինստիտուտ Ռուսաստանում։ Ինչպես ցույց է տալիս Ֆեդերացիայի մի քանի բաղադրիչների միջազգային փորձը և պրակտիկան, երեխաների իրավունքների հանձնակատարը կարևոր և հեռանկարային դեր է խաղում անչափահասների իրավունքների պաշտպանության գործում։ Այս դեպքում Երեխայի իրավունքների հանձնակատարի գործունեության շրջանակը պետք է ներառի պետական ​​և տեղական ինքնակառավարման մարմինների, ինչպես նաև այլ մարմինների համագործակցությունը, որոնք ուղղված են երեխայի անձնական իրավունքների պաշտպանությանը, խախտված իրավունքի վերականգնմանը և պատասխանատվություն դրանց խախտման համար, ներառյալ զբաղվածությունը, բժշկական օգնությունը, կրթությունը։ անօթեւանության, հաշմանդամության և մի շարք այլ խնդիրների լուծում։ Ներկայացված առաջարկությունների հիման վրա նախատեսվում է, որ հանձնակատարի գործունեությունը պետք է հստակ կարգավորվի հատուկ օրենքով, որը հստակորեն կսահմանի նրա լիազորությունները մայրերի, երեխաների և ընտանիքի իրավունքների համապարփակ պաշտպանության գործում։ Այսինքն ՝ անհրաժեշտ է մշակել մայրության, մանկության և ընտանիքի պաշտպանության հայեցակարգ, որի հիման վրա պետք է ընդունվի համապարփակ կարգավորող ակտ ՝ «Հղիության, մանկության և ընտանիքի պաշտպանության մասին» Դաշնային օրենքը, որը բացատրում է մայրության, մանկության և ընտանիքի իրավունքները `ամրագրելով մեխանիզմը։ , Կարծում ենք, որ վերոհիշյալ ինստիտուտի ներդրումը Հայաստանի Հանրապետությունում կապահովի նաև մայրության և մանկության իրավունքների, ազատությունների և օրինական շահերի պաշտպանության արդյունավետ, ամբողջական և առաջադեմ համակարգի առկայությունը։ Մայրության և մանկան իրավունքների պաշտպանության արդյունավետությունը կախված է այնպիսի գործոններից, ինչպիսիք են սոցիալական, տնտեսական, իրավական երաշխիքները և դրանց զարգացման մակարդակը։ Վերոնշյալ երաշխիքների վերաբերյալ վիճակագրական տվյալների ուսումնասիրության և վերլուծության արդյունքները ապացուցում են եվրոպական երկրների առաջընթացը տվյալ ոլորտում, որից կարելի է առանձնացնել Ավստրիան, Հունգարիան, Գերմանիան, Լատվիան, Նորվեգիան և Շվեդիան։ Orուցանիշների ամենացածր թվով առանձնանում են Անդորրան, Հունաստանը, Իսպանիան, Մալթան, Մոնակոն, Սան Մարինոն և Հոլանդիան։ Վճարովի երկարաժամկետ հղիության արձակուրդը հասանելի է միայն Ավստրիայում, Բելառուսում, Հունգարիայում, Լեհաստանում, Սլովակիայում, Չեխիայում և Շվեդիայում։ Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ այն նահանգներում, որտեղ երեխաների խնամքի բարձր նպաստներ են տրամադրվում, արձակուրդներն ավելի կարճ են։ Չնայած Հայաստանում մայրության և մանկության պաշտպանությունն իրականացվում է միջազգային չափանիշներին համապատասխան, բայց սոցիալական պաշտպանության առումով այն հաստատապես հետ է եվրոպական երկրներից։ Սոցիալական երաշխիքներից բացի, կարևոր են նաև իրավական և բարոյական երաշխիքները։ Մասնավորապես, Բելառուսի Հանրապետության Մինսկի քաղաքային գործադիր կոմիտեն իր պաշտոնական կայքում հրապարակել է Բելառուսի Հանրապետության Նախագահին առընթեր կառավարման ակադեմիայի կողմից պատրաստված նյութ, Առողջապահության նախարարությունից, Կրթության նախարարությունից ստացված տեղեկատվության հիման վրա։ , աշխատանքի և սոցիալական պաշտպանության նախարարություն։ Մասնավորապես, այնտեղ նշվում է, որ երկրի հիմնական օրենքի համաձայն (Բելառուսի Հանրապետության Սահմանադրության 32-րդ հոդված) ամուսնությունը, ընտանիքը, մայրությունը, հայրությունը և մանկությունը պաշտպանվում են պետության կողմից։ Հոդվածում ներկայացված է բժշկական օգնությամբ մայրության և մանկան իրավունքների պաշտպանության վիճակագրություն։ Օրինակ ՝ վերջին տարիներին տեղի է ունեցել առանց բարդությունների ծնունդների կայունացում։ 2018-ին նորմալ ծնունդների տեսակարար կշիռը 42% -ից ավելին էր (2017-ին ՝ ավելի քան 41%)։ Համաձայն ԿՀՎ համաշխարհային փաստագրքի, 2018 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ, Բելառուսն ունի մայրական մահացության ամենացածր ցուցանիշներից մեկը աշխարհում, Լեհաստանի, Իսլանդիայի, Հունաստանի, Ֆինլանդիայի, Շվեդիայի, Ավստրիայի, Չեխիայի, Քուվեյթի և Իտալիայի հետ միասին։ ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամի (ՅՈՒՆԻՍԵՖ) տվյալներով ՝ Բելառուսը նույնպես 8-րդ տեղում է մանկական մահացության ամենացածր ցուցանիշ ունեցող երկրների ցուցակում։ Համեմատելով armstat.am- ի հրապարակած տվյալների հետ, 2016-ին հունվար-դեկտեմբեր ամիսներին հանրապետությունում գրանցվել է 0-4 տարեկան երեխաների 411 մահվան 135 ԴԱՏԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ, որի կառուցվածքում մինչև 1 տարեկան երեխաների մահացությունը 86.6 % Հղիության, ծննդաբերության և հետծննդաբերության ընթացքում կապված բարդություններ, 2016 թ. 2016 թ. Հունվար-դեկտեմբեր ամիսներին մայրական մահացության 12 դեպք է գրանցվել, այդ թվում `բաց թողնված ժամանակահատվածից մեկը, իսկ մայրական մահացությունը` 2016 թ-ին։ Հունվար-դեկտեմբեր ամիսներին կենդանի ծնունդների թիվը մեկ 100,000-ը 27,1 միավոր էր։ Ակնհայտ է, որ ցուցանիշների նման աճը վկայում է ոլորտի խնդիրների մասին, ուստի մայրության և մանկան իրավունքները պաշտպանելու սահմանադրական երաշխիքների կիրառումը օրենսդրական լուրջ վերահսկողության կարիք ունի [8]։ Թեմայի համապարփակ ուսումնասիրության համար անհրաժեշտ ենք համարում վկայակոչել Եվրոստատի կողմից հրապարակված տվյալները, որոնք վերաբերում են եվրոպական երկրներում մայրերի զբաղվածության մակարդակին։ Մայրերի զբաղվածության մակարդակը ամենացածրն է Չեխիայում `61,5%, ամենաբարձրը Իսլանդիայում` 84,8%, իսկ Ֆրանսիայում `միջինը 72,8%։ Կես դրույքը շատ երկրներում ընդհանուր ռազմավարություն է ՝ աշխատանքային և ընտանեկան հարաբերությունները հավասարակշռելու համար, ինչը, ցավոք, մեր երկրում, հատկապես մարզերում, հազվադեպ երեւույթ է։ Poraryամանակավոր զբաղվածության մակարդակները երեք երկրներում էապես տարբերվում են։ Իսլանդիայում 24.1%, Ֆրանսիայում 13.3% և Չեխիայում միայն 3.9%, ինչը ենթադրում է, որ կես դրույքով ձևը բավականին անսովոր է Չեխիայի համար։ Այլ կերպ ասած, Չեխիայում աշխատող կանանց մեծ մասը շարունակում է աշխատել լրիվ դրույքով, նույնիսկ եթե նրանք երեխաներ ունեն։ Եվ նրանց թիվն անընդհատ աճում է. 2007 թ.-ին 4 տարեկանից ցածր երեխաներ ունեցող մայրերի 24% -ը աշխատել է կես դրույքով։ Բոլոր երեք երկրներում կանայք կես դրույքով գերազանցում են տղամարդկանցից, ընդ որում Ֆրանսիան ունի երեքից ամենաբարձր մակարդակը (79,8), որին հաջորդում են Իսլանդիան (72,6) և Չեխիան (68,7)։ Հետաքրքիր է նշել, որ Չեխիայում երեխաների խնամակալները հստակ նշվում են որպես մայրության նպաստ ստացողներ։ Տղամարդիկ կարող են ընդգրկվել այս կատեգորիայում [10, էջ 29]։ 136 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆ Երեխայի իրավունքների պաշտպանության մասին հետաքրքիր օրենք ամրագրված է Լեհաստանի Սահմանադրության 72-րդ հոդվածում, որն ասում է, որ Լեհաստանի Հանրապետության յուրաքանչյուր քաղաքացի իրավունք ունի պահանջել երեխայի պաշտպանություն բռնությունից, դաժանությունից և շահագործումից պետական ​​մարմինները։ Այսպիսով, Հայաստանի Հանրապետությունում ձևավորվել է մայրության և մանկության սահմանադրական երաշխիքների պաշտպանության օրենսդրական դաշտը, սակայն ներկայումս երեխաների և մայրության բնագավառում իրավիճակը պատշաճ մակարդակի վրա չէ, հետևաբար, այս ոլորտում օրենսդրական կարգավորումը ուժեղացնելու անհրաժեշտությունը ակնհայտ է։ Գործնականում պետությունը պետք է շարունակի ստեղծել նոր իրավական մեխանիզմներ և ծրագրեր, որոնք առավել լիարժեքորեն կնպաստեն մայրության և երեխաների իրավունքների արդյունավետ պաշտպանությանը։ Այս ոլորտում բարենպաստ պայմաններ ապահովելու համար անհրաժեշտ է վերլուծել ժամանակակից հասարակության մեջ մոր և երեխայի շահերի պաշտպանության խնդիրները, առաջարկել դրանց հաղթահարման արդյունավետ առաջարկներ և լուծումներ։ Միևնույն ժամանակ, այս միջոցառումների իրականացման համար կարևոր է ոչ միայն հետևել եվրոպական կամ արտասահմանյան երկրների փորձին, այլև ներքին օրենսդրության հետագա մշակումն ու կատարելագործումը `համապատասխան երկրի ներքին ռեսուրսներին։ Մենք նաև նկատեցինք, որ բժշկական օգնության տեսանկյունից Մայրության և մանկան պաշտպանության ինստիտուտը մեր երկրում խնդիր ունի, քանի որ մայրերի և նորածինների շրջանում մահացության մակարդակն աճում է։ Կարևոր է նաև ուշադրություն դարձնել մայրերի աշխատանքային ներգրավվածությանը։ Այս ամենը կազմում է պետության սահմանադրական երաշխիքների ամբողջությունը, ներառյալ պետությունը և հասարակությունը բնութագրող տնտեսական, քաղաքական, սոցիալական, բարոյահոգեբանական հարաբերությունների համակարգը `արտահայտելով հասարակության էությունն ու հիմնական առանձնահատկությունները։

example303

example303

Հոդվածը նվիրված է Եսայանի «Սկյուտարի վերջալույսներ»-ում դարասկզբի հայ մտավորականի գեղարվեստական նկարագրի բացահայտմանը։ Վիպակում Զապել Եսայանը մտավորականի աչքերով արձանագրել է շրջապատող գեղեցկությունները, բայց և ընդվզել դեմ. արդյունքում աստիճանաբար կառուցվել է նրա՝ հայրենիքի հանդեպ սրտացավ վերաբերմունք տածող հոգու նկարագիրը՝ երբեմն միջավայրից աքսորված, բայց և նույն միջավայրին ամուր թելերով կապված։

1905 թվականին «Արևելյան մամուլ»-ում տպագրվել է ԶապելԵսայանի «Սկյուտարի վերջալույսներ» վիպակը, որտեղ մտավորականմիջավայր բախման արդյունքում առաջադրվել են արևմտահայիրականության բարելավմանն ուղղված դրույթներ։ Վիպակին անդրադարձել է Սևակ Արզումանյանը, որը Եսայանբնություն առնչությունները ներկայացնելուն զուգահեռ նկատել է՝ գրողը վիպակում ցույց է տվել «գրական կյանքի աննախանձելիկացությունը»[1], իսկ Գրիգոր Պըլտյանը տեսել է Ինտրայի«Ներաշխարհ»-ի և Զապել Եսայանի վիպակի միջև որոշ առնչություններ[2], որոնք զարգացրել է Մարկ Նշանյանը։ Վերջինս գրել է, որ իրենհետաքրքրում է ոչ թե գրական ազդեցությունների բացահայտման ուղին,այլ «գրականությիւնը որպէս մրցադաշտ» [3]։ Սույն«Սկյուտարիվերջալույսներ»-ին նվիրված վերլուծությունների սահմանները։ Մերնպատակնընդլայնելհոդվածիէառջև խնդիր ենք դրել ցույց տալ իրողություններ, որոնք կնպաստեն վիպակի առավել խոր ուսումնասիրմանը, կբացահայտեն այնտեղպատկերված 20-րդ դարասկզբի հայ մտավորականի նկարագիրը։ Թեմայի արդիականությունը հիմնավորվում է այն հանգամանքով, որառաջին դեմքով գրված վիպակում Ֆրանսիայից Պոլիս վերադարձածհերոսուհու միջոցով երևում են դարասկզբի հայ մտավորական կնոջ՝Զապել Եսայանի գաղափարական սկզբունքները, որոնք այժմեական ենմինչ օրս։ Արևոտ և բազմերանգ է վիպակի սկիզբը, Եսայանը,հավատարիմ իր գրական նախընտրությանը, անմիջապես սթափեցնումէ ընթերցողին՝ կողք կողքի դնելով «Արդար Արեգա՛կ… լուսաւորէ [2]։ Արդյունքում տրվում էմեզի»-ին ու ազդեցիկ«պայմանադրական սովորութիւններ»-ի[2] բացահայտման ուղումեկնարկը, իսկ քայլ առ քայլ մտավորականի և միջավայրի բախումըդառնում իրադարձությունների տրամաբանական հետևանք։ «Բայց…»-ը բայցՀեղինակ-հերոսը հաջողում է մեկը մյուսի հետևից առաջ քաշելկարևոր խնդիրներ. նրա՝ Կորիկյանների սալոն այցելության արդյունքում երևում է գրականությամբ զբաղվող անձանց գործունեությանանօգտակար համարվելը ներկաների կողմից. հերոսուհին ինքն իրեն խոստովանում է. «Զարմանալի կերպով գրականութիւն բառը զիս կ՚ամչցնէ եւ կը զգամ որ կը կարմրիմ…» [2]։ Գլխավոր կերպարի՝միջավայրից վտարումն առավել ամբողջացնելու համար ներկայացվումէ շրջապատող անձանց մտավոր զարգացածության մակարդակը.«Այնքա՜ն կան գրագէտներ, ի՞նչ բանի կը ծառայէ» [2]։ Հեղինակնանմիջապես պատասխանն ուղղում է տիկին էֆթիկներին. «Թերեւս կ՚ենթադրէք, որ ձեզ ծառայելու կամ ուրիշներու ծառայելու համարգրականությամբ զբաղած եմ...»[2]։ Այստեղ երևում է գրողիկողմնորոշումը՝ ճշմարիտ և արժեքավոր գարականության հիմքումընկածմտավորգործունեությանը հեգնանքով նայող անձանց ցածր ճաշակին համապատասխանելու, նրանց ծառայելու համար։ Հիշենք Զապել Եսայանի՝ 1905թվականին «Մասիս»-ի 15-րդ համարում տպագրված հետևյալ խոսքը.«Գրագէտը կամ բանաստեղծը իր պարտքը կատարած է արդէնմարդկութեան, երբ շնորհը ըրած է գեղեցիկ գործ մը արտադրելու եւհոգիները դղրդելու գեղեցիկին յուզմունքովը» [7]։ չէ անձնականշահը, այնչիստեղծվումԴեպքերի զարգացման շղթայում հեղինակը բարեկեցիկ մարդկանցսալոնային միջավայրից կտրուկ անցում է կատարում կրթականհարցերով զբաղվող անձանց շրջապատ։ Սպասելի է, որ այստեղմտավորական հերոսուհու համար չպետք է լիներ օտարման վտանգը,սակայն հեղինակն այս անգամ նույնպես զգում«բայց»-իէանհարժեշտությունը։ Սկզբում նա արձանագրում է.«Հոս գոնէեւրոպականացած ըլլալու յաւակնութիւններ չկան…» [2]։ Ընդգծենք՝Զապել Եսայանը հոդվածներից մեկում գրել է, որ եվրոպականգեղեցկության կատարյալ ձևին հասնելու համար անհրաժեշտ էր«նյութական շատ կայուն միջոցներ, ճաշակի նուրբ թափանցողութիւնմը», ինչը ոչ բոլորին էր հասանելի [4]։ Դրական տրամադրվածությանըհաջորդում է վարժապետի նկարագրի պատկերումը. նիհար և ոսկրոտ, ուսուցիչ ու տեսուչ դառնալու ճանապարհներն անցած վարժապետըշարունակ դժգոհում էր շրջապատող իրականությունից,ընդգծվածատելություն ցուցաբերում դեպի հոգևորականությունը, և դրա հետևումթաքնված է ոչ թե ազատամտությունը, այլ «անիմաստ, անգիտակից եւորեւէ հիմնական պատճառէ զուրկ ատելութիւն»-ը [2]։ Նույն պատկերըհեղինակը կառուցում է մեկ այլ ուսուցչի՝ Կյուրեղյանի տուն այցելությանժամանակ։ Զապել Եսայանն ընթերցողին ներկայացնում է մտավորկյանքի ներկայացուցիչների, որոնց նպատակը ոչ թե ճշմարտությանբացահայտումն է, գիտական գրագետ բանավեճը, այլ սեփական ես-իտարած հաղթանակը։ Այստեղ ընդգծվում է մեկ այլ հանգամանք. օդնետված խոսքերը երբեք գործողություններ չէին դառնում, ինչքան էլբուռն լինեին։ Հարց է առաջանում՝ նման միջավայրում կարո՞ղ էրձևավորվել սեփական ուժերին վստահ, հաստատուն գաղափարներունեցող, խոսքը գործ դարձնող սերունդ. հարցի շուրջ տարակույսներունի գլխավոր կերպարը։ Այս առումով հետաքրքրական են ԶապելԵսայանի՝ «Ծաղիկ»-ի էջերին տպագրված դիտարկումները երեխաներիդաստիարակության և վարժապետների վերաբերյալ. գրողը նկատումէր, որ երեխայի դաստիարակությունը դեռ ընտանիքից հաճախ բռնում էնրա կամքը կոտրելու ուղին, ինչն էլ խոչընդոտում է ինքնուրույնանհատիենվարժապետները [5]։ Այս ամենի դեմ բողոքն ակնառու է վիպակում.կրթական անառողջ միջավայրի թեման առավել մասնավորվում է այնտեսարանում, երբ հերոսուհին հիշում է վարժարանի միջավայրը.առանց պատճառի հանդիմանություններ, դժբախտ մանկություն՝պայմանավորված իրենց դաստիարակողների հոգեկան և բարոյականձևավորմանը, ևնույնը հաճախշարունակումցածր մակարդակով, բռնավոր և խիստ բնույթով, հրամաններ,արգելքներ, հեգնող և անգութ նայվածքներ։ Ըստ գլխավոր կերպարի՝ այսմիջավայրում էին կտրվում երեխաների թևերը, սա յուրօրինակ մտավորջարդ էր ընկալվում նրա կողմից։ Երևույթի ներկայացումը իրգագաթնակետին է հասնում «Է» հատվածում։ Ընդգծենք՝ այստեղնույնպես սկիզբը դրական է. Ս. Խաչ եկեղեցու զանգերը պարուրում ենմտավորականի հոգին ջերմ զգացումներով, սակայն գրողը կրկին բերումէ «բայց»-ը. երեխաների՝ արևով ուլույսով օծված շարականինընդհատելու է գալիս «Տէր ողորմեա»ի շարքը, հեղինակն ահազանգումէ. «Տէր ողոմեա՜… ու կը զգաս, որ ժողովուրդը, որուն վրայէն կ՚անցնիհամակերպող աղերսանքը, միշտ քամակը պիտի ծռէ ու նկուն,տկար,անկարող,իր ամէն ժամերուն,իր ցաւի եւյուսաբեկութեանժամերուն պիտի մրմնջէ մխիթարող, համակերպութիւն ներշնչող «Տէրողորմեա»ն»[2]։ Այստեղ կա սրտացավ ահազանգ՝ իր ապրելուիրավունքըչի կարող նվաճել համակերպության ուղին բռնածժողովուրդը։ Հիշենք մեկ այլ մտավորականի՝ Գրիգոր Զոհրապի՝դաստիարակության և «լուսամիտ եկեղեցականութիւն մը» պատրաստելու վերաբերյալ դիտարկումները, որոնք նա արտահայտել էր նույն Սկյուտարում բանախոսությամբ հանդես գալիս. վերջինս առաջինըհամարել էր «փրկութեան գործ», երկրորդը՝ «բարձրացման գործ» [8]։ Վիպակում անդրադարձ կա նաև ֆեմինիզմին. առաջ է քաշվումհետևյալ դիտարկումը. «….Այդ իմաստակներուն պատճառաւ այնքանգերազանցօրէն խելացի կիներ տուժելու վրայ են» [2]։ Ընդգծենք՝Եսայանը ֆեմինիստական պայքարի թատերաբեմում ինքնամոռացպայքարի ելնողներին հոդվածներից մեկում տվել էրյուրօրինակբնորոշում՝ «միջակութիւններ», ակնարկել. «....Բացառիկ մտաւորականութեամբ մը օժտուած կիները... պէտք չունին իրենց ի նպաստ եղածկարծիքներու կրթնելու…» [6]։ Հիշարժան է, որ «Սկյուտարի վերջալույսներ»-ը ավարտվում ենՍկյուտարի սոխակի հիշատակով. խորհրդանշական է հերոսուհու այցըՊաղլարպաշիի գերեզմանատուն։ Նա, ինչքան էլ վիպակի ողջընթացքում ըմբոստանում էր շուրջը տիրող անարդարությունների դեմ,ինչքան էլ բախվում միջավայրին, ընդվզում մտավոր զարգացմանըխոչընդոտող երևույթների դեմ, միևնույն է, ավարտին չի կորցնում իրհավատը պայծառ ապագայի նկատմամբ. Պերպերյան վարժարանիսաների այցը Դուրյանի շիրիմին ջերմացնում է նրա հոգին. «Պէտք էշնորհաւորել իրենց մեծերը, որ ուզեր են այդ յարգանքը եւ սէրը դնելիրենց դեռ տղու սրտերուն մէջ, Սկիւտարի բանաստեղծին համար» [2]։ Եսայանը վիպակն ավարտվում է դրական տրամադրվածությամբ և մեծհույսով. դեռ կան մարդիկ, ովքեր երեխաների մեջ սերմանում ենհարգանք մեծերի հանդեպ, իսկ գրողը մեծ հույսեր էր կապում հենց այդսերնդի հետ։ Ուշադրություն դարձնենք կարևոր մի հանգամանքի. 1905թվականին «Արևելյան մամուլ»-ի հունիսի 8-ի համարում տպագրվել է«Սկյուտարի վերջալույսներ» վիպակի վերջին հատվածը, իսկ «Մասիս»ի նույն թվականի հունիսի 4-ի համարում կարդում ենք Զապել Եսայանիհեևյալ խոսքերը. «Գորովանքով եւ խանդաղատանքով օծուած սիրտերնեն որ կրնան ամէն բանի գեղեցկութիւնները հասկնալ ու երգել, եւդարձեալ սիրող սիրտերն են, որ սէգ ընդվզում մը կունենան տգեղ եւսուտ բաներուն դէմ» [7]։ Հեղինակի այս միտքը, տպագրված վիպակիավարտին զուգահեռ, կարող ենք համարել «Սկյուտարի վերջալույսներ»ի գլխավոր կերպարի նկարագրի սեղմ բնորոշումը։ Վիպակում ակնառուէ գրողի՝ իր տեսած գեղեցկությունները մարդկությանը փոխանցելու մեծ ցանկությունը։ Զապել Եսայանի համար անկեղծն ու մաքուրը բնությանտեսարաններն էին՝ Սկյուտարի գեղեցիկ և բազմագույն վերջալույսները, որոնցովունեցողիրադարձությունները. բնության միջոցով էին նորոգվում մտավորականի հոգու վերքերը, սակայն հեղինակ-հերոսի նկարագրում նաևնկատելի է սթափեցնող «բայց»-ի գիտակցման անհրաժեշտությունը։ Հատկանշական է՝ տարիներ էին անցնելու վիպակի տպագրությունից,բայց գրողի հոգին շարունակելու էր զգալ ցանկություն-իրականությունբախումը, վտարանդության զգացումն այնքան էր կուտակվելու գրողիմեջ, որ հետագայում իր ուրույն պատկերումն էր ստանալու «Հոգիսաքսորյալ» վիպակում։ էին տեղիողջընթացքումընդմիջվումԵզրակացնենք՝ «Սկյուտարի վերջալույսներ»-ում երևում է 20-րդդարասկզբի հայ մտավորականի՝ սրտացավ և հայրենասեր նկարագիրը.հեղինակ-հերոսըէ տալիս միջավայրի թերի կողմերը,առաջադրում մտավոր կյանքի բարելավմանն ուղղված դիտարկումներ։

example1695

example1695

Ծառայությունների ոլորտում մարկետինգն իրականացվում է երեք փուլերով՝ ներքին մարկետինգ, արտաքին մարկետինգ եւ երկկողմանի կամ ինտերակտիվ մարկետինգ։ Ջ. Մակքարտնին մարկետինգ միքսը ներկայացնում է 4p-ի համալիրով՝ 1. product - ապրանք, 2. price - գին, 3. place - բաշխում կամ իրացում, 4. Promotion – առաջմղում։ Իսկ Ֆիլիպ Կոտլերը մարկետինգ միքսը ներկայացնում է 6P-ով, վերը թվարկված 4P-ին ավելացնում է եւս 2P՝ քաղաքական ուժեր (political power) եւ հասարակության վերաբերմունք (public option)։ Բումսը եւ Բիթները ծառայությունների ոլորտի համար առաջարկեցին 7P համալիրը՝ 4P-ին ավելացան մարդիկ (people), գործընթացը (process) եւ ֆիզիկական միջավայրը (Physical Evidence)։

Գրականության մեջ կան «ծառայության» շատ բնորոշումներ, բայց ոչ մեկ սահմանում է ընդունվել բոլորի կողմից։ Ֆիլիպ Կոտլերը ծառայությունը սահմանում է հետևյալ կերպ. «Serviceառայությունը ցանկացած իրադարձություն կամ արդյունք է, որը մի կողմ կարող է առաջարկել մյուսին, և որը հիմնականում ոչ նյութական է և չի հանգեցնում որևէ բանի տիրապետմանը։ Servicesառայությունները կարող են արտադրվել կամ մատուցվել »[1; 78]։ Marketingառայություններին կարող է տրվել հինգ բնութագիր, որոնք պետք է հաշվի առնվեն շուկայավարման ծրագրեր իրականացնելիս։ Եկեք թվարկենք այս հատկությունները և բացատրենք դրանցից յուրաքանչյուրը [2; 89-99]։ Ang Ոչ նյութականություն, Seառայության աղբյուրից անբաժանելիություն, Որակի փոփոխականություն, 70 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ  Երկարակեցություն, բաց Սեփականության բացակայություն։ 1. Ոչ նյութականություն։ Առայությունները ոչ նյութական են։ Դրանք հնարավոր չէ տեսնել, համտեսել կամ լսել, քանի դեռ չեն գնել։ Հաճախորդի վստահությունն ամրապնդելու համար ծառայություն մատուցողը կարող է սկսել և առաջարկել մի շարք լրացուցիչ ծառայություններ։ Առաջին հերթին նա կարող է բարձրացնել իր արտադրանքի շոշափելիությունը, նկարագրել իր ծառայությունը, սրել հաճախորդի ուշադրությունը ծառայության հետ կապված այլ առավելությունների վրա։ Բացի այդ, սպառողի վստահության մակարդակը բարձրացնելու համար ծառայություն մատուցողը պետք է ընտրի որակի անուն, որը համապատասխանում է ծառայության էությանը։ 2. Անբաժանելիություն աղբյուրից։ Առայություններն անբաժանելի են իրենց աղբյուրից, այսինքն `ծառայությունը և՛ մատուցվում է, և՛ միաժամանակ սպառվում ՝ անկախ նրանից, թե դա մատուցվում է անձի կամ մեքենայի կողմից։ Ապրանքների մեծ մասի համար այս երկու գործընթացները սովորաբար անկախ են։ Այլ կերպ ասած, ծառայությունների մեծ մասը հնարավոր չէ պահպանել հետագա օգտագործման համար։ Գնորդը պետք է ներկա լինի ծառայության ստեղծմանը։ 3. Որակի փոփոխականություն, անկայունություն։ Առայությունների բնութագրական առանձնահատկություններից մեկը ծառայությունների որակի փոփոխականությունն է։ Սա նշանակում է, որ ծառայության որակը հիմնականում կախված է նրանից, թե ով, երբ, որտեղ և ինչպես է մատուցում ծառայությունը։ Առայությունների մեծ մասը մատուցում են մարդիկ, այդ պատճառով գնորդը և ծառայություն մատուցող անձը ստիպված են փոխգործակցել և համագործակցել։ Արդյունքը կախված է նրանց համատեղ գործողություններից և գնորդի ընկալումից։ 4. Դա ոչ պահեստային ապրանք է։ Mostառայությունների մեծ մասը, կախված նրանից, որ դրանք միաժամանակ մատուցվում և սպառվում են, չեն պահվում։ Serviceառայությունը չի կարող պահպանվել հետագա վաճառքի կամ օգտագործման համար։ Այսինքն ՝ ծառայությունը սպառվում է նախորոշված ​​պահին, և այն չի փոխվում որևէ գործոնի ազդեցությամբ։ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ 5. Սեփականության բացակայություն։ Առայության մատուցումը գործարք է, որի ընթացքում մի կողմը մյուսին տրամադրում է մի ապրանք, որը ենթակա չէ սեփականության, բայց գնորդի համար արժեքավոր է այս կամ այն ​​պատճառով։ Theամանակ առ ժամանակ ծառայության ընթացքում տեղի է ունենում գույքային իրերի փոխանակում, օրինակ `ծրագրակազմը կարելի է գնել էլեկտրոնային եղանակով։ Այս բնութագրի էությունն այն է, որ ծառայությունների մեծ մասի դեպքում սպառողի կողմից ծառայության ձեռքբերումը չի ենթադրում դրա նկատմամբ սեփականության իրավունքի ձեռքբերում։ Աղյուսակ 1. Ապրանքների և ծառայությունների հիմնական տարբերություններն ու բնութագրերը 8 Ապրանքների շոշափելի տեսանելի պահածոների առևտուրը չի ուղեկցվում դրանց արտադրությամբ Ապրանքների արտահանում նշանակում է ապրանքների մաքսային տարածքից երկրի տարածքից վճարման ենթակա վճարումներ Notառայություններ Ոչ շոշափելի Տեսանելի Ոչ անվտանգ Ուղեկցվում է դրանց արտադրություն կամ առաքում servicesառայությունների արտահանում նշանակում է դրա առաքում օտարերկրացու, ոչ թե ռեզիդենտ, նույնիսկ եթե նա գտնվում է երկրի մաքսային տարածքում։ Մարկետինգի մասնագետները բախվում են այնպիսի մարտահրավերների, ինչպիսիք են հաճախորդը հասկանում է հաճախորդների կարիքները և ծառայությունների նկատմամբ պահանջները requirements դա պարզ է դառնում սպառողի համար։ 72 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ  պահել սպառողին տրված խոստումները և զբաղվել դրանցով։ Այսպիսով, ծառայությունների ոլորտում շուկայավարումն իրականացվում է երեք փուլով. Ներքին շուկայավարում, արտաքին շուկայավարում և երկկողմանի կամ ինտերակտիվ շուկայավարում (եռանկյուն կողմեր), որը սխեմատիկորեն եռանկյուն է (Նկար 1)։ Marketingառայությունների շուկայավարման եռանկյունու երեք գագաթները ներկայացնում են կազմակերպության ղեկավարությունը, աշխատակիցները, սպառողները կամ հաճախորդները։ 1. Կազմակերպությունը խոստումներ է տալիս սպառողներին, 2. Աշխատակիցները պահում են իրենց խոստումները, 3. Կազմակերպության ղեկավարության և աշխատակիցների փոխհարաբերությունները ճիշտ փոխհարաբերությունների, ինչպես նաև կրթված, բարյացակամ և որակյալ աշխատողների միջոցով հնարավոր է դառնում կատարել խոստումները։ սպառողներին։ Կազմակերպության և նրա հաճախորդների կապը կոչվում է արտաքին շուկայավարման գործընթաց։ Արտաքին շուկայավարման ընթացքում կազմակերպությունը սպառողներին խոստումներ է տալիս առաջարկվող ծառայությունների և դրանց իրականացման առումով իր կողմից մատուցվող ծառայությունների վերաբերյալ [3; 24-30]։ Կառավարում Արտաքին շուկայավարում Խոստումնալից սահմանում Ներքին շուկայավարում Կատարող խոստումներ Աշխատակիցներ Ինտերակտիվ շուկայավարում խոստումներ սպառողներ Նկար 1. Marketingառայություններ շուկայավարման եռանկյունի 73 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Խոստումներ են տրվում որոշակի ծառայությունների կամ գովազդների վերաբերյալ, և հաճախորդները մոտ են որոշակի սպասելիքների։ Դրանք կարող են դրական կամ բացասական ազդեցություն ունենալ սպառողի սպասումների, հաճախորդների սպասարկման որակի և սպասարկման որակի իրական, ընթացիկ մակարդակի վրա սպասելիքների (սպասվող, պոտենցիալ մակարդակի) տարբերությունների վրա։ Սպառողները գինն օգտագործում են որպես ծառայության որակի ցուցիչ, մինչդեռ ծառայությունների մատչելիության և մատչելիության խոստումները ազդում են սպառողի սպասելիքների վրա։ Serviceառայություններ մատուցողների համար այնպիսի գործոններ, ինչպիսիք են ծառայություններ մատուցողները, կազմակերպության պատկերը, տեսանելի կառուցվածքները և իրական սպասարկման գործընթացը հիմք են հանդիսանում հաճախորդների սպասարկման և առաքման ակնկալիքները։ Հաճախորդների սպասելիքները և իրականությունը համեմատելուց հետո սպառողի վերջնական կարծիքը ծառայության նկատմամբ ձևավորվում է այն միջավայրի միջոցով, որտեղ նրանք ստանում են այդ ծառայությունը, ինչպես նաև այդ ծառայությունները մատուցող անձանց բնավորության և վարքի միջոցով։ Ներքին շուկայավարումը աշխատողների վերապատրաստում է, որոնք անմիջականորեն շփվում են հաճախորդների հետ և բարձրացնում են արդյունավետությունը, ինչպես նաև ամբողջ անձնակազմի ուսուցում `համատեղ աշխատելու և հաճախորդների բավարարվածությունն ապահովելու համար։ Ներքին շուկայավարումը նշանակում է, որ սպասարկող ընկերությունները պետք է ավելի շատ ուշադրություն դարձնեն անձնակազմի որակին։ Նա պետք է արդյունավետորեն վերապատրաստի հաճախորդների հետ աշխատող, միասին աշխատող և սպառողի կարիքները բավարարող աշխատակիցներին։ Եթե ​​կազմակերպությունը նպատակ ունի մատուցել ամենաբարձր որակի ծառայություն, ապա յուրաքանչյուր աշխատող պետք է ուղղված լինի սպառողին։ Փաստորեն, ներքին շուկայավարումը պետք է նախորդի արտաքին շուկայավարմանը։ Այս համատեքստում շատ կարևոր են նաև աշխատողների մոտիվացիան և բարձրագույն ղեկավարության հետ դրական հարաբերությունները։ 74 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ, բարոյահոգեբանական միջավայր և այն արժեքները, որոնք աշխատակիցները կրում են որպես կազմակերպությունը ներկայացնող օղակ։ Անիմաստ է գովազդել ամենաբարձր որակը, քանի դեռ անձնակազմը չի հասել դրա իրականացմանը և պահպանմանը։ Ինտերակտիվ, երկկողմանի շուկայավարման գործընթացը ենթադրում է, որ կազմակերպությունը պահպանում է իր խոստումները սպառողներին։ Ինտերակտիվ շուկայավարումը ծառայություն մատուցողների և սպառողների իրական շփումն է, որը կոչվում է «ճշմարտության պահ» կամ ծառայության գործընթաց, իրավիճակ։ Սա վճռական պահ է ծառայությունների մատուցման գործընթացում, որտեղ կազմակերպությունները ցույց են տալիս, որ կարող են արդարացնել սպառողի սպասելիքները։ Ինտերակտիվ շուկայավարումը շատ կարևոր դեր է խաղում կազմակերպության և սպառողների միջև հարաբերությունների հաստատման գործում։ Սպառողի կողմից ծառայության ընկալումը բխում է դրա մատուցումից, որը հնարավոր չէ առանձնացնել աշխատողների հետ շփումից (ծառայությունն անբաժանելի է իր աղբյուրից)։ Կազմակերպության համար կարևոր է, որ կազմակերպության և սպառողի միջև հարաբերություններն այդքան կարևոր չլինեն, որքան աշխատողի և սպառողի միջև։ Այս հարաբերությունների հաջողությունը կախված է աշխատողի վերաբերմունքից իր աշխատանքի նկատմամբ և կազմակերպության հանդեպ իր նվիրվածությունից։ Կազմակերպությունը պարտավոր է վարձել բարձր ծառայության հմտություններ ունեցող աշխատակիցների և նրանց ներգրավել կազմակերպության գործունեության մեջ, դրդել նրանց հետևել կազմակերպության կառավարման օրինակներին։ Հաղորդակցման ընթացքում աշխատողը և սպառողը հանդիպում են դեմ առ դեմ, և աշխատողների պահվածքը շատ կարևոր գործոն է, որն ազդում է սպառողի սպասելիքների վրա։ Երկկողմանի շուկայավարումը ենթադրում է, որ ծառայության որակը մեծապես կախված է մատակարարի և սպառողի փոխհարաբերությունից։ Սա նշանակում է, որ մասնագետները չպետք է ենթադրեն, որ իրենք բավարարել են հաճախորդի պահանջները `առաջարկելով միայն բարձրորակ ծառայություններ, այլ նաև պարտավոր են զարգացնել փոխադարձ շուկայավարման հմտություններ և գործառույթներ իր 75 ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ մեջ։ Շուկայավարման խառնուրդը շուկայավարման գործիքների ամբողջություն է, որոնք մատակարարն օգտագործում է նպատակային շուկայում `շուկայավարման խնդիրները լուծելու համար։ Տնտեսագետ Mc. Մաքքարթինը ներկայացնում է շուկայավարման խառնուրդը 4p բարդույթով. 1. ապրանք - ապրանք, 2. գին - գին, 3. տեղ - բաշխում կամ վաճառք, 4. խթանում - առաջխաղացում [4; 15]։ Իսկ Ֆիլիպ Կոտլերը շուկայավարման խառնուրդը ներկայացնում է 6P- ի հետ, վերը նշված 4P- ին ավելացնում ևս 2P. Քաղաքական իշխանություն (քաղաքական իշխանություն) և հասարակության վերաբերմունք (հասարակական տարբերակ) [5; 1981-ին Booms- ը և Beatles- ը առաջարկեցին 7P համալիրը ծառայությունների ոլորտի համար. 4P- ն ավելացրեց մարդկանց, գործընթացը և ֆիզիկական ապացույցները [6]. 1. ապրանք / ծառայություն - ապրանք / ծառայություն, 2. գին - գին, 3. առաջխաղացում - առաջխաղացում, 4։ տեղ `բաշխում կամ վաճառք, 5. մարդիկ` մարդիկ, 6. գործընթացներ `գործընթացներ, 7. ֆիզիկական ապացույցներ` ֆիզիկական միջավայր։ Serviceառայության առաջարկ։ Ապրանքը այն է, ինչ կազմակերպությունն առաջարկում է սպառողին, որը կարող է բավարարել նրա կարիքները։ Դա կարող է լինել շոշափելի կամ ոչ նյութական։ Ի հակադրություն, ծառայությունների մատուցման որոշումները, որոնք առաջարկվում են ծառայությունների շուկայավարման մասնագետների կողմից, տարբերվում են արտադրանքի վրա հիմնված որոշումներից։ Theառայության մատուցման վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ այն կարելի է բաժանել առանձին բաղադրիչների, մասնավորապես `հիմնական առաջարկի, որը ներկայացնում է ծառայության հիմնական ոչ նյութական օգուտները և երկրորդային առաջարկի, որը ներկայացնում է շոշափելի և լրացուցիչ տարրերի։ ծառայություն. Առաջարկվող հիմնական ծառայությունների մատուցումը մշակվում է հաճախորդի նախընտրած ձևով և վայրում `ընդգծելով հաճախորդի սպասելիքները ծառայության վերաբերյալ։ Երկրորդական ծառայությունների մատուցումը լրացուցիչ օգուտ է, առավելություն, որն առաջարկվում է սպառողների լրացուցիչ կարիքները բավարարելու համար, և ծառայում է այն տարբերակել մրցակիցներից։ Այս առավելությունները կարող են ներառել ծառայության նյութական և ոչ նյութական տարրեր, որոնք օգնում են սպառողին հեշտությամբ հասկանալ հիմնական ծառայությունը։ Servicesառայությունները դժվար է վերահսկել և ներկայացնել սպառողին, քանի որ դրանք ոչ նյութական են։ Հետեւաբար, շուկայավարման մասնագետները հաճախ շեշտադրում են ծառայությունների մատուցման շոշափելի տարրերը։ Որքան շոշափելի ծառայությունը, այնքան ավելի շատ ապացույցներ են անհրաժեշտ, ներառյալ փաթեթավորումը, ֆիրմային անվանումը, կորպորատիվ իմիջը, ծառայությունների մատուցումը և սպասարկող անձնակազմը։ Առայությունների գնագոյացում։ Առայության գինը որոշելիս ծառայության շուկայավարման մասնագետներն ավելի շատ մտահոգված են գնագոյացման խնդիրներով, քան արտադրանքի շուկայավարման մասնագետները։ Տարբերությունն այն է, որ ծառայության ոչ նյութական բնութագրերը ցույց են տալիս, որ գինը դառնում է որակի որոշիչ։ Serviceառայությունից զրկելու պրոֆիլը կարևոր է դարձնում ծառայությունների մատակարարման և պահանջարկի վերահսկումը։ Գնի բաղադրիչի փոփոխությունը ամենադյուրինն է և սովորաբար ամենաարագը։ Providingառայությունների մատուցման գինը հաճախ օգտագործվում է սպառողների կողմից ՝ իրենց սպասելիքները ձևավորելու, գնման որոշումներ կայացնելու և մատուցվող ծառայության որակը գնահատելու համար։ Այն դիտվում է որպես էական թելադրանք բարձր ռիսկայնությամբ և փորձի առանձնահատկություններով ծառայությունների ոլորտում `ծառայության վերաբերյալ սպասելիքներ ձևավորելու համար։ Գինը սպառողի համար որակի ցուցանիշ է։ Այսպիսով, կարծիք է ձեւավորվել, որ որքան բարձր է տվյալ ծառայության գինը, այնքան մեծ է սպառողի սպասելիքները դրա նկատմամբ։ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ servicesառայությունների ոլորտում գնագոյացման գործոնները նույնքան բազմազան են և գրեթե նույնն են, ինչ ապրանքների գնագոյացման հարցում։ Այսպիսով, այդ գործոնները ներառում են ծախսերը, մրցակցային գները, թիրախային խմբերը և կազմակերպության կողմից ընտրված դիրքավորումը, գնագոյացման ռազմավարությունը, զեղչային համակարգերը և սեզոնայնությունը։ Խթանման քաղաքականություն Դասական շուկայավարման մեջ խթանման խառնուրդը բաժանված է 4 հիմնական խմբի `գովազդ, վաճառքի խթանում, հասարակայնության հետ կապեր (PR) և անձնական վաճառք։ Այնուամենայնիվ, ծառայությունները խթանելիս կարևոր է ընդգծել ծառայության շոշափելի տարրերը, ինչպիսիք են փաթեթավորումը, ծառայությունների մատուցման մեխանիզմները և սպասարկող անձնակազմը։ Այս համատեքստում պետք է հնարավոր լինի անտեսանելին վերածել տեսանելի արժեքների, իսկ ռիսկերը ՝ առավելությունների։ Serviceառայությունների շուկայավարման խթանման հիմնական խնդիրներն են.  Կազմակերպության և մատուցվող ծառայությունների վերաբերյալ իրազեկվածության և հետաքրքրության ապահովում. «Գնված ծառայության օգուտների փոխանցում և ներկայացում, organization Կազմակերպության դրական իմիջ կամ հեղինակություն ստեղծել կազմակերպություն մրցակիցներից, consumers Հիշեցրեք սպառողներին ծառայության գոյության մասին։ Հաղորդակցման ալիքների ընտրությունն ու տեսակները կախված են թիրախային խմբերից և ընտրված դիրքից։ Առայությունների բաշխում։ Բաշխման որոշումները վերաբերում են սպառողներին ծառայությունների մատչելիությանը և մատչելիությանը։ Սպառողի տեսանկյունից մատչելիությունը նշանակում է, որ նրանք կարող են ստանալ ծառայությունը, երբ ցանկանան, և մատչելիությունը համեմատաբար հեշտությունն է, հեշտությունը, որով սպառողները կարող են ձեռք բերել ծառայություններ մատուցող ընկերությունների կողմից առաջարկվող ծառայությունները։ Մաքուր ծառայությունների դեպքում 78 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Բաշխման որոշումները շատ կարևոր չեն, չնայած ծառայությունների մեծ մասը ներառում է շոշափելի, շոշափելի բաղադրիչ։ Արդյունքում, բաշխման որոշումները ներառում են որոշումներ ֆիզիկական միջավայրի և միջնորդների կողմից ծառայությունների մատուցման վերաբերյալ։ Միևնույն ժամանակ, որոշ դեպքերում կարևոր է նաև ծառայության «աշխարհագրական դիրքը»։ Օրինակ ՝ հյուրանոցի գտնվելու վայրը, ենթակառուցվածքների առկայությունը, շատ դեպքերում աշխարհագրական դիրքը կախված է նաև կազմակերպության դիրքից, օրինակ ՝ եթե ծառայություն մատուցող ընկերությունը ցանկանում է դիրքավորվել որպես բարձրակարգ կազմակերպություն և թիրախավորում է իր թիրախային խմբերը ավելի շատ գնման հատվածներ, այն պետք է տեղակայված լինի համապատասխան վայրում, ինչպիսին է քաղաքի կենտրոնը կամ հարուստները։ Ժողովուրդ. Մարդիկ, որպես ծառայությունների համալիրի տարր, ներառում են բոլոր մարդկային դերակատարները `կազմակերպության անձնակազմը (ներքին սպառող), գնորդներ (արտաքին սպառող) և այլ սպառողներ, ովքեր դեր են խաղում ծառայությունների մատուցման և ընտրության գործընթացում։ Կազմակերպության անձնակազմը ծառայությունների մատուցման գործընթացում մշտական ​​փոխգործակցության մեջ է հաճախորդի հետ, որի արդյունքում կարելի է ասել, որ անձնակազմի հմտությունները, գիտելիքները, վերաբերմունքն ու պահվածքն ազդում են սպառողների կողմից ծառայությունների ընկալման և դրանց որակի վրա։ , Սպառողները հաճախ կազմակերպության անձնակազմին նույնացնում են ծառայությունները, անկախ ծառայության մատուցման գործընթացում անձնակազմի դերից կամ ազդեցությունից։ Այստեղ է, որ կարևոր է հաշվի առնել վերը նշված ծառայությունների շուկայավարման եռանկյան արտաքին և ինտերակտիվ շուկայավարման գործընթացները (Նկար 1)։ Փաստորեն, դա ենթադրում է «ճիշտ մարդկանց / սպասարկող անձնակազմի» կողմից «ճիշտ մարդկանց / ղեկավարների» ընտրություն և նրանց հմտությունների ու գիտելիքների շարունակական զարգացում (Նկար 2)։ 79 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Վերաբերմունք Դատողություններ Հմտություններ Գիտելիքներ Նկար 2. Աշխատակազմի գիտելիքների և հմտությունների զարգացման փուլեր 9 Գործընթացներ։ Գործընթացները տարբեր բնույթի ընթացիկ ընթացակարգեր, մեխանիզմներ և գործողություններ են, որոնց միջոցով մատուցվում են ծառայություններ։ Deliveryառայությունների մատուցման գործընթացը ստանդարտացված կամ հարմարեցված լինելու դեպքում հաճախորդը ծառայությունը որակյալ է համարում։ Իհարկե, ծառայությունների մատուցման գործընթացի հիմնական բաղադրիչները այն մարդիկ են, ովքեր անմիջական մասնակցություն ունեն այդ գործընթացում։ Այդ պատճառով ծառայությունը կազմակերպության աշխատակիցների և արտաքին սպառողների «ձուլման» շարունակական գործընթաց է։ Provisionառայությունների մատուցումը և դրանց սպառումը տեղի են ունենում միաժամանակ, և դրա շնորհիվ սպառողները դառնում են ծառայությունների մատուցման գործընթացի մասնակիցներ։ Սպառողների հավատարմությունն ու կազմակերպության նկատմամբ վստահությունը մեծապես կախված են ծառայությունների մատուցման գործընթացների հաջողությունից։ Կազմակերպության շուկայավարման և այլ ֆունկցիոնալ միավորները պետք է միասին աշխատեն, որպեսզի կարողանան լավագույնս բացահայտել ներքին և արտաքին սպառողների կարիքները։ Դիագրամը մշակվել է հեղինակի կողմից։ ԿԱՌԱՎԱՐՆԵՐ, բավարարեք նրանց `զարգացնելով և առաջարկելով ծառայությունների մատուցման արդյունավետ և սպառողին կենտրոնացված ծառայություններ (Նկար 3)։ Սպառողների ակնկալիքների համակարգի զարգացում Սպասումների ձևափոխում Առանձնահատկություններ Գործընթացների մշակում և իրականացում `ըստ սահմանված բնութագրերի, անձնակազմի վարքագծի սահմանում Կատարողականի գնահատում և զարգացման միջոցառումների իրականացում Նկար 3. Հաճախորդի կարիքների բացահայտման փուլեր և ծառայությունների մատուցման գործընթաց Այն միջավայրը, որտեղ ծառայություն մատուցողը մատուցում է ծառայությունը, և որտեղ կազմակերպությունն ու սպառողները համագործակցում են (ինչպես նաև ցանկացած շոշափելի բաղադրիչ, որը նպաստում է ծառայության մատուցմանը), կոչվում է ֆիզիկական միջավայր։ Serviceառայություններ մատուցողները պետք է մատուցեն, առաջարկեն ծառայության իրեղեն ապացույցներ `իրական և պոտենցիալ սպառողներին ծառայության իմիջը ձևավորելու և զարգացնելու համար։ Հաճախ ֆիզիկական միջավայրը համընկնում է ծառայության խթանման և բաշխման հետ։ Servicesառայությունների բոլոր շոշափելի վկայությունները, ինչպիսիք են բուկլետները, ձևաթղթերը, այցեքարտերը, հաշվետվությունների ձևաչափերը, սարքավորումները և ֆիզիկական հարմարությունները (օրինակ ՝ հյուրանոցային սենյակի հարմարավետությունը, մաքրությունը և այլն), ներկայացնում են ծառայության ֆիզիկական միջավայրը։ Դիագրամը մշակվել է հեղինակի կողմից։ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Այսպիսով, ծառայությունների շուկայավարման լրացուցիչ 3 PS- ն արտացոլում է ծառայությունների հիմնական առանձնահատկությունները, մասնավորապես `ծառայություններ մատուցողների անբաժանելիությունը սպառողներից, սպառման և առաքման միաժամանակյա բնույթը և անտեսանելի և ոչ նյութական գործոնները շոշափելի և տեսանելի գործոնների վերափոխելու անհրաժեշտությունը։ , Ամփոփ ծառայությունների շուկայավարման 7 P- ներն իրենց տարրերով կարող են ներկայացվել ստորև ներկայացված գծապատկերով (Նկար 4) [7; 15]։

example153

example153

ՀՀ-ում էներգետիկ ռեսուրսների սակավության պատճառով անհրաժեշտ է շեշտը դնել վերականգնվող ռեսուրսներով էներգետիկայի վրա։ Հաշվի առնելով ՀՀ-ի ֆիզիկաաշխարհագրական դիրքի առանձնահատկությունները՝ մեծ արդյունավետությամբ կարող են օգտագործվել փոքր ՋրԷԿ-ները։ Վերջիններիս լայնածավալ օգտագործումը կարող է հանգեցնել մի շարք խնդիրների, որոնք պետք է գնահատվեն կառուցումից առաջ և հետագայում ենթարկվեն մոնիթորինգի։

Հայաստանի Հանրապետության տարածքում վառելիքային ռեսուրսներիգործնականում բացակայությունը երկիրը մշտապես կախվածության մեջ ենդնում ներկրվող ռեսուրսներից, որոնց գների անկայունությունը շուկայումհանգեցնում են տնտեսական խնդիրների [1]։ Ներքին պահանջը բավարարելուհամար գնալով շատանում են լեռնային գետերի վրա կառուցվող փոքր ջրայինէլեկտրակայանները (ՋրԷԿ)՝ ելնելով ՀՀ լանդշաֆտի և ջրային ռեսուրսներիընձեռած հնարավորությունից։ Փոքր ՋրԷԿ-ները ունեն մի շարք առավելություններ՝ զբաղեցրած փոքրտարածք, պատվարի անհրաժեշտության բացակայություն, ընդհանուր համակարգի ծանրաբեռնվածության բաշխում, ենթակառուցվածքի պահպանմանցածր արժեք [2]։ Մի շարք երկրներ, ինչպիսիք են Չինաստանը [3] [4], Նեպալը[5], Հնդկաստանը [6], Թուրքիան [7], Լատինական Ամերիկայի և Կարիբյաներկրները [8] որպես էներգետիկ քաղաքականություն ընտրել են փոքր ՋրԷԿների զարգացումը։ Այս տեսակ ՋրԷԿ-ների կառուցման տեխնոլոգիաները հիմնականումերկուսն են. ա) դիվերսիոն՝ երբ գետի հոսքի մի մասը շեղվում է ջրանցքների միջոցովև ուղղվում դեպի գեներատորներ, բ) գետի հոսքի՝ համակարգը օգտագործում է գետի բնական հոսքը,առանց շեղելու հոսքը։ Այս երկու տեխնոլոգիաներն էլ չեն պահանջում մեծածավալ պատվարների կառուցում [9]։ ՀՀ-ում առկա փոքր ՋրԷԿ-ներում կիրառվում է միայն դիվերսիոն տեխնոլոգիան։ Փոքր ՋրԷԿ-ների առավելություններին զուգահեռ՝ առկա են նաև որոշխնդիրներ։ Բացասական ազդեցությունների ռիսկային գոտում են գյուղատնտեսությունը, քաղաքաշինությունը, պատմամշակութային կառույցները, ջրայինօբյեկտների էկոլոգիան, կարող են հանգեցնել գրունտային ջրերի հավասարակշռության խախտման՝ դրանից հետևող բարդություններով։ Գյուղատնտեսական ոլորտում փոքր ՋրԷԿ-ների ազդեցությունը մեծ էհողահանդակների որակական և քանակական ցուցանիշների վրա։ Փոքր ՋրԷԿ-ների գործունեության հետևանքով փոփոխված ջրի մակարդակը, ինչպես լուծված նյութերի կոնցենտրացիան ուղղակիորեն ազդում են հողահանդակների վրա՝ նվազեցնելով նրանց բերքատվությունը, և նույնիսկ այդհողերը կարող են դարձնել ոչ պիտանի գյուղատնտեսական գործունեությանհամար [10]։ Գրունտային ջրերը մեծ դեր ունեն խոնավության հաշվեկշռի պահպանման ու վերականգնման գործում [11]։ Փոքր ՋրԷԿ-ները որոշ հատվածներումբարձրացնում են գրունտային ջրերի մակարդակը, իսկ որոշ տեղերում հանգեցնում են նվազեցման կամ չորացման [12]։ Գրունտային ջրերի բարձրացումը ազդում է նաև հնէաբանական և պատմամշակութային հուշարձանների վրա՝ վնասելով նաև դեռ չբացահայտված հնէաբանական տարածքները, որոնցով հարուստ է Հայաստանը։ Նկար 1-ում ցույց են տրվում Մարմաշենի վանքի թրջածու աղակալած պատերը, ինչը գրունտային ջրերի բարձրացման հետևանք է։ Նմանատիպ երկարատև ազդեցությունը կարող է հանգեցնել կոթողի լուրջվնասմանը։ Փոքր ՋրԷԿ-ների ազդեցությունը՝ ՀՀ-ում կիրառվող տեխնոլոգիայով (դիվերսիոն), զգալի է ջրային էկոհամակարգի ջրաֆիզիկական, ջրաքիմիական ևջրակենսաբանական ցուցանիշների վրա։ Իսպանիայի Հոզ Սեկա (Hoz Seca) գետի երկարաժամկետ ուսումնասիրությունները փոքր ՋրԷԿ կառուցելուց առաջև հետո ցույց են տվել, որ չնայած փոքր ՋրԷԿ-ի կառուցումը ոչ մի կերպ չիանդրադարձել նախակենդանիների բազմազանության ու կենսամասսայի վրա,այն հանգեցրել է ձկների թվաքանակի կրճատման 43%-ով [14]։ Բացի դրանից,փոքր ՋրԷԿ-ի գործունեության ընթացքում խախտվում է ջրի գազային բալանսը(պակասում է թթվածնի բաժինը), բարձրանում է ջերմությունը, տեղի է ունենումքիմիական աղտոտում ՋրԷԿ-ի մեխանիզմներում օգտագործվող քսուքներով ևայլ նավթամթերքով [15]։ Նկ. 1 Գրունտային ջրերի ազդեցությունը Մարմաշենի վանքի վրա [13]Անհրաժեշտ է նշել, որ փոքր ՋրԷԿ-ներին առնչվող ռիսկերը և հնարավորվնասակար հետևանքները շատ ավելի քիչ են, քան միջին և մեծ ջրային էլեկտրակայանների դեպքերում։ ՀՀ-ում փոքր ՋրԷԿ կառուցելու չափորոշիչ են տեղանքի ինժեներականնպատակահարմարությունը և ջրի հոսքի արագությունը։ Չնայած, ինչպեսարդեն նշվել է, փոքր ՋրԷԿ-ի ենթակառուցվածքի պահպանումը չի պահանջումմեծ ծախսեր, սակայն դրա կառուցումն ու տեխնիկապես զինումը մեծածավալներդրումներ են պահանջում [2]։ Համաձայն «Վերականգնվող էներգիայի միջազգային գործակալության» (www.irena.org) փոքր ՋրԷԿ-ի կառուցման համարանհրաժեշտ է նվազագույնը 1300$/կՎտ, իսկ հետագա արդիականացման համար՝ ևս 500$/կՎտ[16]։ Աղյուսակ 1-ում բերված են Ախուրյան գետի վրա առկափոքր ՋրԷԿ-ները, որոնց հզորությունից դատելով՝ պարզ է դառնում, որ խոսքը,իրոք, մեծ ներդրումների մասին է։ Աղյուսակ 1. Ախուրյանի փոքր ՋրԷԿ-ների բնութագրերը [17]Անվանումըն ա զ ա վ ա տ ե Գ տ Վ կ յ ը ն ւ ո թ ւ ո ր ո զ Հ վ մ յ ը ք լ ե ն ի ա կ ր ա վ շ ա Հ Ջրաղբյուրըն ա կ ա ի գ ո լ ո կ Է մ ւ ո վ ո հ ա պ ա ի ք ս ո հ ի ր ե ն ի ղ ւ ո ն կ Ձ յ ն ւ ո թ ւ ո ա կ ռ ա յ ԳյումրիՋրաձորՓարոսՄարմաշենԱմասիաԵղնաջուրԱխուրյանԱխուրյանԱխուրյանԱխուրյանԱխուրյանԱխուրյանԱրթիկ-1ԱխուրյանՄայիսյանԱխուրյանՇիրակի ջրանցք ՈչԱխուրյանի ջրանցք ՈչԱխուրյան գետՈչԱխուրյան գետԱխուրյան գետԵղնաջուր գետ«Մանթաշ-Արթիկ»խմելու ջրատար«ԶույգաղբյուրԳյումրի» խմելուջրատարԱյոՈչԱյոՈչՈչԱյոԱյոԱյոԱյոՆմանատիպ ներդրումից հետո տնտեսվարողի համար ծայրահեղ անցանկալի են կողմնակի, չնախատեսված ծախսերը, սակայն ՋրԷԿ-ի շահագործման հետևանքով պատճառած վնասների փոխհատուցումը ամբողջությամբընկնում է տնտեսվարողի վրա։ Այդպիսի վնասներից կարող են լինել փոխհատուցումները համայնքին կամ անհատին՝ հողահանդակներին վնաս հասցնելուկամ տարածքի կառույցների պահպանման ծախսերը։ Բացի այդ, պետք է փոխհատուցվեն բնությանը հասցված վնասները։ Որպես հետևանք՝ կարող է ստացվել, որ փոքր ՋրԷԿ-ը եկամուտ բերելու փոխարեն վնասներ է պատճառում և անհրաժեշտ է դադարեցնել շահագործումը (այդպիսի դեպքերը ավելանում են, երբտնտեսության այլ բնագավառերի ջրօգտագործման ծավալները մեծանում են)։ Նմանատիպ խնդիրներից խուսափելու նպատակով կարելի է կազմելփորք ՋրԷԿ-ի նորմատիվային անձնագիր, որպեսզի նախապես գնահատվենծախս-եկամտաբերություն հարաբերությունները, հաշվվի թողարկվող անհրաժեշտ հզորությունը, որի եկամուտը կգերազանցի ծախսը և եթե տվյալ տեղամասում գետի ներուժը կարող է գեներացնել անհրաժեշտ հզորությունը, թույլատրելկայանի կառուցումը։ Անձնագիրը պետք է պարունակի հետևյալ բաժինները.1. Ինժեներատեխնիկական նորմեր՝ կառույցի և սարքավորման համապատասխանություն ըստ.ՀՀՇՆ«Սեյսմակայունշինարարություն. Նախագծմաննորմեր»,ՍՆԻՊ 2.02.02-85 «Հիդրոտեխնիկական կառուցվածքների հիմնատակեր»,ՀՀՇՆ IV-10.01.01-06 * «Շենքերի և կառուցվածքների հիմնատակեր»,ՍՆԻՊ 2.01.07-85 «Բեռնվածքներ և ազդեցություններ»,ՀՀՇՆ I-4.02-99 «Շենքերի և կառուցվածքների վերակառուցում, վերականգնում և ուժեղացում. հիմնական դրույթներ»։ 2. Տնտեսական նշանակությունը համայնքի, մարզի ու հանրապետությանհամար, մոտակա համայնքի էներգետիկ պահանջարկի բավարարման աստիճանը, ավելցուկային էներգիայի անհրաժեշտությունը մարզի ու հանրապետության համար։ 3. Բնապահպանական նորմեր՝ գետի հոսքի և ջրի կազմի փոփոխման աստիճանը (գետի ջրի ֆիզիկական, քիմիական և կենսաբանական ցուցանիշներիմշտադիտարկումներ և նրանց համեմատությունը մինչև կայանի կառուցումըեղած համապատասխան ցուցանիշների հետ)։ Ընդհանրացնելով պետք է նշել, որ փոքր ՋրԷԿ-ների զարգացումը ՀՀ-ումունի ռազմավարական նշանակություն։ Նրանք կարող են ապահովել էներգետիկ ներքին պահանջարկը՝ աստիճանաբար նվազեցնելով կախվածությունըներկրվող ռեսուրսներից։ ՀՀ-ի նման փոքր տարածք ունեցող երկրում նմաննախաձեռնությունը պետք է լինի բազմակողմանի կշռադատված՝ արդյունավետության բարձրացման և էկոլոգիական վնասների նվազեցման համար։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. https։ cost analysis series//17. Ախուրյանի ջրավազանային տարածքի (Ախուրյանի և Մեծամորիգետավազաններ) կառավարման պլանի նախագիծ http։

example1346

example1346

Աշխատանքը նվիրված է բոլոր այն վերջավոր գումարների հաշվմանը, որոնց ընդհանուր անդամը որոշվում է կարգահամարից կախված իրական գործակիցներով բազմանդամի միջոցով։ Ձևակերպված և ապացուցված են երեք թեորեմներ, որոնց կիրառմամբ առաջարկվում է նոր մոտեցում նշված վերջավոր գումարների հաշվման համար։ Քննարկված են նաև մի քանի ոչ տիպային խնդիրներ, որոնց լուծման ընթացքում կիրառվել են ձևակերպված թեորեմները։

Պրոգրեսիայի առարկան մեծ խորությամբ ուսումնասիրվում է մաթեմատիկայի դպրոցական դասընթացում, որի շրջանակներում քննարկվում են թվաբանական-երկրաչափական առաջընթացների ավարտով հաջորդական անդամների գումարների գումարների հաշվարկման բանաձևերը։ Այնուամենայնիվ, հանրահաշվի դպրոցի դասընթացում, ինչպես տարբեր ուսումնական ծրագրերում, քննարկվում են այնպիսի գումարներ, որոնց անդամները թվաբանական կամ երկրաչափական առաջընթացի հաջորդական անդամ չեն։ 1; 234; 5nnS211i Ընդհանրապես, տարրական մաթեմատիկայում գումարների հաշվարկման համար օգտագործվող հայտնի մեթոդներից մեկը այսպես կոչված «տարբերության» մեթոդն է, համաձայն որի ՝ փորձ է արվում գտնել գործառույթ, որում ներկայացումը տեղի է ունենում յուրաքանչյուր գումարի դիմաց։ Եթե ​​մեզ հաջողվի գտնել նման գործառույթ, մենք կստանանք. Այս աշխատանքը նվիրված է հաշվարկել բոլոր այն գումարները, որոնց անդամները բազմապատկած են իրական գործակիցներով։ Ստորև մենք նախ ձևակերպելու և ապացուցելու ենք որոշ թեորեմներ ՝ վերջիններիս միջոցով առաջարկելով նոր մոտեցումներ այն բոլոր գումարների հաշվարկման համար, որոնց ընդհանուր տերմինները որոշվում են ըստ գործակիցների իրական գործակիցներով բազմանդամներով։ Թեորեմ 1։ Գոյություն ունի բազմանդամ ՝ ռացիոնալ գործակիցներով, ինչպիսիք են և. Ապացույց Հեշտ է տեսնել, որ եթե իրական գործակիցներով կամայական բազմանդամ է, ապա և բազմանդամները կունենան նույն ավագ անդամը, ապա հետևյալից կարող ենք պնդել, որ որոնման բազմանդամը երկրորդ աստիճանի է։ Եկեք փնտրենք այն հետևյալ անորոշ գործակիցներով։ Եկեք անենք դա. Մենք պետք է անցնենք մյուս կողմը։ Այսպիսով, մենք ստացանք. 16 xf1kkfkfk12xf12 21321 11nSfffffnfnfnf31ii11Px100P X111PxPxx4Px1PxPx41Px21 ;; PxaxbxcabcR2211111 PxPxaxbxcaxbxcx 21112 21; 0; , 2222xxaxabxaababPxc100 0Pc և, իրոք, ապացուցված է թեորեմը։ Թորեմա 2։ Անկացած Բնական թվի համար գոյություն ունի բազմանդամ `ռացիոնալ գործակիցներով, այնպես, որ տեղի է ունենում հավասարումը, ավելին։ Ապացույց Հաշվի առեք բազմանդամները հետևյալ ռացիոնալ գործակիցներով, որոնք որոշվում են հղումային հարաբերություններով. Մենք ունենք, որտեղից կստանանք. Ըստ այդմ, մենք ունենք, որում և իմաստով տեղադրելով ՝ ստանում ենք։ Այժմ մաթեմատիկական ինդուկցիայի մեթոդով ապացուցենք, որ արտացոլման հարաբերություններով որոշված ​​բազմանդամները բավարարում են 2-րդ թեորեմի պայմանները։ Երբ նշեք, որ բազմանդամը բավարարում է էթորեմի 2-րդ պայմաններին, այն ունի ռացիոնալ գործակիցներ, և2122 xxPx22111112222xxxxPxPxxm mPx11mmmmxPxPxP 500mP21111; 2211; 00-ը iiiixxPxPxiPxdxPPxPiN677100 kPkN00kxPxdx8 71111kkPxkPxdx111kPPx0x110P10111kkxPkPxdx 967mPx1m2122xxPx100P։ Ենթադրենք, որ գործով որոշված ​​ռացիոնալ գործակիցներով բազմանդամը բավարարում է 2-րդ թեորեմի պայմաններին, այսինքն ՝ և Ապացուցեք, որ այս դեպքում և կողմից որոշված ​​բազմանդամը բավարարում է 2-րդ թեորեմի պայմաններին, այսինքն և Մենք ունենք։ Այս հավասարման երկու մասերը միավորելով `մենք կունենանք, թե որտեղ է ինտեգրման հաստատունը։ Ունենալով ti և u, այն կստանանք նկար տեղադրելով։ ից, հաշվի առնելով, որ, մենք կունենանք, որտեղից, տրված և , մենք կստանանք, մյուս կողմից, ըստ. Այսպիսով, մենք ապացուցեցինք, որ որբերի կողմից որոշված ​​բազմանդամը բավարարում է 2-րդ թեորեմի պայմաններին։ Թեորեմն ապացուցված է։ Թեորեմ 3։ Realանկացած բազմանդամի համար, որն ունի իրական գործակիցներ, կա իրական գործակիցներով բազմանդամ և իրական թիվ, ինչպիսին է տեղի ունենում 21111112 xPxPxP2211122222xxxx  mkkN 6,7kPx11kkkkxPxPxP00kP1mk6,71kPx 111111kkkkxxPxPxP 100kP11kkkkxPxPxPx1111kkkkxxPxPxdxPxck 10c100x 891111kcPk111011111xPxPxP 1111111kkkkxxPxPxdxPPxPx 11111111kkkPckPxdxPPxkPxdx 111kPPxkc711111111kkkkxPxPxP7100kP 71kPx 1110nnnnQxaxaxaxaPx0p01QxPxPxp12 հավասարություն։ Ապացույց Ըստ թեորեմ 2-ի, մենք ունենք հավասարումը բավարարող «բանաձեւերով» որոշված ​​բազմանդամներ, հետեւաբար, ըստ այդմ, կունենանք տվյալ բազմանդամի համար, որում նշանակումը կատարելով `կունենանք ներկայացում տվյալ բազմանդամի համար։ Ուշադրություն դարձրեք, որ ըստ –ի – ի իրական թիվ է և և իրական գործակիցներով բազմանդամ է։ Թեորեմն ապացուցված է։ Այժմ, օգտագործելով վերը նշված թեորեմները, փորձենք հաշվարկել բոլոր գումարները, որոնցում որոշվում են իրական գործակիցների գործակիցներով։ Ditsuk- ն ունի բազմաթիվ անդամներ և իրական գործակիցներով։ Եկեք հաշվենք գումարը։ Ըստ 3-րդ թեորեմի, գոյություն ունի բանաձևերով որոշված ​​բազմանդամ. Իրական թիվ, այնպիսին է, որ տվյալ բազմանդամի համար տեղի է ունենում ներկայացում, ապա այն գումարի համար, որն ունենալու ենք. Հիմա, օգտագործելով վերը նշվածը, եկեք հաշվենք որոշ վերջավոր գումարներ։ Նախապես, ըստ բանաձևերի, եկեք որոշենք բազմանդամները։ Մենք ունենք։ Դասագրքում մենք հանդիպում ենք այնպիսի խնդիրների, ինչպես խնդրագրերում։ Մաթեմատիկական ինդուկցիայի միջոցով ապացուցեք, որ ցանկացած բնական թվի համար առաջանում են հետևյալ հավասարումները ՝ ա / բ / գ /։ Փորձենք հաշվարկել այս գումարները ՝ օգտագործելով վերը նշված թեորեմները։ Խնդիր 1։ Հաշվեք գումարը։ Լուծում Ուստի, հաշվի առնելով և, ըստ այդմ, կունենանք. Ըստ այդմ, մենք կստանանք փողի համար, ըստ որոնելի Խնդիր 2-ի։ Հաշվիր լուծումը։ Մենք ունենք «Պատասխան»։ գումար Հետևաբար, և, համաձայն, մենք կունենանք. 32232xxPx153322100; 31PPxPxdxPPx43234244xxxxxPx1634 5n22224113213nnn321225311nnnn 224222123121321134nnnnn 52221321nSn22221441441iiiiQxxx 120121; 4; 4aaa615131122PxaPxaPx324423xxx0011225113paaPaP14nS 2324144514121423333nnSnnnn2413nnnS122531nSnn223133iiiiiQxxx 00; a121; 3aa61513 և, հետևաբար, ըստ որոնման գումարի, մենք կստանանք. Խնդիր 3։ Հաշվիր լուծումը։ Մենք ունենք։ Պատասխան. գումար , հետևաբար, տրված, և, ըստ այդմ, մենք կունենանք. և հետո, ըստ այդմ, մենք կստանանք «Պատասխան» որոնվող գումարի համար։ Կարծում ենք, որ աշակերտները և մաթեմատիկայի ուսուցիչները հետաքրքրված կլինեն աշխատանքով, այն կարող է օգտագործվել ավագ դպրոցի արտադասարանային մաթեմատիկայի դասարաններում։ Գրականություն 1. Միքայելյան Հ., «Հանրահաշիվ -9», Երեւան, «Էդիթ Պրինտ», 2008, 304 էջ։ 2. Նիկոլսկի Ս.Մ., Պոտապով Մ.Կ., Ռեշետնիկով Ն.Ն., Շկին Ա.Վ., «Հանրահաշիվ 9-րդ դասարանի դասագիրք», Երեւան, «Անտարես», 2012, 280 էջ։ 3. Գ.Գորգյան Գ.Գ., Սահակյան Ա.Ա., «Հանրահաշվի տարրերը և մաթեմատիկական անալիզը», 11-րդ դասարանի ավագ դպրոցի բնական գիտությունների և մաթեմատիկայի դասագիրք, Երևան, «Տիգրան Մեծ», 2010, 208 էջ 4. Բաբինսկայա Մաթեմատիկական օլիմպիադայի IL առաջադրանքներ, Մ. Գիտություն 1975. 111 s.gebre, M .. , «Լուսավորություն», 1973. 351 էջ։ Տեղեկատվություն հեղինակների մասին Գագիկ Սերյոժայի Նիկողոսյան - ֆիզ. գիտնականի թեկնածու, ՀՊՏՀ Գյումրու մասնաճյուղ, էլ. gagonik@mail.ru Մանուկյան Վարդան Ֆրանց - Ֆիզ. մաթ. գիտնականի թեկնածու, դոցենտ, Գյումրու պետական ​​մանկավարժական ինստիտուտ, էլ. ։

example1600

example1600

Բազմաթիվ ընկերություններում ռազմավարության իրագործման եւ Ցուցանիշների հաշվեկշռված համակարգի (ՑՀՀ) ներդրման խոչընդոտ են հանդիսանում տեղեկատվության թերի վերլուծությունը, հստակ ձեւակերպված ռազմավարության եւ դրա ներդրման գործընթացների բացակայությունը։ Հոդվածում նկարագրվում են առեւտրային բանկում Ցուցանիշների հաշվեկշռված համակարգի ներդրման փուլերըa առանձնահատուկ ուշադրություն դարձնելով իրավիճակի նախնական վերլուծությանը, բանկի մրցակցային առավելություններին, ինչպես նաեւ համակարգի կասկադավորման անհրաժեշտությանըa անձնակազմի կողմից ռազմավարական կառավարման նոր մեթոդի ընկալման եւ իրագործման նպատակով։ Կարեւորվում է նաեւ ավագ ղեկավարության դերը գործողությունների ռազմավարական պլանի մշակման, հաշվեկշռված ցուցանիշների վրա հիմնված կառավարման համակարգի ձեւավորման եւ բանկի արդյունավետության բարձրացման գործում։

Հավասարակշռված գնահատական ​​քարտը կազմակերպությունների կառավարման ամենաարդյունավետ ժամանակակից գործիքներից մեկն է։ Այնուամենայնիվ, շատ ընկերությունների փորձը ցույց է տալիս, որ Հավասարակշռված գնահատման քարտի (PPC) համակարգի ներդրումը ձախողվում է թերի վերլուծության, ռազմավարության բացակայության, անհասկանալի նպատակների և գործընթացների պատճառով։ Առևտրային բանկերում, ինչպես նաև շահույթ չհետապնդող այլ ընկերություններում անհրաժեշտ է անցնել որոշակի փուլեր JMF ներդրման համար։ Այս ուղու հիերարխիկ կառուցվածքը սկսվում է առաքելության ձևակերպումից և ավարտվում ռազմավարական ծրագրի իրականացման միջոցով JMF [1]։ Առաքելություն. Ինչու է ստեղծվել ընկերությունը։ Արժեքներ. Ինչի՞ն է հավատում և ինչպե՞ս է գործելու։ Տեսլական. Ինչի՞ն է ուզում հասնել։ Ռազմավարություն. Ի՞նչ է մրցակցային խաղի ծրագիրը։ Indicatorsուցանիշների հավասարակշռված համակարգի մշակում և իրականացում, անհրաժեշտ է հստակ և հակիրճ սահմանել բանկի առաքելությունը, արժեքներն ու տեսլականը։ Հստակ սահմանված առաքելությունը հաջող ռազմավարության հիմնաքարերից մեկն է, որն օգնում է ղեկավարներին ճիշտ ուղղությամբ շարժվել, և 169 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆԸ գործընկերներին, հաճախորդներին և այլ սուբյեկտներին հուշում է ընկերության նպատակների մասին։ Արժեքներն այն համոզմունքներն ու գերակայություններն են, որոնք բանկը պետք է պահպանի։ Եթե ​​մենք առաքելությունը որպես միջոց ենք համարում, ապա տեսլականը վերջնական կետն է, որին բանկը ձգտում է հասնել ՝ հետևողական և արդյունավետ աշխատանքի շնորհիվ։ Դրանից հետո մենք առաջարկում ենք գնահատել բանկի ռազմավարական դիրքը, առկա ռեսուրսները, հնարավորությունները։ Միայն ամբողջական և համակարգված տեղեկատվություն ունենալով է հնարավոր իրատեսական ծրագիր կազմել և ջանքեր ու միջոցներ ուղղել դրա իրականացմանը։ Ռազմավարական պլան մշակելիս առևտրային բանկի ղեկավարությունը պետք է այն համարի որպես ճանապարհային քարտեզ, որը հստակ սահմանում է այն տեսլականը, թե ինչի է ձգտում բանկը և ինչու է առաքելությունն այդ ճանապարհով ընթանում։ Բանկի ներկայիս վիճակը գնահատելու համար կարելի է սկսել գործարար աշխարհում լայնորեն կիրառվող SWOT վերլուծությունից։ Անունը կազմված է հետևյալ բառերի սկզբնաղբյուրներից. ] Իհարկե, այս գործիքը ունի թերություններ, այն իմաստով, որ այն հաճախ շատ ընդհանուր է և բավարար չէ խորը վերլուծության համար։ Այնուամենայնիվ, SWOT վերլուծություն կարող է կատարվել ամբողջ բանկի և առանձին ստորաբաժանումների համար, ինչը թույլ կտա պարզել բանկի ուժեղ և թույլ կողմերը `սպառնալիքները վերացնելու և հնարավորությունները օգտագործելու համար։ 170 ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ Համագործակցություն ֆինանսավորող հաստատությունների հետ Նոր շուկաներ Բարձր որակավորում ունեցող մասնագետների ներգրավում ansionառայությունների ընդլայնում Արդյունավետ կառավարման համակարգի ներդրում Աղյուսակ 1-ում ներկայացված է SWOT վերլուծության պարզ մոտեցում, երբ բանկի ներքին և արտաքին գործոնները բաժանվում են առանց հետագա հաշվարկների։ , Ուժերն ու թույլ կողմերը ցանկացած կազմակերպության համար ներքին գործոններ են և կարող են ուղղակիորեն կառավարվել, իսկ հնարավորություններն ու սպառնալիքները կամ վտանգները արտաքին են, և ղեկավարությունը կարող է միայն կանխատեսել և արձագանքել դրանց։ Սրանք արտաքին միջավայրի ազդանշաններ են, որոնց անմիջական կրողը ցանկացած ընկերություն է, հատկապես ներկա գլոբալիզացիայի պայմաններում։ Հաջորդ քայլը գործունեության միջավայրի խորը ուսումնասիրություն է, որն արդեն մասամբ իրականացվել է SWOT վերլուծության ընթացքում։ Այդ նպատակով մենք առաջարկում ենք օգտագործել արտաքին միջավայրի վերլուծության PEST կամ PESTEL մոդելը, որի անվանումը կազմված է քաղաքական, տնտեսական, սոցիալ-մշակութային, տեխնոլոգիական, բնապահպանական, իրավական բառերի սկզբնատառերից։ 171 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ Վնասատուների կամ PESTEL վերլուծությունը պարզ և արդյունավետ գործիք է, որն օգտագործվում է մակրոտնտեսական իրավիճակի քաղաքական, տնտեսական, սոցիալ-մշակութային, տեխնոլոգիական, բնապահպանական և իրավական վերլուծություններ կատարելու համար։ Արդյունքում, բացահայտվում են բանկի վրա ազդող արտաքին միջավայրի ուժերը, որոնք կարող են կազմակերպության համար ստեղծել և՛ հնարավորություններ, և՛ վտանգներ [3]։ Հետևաբար, PESTEL վերլուծության նպատակը հետևյալն է. Entif Բացահայտել բանկի գործունեության ներկայիս արտաքին գործոնները,  Բացահայտել արտաքին գործոնները, որոնք հետագայում կարող են փոխվել,  Օգտագործել այդ փոփոխությունները կամ հնարավորությունները հօգուտ բանկի, կամ ձեռնարկել համապատասխան միջոցներ պաշտպանել ռիսկերից։ Այս վերլուծություններից հետո, երբ բանկի կառավարման և զարգացման ծրագրի զարգացման համար կարևոր ներքին և արտաքին գործոնները ներկայացվում են համակարգված կերպով `հիմնված բանկի տարբեր ստորաբաժանումների ղեկավարների և աշխատողների հարցումների վրա, անհրաժեշտ է տարանջատել մրցակցային առավելությունները։ Հաջող ռազմավարական ծրագրի արդյունքներից մեկը եզակի կամ կարևոր մրցակցային առավելության մշակումն է։ Modernամանակակից աշխարհում մտավոր կապիտալը ավելի հաճախ ապահովում է կայուն մրցակցային առավելություն ֆիզիկական կամ ֆինանսական առավելությունների նկատմամբ, և ժամանակի ընթացքում մտավոր ռեսուրսներն ապահովում են ավելացված արժեքի աճ։ Այսպիսով, դիտարկումների, վերլուծությունների և հարցումների արդյունքում, գնահատելով առկա իրավիճակը, ռազմավարություն է մշակվում `հիմնվելով բանկի ուժեղ կողմերի, մրցակցային առավելությունների և ապագայի կանխատեսումների վրա։ Անհրաժեշտ է հստակ ձևակերպել բանկի ռազմավարությունը և ապահովել դրա տարածումը բանկի բոլոր ստորաբաժանումների միջև, որպեսզի յուրաքանչյուր աշխատողի և գերատեսչության նպատակները համահունչ լինեն ռազմավարությանը։ 172 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ռազմավարության իրականացման համար մշակվում և ներդրվում է ցուցանիշների հավասարակշռված համակարգ։ Հ PSԿ-ն պետք է դիտարկել ոչ թե որպես ցուցանիշների ամբողջություն, այլ որպես հավասարակշռված, ամբողջական կառավարման համակարգ։ Indicatorsուցանիշների հավասարակշռված համակարգի ձևավորման և իրականացման հիմնական սկզբունքներն են. [6] կառավար. Բանկի բարձրագույն ղեկավարության կողմից փոփոխությունների գործընթացի կառավարում, ռազմավարության իրականացումը որպես շարունակական գործընթաց, որի աշխատողների ներգրավում ծրագրի իրականացման գործում։ ռազմավարություն, վեր Բանկի վերափոխում յուրաքանչյուր ռազմավարության իրականացման համար։ Բանկի ռազմավարության մեջ անդամի իրազեկում և ներգրավում։ Վերոհիշյալ սկզբունքներից առաջինի կիրառումը հատկապես կարևոր է JMF- ի իրագործումն ապահովելու համար։ Այս սկզբունքի իմաստն այն է, որ բանկի ղեկավար կազմը պետք է նախաձեռնի ՀCԿ մշակումը և իրականացումը։ Եվ նրանք պատասխանատու են բոլոր աշխատողներին ռազմավարության և կառավարման մեջ անհրաժեշտ փոփոխություններ կատարելու անհետաձգելիությունն ու անխուսափելիությունը փոխանցելու համար։ Այդ նպատակով Նկար 1-ը սահմանում է որոշակի պատասխանատվության ոլորտներ և ղեկավարներ MՇՇ իրականացման գործընթացի սահուն կազմակերպման համար։ Տնտեսագիտության գծապատկեր Տեղեկատվական ծառայության տնօրենը ղեկավարում է տվյալների բազայի և տեղեկատվական համակարգերի ստեղծման գործընթացը։ Ռազմավարական պլանավորման տնօրենը պատասխանատու է ռազմավարական պլանավորման գործընթացների համար։ Անձնակազմի կառավարման տնօրենը ղեկավարում է նպատակներ դնելու, աշխատողների մոտիվացիայի և խրախուսման համակարգերի մշակման և ներդրման հետ կապված գործընթացները։ JMF կիրառելիս առևտրային բանկի գործառնությունները դիտարկվում են որպես ֆինանսներ, հաճախորդներ, ներքին գործընթացներ և վերապատրաստման և աճի բաղադրիչներ։ Հավասարակշռության գաղափարն այն է, որ յուրաքանչյուր բաղադրիչի համար սահմանված են երկարաժամկետ առնչվող 174 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ բարոյական նպատակներ և խնդիրներ։ Յուրաքանչյուր աշխատողի, ստորաբաժանման կամ ստորաբաժանման առջև դրված նպատակներին հասնելով `այդ խնդիրները լուծվում են։ Ֆինանսների բաղադրիչի առաջադրանքների իրականացումը ուղղակիորեն կապված է հաճախորդների քանակի, նրանց բավարարվածության մակարդակի հետ։ Որպեսզի բանկը կարողանա բավարարել հաճախորդների պահանջները, անհրաժեշտ է արդյունավետ կազմակերպել ներքին գործընթացները։ Իսկ գործընթացի բաղադրիչներում դրված նպատակների իրականացումը մեծապես կախված է վերապատրաստման և աճի գործընթացներում ընկերության հնարավորությունների իրականացումից։ Նպատակները պետք է լինեն հստակ ձևակերպված, չափելի, իրագործելի, և դրանց իրականացումը պետք է ապահովվի որոշակի մարդկանց կողմից, որոշակի ժամանակահատվածում։ Նպատակներ դնելուց հետո հաջորդ քայլը պետք է որոշի հիմնական գործունեության ցուցանիշները (KPI), որոնց միջոցով չափվում է նպատակների ձեռքբերումը։ Դրանից հետո իրականացվում է այսպես կոչված կասկադը, որի շնորհիվ ռազմավարությունը կազմակերպչական մակարդակից բերվում է անհատական ​​մակարդակ։ Այսինքն, կասկադը `բանկի կազմակերպական կառուցվածքի յուրաքանչյուր մակարդակի, մինչև յուրաքանչյուր աշխատողի, ցուցանիշների, ռազմավարական քարտեզների, նպատակների համակարգերի մշակումն է։ Օրինակ ՝ «հաճախորդներ» բաղադրիչի գործողությունների կասկադացումը կարող է ներկայացվել հետևյալ կերպ. [8] Ավելին Հաճախորդների բազայի ավելացում Ապահովել նոր հաճախորդների տարեկան 15% աճի ապահովում նոր շուկաներ մուտք գործել Արդյունքները գնահատելու համար դրանց հասնելու նպատակներ, ժամկետներ և ցուցանիշներ կան։ ՀCԿ-ի հաջող կասկացման կարևոր նախապայմանն այն է, որ յուրաքանչյուր աշխատող ունենա խորը պատկերացում համակարգում ներառված նպատակների և ցուցանիշների մասին, որոնք մշակված են ինչպես նրա, այնպես էլ բարձրագույն մակարդակների համար `իր գործողությունների կարևորությունը տեսնելու համար։ կապ նրանց հետ։ Այսպիսով, ՀCԿ հաջող իրականացման և ռազմավարության իրականացման համար անհրաժեշտ է վերլուծել իրավիճակը, բանկի ուժեղ և թույլ կողմերը, հստակ պատկերացում ունենալ առաջիկա ճանապարհի մասին։ Հ PSԿ-ն պետք է դիտարկել ոչ թե որպես ցուցանիշների ամբողջություն, այլ որպես հավասարակշռված, ամբողջական կառավարման համակարգ։ Բանկի յուրաքանչյուր աշխատակից պետք է ներգրավվի ռազմավարության իրականացման մեջ։ Շատ կարևոր է պարբերաբար ստուգումներ և մոնիտորինգ իրականացնել ՝ ռազմավարության մեջ հետադարձ կապ ապահովելու և ռազմավարության մեջ անհրաժեշտ ուղղումներ կատարելու, նպատակներ և ցուցանիշներ սահմանելու համար։

example2060

example2060

Լեհ հրապարակախոս Բոգդան Գեմբարսկին Հայկական հարցով սկսել է զբաղվել 20-րդ դարի երկրորդ կեսից։ Նա Հայկական հարցի արծարծման ուղղությամբ հսկայածավալ աշխատանքներ է իրականացրել ՄԱԿ-ում, ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ում, տարբեր երկրների պետական բարձրագույն մարմիններում՝ առաջարկելով լուծման իր տարբերակը։ Իր հոդվածներում Գեմբարսկին դատապարտել է 1915 թ. Հայոց ցեղասպանությունը, աշխարհի անտարբերությունը հայ ժողովրդի ողբերգության հանդեպ և փորձել է ապացուցել, որ հայերի իրավունքները պետք է վերականգնվեն իրենց հայրենի հողի վրա։

ԲՈԳԴԱ ԳԵՄԲԱՐՍԿԻԻ ՆԱՄԱԿՆԵՐՈՒՄ ՆԵՐԿԱՅԱՎԱ ՀԱՅՈ ԵIDEԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐԸ Լեհ հասարակական հասարակական գործիչ, հրապարակախոս, գիտնական, գրող և թարգմանիչ Բոգդան (Ալեքսանդր) Էնթոնի Գեմբարսկի։ Նա հոդվածներ է գրել Հայոց ցեղասպանության, հայ ժողովրդի ապագայի և Արևմտյան Հայաստանում հայերի իրավունքների վերականգնման անհրաժեշտության մասին («Նամակ թուրք ծանոթին», «Նամակ թուրք մտավորականներին», «Բաց նամակ քարտուղարին - Միավորված ազգերի կազմակերպության գեներալ, Նորին գերազանցություն պարոն Վ. Թան »,« Բաց նամակ Հնդկաստանի նախագահին, Նորին գերազանցություն պարոն Սարվապալի Ռադհաքրիշնանին »,« Նամակ իմ հայ ընթերցողներին »,« Երեք նամակ աշխարհի ընթերցողներին » , «Դուք տարածաշրջանի հայկական հրապարակի լուծումն ունեցաք» (նամակ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Վազգեն Ա-ին, 1977)։ Իր հոդվածներում նա դատապարտում է Հայոց ցեղասպանությունը, համընդհանուր բարոյական և իրավական չափանիշներով ապացուցում է, որ հայ ժողովրդի իրավունքները պետք է վերականգնվեն իրենց պատմական հայրենիքի որոշակի սահմաններում `տանելով Սև ծով։ Թուրքիայի կողմից զգալի խոչընդոտների հանդիպելով ՝ Գեմբարսկին, սակայն, կանգ չառավ և շարունակեց իր հայանպաստ գործունեությունը։ Բ. Գեմբարսկին նամակագրություն է ունեցել Սփյուռքի հայ գրողների և մշակույթի գործիչների հետ։ Նա գրել է «Մորիտուր» վեպը (լատ. ՝ «Մահվան դատապարտյալներ»), որը նվիրված է Մեծ եղեռնին։ Նա թարգմանել և հրատարակել է հայ գրողների գործերը երկու հատորով։ 1964 Բ. Գեմբարսկու «Նամակ իմ հին թուրք ծանոթին» հոդվածի հայերեն թարգմանության ձեռագիրը լայնորեն պահանջվեց Երևանի բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում։ Ավելի ուշ ՝ 1980-90թթ., Նրա հոդվածներն արդեն տպագրվել են հայկական մամուլում, իսկ 1989-1990թթ. հրատարակվել են Ա. Մադոյանի և Հ. Կարճիկյանի հոդվածների կողմից, որոնք նվիրված էին 1978 թ. Բ., որը մահացավ մարտին ՝ ի հիշատակ Գեմբարսկու։ Հ. Կարճիկյանի ջանքերով 1990 թ. Երևանում լույս է տեսել «Նամակներ աշխարհին» ժողովածուն, որն ամփոփում է Գեմբարսկու մի շարք հոդվածներ `նվիրված Հայ դատի պաշտպանությանը։ Պատմաբան, պրոֆ. Պ.Հովհաննիսյանը 2004-ին տպագրեց «Բանբեր Արմենիա արխիվներ» ամսագրի առաջին համարում, սփյուռքահայ գրող Վահե Վահյանի կողմից իրեն տրամադրված Բոգդան Գեմբարսկու մի քանի նամակների հայերեն թարգմանությունը։ V. 1963 թ. Օգոստոսի 16-ին Վահյանին ուղղված իր նամակում Գեմբարսկին գրում է, որ մտադիր է փոփոխություններ կատարել իր հայտնի «Նամակը իմ հին թուրք ծանոթին» բաց նամակում `ավելացնելով նախաբան և վերջաբան, և որ հոդվածը պետք է լինի հրատարակվել է հինգ լեզուներով ՝ հայտնի գործիչների հաստատումից հետո։ «Բաց նամակ թուրք մտավորականներին» 2-ի տակ փոխվել է վերնագրերը։ Այս նամակում Գեմբարսկին լիազորված է բրիտանացի, ֆրանսիացի, իտալացի և լեհ կաթոլիկ գրողների կողմից իրենց անունից բանակցություններ վարելու առանձին տերությունների ներկայացուցիչների հետ ՝ օգուտ քաղելու հայերի խաղաղ հայրենիք վերադառնալու արդար ցանկությունից 3։ Նա ջանք էր գործադրում, որպեսզի ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն toեղասպանության 50-րդ տարելիցի կապակցությամբ 1965 թվականը ճանաչի որպես հայկական տարի։ Այս առաջարկի փաստարկը պարունակվում էր «թուրք մտավորականներին» ուղղված բաց նամակում։ «Նամակ իմ հին թուրքական ծանոթությանը» հոդվածը առաջին անգամ լեհերեն լույս է տեսել Վարշավայում լույս տեսնող Kironki շաբաթաթերթի 1961 թ. նոյեմբերի 20-ի համարում։ Հայերեն առաջին անգամ տպագրվել է «Ավանգարդ» օրաթերթի 1989 թվականի դեկտեմբերի 13-ի համարում։ 2 «Բաց նամակ թուրք մտավորականներին» «Նամակ իմ հին թուրք ծանոթին» հոդվածի նոր, ծավալուն տարբերակն է։ 3 «Հայաստանի արխիվների տեղեկագիր», № 1, «Հեռավոր աստղի լույսը. Բոգդան Գեմբարսկի», Երևան, 2004, էջ։ Դրանից առաջ այն պետք է պաշտոնապես հաստատվեր մի քանի նահանգների կողմից։ Այս կերպ Գեմբարսկին համարում էր, որ չպետք է հույսը դնել սոցիալիստական-կապիտալիստական ​​երկրների վրա, քանի որ վերջիններս չէին ցանկանա դժգոհություն առաջացնել Թուրքիայում։ Նրա խոսքով ՝ այս գործողության մեջ անհրաժեշտ է ընդգրկել մի քանի չեզոք երկիր, որոնք քաղաքական կապեր չեն ունենա Թուրքիայի հետ։ Մասնավորապես, Գեմբարսկին հույսեր էր կապում Հնդկաստանի ՝ որպես մեծ, ազդեցիկ, բայց չեզոք երկրի հետ։ Նշված նամակում Գեմբարսկին նկարագրում է Հայոց ցեղասպանության անպատիժ մնալու փաստը որպես «լուրջ խնդիր, որը հիսուն տարի շարունակ տանջել է ողջ քաղաքակրթական մարդկության խիղճը։ Սակայն լինելով Աստծո և մարդկության բոլոր օրենքների դեմ ուղղված փաստ, դեռևս չի եղել ստացել է արդարացի լուծում »։ 1961 Նոյեմբերի 20-ին Վարշավայի «Կորունք» շաբաթաթերթը հայ-ռուսերեն թարգմանությամբ տպագրեց Բ. Գեմբարսկու «Նամակ իմ հին թուրք ծանոթին» հոդվածը, որը շատ արագ տարածվեց հայ իրականության մեջ 2։ Կարդալով նամակը ՝ մենք հասկանում ենք, որ նամակի հասցեատերը հայտնի է դեռ ուսանողական տարիներից, նրանք լավ ընկերներ էին, հետաքրքրված էին միմյանց պատմությամբ և մշակութային արժեքներով։ Նրանք ծանոթացան 1936-ին, երբ սկսեցին խոսել թուրքերի կողմից հայերի կոտորածի մասին, որից հետո նամակից պարզվեց, որ թուրք ծանոթն արդեն խուսափում է նամակի հեղինակից։ Թուրքն ամեն կերպ փորձում է շրջանցել։ Իր նամակում Գեմբարսկին նշում է, որ իր թուրք ծանոթը հանցագործություն է համարում հրեաների դեմ կատարված ոճրագործությունը, մինչդեռ գերմանացիներն այս առումով թուրքերի «զգոն» էին։ հայերին դեռ 1915 թ. «1915 resարդերի ընթացքում հայերի կողմից դիմադրության բոլոր կետերի վերացումը շարունակվեց հետագա հինգ տարիներին։ Դրանք տեղակայված էին Կիլիկիայում, Անատոլիայում, Վանա լճի շրջակայքում, Սիրիայում, Ռուսաստանի Ադրբեջանում, Կարսի մարզում։ Ընդհանուր առմամբ երեք միլիոն հայեր կամ բնակչության 60 տոկոսը սպանվել են կոտորածի ժամանակ։ Այդ ժամանակ ջարդերից խուսափում էին միայն նրանք, ովքեր ձեր ուժերից դուրս էին։ Վերադառնալով այժմ ՝ հաշվի առնելով 1911-ի քաղաքական իրավիճակը և վերջին 50 տարվա ընթացքում դրանց բնական աճի տոկոսը, ներկայիս 1961-ին դրանք պետք է հասնեին 10 միլիոնի, բայց իրականում դրանք հազիվ չորս միլիոն են »։ 3 Ըստ Գեմբարսկու ՝ մարդ սպանելով ՝ նրա չծնված սերունդները սպանվում են հարյուրամյակներ ու հազարավոր տարիներ, իսկ ջարդերի կազմակերպիչները նախ և առաջ այդ նպատակն էին հետապնդում։ Գեմբարսկին գրում է թուրքերի կողմից հայերի կոտորածների մասին ՝ բարձրացնելով պատասխանատվության ու փոխհատուցման հարցը։ Նա շեշտում է, որ թուրքերը յուրացրել են հայկական հողերը «որպես ցեղասպանության հատուկ նվեր»։ Գեմբարսկին զարմանում է. «Ինչո՞ւ պետք է հայերի նահատակությունը պարգևատրվի, երբ լեհերի և հրեաների նույն ջարդը պաշտոնապես ճանաչվի որպես մարդկության դեմ ուղղված հանցագործություն»։ «Ես չեմ կարող հասկանալ, - գրել է Գեմբարսկին նամակում, - ձեր անտարբերությունն այն հանցագործության նկատմամբ, որը ծանրացել է ձեզ վրա 46 տարի շարունակ։ Ես չեմ հասկանում, թե ինչպես կարող է մի ժողովուրդ ապրել այս պայմաններում, սիրել իր հայրենիքը, ծիծաղել, ուրախանալ, հումանիստական ​​գրքեր կարդալ, այցելել արտասահման, հյուրընկալել օտարերկրացիներին։ Կարծում եմ ՝ գերմանական հասարակությունը հենց այս տեսքը կունենար, եթե Հիտլերը հաղթեր Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում։ Բայց այդ ժամանակ ամբողջ աշխարհը կխելագարվեր։ Եվ դուք, չնայած ամեն ինչին, ապրում եք նորմալ աշխարհում։ »6 Ուղղակի չեմ պատկերացնում որևէ հայկական «Էնն Ֆրենկի նոթատետր» տպագրվի ձեր լեզվով, չնայած որ այդ սարսափելի տարիներին դուք սպանել եք առնվազն մեկ միլիոն չափահաս աղջկա։ Բոգդան Գեմբարսկի », Երեւան, 2004, էջ 121։ Թարգմանությունը կատարել է Երեւանում բնակվող լեհուհի Մարիա Գրոչոլսկան։ 3 Գեմբարսկի Բ., «ՆԱՄԱԿ ՀԻՆ ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ QԱՆԱՉՄԱՆԸ» («Նամակներ աշխարհին» ժողովածու, կազմեց, խմբագրեց, ծանոթագրեց ՝ Հ. Կարճիկյան), Երեւան, 1990, էջ։ 4 Նույն տեղում, Պ. 5 Նույն տեղում։ 6 Գեմբարսկի Բ., «ՆԱՄԱԿ ՀԻՆ ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ QԱՆԱՉՄԱՆԸ» («Նամակներ աշխարհին» ժողովածու, կազմեց, խմբագրեց, ծանոթագրեց Հ. Կարճիկյանը), Երեւան, 1990, էջ։ և երիտասարդ կանայք, ովքեր այդ ժամանակ բավականաչափ կրթված էին Արևելքի համար։ Անգամ Ֆրանց Վերֆելի դասական գիրքը, որքան ես գիտեմ, ձեր արգելված գրականության ցուցակում է։ »1 Գեմբարսկին նշում է, որ իր նամակն այլևս ուղղված չէ իր թուրք ծանոթին, քանի որ նա չարդարացրեց իր վրա դրված հույսերը, ուժ և համարձակություն չգտավ հայրենիքում իր ձայնը բարձրացնելու ՝ ի պաշտպանություն նահատակ ժողովրդի։ Այս նամակն ուղղված է նրանց, ովքեր թուրք ժողովրդի իսկական խիղճն են ՝ նրա գրականագետները, նկարիչները, ուսուցիչները, աշխարհահռչակ թուրք գիտնականները, մանկավարժներն ու երիտասարդության ընկերները։ Գեմբարսկին, նպատակ ունենալով աշխարհին լսել հայկական հարցը, որը դեռ արդար լուծում չի գտել, բաց նամակով դիմում է ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարին `անկեղծորեն արտահայտելով իր մտքերը դարի ամենացավոտ խնդրի վերաբերյալ, որը մինչև հիմա տանջում է խղճի խղճին։ ամբողջ մարդկությունը։ Նամակում նա նշում է իր թեզը Հայկական հարցի կարգավորման վերաբերյալ, որը պետք է տրամադրվի Թուրքիայի ներկայացուցչին, որպեսզի նա կարողանա այն ներկայացնել իր կառավարությանը, ապա տեղեկացնել, արդյոք Թուրքիայի կառավարությունը հակված է բովանդակային բանակցություններ վարել այս թեմայով։ , Նամակի սկզբում Գեմբարսկին անհրաժեշտ է համարում շեշտել, որ ինքը հայ չէ, նրա նամակը չի թելադրում կառավարությունը։ Նրա նամակը նախ և առաջ ողջ մարդկության խղճի արտահայտությունն է, այն խիղճը, որը չի կարողանում գտնել խաղաղություն ՝ անտեսելով հայ ժողովրդի 60% կործանման և 90% պատմական հայրենիքի կորստի փաստերը 2։ Եվ եթե նա ոչ թե տելեհ, այլ թուրք լիներ, ապա չէր հապաղի հանձնել այս նամակը, քանի որ դա բնավ թշնամական գործողություն չէ թուրք ժողովրդի թուրքական կառավարության դեմ։ Ամբողջ հարցը, որ նա բարձրացնում է իր նամակում, թելադրված է Թուրքիայի պատիվը փրկելու ցանկությամբ, պատիվ, որը թուրքերը նրբանկատորեն ոտնահարեցին։ Նա շեշտում է, որ միջազգային դատարանի որոշումները պարտադիր են ոչ միայն ներկայի և ապագայի համար, այլև անցյալի համար։ Նյուրնբերգի միջազգային դատարանի որոշումներում դատապարտված հիտլերյան ռեժիմի բոլոր հանցագործությունները տեղի են ունեցել դատարանի առաջին նիստից առաջ։ Սակայն հենց այդ որոշումների հիման վրա են պատժվել հանցագործության հիմնական կազմակերպիչները։ Նման հանցագործությունները չպետք է անպատիժ մնան հնության պատճառով 3։ Խոսելով հայ ժողովրդի փոխհատուցման խնդրի մասին ՝ հարկ է նշել, որ այս դեպքում արդեն ուշ է առանձին անձանց համար առանձին պատիժ նշանակելը։ Այժմ թուրքական պետությունը, ընդհանուր ժողովուրդը `թուրք ժողովուրդը, պետք է պատասխանատվություն ստանձնի իրենց հայրերի կողմից կատարված հանցագործության համար, եթե մեծ թվով հայերի և նրանց չծնված երեխաների ջարդերի համար որևէ փոխհատուցում գտնվի, դա կարող է լինել հայերի վերադարձը նրանց պապենական հողերը։ Ավելին, նրանց սահմանները պետք է որոշվեն փոխադարձ համաձայնությամբ։ Թուրքերը իրավունք չունեն օգտագործելու հայկական հողերը, քանի որ նրանք դրանք խլեցին, ըստ էության, սպանության միջոցով, այսինքն ՝ մարդկության դեմ հանցագործություն կատարելով։ Այն փաստը, որ նրանք դեռ օգտագործում են այդ հողերը, հակասում է արդարության հիմնական սկզբունքներին։ Որդին պարգև չէ՞ սպանության համար։ Ըստ Գեմբարսկու, Հայկական հարցի միակ տրամաբանական լուծումը Արևմտյան Հայաստանի անկախությունն է. «Ինչպես Նյուրնբերգի դատարանի որոշումները, այնպես էլ ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի 1960 թ. Բանաձևը. Դեկտեմբերի 14-ի (27-ի գաղութի ամբողջական վերացման լույսի ներքո)։ Նոյեմբերի 27, 1961) »4։ Գեմբարսկին նշում է այլ փաստաթղթեր `ի նպաստ Հայաստանի ազատագրման։ Առաջին հերթին դա թուրքի խաղաղության պայմանագիրն է, որի տակ դրված են եվրոպական պետությունների մեծ մասի ստորագրությունները։ Թուրքերի հավանական հակափաստարկներին, թե Խորհրդային Հայաստանն արդեն գոյություն ունի որպես հայկական պետություն, կարիք չկա ստեղծել հայկական երկրորդ պետություն, ինչպես նաև այն փաստը, որ հայ ներգաղթյալների թիվը այնքան մեծ չէ, որ 1-ին իրավունք ունենա։ Նույն տեղում, էջ 18։ 2 Տե՛ս Գեմբարսկի Բ., «ԲԱ L ՆԱՄԱԿ ՄԻԱՅԱԼ Ա NԳԵՐԻ ԳԼԽԱՎՈՐ ՔԱՐՏՈՒARYԱՐԻՆ, ՆՈՐ ՇՆՈՐՀԱՎՈՐ ՊԱՐՈՆ ՏԱՆԻՆ» («Նամակներ աշխարհին» ժողովածու, կազմ. Խմբ., Ծանոթ. Հ. Կարճիկյան), Երևան, 1990, էջ . 19-20 3 Նույն տեղում, Պ. 4 Նույն տեղում, էջ. 19-20-ը։ Խոսելով ամբողջ ազգի անունից ՝ Գեմբարսկին նախապես արձագանքում է, որ ՀՍՍՀ – ն փոքր, ոչ արտադրողական լեռնային երկիր է (28,8 հազար կմ 2), որն ի վիճակի չէ տեղավորել ավելի շատ բնակիչների, քան ներկայում ունի (1,9 միլիոն, որից մոտ 1,5 միլիոն հայեր)։ Ամբողջ աշխարհում չկա մի հայ, ով չցանկանա պատմական հայկական հողերի ազատագրում։ Այդ տեսանկյունից համայն հայության ձգտումը միավորված է։ Գեմբարսկին առաջարկում է Հայկական հարցի լուծման իր տարբերակը, որը երկուստեք պետք է շահեկան լինի փոխզիջումների միջոցով։ Նա հայկական հարցի լուծումը տեսնում է հետեւյալ կերպ. Չնայած այն հանգամանքին, որ հայերը տուժող կողմ են, նրանք պարտավոր չեն վճարել Թուրքիայի կողմից ապօրինի յուրացված իրենց հողերը վերադարձնելու համար, իսկ փոխըմբռնման դեպքում հայերը պատրաստ են վճարել Թուրքիային այդ հողի կամ այլ անշարժ գույքի համար։ Գեմբարսկին անվիճելի է համարում տարածքային ամբողջական անկախության հարցը։ Արևմտյան Հայաստանը չպետք է քաղաքական կախվածություն ունենա ոչ Թուրքիայից, ոչ էլ Խորհրդային Միությունից։ Փոխըմբռնման դեպքում հայերի տարածքային պահանջները կսահմանափակվեն նվազագույնի։ Նրանց պահանջած տարածքը հավասար է մոտ 50 հազար կմ 2։ Որպեսզի պետությունը կարողանա ապահովել անկախության համար անհրաժեշտ բոլոր հիմնական երաշխիքները, այն պետք է ունենա առնվազն խորհրդանշական ելք դեպի ծով, ինչպես նաև ունենա ընդհանուր սահման իր հետ բարեկամական պետության (Իրան) հետ, որը թույլ կտա այն իր տարածքի միջոցով ամբողջ աշխարհի հետ հաղորդակցվելու համար։ Նամակի վերջում Գեմբարսկին գրում է, որ այս նամակով նա ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարին է հանձնում մարդկության համար ամենամեծ կարևորագույն հարցը, և խորապես հավատում է, որ դա շրջադարձային պահ կլինի հայության պատմության մեջ։ մարդիկ 1 «Նամակ իմ հայ ընթերցողին» հոդվածում Բ. Գեմբարսկին դիմում է հայերին ՝ առաջարկելով Հայկական հարցի լուծման իր ծրագիրը, որի իրականացման համար նա ներկայացնում է հետևյալ քայլերը ՝ պատմական գոնե մի մասը ազատագրելու համար։ հայերի հայրենիք, անհրաժեշտ է բաց նամակներ ուղարկել պետությունների ղեկավարներին և մասնավոր նամակներ աշխարհի բոլոր հայտնի մարդկանց։ կցելով համապատասխան գրականություն։ Գեմբարսկին արդեն սկսել էր աշխատել այս ուղղությամբ ՝ իր երկու նամակները գրելով «ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարին» ու «Հնդկաստանի նախագահին»։ Նա հատկապես շեշտում է եվրոպական հեղինակավոր թերթերում դրանց տպագրության կարևորությունը։ - Անհրաժեշտ է հիմնել հայ ժողովրդի ընկերների տեղական ընկերություններ ամբողջ աշխարհում, հիմնականում `Արևմտյան Եվրոպայի երկրներում և ԱՄՆ-ում։ Այդ նպատակով Գեմբարսկին գրել է «Երեք նամակ իր անհայտ ընթերցողներին», որոնք, ինչպես նախկինում նշված նամակները, գրվել են օտարալեզու մամուլի համար։ Պետք է աշխատանք տարվի քաղաքական դաշնակիցներ ձեռք բերելու համար, բայց ավելի արդյունավետ կլինի աֆրիկյան երկրներում դաշնակիցներ փնտրելը, որոնք հատկապես զգայուն են գաղութային խնդիրների նկատմամբ։ Անհրաժեշտ է համագործակցության եզրեր գտնել արաբական երկրների տարածքում, Ասիայի, Լատինական Ամերիկայի և Հարավային Եվրոպայի որոշ երկրներում, այսինքն `այնտեղ, որտեղ հնարավորություն կար պաշտպանելու հայերի պահանջները։ Շատ հնարավոր է համագործակցել տարբեր միջազգային կազմակերպությունների հետ, փորձել նրանց աջակցությունը ստանալ ՄԱԿ-ի և նրա մասնաճյուղերի խորհրդաժողովներում։ Հայկական հարցը պետք է բարձրացվի միջազգային համաժողովներում, օգտագործվի ՄԱԿ-ի հռչակագիրը գաղութացումը վերացնելու մասին, և Նյուրնբերգի միջազգային դատարանի որոշումները պետք է կապվեն Հայոց ցեղասպանության հետ։ Այս աշխատանքի արդյունքում Գեմբարսկին տեսավ երկու հնարավոր լուծում. Թուրքիայի կառավարությունը կհամաձայնի երկկողմ համաձայնագիր կնքել հայ միգրանտների հետ փոխզիջումների միջոցով։ - Թուրքիայի կառավարությունը չի ցանկանում բանակցել։ Այս դեպքում, հասարակական կարծիքի համապատասխան նախապատրաստումից հետո, մի շարք երկրների աջակցություն ստանալուց հետո, անհրաժեշտ կլինի դիմել միջազգային դատարան, որտեղ պահանջ կներկայացվի. 1 Տե՛ս Գեմբարսկի Բ. ՏՆՈՒՄ », էջ 32 ծածկել հսկայական նյութական և բարոյական կորուստները, վերադարձնել թալանված հայկական հողերը։ Գեմբարսկին առաջին տարբերակն ավելի ընդունելի համարեց ՝ վստահ լինելով, որ դատարան դիմելու անհրաժեշտություն չի լինի, և եթե հայերն իսկապես դրան ձգտեն, ապա իրենց պատմական հայրենիքը խաղաղ ճանապարհով ազատագրելու ծրագիրը բավականին իրագործելի կլինի։ Բ.Գեմբարսկին լայնածավալ աշխատանք է իրականացրել ՄԱԿ-ում, ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ում և տարբեր երկրների բարձրագույն պետական ​​մարմիններում հայկական հարցի բարձրացման ուղղությամբ։ Սրանք աշխատանքներ են, որոնք պահանջում էին ոչ միայն ժամանակ, ջանք, եռանդ, սեր և նվիրվածություն, այլև զգալի ֆինանսական ռեսուրսներ։ Ելույթ ունենալով 1960-1970թթ. ՝ Գեմբարսկին դատապարտեց 1915 թ. Հայոց ցեղասպանությունը, աշխարհի անտարբերությունը հայ ժողովրդի տխուր ճակատագրի նկատմամբ `ապացուցելու համար, որ հայերի իրավունքները պետք է վերականգնվեն իրենց հայրենի հողում։ Իր գործունեության միջոցով նա սկսեց իրականացնել Արևմտյան Հայաստանի ազատագրման ծրագրի իրականացումը ՝ հուսալով, որ կստեղծվի Արևմտյան Հայաստանի խաղաղ ազատագրման համար պայքարի կոմիտե, որը կշարունակի իր սկսած աշխատանքը։ Բոգդան Գեմբարսկին, լինելով մեծ բարերար, հավատում էր արդարության հաղթանակին ՝ հուսալով, որ թուրքերը համաշխարհային ամոթը դեմքերից հեռացնելու համար կվերադարձնեն հայերի ապօրինի յուրացման պատմական հայրենիքը։ Soովինար Յոլչյան ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐԸ ԵՎ ՀԱՅՈ GԵIDEԱՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԲՈԳԴԱՆ ԳԵՄԲԱՐՍԿԻԻ ՆԱՄԱԿՆԵՐՈՒՄ Հիմնաբառեր. Բոգդան Գեմբարսկի, Հայկական հարց, Հայոց ցեղասպանություն։

example1768

example1768

Հոդվածում ներկայացվում են Գեղամա լեռնաշղթայի նոր տվյալներ՝ ստացված երկրաֆիզիկական հետազոտությունների հիման վրա։ Ստացված նյութերը կարևոր են հիդրոերկրաբանական խնդիրների լուծման համար, այդ թվում նաև ստորերկրյա քաղցրահամ և տաք ջրերի հայտնաբերման գործում։ Վերլուծված են երկրաֆիզիկական մեթոդների տվյալները, որոնց հիման վրա առաջարկվել է նոր հետազոտությունների անհրաժեշտությունը։

ԳԵAMԱՄԱ ԼԵՌՆԻ ԱՇԽԱՐՀԱԳՐԱԿԱՆ ՄԵԹՈԴՆԵՐԻ ՀԻԴՐՈԳԵԱԼՈԳԻԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ. Նախկինում երկրաֆիզիկական մեթոդները լայնորեն օգտագործվել են տվյալ տարածքում, հատկապես հարակից տարածքներում տարածաշրջանային-երկրաբանական կառուցվածքային խնդիրների լուծման համար [1]։ Բավական մանրակրկիտ աշխատանքից հետո տարածքը կազմված է տարածքի ինքնահոսից (1)։ 100000 և 1։ 50,000 մասշտաբով) էր աերոմագնիսական (1. 100 000, 1։ 25,000 մասշտաբով) համապատասխան արդյունահանման քարտեզներ։ Մասնավորապես 1. 50,000 ինքնահոս քարտեզներից Ս. Սանաա լճին հարակից տարածքներում Լ. Թաջոսյանի կատարած վերահաշվարկները ցույց են տալիս ինքնահոս անոմալիաների բավականին բարդ պատկեր (ալիքների կրճատում)։ Միջինացման մեթոդով (Տիխոնով-Բուլանժեր) կառուցվել է տարածաշրջանային դաշտային քարտեզ, որի վրա պահպանվել է իզոֆորմ ձևի բաշխման ընդհանուր միտումը։ Մասնավորապես, Գրիձորի անոմալիան ամբողջությամբ պահպանված է ∆g- ից zzgzz- ից վերահաշվարկված քարտեզի վրա, ինչը հաստատում է, որ դա, հավանաբար, պայմանավորված է տեղական երկրաբանական կառուցվածքի առանձնահատկություններով։ Երկրաբանական խնդիրները լուծելու համար, որոշելով էլեկտրահետախուզական մեթոդները, որոշվում է լավացների ընդհանուր հզորությունը Գրիձորի տարածքում, դրա հարակից տարածքներում և ընդարձակ ռելիեֆի կառուցվածքը։ Այս նյութերն ընդհանրացված են աշխատանքում։ Հայտնի է, որ Գրիձորի տեղանքի հանքային ջերմային ջրերը արտանետվում են Գրիձոր գետի հունում, Գեղամալեռ լեռնաշղթայի արևելյան լանջերի 2700-3000 մ նիշի վրա։ Նշված աղբյուրները դուրս են գալիս կոտրված անդեզիտ-բազալտների հատվածում և տեկտոնական խանգարման պատճառով, որն արտահայտվում է երկրի մակերևույթին և կանխատեսվում է ընդհանուր երկրաբանական պատկերացումներով։ Գրիձորի տեղամասին հարակից տարածքի ընդլայնման կառուցվածքը, ստորերկրյա ջրերի բաշխումը կարելի է տեսնել ստորև նկար 1-ում։ Գեղամա լեռնաշղթան, որի շրջանակներում գտնվում է Գրիձորի տեղանքը, մոտ 70% -ով ծածկված է ճեղքված լավաներով, որոնք ներկայացված են անդեզիտ, անդեզիտ-բազալտ, անդեզիտ-դացիտ-հրաբխային նման տեսակներով։ Լավաների ընդհանուր հզորությունը, ըստ էլեկտրախուզական տվյալների, հասնում է մինչև 700-800 մ։ Ստորերկրյա ջրերի ձևավորման և բաշխման մեջ (որոնք կարող են բնական ջրամատակարարման աղբյուր դառնալ) պատկանում են հիմնականում նշված հրաբխային ապարներին, դրանք պարփակող ընդարձակ ջրատարներին։ Ըստ ընդարձակ ջրազրկող շերտի ռելիեֆային կառուցվածքի, լեռնաշղթայի կենտրոնական մասի արևելյան լանջերը, որոնք հարակից են Գրրիձորի տեղանքին, կենտրոնացված ստորերկրյա ջրերի հոսքերը (հնագույն) հիմնականում հարավ-արևմուտք-հյուսիս-արևելք են։ Այն մոտավորապես գրավում է Չկալովկա և Երանոս գյուղերի տարածքները։ Խիտ ջրատարները և առանձին թաղված ջրատարները սահմանափակվում են տեղական ջրբաժաններով։ Այսպիսով, օրինակ, Հայրիվանքի ջրի հոսքը բեռնաթափվում է Գավառ քաղաքից հյուսիս-արևմուտք, որը սահմանափակված է 1750 մ բարձրությամբ։ Bաղկաշեն-Հնագավար ջրբաժանները բեռնաթափվում են Բատիկյան գյուղից դեպի արևմուտք, որտեղ ջրազերծող շերտի ավազանը 1700 մ է, իսկ Սարուխան ջրվեժը ՝ Սարուխանի ստորգետնյա հանքավայրի տարածքում (ռելիեֆի ավազանը 1750 մ)։ Վերջապես, Հնագեղարքունիքի ջրատարը բեռնաթափվում է Երանոս գյուղից հյուսիս ընկած ստորգետնյա ավազանում, որի սահմանազատման կետը 1850 մ է։ Գծապատկեր 1. Գեղամա հրաբխային լեռնաշղթայի տարածաշրջանային ջրազերծող շերտի ռելիեֆային քարտեզ, M1։ 50 000 Համաձայն թաղված ջրբաժանների տարածական դիրքի, տարածաշրջանային ջրաշերտի ռելիեֆային կառուցվածքը, Գեղամա լեռնաշղթայի կենտրոնացված խորքային հոսքերը հիմնականում կազմված են 2400-2500 մ, ինչը համընկնում է սարահարթի տարածական դիրքի հետ լեռնաշղթա։ Extremelyայրահեղ ճեղքված լավաները, ծակոտկեն խարամները, «չինգիլների» մեծ դաշտերը և մթնոլորտային տեղումների զգալի քանակը (մինչև 800-900 մմ / տարի) նպաստում են մակերեսային ջրերի խորքերը թափանցմանը, որի արդյունքում առաջանում է ստորջրյա հոսքը։ , Երկրաբանական-երկրաքիմիական-երկրաֆիզիկական ուսումնասիրությունների հրապարակված արխիվային նյութերի ընդհանրացումը և վերլուծությունը հանգեցրել են հետևյալ եզրակացությունների .1. Հրաբխային ապարներում առաջնային տեկտոնական խզվածքների գոտիները ծառայում են որպես մթնոլորտային ջրի ներթափանցման ուղիներ, երկրաջերմային տեղանքների առաջացման աղբյուրներ։ 2. Որպես չափանիշ ծառայում են խորը ջրատար հորիզոնների առկայությունը, ջրազրկող ապարների հաստությունը և վերջիններիս ռելիեֆի կառուցվածքը։ • Ըստ աերոմագնիսական տվյալների, հատկապես Գեղամա-Սյունիքի տարածքում, նկատվում են ուժեղ մագնիսական անոմալիաներ, որոնք, հավանաբար, պայմանավորված են խորը ծագման մագնիսական մարմիններով։ Երկրային մագնիսական հետազոտության հիման վրա քարտեզագրվել են տեկտոնական խզվածքները (հնարավոր է նաև բարձր ճեղքերով), որոնք կարող են դեր ունենալ երկրաջերմային դաշտի ձևավորման գործում։ • Ձգաչափական չափանիշների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ուսումնասիրված տեղամասը բնութագրվում է տարբեր դաշտերով։ • Geoelectric ստանդարտները հատկապես կարևոր են խնդրի լուծման համար։ Կատարված հետաքննող նյութերի մեկնաբանության հիման վրա ստացվել են տվյալներ ապարների (շերտերի) հաստության, դրանց տեղադրման խորությունների, ջրատարների, ճեղքվածքների գոտիների առկայության մասին, որոնք անհրաժեշտ են ուսումնասիրված տարածքների ֆիզիկա-երկրաբանական մոդելների կազմման համար, հիմք են ծառայում երկրաբանական խնդիրների լուծման համար։ Գրականություն Րաֆֆի Քարամյան, Էսթեր Մանուկյան ԳԵHԱՄԱՅԻ ԼԵՌՆԻ ՀԻԴՐՈԱԳՐԱԳՐԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ԼՈՒՈՒՄԸ ԱՇԽԱՐՀԱԳՐԱԿԱՆ ՄԵԹՈԴՆԵՐԻ Key Բանալի բառեր. Ֆիզիկական-երկրաբանական մոդելներ, հորատանցքերի հորատում, հորատման սարքավորում ։

example1668

example1668

Ի տարբերություն պաշտոնական դիվանագիտության՝ խորհրդարանական դիվանագիտությունը պակաս ֆորմալ բնույթ ունի։ Դիվա453ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ նագետը գործադիր իշխանության ներկայացուցիչն է, ով արտահայտում է պետության դիրքորոշումները։ Խորհրդարանի անդամները, սակայն, քաղաքական գործիչներ են, ովքեր ցանկացած հարցի շուրջ կարող են ունենալ պետության պաշտոնական դիրքորոշման հետ համընկնող կամ չհամընկնող քաղաքական համոզմունքներ։ Նման ճկունությունը խորհրդարանականներին թույլ է տալիս ավելի բաց բանավիճել օտարերկրյա գործընկերների հետ եւ առաջ քաշել միջազգային բարդ հիմնախնդիրների նորարարական լուծումներ։

Ընդունելով, որ խորհրդարանական դիվանագիտությունն իրողություն է և ոչ միայն դիվանագիտության ոլորտում հնարավոր զարգացումների վերաբերյալ գիտական ​​բանավեճի առարկա, քաղաքական գործիչները և հետազոտողները նշում են, որ այն գործում է խորհրդավոր։ Իրականում, դիվանագիտությունը շարունակում է մնալ գործադիր իշխանության գործառույթը, միևնույն ժամանակ, այն մի դաշտ է, որից խորհրդարանն ամբողջությամբ չի բացառվում։ Սա առեղծված է, քանի որ դիվանագետը «ծառայության մեջ է» կառավարությունում, մինչդեռ խորհրդարանականն ազատ է արտահայտվել և չի կաշկանդվում գործադիր պարտականություններով 1։ Արդյունքում, ի՞նչ դիրքորոշում ունի խորհրդարանական դիվանագիտությունը ավանդականի նկատմամբ, ի՞նչ առանձնահատկություններ և լրացուցիչ առավելություններ ունի այն, և ինչպե՞ս կարող է խորհրդարանն արդարացնել իր միջամտությունը մի ոլորտում, որը ավանդաբար համարվում է գործադիր իշխանության բացառիկ արտոնությունը։ Գործադիրի և խորհրդարանի այս դիվանագիտական ​​լարվածությունը եղել և շարունակում է մնալ խորհրդարանական դիվանագիտության հետ կապված բազմաթիվ քննարկումների հիմնական լեյտմոտիվը։ «Պետք է խոստովանեմ, որ երբ ես Մալթայի արտաքին գործերի նախարար էի, ես այլ կերպ էի նայում խորհրդարանական դիվանագիտությանը, քան այն ներկայանում է ինձ այսօր, երբ ես Մալթայի խորհրդարանի նախագահն եմ։ Երբ ես Արտաքին գործերի նախարար էի, խորհրդարանական դիվանագիտությունն ինձ թվում էր, որ ի սկզբանե դիվանագիտության բացառիկ դաշտ է 445 ՔԱITԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ շրջանակներում, որը վերապահված է պետությանը և արտգործնախարարի գլխավորած ազգային դիվանագիտական ​​կորպուսին։ Դա, իհարկե, պարզ գաղափար էր և ճիշտ չէ։ «Ավելի ուշ ես հասկացա, որ նա, ով ընդհանուր առմամբ ընկալվում է որպես մրցակից, նույնպես կարող է դառնալ հզոր դաշնակից»։ Հայտարարությունը արեց Մալթայի խորհրդարանի Ներկայացուցիչների պալատի խոսնակ Մ., 2010 թվականի մայիսին, Դուբրովնիկում (Խորվաթիա) «Դիվանագիտություն և միջմշակութային երկխոսություն» թեմայով ֆորումում։ Ընկեր 2։ Անդրադառնալով խորհրդարանական դիվանագիտության առանձնահատկություններին ու առավելություններին ՝ բանախոսը նշեց. «Խորհրդարանականները կարող են հասարակության աչքից հեռու գործել, քան գործադիրի անդամները։ Նրանք կարող են ավելի հեշտությամբ «կոտրել սառույցը», պատրաստվել և ճանապարհ հարթել։ ... Մինչ ավանդական դիվանագիտությունը պետության թագավորության ղեկավարն է, սահմաններից դուրս խորհրդարանական միջոցները հատկապես կարևոր են այդ գլուխը սառը պահելու և դիվանագիտական ​​քննարկումների կրքերը հանդարտեցնելու համար։ »3 Ըստ Մ. Ֆրենդոյի խորհրդարանական դիվանագիտությունը շատ արդյունավետ է բոլոր երկկողմ հարցերում, որոնցում խորհրդարանականներն ու դիվանագետները ունեն նույն դիվանագիտական ​​ուղերձը, և որտեղ խորհրդարանականները կարող են լավագույնս դառնալ կուլիսային դիվանագիտության կարևոր աղբյուր 4։ Իսպանացի քաղաքական գործիչ Պ.Գարսիա-Էսկուդերո Մարկեսը նշում է խորհրդարանական դիվանագիտության հետևյալ առանձնահատկությունները. Մեթոդ Խորհրդարանականների կողմից օգտագործվող մեթոդները պակաս ձևական են, ինչը հեշտացնում է որոշ արտաքին քաղաքական հարցերի լուծումը, նույն տեղում։ Նույն տեղում։ 446 ՔԱITԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ  Խորհրդարանական պատվիրակությունները, որպես կանոն, բաղկացած են խորհրդարանում ներկայացված տարբեր քաղաքական խմբերի ներկայացուցիչներից ՝ ներկայացուցչական բազմակարծություն, որը հարստացնում է արտաքին համագործակցությունը. Access հասանելի է այն հարցերի, որոնք կառավարության համար հասանելի չեն իր պաշտոնական հարաբերություններում, և, հետևաբար, հաճախ ծառայում է որպես առաջին քայլ.  կարող է ծառայել որպես գործադիր իշխանության վերահսկողության գործիք. Government կառավարության հնարավոր փոփոխության դիմացկունություն; հավատարիմ է ժողովրդավարական սկզբունքներին և գաղափարներին. ինչը միանգամայն հասկանալի է ՝ հաշվի առնելով այն խորհրդարանական ինստիտուտները, որոնցից նա ծագել է ... և, վերջապես, խորհրդարանի արտաքին քաղաքական գործունեությունը բնութագրվում է նրանով, որ այն հաշվի է առնում ոչ միայն պետության, այլ նաև միջազգային շահերը։ համայնք 5։ «Խորհրդարանական դիվանագիտության կարեւոր առանձնահատկություններից մեկն այն է, որ այն իր տրամադրության տակ ունի հատուկ քաղաքական մեխանիզմներ և ինստիտուտներ, որոնք թույլ են տալիս արդյունավետորեն ազդել իրենց կառավարությունների արտաքին քաղաքական որոշումների վրա։ «Ի տարբերություն ավանդական դիվանագիտության, խորհրդարանական դիվանագիտությունն ավելի ազատ է և կաշկանդված չէ կառավարության տարբեր հրահանգներով»։ Խորհրդարանական դիվանագիտության զարգացումը 21-րդ դարում։ Սենատների դերը », - նիստում նշեց Ռուսաստանի Դաշնության խորհրդի նախագահ Սերգեյ Միրոնովը։ Ըստ Միրոնովի, ամենակարևորը, ըստ Միրոնովի, չնայած խորհրդարանականները հավատարմագրեր չունեն, նրանք ունեն ոչ պակաս ծանրակշիռ մանդատ ՝ ընտրողների, այսինքն ՝ իրենց պետությունների ժողովուրդների մանդատ 6։ Անդրադառնալով ավանդական և խորհրդարանական դիվանագիտության միջև եղած տարբերությանը ՝ ՌԴ Պետդումայի արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովի նախագահ Դ. Ռոգոզինը նշել էր. «Խորհրդարանական դիվանագիտության հիմնական գործընկերները խորհրդարաններն են, ոչ թե նախագահներն ու գործադիր իշխանությունը։ Խորհրդարանականները, որպես արտաքին քաղաքականություն իրականացնողներ, ոչ մի դեպքում չեն կրկնօրինակում Արտաքին գործերի նախարարության աշխատանքը, բայց որոշ խնդիրներ իրենք են լուծում, կարելի է ասել «հորիզոնական» մակարդակում 7։ «Խորհրդարանը քաղաքական մարմին է, որոշումներն ընդունում են խմբակցությունների մեծամասնությունը։ «Իրենց գործունեության բնույթից և ընտրողների առջև իրենց ունեցած պարտականություններից ելնելով ՝ պատգամավորները պետք է համապատասխան գիծ քաշեն խորհրդարանական հանձնաժողովների (այդ թվում ՝ միջազգային) նիստերում, քանի որ այդ լիազորությունները նրանց են փոխանցվել խմբերի խմբերի կողմից։ բնակչություն, որը նրանք ներկայացնում են »։ Կոսովոն և Վ. Տորոպիգինը ՝ շեշտելով, որ դա էական տարբերություն է գաղափարականորեն չեզոք գործադիր իշխանությունից, որն իր գործունեության մեջ չի բախվում միևնույն խնդրի տարբեր մոտեցումների համաձայնեցման (երբեմն տրամագծորեն հակառակ)։ Սա ամենակարևոր հատկություններից մեկն է 8։ «Մյուս կողմից, 448 ՔԱITԱՔԱԿԱՆ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ, պետության ոչ այնքան սերտ կապը պետության պաշտոնական դիրքորոշման հետ հնարավորություն է տալիս մանևրելու բանակցություններում», - նշում են հեղինակները և հիշեցնում, որ խորհրդարանականները նստել են Լեռնային Karabakhարաբաղի կարգավորման բանակցային սեղանի շուրջ։ հակամարտություն առաջին անգամ։ Կատարեք առաջին քայլը 9։ 2011 թ. Ավստրիայի ազգային խորհրդի նախագահ Բարբարա Պրամարը նույնպես նշեց Նյու Դելիի համալսարանում «Խորհրդարանական դիվանագիտության հնարավորություններն ու առավելությունները» խորագրով իր զեկույցի շրջանակներում խորհրդարանական դիվանագիտության մեծ ճկունությունն ու բաց բնույթը։ «Պատգամավորները ծիսական սահմանափակումներ չունեն, ուստի նրանք պարտավոր չեն ներկայացնել իրենց սեփական երկրի պաշտոնական դիրքորոշումը, հետեւաբար։ Այդ պատճառով խորհրդարանական դիվանագիտությունը ժողովուրդների միջև ուղղակի կապ հաստատելու լավագույն տարբերակն է։ »10 2012 թվական։ Հոկտեմբերին Կանադայում, Քվեբեկում կայացած խորհրդարանական դիվանագիտության դերի վերաբերյալ կլոր սեղանի ընթացքում Հնդկաստանի ներկայացուցիչը շեշտեց, որ խորհրդարանականների դիվանագիտական ​​նախաձեռնությունները չպետք է դիտարկվեն այնպես, ինչպես պետական ​​դիվանագիտության հովանու ներքո իրականացվողները։ «Չնայած երկուսն էլ ունեն իրենց սահմանափակումները, վստահությունը, հարգանքը և փոխադարձությունը անհրաժեշտ են, մասնավորապես, խորհրդարանական դիվանագիտության իրականացման գործում»։ Նույն «կլոր սեղանի» ընթացքում 449 ՔԱOLԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Քվեբեկի Ազգային ժողովի նախագահ J.. Շանիոնը նշել է, որ խորհրդարանականներն օժտված են խոսքի ազատության և անկախության աստիճանով, ինչը նրանց ավելի է մոտեցել հարցերի ըմբռնմանը և ավելի շատ հարցերի լուծմանը։ ուղղակիորեն ու ճկուն ՝ հավելելով, որ իր անկախ, բազմակուսակցական բնույթից ելնելով ՝ խորհրդարանական դիվանագիտությունը եզակի է և պարտադիր։ 12 Այսպիսով, ի տարբերություն պաշտոնական դիվանագիտության, խորհրդարանական դիվանագիտությունն ավելի քիչ պաշտոնական է։ Դիվանագետը գործադիր իշխանության ներկայացուցիչն է, որն արտահայտում է պետության դիրքերը։ Այնուամենայնիվ, խորհրդարանի անդամները քաղաքական գործիչներ են, որոնք կարող են քաղաքական համոզմունքներ ունենալ ցանկացած հարցի վերաբերյալ, որը համընկնում է կամ չի համընկնում պետության պաշտոնական դիրքորոշման հետ։ Դրանք միջազգային երկխոսության մեջ ավելի ազատ են, կաշկանդված չեն դիվանագիտական ​​արձանագրությամբ պայմանավորված սահմանափակումներով։ Նման ճկունությունը խորհրդարանականներին հնարավորություն է տալիս ավելի բաց բանավիճել օտարերկրյա գործընկերների հետ և գտնել միջազգային բարդ հարցերի նորարարական լուծումներ։ Այս առավելություններից ելնելով ՝ քաղաքական գործիչների և հետազոտողների մեծ մասը կողմ է խորհրդարանական դիվանագիտությանը ՝ այն համարելով դասական դիվանագիտության արժեքավոր լրացում։ «Խորհրդարանական դիվանագիտությունը կարող է լրացնել կառավարության դիվանագիտությունը, քանի որ խորհրդարանի անդամները կարող են ավելի ճկուն լինել իրենց դիվանագիտական ​​գործունեության մեջ», - ասված է Խորհրդարանական գլխավոր քարտուղարների ասոցիացիայի 2012 թ. Հերթական նիստում (Քվեբեկ, Կանադա) Նիդեռլանդների ներկայացուցիչ Գ. Համիլթոնը, շեշտելով, որ խորհրդարանական դիվանագիտությունը ոչ կրկնօրինակում և չի փոխարինում ավանդական դիվանագիտությանը »13։ «Խորհրդարանականներն ազատ են միջազգային հարաբերությունների մեջ ավելի կոշտ պահանջներ ներկայացնել, քան ի վիճակի են անել պետական ​​պաշտոնյաները»։ 2006 թվականի մայիսին Շվեդիայի խորհրդարանի խոսնակ Բյորն ֆոն Սյուդովը հայտարարեց Խորհրդարանների խոսնակների եվրոպական համաժողովում (Տալլին, Էստոնիա), որ «խորհրդարանականների ներդրումը հաճախ դիտվում է որպես ողջունելի լրացում կառավարության ներկայացուցիչների աշխատանքի մեջ» 14։ Ըստ մեքսիկացի միջազգային փորձագետ Խ. Մունոզ Լեդո Կաբրերայի խորհրդարանական դիվանագիտությունը սատարում և ամրապնդում է ավանդական դիվանագիտական ​​մեթոդները։ «Այսօր դա, թերեւս, միջազգային հանրությանը հասանելի միակ գործիքն է, որը թույլ է տալիս պետություններին լուծել տարաձայնությունները, հաշտվել երկխոսության, քննարկման և բանակցությունների միջոցով և նույնիսկ միավորել իրենց շահերը»։ Նույն կարծիքը կիսում է գայանացի դիվանագետ Օ. Իսմայելը. «Խորհրդարանական դիվանագիտությունը հատկապես օգտակար գործիք է և ավանդական դիվանագիտության կատարյալ լրացում»։ Եվրախորհրդի Խորհրդարանական վեհաժողովը, որը կոչվում է «Խթանում է խորհրդարանական դիվանագիտությունը», 451 ՔԱԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ (2010) խորհրդարանական դիվանագիտությունը սահմանում է որպես «ավանդական դիվանագիտության լրացուցիչ գործիք»։ Այստեղ հարկ է նշել, որ ավանդական դիվանագիտության հետ հարաբերությունների համատեքստում խորհրդարանական դիվանագիտության անկախության հարցը կառավարության պաշտոնական դիրքից ստանում է ոչ միանշանակ մեկնաբանություններ։ «Եթե խորհրդարանական դիվանագիտությունը ավանդական դիվանագիտության մեկ այլ խողովակ է, ապա, ամենայն հավանականությամբ, դրան շատ մեծ ուշադրություն չպետք է դարձնել», - գրում է հույն միջազգային փորձագետ Ս.Ստավրիդիսը և հավելում. «Եվ եթե, ընդհակառակը, դա դիվանագիտության նոր ձև է, որը գրեթե դե ֆակտո ներառում է ժողովրդավարացման տարր, ապա այն պետք է ավելի մեծ ուշադրության արժանի»։ Հեղինակի կարծիքով, խորհրդարանական դիվանագիտությունը չպետք է լինի պաշտոնական քաղաքականության հաջորդ խորհրդարանական արտահայտությունը, այլ պետք է դառնա խորհրդարանականների իրական երկխոսություն 17։ Բրյուսելի բաց համալսարանի եվրոպական հետազոտությունների ինստիտուտի գիտաշխատող Դանիել Ֆիոտը իր աշխատանքներից մեկում նման կարծիք հայտնեց ՝ նշելով, որ եթե խորհրդարանականները շատ մոտ են և չեն տարբերվում իրենց կառավարությունից, ապա դա կարելի է համարել թույլ կետ։ խորհրդարանական դիվանագիտության Ըստ Fi- ի խորհրդարանական դիվանագիտության ուժը նրա անկախությունն է կառավարությունից և այլ ինստիտուտներից 18։ Ռուս տեսաբաններ Յու. Կոսովոն և Վ. Տորոպիգինը կարծում են, որ պետության արտաքին քաղաքականության մեխանիզմում հնարավոր է խոսել խորհրդարանական դիվանագիտության մասին, որպես անկախ ճյուղի, միայն առանձին մեխանիզմի, կազմակերպական կառուցվածքի և ոչ թե առանձին քաղաքականության իմաստով 19։ 452 ՔԱITԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ anyանկացած երկրի միջազգային հեղինակության համար կարևոր է ընդհանուր դիրքորոշում ունենալ միջազգային ասպարեզում երկրի արտաքին քաղաքականության խնդիրները բարձրաձայնելիս, հետևաբար, արդյունավետ պրակտիկա ապահովելու համար, դիվանագիտության այս երկու ճյուղերը պետք է աշխատեն միմյանց հետ հստակ համակարգված։ , Չնայած կառավարության շրջանակներում լայնորեն ընդունված է, որ միջազգային հարաբերությունների մեջ խորհրդարանի ավելի լայն ներգրավվածությունը նվազեցնում է նրա ավանդաբար ընկալվող դերը, արդյունքը կլինի երկկողմանի շահավետ, եթե քաղաքականությունը մշակվի համատեղ, և նրանց հարաբերությունները հիմնված լինեն փոխադարձ վստահության վրա 20։ Այդ դեպքում ընդունված արտաքին քաղաքական որոշումները հիմնված կլինեն ավելի լայն հավաքական կարծիքի վրա, կավելանա կոլեգիալության մակարդակը։ Հատկապես, ինչպես նշեց Մալթայի խորհրդարանի Ներկայացուցիչների պալատի խոսնակ Մ. Ֆրենդը, եթե հաշվի առնենք, որ շատ միջազգային խնդիրներ ազգային համերաշխության խնդիրներ են, ապա խորհրդարանական դիվանագիտության և ավանդական դիվանագիտության միջև համագործակցության լայն հարթակ կա։ Ուստի «պառլամենտական ​​դիվանագիտությունը չպետք է դիտվի որպես անհրաժեշտ անհանգստություն կամ մրցակցային գործունեություն, այլ որպես ազգային դիվանագիտական ​​ջանքերի արդյունավետության ամրապնդման աղբյուր և աղբյուր»։

example1758

example1758

Ուսումնասիրվել է Երևան-Իգդիր սեյսմածին հանգույցի լարվածադեֆորմացիոն իրավիճակը։ Հաշվարկվել և վերլուծվել են տվյալ տարածքում 2002-2012 թթ. տեղի ունեցած M≥3,5 մագնիտուդով ուժեղ երկրաշարժերի օջախների ֆոկալ մեխանիզմները։ Ուսումնասիրված են Երևան-Իգդիր սեյսմածին հանգույցի միջավայրի լարվածային տարածքները։ Հայտնաբերվել է սեյսմոգեն խզվածքների ուղղության և տարածքների լարվածության առանցքների միջև կորելյացիա։ Մերձմիջօրեականային խզվածքներում դիտվում է սեղմման առանցքի մերձհորիզոնական ուղղություն։ Ստացված տվյալների միջոցով ուսումնասիրված է սեյսմածին հանգույցի երկրադինամիկան։

ԵՐԵՎԱՆ-ԻԳԴԻՐ ՍԵՅՍՄԱSԻՆԻ ԼԱՐԵՄԱՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅԱՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒՄ ՖՈԿԱԼ ՄԵԽԱՆԻISՄՆԵՐԻ ՄԻROՈnt ներածություն։ Երջանի տարածքը հատուկ ուշադրության է արժանի Հայաստանի Հանրապետության Երջան-Իգդիր սեյսմիկ հանգույցում `իր բնակչության խտության և տնտեսական զգալի ներուժի շնորհիվ` Մեծամորի ատոմակայանը, որը ներկայումս Երևանից դուրս գտնվող շրջակա միջավայրի ամենակարևոր վտանգներից մեկն է։ Ներկայացված աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել Երեւան-Իգդիր սեյսմիկ հանգույցի լարված դեֆորմացման իրավիճակը `հիմնվելով տարածքում ուժեղ երկրաշարժերի ֆոկուսային մեխանիզմների վերլուծության վրա` օգտագործելով ժամանակակից համակարգչային ծրագրեր։ Երջան-Իգդիր սեյսմիկ հանգույցը տեղակայված է կոորդինատներով սահմանափակված տարածքում և Տավրոս-Կովկասյան խոշոր դեֆորմացիոն կառույցների խաչմերուկ է, որն ուղեկցվում է պեղումների մի շարք բարձրացումներով և գրավման նման անկման բլոկներով։ Այս հանգույցում հաշվարկվում է 2002-2012թթ. Ուսումնասիրվող տարածքի խորը անկարգություններին պատկանող M3.3 բալ ուժգնությամբ երկրաշարժերի մեխանիզմները նկարագրում են դրանց լարված վիճակը։ Այս տվյալները ներկայացված են Աղյուսակ 1-ում։ Վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ տվյալ տարածաշրջանում գերակշռում է սեղմման-ընդլայնման առանցքների հորիզոնական ուղղությունը։ Ձգման հիմնական ուղղությունը, բացառությամբ չորս երկրաշարժերի, որոնց միջանկյալ ուղղությունը մոտ ուղղահայաց է։ Կոտրվածքի հարթությունը կտրուկ անկում է ապրում։ Այս մեխանիզմների գծապատկերները ներկայացված են Նկար 1-ում, որը ցույց է տալիս, որ դիտարկված էպիկենտրոնները հիմնականում գտնվում են քարտեզագրված խզվածքների վրա կամ դրանց շատ մոտ։ Այսպիսով, ըստ կիզակետային մեխանիզմների տվյալների, ուսումնասիրված երկրաշարժերի խմբում նկատվում է շարժման չորս տեսակ։ վերևից ներքև և վերևից ներքև (մեկ, 2, 11), վերևից ներքև սայթաքող չորս (4, 8, 9, 10), - վերևից սայթաքել երկրաշարժի յոթ կետերում (1, 3, 5, 6, 7) , 12, 13)։ Երկրաշարժի էպիկենտրոններում հանգուցային ինքնաթիռի տարածման (NP1 և NP2) ուղղություններից (նկ. 2) պարզվում է, որ արդյունքում առաջացած խզվածքները տարածվում են տարբեր ուղղություններով. 13 էպիկենտրոններից միայն 3-ում քառակուսային ինքնաթիռները համընկնում են խզվածքի տարածման ուղղության հետ (2։ իսկ 8 օջախներում միայն մեկ հանգուցային հարթություն համընկնում է կոտրվածքի ուղղության հետ (1, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 10)։ Երկու օջախներում էլ հանգուցային հարթությունները ուղղահայաց են խզվածքի տարածմանը (12, 13)։ Աղյուսակ 1. Երեւան-Իգդիր սեյսմիկ հանգույցում 2002-2012թթ. Ֆոկուսային մեխանիզմներ տեղի ունեցած M3.3 երկրաշարժերի էպիկենտրոնների պարամետրերը ի։ ւ։ մ։ ժ։ ա s։ ա r։ Մեջ։ ա տ։ ա ա Հ։ յ։ ա ի։ ւ։ մ։ ժ։ ա s։ ա r։ Մեջ։ ի։ տ։ գ։ ի։ տ։ գ։ ա ի։ ւ։ ա ի։ ւ։ ա ի։ ւ։ ա ի։ ւ։ ա տ։ ա ա Հ։ յ։ ա ի։ ւ։ ա տ։ ա ա Հ։ յ։ ա ի։ ւ։ ա ի։ ւ։ ա r։ Մեջ։ ա ի։ ւ։ ծ։ ա r։ ա T։ յ։ ա թ։ ւ։ ծ։ ա զ։ ա L։ ե։ ց։ ա ռ։ ա r։ զ։ ա խ։ գ։ լ։ յ։ ե։ ւ։ թ։ ւ։ թ։ ա ժ։ լ։ ա դ։ գ։ ա M։ Խ։ ւ։ ա k։ ե։ յ։ Հ։ յ։ ա լ։ ժ։ ա n։ ա մ։ ա ։ մ։ ւ։ խ։ ա ժ։ օ։ ի։ մ։ ա ի։ ա T։ , Գծապատկեր 1. Երեւան-Իգդիր սեյսմիկ հանգույցում 2002-2012թթ. Էպիկենտրոնների և M3.3 երկրաշարժերի կիզակետային մեխանիզմների սխեմատիկ քարտեզ։ Գծապատկեր 2. Երեւան-Իգդիր սեյսմիկ հանգույցում 2002-2012թթ. M≥3,5 երկրաշարժերի էպիկենտրոններում NP1 և NP2 հանգուցային ինքնաթիռների տարածման ուղղությունների սխեմատիկ քարտեզ, որոնք տեղի են ունեցել հիմնական սթրեսների սթրեսի դաշտի (P) և ընդլայնման (T) ուսումնասիրման համար (Նկար 3)։ Նկար 3. Երեւան-Իգդիր սեյսմիկ հանգույցում 2002-2012թթ. Հիմնական առանցքների (P, T) սխեմատիկ քարտեզ M3.3 երկրաշարժերի էպիկենտրոնում։ Էպիկենտրոնում գտնվող հիմնական առանցքների (P, T) բաշխման քարտեզից 1-ին աղյուսակից ցույց է տրվում, որ սեղմված սթրեսի առանցքները դիտված էպիկենտրոններում չունեն նույն կողմնորոշումը։ Օրինակ ՝ 13 օջախներից 7-ում դա օրվա կեսն է կամ կեսօրին մոտ, 6-ում ՝ լայնական։ T առանցքը շրջանաձեւ է 2 օջախում, լայնական կամ լայնական ՝ 11-ում։ Տարածքի հարավ-արևմտյան և կենտրոնական մասում հիմնականում վարիետային շարժում է, այսինքն ՝ օջախում կա ընդլայնում, իսկ հյուսիսարևելյան մասում ՝ վերելակի տիպի շարժում, ինչը ցույց է տալիս ճնշման ուժերի առկայությունը օջախը։ Երեւան-Իգդիր սեյսմիկ հանգույցի գեոդինամիկան։ Երջան-Իգդիր սեյսմիկ հանգույցը Տավրոս-Կովկաս լեռնային կառույցների խոշոր դեֆորմացիոն կառույցների խաչմերուկ է։ Դրանք Անդրկովկասի միջօրեականի կոտրվածքի և ճեղքման խզվածքների գոտիներ են և հյուսիս-արևելահայ-իրանական գոտու երկայնքով կոտրվածքների խզվածքները, զուգորդված մի շարք զուգահեռ և խաչմերուկի խզվածքներով և հրաբխային մակերեսային բազմաթիվ բռնկումներով (նկ. 4) [4]։ Ըստ մակրո-սեյսմիկ-գործիքային տվյալների `Երջան-Իգդիր սեյսմիկ հանգույցը պատմական ժամանակներից ի վեր ցուցադրել է զգալի սեյսմիկ ակտիվություն` տարբերվելով ուժեղ երկրաշարժային կենտրոնների կուտակումներով։ Երկրաշարժի խորությունը հանգույցում չի գերազանցում 30 կմ-ը, իսկ էպիկենտրոնների մեծ մասը գտնվում է 5-15 կմ խորության վրա։ Այս տարածաշրջանում տարբեր տեսակի խզվածքների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ամենաուժեղ երկրաշարժերը կապված են օդային խզվածքների հետ, իսկ համեմատաբար թույլերը `օդային խզվածքների, խզվածքների և դրանց համակցությունների հետ [1]։ Բոլոր երկրաշարժերի էպիկենտրոնների մեխանիզմների մանրազնին ուսումնասիրությունները միևնույն սեյսմիկ հանգույցի տարբեր մասերում թույլ են տալիս որոշել դրանց երկրաբանական կառուցվածքը (Balakina et al., 1997), ներառյալ դրա գտնվելու վայրը գոտում, հավանական սեյսմիկ էպիկենտրոնների չափը, ամենայն հավանականությամբ կանոնավոր երկրաշարժերի տեղակայումը։ M≥3,5 բալ ուժգնությամբ երկրաշարժի մի քանի էպիկենտրոնների կիզակետային մեխանիզմները տեղակայված էին խզվածքների սեյսմոգեն հանգույցներում։ Էպիկենտրոնում խզված ինքնաթիռներից մեկը համընկնում է սեյսմիկ գոտու տարածման հետ։ Երևանի երկրաշարժերը սահմանափակվում են նույն խզվածքով նշված նույն ուղղությամբ։ Ա.Գաբրիելյանը, Օ.Սարգսյանը և Գ.Սիմոնյանը առանձնացնում են Հրազդան-Աշտարակ խզումը, որը գտնվում է հարավ-արևմտյան մասում։ Փարաքարը միանում է Երյանյանական խորը խզվածքին, ապա անցնում Հրազդան «Աղստ» գետերի հովտով դեպի «Սանի ավազանի» արեւմտյան մաս։ Մոտավորապես նույն ուղղությամբ Երջան-Շան ճակատային գոտին տարածվում է հյուսիս-հյուսիս-արևելք տիեզերքից նկարված պատկերների միջոցով։ Գծապատկեր 4. Արաբական և եվրասիական սալերի բախման գոտի։ Ուսումնասիրվել են Երջան-Իգդիր սեյսմիկ հանգույցի սթրեսային տարածքները։ Հայտնաբերվել է սեյսմոգեն խզվածքների ուղղության և սթրեսի առանցքների միջև փոխկապակցվածություն։ Մոտ հորիզոնական կոտրվածքները ցույց են տալիս սեղմման առանցքի գրեթե հորիզոնական ուղղությունը։ Օջախներում շարժումները ունեն արգանդի վզիկի բնույթ։ Ուղղահայաց կողմնորոշման սեյսմոգեն խզվածքներում դիտվում է սեղմման առանցքի գրեթե հորիզոնական ուղղությունը `դիտելով ընդարձակման առանցքների ուղղահայաց ուղղությունը։ Այս դեպքում օջախներում նկատվում է օդային տիպի շարժում։ Տեկտոնական տեսանկյունից տարածաշրջանը ներկայացվում է որպես խաչմերուկ Հյուսիսային Անատոլիայի հայ-իրանական մոտ կամարաձեւ կամարակապ կառույցների «անդրկովկասյան, տրանսցենդենտալ, ընդհատվող կառույցների» միջեւ։ Մարզի սեյսմոտեկտոնական պայմանների ամենաընդունելի գեոդինամիկական մոդելը, կարելի է պնդել, ռուս-արաբական պլատֆորմների մոտեցումն է ՝ ստեղծելով նրանց միջև երեք ենթահեռացման գոտիներ։ Խզվածքի սեյսմոգեն շրջանի դիագրամը, որը հիմնված է այս շրջանի սեյսմիկ տվյալների վրա, շատ նման է խզվածքի խզվածքի սխեմային, որը կառուցվել է երկրաֆիզիկական նյութերի օգտագործմամբ կառուցվածքաերկրաբանական վերլուծության տվյալների հիման վրա։ Եզրակացություն Ամփոփելով Երեւան-Իգդիր սեյսմիկ հանգույցում իրականացված ուսումնասիրությունների արդյունքները `վերլուծությունը բերում է հետևյալ եզրակացությունների. 1. 2002-2012թթ. Հաշվարկվել և մեկնաբանվել է Երևան-Իգդիր սեյսմիկ հանգույցում։ 13 M3.3 բալ ուժգնությամբ երկրաշարժերի կիզակետային մեխանիզմներ։ Արվել են հետևյալ եզրակացությունները. • Երկրաշարժի էպիկենտրոններում անսարքության (հանգուցային) ինքնաթիռներ. NP1 և NP2 տարածվում են հիմնականում խզվածքի տարածման ուղղությամբ։ Դրանից բխում է, որ երկրաշարժերը պատկանել են խզվածքներին։ • Ուսումնասիրվող տարածքի հարավային-կենտրոնական մասում հիմնականում պտտահողմային շարժում է, այսինքն `օջախում կա ընդլայնում, իսկ հյուսիս-արևելյան մասում` կրծքային տիպի շարժում, ինչը վկայում է առկայության մասին։ սեղմման ուժերը օջախում։ 2. Ուսումնասիրվել են Երեւան-Իգդիր սեյսմիկ հանգույցի շրջակա միջավայրի սթրեսային տարածքները։ Հայտնաբերվել է փոխհարաբերություն սեյսմոգեն խզվածքների ուղղության և տարածքի լարվածության առանցքների միջև։ Մոտ հորիզոնական կոտրվածքները ցույց են տալիս սեղմման առանցքի գրեթե հորիզոնական ուղղությունը։ Հաշվի առնելով ստացված արդյունքները `առաջարկվում է կատարել նմանատիպ ուսումնասիրություններ Հայաստանի Հանրապետության տարածքում գտնվող այլ սեյսմիկ հանգույցների համար։ Այս ուսումնասիրություններն անհրաժեշտ են ինչպես երկարաժամկետ, այնպես էլ կարճաժամկետ սեյսմիկ ռիսկի գնահատման համար։ Գրականություն 1. Թովմասյան Ա., Երևանի երկրաշարժերի կիզակետային մեխանիզմներ, UDC, 0112. ատոմակայան (Արարատյան դաշտ), Իզվ. Գիտությունների ակադեմիաներ Արմ. ССР. Գիտություններ ակադեմիաներ Գիտություն Արմ. ССР. Գիտությունները երկրի վրա », 1975, № 6, էջ։ 35-51 թթ. Գիտությունների ակադեմիաներ Արմ. ССР. Գիտություններ երկրի մասին », 1977, № 3, էջ։ 42-49. Անի orgորգյան ԵՐԵՎԱՆ-ԻԳԴԻՐ ՍԵՅՍՄԱSԻՆ ՖՈԿԱՅԻՆ ՄԵԽԱՆԻMSՄՆԵՐԻ, ՉԱՓԱԳՐՄԱՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒՄ ։

example1174

example1174

Աշխատանքում ժամանակակից մեթոդաբանությամբ ուսումնասիրել ենք իրանցի արձակագիր Ս. Հեդայաթի «Քոռ բու» վիպակը՝ ըստ այն հիմնական մոտիվների, որոնցով կերտվում են պատկեր և կերպար։ Վիպակը ենթարկել ենք կառուցվածքային-նշանագիտական վերլուծության՝ առանձնացնելով նշաններ, որոնք միմյանց հետ հանդես են գալիս հակադրամիասնական, համադրական կամ բինարօպոզիցիոն զույգերով (աչք-հայելի, հայելի-դիմակ, ստվեր-դիմակ, ստվեր-բու…)։ Վիպակում նկատելի են միֆականությունը, ֆրոյդիզմը և յունգիզմը։ Վիպակի առանձնահատկություններից են կոմպոզիցիոն ուշագրավ լուծումները (կրկնվող պատկերի գեղագիտություն, կոլաժայնություն), կերպարանափոխությունները, միջտեքստային կապերը, գույների և բույրերի գեղագիտությունը։

ԿԵՐՊԱՐԱԿԵՐՏՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՍԱԴԵՂ ՀԵԴԱՅԱԹԻ«ՔՈՌ ԲՈՒ» ՎԻՊԱԿՈՒՄՔսաներորդ դարում ժամանակների և կենսակերպի արագընթաց փոփոխություններն իրենց խոր և անջնջելի կնիքը թողեցին արվեստի բոլոր ուղղություններիվրա։ Շրջադարձային փոփոխությունների ենթարկված մարդկային գիտակցություննու աշխարհայացքը, այլևս չբավարարվելով կյանքի արտացոլման «հին» մեթոդներովու ձևերով, ձգտում էին նորովի մարմնավորել իրենց իրականությունը, արտաքին, և,որ առավել կարևոր էր, ներքին աշխարհը։ Հենց այդ ձգտման արդյունքն, ըստէության, կարելի է համարել դարասկզբին սաղմնավորված և դարակեսին արդեն խորարմատներ գցած ուղղության՝ մոդեռնիզմի սկզբնավորումը։ Մոդեռնիզմի փիլիսոփայությունը զարգացավ և 1970-ական թվականներին վերամարմնավորվեց որպեսպոստմոդեռնիզմ կամ հետմոդեռնիզմ, այսինքն՝ այն ամենը, ինչը գալու է մոդեռնիզմից հետո, ինչը հաջորդում է մոդեռնիզմին։ Պոստմոդեռնիզմին բնորոշ են վերացականությունը, խաղարկայնությունը,պատահականությունը, քաոսայնությունը (ռիզոմա), անարխիան, ցրվածությունը,բեկորվածությունը, հեգնանքը, քարացած արժեքների բացասումը, ամեն ինչ արվեստհամարելու միտումը և այլն։ Իսկ թերևս ամենից կարևոր հանգամանքը, որով հատկանշվում է հետմոդեռնիզմի արվեստը, ձանձրացող, անտարբեր մարդն է, ով տառապում է, բայց անտարբեր է իր տառապանքի հանդեպ, ով չունի սրբազան արժեքներ, ով խաղում է ամեն ինչի հետ և անկախ ամեն ինչից։ Պիտի նկատել, սակայն, որայդ խաղն էլ յուրօրինակ միջոց է՝ ցրելու ձանձրույթը, փարատելու լուռ ու հավերժական մենությունը։ Իսկ սա էլ իր հերթին այն հակասականությունն է, որն անձինբաժանում է բազում ես-երի, անթիվ էությունների։ Այս հատկանիշները բնութագրում են 20-21-րդ դարերի մարդուն։ Այդ մարդըհայտնվել է ժամանակի ու տարածության մի հորձանապտույտի մեջ, ինչի համարորևէ նշանակություն չունեն ո՛չ կրոնները, ո՛չ ազգությունները, ո՛չ երկրների միջևեղած աշխարհագրական սահմանները, ո՛չ սեռն ու մաշկի գույնը։ Այդ հորձանքըներառում է Մարդուն առհասարակ։ Եվ ամենևին էլ պատահական չէ, որ ավանդականի դարավոր պատնեշով աշխարհից առերես բաժանված իրանցի գրողընույնքան խորությամբ ընկալում ու պատկերում է իր ժամանակների մարդու հոգուդրաման՝ դրանում տեսնելով մի կողմից՝ սեփական դրաման, մյուս կողմից՝ այդդրաման հարստացնելով ազգային մտածողության և արևելյան մշակույթի տարրերով։ Մեր ուսումնասիրության առանցքում Հեդայաթի ամենից նշանավոր գործերիցԽոսքը վերաբերում է իրանցի արձակագիր Սադեղ Հեդայաթին (1903-1951)։ Հեդայաթն այն գրողներից է, ովքեր դուրս են գալիս ազգային մտածողությանկարծրատիպերից ու հաճախ հալածվում այդ պատճառով։ Եվ գուցե հենց այդ անվերջփնտրտուքներն էլ հանգեցրել են անձնասպանության բազում փորձերի և ի վերջո՝ինքնասպանության։ մեկն է՝ «Քոռ բու» (1937 թ.) վիպակը։ Վիպակը սկսվում է բնաբանով, որի հեղինակն է կենսաբան Ռենե Լանոն. «Այսգրքում, արվեստի նշանակությունը, բառիս ամենապատվաբեր իմաստով, ակնհայտէ» [1]։ Անտարակույս, պիտի համաձայնենք Ռ. Լանոյի այս գնահատականին, քանիոր Հեդայաթի վիպակն այնքան բազմաշերտ է, հոգեբանական շրջապտույտներնայնքան խորքային են ու հարուստ, որ ընթերցող-ուսումնասիրող-գրականագետըվայրկյան անգամ չի կարող վայր դնել մատիտը և կանգ չառնել այս կամ այն արտահայտության վրա, որը խորհրդածությունների տեղիք է տալիս ու թաքցնում էխորհրդանշական որևէ իմաստ։ Ասել է թե՝ վիպակում աշխատում է նշանային հարուստ համակարգ, բինար-օպոզիցիոն հակադրամիասնական զույգեր, առկա ենմիֆակիրառման և միֆաքայքայման տարրերը, սյուրռեալիզմը՝ իր կոլաժայնությամբու մղձավանջային երազներով, բույրերի գեղագիտությունը և այլն։ Վիպակի սյուժեն փոքրիկ է. անանուն հերոսը, որը գրչամաններ է նկարազարդում և այդ կերպ փորձում ցրել իր ձանձրույթն ու մենությունը, սիրահարվում է իրմանկության խաղընկերուհուն, սակայն աստվածացված կինը իրականում սատանաէր. ամուսնանում են տղային դավադրաբար խաբելով, ապա ամուսնությունը դառնումէ ձևական, կինն ամեն գիշեր անցկացնում է մի տարփածուի գրկում։ Իսկ ամուսինըև՛ սիրում է, և՛ ատում, բայց կնոջ ներկայությամբ նա խեղճանում է ու պատրաստ էմուրալու նրա քաղցր հայացքն ու մի համբույրը։ Հոգեբանական անվերջ տանջանքները նրան հասցնում են սահմանային մի վիճակի, երբ ո՛չ այս աշխարհում է, ո՛չ՝ այն.ամեն ինչ դառնում է անիմաստ։ Վրեժ լուծելու նպատակով նա գնում է կնոջ ննջարան,կատարվում է բաղձալի սեռական մերձեցումը, սակայն հաճույքի գագաթնակետինամուսինը դանակը խրում է կնոջ մարմնի մեջ։ Այնուհետև խելահեղության պահինկատարված հանցանքը հարկավոր է թաքցնել. նա կնոջ մարմինը փաթաթում է, դնումճամպրուկը և փորձում առանց կասկածներ հարուցելու թաղել… Սա է գործողությունների ամբողջ ընթացքը, իսկ կոմպոզիցիոն առումովվիպակի տրամաբանական ավարտը դառնում է կառուցվածքային սկիզբ (A3-B1-C2)։ Վիպակի քրոնոտոպը նույնպես նեղ է՝ գերեզմանատիպ սենյակ, իրական գերեզման,ամեն ինչ մշուշային է ու մռայլ, թվում է՝ ողջ ընթացքում մառախուղ է ու անձրև։ Գործողությունները կատարվում են գիշերը, ամեն ինչ պարուրված է խավարով։ Փորձենք առանձնացնել այն հիմնական մոտիվները, որոնց միջոցով վիպակումկերտվում են պատկեր և կերպար։ ա. Նշանային համակարգը վիպակում,բ. Բինարիզմ,գ. Ֆրոյդիզմ (կինը, հերոսը, զոքանչը, աները, կնոջ եղբայր), դ. Սինկրետիզմ։ Ինչպես նշվեց, վիպակն ունի նշանային հարուստ համակարգ, որոնք կարելիէ խմբավորել հետևյալ կերպ՝• աչքեր-հայելի,• ստվեր-դիմակ,• ծիծաղ-քրքիջ-հռհռոց,• ձայն-ճիչ-խզզոց,• գինի, ափիոն,• գերեզման-անդունդ-փոս,• դանակ-արյուն,• դուռ-պատ-վարագույր,• նոճի, նունուֆար, մանրագոր,• ոսկեգույն բզեզ, ճանճեր, բու։ Վիպակում շարունակ երևում են աչքերը։ Հերոսը սիրելի կնոջ աչքերի մեջ էփորձում իմաստավորել իր գոյությունը։ Դրանք դեռ մանկության ընկերուհու կախարդական աչքերն են՝ «դառը նախատինքով լի, գերող, կախարդական, …ապշած,սպառնացող, տագնապահար ու հրավիրող աչքերը» (12)։ Աչքերում ցոլանում է հոգին,դրանք դառնում են կյանքի խորհրդանիշը՝ հակադրվելով մահվանը (մարած, փակաչքեր)։ Աչքերը հաճախ հանդիպում են հայելու հետ զուգահեռում։ Կնոջ կերպարիդեպքում դրանք կանացի անիմանալի էությունն են ցոլացնում, կոկետայինը,կախարդական-հրապուրիչը, որի մեջ հերոսը գտնում է միայն իր կործանումն ու մահը։ Այլ դեպքում հայելին հեղինակային կորսված ես-ը գտնելու միջոց է, որը մի յուրօրինակսահմանագիծ է դառնում հերոսի և մյուս մարդկանց միջև. «Իմ սահմանափակկյանքում հայելին ավելի մեծ տեղ է գրավում, քան ինձ հետ ոչ մի առնչություն չունեցողտականքների աշխարհը» (46)։ Հետաքրքրական է այն հանգամանքը, որ հերոսը իրենև մյուս մարդկանց առանձնացնում է։ Նա խոր ատելությամբ է լցված մարդկությանհանդեպ, տեքստում «մարդ» բառը գրեթե չի գործածվում, փոխարենը հաճախ ենքհանդիպում «տականքների աշխարհ» բնորոշմանը։ Սա կյանք-մահ և այսաշխարհանդրաշխարհ սահմանին կանգնած մարդու համոզմունքն է իր նմանների մասին։ Հայելին հանդիպում է նաև ստվերի հետ զուգահեռում։ Հերոսին համակում էիրեն կորցնելու վախը, սակայն նա վախենում է նաև սեփական ես-ին (ստվեր) առերեսվելուց. «Ես վախենում եմ նայել հայելու մեջ, նայել լուսամուտից դուրս։ Ամենուրեքտեսնում եմ սեփական ստվերիս կրկնապատկերը» (42)։ Հայելի-ստվեր զուգահեռըպատահական չէ. որքան էլ դրանք արտացոլեն իրականությունը, միևնույնն է,դրանցում իրականը կեղծ է. երկուսն էլ իրականության սոսկ շրջված ձևերն են։ Ոչ միհոգեկից չունեցող հերոսի համար ստվերը նաև զրուցակից է, նաև երկվորյակ. «Ինձհամար հաճելի խաղ էր լսել ձայնիս արձագանքը օդում։ Գուցե մենությունս ցրելուհամար էի ստվերիս հետ խոսում» (94)։ Ուշագրավ են ստվեր-դիմակ, ստվեր-բու զույգերը։ Սարսափները, մղձավանջները, այն բոլոր զարհուրելի մտքերը, որոնցից հերոսը փախչում է, բայց որոնք նրանհամառորեն հետապնդում են, կերպավորվում են ստվերների ձևով։ Հատկապեսմսավաճառն է այդպիսին։ Այս կերպարը անվերջ քրքջում է, հրեշավոր, դեմոնականմի բան կա նրա մեջ, նա ամենիմաց է, դահճի նման կարծես ծծում է հերոսի՝ իր զոհիարյունը, կարդում է նրա մտքերը, գուշակում նրա անցյալ ու ապագա սխալները,մեղքերը։ Մսավաճառի ստվերը հեղինակին ուղեկցում է ամենից անսպասելիպահերին և մահագույժ մթնոլորտ է ստեղծում։ Նա կարծես դիմակավորված է. մերթբրուտագործի դիմակով է, մերթ կառապանի, մերթ գերեզմանափորի, մերթ ծերունու,մերթ կնոջ սիրեկանի, և նույնիսկ հենց իր՝ հեղինակի։ Պոստմոդեռնիզմին հատուկվերացականությամբ են բնորոշվում հերոսի և մսագործի հարաբերությունները.կարող ենք անգամ ասել, թե մսագործը ոչ այլ ոք է, քան հենց ինքը՝ հերոսը, նրաբազմաթիվ ես-երից մեկը։ «Ստվերս էությունիցս ավելի իրական էր դարձել։ Ասեսքնձռոտ ծերունին, մսագործը, նանին, լիրբ կինս, բոլորը իմ ստվերներն էին։ Ստվերներ, որոնց մեջ ես բանտարկվել էի։ ….Զարհուրելի կերպարանքներըպատերից ու դռներից, վարագույրի հետևից երևում էին ինձ ու ծամածռություններ էինանում» (104)։ Իսկ դաժան հետապնդումները նրա տրոհված էությունն են ուհակասական խոհերը։ «Բոլոր այդ դեմքերը իմ մեջ և իմն էին։ Մատի մի շարժումովոճրագործ, սահմռկեցուցիչ ու ծիծաղաշարժ դիմակները փոփոխվում էին։ ….Այսբոլոր դեմքերը իմ մեջ էին, սակայն նրանցից ոչ մեկը ինձ չէր պատկանում» (97)։ Հեղինակն անդրադառնում է նաև մահվան դիմակին. տեսնես գոնե մահվանժամանակ մարդը ազա՞տ է լինում դիմակների կեղծիքից, թե՞ ոչ. «Հավանաբար միայնմահվան ժամանակ է դեմքը ազատագրվում այդ վարանումներից և ստանում իրբնական վիճակն ու տեսքը» (97)։ Պատահական չէ, որ այդ հետապնդողներից մեկըավելի հաճախ մսագործի դիմակով է հանդես գալիս։ Դրանով, թվում է, ավելի էընդգծվում դահճի կերպարը, որը արյունոտ դանակով մորթում է և մեծագույնհաճույք ստանում իր գործից, հռհռում սատանայական սարսռազդու ձայնով։ Բոլորդեպքերում էլ այդ դիմակ-ստվերը կաղ է, կռացած, սապատավոր, երեսը շարֆի մեջփաթաթած (ստվերի մեջ՝ գաղտնի մնալու նշան)։ Վիպակում ծիծաղը հանդես է գալիս աստիճաններով՝ քրքիջ, հռհռոց։ Ինչպեսնշեցինք, սապատավոր ծերունու ամենաազդու նշանն է քրքիջը։ Առավել խոսուն եննրա քրքիջի մակդիր-որոշիչները՝ չոր, տհաճ, խռպոտ, ունայն, ահավոր… «դատարկության միջից դուրս հորդացող արձագանք» (14), «ուսերը ցնցելու աստիճան քրքջումէր» (31), «Խռպոտ ու տհաճ մի քրքիջ սթափեցրեց ինձ», «Ծերունին չոր ու տհաճհռհռաց» (33), «Ուսերը ծիծաղից ցնցվում էին» (34), «Ուսերը ցնցվելու աստիճանխռպոտ ու տհաճ քրքջաց, որից փշաքաղվեցի» (53)։ Բացի ծերունուց՝ ծիծաղում է նաև զոքանչի դիակը. «Հանգուցյալը ցցվածատամնաշարով կարծես ծաղրում էր մեզ» (53)։ Իսկ վերջում ծերունու նման և նույնիսկավելի սարսափազդու քրքջում է հերոսը. «Հանկարծ փշաքաղվելու աստիճան,խռպոտ, տհաճ ու սարսափազդու քրքջացի։ Սեփական ձայնս չէի ճանաչում, նման էրդրսից եկող ձայնի։ Երեխան սարսափահար դուրս վազեց սենյակից» (97), «Ձեռքերսդեմքիս առաջ պահած՝ ակամա սկսեցի քրքջալ։ Նախկին քրքիջից ուժգին ու ահավորքրքիջ էր դա։ Մի խորունկ քրքիջ, որը հայտնի չէր՝ մարմնիս որ մի փոսից էր դուրսհորդում։ Կոկորդիս մեջ պտտվող, ամայությունից դուրս եկող ունայն մի քրքիջ» (107)։ Վիպակում սատանայական քրքիջին, հռհռոցին զուգահեռ լսելի է նաև միզսպված ձայն, որը հերոսի հոգուց պոռթկացող ճիչ է, մղձավանջները, սարսափներըվանելու աղաղակ, և որը, սակայն, դուրս է գալիս մի կերպ, լսվում որպես խեղդվողկոկորդի խզխզոց, այսինքն՝ անլսելի է մնում, և հերոսը դարձյալ միայնակ է մնում իրներքին տագնապների հետ։ Այդ ձայնը առավել հաճախ այնքան տարբեր է իրականձայնից և այնքան հեռավոր է, որ հերոսը չի ճանաչում։ Այսինքն՝ վերստին տեղի էունենում անձի երկատում, և ես-երը անծանոթ ու օտար են դառնում միմյանց։ «Սեփական ձայնս չէի ճանաչում, նման էր դրսից եկող ձայնի» (97)։ Այդ դրսից եկողձայնը՝ արձագանքն էլ ըստ էության մի դիմակ է, ինչպես ստվերը, հայելին, որոնցումիրականությունը շրջված է և մոտավոր։ Այդ մարող ձայնը աստիճանաբարանհետանում է դրսի մարդկանց աղմուկի մեջ. «Որքան շատ էի խորասուզվում ինքսիմ մեջ, որջերում ձմեռող կենդանիների պես ավելի շատ ունկնդրում էի այլոց ձայները,իսկ սեփական ձայնս լսում էի միայն կոկորդիս մեջ» (85)։ «Սեփական ձայնս լսումէի կոկորդիս մեջ, սակայն նրանց իմաստը անըմբռնելի էր ինձ։ Գլխիս մեջ այսձայները միաձուլվում էին այլ ձայների հետ» (90)։ Միայն վերջում այդ խեղդվողխզզոցը պոռթկում է որպես քրքիջ, որը պրկված նյարդերի ու ներքին ունայնությանճիչն էր։ Մտապատկերում ակամա հայտնվում է Մունկի «Ճիչը» կտավը, որի հերոսըաղմուկից խլացած, փախչող, մենակ, ունայնությունից սարսափած մարդն է, ինչպեսմեր վիպակի անանուն հերոսը։ «Քոռ բու» վիպակում նկատելի է նաև հերոսի հակումը թմրեցնող միջոցներիհանդեպ։ Գինին, ափիոնը և այլ թմրանյութեր նրան տեղափոխում են մոռացությանգիրկը, պարգևում հաճելի գլխապտույտ, իսկ վիպական մթնոլորտը պատվում էմշուշով։ Կարծես այդ մեղմ ծխի կամ մշուշի շունչը փոխանցվում է նաև ընթերցողին։ «Հիմա ուզում եմ ողջ կյանքս խաղողի ողկույզի պես ճմլել ձեռքերիս մեջ և նրա հյութը՝գինին, կաթիլ առ կաթիլ, որպես սուրբ ջուր, կաթեցնել ստվերիս չոր կոկորդիս մեջ»(40)։ «Ուզում եմ կյանքիս ավիշը, կյանքիս դառը գինին կաթիլ առ կաթիլ ստվերիս չորկոկորդի մեջ կաթեցնելով՝ ասել. «Ահա իմ կյանքը»» (42)։ Նկատենք, որ գինին այսստեղծագործության մեջ ևս սրբազան ըմպելիքի իմաստը պահպանել է. ընկալվում էորպես կենսատու հեղուկ, կյանքի ավիշ, սուրբ ջուր։ Գինու՝ որպես սրբազան ըմպելիքիխորհրդաբանությունը խոր արմատներ ունի. այն գալիս է իրանական դասականպոեզիայից (Օ. Խայամ)՝ առավել վառ դրսևորումներ ստանալով սուֆիական միստիկաշխարհընկալումներում (ըստ սուֆիզմի՝ գինին խորհրդանշում է աստվածային սերը)։ Գինին նաև մահաբեր հեղուկ է՝ բացի կյանքի ավիշը լինելուց, և այդ մահանյութըորդուն էր տվել մայրը. «Ծիրանագույն գինի, հավիտենական հանգիստ պարգևողմահանյութ։ Հավանաբար նա էլ իր կյանքը խաղողի ողկույզի պես ճմլել և թունախառնգինին՝ այն թույնից, որից հայրս վախճանվեց, նվիրել էր ինձ» (51)։ «Մտքերսդանդաղորեն պայծառացան, մեծացան ու հմայիչ դարձան, ու ես սուզվեցի կիսաքունու կիսաթմբիր անէության մեջ» (36). սա էլ ափիոնի անէացնող ազդեցությունն է։ Ինչպես արդեն նշել ենք, վիպակի ամենահիմնական գույնը գորշությունն է, որըմահվան գույնն է և մահագույժ միջավայր է ստեղծում։ Ուստի ամենևին էլպատահական չէ այն հանգամանքը, որ հերոսը ապրում է դագաղ կամ գերեզմանհիշեցնող մի սենյակում։ «Ժամանակը կորցնում է իր իմաստը, երբ մարդ գտնվում էգերեզմանոցում։ Այս սենյակը իմ կյանքի և մտքերի գերեզմանոցն էր» (59-60)։ «Ամբողջ օրն իմ կյանքն անցնում էր, հիմա էլ անցնում է սենյակիս չորս պատերի մեջ։ Ամբողջ կյանքս անցել է չորս պատերի մեջ» (9)։ Հերոսի ամբողջ կյանքն ու միօրինակկենցաղն էլ հիշեցնում են ունայնության փոսը, և թերևս ոչ պատահական կերպով էնրա ճիչը պայթում մարմնի փոսից. «….Մի խորունկ քրքիջ, որ հայտնի չէր մարմնիսոր մի փոսից էր դուրս հորդում» (107)։ Գերեզմանային մթնոլորտը ամբողջանում է փակվող դռների, պատերի,անանցանելի ճեղքերի նշանների միջոցով։ Այսպես՝ «Սենյակի դուռը մեռելի բերնիպես բաց էր թողել» (14) փոխաբերության մեջ դուռ և մեռելի բերան զույգերը ահազդուպատկեր են ստեղծում։ Կամ՝ «Առհասարակ դեպի դուրս ոչ մի անցք ու ճեղք չէրերևում։ Որմնախորշը ամբողջապես փակվել ու մի կտոր պատի էր վերածվել, ասեսերբեք գոյություն չէր ունեցել։ Քառոտանին առաջ քաշեցի և, խենթորեն հարվածներտեղալով պատին, ականջ դրեցի։ ….Որմնախորշից ոչինչ չէր մնացել, և հաստ ուամուր պատին իմ հասցրած հարվածները ապարդյուն անցան։ Պատը վերածվել էրմի կտոր արճճի» (15)։ Հետաքրքիր է վարագույրի պատկերը։ «Ադամամութին աչքերս բացվելուն պեսիմ առջև կենդանանում էր դռան առաջ կախված ձեռագործ վարագույրի պատկերը։ Ի՜նչ զարմանալի ու ահավոր վարագույր էր։ Մի սապատավոր ծերունի, հնդիկ յոգերինման չալման կապած, ձեռքին եռալար ինչ-որ երաժշտական գործիք, նստած էր նոճուտակ։ Նրա դիմաց պատկերված էր հնդկական հեթանոսական տաճարների պարուհի՝Բուգամ Դասիի նման, շղթայակապ ձեռքերով չքնաղ մի աղջիկ, որը ասես ստիպվածէր պարել ծերունու առաջ։ ….Հավանաբար հայրս կամ հորեղբայրս այն ուղարկել էինհեռավոր վայրերից։ Սարսափում էի, երբ ուշադիր նայում էի այդ պատկերին» (71)։ Վիպակում միևնույն պատկերը, տեսարանը կամ նկարագրությունը հաճախ էկրկնվում՝ կարծես ծառայելով որպես պատրաստի «կաղապարներ», որոնք ստեղծագործական հյուսվածքն ամբողջացնում են և կոլաժային բնույթ հաղորդում։ Այդպիսիկրկնվող պատկերներից է ձեռագործ գրչամանին, սափորին, վարագույրին հանդիպող հիշյալ տեսարանը՝ սապատավոր ծերունին նստած է նոճու ստվերի ներքո, նրաառջև կանգնած է կամ պարում է սևազգեստ մի աղջիկ։ Թերևս պատահական չէ նաևայն, որ հենց ձեռագործ առարկային են հայտնվում այդ պատկերները։ Հերոսը մի տեղնշում է, որ գրչամաններ նկարազարդելը իր ձանձրույթը փարատելու և ժամանակըսպանելու նպատակն ուներ, հետևաբար՝ թե՛ ձեռագործ գրչամանին, թե՛ բրուտիպատրաստած սափորին, թե՛ հնդկական վարագույրին հայտնված միևնույն տեսարանը վկայում է սպանված, վատնված, անիմաստ ժամանակի մասին և գուժումմոտալուտ մահը։ Խորհրդանշական իմաստ ունեն նաև նոճին, նունուֆարը, մանրագորը։ Դիցաբանությունից հայտնի է, որ նոճին մահվան խորհրդանիշն է։ Դրանով է բացատրվում այն հանգամանքը, որ նոճին հանդիպում է գերեզմանատներում։ Հինհավատալիքներում այս ծառը համարվել է երկարակեցության, կենաց ծառի, մահիցհետո սկսվող երկնային կյանքի խորհրդանիշը։ Հունական դիցաբանության մեջնոճին Հադեսի թագավորության «գործիքներից» էր, քրիստոնեական ընկալմամբ այսբույսը մարմնավորում է տոկունությունը, մարդկային համառությունը, անձնազոհությունը [2]։ Բոլոր դեպքերում էլ ակնհայտ է կյանքի և մահվան սահմանագծի խորհրդաբանությունը։ Նունուֆարն ու մանրագորն էլ սիրո խորհրդանիշն են։ Աղջիկը սափորինպատկերված է կապույտ նունուֆարը ձեռքին։ Մանրագորը պարսիկները համարումեն սիրո և քնքշության բույս՝ մարդախոտ։ «Նա ինձ հայտնվեց որպես ափիոնիցստեղծված ցնորական տեսիլք… Նա իմ մեջ առաջացրեց մանրագորի սիրո նույնջերմությունը։ ….Նրան կարծես դուրս էին քաշել սիրեկանի գրկից, և նման էր որձիցպոկած էգ մանրագորի» (13)։ Կենդանական աշխարհի ներկայացուցիչները՝ ճանճերը, բզեզը, որդերը, օձը,բուն, նույնպես խորհրդանիշներ են վիպակում։ Ճանճերը առհասարակ մեղքի,տանջանքների, ներքին տվայտանքների մարմնավորումն են [3]։ Հիշենք թեկուզսարտրյան «Ճանճերը», որոնց բզզոցը հիշեցնում է մարդկային խղճի խայթոցները։ Իսկ այս վիպակում ճանճերը հերոսի մենության, ձանձրույթի խորհրդանիշներն են.«Առհասարակ նախկին համարձակությունը հեռացել էր ինձնից։ Նման էի աշնանսկզբին սենյակ ներխուժած սառն ու անկենդան ճանճերին, որոնք սարսափում ենսեփական թևաբախումի ձայնից։ Որոշ ժամանակ անշարժ մնում են պատերի վրա,իսկ երբ գլխի են ընկնում, որ ապրում են, աներկյուղ իրենց զարկում են դուռ ուլուսամուտներին, նրանց անկենդան մարմինները ընկնում են սենյակի չորս բոլորը»(80)։ Որդերը, ոսկեգույն բզեզը վիպակում հանդիպում են վերջին հատվածում։ Դրանք էլ դիակի շուրջը պտտվող միջատներն են։ «Շորերս պատառոտվել էին ոտքիցգլուխ աղտոտվել էի լերդացած արյունից։ Երկու ոսկեգույն բզեզ թռվռում էին շուրջսև փոքրիկ սպիտակ որդեր խլվլում էին մարմնիս վրա, և ինչ-որ դիակի ծանրությունսեղմում էր կուրծքս» (109)։ Բզեզը կյանքի շարժումն է խորհրդանշում. եգիպտականհավատալիքներում այն կապվում է արևի, կրակի պաշտամունքի հետ։ Օձը կնոջ էության մասնիկներից մեկն է։ Վիպակում ևս կինը աստվածային ևսատանայական բնություններով է ներկայացվում։ Նա օձի նման հմայում է, իր թակարդը գցում։ Օձի խորհրդապատկերը միֆական շերտեր է բացում. Հերոսի մայրը՝պարուհի Բուգամ Դասին, իրեն սիրահարված երկու տղամարդկանց՝ հերոսի հորն ուհորեղբորը, ենթարկում է կոբրայի փորձությանը՝ պայմանով, որ կամուսնանա նրահետ, ով ողջ դուրս կգա խցից։ Այս առասպելական մոտիվը, որ հանդիպում է հատկապես էպոսներում ու հեքիաթներում, կապվում է աղջիկ ամուսնացնելու հնագույնծեսի հետ։ Վիպակի առանցքային նշաններից է բուն։ Պատահական չէ վերնագիրը՝ «Քոռբու»։ Թերևս ոչ մի թռչուն կամ կենդանի այնքան չէր համապատասխանի հերոսիխառնվածքին ու հոգեվիճակին, որքան բուն։ Բուն համարվում է մահվան թռչուն, այնիմաստության, ներքնատեսության, միայնության, գիշերային խավարի, թախծի,տխրության խորհրդանիշն է [4], ինչը լիովին համընկնում է հերոսի հոգեկերտվածքին։ Վիպակի վերջում տեղի է ունենում մարդ-ստվեր-բու կերպարանափոխությունը. «Այսպահին նմանվել էի բուի և կոկորդիս մեջ խեղդվող հառաչներս արյան բծերի տեսքովարտաթքում էի։ Գուցե ինձ նման մտածող բուն էլ ինչ-որ ցավ ունի։ Պատին ընկածստվերս բուի տեսք էր ստացել և ուշադիր, կռացած վիճակով կարդում էրգրառումներս։ Անշուշտ նա լավ էր հասկանում։ Միայն նա կարող էր հասկանալ։ Աչքիսպոչով նայում էի ստվերիս ու սարսափում» (104)։ Եթե փորձենք ընդհանրացնել վիպակի նշանային համակարգը, պիտի նշենք,որ մեր մատնանշած նշանները հանդես են գալիս զույգերով՝ կազմելով բինարօպոզիցիոն շարքեր, ինչպես՝ աչք-հայելի, հայելի-ստվեր, հայելի-դիմակ, ստվերդիմակ, ստվեր-բու, քրքիջ-ճիչ, ճիչ-խզխզոց, ճիչ-արձագանք, ստվեր-արձագանք,աղմուկ-լռություն, արյուն-գինի, գինի-ավիշ, կյանք-գինի, գինի-մահաթույն, գինիանէություն, ափիոն-անէություն, պատ-մենություն, դուռ-անելանելիություն, պատգերեզման, սենյակ-գերեզման, սենյակ-լուցկու տուփ-գերեզման, այսաշխարհ-անդրաշխարհ, մարդիկ-տականքներ, որձ էշ մարդիկ-վավաշոտ հիմար կանայք, դանակարյուն, մարմին-փոս, կին-հրեշտակ, կին-սատանա, կոբրա-կին, կին-երկկենցաղ,կյանք-բզեզ, սեր-նունուֆար, մահ-նոճի, մահ-բու, գիշեր-բու… Այս զույգերից բացի՝վիպակում աշխատում են նաև ավելի ունիվերսալ, ընդհանրական զույգեր, ինչպես՝կյանք-մահ, կյանք-երազ, երազ-իրականություն, քուն-երազ, գիշեր-ցերեկ, լույսխավար, երկինք-երկիր, վերև-ներքև և այլն, և այլն։ Օձին վերաբերող հատվածում հպանցիկ կերպով խոսվեց օձի կամ կոբրայիփորձության միֆի մասին։ Անդրադառնանք միֆակիրառության ևս մի քանի դրսևորումների։ Օրինակ՝ հոգիների տեղափոխության վերաբերյալ հնագույն հավատալիքը,ըստ որի՝ «այն տներում ու ավերված շինություններում …. մարդիկ են ապրել, որոնցոսկորները արդեն փտել և մարմնի որոշ մասերի բջիջները դեռևս, հավանաբար,գոյատևում են կապույտ նունուֆարների մեջ» (37)։ Միֆական հաջորդ դրսևորումըորոշ առումներով հիշեցնում է Փոքր Մհերի միֆը. մանուկ Մհերը ծնվել էր ձեռքը փակ,ափի մեջ՝ արյուն։ Արյան միֆական դրսևորումն է նաև հերոսի կնոջ պարագայում.«Դեռ օրորոցում կինս սովորություն է ունեցել մինչև արյունոտելու աստիճան կրծոտելձախ ձեռքի եղունգները» (57)։ Թերևս ձախ ձեռքը նույնպես պատահական չէ։ Մեկ այլ հատվածում արտացոլված ենք տեսնում ժողովրդական սնահավատությունը, որին հերոսը հավատում է և մտովի պատրաստվում մահվանը. «Ստվերսգլուխ չուներ։ Լսել էի՝ եթե որևէ մեկի ստվերը անգլուխ լինի, տարին չբոլորած՝կմեռնի» (68)։ Վիպակում հանդիպում է նաև բոլոր առաջադիմական կրոններին բնորոշհանդերձյալ կյանքի մասին միտքը կամ միֆը, որը ժխտվում է հերոսի կողմից,այսինքն՝ տեղի է ունենում միֆաքայքայում. «Ես անսովոր հանգստություն էի զգում՝դեն նետելով վզիս փաթաթած կարծիքները։ Ինձ մխիթարող միակ բանը՝ մահից հետոանէանալն ու կործանվելն էր։ Երկրորդ կյանքով ապրելը ինձ սարսափեցնում էր»(85)։ Կամ՝ «Ինձ ոչ աղոթագիրք էր հարկավոր և ոչ էլ տականքների ամեն տեսակիգիր, գրվածք ու միտք։ Ինչիս էին պետք նրանց ստոր ստերը» (75)։ Վիպակի գործող անձանց միջև տեղի են ունենում այնպիսի հարաբերություններ, որոնք մեզ տանում են Զ. Ֆրոյդի տեսության հետքերով։ Այսպես՝ հերոսըամուսնանում է իր իր հորաքրոջ աղջկա՝ քուրացուի հետ։ Այստեղ մի կողմից տեղի էունենում արյունապղծություն՝ ինցեստ, մյուս կողմից՝ հեղինակը բացատրում է իր այդքայլի պատճառը. «Հորաքրոջս, որին շատ էի սիրում, մոր տեղ եմ ընդունել։ Եվ հենցայդ սիրուց դրդված հետագայում ամուսնացա նրա աղջկա՝ իմ քուրացուի հետ,որովհետև նման էր նրան» (52)։ Կամ՝ երկու եղբայրների, ընդ որում՝ երկվորյակեղբայրների սեռական մղումը միևնույն կնոջ հանդեպ, և երկվորյակներից մեկիկործանումը կոբրայի փորձության ժամանակ։ «Հորեղբայրս ինքնամոռաց սիրահարվում է մորս և վերջապես խաբում է նրան։ Հորս հետ ունեցած ներքին և արտաքիննմանությունը դյուրին է դարձնում այդ գործը» (50)։ Հարս և սկեսուր հարաբերություններում ևս ֆրոյդյան հայտնի տեսությունը՝էդիպյան բարդույթն է երևան գալիս, այն է՝ մոր անգիտակցական մղումը դեպիորդին, և խանդը որդու կնոջ նկատմամբ. «Ինչպիսի քինով ու հակակրանքով էրխոսում հարսի մասին, ասես հավուն (ընդհանուր ամուսին ունեցող երկու կին, որոնքմիմյանց համար դառնում են հավու՝ Ք. Բ.) լիներ, որը գողացել էր իր նկատմամբտղայի ունեցած սերն ու կիրքը։ Հավանաբար հարսը գեղեցիկ էր» (74)։ Վիպակում առկա է նաև նույնասեռականության տարրը, որը դրսևորվում էհերոսի ու աներձագի միջև. «Նա երկկես խնձորի պես նման էր քրոջը։ ….Ես նստեցիսաքուին և նրան գիրկս առնելով՝ սեղմեցի ինձ։ Մարմինը տաք էր, սրունքները նմանէին կնոջս սրունքներին և նույն անբռնազբոս շարժումներն ունեին։ Շուրթերը նմանէին հոր շրթունքներին, սակայն այն, ինչ հոր մոտ նողկանք ու ատելություն էրառաջացնում իմ մեջ, որդու մոտ գրավիչ ու ձգող էր։ Ես համբուրեցի նրա կիսաբացշուրթերը, որոնք ասես հենց նոր էին բաժանվել երկարատև ու ջերմ համբույրից ևնման էին կնոջս շուրթերին» (67)։ Ուշագրավ մի հանգամանք ևս. հերոսը գրեթե միշտիր կնոջը անվանում է քած, ինչով շեշտվում է կնոջ երկվությունը՝ աստվածայինն ուսատանայականը, անբարոն, օձայինը։ Հերոսը սեռական մեծ մղումով ձգտում է իր կնոջը, և որքան մերժվում է,այնքան այդ ցանկությունը զորանում է. «Մարմնիս բոլոր բջիջները ցանկանում էիննրան, հատկապես՝ ներքին օրգաններս։ Ճչում էին, որ ցանկանում են։ ….Իմտանջահար ու հիվանդ լույսի օղակը ամենայն ուժով ցանկանում ու դեպի իրեն էրձգում նրա մարմնի մեջ խլրտացող լույսի օղակին» (62)։ Այդ չբավարարվածցանկությունները դուրս են հորդում բառերի ձևով. «Նման պահերին ամեն ոքապավինում է իր կյանքի միակ թուլությանն ու սովորույթի ուժին։ Գինեմոլը հարբումէ, գրողը՝ գրում, քարտաշը՝ քար տաշում, և յուրաքանչյուրն իր մաղձը, հոգեկանանբավարարվածության կուտակումները՝ բախվելով կյանքի ուժեղ ցնցումների հետ,դատարկում ու ազատագրվում է։ Նման դեպքերում իսկական արվեստագետըկարողանում է գլուխգործոցներ ստեղծել» (23-24)։ Հեղինակը հարում է Ֆրոյդի՝արվեստը հարթմնի երազ համարելու տեսությանը. գինու պարգևած հաճելի վայելքըերազի մթնոլորտ է ստեղծում, և նա սկսում է գրել։ Վիպակում առկա է հերոսի՝ սերնդակցական կապի վառ արտահայտվածգիտակցությունը, որը նա ամեն կերպ փորձում է ջնջել, ջանում է դուրս գալժառանգականության բեռից։ Դա հիշեցնում է Կ. Յունգի՝ կոլեկիվ անգիտակցականիտեսությունը. «Կյանքի կարևորագույն բաներից մեկը կարծես նախնիների շարժուձևերը, մտքերը, երազներն ու սովորույթները ասույթների, պատումների միջոցովհաջորդ սերունդներին փոխանցելն է եղել։ Հազարավոր տարիներ այս նույն խոսքն ուզրույցն են արել, այս նույն հավաքույթները, սեռական մերձեցումներն ու երեխայականգլխացավանքներն են ունեցել» (58)։ Այս կերպ ևս մեկ անգամ շեշտվում է կյանքիհավերժական շրջապտույտը և հարակրկնությունը։ «Քոռ բու» վիպակին բնորոշ էհամադրականությունը (սինկրետիզմ)։ Այստեղ կարելի է հանդիպել երազների բազումդրսևորումների։ Այդ երազները մեծ մասամբ մղձավանջային են, մռայլ, թմրանյութերից բորբոքված երևակայության արդյունք են։ Դրանցից մեկում, օրինակ, հերոսըթափառում է անմարդաբնակ, ամայի քաղաքում, որի բնակիչները «անհայտ մահովքարացել ու մահացել էին։ Երկու կաթիլ արյուն նրանց շուրթերից ծորել ու իջել էրմինչև հագուստների վրա։ Ում ձեռք էի տալիս՝ գլուխը պոկվում ու ընկնում էր։ Մսավաճառի խանութի մոտ՝ մեր տան դիմացի քնձռոտ ծերունու նմանությամբ միմարդ, շարֆը վզին, դանակը ձեռքին, բորբոքված աչքերով, որոնց թերթերունքներըասես խուզած լինեին, ակնապիշ նայում էր ինձ։ Ուզեցի ոսկրակոթ դանակը վերցնելԵրբեմն խառնվում են երազի ու իրականության սահմանները, երազը դառնումձեռքից՝ գլուխը պոկվեց ու ընկավ։ Ես տագնապահար փախուստի դիմեցի։ Սարսափահար վազում էի փողոցներով։ Բոլորը քարացել էին իրենց տեղերում։ Վախենում էի ետ նայել։ Աներոջս տան մոտ տեսա աներձագս նստած է սաքուին։ Գրպանիցս երկու բլիթ հանեցի և ուզեցի տալ նրան, բայց հենց որ դիպա նրան, գլուխըպոկվեց ու ընկավ։ Ես ճչացի ու արթնացա» (81)։ է իրականության նախադուռ, կամ իրականությունն է հայտնվում երազում։ Նմանատիպ պատկերներում հայելին իր ուրույն տեղն ունի, օրինակ՝ «Դայակիսդեմքը կարծես անդրադարձել էր ծուռ, գոգավոր հայելու մեջ։ Անհավատալիորենծիծաղելի տեսք ուներ։ Երկարուկ ու նիհար, ասես հսկայական մի ծանրություն նրադեմքը ձգել էր ներքև» (70)։ Հերոսի մարդատյացությունը ևս դրսևորվում է երևակայական ու մղձավանջային պատկերներով. նա սարսափում է այն մտքից, որ մահիցհետո իր ոսկորներն էլ ձուլվելու են մյուս մարդկանց՝ տականքների, սինլքորներիոսկորներին, ուստի երազում է «մահից հետո երկար ձեռքեր ու զգայուն մատներունենալ, որպեսզի մարմնիս բոլոր մասնիկները խնամքով հավաքեի ու երկու ձեռքովպահպանեի» (84)։ Վիպակում շատ են կերպարանափոխության դրսևորումները։ Դրանցից մեկըստվեր-բու կերպարանափոխությունն է, որի արդեն անդրադարձել ենք։ Կերպարանափոխությունը սպասելի երևույթ էր, քանզի բազում դիմակները պիտի պատռվեին՝փոխհաջորդելով միմյանց։ Կերպարանափոխություններում նվազաբերություններն ուչափազանցությունները փոխարինում և լրացնում են իրար։ «Մոռացված սարսափները նորից ու նորից կենդանանում էին։ Սարսափ այն մտքից, որ բարձիս փետուրները դաշույնի շեղբերի կվերածվեն, բաճկոնիս կոճակը մեծանալով դառնաջաղացի քար։ Սարսափ այն մտքից, որ լավաշը, գետնին ընկնելով, ապակու պեսկփշրվի, որ եթե քնեմ, լապտերի ձեթը գետնին կթափվի և քաղաքը հրդեհի մատնվի,մսագործի մոտ թափառող շան ոտքերը ձիու սմբակների պես դոփել սկսեն։ Տագնապ այն մտքից, որ քնձռոտ ծերունին իր փասափուսեքի առաջ նստած,հանկարծ, անզուսպ ու անվերջ քրքջա, տան ավազանի փաշեուում (ոտք լվանալու տեղ- Ք. Բ.) գտնվող ճիճուն վերածվի հնդկական օձի, անկողինս փոխվի գերեզմանաքարի և ծխնիի միջոցով սահելով իր շուրջը՝ ինձ թաղի, և մարմարե ատամնանիվները ագուցվեն իրար։ Սարսափ այն մտքից, որ ձայնս կկտրվի, և օգնությունկանչող բղավոցիս ոչ մեկը չի արձագանքի…» (87)։ Այս հատվածում փետուր-դաշույնիշեղբ, կոճակ-քար, լավաշ-փշրված ապակի, լապտերի ձեթ-հրդեհված քաղաք, շունձի, ճիճու-օձ, անկողին-գերեզմանաքար, բղավոց-խզված ձայն կերպարանափոխությունները դառնում են յուրօրինակ բինար-օպոզիցիոն զույգեր։ Մեկ այլ հատվածումհերոսը դարձյալ ափիոնի ազդեցությամբ վերածվում է բույսի. «Ափիոնի՝ բույսերիհոգին, բույսերի դանդաղաշարժ հոգին ներարկվել էր իմ մեջ։ Ես շրջագայում էիբուսական աշխարհում։ Ես դարձել էի բույս» (89)։ Հետևյալ օրինակում նույնպես հայելին է ցոլացնում կերպարանափոխությունը.«Կանգնեցի հայելու առաջ։ Սարսափից ձեռքերով փակեցի դեմքս։ Ես նմանվել էի…Ոչ, լրիվ կերպարանափոխվել ու դարձել էի քնձռոտ ծերունին։ Գլխիս ու մորուքիսմազերը նմանվել էին այն մարդու մազերին, որը կենդանի դուրս էր եկել կոբրայիխցից։ Մազերս ճերմակել էին, շուրթս ծերունու շուրթի պես ճեղքվել էր, աչքերս զրկվելէին թերթերունքներից։ ….Մարմնիս մեջ մի նոր հոգի էր թափանցել։ Առհասարակուրիշ ձևով էի մտածում, ուրիշ ձևով էի ամեն ինչ զգում և ոչ մի կերպ չէի կարողանաումազատվել իմ մեջ արթնացած դևի ճանկերից» (107)։ Այլ հատվածում էլ սենյակ-դագաղ կերպարանափոխությունը հիշեցնում էբալզակյան «Շագրենի կաշին». «Մերթ սենյակս այնպես էր փոքրանում ու սեղմվում,ասես դագաղում լինեի։ Քունքերս վառվում էին։ Մարմնիս անդամները պատրաստչէին փոքրագույն շարժումի» (104)։ Վիպակը պատկերավոր կերպով տեսանելի է դարձնում գույներն ու բույրերը։ Կնոջ ժպիտը, օրինակ, հիշեցնում է Մոնա Լիզայի առեղծվածային ժպիտը։ Իսկբույրերը ստեղծում են յուրօրինակ գեղագիտություն։ Այս վիպակում բույրերը մռայլ ենու ծանր, ինչպես մռայլ ու ծանր է ողջ վիպական մթնոլորտը։ Ընդհանուր առմամբդրանք մահվան՝ այնաշխարհային հոտեր են։ Ահա հերոսի դագաղանման սենյակինկարագրությունը. «Քրտինքի հոտ, հին հիվանդությունների հոտ, բերանի, ոտքի,մեզի սուր հոտ, փչացած յուղի, փտած խսիրի, վառված ձվածեղի, այրված սոխի,եռացրած դեղաբույսի, տուղտի, երեխայի կղկղանքի և այն պատանու սենյակի հոտը,որը հենց նոր ինքն իրեն հանգստացրել է սեռական կրքերից։ Փողոցից եկածգոլորշիների մեռած կամ հոգեվարք ապրող հոտեր, որոնք բոլորն էլ կենդանի են ևպահպանել են իրենց բնորոշ յուրահատկությունը։ Շատ ուրիշ հոտեր էլ կան, որոնցիսկությունն ու բաղադրությունը թեև անհայտ են, բայց թողել են իրենց հետքերը» (45)։ Մեկ այ հատվածում հերոսն այնպես է տարվում սիրած կնոջ աչքերի հմայքով, որմնացյալ ամեն ինչ նրա համար դառնում է անկարևոր, և նա դիակի աչքերը հանում է.այնպես, ինչպես Պ. Զյուսքինդի «Օծանելիք»-ի հերոսը զոհի մարմնի բույրերը քամելուց հետո դեն էր գցում նրա անպետքացած մարմինը։ «Հիմա ես ունեի այդ աչքերը։ Թղթի վրա ունեի աչքերի հոգին, իսկ կործանման դատապարտված և որդերի ուգետնախորշի մկներին կեր դարձող մարմինը ինձ այլևս հարկավոր չէր» (26)։ Միայն մեկ անգամ է համընդհանուր գորշությունը լուսավորվում, իսկ բույրերըդառնում են քաղցր ու հաճելի։ Դա այն պահին է, երբ հերոսը հիշում է մանկությունը.«Արևի ջերմությունը հազարավոր կլլող բերաններով քամում ու քրտնաթորում էրմարմինս։ Անապատի թփերը պայծառ արևի տակ դեղինկոճի գույն էին ստացել։ Արևը ջերմախտով հիվանդ աչքի պես երկնքի խորքից իր ճառագայթներն էրպարգևում լուռ ու մեռած բնությանը։ Տեղի բուսականության և հողի սուր ույուրահատուկ հոտը ինձ անմիջապես հիշեցրեց մանկությանս պահերը։ ….Մի տեսակքաղցր գլխապտույտի մեջ ընկա, կարծես նորից կորած մի աշխարհում ծնվեցի։ Այսզգացումը արբեցնող հատկություն ուներ և քաղցր, հին գինու պես իր ազդեցությունըթողեց երակներիս ու ավիշներիս մեջ, մինչև էությանս խորքը» (64)։ Սակայն այսարբեցումը կարճատև է լինում, և դատարկ ու տխուր ներկան ամեն ինչ վերադարձնում է սկզբնական մռայլ ու մշուշոտ վիճակին։ Հերոսի և սիրած կնոջ հարաբերությունները ստեղծում են նրբության ևփխրունության մի գեղեցիկ տեսարան՝ հիշեցնելով Բ. Վիանի «Օրերի փրփուրը» վեպիհիմնական մոտիվը՝ փխրունության գեղագիտությունը։ «Նա մի ընտրյալ հոգի էր։ Հասկացա, որ այն նունուֆարները սովորական ծաղիկներ չեն եղել։ Եվ եթեսովորական ջրով լվացվեր, համոզված էի՝ դեմքը կքայքայվեր, իսկ եթե երկար ունուրբ մատներով բնական նունուֆարներ քաղեր, մատները ծաղկաթերթի պեսկթոշնեին» (16), «Սիրտս կանգ առավ։ Շունչս պահեցի՝ վախենալով, որ իմ շնչից նաածխի կամ ամպի պես կանհետանա» (20)։ Ընդհանրացնենք։ «Քոռ բու» վիպակում անհերքելիորեն ցցուն Արևելքի ներկայությունից զատ՝ նույնքան ակնառու է նաև արևմտյան նորագույն գրական ուղղությունների ազդեցությունը։ Մեր վերլուծությունը միտված էր վեր հանելու կերպարակերտման այն միջոցները, որոնք առավելապես բնորոշ են արևմտյան գրականուղղություններին, ինչպես՝ կառուցվածքային-նշանագիտական վերլուծություն, ակտիվորեն գործող համադրական կամ հակադրամիասնական՝ բինար-օպոզիցիոնզույգեր, միֆակիրառում, ֆրոյդիզմ և յունգիզմ, երազներ, իրականության և երևակայության անանջատելի սահմաններ, կերպարանափոխություններ ու միջտեքստային կապեր։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] «Քոռ բու», Թարգմանությունների ժողովածու (Սադեղ Հեդայաթ, Սադեղ Չուբաք,Հուշանգ Գոլշիրի), Երևան, 1992, էջ 7 (վիպակից արված մնացյալ մեջբերումներիէջերը կտրվեն փակագծերով)։ 04.09.2018).Բագրատյան ՔրիստինեՊԱՏԿԵՐԱԿԵՐՏՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՍԱԴԵՂ ՀԵԴԱՅԱԹԻ«ՔՈՌ ԲՈՒ» ՎԻՊԱԿՈՒՄԲանալի բառեր՝ Սադեղ Հեդայաթ, «Քոռ բու», մոդեռնիզմ, պոստմոդեռնիզմ,կառուցվածքային-նշանագիտական վերլուծություն, միֆաքննադատություն։

example490

example490

Սույն աշխատանքում հստակեցված է իրավունքը սուբյեկտիվ եւ օբյեկտիվ իմաստներով ներկայացնելու եւ վերջիններիս հարաբերակցության գնահատման անհրաժեշտությունը։ Խնդրի համակողմանի լուսաբանման համար աշխատանքում վերլուծվել են հիմնահարցի հետ կապված հայրենական, արեւմտյան եւ ռուսական իրավագիտության շրջանակներում տեղ գտած տեսակետները։ Հոդվածում էական ուշադրության է արժանացել օբյեկտիվ եւ սուբյեկտիվ իրավունքների իրավական պաշտպանության հիմնահարցը։

Իրավունքի օբյեկտիվ եւ սուբյեկտիվ իմաստների հարաբերակցության խնդիրը մինչեւ օրս գտնվում է հայրենական եւ արտասահմանյան գիտնականների ուշադրության կենտրոնում 1 ։ Ժամանակակից իրավաբանական գրականության մեջ արդեն վաղուց գաղտնիք չէ, որ իրավունքն ընկալվում է օբյեկտիվ եւ սուբյեկտիվ իմաստներով։ Սույն աշխատանքի նպատակն է ցույց տալ դրանց հարաբերակցության եզրերը՝ շեշտադրում կատարելով վերջիններիս իրավական պաշտպանության խնդրի վրա։ Իրավաբանական գրականության մեջ կատարված հետազոտությունները [1, էջեր՝ 25-34] թույլ են տալիս արձանագրելու, որ իրավական իրականությունը երկու տարբեր անկյունների տակ դիտարկելը նպատակ ունի, մի դեպքում ընդգծել իրավունքի՝ որպես հանրային իշխանության կողմից սահմանված եւ պետական հարկադրանքով ապահովված համապարտադիր նորմերի համակարգի (օբյեկտիվ իրավունք [2, էջ 445]), իսկ երկրորդ դեպքում՝ անհատին ընձեռված վարքագծի ընտրության հնարավորության դերակատարությունը (սուբյեկտիվ իրավունք[3, էջ 22] 2 )։ Բացի վերը նշված հանգամանքը, իրավունքն օբյեկտիվ եւ սուբյեկտիվ տեսակների տարանջատելու անհրաժեշտությունը կարեւորվում է նաեւ լեզվական հարթությունում։ Օրինակ, անգլերենում նման խնդիրը բացակայում է, քանզի օբյեկտիվ իրավունքի տակ արտաբերվում է «law» 3 , իսկ սուբյեկտիվ իրավունքի պարագայում՝ «right» եզրույթները, ինչի պայմաններում բացակայում է լեզվական իմաստով օբյեկտիվ եւ սուբյեկտիվ տերմինների ներմուծումը։ Իսկ, օրինակ, հայերենում՝ «իրավունք», իտալերենում՝ «diritto», գերմաներենում՝ «Recht», ֆրանսերենում՝ «droit», ռուսերենում՝ «право». առանց «իրավունք» բառին բովանդակային որակ տվող եզրույթի (համապատասխան դեպքում օբյեկտիվ կամ սուբյեկտիվ) չես կարող հասկանալ Մանրամասն տե՛ս Maurer, Allgenmeines Verwaltungsrecht, S.164, Մուրադյան Մ.Հ.՝ տես՝ նշված աշխատությունում՝ էջ՝ 24։ Անգլերենում «law» բառը թարգմանաբար նշանակում է նաեւ «օրենք»։ 181ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ թե տվյալ դեպքում խոսքը գնում է իրավական նորմերի համակարգի, թե անձին տրված եւ դատական (կամ արտադատական) կարգով պաշտպանության ենթակա իրավական ուժի մասին։ Իրավունքի օբյեկտիվ եւ սուբյեկտիվ իմաստների հարաբերակցության մասին խոսվել է պատմական տարբեր ժամանակահատվածներում՝ սկսած հռոմեական իրավունքից, որը հետագայում զարգացում ստացավ մայրցամաքային եւ ամերիկյան իրավական համակարգերում։ Սակայն հիմնախնդիրը որոշակիություն ստացավ գերմանական դոկտրինալ աղբյուրներում։ Օբյեկտիվ իրավունքի լույսի ներքո սուբյեկտիվ իրավունքի հերքման փորձեր կատարվել են խորհրդային իրավագետների կողմից։ Ռուսական իրավունքի զարգացման այդ փուլում սուբյեկտիվ իրավունքը հռչակվեց սովետական իրավունքի հետ անհարիր կամ, ինչպես ընդունված էր անվանել, սոցիալիստական հարաբերություններին չհամապատասխանող եզրույթ։ Պետության եւ իրավունքի տեսության որոշ դասագրքերում նույնիսկ բացակայում էին սուբյեկտիվ իրավունքի մասին հիշատակումները [4, С. 105]։ Ընդգծվում է, որ սուբյեկտիվ իրավունքը բուրժուական շքեղություն է եւ անհրաժեշտ է պայքարել դրա դեմ՝ ի պաշտպանություն պետության շահի։ Այս կապակցությամբ Գ. Ֆ. Շերշենեւիչը սուբյեկտիվ իրավունքի դերն ընդգծող իր հետազոտություններում նշում է, որ ցավոք սուբյեկտիվ իրավունքի հետազոտման շեմից արդեն մենք բախվում ենք իրավաբանական գրականության մեջ առկա վերջինիս հերքման փորձերին։ Հեղինակն արդարացիորեն նշում է նաեւ, որ իրավաբանական գրականության մեջ առկա սուբյեկտիվ իրավունքին դիմադրությունը ոչ այլ ինչ է, քան «պայքար փղի դեմ», այլ ոչ թե նրա էության [5, С 600]։ Ավելի ուշ, սուբյեկտիվ իրավունքի վերաբերյալ հերքում պարունակող տեսակետները չստացան համապատասխան աջակցություն։ Առաջ քաշված մոտեցումներում ընդգծվում էր սուբյեկտիվ իրավունքի կարեւորությունը՝ բացառելով վերջինիս հերքման փորձերը[6, С. 11]։ Ավելին, Ս. Ֆ. Կեչեկյանն ընդգծեց, որ սուբյեկտիվ իրավունքը, այսինքն՝ առանձին անհատների իրավունքը, իրավունքի համակարգի եւ իրավագիտության համար անհրաժեշտ հասկացություն է[7, С. 48]։ Արդեն անցյալ դարի սկզբներին առանձին տեսաբաններ սուբյեկտիվ իրավունքը գնահատում էին որպես իրավազորությունների ամբողջու182ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ թյուն, որոնք պատկանում էին անհատին օբյեկտիվ իրավունքի հիման վրա, որը եւ հնարավորություն է տալիս ճանաչել անհատի հետաքըրքըրությունները եւ ապահովում է դրանց իրավական պաշտպանության հնարավորությունը [8, С. 28]։ Արժեքավոր պետք է համարել սուբյեկտիվ իրավունքի վերաբերությամբ Լ. Դյուգի կողմից սեփական հայեցակարգային դիրքորոշման վերանայմանն ուղղված փորձը, որի շրջանակներում հիմնախնդիրը տեւականորեն հերքելուց հետո, տեսաբանն ընդգծեց, որ «օբյեկտիվ իրավունք» եւ «սուբյեկտիվ իրավունք» հասկացությունների տարանջատումը անհրաժեշտ է, եւ հիմնախնդրային համարվող անորոշությունները հստակեցվում են եւ հարմար են։ Տեսաբանն ափսոսանք էր հայտնում այն բանի համար, որ ֆրանսիացի գիտնականները չէին տեսնում այստեղ անհրաժեշտ տարբերություններ [9, С. 1]։ Իրավունքի օբյեկտիվ եւ սուբյեկտիվ տարանջատումը ոչ մի պարագայում չի կարելի համարել դոկտրինալ պատահականություն։ Նման տարանջատումը, ի թիվս այլ պատճառների, պայմանավորված է նաեւ միմյանց փոխլրացնող, սակայն չնույնացվող երեւույթների սոցիալական նշանակության ընդգծման անհրաժեշտությամբ։ Օբյեկտիվ իրավունքի սոցիալական նշանակությունը բխում է իրավունքի էությունից, որն էլ արտահայտվում է հասարակական հարաբերությունների կարգավորման մեջ՝ ելնելով արդարության, ազատության եւ հավասարության գաղափարներից՝ ծառայելով հասարակության բարօրությանը եւ նրա շահերին։ Ինչ վերաբերում է սուբյեկտիվ իրավունքի սոցիալական նշանակությանը, ապա իրավաբանական գրականության մեջ առավել հիմնավոր է այն մոտեցումը, համաձայն որի, սուբյեկտիվ իրավունքի սոցիալական նշանակության տակ անհրաժեշտ է հասկանալ այն նպատակները, որոնց հասնելու համար սուբյեկտիվ իրավունքի կրողին տրամադրվում են այդ իրավազորությունները, սակայն այդ նպատակները չպետք է հակասության մեջ մտնեն իրավական կարգավորման նպատակների հետ[10]։ Այս տեսանկյունից, մեր կարծիքով, անհրաժեշտ է քննարկվող եզրույթների հարաբերակցության հարցի անդրադարձ կատարել նաեւ օբյեկտիվ եւ սուբյեկտիվ իրավունքների իրավական պաշտպանության տեսանկյունից։ Ինչպես գիտենք պետության գործառույթների իրաց183ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ման ձեւերից է վերահսկողությունը, որն առաջին հերթին ծառայում է օբյեկտիվ իրավունքի պաշտպանությանը։ Իրավակիրառը միշտ կաշկանդված է օբյեկտիվ իրավունքով, որի սահմանադրական լուծումները ամրագրված են ՀՀ Սահմանադրության 6–րդ հոդվածի 1-ին մասում, համաձայն որի՝ «պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններն ու պաշտոնատար անձինք իրավասու են կատարելու միայն այնպիսի գործողություններ, որոնց համար լիազորված են Սահմանադրությամբ կամ օրենքներով»։ Օբյեկտիվ իրավունքի միայն այն տարրերն են առաջացնում սուբյեկտիվ իրավունքներ, որոնք իրավատիրոջը տալիս են իրավաբանական հնարավորություն պահանջելու պետությունից համապատասխան վարքագիծ։ Ոչ բոլոր իրավական նորմերն են նման հնարավորություն ընձեռում սուբյեկտիվ իրավունքի կրողին։ Սուբյեկտիվ իրավունքը պրակտիկ նշանակություն է տալիս սահմանադրական իրավունքով երաշխավորված մարդու արժանապատվությանն ու անհատականությանը՝ հնարավորություն ընձեռելով ինքնուրույն հանդես գալ պետության դեմ եւ պահանջել իրեն վերաբերող օրենքի կատարում [11, էջեր. 358 – 361]։ Իրավական պաշտպանվածության տեսանկյունից իրավունքը սուբյեկտիվ որակ է ստանում միայն այն դեպքում, երբ անհատին տրված է այն դատական (կամ արտադատական՝ վարչական) կարգով պաշտպանելու իրավական հնարավորություն։ Այս իմաստով կարեւորվում է սուբյեկտիվ իրավունքի պաշտպանության մեխանիզմի հստակեցման հարցը[12, С. 3]։ Ամենաընդհանուր բնորոշմամբ, սուբյեկտիվ իրավունքի պաշտպանության մեխանիզմ ասելով անհրաժեշտ է հասկանալ իրավական միջոցների ամբողջությունը, որը կոչված է ապահովելու խախտված սուբյեկտիվ իրավունքների վերականգնումը, օրինական շահերի պաշտպանությունը, յուրիսդիկցիոն վարույթի սահմաններում սոցիալ-իրավական վեճերի լուծումը եւ իրավունքի իրացման ճանապարհին այլ արգելքների վերացումը։ Սուբյեկտիվ իրավունքները միայն կոնկրետ իրավունքի կրողին են տալիս իրավական հնարավորություն պահանջելու որոշակի վարքագիծ։ Այս իմաստով սուբյեկտիվ իրավունքն առկա է, երբ իրավունքն օբյեկտիվ հանրային ազդեցությունից բացի, նախատեսված է ծառայելու առանձին անհատների շահերին [12, С. 168]։ 184ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Սուբյեկտիվ իրավունքի պաշտպանությունը կարեւորվում է դրա իրացման համար անհրաժեշտ, հասցեատիրոջ վրա դրված պարտականությունների կատարման ապահովման տեսանկյունից։ Կարճ ասած, սուբյեկտիվ իրավունքն իրավազորություններ է տրամադրում իրավունքի սուբյեկտին եւ համապատասխանաբար պարտավորեցնում իրավունքի հասցեատիրոջը։ Իրավունքը սուբյեկտիվ եւ օբյեկտիվ իմաստներով ներկայացնելիս, իրավաբանական գրականության մեջ շատ հաճախ կարող ենք հանդիպել այնպիսի ձեւակերպումների, որ մի դեպքում այն պատկանում է սուբյեկտին, մեկ այլ դեպքում՝ ոչ [13, С. 759]։ «Պատկանելիություն» եզրույթը հստակեցման կարիք ունի։ Դրա տակ պետք է հասկանալ այն որակները, որ սուբյեկտը պետք է ունենա նաեւ իր իրավունքը չիրացնելու, սուբյեկտիվ իրավունքի պաշտպանության առարկան ոչ իրավաչափ միջամտությունից պաշտպանելու իրական իրավական հնարավորություն, իսկ օբյեկտիվ իրավունքի պարագայում «սուբյեկտին չպատկանող» եզրույթի տակ անհրաժեշտ է հասկանալ որ այն կախված չէ սուբյեկտի կամքից եւ վերջինիս հայեցողությունից, եւ, վերջապես, օբյեկտիվ իրավունքը չի կարող ունենալ այն պաշտպանության առարկան, որը բնութագրական է սուբյեկտիվ իրավունքին, ինչը պաշտպանելու համար նվազագույնն անհրաժեշտ է սուբյեկտի առկայություն, իրավունքի կրողի գոյություն եւ այն պաշտպանելու իրական իրավական հնարավորություն։ Ոլորտին վերաբերող հետազոտություններում հաճախ կարելի է հանդիպել այն տեսակետին, որ սուբյեկտիվ իրավունքը, որպես սուբյեկտի կամքից կախված սոցիալ-իրավական երեւույթ, բնութագրվում է որպես դիսպոզիտիվ իրավունք, իսկ օբյեկտիվ իրավունքը կրում է իմպերատիվ, իշխանահրամայական բնույթ եւ կախված է իրավաստեղծի կամքից [14, С. 28]։ Սուբյեկտիվ իրավունքի դեպքում «կամք» ասելով հասկացվում է այն վարքագիծը, որն իրավատերն իրացնում է սուբյեկտիվ իրավունքի օգտագործման ժամանակ (իրավունքի իրացման կամահայտություն՝ վարքագծի տեսակի եւ չափի ընտրության իրավաբանական հնարավորության սահմաններում)։ Իսկ օբյեկտիվ իրավունքի պարագայում, փորձելով հիմնախնդիրը եւս բացահայտել «կամք» բառի միջոցով, այս դեպքում պետք է նկատի ունենալ իրավաստեղծ 185ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ կամքը, այլ ոչ թե սուբյեկտիվ իրավունքին, դրա իրացմանը բնութագրական ազատության սահմանները։ Ինչ վերաբերում է դիսպոզիտիվության եւ իմպերատիվության խնդրին, ապա, կարծում ենք, որ այն պիտանի չէ սուբյեկտիվ եւ օբյեկտիվ իրավունքների հարաբերակցության հարցի քննարկման դեպքում։ Հիմնահարցի այդ անկյան տակ դիտարկելն առավել հիմնավոր եւ պիտանի է սուբյեկտիվ իրավունքի եւ սուբյեկտիվ պարտականության հարաբերակցության գնահատման տիրույթում, ինչի մասին խոսվել է նախորդ պարագրաֆի շրջանակներում։ Եթե փորձենք ամենաընդհանուր ձեւով համակարգել օբյեկտիվ եւ սուբյեկտիվ իրավունքների հարաբերակցության հիմնախնդիրը, ապա կունենանք հետեւյալ պատկերը՝ 1. օբյեկտիվ իրավունքը հանրային իշխանության կողմից սահմանված եւ պետական հարկադրանքով ապահովված համապարտադիր նորմերի համակարգ է, իսկ սուբյեկտիվ իրավունքը՝ օբյեկտիվ իրավունքի միջոցով անհատին ընձեռված իրավազորություն, 2. առանձին իրավական համակարգերում տարանջատման անհրաժեշտությունը պայմանավորված է լեզվաօգտագործման առանձնահատկություններով (տեխնիկական հիմնավորում), 3. սուբյեկտիվ իրավունքն իրավազորությունների ամբողջություն է, որը հնարավորություն է տալիս ճանաչել անհատի հետաքրքրությունները եւ ապահովում է դրանց իրավական պաշտպանության հնարավորությունը, իսկ օբյեկտիվ իրավունքն իրավանորմերի ամբողջություն է, որին հետեւելու պարտականությունը կախված չէ պահանջի իրավունքից, 4. իրավունքի օբյեկտիվ եւ սուբյեկտիվ իմաստների տարանջատումը պայմանավորված է վերջիններիս սոցիալական նշանակության տարբերությամբ, 5. իրավական պաշտպանության տեսանկյունից օբյեկտիվ իրավունքը գտնվում է հանրային իշխանության վերահսկողության տիրույթում, իսկ սուբյեկտիվ իրավունքն իրավազորություններ է տրամադրում իրավունքի սուբյեկտին եւ պարտավորեցնում իրավունքի հասցեատիրոջը։

example1234

example1234

Հոդվածում քննարկվել են ՀՀ անտառային լանդշաֆտների փոփոխությունը և ներկա վիճակը։ Առանձին ժամանակահատվածների կտրվածքով ներկայացվել են անտառածածկի փոփոխության դինամիկան, հիմնական պատճառները, անթրոպոգեն ազդեցության չափը։ Անդրադարձ է կատարվել ՀՀ ներկայիս անտառածածկի կազմին, դրա դեգրադացման պատճառներին։ Ներկայացվել են ՀՀ-ում վերջին տարիներին կատարվող անտառավերականգնման աշխատանքների լանդշաֆտների հետագա դեգրադացիայի կանխման և անտառավերականգնման աշխատանքների առավել նպատակային իրականացման համար առաջարկվել է ներդնել նորագույն տեխնոլոգիաներ, ինչպես նաև կարևորել էկոլոգիական կրթության դերը։

ՀՀ ԱՆՏԱՌԱՅԻՆ ԼԱՆԴՇԱՖՏՆԵՐԻ ԱՆԹՐՈՊՈԳԵՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸՏարեկան Երկիր մոլորակի վրա առանց լրացվելու ոչնչացվում է մոտ 70 հազարքառակուսի կմ անտառ։ Անտառների վրա անընդհատ աճող անթրոպոգեն ազդեցությունը, շրջակա միջավայրի աղտոտումը, կլիմայի գլոբալ և մթնոլորտի քիմիականկազմի փոփոխությունները զգալիորեն վատացնում են անտառային բուսականությանվիճակը։ Ներկայումս անտառները զբաղեցնում են Երկրի մակերեսի 1/3-ից քիչ մասը։ Սաայն նվազագույն սահմանն է, որի դեպքում դեռևս հնարավոր են կենսոլորտի կայունգործառույթները։ Հետագահարյուրամյակներիընթացքում, տնտեսությանզարգացմանըզուգահեռ, անտառազրկման տեմպերն աճել են։ Սկսած XX դարի 60-70-ական թվականներից, յուրաքանչյուր րոպեում, Երկիր մոլորակը կորցնում է շուրջ 30 հա անտառ,իսկ արևադարձային անտառների մակերեսը կրճատվում է տարեկան 1 %արագությամբ։ Մարդկությունն իր կարիքների համար օգտագործում է անտառներիփայտանյութի տարեկան աճի շուրջ 55 %-ը [5]։ Մինչև վերջին ժամանակները, անտառները հասարակական գիտակցության մեջընկալվում էին որպես փայտանյութի և կենսաբանական այլ պաշարների աղբյուր։ Վերջին տարիներին երկրագնդի անտառները սկսեցին դիտարկվել որպեսհասարակության կայուն զարգացումը և կենսագործունեությունն ապահովողկարևորագույն համաշխարհային գործոն։ Չնայած անտառների բազմազան նշանակությունը ներկայումս ընդունվում էշատ կառավարությունների և անտառարդյունաբերողների, ինչպես նաև հասարակության կողմից, այնուամենայնիվ, բազմաթիվ երկրների անտառային քաղաքականությունների հիմքում շարունակում է գերակշռել ոչ թե շրջակա միջավայրի պահպանությունը և կենսաբազմազանության պահպանությունը, այլ անտառայինպաշարների շահագործումից ակնկալվող օգուտը։ Հայաստանի ներկայիս անտառային տարածքները կազմում են 4000-6000 տարիառաջ եղած անտառածածկի մոտ 1/3-ը։ Այդ մասին են վկայում վերջին տարիներինիրավիճակը,առկակատարված ուսումնասիրությունները։ Վերլուծելով այդ ժամանա-կաշրջանիհնէաշխարհագրականգտածոները,փոշեհատիկային վերլուծության տվյալները և բազմաթիվ ուսումնասիրություններիարդյունքները, հնարավոր եղավ պարզել, որ 4000-6000 տարի առաջ ՀայաստանիՀանրապետության ներկա տարածքը, ամենայն հավանականությամբ, կարող էր ֆիզիկապես կրել 35 % անտառածածկ [6]։ հնէաբանականԼանդշաֆտների ժամանակակից տեղաբաշխումը վերինչորրորդականի՝հոլոցենի ընթացքում տեղի ունեցած զարգացումների արդյունք է։ Լանդշաֆտներիփոփոխությունը, բնական գործոնների հետ համատեղ, Ք.Ա. III հազարամյակից սկսած,մեր օրերում առավել ևս, կրում է անթրոպոգեն ազդեցությունը։ Մեր թվարկության առաջին հազարամյակի և երկրորդ հազարամյակի առաջինկեսի գրական աղբյուրներում ՀՀ ներկա տարածքի անտառների տարածվածության ևանտառօգտագործման մասին հանդիպում են միայն ֆրագմենտալ հաղորդումներ ևվկայություններ, որոնք թույլ չեն տալիս ամբողջական պատկերացում կազմել ՀՀտարածքի ընդհանուր անտառապատվածության մասին։ Սակայն, նկատի ունենալովXIX դարի ընթացքում և XX դարի կեսերին ՀՀ բնությանը, և, մասնավորապես,բուսական ծածկին նվիրված բազմաթիվ ուսումնասիրությունները, կարելի էենթադրել, որ առաջին հազարամյակում և երկրորդ հազարամյակի առաջին կեսին ՀՀանտառածածկը էականորեն նվազել է։ Դա կապված էր Հայաստանի սոցիալտնտեսական ծանր պայմանների, անկախության կորստի և անընդհատ կրկնվողպատերազմների ու ասպատակությունների հետ։ Բնական մյուս հարստություններինման անխնա օգտագործվել և երկրից արտահանվել է մեծ քանակությամբանտառանյութ։ Հսկայական անտառատարածքներ պարզապես հրդեհվել և ոչնչացվելեն [3, 5]։ 17-18-րդ դարերում ՀՀ անտառածածկը բավականին ֆրագմենտացված էր, որըկապված էր անտառի վերին եզրին անասնապահության զարգացման և խոտհարքների ընդարձակման, իսկ ստորին եզրում՝ հողագործության զարգացման և ուղղակիմեծ ազդեցության հետ։ Հետագա ժամանակաշրջաններում ավելի մեծացավ ազդեցությունը անտառածածկի վրա՝ հատկապես պայմանավորված XVIII դարի վերջից մեծ ծավալներովզարգացող լեռնահանքային արդյունաբերության և տնտեսության ընդհանուր զարգացման հետ։ Այդ ընթացքում, միջին հաշվով, տարեկան հատվում էր 60-70 հազ. մ3փայտանյութ՝ անհրաժեշտ քանակի փայտածուխ ստանալու համար։ XVIII դարում,համաձայն հարուստ աղբյուրների վերլուծության, անտառածածկը Հայաստանումկազմել է մոտ 18 % [6] (նկար 1)։ Անտառածածկի վրա բացասական ազդեցության հետևանքով վերջինս զգալիորեն կրճատվեց և Խորհրդային Հայաստանի առաջին տարիներին կազմում էրտարածքի շուրջ 10 %-ը։ 1930-1950-ական թթ․ ՀՀ տնտեսության զարգացման համարիրականացվեցին մեծ ծավալի անտառահատումներ, որի պատճառով անտառածածկը նվազագույն մակերեսի հասավ 1960 թվականին։ Խորհրդային Հայաստանի տնտեսության զարգացման համար անհրաժեշտփայտանյութը վերցվում էր ՀՀ լեռնային սակավ անտառներից, քանի որ այդ ժամանակ դեռևս բացակայում էր ՌԴ-ից լայնածավալ փայտանյութի մթերումը։ Անտառային գեոհամակարգերի մակերեսի աճը բացատրվում է 1950-1970-ականթթ. Սևանա լճի (16000 հա), ինչպես նաև Երևան, Վանաձոր և ուրիշ քաղաքների շուրջլայնամասշտաբ անտառատնկման աշխատանքներով։ Մյուս կողմից, ՀՀ-ումէականորեն կրճատվեցին կանոնավոր և ոչ օրինական հատումների ծավալները`կապված ՌԴ-ից փայտանյութի ներկրման հետ։ 1956-1986 թթ.,յուրաքանչյուրտասնամյակ անտառային գեոհամակարգերի մակերեսը աճել է 1 %-ի չափով կամ 3087հա-ով, հանրագումարում՝ 92347 հա [6]։ ա) գ) բ) Նկար 1. ՀՀ անտառային գեոհամակարգերը ա) 4000 թվականից Ք.Ա. մինչև 1 թվականը Ք.Ծ.հետո, բ) 17-18-րդ դարերում, գ) 1966-1968 թթ. [5]1990-ականները ՀՀ-ի համար շատ բարդ և հակասական էին։ 1991 թ․ ՀՀ-նանկախացավ։ Հաջորդ տարիներին երկրին սպասվում էին քաղաքական ու տնտեսական լուրջ փորձություններ։ ԽՍՀՄ-ից անկախացումը, 1988 թ. ավերիչ երկրաշարժը, 1988-1994 թթ. պատերազմական իրավիճակը պատճառ դարձան հանրապետության տրանսպորտային, տնտեսական և էներգետիկ շրջափակումներին։ Հաշվարկվել է, որ 1990-ական թթ. անտառամերձ տնտեսությունների սպառածէներգիայի 50 %-ը ստացվում էր վառելափայտի օգտագործումից [6]։ 1991-1996 թթ. ընթացքում թույլատրելի անտառահատումների ծավալը մոտ 100000մ3 էր, որը բավարարում էր փայտանյութի ապրանքների նկատմամբ ՀՀ ներքինպահանջի 10-15 %-ը։ Հաշվարկվել է, որ 1997-2002 թթ. ընթացքում չկարգավորված ևապօրինի հատումների տարեկան ծավալը կազմել է 1 մլն մ3։ 1997-1999 թթ.իրականացված հայ-շվեդական անտառգնահատման աշխատանքների արդյունքումթույլատրելի, չկարգավորված ու ապօրինի հատումների ծավալը 1991-1996 թթ.ընթացքում կազմել է 600000 մ3 [6]։ Միջին հաշվով տարեկան հատումների ծավալը 1992-2005 թթ. ընթացքում կազմելէ 13-14 մլն մ3, ինչը տարեկան բացարձակ աճը (450 000մ3) գերազանցում է մի քանիանգամ։ Այս հանգամանքն է, որ պատճառ է դառնում ՀՀ անտառների դեգրադացիային և անտառածածկի շարունակական կրճատմանը։ 1986-1989 և 2000-2001 թթ. համար ԱՏՀ միջավայրում կատարված վերլուծությունները ցույց են տալիս, որ անկախությունից ի վեր էականորեն մեծացել էմարդու ազդեցությունը անտառածածկի վրա՝ համադրելի դառնալով XX դարի կեսերին իրականացված անտառահատումներին։ Նկար 2. ՀՀ անտառածածկը 1988 (Landsat TM ) և 2000 (Landsat ETM+ ) թվականներին [5]Անկախությանը հաջորդած տարիներին ոչ մի ազգային անտառգույգագրում չիիրականացվել։ Այդ բացը որոշ չափով լրացվում է արբանյակային նկարահանումներիարդյունքներով։ Մասնավորապես, 1988 և 2000 թվականների համար Լանդսատարբանյակի երկու տարբեր սենսորներից ստացված անտառածածկի վերլուծությանարդյունքների հիման վրա կազմվել են քարտեզներ (նկար 2)։ ՀՀ ամտառածածկիփոփոխությունը պատմական անցյալում և ներկայումս տրված է աղյուսակ 1-ում։ Աղյուսակ 1․ՀՀ անտառածածկի փոփոխությունը պատմական անցյալում և ներկայումսԱնտառածածկ( հա)Ընդհանուրանտառածածկ %-ովՓայտանյութի պաշարՊաշարըմ եկհա(հազ. մ3)իհաշվով,Մոտ 33 830Մոտ 32 770մ34-1 հազ. տարի,Մոտ 1 050 000Ք.Ծ.Ա.Մոտ 530 000Աբրահամյան,Ազգայինանտառայինգույքագրում,Ազգայինանտառայինգույքագրում,Անտառածածկըըստ 1986-1988 թթ.1։ 100000մասշտաբիտեղագրականքարտեզներիԱզգայինանտառայինգույքագրում,2000թ.անտառածածկիգնահատումըըստ գրականաղբյուրներիՄոտ 245 000Մոտ 30 000Մոտ 30 123*1993 թ. ՀՀ անտառածածկի վերաբերյալ չկան հավաստի քարտեզագրականնյութեր կամ ամփոփ հաշվետվություններ, որի պատճառով նշված անտառածածկմակերեսը կասկածելի է։ **Անտառի նշված պաշարը նույնպես կասկածելի է, որովհետև մեծամասամբհենված է սուբյեկտիվորեն անտառի շարք անցկացված սովխոզային և կոլխոզայինխիստ դեգրադացված անտառների և երիտասարդ տնկարկների՝ մեխանիկորեն անտառի շարք անցկացնելու վրա։ ***Ter-Ghazaryan K. et al.1995 թվականի՝ ՀՀ անտառային ոլորտի մանրամասնվերլուծություն-հաշվետվությունը վկայում է, որ Անկախության առաջին տարիներինՀՀ անտառածածկը կազմում էր 300 000 հա կամ 10 %, ինչն ավելի իրական է, քան 334100 հա-ն կամ 11,2 %-ը։ **** ՄԱԿ-ի Պարենի և գյուղատնեսության կազմակերպության (FAO) այս թվականտվյալները հակասում են հենց նույն կազմակերպության նախորդ հրապարակումներին (FAO, 2001, 2005)։ ՀՀզգալիորենկրճատված,ներկա անտառածածկըևֆրագմենտացված անտառազանգվածների ամբողջություն է, որը շարունակվողկլիմայի գլոբալ տաքացման և մարդածին ճնշման պայմաններում չի կարող իրականացնել արդյունավետ բնապահպանական և սոցիալ-տնտեսական գործառույթներ։ քայքայվածՊաշտոնական տվյալներով ՀՀ անտառային ֆոնդը կազմում է 459900 հա, որիցանտառածածկ է 334100 հա-ն, կամ ընդհանուր տարածքի 11․2 %-ը։ Երկրագնդիմասշտաբով մեկ բնակչին ընկնում է 0․67 հա անտառածածկ տարածք այն դեպքում,երբ ՀՀ-ում այդ ցուցանիշը կազմում է 0․1 հա։ ՀՀ անտառներն ունեն անհավասարաչափտեղաբաշխում և ավանդաբար առանձնացվում են հյուսիսարևելյան(երկրիանտառներիանտառազանգվածներ։ 62 %-ը),հարավարևելյան(36 %-ը)ևկենտրոնականՀայաստանի հյուսիսարևելյան մասերն անցյալում ծածկված են եղել լեռնայինկուսական անտառներով, սակայն հետագայում անտառների զգալի մասը ոչնչացվել էմարդկանց կողմից։ ՀՀ անտառ կազմող հիմնական տեսակներն են հաճարենին, կաղնին և բոխին,որոնք զբաղեցնում են անտառածածկ տարածքի 81․3%-ը, մնացած ծառատեսակներիցսոճին՝ 5․3%, գիհին, հացենին, թեղին, լորենին, կաղամախին ու թփուտները՝ 13․4%։ Փայտանյութի պաշարով առաջին տեղում հաճարենին է, ապա՝ կաղնին և բոխին(նկար 3)։ Նկար 3. ՀՀ անտառածածկի բաշխվածությունը ըստ ծառաբույսերիզբաղեցրածտարածքի (ա) ևըստ ծառաբույսերիկուտակածպաշարի, մ3(բ) [4]Ըստ տարիքային դասերի՝ ՀՀ անտառների 47%-ը միջահասակ է, 26․3 %ը՝հասունևգերհասուն, իսկ 10․6 %-ը՝մատղաշ։ Մատղաշ հասակի ցածր քանակությունը վկայում է, որ անտառը գնում է ծերացման և բնական վերականգնման գործընթացներն անբավարար են։ Ըստ բազմաթիվ հետազոտությունների՝ բնականսերմնային վերականգնումը խիստ անբավարար է կաղնուտներում, որի հետևանքովառանձին դեպքերում տեղի է ունենում անցանկալի տեսակափոխություն՝ կաղնունփոխարինում է բոխին։ Բնական սերմնային վերականգնումը համեմատաբար լավ էընթանում բոխուտներում և հաճարկուտներում։ Անտառածածկ տարածքների կեսից ավելին՝ 54․7%-ը, ունեն փոքր՝ 0․4-0․5,41․5%ը՝միջին՝ 0․6-0․7 և 3․8 %-ը՝բարձր՝ 0․8-1․0 լրիվություն։ Փոքր լրիվության ծառուտների մեծքանակը վկայում է այն մասին, որ հանրապետության անտառների մեծ մասն իրենցբնապահպանական ու տնտեսական հատկություններով գտնվում են վատթարվիճակում։ Նույն պատկերննաև արտադրողականությաննկատվումէցուցանիշներում, որտեղ IV, V, Vա, Vբ՝ ցածր արտադրողական բոնիտետային դասերըկազմում են 53․1 %, մինչդեռ բարձր արտադրողական I, II բոնիտետային դասերը՝ընդամենը 10 %։ Հայաստանն աշխարհի այն 70 երկրներից է, որոնց անտառածածկ տարածքըկազմում է ընդհանուր մակերեսի 10 %-ը։ Վերջին տասնամյակներում անտառներիկորուստը հիմնականում պայմանավորված է շինափայտի և վառելափայտիձեռքբերման նպատակով իրականացված անտառահատումներով։ Անտառների ապօրինի հատումները 10 անգամ գերազանցում են թույլատրելիսահմանը։ Թեպետ պետությունը թույլ է տալիս հատել 30-40 հազար մ3 փայտանյութ,սակայն հատվում է 300-400 հազար մ3 [6]։ Ապօրինի անտառահատումների դինամիկան2009-2017 թվականների համար ներկայացված է նկար 4-ում։ 2004 թ․ թեպետ կառավարությունը հաստատել է անտառների ռազմավարությունն ու քաղաքականությունը, ինչպես նաև անտառային օրենսգիրքը, սակայնանտառների վիճակը չի բարելավվում։ Պատճատները բազմաթիվ են. անտառներիոլորտին հատկացվելիք ֆինանսավորումը նվազել է, առկա է անտառապահներիխնդիր։ Անտառների նվազման հետևանքով խախտվում է էկոհամակարգն ուկենդանական միջավայրը։ տ ա հ Նկար 4. «Հայանտառ» ՊՈԱԿ-ի «անտառտնտեսություն» մասնաճյուղերում՝ բնության հատուկ պահպանվող տարածքներում և անտառային համակարգից դուրսընդհանուր օգտագործման տարածքներում, կազմակերպությունների ստուգումների ևուսումնասիրությունների արդյունքում հայտնաբերած ապօրինի հատված ծառերի քանակը [1,ԱՊՀ երկրներում, եթե մեկ շնչին բաժին ընկնող կանաչ տարածքը կազմում է2․9հա, ապա մեզ մոտ՝ 0.1 հա, այսինքն՝ 29 անգամ պակաս։ Այն, որ Հայաստանըամենասակավանտառ պետությունների շարքին է դասվում, հաստատում է նաևչհամարվի սակավանատառ«Հայանտառ» ՊՈԱԿ-ը։ Որպեսզի Հայաստանըպետություն, պետք է տարեկան 5000 հա ծառ տնկել, մինչդեռ կառավարությանորոշմամբ եղած ծառերն էլ հատվում են հանքարդյունաբերության համար։ զարգացման, տարածմանՀՀ անտառներում կատարվում են անտառպաթոլոգիական հետազոտություններ, անտառավերականգնման և անտառապատման աշխատանքներ։ Անտառպաթոլոգիական ուսումնասիրությունների նպատակը վնասատուների ու հիվանդություններիօրինաչափությունների պարզաբանումը,վնասակարության կանխարգելման արդյունավետ միջոցառումների նախագծերիմշակմումն ու իրականացումն է։ Անտառապաթոլոգիական ուսումնասիրություններիմիջոցով գնահատվում է անտառների սանիտարական վիճակր, որոշվում են հիվանդ,չորացողհատումներիանհրաժեշտությունը և դրանց ծավալները։ սանիտարականևչորացածծառերիքանակը,հա Նկար 5. 2008-2017 թթ. անտառավերականգնման դինամիկան /հա/ [1, 2]Անտառավերականգնման աշխատանքներն իրականացվում են անտառայինհողերի այրված, հատված և այլ բացասական գործոնների ազդեցությունիցանտառազուրկ, նախկինում անտառածածկ տարածքների վերականգնման և բնական վերաճի ապահովման նպատակով։ Անտառապատումն արհեստական անտառային մշակույթների հիմնադրումն ուաճեցումն է տնկման և ցանքի միջոցով` ոչ անտառածածկ հողերի, ինչպես նաև այլնպատակային նշանակության հողերի վրա։ Հայաստանի Հանրապետության տարածքում անտառապատման (2008-2012 թթ.)և անտառավերականգնման (2008-2017 թթ.) դինամիկաները տրված են նկար-ներ 5-6ում։ հա Նկար 6. 2008-2012թթ. անտառապատման դինամիկան /հա/ [1, 2]Ինչպես երևում է նկար 5-ի և 6-ի տվյալներից, Հայաստանի անտառներումկատարվող անտառապատման և անտառավերականգնման աշխատանքները խիստանբավարար են, անհրաժեշտ է կատարել լրացուցիչ աշխատանքներ՝ զուգահեռաբարնվազեցնելով ապօրինի անտառահատումները։ Անտառների պահպանության ոլորտում անհրաժեշտ է կատարել մի շարքմիջոցառումներ, որոնցից են օրենսդրական և ինստիտուցիոնալ բարեփոխումները,վերահսկողական համակարգի կատարելագործումը, բնության նկատմամբ սպառողական վերաբերմունքի փոփոխումը, այլընտրանքային էներգիայի կիրառման խթանումը և այլն։ ցանկացածմիջոցառումԱնտառներիպահպանությանկմատնվիանհաջողության, քանի դեռ բնակչությունը չի փոխել իր սպառողական վերաբերմունքn անտառների և, ընդհանրապես, բնության նկատմամբ, քանի դեռ անտառըդիտվում է որպես շինափայտ ու վառելափայտ ստանալու միջոց, և չկա անտառների՝որպես էկոհամակարգի կարևորության գիտակցումը։ Անհրաժեշտ է բարձրացնելհանրության էկոլոգիական կրթվածության աստիճանը, դպրոցական ծրագրերումներառել բնապահպանության և ռացիոնալ բնօգտագործման վերաբերյալ նյութեր,բնակչությանը ծանոթացնել էկոհամակարգային ծառայությունների օգուտներին։ Հայաստանի Հանրապետության շրջակա միջավայրի պահպանության ուբնական ռեսուրսների ռացիոնալ օգտագործման բնագավառներում, հաշվի առնելովզարգացած երկրների հաջողված փորձը, անհրաժեշտ է կատարել համապատասխանփոփոխություն՝ ներդնելով նորագույն տեխնոլոգիաներ։ Այդ նպատակով անհրաժեշտէ ձեռք բերել և կիրառել` o oրինական և ապօրինի գործողությունների վերհանում և քարտեզագրում,o hեռահարզոնդավորման կիրառում(արբանյականային պատկերներիձեռքբերում),o անօդաչու թռչող սարքեր,o արագ արձագանքման և արագ տեղափոխման տեխնիկա-տրանսպորտայինմիջոցներ,o «GIS» և «GPS» համակարգեր,o ֆոտոթակարդներ, ֆոտոբռնիչներ, o սենսորային համակարգեր և այլն։ Հաշվի առնելով այն փաստը, որ ՀՀ անտառները լեռնային են, ունեն պաշտպանական նշանակություն, իսկ փայտանյութի պահանջարկը մի քանի անգամգերազանցում է անտառների արտադրողականությանը, անհրաժեշտ է անտառիսոցիալ-տնտեսականբնապահպանականնշանակությանը։ Ապօրինի անտառհատումների դեմ պայքարի աշխատանքներիարդյունավետությունը բարձրացնելու նպատակով զուգահեռաբար անհրաժեշտ էիրականացնել հետևյալ աշխատանքները`նշանակությունըստորադասելo խախտումների դեմ տուգանքների չափերի ավելացում,o 24-ժամյա հսկողության իրականացում (ներառյալ հանգստյան օրերը),o հասարակության իրազեկության բարձրացում,o անտառամերձ համայնքների գազաֆիկացում,o հանգստի և էկոտուրիզմի կազմակերպում,o էժան փայտանյութի ներկրմանը նպաստող տնտեսական լծակների կիրառում,o էկոծառայությունների ներդնում և զարգացում։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] «Անտառային պետական մոնիտորինգի կենտրոն» ՊՈԱԿ-ի 2014թ․ գործունեությանտարեկան հաշվետվություն, 21 էջ։ [2] «Անտառային պետական մոնիտորինգի կենտրոն» ՊՈԱԿ-ի կողմից 2017 թ.ընթացքում իրականացրած գործունեության վերաբերյալ հաշվետվություն, 27 էջ։ [3] Խոյեցյան Ա., Մկրտչյան Ռ., Անապատացման պատճառահետևանքային կապերը ևտարածաժամանակային գնահատման սկզբունքները ՀայաստանիՀանրապետությունում, ԵՊՀ հրատ., Երևան, 2006, 250 էջ։ [4] Կլիմայի փոփոխության մասին ՄԱԿ-ի շրջանակային կոնվենցիայի ներքոՀայաստանի Հանրապետության ջերմոցային գազերի ազգային կադաստրիհաշվետվություն (2010 թ.), Երևան, 2014, 205 էջ։ [5] Սայադյան Հ., Հայաստանի Հանրապետության անտառային գեոհամակարգերիտարածաժամանակային փոփոխությունները և կառավարման հիմնախնդիրները,ԵՊՀ հրատարակչություն, 2010, 260 էջ։ Խլղաթյան ԱնահիտՀՀ ԱՆՏԱՌԱՅԻՆ ԼԱՆԴՇԱՖՏՆԵՐԻ ԱՆԹՐՈՊՈԳԵՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ անտառածածկ, անթրոպոգեն ազդեցություն, անտառահատում,անտառավերականգնում, անտառապատում, էկոծառայություններ։