text
stringlengths 19
33.4k
|
|---|
Kóńsczi jiczmiónk ("Hordeum murinum" L.) - to je roscëna z rodzëznë "Poaceae". Kóńsczi jiczmiónk mòże rosc np. kòl drodżi. J. Trepczyk: Słownik polsko-kaszubski, Gdańsk 1994, t. I, s. 221 |
Matczi Bòsczi Gromiczny - Òfiarowanié Pańsczé - to je swiãto, chtërno wëpôdô 2 gromicznika w katolëcczim kòscele. Kaszëbi gôdele, że lepi je jak tegò dnia nie swiécy słuńce, bò bãdze lëchi rok, a òwczôrz wòlôłbë na Gromiczną widzec wilka westrzód òwc w òwczarni jak słuńce. Na Gromiczną gãs wòdë, na Strëmianą òwca trôwã. |
Ataka Dënów na pòlsczich frajbitrów kòl Pùcka w 1571 rokù - bëła 29 lëpinca, to wnenczas dënskô flota wpłënãła do Pùcczi Hôwindżi i ùprowadza òkrãtë i frajbitrów òd Pùcka do Kòpenhadżi. Wacław Odyniec, Jerzy R. Godlewski "Pomorze Gdańskie: Koncepcje obrony i militarnego wykorzystania od XIII wieku do roku 1939" (Warszawa 1982) |
Andrzéj Slëwińsczi (1939-2009) - ùrodzył sã w Wôrblëni w gminie Pùck. W latach 1956–1961 sztudérowôł w Wëższi Dëchòwny Seminarëji w Pelplinie. Tùwò dożdôł sã ksãżëch swiãceniów, chtërne przëjimnął w 1961 r. Jakno ksądz béł nôprzód w Łątczińsczi Wigòdze. Òd 1986 rokù béł biskùpã. Jakno biskùp sufragan chełmińsczi diecezji miôł dobré zdanié ò dolmaczenim z pòlsczégò "Nowégò Testameńtu" (1993) na kaszëbsczi jãzëk zrobionym przez Eùgeniusza Gòłąbka. Ten syn Kaszëbsczi Zemi je pòchòwóny w Jelbiągù, gdze béł òrdinariuszem. Pòlskòjãzëkòwi biogram Anielskòjãzëkòwi biogram |
Karawana - to je grëpa kùpców, co wanoży razem przez barabónë np. z kamélama, bò tak mòże bëc np. wikszi bezpiek. |
Wadë pòstawë cała. Wada pòstawë cała to pòdług Wolańsczégò zmianë ùtrwalony w gnôtowim ùkładze, fele „trzymaniô sã”, to téż wërwark remnygò ùkształtowaniô cała. Fele sztature to zmianë prostégò swobòdnégò położenia cała, chterne junaczą sã òd tipòwich dlô òkreslonégò ôrtu,wiekù, bùdowë i rasë. Fele sztature są pòwstałi bez patologòwi zjinaczenie. (Tylman 1972) Fele sztature to odchylenia òd òglowò przëjãtich céchów przënôléżny sztature. (Malinowska 1983) Cządë rozrostu fele: I Cząd dzejnotowich zmianów Jedne grëpë Musilów ùlegają òsłabieniu i rozcygniãcu, a w drëdżich wëstąpiwo nacygnienié i jich. II Cząd Pòwstôwanié przëgnãców (wiãzënów, żëłów, mùskùłów) III Cząd sztrukturalné zmianë Pòdzélënk felów: wrodzony nabëti rozwijowi przëwëczny plecë okrągli plecë wklãsłi plecë òkrãgło-wklãsłi plecë plaskati plecë kòlibkòwati bòczny skrzywieni porów (krzéla) piersnô klôtka kùrzô kòlãna wëkrzéwioné kòlãna szpòtawi stopë plaskati stopë plaskatô-kòszlawi stopë szpòtawi stopë wëkùmóny stopë plaskati pòprzecznô kòszlawi pôlcoch sztiwny pôlcoch młotuszkòwati pôlce. Bibliografio. T. Kasperczyk, Wady postawy ciała- diagnostyka i leczenie, Kraków 1998 E. Zeyland- Malawka, Ćwiczenia korekcyjne, Gdańsk 1999 |
Skłôd apòstolsczi ("Symbolum Apostolicum") Kaszëbsczi jãzëk. W kòscele je mówiony Skłôd apòstolsczi m.jin. pò kaszëbskù. Wierzã w Bòga Òjca wszëtkòmògącégò, Stwórcã nieba i zemi. I w Jezësa Christusa, Sëna Jegò jedurnégò, Pana Najégò, jaczi sã pòczął z Dëcha Swiãtégò, narodzył sã z Mariji Pannë, ùmãczony za Póncczégò Piłata, ùkrziżowóny, ùmarł i béł pòchòwóny; zestąpił do piekłów, trzëcégò dnia zmartwëchwstôł; wstąpił do nieba, sedzy pò prawiznie Bòga Òjca wszëtkòmògącégò. Stądka przińdze sãdzëc żëwëch i ùmarłëch. Wierzã w Dëcha Swiãtégò, swiãti Kòscół pòwszéchny, Swiãtëch przestôwanié, grzéchów òdpùszczenié, cała zmartwëchwstanié, żëwòt wieczny. Amen. F. Cenôwa:"Xążeczka dlo Kaszebov przez Wojkasena", 1850 Gduńsk E. Gòłąbk, E. Prëczkòwsczi:"Më trzimómë z Bògã",Gduńsk 1998, s. 18 "Credo in Deum Patrem omnipotentem," "Creatorem caeli et terrae." "Et in Iesum Christum," "Filium eius unicum, Dominum nostrum," "qui conceptus est de Spiritu Sancto," "natus ex Maria Virgine," "passus sub Pontio Pilato," "crucifixus, mortuus, et sepultus," "descendit ad inferos, tertia die resurrexit a mortuis," "ascendit ad caelos," "sedet ad dexteram Dei Patris omnipotentis," "inde venturus est iudicare vivos et mortuos." "Credo in Spiritum Sanctum," "sanctam Ecclesiam catholicam," "sanctorum communionem," "remissionem peccatorum, " "carnis resurrectionem et vitam aeternam." "Amen. " |
Panama - Państwò w Strzédni (i Pôłniowi) Americe. Òficjalnym jãzëkem je szpańsczi. Stolëcą Panami je Panama. Wiéchrzëzną Panami je 75 417 km². |
Chòckòwò (we zdrojach: "Chozcho" 1140, "Chozkowe" 1183, "Chozcowe" 1214, "Gutzkowe" 1228, "Gokecowe", "Gotzekowe", "Gotzkovborg", "Gützkow"; miem. "Gützkow") - garc w Pòrénkòwòprzédnopòmòrzczim Krézu w krôju Meczelbòrzkô-Przédné Pòmrë nad Pianą. Lëdztwò gardu: 2.832 (2009) Wiéchrzëzna gardu: 42,68 km2 |
Józef Łãgòwsczi (pòl. "Józef Łęgowski") - ùr. 8 stëcznika 1852 rokù, ùm. 13 lëstopadnika 1930 rokù - to béł szkólny i pòlsczi m. jin. jãzëkòznajôrz. Czasã jegò tacewné miono bëło Dr. Nadmorski. Òn pisôł téż ò Kaszëbach. Dr Nadmorski: Kaszuby i Kociewie. Język, zwyczaje, przesądy, podania, zagadki i pieśni ludowe w północnej części Prus Zachodnich, Poznań 1892. Kozłowski (Łęgowski): Ludowe nazwy roślin z Prus Królewskich. „Pamiętnik Fizjograficzny". Warszawa 1885. |
Karno Sztudérów „Pomorania” je òd 1962 rokù jakno karno młodzëznë, chtërna mia përznã òdswiéżëc Kaszëbsczé Zrzeszenié. Diskùsëje, wëjazdë, pòtkania – sã tipiczné w fùnksnérowaniu Karna. Célã tëch wszëtczich pòdjimiznów je samòùczenié sã Pòmòreńców ë lubòtników Karna, ale téż cësk na jinszich i òsoblëwé jintegrowanié lëdzy wkół sprawów juwernotë ë kùlturowi spôdkòwiznë. 1967 rokù Karno dało pierszą Medaliã Stolema. Ùczestniwóny są nią lëdze, òsoblëwò zasłużony dlô Kaszëbów ë Pòmòrzégò. W pierszich latach dzejaniô Karno dostało Chëcz – stôri kaszëbsczi bùdinuszk w Łątczińsczi Hëce ë to jegò „terenowô” sedzba. Tu bëło wiele wôżnëch zetkaniów nié leno w historië Karna, ale całégò Zrzeszeniégò. Òd lat rok w rok są téż òrganizowané wanodżi - rézë pò Kaszëbach ë Pòmòrzim, jaczich célã mô bëc dostôwanié sã do wôżnëch môlów, priwatnô edukacjô bëtników, a kù reszce pòspólnô wanoga i pòznôwanié se nawzôjno. Pòdjimizną Karna do dzysô je pòkôzk scynaniégò kanië w Łątczińsczi Hëce czë Kònkùrs Wiédzë ò Pòmòrzim dlô ùczniów strzédnëch szkòłów, jaczégò zaczątk béł w 1985 rokù. Karno mô kòńtaktë z jinszima etnicznyma ë jãzëkòwima miészëznama Eùropë ë òdwiédzô Frizów czë Serbòłużiczanów. „Pomorania” to je téż Nôùkòwi Krąg (na Gduńsczim Ùniwersytece òd 1983 rokù, na Gduńsczi Pòlitechnice òd 1992 rokù). Jich dzejanié je widzec w rëchtowanim rozmajitëch ùczałëch kònferencjów czë wëstôwków. "Pòmòreńcowie" pùblikùją swòje artikle na stronach „Pòmeranie”. Zadanim jich je rozkòscérzanié swòjich ùdbów w rozmajitëch placach, promòwanié samòrządzënë ë wspiéranié spòlëznowégò dzejaniégò. Nôleżnikama Karna są Kaszëbi, Kòcewiôcë, gduńczónowie ë wszëtcë, chtërni czedës przëjachelë tuwò, a chtërnym zanôlégô na ti zemi. Pomorania Lëteratura. Róża Ostrowska, Izabella Trojanowska: Bedeker kaszubski, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1974, s. 338 |
Aùstriô (niem. "Österreich") , Repùblika Aùstrie (niem. "Republik Österreich") – państwò pòłożoné w Westrzédny Eùropie, federacjô, chtërną twòrzi dzewiãc stôwornëch krajów (miem. "Bundesländer") ze stolëcą w gardze Widen. Òd 1995 nôleżi do Eùropejsczi Ùnie. W regione Karintie mieszkô wiele lëdzy nôleżącëch do słoweńsczi miészëznë, nalezc mòże tam dwùjãzëkòwé niemieckò-słoweńsczé tôfle. W stôwornym kraju Burgenland mieszkają zôs przedstôwcowie chòrwacczi i wãgersczi miészëznë. Na ti òbéńdze téż stosowóné są dëbeltné zapisë nazw môlëznów. stoleczny gard: Widen lëdztwò: 8.783.198 mieszkańców (2017) wiéchrzëzna: 83.879 km² Przëpisczi. |
Przëmùszewò - to je kaszëbskô wies w pòmòrsczim wòjewództwie, w chònicczim krézu, w gminie Brusë. Tu w 1904 r. ùrodza sã Ana Łajming - kaszëbskô i pòlskô pisôrka, a w 2008 rokù mieszkało 77 lëdzy. |
Sprãżëna – to je sprëżny element brëkòwóny przë bùdownie maszinów, zwiksza jakno łączba w sprëżnëch łączeniach. (en) |
Ágústa Eva Erlendsdóttir (ùr. 28 lëpinca 1982) je islandzkô spiéwôrka ë teatrownica. |
1897 - Pierwszi elektriczni tramwaj w Szczecënë. 1901 - W Stôłpskù nowi rôtësz. 1941 - Mùżdżówka profesorów: we Lwowie miemieccë naziscë pòmòrdowelë 25 polsczich profesorów i jich rodzëznë, w tim Tadeùsza Boya-Żeleńsczégò. 1946 - W Gduńskù pùblicznô egzekucjô: pòwiszonëch òstëlë 6 nôleżniców personelù i 5 pòlsczich kapo z lagrù Stutthof. 1946 - W Kielcech pògrom Żëdów (kielecczi pògrom). 1095 – Usama Ibn Munkiz, syrëjsczi aristokrata, rëcôrz, prowadnik fortù Szajzar, diplomata, rézownik, pòeta, runita, aùtor achtnionégò pamiãtnika (ùm. 1188) 1767 - Bakin Kyokutei, japońsczi runita, pòeta, malôrz (ùm. 1848) 1804 - Nathaniel Hawthorne, amerikańsczi runita, aùtor "Szkarlatni lëtrë" (ùm. 1864) 1807 - Giuseppe Garibaldi, italsczi rewolucjonista, politiczni dzejôrz (ùm. 1882) 1873 - Zofiô Moraczewskô, pòlskô dzejôrka, pòlitikôrka, pòsłônka na Sejm (ùm. 1958) 1896 - Janina Mierzecka, pòlskô fotografka, cechowniczka (ùm. 1987) 1927 - Gina Lollobrigida, italskô téatrownica 1929 - Kónrôd Swinarsczi, pòlsczi téatrowi, filmowi, telewizijni i òperowi reżiser (ùm. 1975) 1934 - Křesćan Bart, górnosorbsczi téatrownik, téatrowi reżiser 1936 - Henryk Grynberg, pòlsczi runita, swiôdk Holokaustù 1936 - Zdzisława Donat, stolemna pòlskô òperowô śpiewôrka (koloraturowi sòpran) 1826 - John Adams – drëdżi prezydent USA 1826 - Thomas Jefferson – trzecy prezydent USA 1921 - Antón Grabowsczi, pòlsczi inżiner, esperantista (ùr. 1857) 1934 - Mariô Skłodowskô-Curie, pòlskò-franceskô ùczona, noblëstka z chemii i fizyki (ùr. 1867) 1941 - Tadeùsz Boy-Żeleńsczi, pòlsczi runita, dolmacz (ùr. 1874) - mùżdżówka profesorów 1943 - Władisłôw Sikorsczi, pòlsczi generał, minister, premier (ùr. 1881) - katastrofa samolotù w Gibraltarze 2003 - Barry White, amerikańsczi spiewôrz (ùr. 1944) |
Na latowiskù - to je titel pòlsczégò kòmiksu "Na wczasach" Janusza Christë (seria "Kajkò i Kòkòsz") w kaszëbsczim wëdanim. "Kajko i Kokosz – Na wczasach" |
Sejong Wiôldżi (7 maja 1397 - 18 maja 1450) - béł czwiôrtim królã kòrejańsczi dinastëji Joseon, rzãdzëł Kòreją w latach 1418 - 1450). Béł ùsôdzcą rodnégò kòrejańsczégò alfabétu hangeula, chtëren wprowôdzëł nimò wiôldżégò protestu ze starnë ùczałëch znającëch hanja. Seojong je jednym z dwóch władców Kòreji pòsmiertno ùhonorowónëch dodôwkã do miona "Wiôldżi", drëdżim je Gwanggaeto. |
- Aleksander Wiôldżi, antikòwi panownik macedońsczi, przednik macedońsczégò imperium (ùm. 323 p.n.e.) 1304 - Francesco Petrarka, italsczi pòeta, runita, humanista (ùm. 1374) 1822 - Grégòr Mendel, czesczi botanik (ùm. 1884) 1947 - Carlos Santana, amerikańskò-latinosczi gitarzesta 1964 - Chris Cornell, amerikańsczi spiewôrz w karnie Soundgarden (ùm. 2017) 1993 - Alycia Debnam-Carey, aùstralëjskô teatrownica 1109 – Eupraksja (Adelheid von Kiev), czijewskô ksyżëcka (ùr. 1071) 1923 - Pancho Villa, meksikańsczi rewolucjonista, lëdowi dzejôrz (ùr. 1878) 1926 - Feliks Dzierżyński, pòlsczi komunista, sowiecczi czekista (ùr. 1877) 1937 - Guglielmo Marconi, italsczi fizyk, wënalôzca radia, noblësta (ùr. 1874) 1973 - Bruce Lee, amerikańskò-chińsczi méster kung fu i karate, teatrownik (ùr. 1940) |
Alojzy Nôgel (ùr. 1930 w Czelnie - ùm. 1998 w Gdini) - je wôżnym kaszëbsczim pòetą i prozajikiem, chtëren debiutowôł w 1953. Òn béł sënã krôwca i w latach 1937-1939 chòdzył do pòlsczi szkòłë, a w latach 1940-1944 do miemiecczi. W 1943 ùmarła mù matka, a w 1945 òjc. Òn ùsadzył wiele wiérzt w zbiérkach: "Procem nocë" (1970), "Cassubia fidelis" (1971), "Astrë" (1975), "Otemknij dwiérze" (1992) i jin. Jegò wiérzta "Biskup Domienik" (1992) je ò biskùpie Kònstantinie Dominikù. Ùrobiôł téż prozã dlô dzôtk: "Nënka Roda ë ji dzôtczi" (1977); "Cëdowny wzérnik" (1979); "Szadi Władi" (1983); "Dzéwczę i krôsnięta" (1988); "Bajki i bajeczki = Bôjczi i bôjeczczi" (2011). Ùznôwôł cësk Zëchtë, prozë Majkòwsczégò i felietónów Labùdë. Tołmacził z: biôłorësczégò, miemiecczégò i łotewsczégò. Czãsto dolmaczony na: biôłorusczi, bretońsczi, łotewsczi, miemiecczi, czesczi i sloweńsczi. Jegò "Zarzekłé kamë" ze zbiérkù "Cëdowny wzérnik" (1979) są kaszëbsczim tekstã w ksążce A. F. Majewicza "Języki świata i ich klasyfikowanie, PWN Warszawa, 1989". W tim zbiérkù òn zwie dwanôsce miesąców tak: stëcznik,gromicznik,strumiannik,łżëkwiôt,môj, czerwińc,lëpinc,zélnik,séwnik, rujan,lëstopadnik i godnik. Do niegò pisôł profesor Aleksãnder Duliczenkò. Òn pò latach ùznôwôł kaszëbiznã za jeden ze słowiańsczich jãzëków, a ùtwórców dzelił na kaszëbsczich (np. Jan Trepczik) i niekaszëbsczich (np. Lech Bądkòwsczi). Czile jegò wiérztów muzyczno òbrobilë H. Jabłońsczi i Juliusz Łuciuk ("Kaszëbë"). Òn przetołmacził na kaszëbsczi kòlãdã "Cëchô noc", a też krótczi fragment Nowégò Testamentu (wédóny w 1973 rokù). Instytut Kaszubski w Gdańsku, 2017, s. 231 - 235. F. Neureiter: Historia literatury kaszubskiej : próba zarysu, przełożyła Maria Boduszyńska-Borowikowa ; wstępem opatrzył Tadeusz Bolduan, Gdańsk : Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, Oddział Miejski, 1982 F. Neureiter: "Kaschubische Anthologie", Mnichòwò 1973 Pùblikacje Alojzégò Nôgla w katalogù WorldCat VIAF |
Qq Q, q – sétmënôstô lëtra pòdstawòwégò łacyńsczégò alfabétu, brëkòwónô dzys w jãzëkù anielsczim, francësczim, katalońsczim, galicyjsczim, italsczim, oksytańsczim, pòrtugalsczim, szpańsczim etc. Lëtra ta pòchòdzy òd grecczi lëtrë "Koppa, Qoppa" (Ϙ, ϙ) i fenicczi "qoph". Nôczãscy òznôczô spółzwãk [q]. We wespółczasnëch jãzëkach mòże oznôczac równak téż regã jinëch zwãków, na przëmiôr [k], [g], [kʷ], [ku], [/kjuː/]. |
Lëst do Galatczików [Ga] – to je dzél Nowégò Testameńtu napisóny kòl 57 rokù. Swiãti Paweł dłëgszi czas béł Efezu i tu béł pisóny Pierwszi Lëst do Kòrintczików, a téż wierã béł napisóny Lëst do Galatczików, chòc mòżlëwé je, że no pismiã bëło ùłożoné ju pò wëjachaniu z Efezu, w jaczims dzélu Macedońsczi - rzimsczi prowincji. Galatczicë to béł lud, jak òd etniczny stronë zdrzec, wieloraczi. Ten Lëst pòwiôdô téż ò pòwòłanim do Kòscoła pòganów. Eùgeniusz Gòłąbk (tołmaczenié): "Swiãté Pismiona Nowégo Testameńtu", Gduńsk-Pelplin 1993, ss. 339 - 350. |
Sobieszewsczi Òstrów - to je dzél Gduńska. Lëteratura. "Biuletin Radzëznë Kaszëbsczégò Jãzëka" 2010, s. 112. |
Sanowò (we zdrojach: "Canowe" 1276, "Sanowe" 1311, "Sanow" 1333, "Sczanow" 1402, "Czanaw" 1411, "Czanow" 1411, "Sanouw" 1459, "Zanow" 1402, "Czanowe" 1485, "Zano" 1498, "Tzanow" 1517, "Zahno" 1670, "Canowo" (Cenôwa), "Zanów" 1880-1902, "Canów" 1934, "Czanów "1934; pòl. "Sianów", miem. "Zanow") - garc w kòszalëńsczim krézu w Zôpadnopòmòrsczim wòjewództwie nad Pòlnicą. Lëdztwò gardu: 6.606 (2009) Wiéchrzëzna gardu: 15,88 km2 Czesław Piskorski, Pomorze Zachodnie, mały przewodnik, Warszawa: Wyd. "Sport i Turystyka" Warszawa, 1980, ss. 236 - 237. |
Plińce - są ùpiekłé z òskrobónëch, riwòwónëch, sërëch bùlew, mączi ë jaja. Òne są piekłé z dwóch strón na òléju w patelni. Je mòże pòsëpac cëkrem. Òne są òsoblëwò pòpùlarné w Biôłorusczi (дранікі, draniki), le téż w jinszich krajach. Plińce (pò pòlskù) |
Mëdżi ("Culicidae") – rodzëzna òwadów z rzãdu mùchówków, wëstãpùje na całim swiece. Znónëch je pòwëżi 40 ôrtów i kòl 3,5 tësąców gatënków mëgów. Bùdowa cała. Dorosłi mëga mô gãbny aparat żgająco – susający, skłôdający sã z wëcygnionëch wargów (górnô i dólnô), żuwaczczi, pòdgãbia i szczãków I pôrë. Fizjologiô. Samice mëgów susają krew zwierzãtów stałocëplnëch, a niechtërny òwadów, dlôte że do pòwstanié jajów w jajnikach òne brëkùją krwi òznaczonëch gatënków zwierzãtów. Samce mëgów jedzą kwiatowi sok. Samice mëgów wabi min.: zwikszoné stãżenié dwùtlenkù wãgla w wëdichanëm wiodrze i mlekòwi kwas. Na ùgrëzenié mëgów nôbarżi są wëtawienié młodi chłopi, dzecë i białczi czedë mają cządzawicã. Samica żga swòją òfiarã, do renë wpùszcza kapkã slënë, żebë krew ni mògła gãstniec. Pózni òna susa krew i òdlatuje czej napełni żôłądk krwią swòji òfiarë. Ji slëna drażni skórã. Pò ùgrëzenié skóra robi sã czerwionô i swãdzy. Trib żëcé. Pònarwë mëgów żëją w wòdowim strzodowiskù. Dorosłé òsobniczi lôtają wieczorama w wiôldżich chmarach nad pòdmłokłimi łąkama, kòl jezor, stawów i rzéków. Jedné gatënczi lubią zacenioné kòlberdżi abò òswietloné, wòlné, wòdowé rëmnotë. Czasã jaja mëgów sã nie rozwijają, czedë nie przelezą przez cząd chłodu i nie nalezą sã w wilgòtnym strzodowiskù przez gwësny cząd. Jaja są zwãżoné na jednym kuńcu i skłôdóné na wòdze baro blisko sebie, tak że wòda ni mòże sã dostac do nich. Pònarwë sã lëgną pò gwësnym czasu. Òne są baro pierzglëwé i nieùbëtné chùtkò pikùją. Pònarwë mëgów jedzą psëjącą sã òrganiczną materiã, a blós niechtërny gatënczi są drapiéżnikama. Larwë mëgów są baro rëchawé. Rozkwatérowanié. Mëdżi wëstãpùją òd Arktyczi pò tropikalną conã. W Pòlsczi mómë 47 gatënków mëgów. Ù nas nôbarżi zwëczjnô je: brzãczącô mëga (Culex pipiens) Theobaldia annulata komar widliszek (Anopheles maculipennis) Anopheles atroparvus Anopheles messeae Anopheles claviger Anopheles plumbeus Gòrącé mëdżi: Anopheles gambiae – przenoszą malariã Aedes aegypti - przenoszą żôłtą febrã, dengã, zapôlenié mùskòwich plechów Anopheles mosquito – przenoszą malariã Stegomia calopus – przenoszą żôłtą febrã Phlebotomus papatasii - przenoszą dengã Ekòlogiô. Chòrobë rozoszoné przez mëdżi to: malariô żôłtô febra denga zapôlenié mùskòwich plechów Systematika. Rodzëznë mëgòwatëch dzelą sã na pòdrodzëznë: Pòdrodzëzna Anophelinae Anopheles Bironella Chagasia Pòdrodzëzna Culicinae Aedeomyia Aedes Armigeres AyurakitiaCoquillettidia Culex Culiseta Deinocerites Eretmapodites Ficalbia Galindomyia Haemagogus Heizmannia Hodgesia Isostomyia Johnbelkinia Limatus Lutzia Malaya Mansonia Maorigoeldia Mimomyia Onirion Opifex Orthopodomyia Psorophora Runchomyia Sabethes Shannoniana Topomyia Trichoprosopon Tripteroides Udaya Uranotaenia Verrallina Wyeomyia Zeugnomyia Pòdrodzëzna Toxorhynchitinae Toxorhynchites mëgadzeskò skògla skògwia skògùlc kùta Plagi egipskie – trzecô ùcemiãga "mëdżi" ('kinim') Barbara Skierska 1971. Klucze do oznaczania owadów Polski. Część XXVIII Muchówki – Diptera Zeszyt 9 a Komary – Culicidae Larwy i poczwarki. PWN, Warszawa. Barbara Skierska 1977. Klucze do oznaczania owadów Polski. Część XXVIII Muchówki – Diptera Zeszyt 9 b Komary – Postacie dojrzałe. PWN, Warszawa. |
Postgirobygget je rockòwim karnã z Norwesczi. Domôcô starna karna |
Andorra – to je môłé państwò w Eùropie midzë Francëją a Szpańską w Pirenejach. Stolëcą Andorrë je gard Andorra la Vella. Tu lëdze gôdają pò katalońskù. lëdztwò: 77.281 mieszkańców (2016) wiéchrzëzna: 467 km² Spòdlowé pòdôwczi. |
Gwiôzdór (abò Gwiôzdka, Gwiôzdor, na nordowëch Kaszëbach zwóny téż panëszką) – to je wôżny człowiek w Gwiôzdce, wiele razy òni są dwaji czë trzeji. Gwiôzdór mô kòrbôcz ze słomë i wòłô dzecë do pôcerza. Dzecóm co mògą pôcerz rozdôwô zôbôwczi, pierniczi i òrzechë, żebë dobrze rosłë, a dzecóm co ni mògą i przez całi rok rôkùją, daje wrëczi i bije kòrbôczã. |
Mòrzebôb ("Huperzia selago" (L.) Bernh. ex Schrank & Mart., Syn.: "Lycopodium selago" L.) - to je ôrt roscënë z rodzëznë włochôczowatëch ("Lycopodiaceae"). On rosce m. jin. na Kaszëbach w lasu. Ù ti roscënë nie pòwstôwô kłos ze spòrama. Òna cało je trëjącô, bò mô w se alkalojidë. Ù nas òn je òbjimniãti ùrzãdową òchrónią. Prësczi Miemcë gôdele na niego "Mörsemau" cos tak jak Kaszëbi. Stefan Ramułt: Słownik języka pomorskiego czyli kaszubskiego. Scalił i znormalizował Jerzy Treder, Gdańsk 2003, s. 176 |
Krokòwa - je wiôlgą kaszëbską wsą w pòmòrsczim wòjewództwie, w pùcczim krézu, w gminie Krokòwa. Do òbéńdë wsë rëchòwóné są téż: Minkòwice i Gòszczëno, przez to òna mô charakter môłégò gardu. Tu je skrzëżowanié dróg i są dwie wojewódzczi drodżi. Téż tu je sedzba gminë Krokòwò. Historëjô. Pierszé wiadło ò Krokòwi je zapisóné w 1288 rokù. Wies dłudżi lata słëcha do familëji Krokòwsczich (von Krockow). 2010 Wiôlgô Piôsznica Żarnówc |
Jan III Sobiesczi (ùr. 17 zélnika 1629, ùm. 17 czerwińca 1696) - Tërce zwôle gó "Lew z Lechistanu". Òn béł pòlsczim królem òd 1674 rokù. Tëdë bëłë wòjnë pòlskò-tërecczi, a òsoblëwie pòmòc wiedeńskô w 1683 r. Mielë w ni téż bëtnictwò szlachcëce z Kaszëb, a i chłopi. Tej téż wiele kaszëbsczi szlachtë zaczãło sã identifikòwac z Pòlską. Niechtërny doszlë nawetka do równiszcza tipòwégò dlô panownégò òkrãżô, dochôdającë do pòczestnotë senatorów Pòlsczi i wòjewòdów w Królewsczich Prësach. Zwësk z apartnégò prawa z 1677 rokù òd tego króla béł cygniãti np. w Kãpinie. |
Charzëkòwë (pò pòlskù "Charzykowy") – są wsą w pòmòrsczim wòjewództwie, w chònicczim krézu, w gminie Chònice. Wies je nad Charzëkòwsczim Jezorã. Tu w 2011 rokù mieszkało 1492 lëdzy. W Charzëkòwach rosce kaszëbskô wika. Marian Biskup, Andrzej Tomczak, Mapy województwa pomorskiego w drugiej połowie XVI w., Toruń, 1955, s. 81 "Polsko-Kaszubski Słownik Nazw Miejscowych i Fizjograficznych" / "Pòlskò-Kaszëbsczi Słowôrz Miestnëch ë fizjografnëch Mión", wydanie I, Gdańsk 2006 Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie pod redakcją Andrzeja Chludzińskiego |
Dzëk abò dzëkô swinia ("Sus scrofa") – lądowi susk z rodzëznë swiniowatëch ("Suidae"). Òń żëje m. jin. na Kaszëbach. Òd niegò są domôcé swinie. Rozmajitoscë. Dzëk je pòpùlarnym łownym zwierzã i jakno taczi dożdôł sã w jãzëkù jachtôrzów wiele òsoblëwëch pòzwów, chtërne pòzwôlają w krótczich słowach gò òpisac. Ò jachce i dzëkù napisôł Augùstin Dominik tak: "..., że béł to nówikszi zwiérz zastrzeloni tegò dnia, pò skończony jachce łowczi òmòczoną w krëwi dzëka chòjnową wietewką zatknął mù w czôpk ë ògłosził gò królã jachtë. " Nôprzód dzëk wëstãpòwôł w Europë, nordowi Africe i Azëjë. Wëstãpòwanié zanôleżi òd klimatë i lëdzy. Jesz w pòczątkach XX wiekù ùwôżony był za szkòdnika dlô gbùrów i jegò robòtë na pòlu. Nie bëło żódnéch zasadów òchronë i dzëki nie bëłë dokôrmióné. Zmôdżi. Nôlepszim zmôgã je cknienié, ale też maklënk, szmakã i słëch. Wzérny zmôg też mô dobré, chòc przez to, że òczë mô rozłożoné pò bòkach głowë nie widzy tegò co dzeje sã z przódkù. Rozrôdzanié. Nôczãscy rodzë sã òd szterech do òsmë sztëk môłëch. Czasã sã zdôrzô nawet dwanôsce sztëk. Augùstin Dominik. Tóna z pustk, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie Oddział Miejski w Pucku, Puck 1983, s. 45 |
Stôri Dwór – to są pùstczi kòl kaszëbsczi wsë Bòrzestowò w gminie Chmielno. |
Rëkòwiszcze – to je gòdowi czas ù jeléniów. W tim czasu mòże czëc rëk jelénia. Jeléń |
Figùrowé szrëcowanié - to je dyscyplina zëmòwégò spòrtu na lodze. (en) |
Świdwin (we zdrojach: "*Skwi(e)lbin(o)", "Schiuelben" 1280, "Cchiuelbin" 1291, "terram Schiuelbeyn" 1292, "terram Scyuelbein" 1292, "SCHIVELBEM" 1507, "Sibelbon" 1575 (1579), "Schifilbein", "Schifelbein", "Schivelbein", "Szifelbejn" (Cenôwa); miem. "Schivelbein") – krézewi gard we Zôpadnopòmòrzczim Wòjewództwie nad Régą. Lëdztwò gardu: 15.503 (2010) |
No Means No (téż Nomeansno) je hardcore pùnkòwé karno z Vancouveru w Kanadzé. Założëlë je w 1979 rokù braca Rob Wright (basowô gitara ë spiéw) ë John Wright (perkùsëjô, spiéw ë keyboard). W 1983 dorzëszëł do nich Andy Kerr (gitara), na chtëtnegò plac przëszed w 1992 rokù Tom Holliston. Nôlëżnicë wëstãpiwôją czãsto brëkùjąc pseudonimów, tak je widzëc na platach bracënów Wright jakno "Mr. Right" ë "Mr. Wrong", a òsoblëwi w tim je gitarownik Andy Kerr, chtërnegò prôwdzewegò nôzwëska nié je mòżno nalezc na niżódni place, miast tegò pòdiwô "...Uuuuh...", "Buttercup" czë "None of your fucking business". Sztël mùzyczny karna to hardcore punk z funkòwima elementama ë chrakterną ritmiczną sekcëją. Tekstë są sparłączoné z pòlitëcznëma, spòlëcznëma (w tim familëjnëma ë midzëlëdzczëma) témama. Wëdiwôjã téż platë jakno The Hanson Brothers. 1982: "Mama" 1986: "Sex Mad" 1988: "Small Parts Isolated and Destroyed" 1989: "Wrong" 1991: "The Sky Is Falling And I Want My Mommy" (przë wespółrobòcë z Jello Biafrą) 1991: "Live and Cuddly" (live) 1991: "0 + 2 = 1" 1993: "Why Do They Call Me Mr. Happy?" 1993: "Oh, Canaduh" (coverë karnów Subhumans ë D.O.A.) 1994: "Mr.Right & Mr. Wrong/One Down & Two To Go" 1995: "The Worldhood of the World" 1998: "Dance of the Headless Bourgeoisie" 2000: "No One" 2004: "The People's Choice" (zestôwk) 2004: "Mama" (nowé wëdanié z bònusã) 1980: "Look,here come the wormies" 1981: "Betrayal, Fear, Anger, Hatred" 1986: "You Kill Me" 1988: "The Day Everything Became Nothing" 1990: "The Power of Positive Thinking" 1996: "Would we be alive?" 1997: "In the fishtank vol.1" 2001: "Generic Shame" |
Fòlklor (z anj. "folklore" - wiédza lëdu) to je òdrãbnô kùltura rozëmòwô lëdu: zwëczi, òbrzãdë, religijné i lajicczé wierzenia, wszëlejaczé artisticzné zjawiszcza taczie jak piesnie, òracje, bôjczi, lëdowé legendë, òbrazë na binã. Materialną kùlturą jinteresëje sã etnografiô. Włascewòscë. To, co nôleżi do fòlkloru je: leno w gôdce, ùstnym jãzëkù, dlôtegò synonimama fòkloru są "ùstnô lëteratura" i "òralnô lëteratura" ; kòżdi zôpis fòlkloru je sztëczny, je jak òdjimk, chtëren je zrobiony w chwili wëgłoszeniô, wistępòwanié tekstu w wielu pòstacëjach, brëkùjë jedny wersjë, chtërną mòglë bë më ùznac za bezbłãdną, anonimòwi, ni mómë niżôdnégò aùtora, wszëtce, chtërny òpòwiadają bôjkã są autorama, to je zbiorowi autor, pòwtarzalny, kòżdi tekst béł bùdowóny ze znónëch wszëtczim, pòwtôrzającëch sã elementów, spòntaniczny - jak chtos chcôł, to gôdôł, spiéwôł, nie mòże to bëc zorganizowóné. tradicijny fòlklor - fùnkcjonëją w wielu môlach pòzostałoscë tegò fòlkloru, dzysészi fòlklor, je to nieoficjalnô starna terny kùlturë, fòlklor rekonstruowóny (fòlklorizm) - òbrzãdë i tekstë wyuczoné, òpracowóné stilistycznie. Tipologiô fòlkloru. Tekstë fòlkloru mùszimë badac razã z kontekstem, w jaczim òstałë wëgłoszóné i zapisóné. Mòżemë stosowac téż jinszé pòdzéle wedle kriteriów taczich jak: Kriterium socjohistoriczné, np. chłopsczi, szlachecczi, miejsczi, Kriterium sparłãczóné z òkòlim, np. żołniersczi, ùczniowsczi, Kriterium robòtë, np. rëbacczi, Kriterium regionalné, np. góralsczi, sląsczi, Kriterium situacyjny, np. wòjnowi, strajkòwi, òbòzowi, Kriterium etniczné, np. cëgansczi, żëdowsczi, Kriterium nôwôżnieszich strzodków wirazu, np. słowny, muziczny. Òbôcz téż. Fòlkloristika Lëdowô kùltura Fòlklor - tekst w anielsczim jãzëkù Cządnik "Kultura Ludowa" Starna Zakładu Historii Polsczégò Jãzëka i Dialektologiô UW J. Krzyżanowski, "Folklor", [w:] "Słownik folkloru polskiego", red. J. Krzyżanowski, Warszawa 1965. B. N. Putiłow, "Folklorystyka współczesna i problemy tekstologii", "Literatura Ludowa" 1973, nr 2. |
Pòpielnô Strzoda - to je pierszi dzéń Wiôldżigò Pòstu. W tã strzodã ksądz w katolëcczim kòscele sëpie lëdzóm pòswiãcony pòpiół na głowë. Malicki L.: Rok obrzędowy na Kaszubach, Wojewódzki Ośrodek Kultury, Gdańsk 1986 |
Czôrny bòcón ("Ciconia nigra") – to je wiôldżi ptôch z rodzëznë bòcónowatëch ("Ciconiidae"). Czôrné bòcónë mają gniôzda i młodé na Kaszëbach, ale òb zëmã jich tu ni ma. s. 87 "Ciconia nigra " |
Bùdowò (pòl. "Budowo") to je starô kaszëbskô wies w Pòlsce, pòłożonô w pòmòrsczim wòjewództwie, w stôłpsczim krézu, w gminie Dãbnica. W òbéńdze szôłtëstwa pòłożonô je mniészô kòloniô Bùdówkò. Tu je kòscół. Wies je na szlachù wòjewódzczi dardżi . |
Ten słowôrz gwar kaszëbsczich òbjimô tekstë ò roscëznie i zwierzëznie czë demónach (np. Pólnica), czarzënowé, ò pòwstôwaniu swiata (ajtiologiczné) ë ò „swiece na òpak”. Są w nim téż pòdaniô historiczné (np. o spiącëch ricerzach), nôtërné (np. ò maniewidach, krôsniãtach, mòrach, stolemach), demónologòwé (np. ò diôbłach), ò czarownicach i farmazónach itd. Słowôrz Zëchtë òbjimô m.jin. 8 tës. gôdk i 4 tës. frazeologizmów, wiele tekstów piesni, òpòwiescy, anegdotów, a téż tãgódk. To béł "doctor honoris causa" Gduńsczégò Ùniwersytetu. Òn ùmarł w 1982 rokù w Gduńskù, a pòchòwóny je w Pelplinie. W centróm Serakòjc je òd 2015 rokù jegò widzałô szlachòta. 3876904889. F. Neureiter: Historia literatury kaszubskiej : próba zarysu, przełożyła Maria Boduszyńska-Borowikowa ; wstępem opatrzył Tadeusz Bolduan, Gdańsk : Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, Oddział Miejski, 1982, ISBN 8300002561. Doktorat h.c. Geni nôdgroda m. Òskara Kòlberga scholar.google Worldcat |
Riszôrd Kasyna (pl Ryszard Kasyna) - ùr. 28 séwnika 1957 w Nowim Stawie kòl Malbòrga. W młodich latach òn ùcził sã m. jin.. w Malbòrgù. Òn sztudérowôł w Dëchòwny Seminarëji w Gduńskù. Tuwò pò pôrã latach dożdôł sã ksãżich swiãceniów, chtërne przëjimnął w 1982 rokù w katédrze w Òlëwie. Marijën Kòscół w Gduńsku to je kòscół, w chtërnim òn béł jakno ksądz. Òd 2005 rokù òn béł biskùpã sufraganã archidiecezji gduńsczi. Òn je doktorã cywilnégò i kanonycznégò prawa. Jakno swòje zawòłanié òn przëjimnął słowa “In veritate et caritate” (“W prôwdze i w miłoce”). Òd 2012 rokù òn je biskùpem òrdinariuszem w Pelplinie. Jakno biskùp òn biwôł w Żukòwie ë tu je tôblëca m.jin. jemù na wdôr. Swiónowò Anielskòjãzëkòwi biogram kùltura |
Bibloteka Kòngresu ("Library of Congress") - je w Waszingtonie D.C. òd 1800 rokù. Òna mô m.jin. baro wiele ksążków. To je nôwôżniészô bibloteka swiata. Kaszëbi mają téż tu kaszëbskòjãzëkòwé ksążczi. Dzél z nich to je kaszëbskô lëteratura do kaszëbskòjãzëkòwégò czëtaniégò, a kąsk z nich je do kaszëbsczi edukacji na ùniwersytecczi rówiznie. Stądka je midzënôrodny kòd ISO 639-2 dlô kaszëbsczégò jãzëka - "csb". Bibloteka ISO 639-2 "csb" Kashubian (Kaszëbsczi) |
Wiôldżé Roczitczi (pòl. "Rokity") - to je kaszëbskô wies w Pòlsce, pòłożonô w pòmòrsczim wòjewództwie, w bëtowsczim krézu, w gminie Czôrnô Dãbrówka. Tu w szkòle dzece ë młodzëzna ùczą sã kaszëbsczégò jãzëka. Wies je na szlachù wòjewódzczi dardżi Tu je kòscół. Szkòła |
Jastrzëbóg – Kaszëbi miele gò za bóżka. Lëdze czedës gôdelë: „W roczicënowim krzu mô diôbeł młodi a w barabónach Jastrzëbóg – biôjta jich szëkac". Piesniodzeja nordowëch Kaszëb – Józef Ceynowa napisôł dokôz „Jastrzëbóg wëgóniô zëmã”. J. Samp: "Z woli morza : bałtyckie mitopeje", Gdańsk : Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, 1987, s. 11 |
Mùzyka – to je kùńszt ùkłôdanió zwãków w kòmpòzycje i wëkònywanié tich kòmpòzycji na mùzycznëch jinstrumentach abò lëdzczim głosã. |
Katolëcczi Kòscół Armeńsczégò Òbrządkù ("Հայ Կաթողիկէ Եկեղեցի, Hay Kat’oġikē Ekeġec’i") - to je jedna z chrzescëjańsczich wiarów. Òna je m. jin. w Armenie, Kanadze, a kąsk téż w Pòlsce np. w Gduńskù. W Armenie wôżny dlô tegò kòscoła je 301 rok. "ARMENIAN CATHOLIC CHURCH" Katolicki w Rzeczypospolitej Polskiej obrządek ormiański" |
Parafiô p.w. sw. Walãtégò w Gdùńskù - to je stôrô parafiô w Matarni - dzélu Gduńska. Matarniô razã ze wsama z òkòlégò òd kùńca XIII stalata słëcha cëstersom. Kòscół zbùdowóny je na gòticczé mòdło. Parafiô je òd XIII/XIV stalata. |
Kòmisjô Teritorialny Samòrządzënë i Regionalny Pòliticzi – to je jedna ze sztabilnëch sejmòwëch kòmisjów. W ni są pòsélce. Òna zajimô sã funkcjonowanim sztrukturów teritorialny samòrządzënë, założeniama regionalny pòliticzi i jinima jistnyma sprawama. |
Sandra ("Sander lucioperca") rëba z rodzëznë òkónkòwatëch. Òna żëje m. jin. w snôdczich wòdach Bôłtu. |
Wiôldżi Pòdles (pòl. "Wielki Podleś") - to je kaszëbskô wies w Pòlsce w òbéńdze Kaszëbsczégò Pòjezerzô, pòłożonô w pòmòrsczim wòjewództwie, w kòscérsczim krézu, w gminie Kòscérzëna. Tu je kòscół ë szkòła. Tu w szkòle dzece ùczą sã kaszëbsczégò jãzëka. Òficjalnô kaszëbskô pòzwa wsë w pòstacje „Wiôldżi Pòdles” òsta wprowadzónô 4 lëpińca 2013. 1.) "Wielkie |
Lizôczi - to je kaszëbskô wnożëna w gminie Kòscérzna, w kòscersczim krézu pòmòrsczégò wòjewództwa. Lizôcczi kòscół je tu przeniosłi z Tëłowa w latach 2002-2003. |
Gduńsczi kréz (pòl. "Powiat gdański") - to je zemsczi kréz w pòmòrsczim wòjewództwie z sedzbą w Pruszczu. Wiéchrzëzna: 793,17 km² Lëdztwò: 81 676 Cedrë Wiôldżé Kòlbùdë Pruszcz "Gard " Gmina Pruszcz Przëwidz Pszczółczi Sëchi Dąb Wiôldżé Trąbczi |
Queen to béło pòpùlarné, achtnioné rockòwé karno w sztélu glam rock, opera rock, hard rock i rock'n'roll z Wiôldżi Britaniji. Pòwstało òno w 1970 rokù w Londinë z jinicjatiwë Freddie Mercurego, chtëren beł charizmaticznã spiéwôrzã, wiôldżim showmanem, ùsôdzczim kompozitorã, producentã mùzyczném, autorã tekstów i grëwôł na pianinie i klawiszach w karnie. Jinë nôleżnicë Queen to bëłë Brian Harold May (gitara), John Deacon (basowô gitara) ë Roger Meddows Taylor (perkùsëjô). Stolemne hity karna to bëłë m.jin. 'Bohemian Rhapsody' (1975), 'Somebody to Love' (1976), 'We Are the Champions" (1977), "Don't Stop Me Now" (1978), "Crazy Little Thing Called Love" (1980), "Under Pressure" z Davidem Bowie (1982), "Another One Bites the Dust", "Radio Ga Ga" (1984), "We Will Rock You", "The Show Must Go On" - chtërnë wszëtczé ùsadzył Freddie. Balladô "Bohemian Rhapsody" dobëłô midzënôrodna pòpùlarnotã dla Queen w 1975 rokù i je do dzys ùważanô jako jednô z nôjlepszych pjesnj na swecie. Freddie Mercury ùmarł 24 lëstopadnika 1991 roka na AIDS, miał blós 45 lat, ë karno zawieszëło zwòją dzéjnotã. Po smiercë Mercurego karno wëdôle slédné jegò nagrania i dôwało blós kòncertë jegò pamiãcë i dedikòwóne Freddiemù jak stolemny ”Freddie Mercury Tribute Concert” w 1992 na Wembley Stadionë z jinëmi spiéwôrzami i karnami jak David Bowie, Annie Lennox, Elton John, George Michael, Robert Plant z Led Zeppelin, Axl Rose i Slash z Guns'N'Roses, Black Sabbath, The Who, Metallica i jin. Queen (1973) Queen II (1974) Sheer Heart Attack (1974) A Night at the Opera (1975) - z 'Bohemian Rhapsody' A Day at the Races (1976) News of the World (1977) Jazz (1978) The Game (1980) Flash Gordon (1980) Hot Space (1982) The Works (1984) A Kind of Magic (1986) The Miracle (1989) Innuendo (1991) Made in Heaven (1995) - plata nagranô przed smiercą Mercurego |
Przewóz (pl "Przewóz") – to je kaszëbskô wies w òbéńdze Kaszëbsczégò Pòjezerzô, w pòmòrsczim wòjewództwie, w kartësczim krézu, w gminie Chmielno. Òna je w òbéńdze Kaszëbsczégò Krôjòbrazowégò Parkù. 1.) |
Jistnik (abò substantiw) – klasa pełnoznacznëch słów (dzél mòwë) , chtërna zawiérô pòzwë przedmiotów i żëjącëch jistot. W zdaniu mòże wëstãpòwac przede wszëtczim jakò pòdmiot i dopełnienié. W kaszëbsczim jãzëkù jistnik charakterizëje sã kategòriama ôrtu, lëczbë i przëpôdkù. Do te w jistnikach chłopsczégò ôrtu w pòjedinczi lëczbie wërôżô sã kategoriô żëwòtnoscë/nieżëwòtnoscë. Jistniczi chłopsczégò ôrtu, chtërne òznôczają òsobë, charakterizëją sã òsoblëwą kategorią chłopskòpersonowoscë. Òdmianã jistników przez przëpôdczi nazéwô sã deklinacją. |
Minysterstwò Kùlturë i Nôrodny Spôdkòwiznë (pòl.:Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego) - je jednym z minysterstwów we Warszawie. Òno je wierã òd 1944 rokù, a zajimô sã kùlturą i spôdkòwizną, m.jin. dotacjama np. na kaszëbiznã. Minysterstwò Kùlturë i Nôrodny Spôdkòwiznë na 2021 rok |
Shakira Isabel Mebarak Ripoll, (ùr. 2 gromicznika 1977) je Kolumbiô spiéwôrką. |
Lëdowy téater – ôrt pòlubnégò téatru, chterën pòchòdzy z lëdowëch òbrzãdów. Na Kaszëbach znaczënk dlô niégò mielë: Bernard Zëchta Jan Karnowsczi Aleksander Majkòwsczi Léòn Heyke Alojzy Bùdzysz Jan Rómpsczi Sztefan Bieszk Stanisłôw Janke i jiny. |
Mscëwòj - kaszëbszczé miono chłopsczégò ôrtu. Mòżlëwé zdrobnienié je Mscëwòjk. |
Ww W, w – dwadzestô trzecô lëtra pòdstawòwégò łacyńsczégò alfabétu. Lëtra ta pòchòdzy òd grecczi lëtrë "Ipsilon" (Y, υ) i òd fenicczi "waw", jakò téż lëtrë F, Y, V i U. W kaszëbsczim alfabéce je 31-ą lëtrą. |
Bòsniô i Hercegòwina – państwò w pôłniowò-pòrénkòwi Eùropie, na Bałkańsczim Półòstrowie. Stolëcą i nôwikszim gardã je Sarajewò. Na zôpadze i òd pôłniégò grańczi z Chòrwacją, òd pòrénkù z Serbią, òd pôłniowégò pòrénkù z Czôrnogórą, na pôłnim mô przistãp do Adriaticczégò Mòrza i brzegòwą liniã ò długòscë kòl 20 km. Je federacją, w skłôd chtërny wchôdają dwie aùtonomiczné jednostczi: Federacjô Bòsnie i Hercegòwinë i Repùblika Serbskô. Geògrafiô. Pòłożenié. Leżi w pôłniowò-pòrénkòwi Eùropie, na Bałkańsczim Półòstrowie. całownô: 51,197 km² wiéchrzëzna lądu: 51,187 km² wiéchrzëzna wòdów: 10 km² môl na swiece wedle wiéchrzëznë: 129. òglowô długòsc wszëtczich grańców: 1,543 km państwa, z jaczima mô grańce: Chòrwacjô 956 km, Serbiô 345 km, Czôrnogóra 242 km Brzegòwô liniô. 20 km (przistãp do Adriaticczégò Mòrza wkół gardu Neum) Klimat. Pôłniowi krańc Bòsnie i Hercegòwinë leżi w conie strzódzemnomòrsczégò klimatu. Wiele wikszi bënowi dzél kraju mô klimat ùmiarkòwóny kòntinentalny, je tuwò gòrąco òb lato, a òb zëmã mrozno i sniéżno. Ùsztôłcenié terenu. W westrzédnëch i nordowëch dzélach kraju górzësti krôjòbrôz, na nordowim pòrénkù grzëpòwati. Na nordowim zôpadze i pôłniowim krańcu spòtikómë wikszim dzélã równiznë. strzédnô wësokòsc: 500 m. n.r.m. nôniższô wësokòsc: 0 m. n.r.m. (Adriaticczé Mòrze) nôwëższi czëp: 2,386 m. n.r.m. (Maglić) rolné gruńtë 42,2% (w tim 19,7% òrnëch gruńtów) lasë 42,8% (w 2011) wielëna lëdztwa: 3,856,181 (wôrtosc szacowónô na lëpińc 2017) môl na swiece wedle wielënë lëdztwa: 128. Lëdze i spòlëzna. Etniczné karna. Bòsniacë 50,1%, Serbòwie 30,8%, Chòrwacë 15,4% (wôrtoscë szacowóné na 2013) Jãzëczi. bòsniacczi (państwòwi) 52,9%, serbsczi (państwòwi) 30,8%, chòrwacczi (państwòwi) 14,6% (wôrtoscë szacowóné na 2013) Religijné karna. mùzułmanie 50.7%, prawòsławié 30.7%, katolëcë 15.2%, mieskô pòpùlacjô: 40,1% wikszé miesczé westrzódczi: Sarajewò (stolëca) – 356,454 mieszkańców; Banja Luka – 185,042, Tuzla – 110,979, Zenica – 110,663, Bijeljina – 107,715, Mostar – 105,797 (pòdôwczi òglowégò spisënkù z 2013) òficjalnô pòzwa: Bòsniô i Hercegòwina pòliticzny ùstôw: parlamentarnô repùblika stolëca: Sarajewò czasowô cona: UTC+1 państwowé swiãto: brak na òglowòpaństwowi rówiznie; w Federacji Bòsnie i Hercegòwinë òbchòdzy sã Dzéń Samòstójnotë (1 strëmiannika) i Dzéń Państwòwòscë (25 lëstopadnika); w Repùbliczi Serbsczi òbchòdzy sã m.jin. Dzéń Respùbliczi (9 stëcznika) nôrodny himn: „Državna himna Bosne i Hercegovine” ("Państwòwi Himn Bòsnie i Hercegòwinë") Przédnictwò Bòsnie i Hercegòwinë (kòlektiwny òrgan władzë, skłôdô sã z trzech nôleżników – Serba, Chòrwata i Bòsniaka; wëbiérô sã jich równoczasowno na sztërëlatną kadencjã). Parlamentarné zéńdzenié Bòsnie i Hercegòwinë – dwùjizbowi parlament, w skłôd jaczégò wchôdô niższô Jizba Przedstôwców (42 nôleżników na sztërëlatną kadencjã) i wëższô Jizba Nôrodów (15 nôleżników, jaczich zacwierdzëwają parlamentë aùtonomicznëch repùblik). Bòsniô i Hercegòwina w „The World Factbook” |
Pòłãczëno (pòl. "Połęczyno") – kaszëbskô wies w Pòlsce, pòłożonô w pòmòrsczim wòjewództwie, w kartësczim krézu, w gminie Somònino. Pòlëczëno je pòłożoné nad Pòlëczënsczim Jezorã, kòl 17 km òd krézowégò gardu Kartuzë. Tu w szkòle dzece ùczą sã kaszëbsczégò jãzëka. W òbéńdze szołtëstwa pòłożonô je wies Jekmùca. Òficjalnô kaszëbskô pòzwa wsë w pòstacje „Pòłãczëno” òsta wprowadzónô 17 lëstopadnika 2011. |
Estoniô (est. "Eesti"; òficjalnô pòzwa: Repùblika Estonie, est. "Eesti Vabariik") – państwò w nordowi Eùropie. Òd zôpadu i nordë (przez Fińską Hôwingã) mô przistãp do Bôłtëcczégò Mòrza i brzegòwą liniã ò długòscë kòl 3,794 km. Òd pôłniégò grańczi z Łotewskô a ód pòrénkù – z Ruskô (przez grańczné jezoro Peipus). Stolëcą i nôwikszim gardã je Tallinn. Na teritorium Estonie ò wiéchrzëznie 45,228 km² mieszczą sã 2,222 òstrowë. Etniczni Estończicë są lëdã fińsczégò pòchòdzeniô, kùlturowo blisczim do mieszkańców Finlandie, z chtërną Estoniô grańczi przez Bôłtëcczé Mòrze. Òd 2004 Estoniô nôleżi do NATO i Eùropejsczi Ùnie. Geògrafiô. Pòłożenié. Leżi w nordowò-zôpadnym dzélu Eùropë. Òd zôpadu i nordë (przez Fińską Hôwingã) mô przistãp do Bôłtëcczégò Mòrza. Grańczi z Łotewskô òd pôłniégò i Ruskô ód pòrénkù. całownô: 45,228 km² wiéchrzëzna lądu: 42,388 km² wiéchrzëzna wòdów: 2,840 km² môl na swiece wedle wiéchrzëznë: 133. òglowô długòsc wszëtczich grańców: 657 km państwa, z jaczima mô grańce: Łotewskô 333 km, Ruskô 324 km Brzegòwô liniô. 3,794 km (przistãp do Bôłtëcczégò Mòrza) Klimat. Klimat przechódny midzë ùmiarkòwónym kòntinentalnym i ùmiarkòwónym mòrsczim, z łagódną zëmą i chłodnym latã. Wiôldżi cësk na klimat mają atlanticczé cyklonë. Z przëczënë bliskòscë mòrza sërosc lëftu je wiedno wësokô. Ùsztôłcenié terenu. Zdrzącë na ùsztôłcenié terenu, Estoniô je krajem płasczim. Mô baro długą brzegòwą liniã wedle Bôłtëcczégò Mòrza z wiãcy jak 2 tës. òstrowów. Nôwiãkszé z nich to Saaremaa ò wiéchrzëznie 2,673 km² i Hiiumaa (989 km²). strzédnô wësokòsc: 61 m. n.r.m. nôniższô wësokòsc: 0 m. n.r.m. (Bôłtëcczé Mòrze) nôwëższi czëp: 318 m. n.r.m. (Suur Munamägi) rolné gruńtë 22,2% (w tim 14,9% òrnëch gruńtów) lasë: 52,1% wielëna lëdztwa: 1,251,581 (na lëpińc 2017) môl na swiece wedle wielënë lëdztwa: 158. Lëdze i spòlëzna. Etniczné karna. Estończicë 68.7%, Ruskòwie 24.8%, Ùkrajińcë 1.7%, Biôłorusënowie 1%, Fini 0.6%, (wôrtoscë szacowóné na 2011) Jãzëczi. estońsczi (òficjalny) 68.5%, rusczi 29.6%, ùkrajińsczi 0.6% Religijné karna. prawòsławié 16,2%, lëtërstwò 9,9% (pòdôwczi òglowégò spisënkù z 2011) mieskô pòpùlacjô: 67,4% (w 2017) wikszé miesczé westrzódczi: Tallinn (stolëca) – 426,538 mieszkańców, Tartu – 93,124, Narwa – 57,130 òficjalnô pòzwa: Repùblika Estonie (est. "Eesti Vabariik") pòliticzny ùstôw: parlamentarnô repùblika stolëca: Tallinn czasowô cona: UTC +2 państwowé swiãto: 24 gromicznika – Dzéń Samòstójnotë nôrodny himn: „Mu isamaa, mu õnn ja rõõm” ("Mòja tatczëzno, mòja radosco i szczescé") pezydent Kersti Kaljulaid (òd 10 rujana 2016) premier Jüri Ratas (òd 23 lëstopadnika 2016) Pòliticzny system. Ùstawòdôwczô władza. jednojizbòwi parlament "Riigikogu" (101 nôleżników na sztërëlatną kadencjã) Estoniô w „The World Factbook” |
Chôłmżô abò téż: Łoza (we zdrojach: "Chêłmżô" (Cenôwa); pòl. "Chełmża", miem. "Culmsee", "Kulmsee") – gard w kùjawskò-pòmòrsczim wòjewództwie w torëńsczim krézu nad Chôłmżëńsczim Jezorã. Lëdztwò gardu: 14.965 (2010) Wiéchrzëzna gardu: 7,84 km2 |
Melinit - [(O2N)3C6H2OH] to je chemiczny związk. Brëkòwelë gò np. w I swiatowi wòjnie, pòtemù w jegò plac do detonacjów trafił trotil. |
Altocumulus (Ac - strzédna bôłdowana blóna) zrobiona z biôłëch czë szarich fôłtów (téż légów). Zesôdzô sã z wòdnëch kroplów, le nié je to òpôdowô blôna. Je na wiżë òd 2 400 do 6 100 m. |
; dosc wiele napisôł: L. Malicczi "Rok obrzędowy na Kaszubach" (1986), J. Perszón i jin. Ji òsoblëwòta wëchôdô dzélama z dôwny izolacji pòliticzny i etniczno-jãzëkòwy krôjnë Kaszëbów. Mòże to zmerkac m.jin. w wierzeniach w czarzënã, mòce nadprzërodzoné, a téż w mitach. Tikô sã to òsoblëwie nôtërë (np. ùczestnienié słuńca; wëòbrazënk ë miona wiatru i mrozu). W wierzeniach o smiercë trzeba wspòmnąc np. ò wieszczim i zwëkù pùsti nocë. Biwało tak, że stôré pògańsczé wierzenia i òbrzãdë zléwałë sã z chrzescëjańsczima. Widzec to bëło w zwëkach wieselnëch (pisôł ò tim np. Zëchta) czë pògrzebòwëch. Dosc dobrze sã ùchòwôł rok òbrzãdowy (m.jin. w wëgónianiém stôrégò roku, a kòle Gód w gwiôzdkach) , pôloné są ògnie na św. Jana (sobòtczi), a stôrim zwëkiem bëło scynanié kani, ò czim pisôł np. Rómpsczi. Mòwny òbrôz „nôtërë”, móże pòkazac na stôrodôwné mòdłò - w przëblëżenim - jakno tzw. szterë bôłdze: zemia (z florą i faùną), wòda, òdżiń i wiodro (tu wiater). Zemia Na zemi rôz czedës żëlë stolemi, a òni bëlë jak lëdze, ale tak wiôldżi, że jich głowë przewiższałë nôwiãkszé chójczi. Przez jezora òni szlë naprost jak przez plëtã. Stolemi nosëlë dłudżi włosë, a mielë je jasné jak len. Jak jeden z nich sedzôł na jednym brzegù jezora, a jiny na drëdżim, to òni sobie mòglë letkò pòdac róg z tobaką. Pòd nogama stolemów drżała zemia, że jaż w piekle bëło czëc. Nôwikszima kamieniama òni szmërgelë jak kòłôczama. Stolemi mielë taką mòc, bò jedlë kòńsczé miãso i pilë kòńsczé mlékò. Òni ùsëpele òstrowë i retczi na kaszëbsczëch jezorach, a nawetka całi je zasëpale i tam dzys są łączi. Z czasã stolemi wëmarlë. Swiat roscën je wôżnô dlô lëdzy. Gbùrzë np. seją zôrna zbòżów, żebë bëło co jesc. Wiele Kaszëbów znało swiat roscën nad zwëk, a dokôzywô tego lëdowô bòtanicznô terminologia: a) z lëdowëch wierzeniów: kukówczëna kapùsta, kukówczé rãkawice, bò - jak gôdają - kukówka miała bëc czedësz białką; diôbli ògón; b) z chrzescëjańsczich wierzeniów np.: bòżé drzéwkò, czeliszczi Matczi Bòsczi; c) z żëcégò Kòscoła np.: ksãżi kòlnérz itp. Ò szczescym przepòwiôdô sã z kòniczënë. Jak na drzewach przed chëczama je gapié gniôzdo to panna mòże liczëc na chùtczé òżenienié bò: "Gapié gniôzdo, młodé pannë gniôzdo". Mërta ùchôdô za znankã nieskalonégò zwëkù, skądka je: "Gdze sã mërtë darzą, tam dzéwczãta próżno ò wieselim marzą". Òska je schòwą dlô złëch dëchów, temù lëstë ji dërżą ze strachù przed ùderzenim gromù. Swiãconé zela òdgrôdzają przed czarama ë nieszczescym, a szatlach òdstrôszô złé dëchë i czarownice - bòjec sã jak czarownica, mòra, pùrtk szatlachù. Roscënë bëłë wôżné w czarzënie i wróżbach, jak zeswiôdczô rzeczenié: tuńc na dobri len. Z zélama parłãczi sã rzeklëna: "Pita chrzón i biedrzón, a ùstanie chòléra" jak to miało bëc czëc „z nieba” òbczas epidemié w Gòwidlënie (kòl pòł. XIX w.). Dzys roscënë fùnkcjónëją w chrzescëjańsczi òbrzãdowòscë bò: "Brzózka, wierzba i dana są w służbie ù niebiesczégò Pana" – jich znaczënk na Bòżé Cało, Palmòwą Niedzelã i Gòdë. Jak kôże stôri zwëk w Palmòwą Niedzelã katolëcczi Kaszëbi niosą wiétewczi wierzbë do kòscoła, a ksądz je swiãcy. Prãdżi ùczestnieniô zwierzątów są w ùsôdztwie, wierzeniach i frazeòlogii, ùtrzëmywający pamiãc ò jich roli w czarzënie, wróżbach i òbrzãdach. Pòdług Kaszëbów wieżã niejednégò zapadłégò kòscoła òdgrzebôł rogami jeléń. Jak lëdze ùzdrzelë krziż òd wieżë mògle kòscół òdkòpac. W kòce widzy sã sedlëszcze demónów : Nicht nie wié, co w òpôlonym kòce sedzy i rzeczenié miec/robic òczë jak kòt na grzmòt. Kùra je chëczą złégò dëcha abò czarownicë, skądka wësłôw diôbłowé pazurë - kùra, pòmòcné w rozmienim rzeczenia kùrë rozgrzebałë wieselé, tj. wieselé sã nie òdbëło. Midzë zwierzãtama wieszczima je pies, chtëren wëje. Tu nôlezi téż norzący przed chëczą kret. Wëchôdô to z rzeczeniów: pies wëje, żebë òn le kògòs nie wëwił, a téż z: wëniesc kògòs z chëczi i wëtoczëc kògòs z chëczi. Kret mô swój môl w procëmdzejanim bezżeńbie, ùmòcnionym w rzeczeniu deptac kreta. Diôbeł ùrobił kòzã i ùrwôł ji ògón, a wëchôdô to z rzeczeniô: Kòzé pòmôgalë, jaż jé ògón ùrwalë. Parłãczi sã z tim pòmòrzczé wierzenié, że dzéwczã, co sã nie òżeniło, bãdze mùszało pò smiercë kòzë pasc (przed piekłã). Frazeologizm nen czãscy zwëskiwôł A. Labùda w felietónach. Wëprowôdzonô z białczi kania (ptôch) wchôdô do przërównaniów: czekac, tesknic, zdrzec jak kania za deszczã ‘baro czegòs chcec’ i pragnąc jak kania deszczë òkòma wzdëchac jak kania za deszczã, jesz téż pic wòdã jak kania, piszczec jak kania abò czëc sã jak kania bez deszczu (czëc sã lëchò) i ceszëc sã jak kania na deszcz òkòma kania wòłô ò deszcz ‘czej sã czëje głos kani’. Z suszą sparłãczony je prognostik: Czej w ògrodze ùsadnie kania, bãdze lëchô bania. Przerównanié bòjec sã jak kania na swiãtégò Jana ‘baro sã bòjec’ parłãczi sã z wësłôwã scynanié kanie. Bëło to téż lëdowé widzawiszcze z nordë Kaszëb. Lëterackò pòdskôcëłë òne m.jin. Rompsczégò. Obëczajné widzawiszcze Rómpsczégò "Roztrąbarch" czë òpòwiôdanié Bùdzësza "Roztrębôcz" nawlékają do dôwny zabawë, ùmòcniony w rzeczenim roztrãba(r)cha, roztrãbôcze gònic. To bëło rëchòwónô na òbsmienié letkòwiérnëch, a zabawa pòléga na tim, że kùńsztôrze wmôwialë jim, że je zwierzątkò ò wôrtny i szukóny skórce. Òstôwielë letkòwiérnégò bùten òbczas sarcëstégò mrozu z òtemkłim miechã. Sami timczasã – z trzôskã jakno gònizna – szlë do cepłi chëcze. Ùczałi rozmajice objôsnialë słowò roztrãbôcz abò roztrãbarch. Z dôwnymi praktikama w czarzënie móże parłãczëc do dzys żëwé chòdzenié - przed Gòdama - gwiôzdczi. Westrzód tich przebiérańców są: bòcón, chłop na kòniu, kòzeł i jiné. Niejedny gôdają, że òne są z żôłnérzów Heroda: W drodze żôłnérze zamienilë sã w rozmajité zwierzãta, chtërne sã zagrëzłë i tak Bòżé Dzecątkò ùszło smiercë. Gwiôzdczi bëłë rozmajité, m.jin. ze Gduńska. Wòda Ò ji bëcu w òbrôzkù Kaszëb je wiedzëc chòcbë z legeńdë ò stwòrzenim ti krôjnë. Òd stalat mòrzé (Bôłt), rzéczi, jezora i stawë są eksploatowóné, co sedzy głãbòk w swiądze Kaszëbów. Z sonetu Bieszka wëchôdô, że mòrzé „Kaszëbów żeglowną niwą”. Ùczestnienié wòdë w lëdowym ùsôdztwie òbjôwiô sã w strachù przed nią. Na dnie jezór leżą zatopioné zwònë czë miasta, żëją i manią czekawëch dëchë pòtopionëch dzéwczãt, zwóné redunice; jich ekwiwaleńtama w mòrzu są mòrzëce, a na błotach błotniczi, widzóné jakno czôrni chłopi z lãpą w rãce. Ùprocëmnienié rëbôków do mòrza zastëgło w mnodżich i snôżich metafórach, jakno: mòrze mrëczi jak miedwiédz, rozpùszczô swòje diôblé òrganë, pałãżi sã jak kòt, bùdëje mòstë, pôrscze jak kóń, wërównywô sã jak płôchta. Bôłt zwią babą na pòkùce, bò gôdają tak, że mòrze długò nie pòkùtëje - "mało je cëchò". Do Biblie nawlékô zwanié mòrzëcë "wòjskò Faraóna", a do Hómera "mòrskô panna", m.jin. w przërównanim spiewac jak mòrzkô panna. Do wierzeniów sygô pòzwanié "mòrsczi diôbeł" abò kùr diôbeł (Myoxocephalus scorpius). Pòezjã mòrza ùbògacył Trepczik m.jin. wiérztą Hej mòrze, mòrze. Do kaszëbsczi lëteraturë przeszłë téż jiné elemeńtë fòlkloru, np. krwawô Reduniô (1308) w kòlibiónce Derdowsczégò z pòématu "O panu Czorlińscim co do Pucka po sece jachoł" czë òpisënk strasznëch Łebsczich Błotów w Majkòwsczégò "Żëcé i przigòdë Remùsa". Rëbôcë pòzwelë apartné môle w ùbrzeżny linie i w ùsztôłcenim dna jezór, hôwing i mòrza, jak téż tzw. tonie, westrzód jaczich - na przëmiarze mionów z Pùcczi Hôwindżi - wëapartnic móże m.jin. miona: 1) czerënkòwé, tj. pòkôzëjącé cos na lądze, np. Lëtrôk na Pëtlôk(a), tj. jak kòscół lëtersczi w Pùckù nałożił sã na młin; Nad Piotrã – pòkôzëjącô na pùcką farã pòd wezwanim sw. Piotra i Pawła; 2) òpisëjącé tóń, a wic ji topògrafiã, np. Zwònica – òd cwiardégò dna, ò jaczé jaż „zwòni” kòtwa, abò ji bòkadnosc, np. Kòmòra – bògatô w rëbë. Bòkadną ùłowinã Kaszëbi nazywają jakno swiãtégò Piotra toniô abò Piotrowô toniô. Ùczestnienié wòdë stało sã òrãdzą zôkôzu ji zaczapaniô, m.jin. ze strachù przed pòmstwą demónów. Wòda miała wôżną rolą w czarzënie, òsoblëwò wiôlgônocnô i swiãconô na Trzech Królów, bò òna czëszcza. Tu przërównac mòże wësłôwë jastrowô wòda i trzejkrólewô wòda. Rzeczenié rzëcëc kòmùs żabã do stëdni "ò môłi sztrôfie" ùmòcniwô wierzenié, że żaba czëszczi wòdã. Gôdka Krôj ë mòrze wiedno są w spòrze przekôzywô wiédzã racjonalną, czej wiédzã irracjonalną wësłôwiô jinô gôdka: "Swiãti Jack wstrzimôł mòrze, że sã dali pòsëwac ni mòże", wërôstającą z pòmòrzczich legeńd ò sw. Jackù, ò jaczé zadzéwô m.jin. J. Ceynowa w "Òksëwsczi legeńdze ò Jacku swiãtim". Kaszëbsczi tuńc |
Tãglim (we zdrojach: "Tanchlim" 1243, 1251, 1264, "Tanchlym" 1247; "Tanclam" 1272, "Tanglim" 1280, 1283, "Anclem" 1283, "Danglyn" 1321, "Anklam" 1321, "Tanklam" 1570-1612; dólnomiem. "Anklam"; miem. "Anklam") - krézewi gard (Północnoprzédnopòmòrzczi Kréz) w krôju Meczelbòrzkô-Przédné Pòmrë nad Pianą. Lëdztwò gardu: 13.537 (2009) Wiéchrzëzna gardu: 56,57 km2 |
Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié mô taczé miono òd 1964 r. - tëdë Kaszëbsczé Zrzeszenié przëjãło w swòje rédżi karno dzejôrzi Zrzeszenia Kòcewsczégò. Òno òbjimało swòjim dzejanim, nimò zôwad z państwòwy stronë, całé Pòmòrzé. Nimò krizësów i nieùdôwków apartniło sã w dzejanim niezanôleżnotą òd partiowëch władzów, ale zbiérało téż nôremnëch nôleżników Pòlsczi Zjednóny Robòtniczi Partie i ZSL. Wôżné téż bëło òtemkniãcé szerok Zrzeszeniô na òkrãżô inteligencji, lëteracczé i nôùkòwé, lëdzy za kòrzeniającëch sã w kaszëbsczi tradicji Gduńska i Pòmòrzô, pòchôdającëch z rozmajitëch strón. Barżi niż w przeszłoce, zgódno z tradicją i dejologią kaszëbsczi rësznotë, zaczãlë jidentifikòwac kaszëbskòsc z całoscą Pòmòrza. Òstała wnenczas wërobionô nowô fòrmùła regiónalny rësznotë, pòdczorchiwającô wskôzë demòkracji w państwie i dejã samòrządnoscë-krajowòscë, chtërny ùsôdzcą béł Lech Bądkòwsczi. Pòwszédnotë ti dejologii w kaszëbskò-pòmòrsczim òkrãżim pòmôgałë zwënégòwania na niwie wëdowizn w òbrëmienim lëteraturë (wicy jak 350 titułów, 1 mln wëdôwkù), wespółdzejanié z Gduńsczim Towarzëstwã Nôùkòwym, trójné ùdbë i institucje w terenie, a w tim pòwstanié mùzeów, jak téż zwielający sã ùróbk zrzeszeniowégò cządnika, miesãcznika "Pomerania", redagòwónégò dłudżé lata przez Wòjcecha Czedrowsczégò, Stanisłôwa Pestkã ë jinszëch. "Pomerania" bëła i je wôżnym pismionem kaszëbsczi rësznotë. |
Réda (téż: Reda, Rejda, Grãzowò; we zdrojach: "Granslow" 1357, "Granissow" kòl 1400, "Grantzlof" kòl 1400, "Redau" kòl 1400, "Gralof" 1407, "Granisslaw" 1415, "Granschelow" 1419, "Reda" 1433, "Rede" 1433, "Reda" 1534, "Rheda" 1583, "Gralaf" 1621, "Gręnzlau", "Gręzowo" 1635, 1638, "Reed" 1655, "Roda" 1659, "Rehda" 1796, "Reda" (Cenôwa), "Réda" (Zëchta), "Rejda" (Tréder); pl: "Reda", de: "Rheda") - gard w wejrowsczim krézu w pòrenkòwi Pòmòrsce. Archeòlodzë pòdôwają, że ò pierszich lëdzczich szlachach w òbjimie dzysdniowi Redë mòże ju gôdac w I wiekù p.n.e. 1 stëcznika 1967 rokù Réda dostaa gardné prawa, mô dzysô sztatus gardu w wejrowsczim krézu Pòmòrsczim wòjewództwie. Réda mô greńcã z Rëmią ë Wejrowã, ùrôbiając z nima Môłé Trójgardze. 4 lëpinca 2015 - Midzënôrodny Zjôzd Kaszëbów. Pòdôwczi. Bùdżetowé wzątczi (2004 plan): mln zł Bùdżetowé wëdôwczi (2004 plan): mln zł Lëdztwò. Zgòdno z pòdôwkama z 30 czerwińca 2004 rokù: Kaszëbi w Rédze 2015 |
Maszop - rëbôk z maszoperëji. Taczi rëbôcë łowią w Bôłce razem - maszoperëją. Mòże rzec: "Maszop maszopòwi krziwdë nie zrobi. " |
Sztadión – to je szpòrtowô bùdowniô, brëkòwónô do rozgrôwaniô miónków w rozmajitëch szpòrtowëch discëplinach i jinëch masowëch widzawiszczów abò komercjowëch imprezów (tôrdżi). |
Kòzëno (pòl. "Kozin") - to je kaszëbskô kòlonia w pòmòrsczim wòjewództwie, w bëtowsczim krézu, w gminie Czôrnô Dãbrówka. |
Pòrënkòwi Timor abò Pòrénszi Timòr (tetum: "Timór Lorosa'e" , pòrt. : "Timor-Leste") - je môłim państwã w Azëji na pòrénszim dzélu òstrowù Timòr, ze stolëcą w Dili. Òstrów bëł zamieszkóny òd 40.000 lat przez aùstralëjsczé plemiona i przez melanezëjsczé plemiona òd 5000 lat. Rosłë tu sandałowé drzewa. Pòrénszi dzél òstrowù béł pòrtugalską kòloniją jakno Pòrtugalsczi Timòr òd 17-égò stoleca do 1975 rokù, a zôpadni dzél òstrowù béł néderlandzką kòloniją, jaż òstôł dzélem Jindonezji. Pòrénszi Timòr ògłosył samòstójnotã od Pòrtugalsczi w lëstopadnikù 1975 rokù, le chùtkò òstôł zaatakowóné przez wòjskò Jindonezji. Krôj béł pòd ôkùpacëją Jindonezji òd 1976 do 1999 rokù i bëłë tu stolemné mùżdżówczi jak np. mùżdżówka w Dili w 1991 r. 20 maja 2002 Pòrénszi Timòr stôł sã państwã ùznónym przez ONZ, a zôpadny dzél òstrowù wcyg mô Jindonezjô. |
Dialog Globalnëch Miastów ("Global Cities Dialogue") - to je òrganizacjô, chtërna je òdpòwiescą na wezwania globalizacji a téż na to że, rosce znaczenié miastów. Ji célã je wëmiana doswiôdczeniów i robòta na rzecz rozwiju jinfòrmacjowi spòlëznë. M. jin. Gduńsk je w ni òd 12.05.2000 r. |
Wisła to nôdłëgszô rzeka w Pòlsce (1047 km). |
Wanda Kiżewskô (pòl. Wanda Kiżewska; ùr. 22 rujana 1919, ùm. 29 maja 2016) – kaszëbskô dzejôrka z Czëczków kòl Brus. Ùrodzyła sã we familie Aùgustina i Frãcëszczi Drobińsczich, chtërny mielë môłé gòspòdarstwò. W latach 1926-1933 chòdzyła do pòwszechny szkòłë w Czëczkòwach. W 1936 na żôłtówkã ùmarła ji matka, a nôstarszô z dzecë Wanda òsta gòspòdënią. W czasu II swiatowi wòjnë familiô ucékô do Czôrnéża. W 1944 òjc Wandë ùmarł na zawôł serca. 8 gromicznika 1946 wëszła za mąż za Leònarda Kiżewsczégò. Chłop Wandë ùmiérô 16 czerwińca 1950. Òd 1950 zrzeszónô je z dramaticznym kółkã w Czëczkòwach, a w 1956 òsta jegò czerowniczką. W latach 60. zaczãła starã ò bùdowã dodomù kùlturë w Czëczkòwach, ùroczësté òtemkniãcé chtërnégò stało sã 22 lëpińca 1970. Wanda Kiżewskô òsta czerowniczką dodomù kùlturë. To béł plac, dze wëstawiła wiele kaszëbsczich dokazów na binã. Òkróm òrganizacji téatralnëch przedstôwków, czerowniczka założiła w WDK fòtograficzné kółkò, a téż kółkò kaszëbsczégò wësziwkù. W gòdnikù 1978 przë WSK pòwstało fòlkloristiczné karno „Zabòracë”. Wanda Kiżewskô je laùreatką Medalu Stolema za 2014 rok za zasłudżi dlô kaszëbsczi kùlturë. Zbigniew Gierszewski, "Los człowieka: Wanda Kiżewska w 90. rocznicę urodzin", „Ziemia Zaborska”, lato 2009, s. 7-8. "Stolemczi 2014", „Pomerania” 2015 nr 1, s. 30. |
Michael Kirk Douglas (ùr. 25 séwnika 1944), je amerikańsczim teatrownikem. |
Lëzëno (pòl. "Luzino", miem. "Lusin") - to je gminnô wies w zôpadnym dzélu wejrowsczégò krézu, w pòmòrsczim wòjewództwie. Tu je sëdzba wëszëznów gminë ë w ùrzãdze kaszëbsczi jãzëk to je pòmòcny jãzëk. Lëzëno mô kòl 7 tësąców mieszkańców. Tu je Gimnazjum miona Kaszëbsczich Runitów, a w szkòle dzece ùczą sã kaszëbsczégò jãzëka. Historëjô. Tu dżinãlë lagrowi w "marszu smiercë" z lagru Stutthof w 1945 rokù. Ófiarów bë bëło wicy, ale Kaszëbi dôwale lagrowim jesc i òni miele miészi głód. 12 lagrowëch je tu pòchòwóné. Téż tu na smãtôrzu je grób Gerarda Labùdë ë szkòła jegò miona. 7 lëpińca 2018 rokù tu béł Midzënôrodny Zjôzd Kaszëbów. Òficjalnô starna gminë Lëzëno lagrowi VIAF |
Gościno (w zdrojach: "Gostino" 1238, "Jezstyn .. maiorem" 1281, "Yestin, duabus villis ... antiquo et magno" 1296, "utraque villam nostram Iestin" 1329, "Gross Jestin" 1334, "Gestin" 1553, "Gr. Gestin" 1618, – "Gr. Jestin" 1789, 1836; pòl. "Gościno", miem. "Groß Jestin"; mòżebné kaszëbsczé miono "Gòscëno") – gard w kòlbrzesczim krezu w zôpadnopòmòrsczim wòjewództwie nad Gościnką. Lëdztwò gardu: 2.430 (2010) Wiéchrzëzna gardu: 5,7 km2 |
Van Halen je hard rock karno z Pasadena, California. Pòwstało òno w 1974 rokù z jinicjatiwë David Lee Roth (spiôw), Edward Van Halen (gitara), Michael Anthony (basowô gitara) ë Alex Van Halen (perkùsëjô). David Lee Roth: spiôw (1974-1985) Gary Cherone: spiôw (1996-2000) Sammy Hagar: spiôw (1985-1996, 2004-) Edward Van Halen: gitara Michael Anthony: basowó gitara Alex Van Halen: perkùsëjô 1978: "Van Halen" (Warner Bros.) 1979: "Van Halen II" (Warner Bros.) 1980: "Women and Children First" (Warner Bros.) 1981: "Fair Warning" (Warner Bros.) 1982: "Diver Down" (Warner Bros.) 1984: "1984" (Warner Bros.) 1986: "5150" (Warner Bros.) 1988: "OU812" (Warner Bros.) 1991: "For Unlawful Carnal Knowledge" ( Warner Bros.) 1995: "Balance" (Warner Bros.) 1998: "Van Halen 3" (Warner Bros.) 1993: "Live: Right Here, Right Now" (Warner Bros.) 1996: "The Best of Van Halen" (Warner Bros.) 2004: "The Best of Both Worlds" (Warner Bros.) 1986: "Live Without a Net" 1993: "Live: Right Here, Right Now" 1996: "Video Hits, Vol. 1" Van Halen - domôcô starna |
Rãb (pòl. "Rąb") - to je kaszëbską wsą w Pòlsce w òbéńdze Kaszëbsczégò Pòjezerzô, pòłożonô w pòmòrsczim wòjewództwie, w kartësczim krézu, w gminie Przedkòwò. Tu ùrodzył sã Henrik Héwelt |
Kanada ("Canada") je państwã na nordze Nordowi Americzi. Stolëca to Òttawa, a nôwiksze garde to Toronto, Montreal i Vancouver. Kanada je drëdżim co do wiôlgòscë państwã swiata, bò zamëka cali nordowi i pòlarni dzél kontinentù Nordowi Americzi òd Atlantikù do Pacëfikù (kròm Alasczi). Kanada bëła francësczą i pòtemù anielsczą koloniją, i dzys je to dwùjãzëczny krôj. W Kanadze żëją téż òd tësąców lat dërżeniowé krajówcowie zwóni "First Nations (Pirszé Nôrodë)" tej Eskimosë-Jinuicë-Japikë na pòlarnim nordze i kanadejsczi Jindiónë. Òni gôdôją jãzëkama z 6 apartnéch grëpów jakò eskimò-aleucczich, na-dene, algicczich, irokijsczich, siouan-catawbansczich i saliszjônsczich. Tu mieszkają téż Kaszëbi. W pińcdzesątich latach XIX stalaca wiele Kaszëbów wëwanożiło do Kanadë, dze zamieszkalë m. jin. kòloniã Wilno i miastkò Barry's Bay w Ontario. Kanadejsczi Kaszëbi wiele razy przëjéżdżelë na Midzënôrodny Zjôzd Kaszëbów. Kaszëbsczé wësziwanié żukòwsczégò sztélu w Kanadze |
Magnez abò magnéz (łac. "magnesium") – to je chemiczny pierwiôstk, metal. Symbòl: Mg Lëczba atomòwô: 12 Temperatura topnieniô: 650 °C Atomòwô masa 24,305 Jerzi Nacel (pòl. Jerzy Nacel): Chemiô òglowô i òrganicznô, Gduńsk 2013, s. 22 |
Trzëgard (pòl. "Trójmiasto") — je aglomeracëją, jaką twòrzą trzë miasta: Gdiniô, Sopòt ë Gduńsk. Trzëgard je pòłożony w Pòrénkòwi Pòmòrsce, nad sztrądã Bôłtu. Je fòrmalną zrzeszą́ òd 28 marca 2007 r., czedë pòdpisónô òstała „"Karta Trójmiasta"”. |
Kaligrafiô – kùńszt starownégò pisma. Òna bëła w Pòlsce ùczoné w spòdleczny szkòle do kòl 1960 rokù. |
Żôłdzë ("Coryza contagiosa equorum") są chërą kòni, colemało schòrzałé są zgrzebce. Do chòroscë doprowôdzy bakteriô "Streptococcus equi". |
20. strëmiannika. - Alessandro Volta napisôł do baderów z Royal Society w Londine o jigò wënalôzkù ògniwa Voltë, pierszi baterii 1815 - Napoleon nawrôca z ostrowa Elbë do Pariza i naczëna slédné 100 dniów jakò francësczi cesôrz 1916 - Albert Einstein ògłosëł teorëjã raznotë (relatiwnotë) 1978 - Kristina Chojnowskô-Liskiewicz, pòlskô jinżiniérka okrãtowô i kapitan, jakò pierszô białka na swecie, samòtno okrãżéła całi swiat w żeglówce 2001 - Taliban w Afganistónie rozwalôł 2 stolemné szlachotë Buddy przez wëbùchnienié 2003 - USA naczëna ataka i wòjnã w Iraku 2010 - Na Islandëji wëbùchnienié wùlkana kòl lodówca Eyjafjallajökull 2015 - Zacmienié Słuńca 43 r. pne. - Òwidiusz, rzimsczi pòéta (ùm. 17 r. ne.) 1828 - Henrik Ibsen, norwesczi runita (ùm. 1906) 1941 - Jerzi Duda-Gracz, pòlsczi malôrz, cechownik, pedagóga (ùm. 2004) 1956 - Stanisłôw Janke, kaszëbsczi pòéta, runita, dolmacz, dzejôrz, przedolmacził Póna Tadeùsza na kaszëbsczi 1957 - Spike Lee, amerikańsczi reżiséra filmowi 1986 - Ruby Rose, aùstralëjskô teatrownica 1727 - Isaac Newton, stolemni anielsczi naukòwiec (ùr. 1642) 1738 - Jan Balthasar Langa, górnosorbsczi ksadz, runita, dolmacz na górnosorbsczi jãzëk (ùr. 1697) 1806 - Salomea Deszner, pòlskô teatrownica, òperowô spiewôrka (ùr. 1759) 1925 - George Curzon, britijsczi pòlitikorz, minystr zagrańcznech sprawów, znóny z Linii Curzona - grańcë pòlskô-ruscziej (ur. 1859) 1929 - Ferdinand Foch, francësczi jenerôł, marszôłk Francëji, marszôłk Polsczi, feldmarszôłk Wiôldżi Britaniji (ùr. 1851) 2016 – Anker Jørgensen, dënsczi politikòrz socjaldemokraticzni, beł premierã Dëńsczi (ùr. 1922) |
Biała Podlaska - to gard ë gminô w bialsczim krézu, w lubelsczim wòjewództwie. Józef Ignacy Kraszewski Honorat Koźmiński Roman Kłosowski Marcin Wójcik Bogusław Kaczyński Wacław Kowalski Karol Okrasa Zofia Tajber Roman Kulesza Jacek Kaspszyk Julian Bartoszewicz Stanisław Brzóska Franciszek Wężyk Roman Zmorski Jan Gloger Roman Rogiński Jan Gawiński Władysław Wężyk Ludwik Maciąg Stefan Żeromski Maksymilian Hartglas Zbigniew Safjan Krzysztof Skubiszewski Małgorzata Markiewicz Waldemar Golanko Georgina Tarasiuk Józef Oleksy |
Ùscé (we zdrojach: "Uscie" kòl 1224, "Usce" 1225, "Usche" 1234, "Husce" 1242, "Uste" 1257, "Uszczie" 1266, "Uscze" 1280, "Uschye" 1280, "Usze" 1283, "Uszce" 1285, "Uzech" 1294, "Uzek" 1312, "Usth" 1336, "Uzst" 1338, "Vsce" 1397, "Ujście", "Uscie", "Usch", "Uscye" 1789; pòl. "Ujście", miem. "Usch") - garc w pielsczim krézu we Wiôlgòpòlsczim wòjewództwie kòl ùscégò Gwdë do Notecë. Lëdztwò gardu: 3.869 (2009) Wiéchrzëzna gardu: 5,78 km2 |
Nôdolé - kaszëbskô wies w gminie Gniéwino, chtërna je nad zôpôdnym ùbrzegiem Żarnowsczégò Jezora. Tu je òd 1987 rokù Gbùrskô ë Rëbackô Zôgroda w Nôdolim. Dzysdnia mòże tu òbezdrzec chëcz familie Rutzów z pòłowë XIX stalata, stodołã, chléw dlô chòwë, szaruzniô, kùlã, gòłãbnik, manglowniã, rëbacką chëcz familie Kùhrów z Nadolégò, sécarniã, a téż rozwerk. Ò tã zôgrodã mô starã Mùzeum z Pùcka. |
Barwice (we zdrojach: "Barwitz" 1286, "Bertoldswall", "Berwall", "Berwoll", "Beerwolde", "Bärwalde", "Bervałd" (Cenôwa); miem. "Bärwalde"; mòżebné kaszëbsczé pòzwë: "Barwica", "Bôrwica", "Berwôłd") – to je gard w szczecënecczim krézu w zôpadnopòmòrsczim wòjewództwie. Lëdztwò gardu: 3.756 (2008) Wiéchrzëzna gardu: 7,5 km2 |
Lombardiô ("Lombardia") - to je krôjna na nordze Jitalsczi. Krótkò ni je Szwajcarskô. Italskô |
Pòlaszenié (òd "Pòlôch") — pòwszédné zjawiszcze we terëczasni kaszëbiznie, chtërno sã rzeszi z nierôz niewiadnëm zeszlachòwanim kaszëbsczi mowë z pòlaszëzną. Mòże tëkac sã wszëtczich aspektów jãzëka, le nôczãscy ùkazywô sã we słowiznie ë wësłowie ë je zwëskã wszãdzebëcëznë pòlsczégò jãzëka. W ùrzãdach gminów, szkòłach, mediach ë kòscele tak biwało do 2005 rokù. Ks. dr Zëchta zanotérowôł (1970): "Gadôj abò pò kaszëbskù, abò pò pòlskù, bò nie cerpiã taczégò pòlaszeniégò. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, t. V (1972), s. 294. *Dz.U. 2017 poz. 823 |
Dwanôsce Apòsztołôw (òksëpë) – to je karno òksëpów na Kaszëbsczim Ùbrzégù. Jeden z nich je w Nadmòrsczim Parkù Krajòbraznym. |
Fabrika Stołowi Pòrcelanë je w Łubianie. Tu robi są kaszëbską pòrcelanã. Stądka są zbónczi, tasczi, taseczczi, snôdczé ë głãboczé talerze i jin. wërobinë. Na nich czasem bëłë namalowóné kwiate i lëste pòdobné do tich z kaszëbsczégò wësziwkù. Te farwné statczi są znóné nié leno na Kaszëbach, ale téż dali w swiece np. w Kanadze. |