id
stringlengths 1
8
| text
stringlengths 1
443k
|
|---|---|
1999 | Në gjuhën shqipe është shkronja e nëntëmbëdhjetë e alfabetit, me të shënohet gërma N e madhe e dorës.
Shih dhe
Alfabete
! |
2000 | Nj, (shqipto: një) është shkronja e njëzetë he bashkëtingëllorja e gjashtëmbëdhjetë e alfabetit të gjuhës shqipe. Kjo shkronjë është njëra nga nëntë shkronjat e gjuhës shqipe e cila përbëhet nga dy shkronja edhe aë nga shkronja n dhe nga shkronja j.
Shkronja Nj
Shih dhe
Në gjuhën shqipe është shkronja e njëzetë e alfabetit, me të shënohet gërma Nj e madhe e shtypit.
Alfabete
! |
2001 |
Shkronja O
Shih dhe
Në gjuhën shqipe është shkronja e njëzetenjëtë e alfabetit, me të shënohet gërma O e madhe e dorës.
Alfabete
! |
2002 |
Shkronja P
Shih dhe
Në gjuhën shqipe është shkronja e njëzetedytë e alfabetit, me të shënohet gërma P e madhe e dorës.
Alfabete
! |
2003 |
Shkronja Q
Shih dhe
Në gjuhën shqipe është shkronja e njëzetetretë e alfabetit, me të shënohet gërma Q e madhe e dorës.
Alfabete
! |
2004 | ruferike
Shkronja R
Shih dhe
Në gjuhën shqipe është shkronja e njëzetekatërt e alfabetit, me të shënohet gërma R e madhe e dorës.
Alfabete
! |
2005 |
Shkronja Rr
Shih dhe
Në gjuhën shqipe është shkronja e njëzetepestë e alfabetit, me të shënohet gërma Rr e madhe e dorës.
Alfabete
! |
2006 |
Shkronja S
Shih dhe
Në gjuhën shqipe është shkronja e njëzetegjashtë e alfabetit, me të shënohet gërma S e madhe e dorës.
Faqe kthjelluese
Alfabete
! |
2007 |
Shkronja Sh
Shih dhe
Në gjuhën shqipe është shkronja e njëzeteshtatë e alfabetit, me të shënohet gërma Sh e madhe e dorës.
Alfabete
!
br:Sh (lizherenn)
en:Sh (digraph)
fr:Sh (digramme) |
2008 |
Shkronja T
shkronja t
Shih dhe
Në gjuhën shqipe është shkronja e njëzetetetë e alfabetit, me të shënohet gërma T e madhe e dorës.
T (kanal) - kanal televiziv në DigitAlb.
Tirana - kryeqyteti i Shqipërisë.
Alfabete
! |
2009 |
Shkronja Th
Shih dhe
Në gjuhën shqipe është shkronja e njëzetenëntë e alfabetit, me të shënohet gërma Th e madhe e dorës.
Alfabete
! |
2010 |
Shkronja U
Shih dhe
Në gjuhën shqipe është shkronja e tridhjetë e alfabetit, me të shënohet gërma U e madhe e dorës.
Alfabete
! |
2011 |
Shkronja V
Shih dhe
Në gjuhën shqipe është shkronja e tridhjetenjëtë e alfabetit, me të shënohet gërma V e madhe e dorës.
Alfabete
!
Faqe kthjelluese |
2012 |
Shkronja X
Shih dhe
Në gjuhën shqipe është një bashkëtingëllore dhe shkronja e tridhjetedytë e alfabetit, me të shënohet gërma X e madhe e dorës. Bashkëtingëllorja x. Tingulli x. Shkronja x.
si em. f. Bashkëtingëllorja dhe shkronja x. X-ja e madhe (e vogël). X-ja e dorës (e shtypit). X-ja nistore.
(lexo; iks) Përdoret (më vete ose bashkë me ipsilonin) në matematikë e në fizikë për të shënuar një madhësi të panjohur ose si simbol i një lloji rrezesh. Pika x. Rrezet x.
Alfabete
! |
2013 |
Shkronja Xh
Shih dhe
Në gjuhën shqipe është shkronja e tridhjetetretë e alfabetit, me të shënohet gërma Xh e madhe e dorës.
Alfabete
! |
2014 |
Shkronja Y
Shih dhe
Në gjuhën shqipe është shkronja e tridhjetekatërt e alfabetit, me të shënohet gërma Y e madhe e dorës.
Alfabete
! |
2015 | Shkronja Z është një nga bashkëtingëlloret e gjuhës shqipe dhe shkronja e parafundit (35-ta) në alfabetin shqip.
Shkronja Z
Shih dhe
Në gjuhën shqipe është shkronja e tridhjetepestë e alfabetit, me të shënohet gërma Z e madhe e dorës.
Alfabete
! |
2016 |
Shkronja Zh
Shih dhe
Në gjuhën shqipe është një bashkëtingëllore dhe shkronja e tridhjetegjashtë e alfabetit, me të shënohet gërma Zh e madhe e dorës.
si em. f. Bashkëtingëllorja dhe shkronja zh. Zh-ja e madhe (e vogël). Zh-ja e dorës (e shtypit).
Nga a-ja deri te zh shih tek A.
ZH- fjalëform. Parashtesë që bashkohet zakonisht me tema foljore dhe formon folje që kanë kuptim të kundërt me atë të këtyre temave p.sh. zhbëj, zhdredh, zhvesh, zhvlerësoj etj.
Alfabete
! |
2017 |
Shkronja Ç
Shih dhe
Në gjuhën shqipe është shkronja e katërt e alfabetit, me të shënohet gërma Ç e madhe e dorës.
Alfabete
! |
2020 | OKB-ja në vitin 2005 ka pasur 191 anëtarë të regjistruar. Sipas përkufizimit anëtarë të kësaj organizate dhe të Këshillit Sigurimit të saj mund të jenë vetëm shtetet sovrane. Të gjitha llojet pjesëmarrëse tjera janë vetëm "vëzhguese" të cilave ju lejohet fjalimi para anëtarëve por jo edhe votimi në marrjen e vendimeve,
Anëtaret
Antarët e OKB-së janë radhitur në listen e më poshtëme sipas ABC-së me datën e regjistrimit.
Lista e Shteteve anëtare në OKB-në
Vini Re!''' emrat e shteteve janë të përkthyera.
Shteti Lajmërimi më i ri në OKB
A
Afganistani 19 Nëntor 1946
Afrika e Jugut 7 Nëntor 1945
Republika e Afrikës Qendrore 20 Shtator 1960
Algjeria 8 Tetor 1962
Andora 28 Korrik 1993
Angola 1 Dhjetor 1976
Antigua dhe Barbuda 11 Nëntor 1981
Arabia Saudite 24 Tetor 1945
Argjentina 24 Tetor 1945
Armenia 2 Mars 1992
Australia 1 Nëntor 1945
Austria 14 Dhjetor 1955
Azerbajxhani 2 Mars 1992
B
Bahama 18 Shtator 1973
Bahraini 21 Shtator 1971
Bangladeshi 17 Shtator 1974
Barbadosi 9 Dhjetor 1966
Belgjika 27 Dhjetor 1945
Beliza 25 Shtator 1981
Benini 20 Shtator 1960
Birmania 19 Prill 1948
Bjellorusia 24 Tetor 1945
Bolivia 14 Nëntor 1945
Bosnja dhe Hercegovina 22 Maj 1992
Botsuana 17 Tetor 1966
Brazili 24 Tetor 1945
Britania e Madhe 24 Tetor 1945
Brunei 21 Shtator 1984
Bullgaria 14 Dhjetor 1955
Burkina Faso 20 Shtator 1960
Burundi 18 Shtator 1962
Butani 21 Shtator 1971
Ç
Çadi 20 Shtator 1960
Republika Çeke 19 Janar 1993
D
Danimarka 24 Tetor 1945
Domenika 18 Dhjetor 1978
E
Egjipti 24 Tetor 1945
Ekuadori 21 Dhjetor 1945
Emiratet e Bashkuara Arabe 9 Dhjetor 1971
Eritrea 28 Maj 1993
Estonia 17 Shtator 1991
Etiopia 13 Nëntor 1945
F
Federata Mikroneziane 17 Shtator 1991
Filipinet 24 Tetor 1945
Finlanda 14 Dhjetor 1955
Franca 24 Tetor 1945
G
Gaboni 20 Shtator 1960
Gambia 21 Shtator 1965
Gana 8 Mars 1957
Grenada 17 Shtator 1974
Greqia 25 Tetor 1945
Guatemala 21 Nëntor 1945
Guiana 20 Shtator 1966
Guineja 12 Dhjetor 1958
Guineja Bizare 17 Shtator 1974
Guineja Ekuatoriale 12 Nëntor 1968
Gj
Gjeorgjia 31 Korrik 1992
Gjermania 3 Tetor 1990
H
Haiti 24 Tetor 1945
Holanda 10 Dhjetor 1945
Hondurasi 17 Dhjetor 1945
Hungaria 14 Dhjetor 1955
I
India 30 Tetor 1945
Indonezia 28 Shtator 1950
Iraku 21 Dhjetor 1945
Irani 24 Tetor 1945
Irlanda 14 Dhjetor 1955
Ish Republika Jugosllave e Maqedonisë 8 Prill 1993
Ishujt e Fildisht 13 Tetor 1970
Ishujt Marshall 17 Shtator 1991
Ishujt Solomon 19 Shtator 1978
Islanda 19 Nëntor 1946
Italia 14 Dhjetor 1955
Izraeli 11 Maj 1949
J
Japonia 18 Dhjetor 1956
Jemeni 30 Shtator 1947
Jordania 14 Dhjetor 1955
K
Kamboxhia 14 Dhjetor 1955
Kameruni 20 Shtator 1960
Kanadaja 9 Nëntor 1945
Katari 21 Shtator 1971
Kazakistani 2 Mars 1992
Kenia 16 Dhjetor 1963
Kepi i Gjelbër 16 Shtator 1975
Kili 24 Tetor 1945
Kina 24 Tetor 1945
Kirgitstani 2 Mars 1992
Kiribati 14 Shtator 1999
Kolumbia 5 Nëntor 1945
Komoros 12 Nëntor 1975
Korea Jugore 17 Shtator 1991
Korea Veriore 17 Shtator 1991
Kosova 17 Shkurt 2008
Kosta Rika 2 Nëntor 1945
Kote d'Ivoire 20 Shtator 1960
Kroacia 22 Maj 1992
Kuba 24 Tetor 1945
Kuvaiti 14 Maj 1963
L
Laosi 14 Dhjetor 1955
Lesoto 17 Tetor 1966
Letonia 17 Shtator 1991
Libani 24 Tetor 1945
Liberia 2 Nëntor 1945
Libia 14 Dhjetor 1955
Lihtenshtajni 18 Shtator 1990
Lituania 17 Shtator 1991
Luksemburgu 24 Tetor 1945
M
Madagaskar 20 Shtator 1960
Malajzia 17 Shtator 1957
Maldivet 21 Shtator 1965
Malevia 1 Dhjetor 1964
Mali 28 Shtator 1960
Malta 1 Dhjetor 1964
Maroku 12 Nëntor 1956
Mauritania 27 Tetor 1961
Mauritius 24 Prill 1968
Meksika 7 Nëntor 1945
Moldavia 2 Mars 1992
Monako 28 Maj 1993
Mongolia 27 Tetor 1961
Mozambiku 16 Shtator 1975
N
Namibia 23 Prill 1990
Nauru 14 Shtator 1999
Nepali 14 Dhjetor 1955
Nigeri 20 Shtator 1960
Nigeria 7 Tetor 1960
Nikaragua 24 Tetor 1945
Norvegjia 27 Nëntor 1945
O
Omani 7 Tetor 1971
P
Pakistani 30 Shtator 1947
Palau 15 Dhjetor 1994
Panama 13 Nëntor 1945
Papua Guinea e Re 10 Tetor 1975
Paraguai 24 Tetor 1945
Peru 31 Tetor 1945
Polonia 24 Tetor 1945
Portugalia 14 Dhjetor 1955
Q
Qipro 20 Shtator 1960
R
Republika Demokratike e Kongos 20 Shtator 1960
Republika Domenikane 24 Tetor 1945
Republika e Kongos 20 Shtator 1960
Ruanda 18 Shtator 1962
Rumania 14 Dhjetor 1955
Rusia 24 Dhjetor 1991
S
Saint Kits dhe Nevis 23 Shtator 1983
Salvadori 24 Tetor 1945
Samoa 15 Dhjetor 1976
San Marino 2 Mars 1992
Santa Lucia 18 Shtator 1979
Sao Tome dhe Principe 16 Shtator 1975
Sejelles 21 Shtator 1976
Senegali 28 Shtator 1960
Serbia dhe Mali i Zi 1 Nëntor 2000
Siera Leone 27 Shtator 1961
Singapori 21 Shtator 1965
Siria 24 Tetor 1945
Sllovakia 19 Janar 1993
Sllovenia 22 Maj 1992
Somalia 20 Shtator 1960
Spanja 14 Dhjetor 1955
Suazilandia 24 Shtator 1968
Sudani 12 Nëntor 1956
Suedia 19 Nëntor 1946
Surinami 4 Dhjetor 1975
Sh
Shën Vincenti i Grenadines 16 Shtator 1980
Shiri Lanka 14 Dhjetor 1955
Shqipëria 14 Dhjetor 1955
Shtetet e Bashkuara të Amerikës 24 Tetor 1945
T
Tailanda 16 Dhjetor 1946
Tanzania 26 Prill 1964
Taxhikistani 2 Mars 1992
Timori Lindor 27 Shtator 2002
Togo 20 Shtator 1960
Tonga 14 Shtator 1999
Trinidad dhe Tobago 18 Shtator 1962
Tunizi 12 Nëntor 1956
Turkmenistani 2 Mars 1992
Turqia 24 Tetor 1945
Tuvalu 5 Shtator 2000
U
Uganda 25 Tetor 1962
Ukraina 24 Tetor 1945
Uruguai 18 Dhjetor 1945
Uzbekistani 2 Mars 1992
V
Vanuatu 15 Shtator 1981
Venezuela 15 Nëntor 1945
Vietnami 20 Shtator 1977
Xh
Xhamajka 18 Shtator 1962
Xhibuti 20 Shtator 1977
Z
Zambia 1 Dhjetor 1964
Zelanda e Re 24 Tetor 1945
Zimbabveja 25 Gusht 1980
Zvicra 10 Shtator 2002
Shiko edhe këtë
Vende nene protektoriatin e OKB-së.
Kosova
Shtete Sovrane
Rreth Shteteve anëtare në OKB-në
Lidhjet me internetin
Official list of member states, including membership history
Listat e shteteve
Gjeografi
S |
2023 | Muzika është arti i shprehjes së ndjenjave dhe mendimeve me anë të tingujve. Elementet kryesore të muzikës janë toni (ku përfshihet: melodia dhe harmonia), ritmi (bashkë me konceptet e afërta që janë tempo, metri dhe artikulimi), dinamika, si dhe kualiteti zënor.
Shiko edhe
Lista e zhanreve muzikore
Lista e nënzhanreve së muzikës rock
Lista e grupeve të muzikës
Lista e muzikantëve
Lista e instrumenteve muzikore
Lista e këngëtarëve dhe grupeve shqiptare |
2024 | AVI (lexo: Ansambli Vokalo-instrumental) sot të rinjtë e përdorin fjalë tjera për grupet e ndryshme.
SH.K.A (lexo: Shoqëria Kulturo-Artistike)
Sipas germës së parë të emrit
Shih edhe
Lidhje të jashtme
Lista
Muzikë |
2025 | Kjo është një listë e aktorëve shqiptarë. |
2026 | benfika
A
B
C
D
E
F
G
H
I
J
K
L
M
N
O
P
R
S
Sh
T
V
W
XH |
2030 |
A
| anatomia
| antropologjia
| arkeologjia
| arkitektura
| arti
| astronomia
| austronautika
| aviacioni
B
| bakteriologjia
| biologjia
| biokimia
| bletaria
| botanika
| bujqësia
D
| detaria
| diplomacia
| drejtësia
E
| ekonomia
| elektroteknika
| etnografia
F
| farmaceutika
| feja
| filozofia
| financa
| fizika
| fiziologjia
| folkloristika
| fotografia
GJ
| gjuetia
| gjellëtaria
| gjeodezia
| gjeofizika
| gjeografia
| gjeologjia
| gjeometria
| gjuha
H
| hidrologjia
| hidroteknika
| historia
K
| kimia
| kinematografia
| kirurgjia
| kopshtaria
L
| letërsia
| logjika
M
| matematika
| meteorologjia
| mineralogjia
| mjekësia
| muzika
N
| ndërtimtaria
O
| optika
P
| paleontologjia
| psikologjia
| pylltaria
R
| radioteknika
S
| sporti
Sh
| shtypshkronja
T
| teatri
| teknika
| industria
| tregtia
U
| ushtria
V
| veterinaria
| vreshtaria
Z
| zoologjia
Lista |
2035 | Filmi është një term që përmban tërë fotografitë në lëvizje si projekte në veçanti apo si fushë në përgjithësi. Origjina e fjalës vjen nga materiali që përdoret për të regjistruar dhe treguar ato, i cili quhet film fotografik.
Sipas institutit QKK të Republikës së Shqipërisë, përkufizimi për filmi është bërë me ligj i cili thotë se "Film quhet prodhimi audiovizual që përmban një sasi planesh filmik të ndërlidhura, të shoqëruara me zë apo jo, të cilat krijojnë efektin e lëvizjes, duke pasur një harmoni unikale ndërmjet formës dhe përmbajtjes".
Filmat prodhohen duke regjistruar ose filmuar objekte dhe persona të vërteta ose duke përdorur vizatime dhe efekte speciale. Filmat përbëhen nga një seri fotografish të treguara me shpejtësi njëra pas tjetrës të cilat japin iluzionin e një lëvizjeje të pandërprerë tek syri i njeriut.
Filmat Horror
Ka shume filma nder te cilet ben pjese edhe kategoria e karave horror, te cilet kane nje qellim te vecante per te percjelle nje ndjenje frike dhe ankthi te theksuar tek shikuesi, i cili gjate filmit perjeton ngjarjet sikur te ishte vete personazhi kryesor. Kjo ndjenje behet akoma me e vecante me faktin qe shikuesi gjithmone e di se cfare e pret personazhin, prandaj dhe pret ne ankth veprimin e tij (te drejte apo te gabuar). Ana pozitive e filmave horror është se shpeshhere fundi është i lumtur dhe verteton faktin se asnje nga ngjarjet e filmit nuk ekziston, duke neutralizuar edhe friken e madhe qe krijohet fillimisht. Keto lloj filmash kane filluar te prodhohen qe para shume vitesh, pra qe kur njerezit filluan te studionin ndjenjen e frikes. Mund te permendim disa filma horror si "I know what you did last summer" "I still know what you did last summer" "I will always know what you did last summer" "The town" "The strangers" "That honeymoon" "Eden Lake"etj. Filmi me i frikshem horror nuk është percaktuar ende dhe nuk ka ndonje kriter per t'i klasifikuar keta filma sipas frikes qe shkaktojne. I vetmi percaktues per shkallen e frikes është reagimi i shikuesve ne momentet me emocionuese te shfaqes (filmit).Fiction horror ka rrënjët e saj në folklorin dhe traditat fetare, duke u fokusuar në vdekje, përtejme, e keqja, demoniake dhe parimi i sendit mishëruar në personin. [1] Këto ishin manifestuar në historitë e shtrigat, Vampires, Werewolves, fantazmat, Paktet dhe demonëve si ajo e Faustit.Filmat horror jane filmat me te parapelqyer prej te gjithve por kjo shkakton guxim e te berit dicka qe nuk mund te realizohet ose shakton frike ne zemer.
Horror gotik në shekullin e 18 [edit]
Edgar Allan Poe
Shekullit të tetëmbëdhjetë gotik horror tërhoqi në këto burime me farës dhe të diskutueshme "Kështjella e Otrantos" (1764) nga Horace Walpole. Kjo shënoi herën e parë që një romani modern inkorporuar elemente nga e mbinatyrshmja në vend të realizmit të pastër. Në fakt, botimi i parë u botua i maskuar si një romancë aktuale mesjetare të zbuluara nga Italia dhe ribotuar nga një përkthyes fiktive. Pasi zbuloi si bashkëkohore, e gjeti atë shumë anakronike, reaksionare, ose thjesht në shije të dobët - por kjo provuar të jetë menjëherë popullor. Se romani i parë i Horror Gothic frymëzuar vepra të tilla si Vathek (1786) nga William Beckford, misteret e Udolpho (1794) dhe italiane (1796) nga Ann Radcliffe dhe murgu (1797) nga Matthew Lewis. Një sasi e konsiderueshme e fiction horror të kësaj epoke është shkruar nga gratë dhe tregtohet në një audiencë femërore, një skenar tipik të qenë një protagonist i shkathët femër kërcënuar në një kështjellë të zymtë. [2]
Horror në shekullin e 19-të [edit]
Mary Shelley nga Richard Rothwell (1840-1841)
Tradita Gothic lulėzuar në lexuesit e quajmë literaturë moderne zhanër horror në shekullin e 19-të. Punon me ndikim dhe karakteret që vazhdojnë rënie me film dhe kinema sot pa gjenezën e tyre në vepra të tilla si Frankenstein Mary Shelley-it (1818), tregime të shkurtra Edgar Allan Poe-së, punimet e Sheridan Le Fanu, Rasti i çuditshëm i Robert Louis Stevenson i Dr Jekyll dhe zotit Hyde (1886), Oscar Wilde është Picture of Dorian Gray (1890), dhe Dracula Bram Stoker (1897). Secila prej këtyre romaneve dhe përherë krijuar një ikonë e përhershme e tmerrit parë në moderne ri-imagjinatave në skenë dhe ekran. [3]
Horror në shekullin e 20-të [edit]
Përhapja e Paperbacks të lira dhe periodike, si fillim si kapërcyell të shekullit, çoi në një bum në shkrim horror në botime të tilla si Weird Tales [4] dhe Tregime befasues si ashtuquajturat romane brum që filluan humbje e ngjyrës në popullaritet në viteve 1920 dhe 1930.
Horror shkrimtarët me ndikim në fillim të shekullit të njëzetë bërë shkel në këto mediumet. Veçanërisht, nderua autori horror HP Lovecraft, dhe jetëgjatë tij Mythos Cthulhu pioneered zhanër të horror kozmike, dhe MR James është kredituar me ripërcaktimin e histori fantazmë në atë epokë.
Kinema në fillim ishte i frymëzuar nga shumë aspekte të letërsisë horror, horror dhe kinema në fillim të filluar një traditë të fortë të filmave horror dhe subgenres bazuar në fiction horror që vazhdon sot e kësaj dite. Deri në pamje grafike të dhunës dhe Gore në ekran i lidhur zakonisht me 1960 dhe filma 1970 slasher dhe filma Splatter, librat komik të tilla si ato të publikuara nga Comics KE (i njohur për seri të tilla si Tales From The Crypt) të kënaqur lexuesve quests për horror që imazhet ekran argjendi nuk mund të sigurojë.
H.P. Lovecraft
Romanet Shumë moderne pretendojnë një përshkrim të hershme e të vdekurve të gjallë në një pararendës të përrallë moderne mumje, duke përfshirë HP Tregimet Lovecraft të tilla si "Air ftohtë," (1925) "Në Vault", (1926) dhe "The Outsider" (1926) dhe 1933 HG Wells historia Formën e gjërat që do vijnë. Romani 1954 Richard Matheson së I Am Legend gjithashtu do të ndikojë në një zhanër të tërë të fiction apokaliptike mumje simbolik nga filmat e George A. Romero.
Bashkëkohore fiction horror [edit]
Një nga më të mirë-njohur shkrimtarët horror bashkëkohore është Stephen King, i njohur për shkrimin e Carrie, Shining, Ajo, Misery dhe shumë më tepër. [5] Duke filluar në 1970, tregime mbretit kanë arritur të tërheqë një audiencë të madhe, për të cilën ai ishte çmuar nga Fondacioni Kombëtar i Librit të SHBA në vitin 2003. [6] autorët bashkëkohorë Populloret horror përfshijnë Brian Lumley, James Herbert, dekan Koontz, Clive Barker, [7] Ramsey Campbell, [8] dhe Peter Straub.
Mirë-shitjen e seri libër kohët bashkëkohore ekzistojnë në zhanre të lidhura me fiction horror, të tilla si libra fiction ujk urbane fantazi Kitty Norville nga Carrie Vaughn, dhe fiksionit erotike gotike e Anne Rice. Elementet e zhanrit horror të vazhdojë të zgjerohet jashtë zhanër. Historia alternativ i tmerri më tradicional historik në një roman të tilla si Terrorit ekziston në raftet librari të ardhshme për të mashups zhanër të tilla si Pride and Prejudice dhe zombies dhe fantazisë historike dhe komike horror të tilla si Hellboy Mike Mignola së. Horror shërben si një nga zhanret qendrore në më shumë vepra komplekse moderne të tilla si Shtëpia e Mark Z. Danielewski së gjetheve, një finalist për Çmimin Kombëtar të Librit.
Karakteristikat [edit]
Një nga tiparet përcaktuese të zhanrit të tmerrit është se ajo provokon një reagim; emocionale, fizike ose psikologjike, brenda lexuesit që shkakton atyre që të reagojë me frikë. Një nga H.P. Kuotat më të famshme Lovecraft-së rreth zhanër është se: "emocioni më i vjetër dhe më të fortë e njerëzimit është frika, dhe lloji më i vjetër dhe më të fortë e frikës është frika e panjohur, [9] fjalinë e parë nga esenë e tij i farës, horror Supernatural në. Letërsi.
Në "Elementet e neveri ese" të saj, Elizabeth Barrette artikulon nevojën nga disa për tregime horror në një botë moderne:
Vjetër "lufta apo fluturim" Reagimi i trashëgimisë sonë evolucionare një herë ka luajtur një rol të madh në jetën e çdo njeriu. Paraardhësit tanë jetoi dhe vdiq prej saj. Pastaj dikush shpiku lojën interesante të qytetërimit, dhe gjërat filluan të qetësohen. Zhvillim, e shtyu shkretë prapa nga tokat e shlyera. Lufta, krimi, dhe forma të tjera të dhunës shoqërore erdhi me qytetërimin dhe njerëzit filluan preying mbi njëri-tjetrin, por dhe nga jeta e përditshme e madhe qetësuar. Ne filluam të ndjehen të shqetësuar, të ndiheni diçka mungon: eksitim e jetesës në buzë, tensioni mes gjahtar dhe gjuajtur. Pra, kemi thënë njëri-tjetrin përmes histori, netët e gjata e errëta ... kur zjarret djegur të ulët, ne e bëmë më të mirën për të trembë sytë nga njëri-tjetri. Nxitojnë të adrenalin ndjehet mirë. Zemrat tona paund, gjallëron fryma jonë, dhe ne mund të imagjinojmë veten në buzë. Megjithatë, ne gjithashtu vlerësojmë aspektet Insightful e tmerri. Ndonjëherë një histori synon të shoku dhe neveri, por horror mirë synon të trondisin kafaze tona dhe na shkundur nga vetëkënaqësi tonë. Kjo na bën të mendojmë, na detyron për t'u përballur me ide ne mund të vend injorojnë, dhe sfidon paragjykimet e të gjitha llojeve. Horror na kujton se bota nuk është gjithmonë aq e sigurt sa duket, i cili ushtron muskujt tona mendore dhe na kujton për të mbajtur një pak më afër të shëndetshme kujdes në dorë. [10]
Në një kuptim të ngjashëm për arsye një person kërkon nga tronditje të kontrolluar të një slitë rul, lexuesit në epokën moderne kërkojnë nga ndjenjat e tmerrit dhe terrorit të ndjehen një ndjenjë e eksitim. Megjithatë, ajo shton se fiction horror është një nga mediumet pakta ku lexuesit të kërkojë nga një formë e artit që vetë forcat për t'u përballur me ide dhe imazhe ata "mund të injorohej më tepër për të ... [Sfidat] paragjykimet e të gjitha llojeve."
Dikush mund të shihni ballafaqimi i ideve lexuesve dhe karakteret do të "në vend të injorojë" të gjithë letërsisë, në momente të tilla të famshme si Musings Hamlet-së rreth kafkës së Yorick dhe implikimet e saj të vdekshmërisë së njerëzimit dhe fundin rrënqethës që organet vijnë në mënyrë të pashmangshme. Në fiction horror, konfrontimi me rrëqethëse është shpesh një metaforë për problemet me të cilat ballafaqohet gjenerata e tanishme e autorit.
Stephanie Demetrakopoulos ilustron një interpretim të përbashkët të njërës prej etapave të kanonit të letërsisë horror në artikullin e saj, "Feminizmi, shkëmbimet sekseve, dhe fantazitë tjera Subliminal në Dracula Bram Stoker" për Kufij Magazine: Një revistë e grave. Tina Broussard në një bibliografi Annotated e tezës Drakula surmises Demetrakopoulos ':
Ky artikull revistë shkencore hulumton seksualitetin në Drakula, duke përfshirë edhe ngjyrime të seksualitetit në seksualitetin agresiv tipike mashkullore dhe femërore i cili është ose reflektues i gruas dlirë ose vampir seksualisht agresiv femërore. Demetrakopoulos sugjeron Drakula ishte një prizë për shoqërinë viktoriane, depërtimi normave seksuale me orgjitë grupit simbolike, dëshira mashkull për gratë seksualisht agresive, mohimi i amësisë, etj Ajo nënvizon mënyrat në të cilat femrat përfill kufijtë gjinorë duke personifikuar tipare mashkullore të tilla si të inteligjencës. [11]
Kjo është një pikëpamje, tani i pranuar përgjithësisht [kush?] Se elementet horror portretizimin e Drakulës së vampirizmat janë metafora për seksualitetin në një epokë viktoriane ndrydhur. [Citim i duhur] Por kjo është vetëm një nga shumë interpretime të metaforës së Drakula. Judith Halberstam postulatet shumë nga këto ese në teknologjitë e saj të shëmtuar: Dracula Bram Stoker. Ajo shkruan:
[] Imazhi i artë pluhurosur dhe të papërdorura, monedha nga shumë kombe dhe me xhevahire të vjetra pambajtur, menjëherë Drakula lidhet me paratë e vjetër të një klase të korruptuar, në një lloj të piraterisë së kombeve dhe ekseset më të këqija të aristokracisë. [12]
Historia e filmit
Para vellezerve Lymier, babai i Motion Picture apo fotografise ne levizje ishte Louis Le Prince, i cili me vitin 1888 e xhiroi nje film te metrazhit te shkurter 2 seconda. Me nje kamer me 12 frame ne second i titulluar Roundhay Garden Scene.
Shfaqja e pare filmike u be ne vitin 1895,nga vellezerit franceze Lymier. Ishte njera nga shpikjet me te medha te shekullit,por filmit te asaj kohe i mungonte zeri. U deshen shume vite eksperimente derisa ne vitin 1926,vellezerit Verner njoftuan lindjen e filmit te pare me ze. Ky film ishte Don Zhuani. Ne Paris ky film u dha neper kinema per rreth nje vit dhe solli rreth 8.5 milion franga te ardhura. Filmi Don Zhuani ishte i regjistruar me sistemin e zerit vitafon(ky sistem e regjistronte zerin ne pllaka gramafoni ne rruge elektromekanike). Ne vtin 1927 kompania filmike Fox Movies hodhi ne treg nje sistem te ri regjistrimi te quajtur Movieton. Me kete sistem,regjizori i mirenjohur francez Rene Cler beri filmat e pare te mirefillte me ze. Keto filma ishin:Nen pullazet e Parisit, Milioni dhe Liria na perket ne dhe 4 korrik. Revolucioni audiofonik ishte ai i shpikje se shiritit ferromagnetik dhe magnetofonit dhe shpikja e audios stereo. Por u deshen 90 vjet qe kinemaja te arrinte nivelin e sotem. Frika ne filmat horror dallohet ne cdo skene ne cdo pjese dhe ne cdo ngarje te filmit.
Kategorizimi sipas moshës
Vepra filmike që për cak kanë publikun pa marrë parasysh moshën e tyre hynë në kategorin ‘A’ të veprave artistike. Filmat e prodhuar me qëllim shfaqjeje para publikut mosha e të cilëve është mbi 14 vjeçare hynë në kategorin ‘B’ ndërsa për ata që cakun e kanë shikuest mbi 18 vjeçë është kategoria ‘C’.
E drejta mbi filmin vendas
E drejta mbi lëndën filmike trajtohet si lëndë arkivore publike për filmat vendas d.m.th të financuara nga Sigla QKK
Shiko edhe
Lista e filmave
Lista e viteve në film
Lista e aktorëve
Lista e filmave shqip
Lista e anime
Lista e regjisorëve
Lista e producentëve
Database i Filmit Shqiptar
Burim i të dhënave
Faqe interneti
IMDb - IMDb
Box Office Mojo - Box Office Mojo |
2037 | Command & Conquer është seri lojërash strategjike që trajtojnë një luftë hipotetike të të ardhshmes. Gjithashtu seria Command & Conquer (C&C) trajton edhe luftën midis rusëve dhe amerikanëve në një nga lojërat e saja. Seria e lojërave C&C filluan të prodhohen që nga viti 1995.
Historia e zhvillimit
Westwood Studios (1992 – 2002)
1995 – Command & Conquer
1996 – Command & Conquer – The Covert Operations
1996 – Command & Conquer: Red Alert
1997 – Command & Conquer: Red Alert – Counterstrike
1997 – Command & Conquer: Red Alert – The Aftermath
1997 – Command & Conquer: Sole Survivor
1999 – Command & Conquer: Tiberian Sun
2000 – Command & Conquer: Tiberian Sun – Firestorm
2000 – Command & Conquer: Red Alert 2
2001 – Command & Conquer: Yuri's Revenge
2002 – Command & Conquer: Renegade
EA Pacific (2002 – 2003)
2003 – Command & Conquer: Generals
EA Los Angeles (2003 – vazhdon)
2003 – Command & Conquer: Generals – Zero Hour
2007 – Command & Conquer 3: Tiberium Wars
2008 – Command & Conquer 3: Kane's Wrath
2008 – Command & Conquer: Red Alert 3
2009 – Tiberium
Lojëra vizuale |
2039 |
Përmbajta e lojës
Gjendemi në kohën ku armatimi më i mirë është Kaloseria dhe gjylet e Topave. Në kohën e Napoleonit
të fmashëm. E tërë Evropa është e ndarë në principata e mbretëri. Të gjitha palët ndërluftuese kanë një qëllim, dominimine e Evropes e pse jo në skenearët tjerë Azinë, Aglo-Amerikën, Ameriken latine apo më së miri tërë boten. Në hartë zgjedhenë provincat, të cilat kur të lidhen në mes veti prezentohen si vende prej të cilave në rradhën e ardhëshme do të merrni ekstara njësi ushtarake. Njësit e marrura nga provincat dhe robët e regurtuar plasohen në hartë me këtë aktë edhe fillonë rradha e re. Kjo lojë është luajtur edhe në forë të letrave, ku në tavolnë janë vendosur teritoret dhe lojtarët kanë mbajtur letrat në dorë, dhe me hudhjen e kockave (zareve) e kanë sulmua njëri tjetrin.
Po ashtu edhe në PC dhe PSX ky verzion mundë të luhet.
Qëllimi i lojes
Dominimi ose sundimi i kryeqyteteve të kundërshtarëve mvarrësisht nga lloji i zgjedhurë. Kjo arrihet me zgjehjen e teritoreve
dhe plasimine njësive në ikat më strategjike të hartës.
Objektet e lojes
Pasqyrja e lojes
Harta
Letrat shkëbyese
Njësit ushtarake
Kështjella
Kryeqyteti
Teritoret
Lëvizëshmëria e ojekteve
Teritoret
Njësit ushtarake
Veprimet me letrat shkëmyese
Trupat ushtarake
Teknika e përdorur në lojes
Prezentimi i konflikteve në një dritare është në fillim shumë i mirë, por me kalimin e kohës edhe monotonë.
Grafika e lojes
Loja prezentohet në 2D
Lidhjet e jashtëme
Lojëra vizuale |
2040 | Strikers 1945 është një seri lojërash vizuale japoneze të vitit 1995 të zhanrit shoot 'em up.
Përmbajta
Qëllmi është që të arrihen sa më shumë pikë. Për këtë keni në dispozicion shtatë lloje të aeroplanëve me municion dhe shpejtësi të ndryshme. Loja mund të luhet në katër nivele. Ndryshimi i niveleve qëndron në shpejtësinë dhe shumën e objekteve që duhet bombarduar apo rrëzuar. Nivelet i kanë skenat e njëjta dhe secila skenë ndahet në nënskena.
Secila skenë përfundon me një kundërshtar më të fort ("mbretëreshë") se të nënskenave. Loja ka gjithsej tetë skena me nga tetë nënskena shkalla e vështërsisë së tyre rritet gradualisht. Në shumën e poenave ndihmon edhe mbledhja e medaljeve.
Grafika
Grafika për vitet ´80 është shumë e mirë. Loja mund të luhet në tri pamje:
Aeroplani lëviz vetëm poshtë lart, skena lëviz
Aeroplani lëviz në të gjitha drejtimet, skena është statike
Aeroplani dhe skena janë në lëvizje
Dallimi nuk është shumë i madh mes tyre, d.m.th asnjëra prej tyre nuk jep mundësi për një kontroll më të mirë mbi aeroplanin.
Teknika
Edhe në vitet e ´90-ta teknika nuk ka qenë ndonjë risi. Si gjitha lojrat e asaj kohe është prezentuar në 2D (dy dimenzionale).
Objektet
Objeki kryesoë që dispononë lojtari është aeroplani(të dhënat dhe pamja janë të imagjinuara ). Në fillim keni në dispozicion vetem një llojë municioni, me kalimin e kohës gjatë lëvizjes mund të mblledhni shkronjat të cilat simbolizojnë paisjet plotësues të aeroplanit.
Po ashtu edhe kombinimi i tastaturave ju jepë mudësi të bëni "ekstra" gjuajtje. Nganjëher të pa evitushme. Objektet statike që mvarrësisht prej nivelit të vështërsisë edhe shpeshëtojnë dhe shpejtojnë të gjuajturat e tyre. Objektet dinamike po ashtu mvarrësisht nga niveli edhe rritet shpejtësia e lëvizjve dhe të gjuajturave.
Lëvizëshmëria e ojekteve
Objektet dhe të gjuajturat e tyre ripërseriten dhe nuk janë aq inetlegjente.
Lidhje të jashtme
Galeri me figura nga loja
Lojëra vizuale |
2041 | Loje me karaktere edukuese. Qëllimi i kësaj loje është njohja me e perafert e historisë së Aleksandërit të madhe. Përndryshe për dashamiret e lojërave strategjike e mirëseardhur.
Lojëra vizuale |
2049 | Loja është një formë e strukturuar e lojërave, që zakonisht ndërmerret për argëtim, dhe ndonjëherë përdoret si një mjet edukativ. Shumë lojëra konsiderohen gjithashtu si punë (të tilla si lojtarë profesionistë të sporteve ose lojërave të spektatorëve) ose art (si puzzle ose lojëra që përfshijnë një plan urbanistik artistik si Mahjong, diamant ose disa lojëra video ).
Hyrje
Lojërat ndonjëherë luhen thjesht për kënaqësi, ndonjëherë edhe për arritje ose shpërblim. Ato mund të luhen vetëm, në ekipe ose në internet; nga amatorë ose nga profesionistë. Lojtarët mund të kenë një audiencë jo-lojtarësh, si p.sh. kur njerëzit argëtohen duke parë një kampionat shahu . Nga ana tjetër, lojtarët në një lojë mund të përbëjnë audiencën e tyre ndërsa marrin radhën për të luajtur. Shpesh, pjesë e argëtimit për fëmijët që luajnë një lojë është të vendosin se kush është pjesë e audiencës së tyre dhe kush është lojtar. Një lodër dhe një lojë nuk janë njësoj. Lodrat në përgjithësi lejojnë lojëra të pakufizuara, ndërsa lojërat vijnë me rregulla aktuale.
Komponentët kryesorë të lojërave janë qëllimet, rregullat, sfidat dhe ndërveprimi . Lojërat zakonisht përfshijnë stimulim mendor ose fizik, dhe shpesh të dyja. Shumë lojëra ndihmojnë në zhvillimin e aftësive praktike, shërbejnë si një formë ushtrimi, ose përndryshe kryejnë një rol edukativ, simulues ose psikologjik .
Vërtetuar që në vitin 2600 pes, lojërat janë një pjesë universale e përvojës njerëzore dhe të pranishme në të gjitha kulturat. The Royal Game of Ur, Senet dhe Mancala janë disa nga lojërat më të vjetra të njohura.
Përkufizimet
Ludwig Wittgenstein
Ludwig Wittgenstein ishte ndoshta filozofi i parë akademik që trajtoi përkufizimin e lojës së fjalëve. Në Hetimet e tij Filozofike, Wittgenstein argumentoi se elementët e lojërave, të tilla si loja, rregullat dhe konkurrenca, të gjithë nuk arrijnë të përcaktojnë në mënyrë adekuate se çfarë janë lojërat. Nga kjo, Wittgenstein arriti në përfundimin se njerëzit e përdorin termin lojë për një sërë aktivitetesh të ndryshme njerëzore që kanë me njëri-tjetrin vetëm ato që mund të quhen ngjashmëri familjare . Siç tregojnë përkufizimet e mëposhtme të lojës, ky përfundim nuk ishte përfundimtar dhe sot shumë filozofë, si Thomas Hurka, mendojnë se Wittgenstein ishte i gabuar dhe se përkufizimi i Bernard Suits është një përgjigje e mirë për problemin.
Roger Caillois
Sociologu francez Roger Caillois, në librin e tij Les jeux et les hommes (Lojëra dhe burra) (1961), përcaktoi një lojë si një aktivitet që duhet të ketë karakteristikat e mëposhtme:
argëtim : aktiviteti zgjidhet për karakterin e tij të lehtë
i veçantë : është i kufizuar në kohë dhe vend
i pasigurt : rezultati i aktivitetit është i paparashikueshëm
joproduktive : pjesëmarrja nuk realizon asgjë të dobishme
rregullohet nga rregulla : aktiviteti ka rregulla që janë të ndryshme nga jeta e përditshme
fiktive : shoqërohet me ndërgjegjësimin e një realiteti tjetër
Chris Crawford
Projektuesi i lojës Chris Crawford e përkufizoi termin në kontekstin e kompjuterëve. Përdorimi i një sërë dikotomish :
Shprehja krijuese është art nëse bëhet për bukurinë e vet, dhe argëtim nëse bëhet për para.
Një pjesë e argëtimit është një lojë nëse është interaktive . Filmat dhe librat citohen si shembuj të argëtimit jo-interaktiv.
Nëse asnjë gol nuk shoqërohet me një lodër, ajo është një lodër . (Crawford vëren se sipas përkufizimit të tij, (a) një lodër mund të bëhet një element loje nëse lojtari krijon rregulla, dhe (b) Sims dhe SimCity janë lodra, jo lojëra. ) Nëse ka qëllime, një lodër është një sfidë .
Nëse një sfidë nuk ka "agjent aktiv kundër të cilit konkurroni", është një enigmë ; nëse ka një, është një konflikt . (Crawford pranon se ky është një test subjektiv. Video lojërat me inteligjencë artificiale dukshëm algoritmike mund të luhen si enigma; këto përfshijnë modelet e përdorura për t'iu shmangur fantazmave në Pac-Man . )
Së fundi, nëse lojtari vetëm mund të tejkalojë kundërshtarin, por jo ta sulmojë atë për të ndërhyrë në performancën e tyre, konflikti është një konkurrencë . (Konkurrencat përfshijnë gara dhe patinazh artistik . ) Megjithatë, nëse sulmet lejohen, atëherë konflikti kualifikohet si lojë.
Përkufizimi i Crawford-it mund të përkthehet kështu si : një aktivitet ndërveprues, i orientuar drejt qëllimit, i bërë për para, me agjentë aktivë për të luajtur kundër, në të cilin lojtarët (përfshirë agjentët aktivë) mund të ndërhyjnë me njëri-tjetrin.
Megjithatë, përkufizime të tjera, si dhe historia, tregojnë se argëtimi dhe lojërat nuk ndërmerren domosdoshmërisht për përfitime monetare.
Përkufizime të tjera
"Një lojë është një formë arti në të cilën pjesëmarrësit, të quajtur lojtarë, marrin vendime në mënyrë që të menaxhojnë burimet përmes shenjave të lojës në ndjekje të një qëllimi." ( Greg Costikyan ) Sipas këtij përkufizimi, disa "lojëra" që nuk përfshijnë zgjedhje, të tilla si Chutes and Ladders, Candy Land dhe War nuk janë teknikisht lojëra më shumë sesa një automat.
“Një lojë është një formë loje me gola dhe strukturë”. (Kevin J. Maroney)
"Një lojë është një sistem në të cilin lojtarët përfshihen në një konflikt artificial, të përcaktuar nga rregulla, që rezulton në një rezultat të matshëm." ( Katie Salen dhe Eric Zimmerman )
"Një lojë është një aktivitet midis dy ose më shumë vendimmarrësve të pavarur që kërkojnë të arrijnë objektivat e tyre në një kontekst kufizues. " ( Clark C. Abt )
"Në nivelin e saj më elementar, atëherë ne mund ta përkufizojmë lojën si një ushtrim i sistemeve të kontrollit vullnetar në të cilin ekziston një kundërshtim midis forcave, të kufizuara nga një procedurë dhe rregulla në mënyrë që të prodhojë një rezultat jo ekuilibër." (Elliot Avedon dhe Brian Sutton-Smith )
"të luash një lojë do të thotë të përfshihesh në një aktivitet që synon të sjellë një gjendje specifike të punëve, duke përdorur vetëm mjete të lejuara nga rregulla specifike, ku mjetet e lejuara nga rregullat janë më të kufizuara në fushëveprim sesa do të ishin në mungesë të rregullave., dhe ku arsyeja e vetme për pranimin e një kufizimi të tillë është të mundësojë një aktivitet të tillë." (Bernard Suits)
"Kur hiqni dallimet e zhanrit dhe kompleksitetin teknologjik, të gjitha lojërat ndajnë katër tipare përcaktuese: një qëllim, rregulla, një sistem reagimi dhe pjesëmarrje vullnetare." ( Jane McGonigal )
Llojet
Lojërat mund të marrin forma të ndryshme, nga sportet konkurruese deri te lojërat e tavolinës dhe videolojërat.
Sportive
Lojera me letra
Lojëra me zare
Lojëra me domino dhe pllaka
Lojëra me laps dhe letër
Lojëra me hamendje
Video lojëra
Lojra online
Lojëra me role
Lojëra biznesi
Simulimi
Shih edhe
Lojërat
Video loja
Lojërat e fëmijëve
Lista e llojeve të sportit
Lojë kompjuterike personale
Referime
Loja
Lojëra
Arte |
2050 | Shkencat e Mjedisit janë shkenca të cilat merren me studimin e dukurive të mjedisit.
Shkencë |
2056 | Televizioni (shk. TV) është një sistem i imitimet të programeve.
Televizioni, apo TV për të shkurtër, (nga televizioni francez, do të thotë "televizor"; nga τῆλε lashtë greke (Tele), që do të thotë "larg" dhe Visio Latine, që do të thotë "të parit") është një medium telekomunikacionit për transmetimin dhe marrjen e imazheve që lëvizin, mund të jetë pikturë njëngjyrëshe (zi - dhe - bardhë) ose me ngjyrë, me ose pa zë shoqërues. "Televizioni" mund t'i referohet në mënyrë specifike për një televizor, program televiziv, ose të një transmetimi televiziv.
Komerciale në dispozicion që nga fund të 1920, televizori është bërë e zakonshme në shtëpitë, bizneset dhe institucionet, veçanërisht si një mjet për reklamat, një burim i argëtuese, dhe lajme. Që nga viti 1950, televizioni ka qenëmedium kryesor për formim e opinionit publik. Që nga viti 1970, disponueshmëria e video kaseta, laserdiscs, DVD dhe tani Blu-ray disqe kanë rezultuar në televizor shpesh duke u përdorur për shikimin e regjistruar si edhe si material transmetimit. Në vitet e fundit, televizioni Interneti ka parë ngritjen e televizionit në dispozicion nëpërmjet internetit përmes shërbimeve të tilla si iPlayer dhe Hulu.
Në vitin 2009, 78% e familjeve në botë në pronësi të paktën një televizor, një rritje prej 5% mbi vitin 2003.
Edhe pse forma të tjera të tilla si televizion me qark të mbyllur (CCTV) janë në përdorim , përdorimi më i zakonshëm e mesme është për transmetim televiziv, i cili ishte modeluar ne sistemet ekzistuese të radio transmetimit të zhvilluara në vitet 1920, dhe përdor të lartë - powered radio - frekuencave transmetues për të transmetuar sinjalin televiziv për të marrësit individual TV.
Sistemi televiziv transmetimit është shpërndarë në mënyrë tipike me anë të transmetimeve të radios në kanalet e caktuara në brezin 54-890 MHz frekuencave. Sinjalet tani transmetohen shpesh me stereo apo surround sound në shumë vende. Deri të viteve 2000, programet e transmetuara televizive janë transmetuar në përgjithësi si një sinjal televiziv analog, por gjatë dekadës disa vende shkuan pothuajse ekskluzivisht digjitale.
Një standardi televizori përmban qarqeve të shumta të brendshme elektronike, duke përfshirë ato për pranimin dhe deshifrim sinjale transmetuese. Një pajisje ekran vizuale e cila i mungon një akordues quhet si duhet një monitor video, në vend se një televizion. Një sistem televizion mund të përdorin standarde të ndryshme teknike të tilla si televizion digjital (DTV) dhe televizion definicion të lartë (HDTV). Sistemet televizive janë përdorur edhe për mbikëqyrjen, kontrollin e procesit industriale, dhe udhëzuese të armëve, në vendet ku vëzhgimi i drejtpërdrejtë është e vështirë ose e rrezikshme. Disa studime kanë gjetur një lidhje midis ekspozimit fillimet në televizion dhe ADHD.
Në fazat e para të zhvillimit, televizioni punësuar një kombinim të teknologjive optike, mekanike dhe elektronike për të kapur, të transmetojë dhe të shfaqin një imazh vizual. Nga fund të viteve 1920, megjithatë, ato punësojnë vetëm teknologjive optike dhe elektronike janë duke u hulumtuar. Të gjitha sistemet televizive moderne u mbështet në këtë të fundit, edhe psenjohuritë e fituara ngapuna në sistemet elektromekanike ishte vendimtar në zhvillimin e televizionit të plotë elektronik.
Braun HF 1 marrës televiziv, Gjermani, 1958
Imazhet e para të transmetuara elektrike u dërguan nga e para fax machines mekanike, duke përfshirë pantelegraph, të zhvilluara në fund të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Koncepti i transmetimit elektrike mundësuar të imazheve televizive në lëvizje është skicuar për herë të parë në vitin 1878 si telephonoscope, menjëherë pas shpikjen e telefonit. Në atë kohë, ajo ishte imagjinuar nga autorë të science fiction në fillim, se një ditë se drita mund të transmetohet gjatë telave të bakrit, si tingujt ishin.
Ideja e përdorimit skanim për të transmetuar imazhet ishte vënë në përdorim aktual praktik në 1881 në pantelegraph, përmes përdorimit të një mekanizmi lavjerrës skanimit të bazuara . Nga kjo periudhë përpara, skanim në një formë apo një tjetër është përdorur në pothuajse çdo teknologji të transmetimit të imazhit deri më sot, duke përfshirë edhe televizionin. Ky është koncepti i "rasterization", procesi i konvertimin një imazh vizual në një lumë të pulses elektrike.
Në vitin 1884, Paul Gottlieb Nipkow, një student 23 vjeçar universitet në Gjermani, patentuar e sistemit të parë elektromekanike televiziv i cili të punësuar një disk skanim, një disk tjerrje me një seri të vrima ngjitura në formë spirale drejt qendrës, për rasterization . Vrimat janë spaced në intervale të barabarta këndore e tillë që, në një rrotullim të vetëm ,disk do të lejojë të lehta për të kaluar nëpër çdo vrimë dhe mbi një sensor dritë - ndjeshme selen e cila krijonte pulses elektrike. Si një imazh u fokusuar në disk me rotacion, çdo vrimë kapur një "fetë" horizontale të gjithë imazhin.
Dizajn Nipkow-së nuk do të jetë praktike deri përparimet në teknologji përforcues tub u bë në dispozicion. Harton Më vonë do të përdorë një pasqyrë e rradhës - daulle skaner për të kapur imazhin dhe një rreze tub katodë (KRRT) si një pajisje ekran, por lëvizin imazhet ende nuk ishte e mundur, për shkak të ndjeshmërisë së dobët të sensorë selen. Në 1907, shkencëtar rus Boris Rosing u bë shpikësi i parë për të përdorur një KRRT në pranuesit e një sistemi televiziv eksperimentale. Ai përdori pasqyrë - daulle skanim për të transmetuar forma të thjeshta gjeometrike në KRRT.
Vladimir Zworykin tregon televizion elektronike (1929)
Duke përdorur një disk Nipkow, shpikësi skocez John Logie Baird sukses në demonstrimin e transmetimit të lëvizin imazhet siluetë në Londër në 1925, dhe të lëviz, imazhe njëngjyrësh në vitin 1926. Baird -së skanimit disk prodhuar një imazh të 30 linjave të rezolutës , vetëm të mjaftueshme për të dalluar një fytyrë njerëzore, nga një spirale të dyfishtë të lente fotografik. Kjo demonstratë nga Baird është rënë dakord në përgjithësi të jetë demonstrimi i parë i vërtetë në botë e televizionit, megjithëse një mekanik formë e televizionit nuk është më në përdorim. Mrekullueshëm, në vitin 1927, Baird edhe shpiku sistemin e parë në botë video incizim, "Phonovision": nga modulating sinjal prodhimit të kamerës së tij televiziv poshtë në varg audio, ai ishte në gjendje për të kapur sinjalin në një disk dylli audio 10-inch duke përdorur teknologji konvencionale incizim audio . Një pjesë të vogël të Baird -së regjistrimet 'Phonovision' mbijetojnë dhe këto më në fund u deshifrohen dhe të dhënë në imazhe të shikohet në vitet 1990 duke përdorur teknologji moderne dixhitale sinjal - përpunimit.
Në vitin 1926, inxhinier hungarez Kálmán Tihanyi projektuar një sistem televiziv shfrytëzuar skanimit dhe ekranit elemente plotësisht elektronike, dhe duke punësuar parimin e "ruajtjes pagesë" brenda skanimit (ose "kamera ") tub.
Më 25 dhjetor 1926, Kenjiro Takayanagi demonstruar një sistem televiziv me një rezolutë të 40 - të linjës që të punësuar një ekran CRT në Hamamatsu Shkollën e Mesme Industriale në Japoni. Kjo ishte shembulli i parë i punës i një marrës televiziv tërësisht elektronike. Takayanagi nuk kanë të aplikuar për një patentë.
Nga 1927, shpikësi ruse Léon Theremin zhvilluar një sistem TV pasqyrë - daulle - bazë e cila përdoret gërshetim për të arritur një zgjidhje imazhi i linjave 100.
Philo Farnsworth
Në vitin 1927, Philo Farnsworth bërë të parë të punës të sistemit të televizionit në botë me skanim elektronik të të dykamionçinë dhe ekranit pajisjeve, të cilat ai i pari tregoi për shtypin më 1 shtator 1928.
WRGB pretendon të jetë televizioni më i vjetër në botë, gjurmimi rrënjët e saj në një stacion eksperimental themeluar më 13 janar 1928, transmetuar nga fabrika General Electric në Schenectady, NY, nën letrat e thirrjes W2XB. Ai ishte i njohur gjerësisht si " WGY Televizioni " pas radio stacionit simotër të saj. Më vonë në vitin 1928, General Electric filloi një strukturë të dytë, këtë një në New York City, i cili kishte letrat e thirrjes W2XBS, dhe e cila sot është e njohur si WNBC. Të dy stacionet ishin eksperimentale në natyrë dhe nuk kishte programimit të rregullt , si marrës ishin operuar nga inxhinierët në kuadër të kompanisë. Imazhi i një FelixCat kukull, me rotacion në një gramafon, u transmetua për 2 orë çdo ditë për disa vjet, si teknologjia e re është duke u testuar nga inxhinierët. Milton Berle pretendon se ai ishte në një eksperiment shumë të hershme eksperimentale televiziv në Çikago, Illinois, në vitin 1929.
Në Radio Show nga më të Berlinit në gusht të vitit 1931, Manfred von Ardenne dha demonstratën e parë në botë publik të një sistemi televiziv duke përdorur një rreze katodë tub për të dy të transmetimit dhe të pritjes. Shërbimi i parë në botë skanuar elektronike televiziv pastaj filloi në Berlin në vitin 1935. Në gusht 1936, Lojërat Olimpike në Berlin u kryen nga kabllo për stacionet televizive në Berlin dhe Leipzig ku publiku mund të shohin lojërat jetojnë.
Në 1935, firma gjermane e FERNSEH AG dhe firma e Shteteve të Bashkuara Farnsworth Televizioni në pronësi të Philo Farnsworth nënshkruan një marrëveshje për të shkëmbyer patentat e tyre televizive dhe të teknologjisë për zhvillimin me shpejtësi të transmetuesve televizive dhe stacione në vendet e tyre.
Më 2 nëntor 1936, BBC filloi transmetimin e shërbimit të parë në botë publik të rregullt të lartë të përcaktuar nga viktoriane Alexandra Palace në veri të Londrës. Prandaj pretendon të jetë vendlindja e transmetimit televiziv siç e njohim ne sot.
Në vitin 1936, Kálmán Tihanyi përshkroi parimin e ekranit plazma , sistemin e parë ekran sheshtë panel.
Shpikës meksikan Guillermo González Camarena gjithashtu ka luajtur një rol të rëndësishëm në televizion fillim . Eksperimentet e tij me televizion (i njohur si telectroescopía në fillim) filloi në vitin 1931 dhe çoi në një patentë për " fushë përbëhet nga tri ngjyra sistemi vijues" televizionit me ngjyra në vitin 1940.
Edhe pse televizioni u bënë më të njohur në Shtetet e Bashkuara me publikun e gjerë në Panairin Botërore të vitit 1939, shpërthimi i Luftës së Dytë Botërore pengoi atë nga duke u prodhuar në një shkallë të madhe deri pas përfundimit të luftës. Vërtetë rregullt programimit rrjeti televiziv komercial nuk ka filluar në SHBA deri në vitin 1948 . Gjatë atij viti, dirigjent legjendar Arturo Toscanini bërë e tij të parë prej dhjetë paraqitjet televizive kryerjen e Orkestra Simfonike NBC, dhe Texaco Star Theater, starring komedian Milton Berle, u bë së pari tregojnë gjigant televizionit hit. Që nga viti 1950, televizioni ka qenë mjeti kryesor për formim e opinionit publik.
Televizioni Amatori (TV proshutë apo ATV) është zhvilluar për eksperimentimin jo- komerciale, kënaqësi dhe të shërbimit publik të ngjarjeve nga operatorët amatorë radio. Ham stacionet televizive ishin në ajër në shumë qytete të para stacione televizive komerciale erdhi në ajër.
Në vitin 2012, është raportuar se të ardhurat televizioni u rritet më shpejt se filmi për kompani të mëdha të medias.
Lista e Radio Televizioneve
Televzionet shqiptare
Shiko edhe
Referenca |
2057 | Radio Televizioni i Prishtinës, shkurtuar si RTP ose TVP, ishte radio televizioni i parë shqiptar i Kosovës. Ndërprerja e programeve nga ky televizion u realizua me masa të dhunshme të ndërmarra nga qeveria serbe në vitin 1990. Radio Prishtina filloi punë menjëherë pas luftës së dytë botërore më 1945 në Prizren, pastaj u transferua në Prishtinë. Pas luftës në Kosovë materiali dhe ndërtesat e Radio Televizionit të Prishtinës janë nën administrimin e Radio Televizionit të Kosovës.
Historiku
Deri atëherë, i vetmi medium informativ ishte Radio Prishtina (në funksion prej vitit 1945). Do kalonin 29 vite deri kur Televizioni i Prishtinës filloi transmetimin në vitin 1974. Ndërsa u mbyll ne vitin 1990 për shkak të qeverisë serbe. Pas mbarimit të luftës së Kosovës në vitin 1999, u hap rruga për themelimin e televizioneve kosovare në mënyrë të lirë. Njëri prej tyre ishte Radio Televizioni i Kosovës i cili mori vend në të njëjtën ndërtesë si ish-RTP, në rrugën "Xhemajl Prishtina" në Prishtinë.
RTP dhe masat e dhunshme
Acarimi i konfliktit RTP dhe qeverisë serbe
Masat e dhunshme
Përjashtimi dhe burgosja e personelit
Roli i RTP në shoqërinë shqiptare
Teknologjia
Në fillim të vitit 1974 RTP nuk ka pasur teknologji elektronike, por i gjithë materiali për program xhirohej me teknikë filmike e mandej dërgohej në TV Beograd ku filmi zhvillohej e më vonë montohej për transmetim. Transmetimi deri më 29 nëntor 1975 bëhej nga TV Beogradi. Në verën e vitit 1974 nga Anglia pati ardhur autoreportazhi (OB Van) i parë me 4 kamera bardhë-e-zi.
Personeli udhëheqës
Administrata
Drejtor i përgjithshëm: Ismail Bajra
Drejtor i TVP: Riza Alaj
Kryeredaktor i TVP: Fahredin Gunga
Drejtor produkcioni: Petrit Dushi
Drejtor Teknik: Nahid Bejtullahi
Kryeredaktor i programit informativ: Qenan Shaipi (1945-1975)
Redaktor: Pelivan Zhuri (1979)
Kryeredaktor i programit muzikor: Shefqet Namoni (1979)
Produksioni
Regjisorë: Ekrem Kryeziu, Shkëlzen Zhubi, Besim Sahatçiu, Nezir Sefaj
Xhiruesë filmi: Rudolf Sopi (1932-1984), Misha Stojanoviq (1934-2001), Ruzhdi Fejzullahu, Murat Zeka, Shaban Gashi (1939-1990), Agron Sedllari, Shukri Kaçaniku.
Tonist : Bejto Jusufi, Sahit Sahiti, Sherif Maxhuni (1935-2003), Fahri Raca, Ukshin Grashtica, Fahri Pallaska.
Ndriçues: Nexhdet Osmani, Ejup Mumini, Bedri Nimani.
Montazhi filmik: Fadil Selimi-Presheva, Naxhije Petlla, Elida Dauti, Juliana Çela.
Shoferë: Januz Uka, Gani Poreshqi, Sabit Zejnullahu, Halit Veseli.
Realizatorë: Bashkim Hisari.
Daktilografë: Xhafer Dragusha e Kujtim Sokoli.
Korier i produkcionit: Kadri Hakiqi
Shef i Autoparkut: Osman Abazi
Shiko edhe
Studio e hapur, radio emision i emetuar më parë në Radio Prishtinë
Stacione televizioni të mbyllura
Historia e Kosovës |
2059 | Shenja dalluese nga shumë ekonomistë është përkufizuar në mënyra të ndryshme, por marrë në përgjithsi këto definicione, shenja dalluese merret se është një simbol grafik apo diçka e ngjashme i cili përfaqëson një kompani, një seri prodhimi ose një produkt duke paraqitur dhe mbrojtur vlerën dhe garancën e asaj kompanie apo produkti.
Funksioni i shenjës dalluese
Firma (shenja dalluese) është e lidhur drejtpërdrejtë me marketingun e një kompanie, një serie prodhimi apo të një produkti ose shërbimi, pra që qartazi nënkuptohet se roli kryesorë i shenjës dalluese është marketingu i njësisë bartëse të kësaj shenje.
Funksioni i shenjës dalluese nuk është i ngusht vetëm në të pamurit e vetë, por ndërlidhë në vehte dhe funksione tjera.
Ndër funksionet kryesore të shenjës dalluese janë:
Njohja që nënkupton njohjen më të lehtë dhe më të shpejtë të kompanisë, produktit apo shërbimit nga ana e konsumatorit.
Dallimi'' nga kompanitë e tjera që ofrojnë të njejtin prodhim ose shërbim, si dhe dallimin e produkteve apo shërbimeve që ofron e njëjta kompani apo që ofrojnë kompanitë e tjera.
Kujtesa që nënkupton të mbajturit mend të kompanisë, produktit apo shërbimit përmes shenjës dalluese.
Ndikimi drejtpërdrejtë në konsumatorin gjat proçesit të vendosjes për blerje nga ana e tijë.
Vlera shenja dalluese paraqet emrin e mirë të kompanië, vlerën e produktit apo shërbimit dhe këtë vlerë konsumatorët e perceptojnë përmes shenjës dalluese në tregun përplot produkte apo përplot substitute të kompanive konkurente.
Garancë, d.m.th shenja dalluese është garancë për kualitetin e prodhimeve të një kompanie, garancë për kualitetin dhe funksionalitetin e produkteve dhe shërbimeve.
Mbrojtje''', shenja dalluese mbronë kompaninë, produktin apo shërbimin nga manipulimet e ndryshme në treg, gjithashtu mbron dhe konsumatorin nga këto manipulime.
Patentimi i shenjave dalluese
Prodhues apo shërbyes të ndryshëm kan shenja të ndryshme dalluese dhe këto mbrohen nga ato nga abuzimet e ndryshme duke i patentuar.
Historiku i shenjës dalluese
Shenja dalluese më të njohura në botë
Shiko dhe këtë
Industri
pt:Empresa |
2060 | Ë (ë) është shkronjë e gjuhës shqipe dhe gjuhës kashubiane. Kjo shkronjë gjithashtu paraqitet në Afrikanisht, Holandisht, Frëngjisht dhe Luxemburgish si variant i shkronjës “e”. Gjithashtu paraqitet edhe në gjuhën Turoyo kur ajo shkruhet me shkronja Latine ashtu si dhe në gjuhën ruse me dallimin e vetëm se në rusishte kjo shkronjë lexohet e shqiptohet “ë”. Në shqip është shkronja e tetë e alfabetit dhe zanorja e tretë, është shkronja më e përdorur dhe përbën 10 % të të gjitha shkrimeve.Shkronja "ë" njdonjëherë harrohet. PSH: Shkronjë-Shkronj.
Rregullat drejtshkrimore
Vendosja e shkronjës ë
Mbiemrat
Tek mbiemrat Ë vendoset në fund të tyre për të formuar shumësin, p.sh. “Artikull ushqimor” dhe “Artikuj ushqimorë”,
Foljet
Tek foljet vendoset në fund të foljeve kur veprimin e kryen personi ose veta e tretë, p.sh. “Unë do të krijoj” dhe “Ai do të krijojë” ose “Agroni do të krijojë”.
Emrat
Tek emrat përdoret për intonacion, pra kur vendoset shkronja ë në fund të fjalës, zanorja e parafundit zgjatet, për shembull tek fjalët "Shkollë" dhe "Gomë", zanorja "o" zgjatet kurse tek fjalët "Top" dhe "Rob", zanorja "o" nuk zgjatet, kështu p.sh. nëse fjalën "Shkollë" e shkruajmë "Shkoll", ajo do të lexohej ndryshe, pra me "o" të shkurtër.
Tek emrat e gjinisë femërore në trajtën e pashquar zanorja e parafundit duhet të zgjatet kështu që vendoset ë-ja në fund të emrit, p.sh. : "Kaltrina" dhe "Kaltrinë" kurse tek gjinia mashkullore bëhet ndryshe "Arbeni" dhe "Arben".
Shih dhe
Alfabete
! |
2063 | Festa është ditë e shënuar e cila kremtohet nga populli. Ka disa lloje festash, si pshm. festa kombëtare, festa ndërkombëtare, si dhe ato të niveleve më të ulta.
Ditë e shënuar që kremtohet çdo vit për të përkujtuar një ngjarje të rëndësishme në jetën e një populli; ditë që dallohet nga të tjerat se lidhet me një ngjarje të caktuar e të gëzuar; ngjarje e gëzueshme .Kemi shumë festa si 17 Shkurti-Parvarsia e Kosovës, 28 Nëntori-Pavarsia e Shqipërisë, 8 Marsi-Dita e nënës, 7 Marsi-Dita e mësuesit, 12 Qeshori-Dita e paqes,1 Maj-Dita e punëtorëve, 31 Dhjetori-Viti i ri
Festa zyrtare
Festë zyrtare është ditë pushimi për gjithë popullin, e vendosur zyrtarisht nga shteti për një ngjarje me rëndësi të veçantë historike e shoqërore.
Festat në Shqipëri
Festa zyrtare në Shqipëri
Disa nga festat që festohen në teritoret shqiptare janë te nënrenditura këtu poshtë: Festa e Vitit të Ri, Festa e 28 Nëntorit, Festa 29 nëntorit, Dita e Verës, Kurban Bajrami, Dita e Novruzit, Pashkët, Krishtlindja dita e femijeve,etj.
Festa jo zyrtare në Shqipëri
Dita e Shën Gjergjit, Dita e gënjeshtrave, Dita e Nënës, Dita e mësuesit
Shiko dhe këtë
Lista e festave Në Shqipëri
Lista e festave kombëtare
Lista e festave ndërkombëtare
Lista e festave Në Kosovë
Burimet |
2064 | Në vitin 1913 filloi lufta e parë ballkanike ndërmjet aleancës së katër shteteve Sërbisë, Malit të Zi, Bullgarisë dhe Greqisë kundër Perandorisë Osmane. Kjo luftë kishte për qëllim flakjen e Perandorisë Osmane jashte vendeve të pushtuara në Ballkan.
Lufta e tretë ballkanike
Kësaj i paraprin kiza në territorin e Kosovës. Zanafilla e kësaj lufte është demostrata e studentëve të universitetit të Prishtinës për kushte më të mi ra në mencën e stdudentëve më 1 prill 1981. Pas kësaj pason shtet-rrethimi në territorin e Kosovës i cili mbështetet nga elementët e tjerë të federatës jugosllave për disa vite. Pas ardhjes në Kosovë të Slobodan Milosheviqit, kjo krizë e përfshiu tërë Jugosllavinë e atëhershme.
Nga kjo krizë ekonomiko-politike pasuan luftrat e mëposhtme:
Slloveni : mes APJ-së (Armata Popullore e Jugosllavisë) dhe MTSL-së (Mbrojtja Teritoriale e Sllovenisë) e cila përfundoi me tërheqjen e APJ-së, nga territori i Sllovenisë për në Kroaci.
Kroaci : mes APJ-së, komunitetit serb dhe MTK-së (Mbrojtja Teritoriale e Kroacisë), komunitetit kroat.
Bosnje : mes APJ-së, komunitetit serb në njërën anë dhe komunitetit kroat e boshnjak në anën tjetër (të tri palët luftonin kundër njëra tjetrës)
Kosovë : mes Armatës Serbe dhe komunitetit shqiptar, NATO
Maqedoni : mes Armatës Maqedonase dhe komunitetit shqiptar
Shiko edhe
Copëtimi i Shqipërisë
Konferenca e Londrës 1912-1913 |
2069 | Alexander
AFRIKA KORPS
Age Of Mythology
Anno 1503
AOW Shadow
Atlatist_Tycoon
Castle.Strike
Civilization
Dark Legions
Cudia e tete boterore
Imperatori i pare
Domino Day
Empires koha e re
Aeroport manager.2
Game Tycoon
I perjashtuar, dita e fundit
HEAR OF IRON
Hegenomia
Holiday World
Lokomotion
No Mans Land
Dönner mafia
PORT ROYAL
Restaurant Empire
Rise Of Nations
Spartaku
Victoria
Visual city
Lojëra vizuale |
2074 | '''Sabri Fejzullahu i lindur Podujevë më 16 Shtator 1945) është aktor, këngëtar dhe politikan nga Kosova.
Në vitin 2002 ai ishte deputet i PDK-së në Kuvendin e Kosovës.
Karriera artistike
Sabri Fejzullahu i takon gjeneratës së vjetër të këngëtarëve i cili ka arritur që edhe në kohën e re të zë vendin e vet në muzikën argëtuese të Kosovës, por edhe më gjerë. Ka fituar 18 "Okarina të Arta" në "Akordet e Kosovës", ka incizuar mëse 800 këngë, ka marrur pjesë në shumë festivale dhe ka fituar shpërblime, brenda dhe jashtë vendit. Ka bashkëpunuar gjithmonë me kompozitorët më të mirë të vendit.
Sabriu ka luajtur në disa TV- dhe video-filma. Ndër të tjerë ai luajti me Ibrahim Krajkovën "Lecin" dhe Rasim Thaqin "Cimën". Ai luajti edhe në serialet "Kur pranvera vonohet" dhe "Autobusi". Po ashtu edhe në TV-komedinë "Qesh e ngjesh" me Xhevat Qenën, Leze Qenën, Ali Ahmetin dhe Adem Mikullovcin. Në filmografinë e tij gjenden mbi 20 filma, shumica të zhanrit komedi.
Karakteristikë e xhirimeve filmike të këngëve të Sabriut është përdorimi i tyre për të fuqizuar këngën që ai këndon. Këtë ai e arrin duke e injoruar kamerën dhe në momente të caktuara e përdorë atë për t´iu drejtuar shikuesit. Zakonisht këto momente janë të shkurta dhe ndodhin gjatë ngritjes së zërit.
Jeta private
Sabri Fejzullahu është i martuar dhe ka 4 fëmijë. Sabri Fejzullahu ka 2 vajza dhe 2 djem. Eshte martuar 2 herë guraja e tij pare ka vdekur ndersa. Gruaja tij e dyte quhet Nergjivan (Nera) Fejzullahu e lindur me 12.05.1951 Ai ka mbaruar studimet e gjuhës dhe letërsisë shqipe në Fakultetin Filozofik, si dhe aktrimin në Fakultetin e Arteve të Bukura.
I biri i tij Ermal Fejzullahu është një këngëtar i njohur në zhanrin pop dhe popullore.Kurse Armend Fejzullahu është poashtu këngëtar i njohur i rock grupit Votra.
Trivia
Kur u pyet në Koha Vizion se pse e braktisi muzikën rok, Fejzullahu tha se ai ec me kohën.
Karriera politike
Albumet muzikore
Ai ka gjithsej 35 albume deri me tani dhe 8 videokaseta te aktruara ne rolet e tij dhe me videoklipe te tij
Filmografia
Një buqetë buzëqeshje
Migjeni (1990) (serial televiziv)
Autobusi (1985) (mini serial), si Shoferi
Mixha Ramë (1985) (televizion) .... Djali
Qesh e ngjesh (1982) (televizion)
Kur pranvera vonohet (1980) (mini serial televiziv)
Gëzuar Viti i Ri 1976 (1976) (televizion)
Në orët e vona (1982) (serial televiziv)
Jugovizija (1981) (televizion)
Këndon Sabri Fejzullahu (1976) (televizion)
Lidhje të jashtme
Albasoul Sabri Fejzullahu - albume dhe këngë
Hija e flokut tëndë - Video kënga
Sabri Fejzullahu Video Klipa
Biografi shqiptarësh
Politikanë shqiptarë
Aktorë shqiptarë
Këngëtarë shqiptarë
Lindje 1943
Humoristë shqiptarë
Njerëz që jetojnë |
2078 | Tirana, në të folmen tiranase: Tirona, është kryeqendra e qarkut dhe rrethit me të njëtin emër dhe kryeqyteti i Republikës së Shqipërisë. Tirana ndodhet në qendër të Shqipërisë, rreth 35 km në lindje të Durrësit dhe rreth 40 km në veriperëndim të Elbasanit, në një luginë të rrethuar nga Mali i Dajtit në lindje, kodrat e Kërrabës dhe Saukut në jug, kodrat e Vaqarrit dhe Yzberishtit në perëndim dhe ato të Kamzës në veri.
Më 1614, valiu i Shkodrës, Sylejman pashë Bargjini nga Mulleti e ngriti në rangun e kasabasë, por haset e përmendur që më 1418 në një dokument të Venedikut, duke qenë pjesë e viseve të banuara vazhdimisht që nga Epoka e Hekurit. Në kushtet e Luftës Ballkanike, paria e Tiranës shpalli pavarësinë 26 nëntor 1912 dhe u shpall kryeqytet i përkohshëm i Shqipërisë në 9 shkurt 1920 nga Kongresi i Lushnjës dhe pjesëtarët e Këshillit Kombëtar hynë në qytet në 11 shkurt 1920. Përfundimisht Tirana u shpall kryeqytet i Shqipërsisë në vitin 1925 nga Asambleja Kushtetuese. Ishte vendi qendror i Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë. Sot qyteti po përjeton një periudhë të zhvillimit progresiv ekonomik, social dhe urban, me ndërtimin dhe rregullimin monumentale e parqeve, ndërtesave, duke përfshirë edhe rindërtimin e objekteve fetare të shkatërruara gjatë pushtimit turk dhe regjimit komunist.
Qyteti i Tiranës është qyteti më i madh i Shqipërisë dhe qendra më e madhe ekonomike, administrative, politike, industriale, mediale, akademike, sociale dhe kulturore e vendit. Tirana ndodhet vetëm 17 km larg aeroportit "Nënë Tereza", i vetmi aeroport ndërkombëtar në Shqipëri i njohur dhe me emrin Rinas. Ky aeroport është hyja më e rëndësishme lidhëse ndërmjet Shqipërisë dhe pjesës tjetër të botës. Tirana shtrihet në koordinatat 41.33° veri dhe 19.82° lindje.
Gjeografia
Tirana ndodhet 110 metra mbi nivelin e detit. Lartësia mesatare e fushës së Tiranës është 521 m, kurse dy malet më të larta rrëz të cilëve shtrihet janë Mali i Dajtit me 1612 m dhe Mali me Gropa me 1828 m.
Qyteti gjendet rreth 34 kilometra larg detit Adriatik në perëndim. Nga jugu dhe perëndimi rrethohet nga kodra relativisht të ulta, kurse nga ana veriperëndimore Tirana shtrihet mbi një zonë të rrafshët.
Në periferinë veriore kalon lumi i Tiranës. Disa kilometra më tutje nga ana jugore rrjedh lumi i Erzenit. Para reformës administrative të 2014, sipërfaqja e qytetit të Tiranës ishte rreth 31 km², ndërsa sipërfaqja e gjithë rrethit ishte 1288 km² dhe përfshinte katër qendra: Tiranën, Vorën, Krrabën dhe Kamzën si dhe 150 fshatra. Pas reformës administrative bashkia e Tiranës u zgjerua në 1,110.03 km² ndërkohë që rrethet si njesi administrative u shkrinë. Tirana gjithashtu është pjesë e qarkut të Tiranës që ka një sipërfaqe prej 1,652 km² dhe përfshin pesë bashki : Tiranën, Kamzën, Vorën, Kavajën dhe Rrogozhinën.
Qendrën e Tiranës e përshkon përroi i Lanës i cili në grykëderdhje bashkohet me lumin Ishëm.
Tirana ndodhet në të njëjtin paralel me Napolin, Madridin dhe Stambollin dhe në të njëjtin meridian me Budapestin dhe Krakovin.
Klima
Në Tiranë mbizotëron një klimë nëntropikale-mesdhetare me rreshje dimërore dhe me temperatura mesatare vjetore në korrik + 24° Celsius dhe në janar +7° Celsius. Në vit bie 1 189 mm shi.
Historia
Regjistrimi i tokave të qytetit u bë nën pushtimin osman, në vitet 1431–1432. Më 1614 Sylejman Pasha, e ngriti në rangun e kasabasë duke ndërtuar një xhami, një hamam dhe një imaret. Dy shekuj me vonë drejtimin e qytetit e mori familja Toptani nga Kruja. Dy lagjet më të vjetra të Tiranës kanë qenë ajo e Mujos dhe e Pazarit, të ndodhura sot në zonën mes qëndrës aktuale dhe rrugës së Elbasanit.
Si kryeqytet i përkohshëm Tirana u shpall më 8 shkurt 1920 nga Kongresi i Lushnjës dhe përfundimisht e mori këtë status më 31 dhjetor 1925. Në vitin 1990 Tirana numëronte vetëm 244.200 banorë. Aktualisht, dyndja masive e banorëve nga gjitha anët e tjera të vendit përdrejt kryeqytetit, të cilët shpresojnë të gjejnë aty punë dhe jetë me të mirë, e ka çuar popullsinë e Tiranës në mbi 1.000.000 banorë. Tirana, siç quhet dhe nga vendasit Zemra e Shqipërisë, është qyteti që lulëzon dhe zhvillohet më shpejt, ai është tepër ritmik dhe ofron mundësi të shumëllojshme aktiviteti jo vetëm për banorët vendas, por edhe atyre të huaj.
Kryeqyteti
Tirana u shpall kryeqytet i përkohshëm i Shqipërisë në 9 shkurt 1920 nga Kongresi i Lushnjës dhe pjesëtarët e Këshillit Kombëtar hynë në qytet në 11 shkurt 1920. Përfundimisht Tirana u shpall kryeqytet i Shqipërisë në vitin 1925 nga Asambleja Kushtutetuese.
Në Historinë e Popullit Shqiptar, "Periudha e Pavarësisë" (28 nëntor 1912 – 7 prill 1939), në faqen 249 përmendet shpallja e Republikës Shqiptare nga Asambleja Kushtetuese dhe miratimi i statutit apo kushtetutës republikane, në të cilat Tirana shpallet përfundimisht kryeqytet i Shqipërisë.
Në Tiranë, përkundrazi kundërshtimi i Esat Pashë Toptanit, hëpërhë ishte eleminuar, për sa kohë ai ishte kundërshtar i qeverisë së Durrësit. Veç kësaj Tirana ndonëse kishte një popullsi të barabartë me atë të Elbasanit, kishte kushte më të mira për organet qeveritare. Këtu kishte më tepër ndërtesa të mëdha, më tepër lokale publike, më tepër rrugë të gjera, më tepër hotele. Duke marrë parasysh këto faktorë, qeveria e Lushnjës mori vendim më 9 shkurt 1920, që ta vendoste kryeqytetin e Shqipërisë përkohësisht në Tiranë, duke e lënë të hapur çështjen e vendosjes përfundimtare të kryeqytetit kur të mblidhej e para asamble kushtetuese. Me miratimin e të gjithë pjesëtarëve të Kongresit të Lushnjës, anëtarët e Këshillit të Lartë, së bashku me pjesëtarët e qeverisë dhe të Këshillit Kombëtar, hynë më 11 shkurt 1920 në Tiranë, fill pasi repartet e ushtrisë italiane ishin larguar nga qyteti dhe vendosur në Durrës. Banorët e Tiranës e pritën me entuziasëm hyrjen e organeve të larta shtetërore, në kryeqytetin e përkohshëm të Shqipërisë, të cilin asambleja kushtetuese e vitit 1925 e shpalli përfundimisht kryeqytet të saj. Sidoqoftë jeta e Tiranës si kryeqytet i Shqipërisë fillon më 11 shkurt 1920.
Etimologjia
Ekzistojnë disa hipoteza për prejardhjen e emrit Tiranë:
Tiranë mendohet se vjen nga fjala Theranda, e përmendur në burimet e lashta greke dhe latine, që vendasit e quanin Të ranat, meqë fusha ishte formuar si rezultat i materialeve të ngurta që sillnin ujërat nga malet përreth.
Tirana vjen nga Tirkan. Tirkan ka qenë një kështjellë në shpat të malit të Dajtit. Akoma ekzistojnë rrënojat e kësaj kështjelle të lashtë që daton në fillimin e shekullit të parë para lindjes së Krishtit, e cila mendohet të këtë qenë kështjella që historiani bizantin Prokop (shek.VI), e quan kështjella e Tirkanit.
Tirana vjen nga Greqishtja e Vjetër Tyros (Τύρος) që do të thotë bulmet. Në fushën e Tiranës, bëhej tregtimi i bulmetrave nga barinjtë e zonave përreth.
Tirana ose Tirônë, siç quhet në dialektin e vendit, e ka origjinën nga mënyra se si thirreshin banorët e këtij vendi. Duke qenë se popullsia e vendosur në këtë territor vinte kryesisht nga malet e zonës përreth atëherë nga vendasit ato quheshin "Të rônë" (të rënë). Edhe sot, në gjuhën e përditshme, për familjet që vijnë nga zonat malore përdoret shprehja "kanë rënë (psh) në Durrës" (apo diku tjetër).
Për herë të parë emri i Tiranës përmendet në vitin 1418 në një dokument të Venedikut.
Arkeologjia
Mozaiku i Tiranës është i vetmi monument arkeologjik brenda territorit të qytetit të Tiranës. Në vitin 1972, gjatë punës për ndërtimin e pallateve të bllokut "Partizani" në lagjen nr. 9 të qytetit të Tiranës, u zbuluan rrënojat e një ndërtese antike, njëri nga ambientet e të cilit ishte i shtruar me mozaik. Sipas autorëve, kemi të bëjmë me një qendër fshatare të shekujve të parë pas Krishtit që në fillim të shek. III u zëvendësua me një vilë fshatare (rustica). Salla me mozaik e pajisur dhe me një absidë ishte ambjenti kryesor i saj. Autorët mendojnë edhe që në shek. V-VI vendin e vilës e zuri një bazilikë paleokristiane. Pjesa e gërmuar e monumentit u rrethua dhe u vu në mbrojtje nga Instituti i Monumenteve të Kulturës (IMK). Gjatë viteve 2003-2004 punimet e sistemimit të rrugëve dhe instalimeve të ndryshme të bllokut "Partizani" zbuluan pranë rrethimit të monumentit pjesë të tjera të kompleksit. Më kryesoret këtu ishin vaskat e fermentimit të mushtit të rrushit, por edhe pjesë të tjera muresh në dy pika të ndryshme. Brenda këtij kompleksi u zbuluan tre stela varresh të periudhës romake. Gërmimet e fundit përforcuan mendimin se kemi të bëjmë me një vilë fshatare, ndërkohë që nuk është gjetur asnjë e dhënë për transformimin në bazilikë paleokristiane të mbështetur nga autorët e gërmimit të parë të viteve ’70. Në mënyrë konvencionale, siti arkeologjik është emërtuar dhe njihet me emrin "Mozaiku i Tiranës".
Politika
Kryebashkiakët e Tiranës
Pas rënies së komunizmit
Që nga tetori i vitit 2000 deri më 23 maj 2011 kryetar i bashkisë se Tiranës ishte piktori dhe lojtari i dikurshëm i basketbollit, si dhe për një kohë të shkurtër ministër i kulturës, rinisë dhe sportit, Edi Rama. Në tetor të vitit 2003 ai u rizgjodh sërish pas zgjedhjeve komunale. Paraardhësit e tij të viteve '90 ishin kryebashkiakët Sali Kelmendi (1992–1996) dhe Albert Brojka (1996–2000) të Partisë Demokratike (PD). Më 23 maj 2011 kryetari i ri i bashkisë u shpall Lulzim Basha një i diplomuar në një nga universitetet më të njohur të Europës i cili fitoi zgjedhjet e 8 majit 2011 ndaj ish kryetarit të Bashkisë, Edi Rama.
Këshilli Bashkiak
Burimi: http://www.tirana.gov.al/
Këshilli Bashkiak zgjidhet për një periudhë 4-vjeçare. Mandati i këshilltarit është i vlefshëm nga koha që këshilltarët bëjnë betimin dhe e nënshkruajnë atë, deri në konstituimin e këshillit pasardhës. Mandati i këshilltarit pushon para afatit 4-vjeçar në rastet që parashikon neni 27, pika 4 (gërmat a, b, c, c, d, dh, e, ë) e ligjit 8652, dt.31.07.2000, Për Organizimin dhe Funksionimin e Qeverisjes Vendore. Këshilltari që mbaron mandatin para kohe në përputhje me ligjin, lëshon një deklaratë me shkrim ku shpjegon arsyet përkatëse.
Për zëvendësimin e tij komisioni i mandateve i paraqet Këshillit Bashkiak kandidatin e rradhës të listës shumëemërore të subjektit elektoral të cilit ai i përkiste duke ndjekur këtë rradhe pune:
Verifikon vlefshmërinë e mandatit
Harton procesverbalin dhe e lexon atë përpara këshillit
Organizon betimin e këshilltarit dhe nënshkrimin e tekstit prej tij
Në periudhën nga data e shpalljes së zgjedhjeve të rradhës deri në konstituimin e këshillit të ri, Këshilli Bashkiak ushtron funksione të kufizuara dhe merr vendime vetëm për raste të situatave emergjente.
Komisionet
Këshilli Bashkiak i Tiranës përbëhet nga 55 këshilltarë. Ai ka 14 komisione të cilat janë:
Komisioni i Financave (7 anëtarë)
Komisioni Juridik (5 anëtarë)
Komisioni i Ekonomisë dhe Çështjeve Sociale (5 anëtarë)
Komisioni i Arsimit (5 anëtarë)
Komisioni i Shëndetësisë, Veterinarisë, Mbrojtjes së Mjedisit (5 anëtarë)
Komisioni i Shërbimeve Publike (5 anëtarë)
Komisioni i Rregullimit të Territorit (5 anëtarë)
Komisioni i Jashtëm (5 anëtarë)
Komisioni i Mandatave (5 anëtarë)
Komisioni i Rendit Publik dhe Mbrojtjes civile (5 anëtarë)
Komisioni i Strehimit (5 anëtarë)
Komisioni i Kulturës, Rinisë dhe Sporteve (5 anëtarë)
Komisioni i Kontrollit Financiar (5 anëtarë)
Komisioni i Vlerësimit të Figurave të Shquara të Qytetit (7 anëtarë)
Gjatë periudhës janar-qershor 2010, Këshilli Bashkiak i Tiranës ka miratuar 14 Vendime.
Binjakëzimet
Njësitë bashkiake
Bashkia e Tiranës është ndarë në njëmbëdhjetë bashkitë të vogla.
Demografia
Tiranës u përmend për herë të parë midis viteve 1372 dhe 1418 në dokumentet veneciane. Gjatë asaj kohe, ajo njihej si një fshat i vogël që përbëhej nga 60 zona të banuara, me rreth 1000 shtëpi dhe 7300 banorë. Marin Barleti (një historian dhe prift shqiptar nga Shkodra), Tiranë e Madhe dhe e Vogël. Në vitin 1583, qyteti kishte 110 zona të banuara me 2900 shtëpi dhe 20,000 banorë. Kur Sylejman Pasha themeloi qytetin në vitin 1614, ndërtimet e para në zonë ishin një xhami, një furrë dhe një hamam. Dy shekuj më vonë, kontrolli i qytetit u fitua nga familja fisnike Familja Toptani e Krujës dhe kishte vetëm 4000 banorë. Është vërejtur se dy lagjet më të vjetra ishin Mujos dhe Pazari, midis Sheshit Skënderbej dhe Rrugës së Elbasanit, në të dyja anët e lumit Lana. Në vitin 1820 popullsia e Tiranës ishte rreth 12.000 banorë. Pas Rënies se komunizmit në Shqipëri në vitin 1990, qyteti kishte rreth 250.000 banorë dhe që atëherë një fluks i madh nga pjesët e tjera të vendit e ka rritur popullsinë në 557,422 sipas censit të 2011, ndërkohë që rritja vazhdon dhe aktualisht.
Sipas Censit të 2011, përbërja fetare e bashkisë së Tiranës ishte 55.7% myslimane, 6.4% ortodokse, 5.4% katolike dhe 3.4% bektashi. Pjesa tjetër prej 29.1%, ishin kryesisht jofetarë (ateistë, agnostikë etj.) apo të padeklaruar.
Kisha Katolike Romake përfaqësohet në Tiranë nga Kryepeshkopata e Tiranës dhe Durrësit, me Katedralen e Shën Palit, selinë e tanishme të prelatit. Kisha Ortodokse Autoqefale e Shqipërisë shërbehet nga Kryepeshkopi i Tiranës në Katedralen e Ringjalljes.
Indeksi Fischer i Çmimit, i cili matet nga Banka e Shqipërisë, tregon që gjatë vitit 2020-2021, çmimet e banesave në Tiranë janë rritur me 12,3%. Indeksi i Çmimit për Tiranën u rrit me 46,7% ndaj periudhës bazë (2013).
Turizmi
Sipas Ministrisë së Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve deri në Mars të vitit 2007 në Tiranë janë 64 subjekte të liçensuara për ushtrim veprimtarie turistike si agjenci turistike udhëtimi dhe 18 njësi akomoduese turistike të liçensuara. Tabela e mëposhtme jep të dhëna mbi klasifikimin e njësive akomoduese turistike të licencuara.
Burimi:
Disa nga pikat turistike që mund të vizitohen në Tiranë janë:
Mozaiku i Kishës Paleokristiane
Kompleksi muzeal i Bulevardit "Dëshmorët e Kombit" dhe Sheshit "Skënderbej"
Parlamenti (Teatri i Kukullave)
Kulla e Sahatit e ndërtuar në vitin 1830.
Xhamia e Et'hem Beut
Katedralja Ortodokse e Ringjalljes së Krishtit
Kisha-Katedrale e Shën Palit
Varri monumental i Kapllan Pashës
Kalaja e Tiranës
Pallati i Princeshës Sanije
Rezidenca Mbretërore
Kompleksi monumental i Sheshit të Flamurit
Lulishtja publike më e vjetër e qytetit
Shatërvani i parë i qytetit
Ura e Tabakëve
Vendi ku është shpallur Pavarësia
Rrapi monumental i Tabakëve
Varrezat e Dëshmorëve si pikë turistike dhe monument artistik.
Pallati i Brigadave
Kalaja e Petrelës
Dajti Ekspres
Hotele
Hotele të njohura në Tiranë janë:
Hotel Dajti
Hotel Tirana
Rogner Hotel
Sheraton Tirana Hotel
Kalatë
Kalaja e Petrelës
Kalaja e Petrelës nga zbulimet e bëra, është kala mesjetare e ndërtuar në kohën e sundimit të Perandorit Bizantin Justinianit të I, në shekullin e VI pas Krishtit. Kjo qe një prej kalave të ngritura prej tij në sistemin mbrojtës së Perandorisë. Është kala e ngritur mbi një terren me shpate mjaft të pjerrëta, madje nga ana jugore dhe juglindore të thepisura, të cilat e kanë bërë kalanë shumë të mbrojtur. Ajo u ngrit në momentin kur Kalaja e Vilës, kala antike, e cila ndodhet përballë Kalasë së Petrelës, e humbi rëndësinë e saj. Ajo u ngrit kryesisht për qëllime ushtarake. Kalaja e Petrelës kontrollonte rrugën Egnatia, dega Durrës-Tiranë-Elbasan, e cila për kohën kishte rëndësi të veçantë. Në fillim të shek. XIV-të ishte nën sundimin e Topiajve, në atë kohë zotërues midis Matit e Shkumbinit, në një faqe të murit ruhet dhe emblema e parë e Topiajve.
Kalaja e Prezës
Barleti përmend Prezën si qyteza e Parthinëve. Fakti që e përmend Barleti tregon se ajo duhet të jetë ndërtuar para rrethimeve të Krujës dhe ndërtimi i saj duhet të jetë në fillim të shek. XV nga Topiasit të cilët ishin zotëruesit e kësaj zone.
Me sa kuptohet, braktiset në kohën e Gjon Kastriotit dhe vetë i biri i tij. Pas pushtimit turk asaj iu bënë disa riparime, ndërmjet të tjerave u ndërtua edhe një xhami.
Ekonomia
Tirana është qendra më e rëndësishme industriale në Shqipëri. Për tu përmendur janë industria e lehtë dhe ushqimore si dhe industria ndërtimore, por edhe industria e ndërtimit të makinerive apo ajo e tekstileve dhe e përpunimit të qelqit. Si në të gjithë vendin ashtu edhe kryeqyteti i Shqipërisë ndodhet në një periudhë tranzicioni. Pas rrëzimit të diktaturës komuniste shumë vepra të dikurshme industriale kanë dalë pjesërisht jashtë përdorimit dhe nuk funksionojnë rregullisht. Por ndërkohë po merren masa të shpejta për rimëkëmbjen dhe vënjen sa më të shpejtë në punë të veprave ekzistuese dhe të reja. Shumica e popullsisë janë sot të punësuar në sektorin e tregtisë dhe atë të ndërtimit, në sektorin e shërbimeve publike, atë turistik dhe si punonjës të shtetit.
Transporti
Transporti rrugor
Tirana ndodhet rreth 40 km larg portit më të rëndësishëm të vendit, që ndodhet në Durrës. Qysh prej vitit 2000 dy qytetet lidhen me autostradë. Nga Tirana udhëtojnë përditë autobuzë për në qytetet më të rëndësishme të vendit. Tirana ndodhet rreth 40 km larg portit më të rëndësishëm të vendit, që ndodhet në Durrës. Qysh prej vitit 2000 dy qytetet lidhen me autostradë. Nga Tirana udhëtojnë përditë autobuzë për në qytetet më të rëndësishme të vendit. Autobusë të rinj, sipas të gjitha standardeve evropiane dhe me të gjitha kushtet e një shërbimi cilësor urban. Ashtu siç është premtuar, Bashkia e Tiranës fillon ndërhyrjen në mjetet e transportit publik si pjesë e paketës së masave të përmirësimit të shërbimit, hartuar në kuadër të strategjisë së transportit, në të cilën u konsiderua parësore përmirësimi i kushteve të komoditetit dhe të lëvizjes në shërbimin e Transportit Publik. E konsideruar si një revolucion i madh në standartet e transportit të Tiranës, ky rinovim do të shtrihet në të gjitha linjat urbane të kryeqytetit, me vënien në funksionim të autobusëve të niveleve më të larta bashkëkohore.
Pikat e shtijes së aboneve
Transporti hekurudhor
Trena pasagjerësh të Hekurudhës së Shqipërisë udhëtojnë gjithashtu rregullisht për në qytetet e Durrësit dhe me tej për në Vlorë si dhe për në Pogradec dhe për në Shkodër.
Transporti ajror
Në Rinas gjendet Aeroporti Ndërkombëtar "Nënë Tereza", i cili është rreth 25 km larg nga Tirana. Linjat ajrore lidhin Tiranën direkt me metropolet e Evropës Perëndimore, Evropën Lindore dhe prej andej me mbarë botën. Qarkullimi rrugor vitet e fundit ka pasur nje rritje të jashtëzakonshme. Autobuzët, makina të shumta private dhe automjete të rënda transporti qarkullojnë në mbarë vendin. Perveç kësaj është planifikuar dhe ndërtimi i një linje hekurudhore, mbi të cilën do të qarkullojë treni ekspres nga Tirana për në aeroport dhe anasjelltas.
Institucione e Tiranës
Biblioteka
Biblioteka Kombëtare u themelua në vitin 1922 dhe kishte 5000 vëllime.
Institute Arsimore
Universiteti i Tiranës (1957)
Instituti Bujqësor i Tiranës (1951)
Akademia e Shkencave (1972)
Institucione qeveritare
Presidenca
Kryeministria
Kuvendi
Muzetë
Muzeu i Shkencave të Natyrës (1948)
Muzeu i Arkeologjisë (1948)
Muzeu Historik Kombëtar (1981)
Muzeu Kombëtar i Përgjimeve “Shtëpia me Gjethe”
Muzeu i Shkencave të Natyrës "Sabiha Kasimati"
Shtëpia Studio Kadare
Bunk’ Art 1
Bunk’ Art 2
Muzeu i Bankës së Shqipërisë
Muzeu i Bektashizmit
Muzeu i Forcave të Armatosura
Muzeu Mezuraj
Muzeu i Gruas
Mediat
Radio
Gazeta
Televizioni
TVSH
Top Channel
TV Klan
Vizion Plus
Sporti
KF Tirana
KS Dinamo
KF Partizani
Trivia
Lagjja e parë e Tiranës ishte ajo e Bamit.
Xhamia në qendër të Tiranës, e quajtur Xhamia e Ethem Beut, filloi të ndërtohej më 1789 nga Molla beu i ardhur prej Petrelës dhe u përfundua më 1821 nga i biri, Haxhi Et’hem Beu, stërnipi i Sylejman Pashës. Për të punuan mjeshtërit më të mirë të Shqipërisë.
Kulla e Sahatit u fillua nga Haxhi Et’hem Beu rreth vitit 1821–1822 dhe u përfundua me ndihmat e familjeve të pasura të Tiranës. Montimi i sahatit u bë nga familja Tufina. Më 1928 u ble në Gjermani nga shteti shqiptar një Sahat modern dhe kulla u ngrit në lartësinë 35 m. Gjatë Luftës së Dytë Botërore Sahati u dëmtua, por u rivu në punë në korrik të vitit 1946.
Ura e Tabakëve (përballë Parlamentit) daton në shekullin XVIII.
Tyrbja e Kapllan Pashës (pranë monumentit Ushtari i panjohur) është ndërtuar në vitin 1816.
Kalaja e Petrelës ndodhet 12 km nga Tirana dhe daton në shekullin IV para Krishtit. Formën e saj aktuale e mori në shekullin e XIII nën sundimin e Topiajve dhe më vonë kaloi pronë e familjes së Kastriotëve.
Mali i Dajtit, në lindje të Tiranës është 1612 m i lartë.
Tirana u shpall kryeqytet i përkohshëm më 8 shkurt 1920 nga Kongresi i Lushnjës dhe përfundimisht e mori këtë status më 31 dhjetor 1925.
Tirana është kryeqendra botërore e bektashinjve nga viti 1925, vit kur bektashinjtë u ndaluan dhe u përzunë nga Turqia.
Rruga e Durrësit është hapur me 1922 dhe quhej «Nëna Mbretëreshë». Për ndërtimin e saj u prishën shumë shtepi e kopshte.
Godina ekzistuese e Parlamentit u ngrit më 1924 dhe fillimisht ka shërbyer si Klubi i Oficerëve. Aty, më 1 shtator 1928 Ahmet Zogu shpalli monarkinë.
Qendra e Tiranës është projektuar nga arkitektët të njohur italianë të periudhës musoliniane Florestano de Fausto dhe Armando Brasini. Pallati i Brigadave (ish-pallati mbretëror), godinat e Ministrive, Banka Kombëtare dhe Bashkia janë vepra të tyre.
Bulevardi «Dëshmorët e Kombit» është ndërtuar në vitin 1930 me emrin Bulevardi Zogu I. Në periudhën e komunizmit pjesa nga Sheshi Skënderbej deri tek Stacioni i trenit u quajt Bulevardi Stalin.
Pallati i Kulturës, ku ndodhet Teatri i Operas dhe Baletit dhe Biblioteka Kombëtare, u përfundua më 1963. Ai u ndërtua mbi ish-pazarin e vjetër të Tiranës dhe tulla e parë u vendos nga Hrushovi më 1959.
Monumenti i Skënderbeut i ngritur më 1968, është vepër e Odhise Paskalit në bashkëpunim me Andrea Mano dhe Janaq Paço. Ai u vendos me rastin e 500 vjetorit te vdekjes së heroit kombëtar
Monumenti Nëna Shqipëri, 12 m i lartë, u përurua në varrezat « Dëshmorët e Kombit » më 1971.
Akademia e Shkencave u përfundua më prill 1972.
Galeria e Arteve Figurative u krijua më 1976 dhe në të përfshihen rreth 3200 vepra të autorëve shqiptarë dhe të huaj.
Muzeu Historik Kombëtar u ndërtua më 1981 dhe mozaiku në ballë të tij titullohet «Shqipëria».
Qendra Ndërkombëtare e Kulturës, ish-muzeu Enver Hoxha u përurua më 1988. «Piramida» u projektua nga një grup arkitektësh nën drejtimin e Pranvera Hoxhës dhe Klement Kolanecit.
Ne shek. XVII, Tirana kishte reth 4000 banorë. Në vitin 1920 – 17.000 banorë. 1938 – 25.000 banorë.1945 – 40.000 banorë. 1990 – 250.000 banorë. Aktualisht, dyndja masive e banorëve nga gjithë pjesët e tjera të vendit drejt Metropolit, e ka çuar popullsinë e Tiranës mbi 700.000 banorë.
Qytetarë nderi
Pamje nga qyteti
Panorama
Tirana nga Dajti
Lidhje të jashtme
Komuniteti i kryeqytetit të Shqipërisë
Faqja zyrtare e Tiranës
Foto albumi i Tiranës
Faqja e Tiranes
Harta e Tiranës
A e dini se? -Tirana
ClickTirana.Com - faqe mbi Tiranën
Njësitë bashkiake e Tiranës
Maredheniet me jashte
Shiko dhe këtu
Fotoalbumi Tirana
Dajti Ekspres
Xhamia e Madhe e Tiranës
Referime
Tiranë
Qytete në Shqipëri
Kryeqytete në Evropë
Kryeqytete të botës |
2081 | Fjala gjuhë ka më shumë kuptime:
Gjuha = organ i njeriut që ndodhet në gojë
Gjuha = formë komunikimi në mes njerëzve
Shiko dhe këtë
Gjuha - statistika
Gjuha zyrtare
Gjuha letrare
Gjuha teknike
Gjuha artificiale
Gjuha sekrete
Gjuha e lartë
Gjuha artistike
Gjuha amtare
Gjuhë programimi
Gjuha e marinarëve
Gjuha standarde
Gjuha popullore
Gjuha e komunikacionit
Gjuha sms - format e saj (sms).
Gjuha botërore
Lista e gjuhëve
Grupet e gjuhëve
Terminologjia
Gramatika
Dialekti
Shenjat
Komunikim |
2089 | 1 janari është dita e parë e Kalendarit Gregorian dhe mbeten 364 ditë deri fundi i vitit.
Ngjarje
1863 - Abraham Linkoln fjalimi i njohur , "pë të drejta të barabarta" gjate luftes qytetare amerikane.
1880 - fillojnë punimet në Kanalin e Panamasë.
1893 - Japonia pranon kalendarin gregorian.
1960 - Kameruni bëhet shtet i pavarur.
1981 - Greqia anëtarësohet në Komunitetin Evropian.
1986 - Spanja dhe Portugalia anëtarësohen në Komunitetin Evropian.
1992 - Formohet zyrtarisht Rusia.
1993 - Çekosllovakia shpërbëhet zyrtarisht në dy shtete: Çeki dhe Sllovaki.
1995 - Krijohet Organizata Botërore e Tregtisë.
1995 - Suedia, Austria dhe Finlanda i bashkohen zyrtarisht Bashkimit Europian.
1998 - Krijohet Banka Qendrore Evropiane.
1999 - Prezantohet për herë të parë Euro në 11 shtete të Bashkimit Europian.
2002 - Euro bëhet valuta zyrtare e dymbëdhjetë shteteve të Bashkimit Europian.
2007 - Bullgaria dhe Rumania i bashkohen zyrtarisht Bashkimit Europian.
2015 - Lituania bëhet anëtarja e 19-të e Eurozonës.
Lindje
766 - ʿAlī ibn Mūsā al-Ridā, klerik iranian
1424 - Ludwig IV., princ gjerman
1430 - Alexander VI., papa
1449 - Lorenzo de Medici, politikan italian i qytetit të Firenzes
1484 - Ulrich Zwingli, themelues zviceran i Kishës së Reformuar
1492 - Silvestro Ganassi, kompozitor italian
1502 - Gregor XIII., papa dhe iniciator i kalendarit Gregorian
1504 - Caspar Cruciger der Ältere, teolog dhe reformator gjerman
1554 - Ludwig der Fromme, hercogu i Württembergit
1557 - Stephan Bocskai, princ hungarez
1584 - Johann Camman, avokat gjerman
1600 - Heinrich von Brockdorff, oficer dhe politikan gjerman
1604 - Gottfried Olearius, Teolog gjerman
1606 - Siegmund Wiprecht von Zerbst, zyrtar dhe politikan gjerman
1618 - Bartolomé Esteban Murillo, piktor spanjoll
1628 - Christoph Bernhard, kompozitor dhe dirigjent gjerman
1635 - Anthonius Lucius, dijetar dhe profesor gjerman
1638 - Antoinette Deshoulières, poete dhe filozofe franceze
1638 - Go-Sai, perandor japonez
1684 - Arnold Drakenborch, filolog holandez
1655 - Christian Thomasius, jurist dhe filozof gjerman
1697 - Joseph François Dupleix, guvernator i përgjithshëm francez në Indi
1711 - Franz Freiherr von der Trenck, oficer austriak
1714 - Kristijonas Donelaitis, shkrimtar dhe pastor prusian
1732 - Julie Bondeli, salonière zviceran
1732 - Johann Friedrich von Ryhiner, burrë shteti dhe gjeograf zviceran
1735 - Paul Revere, ushtar dhe luftëtar i lirisë amerikan
1745 - Anthony Wayne, gjeneral amerikan
1748 - Giovanni Furno, kompozitor italian
1748 - Matthias Ludwig Leithoff, mjek gjerman
1763 - Leopold Wilhelm von Dobschütz, gjeneral dhe pronar tokash prusian
1766 - Antoine-Vincent Arnault, shkrimtar francez
1766 - Georg Philipp Schmidt von Lübeck, mjek, shërbyes civil dhe poet gjerman
1767 - Maria Edgeworth, shkrimtare britanike
1767 - Andreas Tamm, jurist dhe mësues gjerman
1771 - Georges Cadoudal, gjeneral francez
1774 - André Marie Constant Duméril, zoolog francez dhe profesor i anatomisë, fiziologjisë dhe patologjisë
1782 - Johann Gottfried Abraham Frenzel, artist gjerman
1785 - John Oxley, oficer britanik
1787 - Domenico Quaglio, piktor dhe artist teatri gjerman
1788 - Étienne Cabet, politikan dhe revolucionar francez
1791 - Ernst Meyer, botanist dhe autor gjerman
1792 - Henrik Anker Bjerregaard jurist dhe poet norvegjez
1799 - Wilhelm Eisenlohr, fizikanë gjerman
1799 - Johann Eduard Heuchler, arkitekt gjerman
1800 - Filipina Brzezińska, kompozitor dhe pianist polak
1800 - Francis Egerton, politikan dhe shkrimtar britanik
1800 - Constantin Hering, mjek gjermano-amerikan
1800 - Václav Emanuel Horák, kompozitor, muzikant kishës dhe edukator çek
1803 - Eduard August Feuerbach, jurist gjerman
1803 - Guglielmo Libri Carucci dalla Sommaja, matematikan italiano-francez
1803 - Rudolf Keyser, historian norvegjez
1806 - Lionel Kieseritzky, mësues gjerman
1806 - Karl von Weber, zyrtar, arkivist dhe historian gjerman
1807 - Johan Fjeldsted Dahl, librashitës dhe botues norvegjez
1808 - Pierre Chazal, gjeneral dhe politikan belg
1810 - Guido von Madai, oficer prusian
1813 - Franziska Berg, këngëtare dhe aktore gjermane
1813 - Louis Adrien Huart, gazetar, shkrimtar dhe regjisor teatri pruso-francez
1815 - Samuel Lister, shpikës dhe industrialist britanik
1819 - Arthur Hugh Clough, shkrimtar britanik
1821 - Viktor zu Leiningen-Westerburg-Altleiningen, oficer gjermano-austriak
1823 - Sándor Petőfi, poet hungarez
1823 - Hans Wachenhusen, shkrimtarit gjerman
1824 - Gaston Hardouin Andlau, gjeneral francez
1826 - Michael Loris-Melikow, kryeministër dhe gjeneral rus
1827 - William Lewis Cabell, gjeneral amerikan
1832 - Aloys Kunc, kompozitor dhe organist francez
1833 - Robert Lawson, arkitekt neozelandez
1834 - Ludovic Halévy, autor francez
1834 - Joseph Steiner Edler von Steinstätten, Kaizer austriak
1835 - Georg Speyer, bankier gjerman
1835 - Karl von Einem, ministri i luftës së prusisë
1853 - Hans Koessler, kompozitor gjerman
1854 - James Frazer, antropolog britanik
1855 - Carl Partsch, kirurg gjerman
1856 - Abbott Lawrence Lowell, shkencëtar amerikan
1857 - Cornelis Adriaan Lobry van Troostenburg de Bruyn, farmacist hollandez
1920 - Shaban Demiraj, gjuhëtar, albanolog, i njohur shqiptar.
1921 - Rocky Graziano, bokser amerikan
1926 - Claudio Villa, këgëtar italian
1928 - Frank Pourcel, muzikant francez
1937 - Demir Hyskja, aktor shqiptar
1940 - Mersad Berber, piktor boshnjak
1944 - Omar Hassan Ahmad al-Bashir, politikan sudanez
1949 - Pablo Escobar, politikan dhe shpërndarës droge kolumbian
1949 - Nijaz Durakoviq, politikan boshnjak
1951 - Jakup Krasniqi politikan shqiptar nga kosova
1952 - İbrahim Tatlıses, Këngëtar dhe Aktorë turk
1966 - Ivica Dačić, politikan serb
1968 - Davor Shuker, futbollist kroat
1971 - Küçük Emrah, këngëtar, kompozitor dhe aktor turk
1977 - Hasan Salihamixhiq, futbollist boshnjak
Vdekje
1515 - Luigji XII, mbret francez
1894 - Heinrich Rudolf Hertz, fizikanë gjerman
1972 - Maurice Chevalier, këngëtar dhe aktor francez
1999 - Barıs Manço, këngëtar, producent dhe aktor turk
2003 - Qerim Haxhiu, aktivist i shquar për çështjen kombëtare shqiptare
2003 - Ahmet Hromaxhiq, letrar boshnjak
2008 – Harold Corsini, fotograf dhe edukator amerikan (l. 1919)
2008 – Peter Caffrey, aktor irlandezo-anglez (l. 1949)
2008 – Pratap Chandra Chunder, politikan dhe edukator indian (l. 1919)
2008 – Salvatore Bonanno, mafioz amerikan (l. 1932)
2009 – Aarne Arvonen, njeri mbi-shekullor finlandez (l. 1897)
2009 – Claiborne Pell, kapiten dhe politikan amerikan (l. 1918)
2009 – Nizar Rayan, udhëheqës.i Hamasit palestinez (l. 1962))
2009 – Sheikh Ahmed Salim Swedan, terrorist kenian (l. 1960)
2010 – Lhasa de Sela, këngëtare dhe tekstshkruese meksikano-amerikane (l. 1972)
2011 – Marin Constantin, kompozitor dhe dirigjent rumun (l. 1925)
2011 – Flemming Jørgensen, këngëtar-tekstshkrues, luajtës në bass dhe aktor danez (Bamses Venner) (l. 1947)
2012 - Bajrush Doda, këngtar i muzikës shqiptare
2012 – Bob Anderson, skermist dhe koreograf anglez (l. 1922)
2012 – Kiro Gligorov, politikan dhe avokat bullgaro-maqedonas, Presidenti i Parë i Republikës së Maqedonisë (l. 1917)
2012 – Alessandro Liberati, fizikanë dhe epidemiolog italian (l. 1954)
2012 – Nay Win Maung, fizikanë, biznesmen dhe aktivist burmez (l. 1962)
2012 – Fred Milano, këngëtar amerikan (The Belmonts andDion dhe The Belmonts) (l. 1939)
2012 – Tommy Mont, futbollist dhe trajner amerikan (l. 1922)
2012 – Carlos Soria, politikan dhe avokat argjentinas (l. 1948)
2012 – Yafa Yarkoni, aktore dhe këngëtare izraelite (l. 1925)
2013 – Yuri Alexandrov, boksier rus (l. 1963)
2013 – Michael Patrick Cronan, dizenjues amerikan (l. 1951)
2013 – Christopher Martin-Jenkins, gazetar anglez (l. 1945)
2013 – Patti Page, aktore dhe këngëtare amerikane (l. 1927)
2013 – Barbara Werle, aktore dhe këngëtare amerikane (l. 1928)
2014 – Pete DeCoursey, gazetar Amerikan (l. 1961)
2014 – Michael Glennon, prift australian (l. 1944)
2014 – Higashifushimi Kunihide, murg dhe edukues japonez (l. 1910)
2014 – William Mgimwa, bankier dhe politikan tanzanian, ministri i 13-të tanzanian (l. 1950)
2014 – Juanita Moore, aktore amerikane (l. 1914)
2015 – Mario Cuomo, avokat dhe politikan amerikan, guvernatori i 52 i New York-ut (l. 1932)
2015 – Donna Douglas, aktore dhe këngëtare amerikane (l. 1933)
2015 – Jeff Golub, kitarist amerikan (l. 1955)
2015 – Omar Karami, avokat dhe politikan libanez, kryeministri i 58-të i Libanit (l. 1934)
2015 – Boris Morukov, fizikanë dhe astronaut rus (l. 1950)
2015 – Ninón Sevilla, aktore dhe balerinë kubano-meksikane (l. 1929)
Festa dhe përvjetore
Brunei, Dita e Pavarësisë, nga Britania e Madhe (1984)
Haiti, Dita e Pavarësisë së Fracës (1804)
Kuba, Dita e Çlirimit (1959)
Festa e Vitit të Ri
Festa e Shën Vasilit
Janar |
2096 |
Ngjarje
1893 - Thomas A. Edison përfundon kostruktimin e studios së parë të filmit njohur si Black Maria në West Orange, New Jersey.
1897 - Banka Shinhan: Në Souel hapet banka më e vjetër në Korenë Jugore.
1974 - Kuala Lumpur u shpall teritor federal.
1978 - Regjisori Roman Polanski u largua nga Shtetet e Bashkuara ër në Francë pasi u akuzua për pjesmarrje në seks me një 13 vjeçare.
1979 - Patty Hearst u lirua nga burgu pasi u amnestua nga presidenti amerikan Jimmy Carter.
1979 - Ayatollah Khomeini u rikthy në Tehran, Iran as rreth 15 vitesh ekzil.
2005 - Kandaja paraqet Akti Civil Martesorë, duke u bërë shteti i katërt i cili sanksionon martesën e gjinisë së njejtë.
Lindje
1690 - Francesco Maria Veracini, kompozitor italian (v. 1768).
1901 - Clark Gable, aktor amerikan (v. 1960).
1931 - Boris Yeltsin, kryetar i parë Rusisë (v. 2007).
1965 - Brandon Lee, aktor kinezoamerikan po ashtu dhe djali i yllit të arteve marciale Bruce Lee (v. 1993).
1969 - Gabriel Batistuta, futbollist argjentinas.
1971 - Michael C. Hall, aktor amerikan.
1982 - Robert Bojaj - Gazetar, moderator dhe DJ ne RTV21 - Prishtine, Kosovë
1995 (1 Shkurt) - Marjona Metohu - Këngëtare,Muzikante dhe Flautiste - Berat Shqipëri
2007 - Dior G. Duraku, dijetar, gjeni dhe gamer - Gjakovë, Kosovë.
Vdekje
1328 - Charles IV, mbret së Francës (lindi më 1294)
Festa dhe përvjetore
Shkurt |
2105 | Luigj Gurakuqi (Shkodër, 20 shkurt 1879 - Bari, 2 mars 1925) qe veprimtar i çështjes kombëtare, radhitës dhe nënshkrues i dokumentit të shpalljes së pavarësisë, njeri i letrave, arsimtar dhe personazh i politikës shqiptare çerekun e parë të shekullit 20.
Është një nga personalitetet më të shquara të levizjes sonë kombëtare, arsimore e kulturore në fundin e Rilindjes Kombëtare dhe të fillimeve të Pavarësisë duke përjetuar ngjarjet më kulmore të jetës së vendit në çerekun e parë të shekullit tonë në shumicën e të cilave në mos organizator, qe pjesëmarrës i drejtpërdrejtë.
Jetëshkrimi
Vogëlia dhe rinia
Lindi në Shkodër më 19 shkurt dhe u pagëzua më 20 shkurt 1879, dhe u rrit në gjirin e një familjeje tregtare shkodrane, nga Pjetër Gurakuqi e Lezja (Tereza) e Kolë Prêkës. Çifti kishte edhe një djalë tjetër, Gjergjin dhe dy vajza, Paulinën dhe Adelajden. Me edukimin e tij u mor në mënyrë të veçantë i ati. I ndodhur përherë pranë të atit, dëgjonte me vëmendje bisedat e diskutimet për ngjarje të së kaluarës dhe të ditës, për kryengritjet popullore dhe kush i udhëhiqte. Duke kujtuar këto vite, Gurakuqi student do të shkruante:
"Më çohet mall me kenë në shpi e me ndigjue baben tue kallzue, si përpara, në ngjarjet e Pashallarvet të Shkodres, trimnitë e malcorvet e luftat e Malit te Zi, sende qi kishte ndî prej t'et e që edhe ai vetë shume kish pa".
Shkollën fillore e të mesme i ndoqi në Kolegjin Saverian në rendin tekniko-tregtar, prej ku doli më 1897. Duke qenë se i ati ishte sekretar i konsullatës italiane dhe më pas i vëllai terxhuman, Luigji gëzoi përkrahje e konsullit italian dhe shkoi me studime në Itali si bursist i qeverisë italiane. E plotësoi arsimin e mesëm në Kolegjin arbëresh e Shën-Mitër Koronës, ku pati mësues De Radën, që e frymëzoi për tërë jetën; ishte nxënësi i parë shqiptar aty. Takimin me të Gurakuqi e kujton:
«Kam pasë nderin me qenë afritë prej Plakut të nderuem Jeronim De Rada. Tue u-gjetë përpara t'âmblit kangatar të Milosaut, të Skanderbeut Pafanë, tue ndie qortimet e këshillat e tija, tue ndigjue zânin e tij të fikët, qì bâhej mâ i plotë, e tue pa syt e tij të mekun kah ndezeshin e shkelqeshin, tue permêndë Shqipnín, unë gjith përmallue, nuk mujta me u ndalë pa lëshue, bashkë me dy pika lot, nji të puthun të nxehtë mbi at dorë që punoi sá e sá për Atdhé..!»
Diplomën e pjekurisë e mori në Kozencë për sciences naturelles, duke pasë ndjekur dhe kurse të veçanta në filozofi. Vijoi studimet universitare në Napoli në Fakultetin e Mjeksisë në vitet 1901-1906 ku njohu Zef Skiroin, profesorin e arbërishtes në Institutin Oriental të Napolit.
Veprimtaria patriotike dhe politike
Kur ishte njëzet vjeç u bë pjesë e shoqërisë "Bashkimi" të Abat Doçit, ku ishte i vetmi anëtar civil. Ngatërresën e parë me autoritetet turke e pati më 1904, për këtë shkak më 1905 u shtrëngua me marrë malet për t'i shpëtuar ndjekjeve. Më 1907 ka qenë sekretar i Don Aladro Kastriotit, pretendent i fronit shqiptar. Me shpalljen e Kushtetutës në korrik 1908 u kthye në vendlindje, meqë me Hyrrijetin u dha një amnisti. U bë pjesë e klubit "Gjuha shqipe" ku vepronin Logoreci, Marubi dhe Riza Dani. Në nëntor mori pjesë në Kongresin e Manastirit, ku u zgjodh nënkryetar dhe anëtar i komisionit për njësimin e alfabetit. Bashkë me Fishtën ishte përfaqësues i "Bashkimi"-t, me Logorecin kishin mandat të përfaqsonin inteligjencën shkodrane, gjithashtu vetë Luigji kishte mandat të përfaqsonte arbëreshët e Italisë. Shkroi alfabetet e miratuar nga Kongresi i Manastirit dhe i zbuloi para delegatëve. Në tetor të 1909 u emërua drejtor i Normales që u hap në Elbasan, ku ndihmoi për vënien e arsimit mbi baza kombëtare. U krijua përvoja e parë e ngritjes së administratës arsimore shqiptare, u hartuan dokumentat e para shkollore, u ngrit një sistem i tërë i përgatitjes dhe i kualifikimit të mësuesve.
Detyrohet me ikë prej Elbasanit me Aqif pashë Elbasanin. Në prill 1911 mori pjesë në kryengritjen e Mbishkodrës dhe së bashku me Ismail Qemalin hartoi Memorandumin e Greçës. Më 1912 zhvilloi një veprimtari të dendur për organizimin e kryengritjes së përgjithshme, duke qenë i pranishëm në Toskëri dhe më vonë edhe pranë krerëve të Kosovës.
Shoqëroi Ismail Qemalin në mbledhjen e Bukureshtit, dhe më tejnë Vienë. Me vaporrin e dhënë nga austro-hungarezët zbritën në Durrës më 24 nëntor në orën 4 mbasdite, u nisën të nesërmen me 25. Një natë fjetën në Çermë tek Dervish bej Biçakçiu, dhe një natë në Fier tek Omer pashë Vrioni. Në Vlorë mbërritën më 27 nëntor në darkë.
Shpallja e Pavarësisë
Në Qeverinë e Përkohshme të Vlorës u zgjodh Ministër i Arsimit dhe vendosi arsimimin e detyruar fillor për djem e vajza. Merr pjesë në Konferencën e Londrës më 1913, me Ismail Qemalin e Isa Boletinin.
Me Luftën I Botërore Shkodra pushtohet nga ushtria malazeze, Gurakuqi u internua në Podgoricë nga 17 korriku 1915 deri në janar 1916. Gjatë pushtimit austro-hungarez, u caktua drejtor i përgjithshëm i Arsimit nga autoritetet e tyre. Qe një nga themeluesit e Komisisë Letrare më 1916, i çmuar nga akademiku Radomir Nachtingall.
Në qeverinë e dalë nga Kongresi i Durrësit ku përfaqësoi Shkodrën dhe Mirditën, u emërua zëvendës i dr. Turtullit në ministrinë e Arsimit të kabinetit Përmeti. Që në mbledhjen e parë të Kongresit, më 1918, L.Gurakuqi "âsht kundër që në një mbledhje kombëtare të përmenden fjalët toskë e gegë dhe të krishtenë e mysliman", kërkon që fjalë të tilla të jenë të ndaluara dhe shton se "...çështja e lirisë dhe e nderimit të feve në Shqipni duhet të zgjidhet mbas formulës: "Feja e lirë në shtet të lirë". I ngarkuar nga kjo qeveri si anëtar i delegacionit të saj në Konferencën e Paqes në Paris ku qendroi 15 muaj. Çdo shkresë e përdorur nga delegacioni u shkrua nga duart e tij e të Mustafa Merlikës.
Kongresi i Lushnjes
Me mbështetjen e hapur të klerit katolik, më 1921-1924 u zgjodh deputet i Shkodrës në Këshillin Kombëtar.
Më 5 mars 1924 u sëmur rëndë nga një grip i fortë që e mbërtheu afro një muaj në shtrat. Shtypi i dha vëmendje të veçantë, aq sa Avni Rustemi i thoshte Dom Shantojës "Opozita po pushon: Kemi Gurakuqin e sëmurë". Në përpjekjen e mesit të prillit për një kabinet koalicioni sa më të gjerë, Gurakuqit dhe Fahri Gjilanit i ofrohen dy poste në qeverinë Vërlaci, prej ku dha dorëheqjen më 14 maj.
Ndihmesa në debatin e zhvillimit ekonomik të Shqipërisë
Lëvizja e qershorit dhe ministër në kabinetin Noli
Vetëm pas një hezitimi e kundërshtimi të fortë të pohuar nga të gjithë bashkëkohësit, Gurakuqi mori pjesë në Komitetin revolucionar që çoi drejt Lëvizjes së qershorit, dhe iu caktua armatosja e kaçakëve të Nikaj-Mërturit. Në qeverinë Noli të dalur pas Lëvizjes së qershorit, u emërua ministër i Financave. Mori pjesë në Konferencën e Gjenevës krahas Nolit më 1924.
Për veprimtarinë e tij si ministër po prapë shkruajti Vinjau:
«... si ministër i Financavet i Kabinetit Noli bëri çudira. Gjeti 4 milion franga ari të papaguara; me administrimin e tij të shkëlqyer, me ngursimet e tij (ngursente parat e Shtetit më tepër se paratë e tij) arriti që jo vetëm buxhetin e ri t'a mbyllnjë me një tepricë prej 1.000.000 franga ari, po edhe të gjithë borxhet e Shtetit të kohës së kaluar të paguhen; nëpunësit të cilët prej 2-3 vjetëvet qenë mësuar të paguheshin me një vonesë prej 3-4 muajsh, arritne ditët e fundit të administrimit të tij të paguhen rregullisht. Dhe barasimin e buxhetit e bëri pa mbyllur asnjë pagesë të dobishme në arësim e P. Botore, pa pakësuar ushtrin dhe duke i dhënë xhandarmëris sa kërkoj Komanda e Përgjithëshme.»
Mërgimi dhe vdekja
Pas triumfit të legalitetit shkoi në Itali. Më 7 janar 1925 përfaqësuesi sovjetik në Vienë lajmëronte zëvendëskomisarin të punëve me jashtë Litvinov, se Gurakuqi ishte dakord për bashkimin në një front opozitar me ndihmën e tyre. Çka më vonë do të ishte Konare-ja. Qeveria Noli akuzohej për grabitjen e thesarit të shtetit, por Gurakuqi ngarkoi Xhemal beg Bushatin t'i dorëzonte Shefqet Dibrës, inspektor i financave i dërguar nga qeveria e Zogut, të paprekur arkën e shtetit.
Mbrëmjen e 2 marsit 1925, në restorantin e hotelit "Cavour", Gurakuqi po darkonte me dy miq të tij dhe gruan e njërit prej tyre: Riza Dani me bashkëshorten Makbule dhe vëllai i tij Dan Hasani. Kërkoi leje prej tyre duke thënë: do t'shkoj tek Sotiri, mbâsi i kam premtue nji kukull vajzes së tij." Duke dalur nga restoranti i hotelit u pa me Balto Stamollën, i cili i zbrazi tri plumba. Në xhepat e shqyer të ish-Ministrit të financave policia italiane gjeti vetëm 350 lira. Nisi të hante një herë në ditë me të dalë refugjat.
Kuestura lajmëroi koloninë shqiptare që ceremonia nuk mund të zhvillohej në qytet, por vetëm brenda mureve të varrezës. Drejt Barit rendën refugjatë shqiptarë prej gjithkah. U mbajtën fjalime prej bashkëshortes së Sotir Gjikës, zonjës Lilli Quarta, Ll. Fundos, B. Valterit etj. Miku i tij, Hasan Prishtina, mbi varrin e tij do të shprehej: "Flej i qetë Gurakuq, shpagen tânde do ta marrim me përparimin e Shqipniës."
Riatdhesimi
Në çastet e përgatitjes së varrimit, miku i afërt i Gurakuqit, Gjon Kamsi ruajti veshjen me të cilën ishte veshur kur u vra. Më 27 nëntor 1957 qeveria komuniste që në dukje mbështeste Lëvizjen e Qershorit, solli në Shkodër eshtrat e tij të cilat u rivarrosën te varrezat e dëshmorëve. Regjimi komunist i dha titullin Hero i Popullit.
Veprat
I përpirë nga fryma e Lidhjes së Prizrenit dhe idetë nacionaliste vjershën e parë e ka shkruar 13 vjeç. Nis shkrimet me pseudonimet Marosh Ujka, Jakin Shkodra, Lek Gruda, Pjetri dhe Pali, Hamidi. Me veprën Vargënimi n'gjuhë shqype me nji fjalorth shqyp-frengjisht n'marim botuar në Napoli më 1906, bëri të parën përpjekje të suksesshme për kodifikimin e metrikës së poezisë shqiptare. Po atë vit botoi në Bukuresht librin Abetar i vogël shqyp mas abevet t'Bashkimit e t'Stambollit me tregime n'dy dhialektet e në Napoli Fjalorth Shqyp-Frengjisht e Frengjisht-Shqyp i fjalëve të reja etj.
Sa i përket vokacionit të tij të gjuhës shqipe, Atë Justin Rrota «gjuhën shqype e njofti mâ mirë e mâ këthelltë se çdo shqyptár». I dha shkollës shqipe, si autor e bashkautor, 8 tekste mësimore me një vëllim prej 738 faqesh. Ka merita të shquara në zhvillimin e gjuhës letrare shqipe, në përpunimin e gjuhës letrare dhe në njësimin e shqipes së shkruar, në stabilizimin e drejtshkrimit, në pasurimin e fjalorit, në çështjet e leksikologjisë, terminologjisë e të gramatologjisë. Gurakuqi është tekstologu më i shquar shqiptar i fillimit të shekullit tone. Parashtroi në parlamentin shqiptar ide dhe mendime për politikën arsimore dhe rrugën që duhet të ndiqte shkolla shqiptare.
Sipas një shkrimi përkujtimor nga Harapi, interesat kulturore të Gurakuqit shtriheshin nga kultura klasike romake e latine, historia e vendit dhe ajo botërore, arkeologjinë, shkencat ekonomike e financiare, trashëgiminë pedagogjike kombëtare dhe europiane.Zotëronte latinishten, italishten, turqishten dhe frëngjishten, njihte greqishten e gjermanishten, ka të ngjarë edhe anglishten dhe kishte një kujtesë të çuditshme.
Është ndër hartuesit kryesorë të programit arsimor e kulturor të levizjes kombëtare për autonomi, liri e pavarësi. Në këtë kuadër ai ishte njohësi dhe propaganduesi më i mirë i traditave të popullit tonë, i traditave kulturore e patriotike, i traditës gojore e shkrimore dhe i psikologjisë së popullit shqiptar.
Si krijues Gurakuqi pati marrëdhënie të shkëlqyera me elitën intelektuale të vendit. Disa nga veprat e krijimet e veta Gurakuqi ia kushtoi Gjergj Fishtës, Prenk Doçit, Hilë Mosit e Mati Logorecit. Por edhe Gurakuqit i drejtohen mjaft dedikime e përkushtime nga Filip Shiroka, Hilë Mosi vazhdon ta quajë bylbyl në tingëllimin që i kushton, "S'kndôn bylbyli". Gjergj Fishta i dedikon atij vepren "Pika e voeset".
Trashëgimia
Me Konicën nuk shkonte mirë që në kohën e Kongresit të Durrësit, gjë të cilën ia fali as pas vrasjes së Gurakuqit, duke shkruar më 12 nentor 1925 “Luigj Gurakuqi ishte njeri pa patriotizëm dhe pa ndërgjegje, armik i bashkimit kombëtar dhe i kuptimit modern të shtetit, intrigant, prapanik dhe i errët”.
Miqtë e tij do ta kujtonin në mënyra të veçanta, Noli do t'i kushtonte poezinë elegjiake me titull "Syrgjyn vdekur", ndoshta më e ndjera ndër poezitë shqiptare. Në publicistikë kanë shkruajtur për të P. Harapi, P. Shllaku, S. Vinjau, F. Fishta e Dom L. Shantoja.
Miku i tij, piktori dhe fotografi Kel Kodheli, i kushtoi një kompozim në vaj mbi karton, në përmasat 55 me 78 cm, që ka fiksuar kthimin në Shkodër të Gurakuqit pas shpalljes së kushtetutës osmane me 2 korrik 1908. Pas zbarkimit te moloja e qytetit, anës pajtonit, të cilit në çast turma që shtyhej t'i dilte para, ia ka shmprehur kalin, për të tërhequr vetë shtagat e për të çuar Luigjin gjer në Milet-bahçe. Piktura u ekspozua në shtëpinë e Gurakuqve kur shndërrua në shtëpi muze më 19 shkurt 1964.
Referime
Lindje 1879
Vdekje 1925
Nënshkruesit e Deklaratës së Pavarësisë
Mësues shqiptarë
Ministra të Arsimit të Shqipërisë
Ministra të Brendshëm të Shqipërisë
Ministra të Financave të Shqipërisë
Njerëz nga Shkodra
Katolikë shqiptarë
Leksikografë shqiptarë
Poetë shqiptarë
Hero i Popullit |
2106 | Papa Kristo Harallambi që njihet më shumë si Papa Kristo Negovani (1875 - 1905) ka qenë prift ortodoks shqiptar dhe veprimtar i lëvizjes kombëtare në kapërcyell të shekujve XIX-XX.
Biografia
Lindi ne Negovan afër Follorinës në kohën e Perandorisë Osmane, një fshat që, bashkë me Bellkamenin fqinjë, kishte qenë banuar në mesin e shekullit të nëntëmbëdhjetë nga shqiptarë të Plikatit të krahinës së Kolonjës. Shkollën e bëri në Athinë, ku e dërgoi i ati Harallamb Çali, që ishte tregtar, shkrimtar dhe klerik patriot. Luftoi kundër synimeve shkombëtarizuese të kishës e të qarqeve shoviniste të borgjezisë greke. Propagandoi idenë e bashkimit të forcave patriotike në luftën kundër lakmive të shteteve shoviniste fqinje. Vdiq i masakruar barbarisht nga andartët grekë.
Vdekja e të atit, të cilin e vranë banditët më 1891, e shtrëngoi Kristo Negovanin të braktisë studimet e të punojë si mësues në një shkollë fillore greke në Leskovik për të mbajtur familjen. Më 1894 emigroi në Braila të Rumanisë ku punoi tre vjet si marangoz. Po këtu ra në kontakt me lëvizjen kombëtare dhe mësoi të shkruajë shqip (me alfabetin e Stambollit). Më 1897 u kthye në fshatin e lindjes, u shugurua prift dhe vazhdoi punën si mësues. Shtëpinë e vet Negovani e ktheu në shkollë dhe u mësoi shkrim e këndim shqip mbi njëqind fëmijëve e të rriturve. Ai edhe meshën e mbante shqip, gjë që nuk i pëlqeu aspak hierarkisë ortodokse greke.
Më 10 shkurt 1905 Negovani mbajti një shërbesë kishtare shqip në prani të Karavangjelisit, peshkop i Kosturit, i cili duke dalë nga kisha, flitet se tha ato fjalë fatale, "Mos të gjettë viti tjetër ndër të gjallët". Pas dy ditësh, të shtunën, 12 shkurt 1905, fshati u rrethua nga banditë që e detyruan tridhjetëvjeçarin Negovani të vetëdijshëm për fundin që e priste, të dilte jashtë shtëpisë në mes të natës për ta masakruar pastaj me sëpatë bashkë me pesë të tjerë, ndër ta edhe i vëllai. Për të marrë hak për këtë akt që hierarkia ortodokse greke ua veshi shqiptarëve, komiti shqiptar Bajo Topulli (1868-1930) i zuri pritë dhe vrau Fotin, peshkopin e Korçës, në shtator 1906.
Tituj të veprave
Papa Kristo Negovani është autor proze e poezie, si dhe tekstesh shkollore, përkthimesh e përrallash. Veprat e tij u botuan në revista të kohës, sidomos në Kalendari kombiar. Ndër botimet e tij janë:
Istori e dhiatësë vietërë, Bukuresht 1899;
Vjershë shkresëtoreja, Sofje 1899; vjersha Prisheja e Hormovësë, Sofje 1903; një përmbledhje vjershash me 78 faqe ;
Bënjatë të shënjtorëvet dërgimëtarë, Sofje 1906 (Bëma të apostujve shenjtorë); - libri me 122 faqe dhe
një tjetër me 16 faqe Istorishkronja e Plikatit, Selanik 1909, botuar pas vdekjes;
Përshtatjet e fabulave të Ezopit dhe të La Fontenit dhe poezia e tij didaktike me frymë patriotike e edukative u drejtoheshin kryesisht fëmijëve. Ato paraqesin kryesisht interes historik dhe mund të themi se nuk dallohen për ndonjë vlerë artistike të veçantë;
Vjershëshkresëtoreja (1899 - vargje);
I drunjti kryq (1906 - vargje vepra në dy pjesë) - Sofje 1906;
Prishja e Hormovës (1904 - vjershë lirike);
I vogëli Donat Argjendi (1908 - novelë për fëmijë) - Sofje 1904;
Referimet
Robert Elsie : Histori e Letërsisë Shqiptare. Botim i dytë. Përktheu nga anglishtja : Abdyrrahim Myftia. Pejë : Dukagjini 2001, Fq. 211 - 212.
Media te tjera
Video mbi Papa Kristo Negovanin
Lidhje të jashtme
Forumi i Krishterë Shqiptar
Lindje 1875
Vdekje 1905
Mësues shqiptarë
Priftërij ortodoksë shqiptarë
Shkrimtarë shqiptarë për fëmijë
Rilindas shqiptarë
Njerëz nga Vilajeti i Janinës |
2108 | Shtjefën Gjeçovi, lindur Hilë Gjeçovi (Janjevë, 3 tetor 1873 - Zym, 14 tetor 1929) ka qenë frat françeskan, arsimtar, mbledhës folklori, arkeolog dhe publicist shqiptar. U shqua për punën kërkimore të mbledhjes së traditave dhe mënyrës së jetesës të shqiptarëve të veriut dhe veçanërisht për kodifikimin e përmbledhjeve të lëndës kanunore. Veprimtaria e tij mbuloi gjithashtu përpjekjet e kohës për afrimin e Kishës Katolike me Uniatizmin dhe Kishën Ortodokse shqiptare.
Biografia
U lind në Janjevë të vilajetin e Prizrenit, i biri i Mati Gjeçovit dhe Prendës, i pagëzuar me emrin Hilë; prejardhjen e hershme farefisi i tij e kishte nga Kryeziu i Pukës. Prindët e dërguan më 1884 në kolegjin françeskan të Troshanit, në Vilajetin e Shkodrës, ku mori mësimet e para të rrugës së meshtarisë. Më 1888 përfundoi mësimet dhe u nis më 16 gusht në kuvendin e Fojnicës për vitin e rishtarisë. Vijoi studimet në Derventë dhe Banja Luka, përfundoi studimet në institutin françeskan të Kreshevës së bashku me Pashk Bardhin. U urdhërua meshtar më 1896, kur meshoi së pari në Troshan dhe hyri në radhët e françeskanëve.
U caktua fillimisht famullitar në Zllakuqan, më tej përafërsisht nga viti 1899 e deri më 1905 në Laç-Sebaste. Përgjatë vitit akademik 1905/06, më 19 dhjetor 1905, zëvendësoi kolegun e vet Bardhin në shkollën e Borgo-Erizzo. U kthye në atdhe, ku vjeshtën e 1906 mori pjesë në një kuvend të bajrakut të Kurbinit. Nga maji i 1907 dhe deri më 1915 u caktua famullitar në Gomsiqe, më 1916-1917 në Theth dhe 1919-1921 në Rubik. Bashkëpunoi si korrespondent me Komisinë Letrare të Shkodrës për materiale të vjelura nga goja e popullit. U përpoq që t'u jepte mësime të gjuhës shqipe bashkësisë së Thethit dhe Prekalit.
Më 1920 u caktua famullitar në Vlorën e pushtuar nga italianët, i pambështetur nga kapelani ushtarak italian, u prit dhe u ndihmua nga Dom Mark Vasa. Më 1921 banoi në Shkodër, më 7 qershor 1923 u emërua sekretar i Provincës Françeskane. Më 1926 u caktua famullitar në Zym të Hasit, asokohe pjesë e Mbretërisë Jugosllave. Qe pjesë e një komiteti për pengimin e shpërnguljes së shqiptarëve. Ngaqë nuk e ndërpreu as mësimdhënien e shqipes pas mbylljes së atyre pak shkollave nga autoritetet jugosllave, as punën e tij për mbledhjen e folklorit dhe ekspeditave arkeologjike, i irritoi autoritetet jugosllave dhe e vranë në në Kodër Rrezina më 14, apo sipas burimeve tjera, ose 23 tetor 1929. Vrasja e tij u pa edhe si rast i fanatizmit të ortodoksisë serbe ndaj katolikëve.
Trupi iu bart nga sivëllau i tij françeskan Lorenc Mitroviq përbrinjë dëshmorit tjetër të atdheut, Luigj Paliq.
Vepra dhe mirënjohje
Paralelisht me shërbimin meshtarak, ai mblodhi traditat e Shqipërisë Veriore, rrafshit të Mirditës dhe Alpeve Shqiptare, poezinë popullore të malësive, zakonet e të drejtës popullore dhe lëndë etnografike. I raportoi rregullisht kërkimet e tij duke botuar materiale etnografike, arkeologjike dhe histori lokale nëpër të përkohshme të ndryshme të kohës. Ka qenë i pari folklorist shqiptar që ndërmori punë kërkimore në terren sipas kritereve metodologjike të kohës. Përvoja e tij zë fill në periudhën studentore në Bosnie me një punim historik mbi Arqipeshkvinë e Tivarit bashkëautor me sivëllaun Lovro Mihaçeviq, duke punuar të paktën gjashtëmbëdhjetë faqet e para me titullin në latinisht Metropolis Antibarensis. Botimet e para të Gjeçovit janë dymbëdhjetë poezi tek "Albania" e Konicës me emër pende Lkêni i Hasit.
Kanuni
Puna më e rëndësishme e jetës së tij qe përmbledhja e kodit zakonor shqiptar, botimi i të cilit u titullua Kanuni i Lekë Dukagjinit. Mbledhjet e para të kanunit i botoi në vitet 1898-1899 po tek "Albania" e Konicës më 1897-1898 dhe më pas tek "Hylli i Dritës" ndër vitet 1913-1924. Përmbledhja e plotë me 1,263 nene, të renduara në 12 kapituj, u botua nga françeskanët së pari më 1933 vetëm pas vdekjes së tij. Metoda se si u bë mbledhja nuk është bërë e ditur, edhe nëse ka patur një pyetësor, nuk është ruajtur.
Përralla, dramaturgji, proza, përkthime
Shkruajti dramat Dashtunija e atdheut më 1901, Kushtrimi asé Mark Kuli Kryeqitas 1903, Shqiptari ngadhënjyes 1904, Princi i dy Dibrave asé Mojs Golemi 1904; Shqiptari ngadhënjyes, 1904; Katër të lumtun, asé Edipi i Shqipnis, 1926; një pjesë prej të cilave ende në dorëshkrim që gjenden në ASH.
Shqipëroi dramat Atil Reguli. Dramë me trii pamje të Metastasit më 1905, botuar më 1912; Vajza e Orleansit asé e Lumja Joana D'Ark nga A.F. Bergamo, botuar më 1915; Shna Ndou i Padues i N. Dal-Gal, botuar më 1912.
Shkruan po ashtu edhe novelat, Mnera e Prezës 1902 dhe Rrafgime 1903. La pa botuar përkthime të sentencave të Sokratit, të romanit polak shumë të lexuar Quo vadis (1916) të Shenkieviçit dhe pjesëve nga 'Scritti su Parga' të poetit neoklasik italian Ugo Foskolo. Përveç kësaj, Gjeçovi na ka lënë si trashëgim gjithsej tridhjetë e tetë vepra origjinale ende të pabotuara, ndër to shtatë pjesë teatrore dhe disa tregime. Pa llogaritur artikujt e shumtë Përralla popullore (1903), Doke dekësh (1907), Rrnesa e kombit shqiptar nder malcina (Gomsiqe, 1908), Doke darsmore në kanu (1910-1911), Vajtorëja (1917-1920). Një pjesë e dorëshkrimeve humbën me vdekjen e tij.
Arkeologjia
Sa i përket shkrimeve arkeologjik, veçohet shkrimi Trashigime thrako-ilirjane botuar po te "Hylli" më 1924. Sipas ditarit të Shuteriqit, më 1924 së bashku me Simon Shuteriqin zbuluan këmbanën e Sopotit të Bërzeshtës. Në Ekspozitën Misionare Botërore të Françeskanëve të hapur më 1925 në Vatikan, Provinca Françeskane Shqiptare u përfaqësua me elemente nga koleksioni arkeologjik i Gjeçovit. Koleksioni i tij u organizua më tej si muze në mjediset e kuvendit françeskan në Shkodër.
Shih edhe
Referime
Lindje 1873
Vdekje 1929
Françeskanë shqiptarë
Mësues shqiptarë
Folkloristë shqiptarë
Dramaturgë shqiptarë
Përkthyes prej italishtes në shqip
Akademikë shqiptarë
Arkeologë shqiptarë
Njerëz nga Janjeva
Njerëz nga Vilajeti i Kosovës |
2109 | Mihal Grameno (Korçë, 13 janar 1871 - 5 shkurt 1931) ka qenë veprimtar i çështjes kombëtare, luftëtar me çetën e Çerçiz Topullit, botues dhe shkrimtar shqiptar. Vlerësohet se vendi i Gramenos në letërsinë shqiptare është kryesisht si publicist e pamfletist i jetës politike
Biografia
U lind në Korçë, i biri i Ilo Gramenos dhe Lina Mitkos, u shkollua në vendlindje dhe më 1885 mërgoi drejt Rumanisë. Në Bukuresht u lidh me lëvizjen kombëtare shqiptare, ku më 1889 u zgjodh edhe sekretar i shoqatës "Drita".
Më 1907 doli kaçak dhe iu bashkua çetës së porsaformuar të Çerçiz Topullit, duke marrë pjesë në vrasjen e peshkopit grek te Guri i Cjapit për të marrë gjakun e Spiro Kosturit, vrarë nga grekët në Selanik. Cilësoheshin Apostuj të shqiptarizmës ngase shkonin fshat më fshat të kuvendonin për idenë kombëtare. Grameno si gazetar bëri të mundur raportin e përleshjes së çetës në Mashkullorë. Më 1908 çeta shkoi të takonte Njazi bej Resnjën për të diskutuar më 23 korrik duke diskutuar për përparësitë që do t'i jepte shqiptarëve shpallja e një kushtetute. Po atë vit në nëntor përfaqësoi Klubin e Korçës në Kongresin e Manastirit. Më 1909 Grameno themeloi në Korçë Lidhjen orthodokse dhe redaktonte të përkohshmen e përdyjavshme me të njëjtin emër që botohej gjatë 1909–1910. Më 1910 organizata proklamoi themelimin e një kishe shqiptare, dhe nuk u njoh nga Perandoria Osmane. Grameno u arrestua më 1910 nga autoritetet osmane për punën e tij në gazetën Bashkimi i Kombit.
Gjatë kryengritjeve të vitit 1911 Grameno kryente ndërlidhjen mes grupeve të çetave ndër viset shqiptare dhe prijësve të lëvizjes kombëtare në Stamboll për të koordinuar kryengritjet.
Më 1 shkurt 1911 nisi të botojë një tjetër gazetë: të përjavshmen Koha të cilën edhe e redaktonte, së pari të botuar në Korçë dhe më pas në Jamestown, New York ku jetoi nga 1915 deri më 1919. U kthye në Evropë për të përfaqësuar Partinë Politike të shqiptaro-amerikanëve në Konferencën e Paqes në Paris dhe si korrespondent i gazetës Albania që botonte A. G. Naçe në New York. Pas një viti u kthye në Shqipëri.
Pas shpërthimit të Luftës I Botërore u detyrua të largohej në SHBA, ku vazhdoi të punojë për çështjen kombëtare deri më 1920, kur u kthye në atdhe. I sëmurë, e i dëshpëruar, u tërhoq nga lëvizja shoqërore. Vdiq në Korçë më 5 shkurt, 1931. Për meritat e shquara në dobi të atdheut, i është dhënë titulli "Hero i Popullit".
Krijimtaria
Krijimet e para letrare e publicistike të Mihal Gramenos panë dritën e botimit në fillim të shek. XX. Hartoi këngë patriotike, disa prej të cilave, si "Për mëmëdhenë", "Lamtumirë", "Uratë për liri" u përhapën gjerësisht në popull. Është ndër nismëtarët e dramaturgjisë e të prozës (sidomos novelës) së gjatë shqipe. Shkroi novelat Oxhaku (1904-1905), Varri i pagëzimit (1909) dhe E puthura (1909), në të cilat gjeti pasqyrim me nota sentimentaliste jeta e përfaqësuesve të vegjëlisë, me brengat e saj të përditshme.
Fusha ku spikati talenti i Mihal Gramenos është publicistika. Bashkëpunoi me disa organe, por shumicën e shkrimeve e botoi në gazetat Lidhja ortodokse (1909-1910) dhe "Koha" (1911-1926), të cilat i drejtoi vetë. Shkrimet e tij publicistike shquhen për idetë demokratike dhe frymën luftarake. Mihal Grameno luftoi me këmbëngulje kundër shovinizmit fqinj dhe politikës osmanizuese të xhonturqve.
Në përgjithësi novelat e tij kanë natyrë sentimentale. Tek ato gjejmë përpjekje për të krijuar mjedise të besueshme shqiptare dhe personazhe nga klasat e shtresat e ndryshme të shoqërisë sonë të asaj kohe.
Ka botuar dy vepra dramatike: komedinë "Mallkimi i gjuhës shqipe" (1905) dhe dramën "Vdekja e Pirros" (1906), të dyja të shkruara në vargje.
Komedia "Mallkimi i gjuhës shqipe" trajton luftën e atdhetarëve shqiptarë kundër klerit reaksionar grek dhe elementëve grekomanë; te "Vdekja e Pirros" trajtohet kthimi i Pirros fitimtar nga Italia dhe vrasja e tij me të pabesë. Veprat dramatike të Gramenos vuajnë nga fragmentizmi dhe mungesa e veprimit. Megjithatë së bashku me veprat dramtike të Çajupit e të Fan Nolit, ato i çelën rrugën dramaturgjisë shqiptare.
Grameno shkroi edhe vjersha të cilat i botoi më 1912, të përmbledhura në librin me titull "Këngëtore shqipe - Plagët". Poezia atdhetare e Gramenos u bëri jehonë të drejtpërdrejtë ngjarjeve të vrullshme që do të sillnin Pavarësinë e Shqipërisë. Vjersha "Për Mëmëdhenë" u bë një këngë e famshme atdhetare.
Është nga publiçistët në zë të Rilindjes e të periudhës që pasoi, i cilësuar si një nga pamfletistët më të njohur të së kaluarës. Shkrimet e tij publiçistike u vunë drejtpërdrejtë në shërbim të çështjes kombëtare.
Drejtoi gazetat "Lidhja ortodokse" (1909-1910) botoheshin në Shqipëri dhe diasporë, si “Lidhja ortodokse” në Korçë, “Përlindja e Shqipërisë” në Vlorë dhe "Koha" në SHBA (1911-1926), me disa ndërprerje, “Drita” në Sofje, në të cilat botoi artikuj, prozë, poezi dhe drama.
Shkrimet publiçistike të Mihal Gramenos shquhen për frymën popullore, për patosin luftarak, ironinë e sarkazëm therëse.
M.Gramenoja mbetet në letërsinë shqiptare, në radhë të parë, si publiçist. Shkrimet e tij dhanë ndihmesë në krijimin e novelës e të dramës. Është ndër autorët e parë që solli në letërsi në mënyrë të gjerë, personazhe nga shtresat e varfëra të shoqërisë shqiptare. Gjithashtu, për t’u vlerësuar, është edhe puna studimore e Piro Takos në dekadat e fundit të shekullit që lamë pas. Ai ka meritën se përmblodhi një pjesë të mirë të veprës së Gramenos dhe e ribotoi atë në vëllime më vete. Veprimtaria publicistike e Mihal Gramenos ndahet në katër etapa:
1) Etapa e parë: Krijimtaria publicistike, që përfshin harkun kohor të viteve 1905-1912, ku përqendrohen lëvizjet për çlirim kombëtar
2) Etapa e dytë: Përfshin shkrime publicistike të viteve 1913-1920, boshtin e së cilës e përbën problemi i ruajtjes së tërësisë tokësore të shtetit shqiptar dhe ai i rifitimit të pavarësisë së humbur gjatë kohës së pushtimit të ushtrive ndërluftuese të Luftës së Parë Botërore
3) Etapa e tretë: Përfshin veprimtarinë publicistike të viteve 1921-1924, në qendër të së cilës trajtohet tema e demokratizimit të shtetit shqiptar si dhe konsolidimi i tij
4) Etapa e katërt: Përfshin shkrimet publicistike të viteve 1925-1930, kohë në të cilën Grameno hedh bazat e letërsisë dokumentare dhe shkrimit të kujtimeve me shkrimin dhe përgatitjen për botim të vëllimit “Kryengritja Shqiptare”, gjithashtu kjo mund të quhet edhe etapa e rënies ideore të Gramenos.
Veprat
Mallkimi i gjuhës shqipe, komedia me tri akte, Bukuresht, 1905; rebotim Dh. Koti, Korçë 1921.
Vdekja e Pirros, tragjedia historike me katër akte, Sofie, 1906.
Oxhaku, Roman dramatik, Selanik 1909, rebotim Dhori Koti, Korçë 1913, 1943
E puthura, Roman dramatik, Selanik 1909, rebotim Dhori Koti, Korçë 1943.
Varr' i pagëzimit, Roman dramatik, Korçë 1909.
Këngëtore shqipe: Plagët, poezi, Manastir, 1912.
Kryengritja shqiptare, G. Direttore, Vlorë, 1925.
Antikat kombëtare. Kujtime, pamflete, portrete. Mbledhur, pajisur me shënime dhe pregatitur për shtyp nga Piro Tako, Naim Frashëri, Tiranë, 1974) 215 ff.
Vepra 1-2. Rilindja, Prishtinë 1979).
Referime
Lindje 1871
Vdekje 1931
Romancierë shqiptarë
Publicistë shqiptarë
Dramaturgë shqiptarë
Njerëz nga Korça
Njerëz nga Vilajeti i Manastirit
Hero i Popullit |
2111 | Aleksandër Stavre Drenova i njohur më së shumti me nofkën Asdreni (Drenovë, 11 prill 1872 - Bukuresht, 1947) ka qenë një poet, publicist dhe veprimtar i kolonisë shqiptare të Bukureshtit, që është edhe autori i Himnit të Flamurit, që është himni kombëtar i Shqipërisë.
Biografia
Lindi më 11 prill 1872 në Drenovë (Pipa e cilëson atë fshat bullgar), 5 km larg Korçës. Në fshatin e lindjes ndoqi shkollën fillore në gjuhën greke dhe sapo kishte nisur gjimnazin në Korçë kur i ati i ve Stavri Thimiu vdiq, duke e lënë kështu trembëdhjetëvjeçarin jetim.
Vjeshtën e vitit 1885, me dy vëllezërit më të mëdhenj mbërritën në Bukuresht. Punoi në fillim si qymyrxhi e çirak, më pas ndoqi studimet në mënyrë private dhe për një kohë të shkurtër pranë Fakultetit të Shkencave Politike të Universitetit të Bukureshtit. Në janar 1899, qe ndër themeluesit e Qarkut të studentëvet shqiptarë, i cili në mars të 1902-shit u shndërrua në shoqëri me emrin Shpresa, e themeluar nga Asdreni dhe nga shoku i tij shkrimtar Kristo Dako.
Verën e vitit 1899, kur ishte 27 vjeç, u kthye në Korçë duke kaluar nga Stambolli për ta vizituar vendlindjen për herë të parë si i rritur. Pasi ndenji 5 muaj në vatrën dhe mjedisin e fëmijërisë, u kthye në Bukuresht.
Në 1905-ën ishte mësues në një shkollë shqipe në Konstancë, kurse 1 vit më vonë u bë kryetar i degës së re të shoqërisë "Dija" në kryeqytetin rumun, shoqëri e cila qe themeluar së pari në Vjenë. I entuziazmuar nga krijimi i shtetit të pavarur shqiptar, zbriti në Durrës pranverën e 1914-ës për të përshëndetur kryetarin e sapocaktuar të shtetit, princin Vilhelm Vid, nga i cili shpresonte të emërohej si arkivist në administratën e re mbretërore.
Pas një vizite të shkurtër në Shkodër, u kthye në Bukuresht në korrik të 1914-ës. Vitet më pas vazhdoi të marrë pjesë në mënyrë aktive në lëvizjen kombëtare shqiptare. Në Rumani, pasi u hap konsullata shqiptare në mars 1922, u emërua sekretar i konsullatës. Bëri një vizitë tjetër në atdhe në nëntor të vitit 1937 me rastin e 25-vjetorit të Pavarësisë, me shpresë se pas kaq vjetësh shërbimi ndaj shtetit shqiptar do të merrte pension shtetëror. Ndenji ca kohë në Tiranë dhe pastaj bëri një vizitë në Shkodër, ku takoi Gjergj Fishtën në shkurt 1938.
Në fillim përshëndeti pushtimin e Shqipërisë nga Italia në 1939-ën dhe shkroi Credere, obedire, combatere, por rrëmuja e shkaktuar nga pushtimi dhe lufta ia bëri fare të qartë dhe me dhimbje se shpresat për pension qenë të kota. Prandaj u kthye përsëri në Bukuresht në korrik të vitit 1939, ndërkohë që Evropa po përgatitej përsëri për luftë. Vdiq në skamje më 11 dhjetor 1947, në moshën 75-vjeçare.
Vepra
Asdreni nisi të shkruajë poezi dhe të botojë artikuj që në fillim të shekullit XX. Pjesë e poetëve që zbuloi apo botoi Faik bej Konica tek Albania. Në 1904-ën botoi në Bukuresht përmbledhjen e tij të parë me 99 vjersha, Rrez diélli, që ndahet në 5 cikle: Atdhesie, Fushore, Mendimtare, Dashurie, Satirike, të ndara këto sipas tematikave të ndryshme. Rreze dielli ia kushtoi Skënderbeut. Vijoi traditat e poezisë së Naim Frashërit, lartoi dashurinë për atdheun, nxiti bashkatdhetarët të rreshtoheshin në luftën për çlirim nga zgjedha turke.
Vëllimi i dytë i Asdrenit, Ëndrra e lotë, e botuar në Bukuresht në 1912-ën, shfaq një pjekuri më të madhe. Kjo përmbledhje, po me 99 vjersha si e para, ndahet në 5 cikle: Atdheu, Natyra, Mendimi, Bukuria, Të Ndryshme dhe i kushtohet udhëtares dhe mikes së Shqipërisë Edith Durham.
Rritja e mjeshtërisë në formë, stil e teknikë dhe zgjerimi i gamës ideore e tematike bie në sy edhe më shumë në vëllimin e tretë poetik të Asdrenit Psalme Murgu, po në kryeqytetin rumun në vitin 1930. Psalme Murgu përbëhet nga katër cikle: Flaga e vatrës, Vallja e jetës, Ngjyra ylberi, Lule dhe gjemba. Asdreni rimerr të njëjtat tema, por i trajton në forma të reja poetike. Kjo vepër, sipas Elsie-t, shënjon hyrjen e frymës moderniste në letërsinë shqiptare.
Përgatiti vëllimin e katërt "Kambana e Krujës", të cilin nuk arriti ta shohë të botuar. Në këtë vepër patosi patriotik u rikthye si në veprën e parë, duke mpakur elementin universal të veprës pararendëse.
Studime
Arshi Pipa vëren idilizmin e tij në paraqitjen e jetës fshatare, ka fjalë simpatie vezulluese për bujqit mëditës dhe rajatë sa herë që i bie rasti t'i përmendë ndër vjershat e tij. Mendohet se tek poezia e tij në fillim reflektohet një kalim romanticizmi në realizëm, i ndikuar nga Emil Zola. Sabri Hamiti sheh tek vepra e Asdrenit kalimin nga romanticizmi në trashëgimi të simbolizmit.
Shiko dhe këtë
Referime
Lindje 1872
Vdekje 1947
Publicistë shqiptarë
Poetë shqiptarë
Njerëz nga Korça
Njerëz nga Vilajeti i Manastirit |
2115 | Simbolet në matematikë shërbejne për krijimin e termeve (shprehjeve) matematikore dhe lidhjen e tyre në forma më komplekse. Me kalimin e kohës dhe sidomosë me zhvillimin e matematikes logjike fjalori i matematikes është pasuruar dhe pasurohet gjithnjë e më shumë me simbole të reja. Zakonishtë për simbolizimin e variableve të ndryshme, varsisht nga lëmia përdoren shkronjat e alfabetit latin dhe alfabetit të vjeter grekë.
Simbolet matematikore në gjuhë elektronike
Java
C++
HTML
Simbolet matematikore në Wikipedia
Kjo përmbledhje shërben për momentë për redaktuesit e artikujve matematikorë në Wikipedi që nuk kanë kohë për të gjurmuar më tepër në Wikipedia.
Lidhëse të termeve dhe simboleve matematikore
Fuqizimi, indekset dhe integralet
Thyesat, matricat, formula e gjata
Simbolet shkronja dhe të ngjajshme
Më shumë rrethë simboleve matematikore të greqishtës së vjeter shiko Numrat Grekë
Kllapat dhe llojet e tyre
Tabela e derivateve
Tabela e derivateve
Për ndihmë më detalishtë gjeni në anglisht Ndihmë rreth formulava
Matematikë |
2116 | Mujo Cakuli i njohur më së shumti si Mujo Ulqinaku (Ulqin, 1896 - Durrës, 7 prill 1939) ishte oficer i Ushtrisë Mbretërore Shqiptare, i njohur për rezistencën e tij më 7 prill 1939 ndaj forcave italiane gjatë pushtimit italian të Shqipërisë, ku ra dëshmor dhe pas vdekjes u nderua Hero i Popullit.
Biografia
U lind më 1896 në Ulqin në një familje të vjetër qytetare ulqinake, të cilët ishin detarë dhe pronarë velanijesh. Që në moshë të vogël hyri muço (ndihmës detar) në Ulqin dhe më vonë punoi si detar në Shkodër e në Lezhë. Si nënoficer në një nënrepart të marinës në Durrës, ditën e agresionit fashist italian kundër Shqipërisë u vu menjëherë në krye të detarëve të braktisur nga oficerët tradhtarë dhe organizoi me ta e me vullnetarë të tjerë qëndresën e armatosur në portin e Durrësit. Mujo Ulqinaku luftoi me trimëri e guxim të rrallë, duke vrarë e plagosur dhjetëra fashistë. Ra në luftim të pabarabartë në mbrojtje të atdheut më 7 prill 1939 duke u bërë shembull i lartë patriotizmi e atdhedashurie.
Trashëgimia
Pas luftës, Mujo Ulqinakut i kushtohet busti i vendosur pranë kullës së kalasë së Durrësit. Emrin e tij e mbajnë një shkollë në Durrës, një rrugë në Tiranë e një në Fier, dhe që nga viti 2005 me vendimin e Kuvendit Komunal një rrugë në Ulqin mbart emrin e tij, në vend të emrit Ivan Millutinoviq, si dhe një rrugë në Prishtinë. Në vitin 1979 në Kinostudion Shqipëria e Re u filmua dokumentari Lufton Mujo Ulqinaku, i cili flet për mbrojtjen e tij të Durrësit. Emrin e tij e mbajtën edhe disa anije.
Shiko dhe
Monumenti i Mujo Ulqinakut
Rezistenca shqiptare në Luftën e Dytë Botërore
Lidhje të jashtme
Reportazh mbi Mujo Ulqinakun
Referime
Hero i Popullit
Lindje 1896
Vdekje 1939
Njerëz nga Ulqini
Shqiptarë në Mal të Zi |
2117 | Haki Stermilli (Dibër, 17 maj 1895 - Tiranë, 17 janar 1953) ishte shkrimtar, gazetar, kryetar i shërbimit sekret shqiptar në kapërcyell të 1923-'24 me dekret të Ahmet bej Zogollit në atë kohë, partizan në Luftën e Dytë Botërore, anëtar i KANÇ-it, përfaqësues i Dibrës në Kuvendin Popullor dhe drejtor i Bibliotekës Kombëtare. Në shtyp dhe botime mbajti qëndrime lidhur me të drejtat e shqiptarëve të ngelur jashtë kufijve të shtetit shqiptar, republikanizmit dhe të drejtave të femrave.
Autor i tre romaneve, mbi 30 tregimeve të shkurtëra, pesë pjesëve teatrale, dy ditareve dhe disa dyzina artikuj publicistikë. Vepra e tij më e njohur është Sikur t'isha djalë (1936).
Biografia
U lind në shehër të Dibrës ku mori mësimet e para, shkollimin e mesëm e nisi në Manastir por nuk mundi ta përfundojë për shkak të Luftës Ballkanike. Mbasi qyteti i Dibrës mbeti jashtë kufijve, Hakiu u vendos në Shqipëri dhe nisi punë si pjesë e administratës shqiptare. Në vitet 1915-1918 punon si sekretar krahinor në Mat dhe Peshkopi, pastaj si sekretar i parë i nënprefekturës së Matit, e gjithashtu mësues personal i motrave Zogolli.
Në vitet 1920-1924 u përfshi në lëvizjen demokratike, më 2 shkurt 1922 Zogolli i propozoi Kryeministrisë emrin e Hakiut për sekretar të shifrës. Këshilli i Naltë nuk e dekretoi Stërmillin, por pas një viti Zogolli ministër e dekretoi më 16 janar 1923 si sekretar i Sekretarisë Sekrete. Propozimi do të miratohej nga Këshilli i Ministrave më 20 janar dhe 31 janar do të dekretohej nga Këshilli i Lartë. Si kryetar i Sekretarisë Sekrete, Hakiu qëndroi deri më 16 prill 1924, e u largua përfundimisht pas largimit të Zogollit dhe emërimit të Shefqet bej Vërlacit kryeministër dhe Ministër i Brendshëm.
Pas Lëvizjes së qershorit, Hakiu merr pjesë në Kuvendin e Jashtëzakonshëm të shoqërisë "Bashkimi", ku u zgjodh sekretar i shoqatës dhe ku u rivendos Ll. Fundo kryetar. Me rikthimin e Zogollit dhe Triumfin e Legalitetit mërgon drejt Italisë, Francës, Austrisë, Gjermanisë, Polonisë dhe Lituanisë. Për një vit qëndroi në Bashkimin Sovjetik ku u takua edhe me Ali Kelmendin, bashkëpunoi edhe me KONARE-n. Më 1927 gjendet në Jugosllavi, ku qëndron në Manastir. Këtu më 17 mars 1929 në rrethana jo krejtësisht të sqaruara, dëbohet nga shteti jugosllav. I dorëzohet autoriteteve shqiptare në Bilisht, e vendosin në Korçë dhe pak ditë më pas në Tiranë ku e shoqërojnë në burg. Aty e takon miku dhe pasardhësi i tij në atë institucion që tashmë quhej Zyra Sekrete, Abedin Hoxha. Më 6 gusht 1929 u dënua me 5 vjet burgim se kishte guxuar të propagandonte botërisht kundër regjimit dhe personit të mbretit. Më 28 nëntor 1933 në sajë të një telegrami që i kishte dërguar mbretit për amnisti, falet dhe lirohet. Pas lirimit hapi një dyqan në rrugën Mbretnore, mbasi kishte bërë të mundur të punësohej te një firmë e huaj që shiste në Shqipëri llampat elektrike të firmës OSRAM. Shkruan më 6 prill 1939 poezinë Ti leve o yll përkushtuar princit Leka.
Mbas pushtimit të Italisë gazeta "Fashizmi në listat e gjata botonte me nr. 44 edhe anëtarësimi e Haki Stërmillit në Partinë Fashiste, në të njëjtën ditë kur ishte anëtarësuar M. Kruja, B. Valteri, etj. Për Stërmillin shënohej se "merrej me punë private".
Në biografinë e tij shënohej se më 31 korrik 1943 ishte hedhur në ilegalitet, kur kishte qenë në Tiranë. Më vonë do të zgjidhej në organet paralele të pushtetit komunist, duke filluar nga mbledhja e Labinotit në shtator 1943 e deri në anëtar i dalur nga kongresi komunist të Përmetit. Përfaqëson lëvizjen komuniste në mbledhjen e Mukjes. Për këtë shkak u zgjodh më 2 dhjetor 1945 dhe më 28 maj 1950 deputet. Pas 1945 ishte kryetar i Frontit Demokratik dhe nënkryetar i Komitetit Ekzekutiv për Qarkun e Peshkopisë. Vdiq më 17 janar 1953 i sëmurë pas një lëngate të gjatë, duke qenë edhe deputet i Rrethit të Peshkopisë në Kuvendin Popullor, zëvendësuar prej Jashar Menzelxhiut.
Vepra
Me gjithë veprimtarinë e tij si shef i parë i shërbimit inteligjent shqiptar, në kujtesën e njerëzve, Stërmilli do të njihej më tepër si shkrimtar. Botoi veprat Dibranja e mjerueshme (1923), Dashuni e besnikri (1923), Agimi i lumnueshëm (1924), Burgu (1935), Sikur t'isha djalë (1936), Fyelli i Dibrës përmbledhje që u botua në serinë "Visaret e Kombit" (1944), Trashëgimtarët tanë (1950) ndërsa pas vdekjes u botuan ditari "Shtigjet të lirisë" (1966) dhe "Kalorësi e Skënderbeut" (1968).
Romani Sikur të isha djalë është ndoshta i vetmi roman “më i shitur” me ribotimet periodike nëpër vite. Romani është një apoteozë e fuqishme artistike për të drejtat e njeriut në përgjithësi dhe të femrës në veçanti. Ai zgjoi kërshëri dhe luajti një rol të pazëvëndësueshëm në masën e lexuesve në të gjitha trevat shqiptare. Në vitet ’30, në vitet ’50 dhe deri në dhjetëvjeçarin e parë të shek. 21, romani ka njohur mbi 12 ribotime: në Tiranë, Prishtinë e Shkup, duke shënuar një rekord të paarritshëm në historinë e letrave shqiptare. Romani “vë gishtin” në një lëmi të ndjeshme në jetën shoqërore shqiptare - tragjizmin e jetës së femrës.
Referime
Lindje 1895
Vdekje 1953
Romancierë shqiptarë
Publicistë shqiptarë
Partizanë shqiptarë
Njerëz nga Dibra
Njerëz nga Vilajeti i Manastirit
Zyra Sekrete
Shkrimtarë shqiptarë për fëmijë |
2118 | Ismail Strazimiri (1868 - 1943), ishte një patriot, influencues dhe veprimtar i spikatur i lëvizjeve kombëtare e demokratike shqiptare te fillimive te shekullit te XIX. I lindur në zonën e Dibrës emri i tij lidhet me disa nga ngjarjet kryesore të kësaj periudhe në këtë zonë. Si aktivist i lëvizjes "Përparim dhe Bashkim" të inicuar nga xhonturqit ai përmendet fillmisht për kontributin e tij në Kongresin e Dibrës të vitit 1908, ku u kërkua hapja e shkollave në gjuhën shqipe. Së bashku me evoluimin e opinionit shqiptar drej idesë së pavarësisë dhe jo më autonomisë Ismaili mbështeti shpalljen e Pavarësisë në Vlorë. Ai luajti më pas role të rëndësishme në administratat e paqëndrueshme deri në fundin e Luftës I Botërore. I tërhequr më pas nga jeta politike ai shkroi një nga dëshmitë më origjinale të kësaj periudhe mbi rolin e dibranëve në historinë shqiptare. Jeta e tij do të mbyllej në moshën 75 vjeçare duke përkrahur Partizanët dhe komunizmin, përkrahje që i kushtoi atij dhe jetën duke vdekur me pushkë në dorë në mbrojtjen e Dibrës nga sulmi i Kolaboracionistëve shqiptarë me mbështetjen e ushtrisë gjermane. Ismail Strazimiri do të mbetej kështu, me arritjet dhe kontradiktat e tij, si një provë e proçesit të gjatë dhe të mundimshëm të popullit tonë drejt krijimit të një shteti shqiptar.
Biografia
Ismail Strazimiri ishte një nga drejtuesit e klubit patriotik "Bashkimi" në zonën e Dibrës në fillimet e lëvizjeve për pavarësi të popullit shqiptar. Fillmisht nën kuadrin e lëvizjeve të xhonturqve për modernizimin e jetës në Perandorinë osmane ai luftoi për një formë autonomie të shqiptarëve, autonomi që duhej të kalonte patjetër nga një gjuhë e shkruar. Këshu ai ishte një nga organizatorët e Kongresit të Dibres. Kongresi i hapi rrugën alfabetit me 36 gërma latine që ne përdorim ende sot në të Kongresin e Parë të Manastirit.
Mori pjesë në kryengritjen antiosmane të vitit 1910. Në kryengritjen e përgjithshme të vitit 1912, ishte komandant i çetës, që zhvilloi veprime të armatosura në krahinën e Dibrës në mbrojtjen e zonës nga ofensiva serbe. Ismail Strazimiri iu kundërvu lëvizjeve të Esat Pashës për një autonomi nga Turqia dhe aleancë me serbët.Ai përshëndeti shpalljen e Pavarësisë dhe përkrahu veprimtarinë e Qeverisë jetëshkurtër të Vlorës dhe Ismail Qemalit.
Gjatë viteve 1914-1915 ai mbajti funksionet e Nën-prefektit dhe Prefektit të Dibrës, detyra në të cilat ai u dallua për ndershmërinë dhe profesionalizmin e treguar.
Vitet që pasuan pavarësinë ishin vite të turbullta në Ballkan i cili u bë teater i luftërave ballkanike dhe botërore. Në vitin 1920 gjatë konflikteve u internua nga pushtuesit serbë. Në vitet 1920-1921 ai luftoi kundër tyre përkrah forcave popullore të komanduara nga Isuf Elezi. Isufi do të ishte gjatë shumë viteve një nga njërëzit më të aftër të Ismailit deri në vdekjen e tij në v.1924.
Ishte pjesëmarrës i Revolucionit të qershorit te drejtuar nga Fan Noli (1924) dhe kundërshtar i mënyrës të qeverisjes zogiste të mëpasme.
Në vitin 1943 u bashkua me forcat partizane dhe ndikoi për bashkimin e popullit të Dibrës rreth Frontit Nacionalçlirimtar dhe për shuarjen e hasmërive. Në këtë mënyrë Ismaili doli kundër forcave Nacionaliste dhe kolaboracioniste të bajraktarëve të veriut ,të cilët dhe e ndëshkuan. Ismaili bie dëshmor në luftimet mes tyre në Sllovë në nëntor 1943 pikërisht në shtëpinë e Elez Isufit, emrin e të cilit vazhdonte ta ruante i biri, Cen Ai njihet si një nga dëshmoret me moshë më të madhe vdekur në frontet e Luftës II Botërore. Elezi. Ismail Strazimiri morri pas vdekjes dekoratën "Dëshmor i Atdheut".
Vepra historike
Ismail Strazimiri shkruajti në vitin 1931 një libër kujtimesh historike për periudhën 1910-31, ku ai prezanton në mënyre kronologjike faktet historike nga këndvështrimi i një dëshmitari të privilegjuar.
"Lufta kundër pavarësimit të Shqipërisë” është parë me shumë interes nga studiuesit dhe historianët, si një thesar të fshehtash “përvëluese” për intrigat që kanë gërryer luftën e drejtë të patriotëve për liri dhe pavarësi. Në këtë libër, shkruan studiuesi Shaban Sinani, gjenden shumë të vërteta të rezervuara prej studimeve historiografike deri më sot, nga droja se mos historia kombëtare mos po bëhet jo aq kombëtare, nga vetë karakteri monumentalizues i historiografisë tradicionale, nga presionet që ushtrohen mbi historishkrimin për shkak të protagonizmit të zgjatur nga koha në kohë. Në këtë kontekst, le të çmojmë kurajën e një njeriu që e deshi shumë Shqipërinë, e deshi deri në dhimbje, nuk arriti “ta shohë zonjë” si shumë e shumë idealistë të tjerë dhe u përpoq që edhe me fjalën të shërojë dhe të mos përsëritet pjesa e keqe e së shkuarës”.
Sipas Prof.Dr. Kristo Frasherit : "..Tjetër figurë e respektuar dibrane që jetonte në vitet e monarkisë ishte Ismail Strazimiri(1868 – 1943). Ai ishte veprimtar i lëvizjes kombëtare dhe demokratike. Mori pjesë në mënyrë aktive në lëvizjen e Rilindjes Kombëtare në vitet e fundit të sundimit osman. Mori pjesë gjithashtu në Lëvizjen Kombëtare për çlirimin e vendit nga zgjedha turke dhe më pas kundër synimeve të shovinistëve serbë. Përkrahës i Revolucionit të Qershorit. Më 1931 botoi librin e tij “ Kujtime Historike mbi Lëvizjen Kombëtare në Qarkun e Dibrës”. Qëllimi i botimit ishte të shpaloste kontributin që dha populli dibran në luftën për pavarësi, demokraci e përparim...”.
Jeta Familjare
Familja Strazimiri ishte një familje e njohur në zonën e Dibrës për aktivitetin politik dhe shoqëror. Ashtu si Ismaili shumë Strazimirë vdiqën gjatë përpjekjeve dibrane dhe shqiptare për emancipim, kulturë, pavarësi dhe shtet. Emrin e Ismail Strazimirit e mbajnë sot disa rrugë në Peshkopi dhe Tiranë. Fëmijët e tij u bënë më pas personalitete të shquara në fushat ku punonin. Ndër ta mund të përmendim:
Inxhinier Lutfi Strazimiri është ndoshta ndërtuesi dhe projektuesi më i suksesshëm i urave në historinë e Shqipërisë. I diplomuar për "Inxhinieri" në Berlin te Gjermanisë, ndër punimet e tij numërohen pothujse te gjitha urat e rëndësishme, të ndërtuara në terrene tejet të vështira dhe me shpenzime, makineri e teknologji të reduktuara.
Arkitekt Gani Strazimiri, i shkolluar në Torino të Italisë e me pas i diplomuar Bashkimin Sovjetik për "Arkitekture", është projektuesi i një sere ndërtimeve ambicioze te kohës si kompleksi i Pallateve "Shallvare" dhe "Agimi" në Tirane, te cilat ende sot vazhdojnë t'i rezistojnë kohës si komplekse tejet funksionale nga pikëpamja e organizimit. Me pas si drejtor i Institutit te Monumenteve te Kulturës dha një kontribut te rëndësishëm në ruajtjen e vlerave arkitekturore te traditës shqiptare, duke shpëtuar nga shkatërrimi veç te tjerash edhe një numër te rëndësishëm objektesh fetare në vitin 1967. Në nderim te tij, në vitin 2007 Instituti i Monumenteve të Kulturës mori emrin "Gani Strazimiri".
Kolonel Siri Strazimiri, i shkolluar gjithashtu ne Itali, ishte një nga themeluesit e artilerisë shqiptare dhe më pas ai kreu detyra të rëndësishme administrative në shtetin shqiptar të pasluftës.
Regjisorja Drita Strazimiri Agolli ishte një artiste e shquar e teatrit shqiptar.
Shih edhe
Dibra e Madhe dhe një vështrim në Dibrën e Vogël
Ahmet Zogu : vështrim historik
Esad pashë Toptani
Kongresi i Manastirit
Shpallja e Pavarësisë së Shqipërisë
Njerëz nga Dibra
Lindje 1868
Vdekje 1943
Memuaristë shqiptarë
Njerëz nga Vilajeti i Manastirit |
2119 | Ndre Mjedja i njohur më së shumti përmes trajtës Mjeda (Shkodër, 20 nëntor 1866 - 1 gusht 1937) ka qenë prift, gjuhëtar, poet lirik dhe deputet shqiptar.
Biografia
U lind në Shkodër më 20 nëntor 1866, i biri i Jakut të Zef Kryeziut nga Mirdita dhe Luçijes së Shtjefën Thaçit, banonin në një jerevi në rrugëzën "Krroqej". I mbetur jetim nga i ati herët, me përkrahjen e jezuitit Atë Jungg u regjistrua me të vëllanë, Lazrin, në kolegjin saverian të porsahapur; ku studioi nga 5 prill 1877 deri më 1880. Në edukimin e tij patën ndikim Ndue Bytyçi dhe Leonardo de Martino. Shoqëria e Jezuit e dërgoi djaloshin Mjeda jashtë për studime e specializime. Më 27 mars 1880 ai kish hyrë në Shoqatën e Jezuitëve të Provincës së Venecias. Në fillim ndenji tre muaj në pranverë 1880 në fshatin Cossé-le-Vivien, sot në qarkun Mayenne të Francës, kurse më pas ndoqi një kolegj në manastirin Kartuzian "Porta Coeli" në veri të Valencias në Spanjë, ku studjoi për letërsi.
Më 1883 gjendej në Porto Re duke studjuar retorikë, latinisht dhe italisht në një institut jezuit. Nga 1884 deri në fillim të vitit 1887 u stërvit në kolegjin "Marco Gerolamo Vida" në Kremona që drejtohej nga Universiteti Gregorian i Romës, kurse më 1887 u transferua në një kolegj tjetër gregorian në Kieri (Chieri), në juglindje të Torinos, ku ndenji deri në fund të atij viti.
Nga 1887 deri më 1891 Mjeda dha muzikë në kolegjin "Marco Girolamo Vida" në Kremona. Nga viti 1891 Mjeda studioi për disa vjet në fakultetin teologjik të kolegjit Gregorian të Krakovit, ku dhe u njoh me veprat albanologjike të Meyer e Pedersen. Më 1893 gjendej në Goricia, kurse pas një viti përsëri në Kraljevica, ku dha mësim filozofi e teologji e ku shërbeu si bibliotekar në kolegjin Gregorian. U emërua profesor i logjikës e më pas i metafizikës. Më 1898 për arsye fërkimesh mes Vatikanit dhe Perandorisë Austro-Hungareze, Mjeda u përjashtua nga Shoqëria e Jezuit.
Më 1899 e abatit Doçi, u emërua famullitar në Vig dhe u anëtarësua në shoqërinë "Bashkimi". Por më pas u largua dhe me të vëllain, themeluan shoqërinë "Agimi" i përkrahur edhe nga Xanoni e Logoreci. Shkurtin e 1902 i dërgon një letër apokrife konsullatave të huaja për kërkesat që kishin kryengritësit mirditorë në atë kohë. Nga 17 marsi i 1905 deri më 15 mars 1906 shërbeu si famullitar në Dajç, dhe më pas në Kukël. Më 1908 si përfaqësues i shoqërisë "Agimi" mori pjesë në takimet që u bënë me rastin e Kongresit të Manastirit.
Më 1913-1916, pas mbarimit të rrethimit të Shkodrës, vijoi të shërbente si famullitar i Kuklit, ku në mars të 1914 hartoi një projekt për krijimin e një ferme bujqësore moderne të cilin ia dorëzoi konsullit të përgjithshëm të Perandorisë Austro-Hungareze në Shkodër, Hallas. Organizoi qëndresën kur serbët ripushtuan zonën dhe në ikje e sipër e arrestuan në janar të 1916.
Gjatë pushtim-administrimit austro-hungarez, u thirr në Shkodër si anëtar i Komisís Letrare dhe më 11 dhjetor 1916 u emërtua mis veprues i Komisisë me rrogë. Në maj të 1917 ndërmori një ekspeditë shkencore trijavore në qytetin dhe krahinën e Elbasanit për të gjurmuar veçoritë e të folmes së elbasanishtes, që Komisia kishte vendosur të ishte baza e shqipes së njësuar.
Më 1921 u zgjodh deputet i prefekturës së Shkodrës, u rizgjodh në dhjetorin e 1923; në famullinë e tij në Kukël kishte lënë zëvendës Dom Ndre Zadejën. Gjatë veprimtarisë parlamentare, Mjeda në qershor 1921 u caktua në Komisionin parlamentar të Drejtësisë. Në korrik mbajti një fjalim të fuqishëm për çështjen e masakrave serbe në Kosovë. Hartoi edhe pjesë nga rregullorja e brendshme e parlamentit të kohës, përkatësisht ligjin për formimin e komisionit për shqyrtimin e zgjedhjeve të deputetëve, si dhe funksionimin e tij. Pas vrasjes së Avni Rustemit, Mjeda bashkë me kolegët e vet përfaqësues të Shkodrës, u kthye në Shkodër dhe në maj të 1924 nxit fshatarët e Kuklit që të përkrahnin revoltimin e njësive të ushtrisë që çuan drejt Lëvizjes së qershorit dhe qe pjesë e shtabit të kryengritjes.
Pas Lëvizjes jetëshkurtër të qershorit dhe rikthimit të Zogut, tek po bëhej gati të shkonte me autobus në Tiranë që të merrte pjesë në punimet e Asamblesë, u arrestua dhe u burgos në Prefekturën e qytetit të Shkodrës nga 14 janari deri më 2 mars 1925. U tërhoq nga jeta politike dhe u kthye në Kukël. Nga viti 1930 qe mësues i gjuhës dhe letërsisë shqiptare në kolegjin jezuit në Shkodër. Ndërroi jetë më 1 gusht 1937 nga një atak në zemër.
Vepra
Gjatë viteve studentore nisi të shkruante poezi, ndër to edhe vjershën melankolike mjaft të lexuar Vaji i bylbylit, botuar më 1886 në broshurën Scahiri Elierz (Poeti i nderuar), ku shpreh mallin për vendin e tij. Po e kësaj periudhe është vjersha Vorri i Skanderbegut. Tema e shqiptarit në mërgim, që e merr malli për atdheun nën zgjedhën turke, ishte më se e zakontë në letërsinë e Rilindjes, sidomos në dhjetëvjeçarin pas dështimit të Lidhjes së Prizrenit. Edhe shumë vjersha të tjera nga penda e tij u kushtohen temave të tilla kombëtare. Por në poezinë e Mjedës ndihet ndikimi jo vetëm i kulturës rilindëse të kohës, por edhe i mësuesit të tij Leonardo De Martino. Po aq ndihet në vargun e Mjedës edhe ndikimi i poetëve bashkëkohës të Italisë: Karduçi, Paskoli, D'Anuncio si dhe autorë letërsisë latine.
Vjersha e Mjedës Gjûha shqype, e shkruar në dhjetor 1892, iu përkushtua gjuhëtarit austriak Majer. Veprat e Majerit dhe Pedersenit zgjuan te Mjeda interesimin për historinë dhe zhvillimin e gjuhës shqipe, që do të vazhdonte edhe në vitet e mëvonëshme dhe do të kthehej në një ndihmesë për vetë problemin e alfabetit, nëpërmjet punës së tij me tekstet shkollore dhe tekstet e vjetra shqipe.
Në krye të shoqërisë "Agimi" botoi një varg librash për shkollat mbi bazën e këtij alfabeti me kriterin shkencor për çdo tingull një shkronjë, duke përdorur shenjat diakritike me kroatishten si model. Me këtë alfabet Mjeda dhe Xanoni botuan një numër këndimesh për shkollat shqipe, ndër to Këndimet për shkollat e para të Shqypnisë, i cili përmbante një numër tekstesh në prozë të shkruara nga Mjeda. Në fillim të shtatorit 1902, Mjeda u ftua në Hamburg për të marrë pjesë në Kongresin e 13-të Ndërkombëtar të Orientalistëve, ku lexoi një kumtesë me titull De pronunciatione palatalium in diversis albanicae linguae dialectis (Mbi shqiptimin e qiellzoreve në dialektet e ndryshme të gjuhës shqipe).
Fazës së dytë të krijimtarisë së Ndre Mjeda e cila nisi pas Luftës I Botërore, i përkasin poemat në tingëllima "Scodra" dhe "Lissus", ku, përmes historisë së lashtë të dy qyteteve evokohet e kaluara e hershme.
Ndre Mjeda dha ndihmesën e tij edhe në fushën e gjuhësisë. Puna e tij u zhvillua në, gramatikë, leksikologji, filologji. Krijoi alfabetin që u zbatua prej shoqërisë Agimi Dha ndihmesë të shënuar në lëvrimin e gjuhës letrare. Në historinë e gramatologjisë shqiptare janë për t'u përmendur Vërejtje mbi artikuj e premna pronës të gjuhës shqipe (1934). Ndre Mjeda është ndër të parët gjuhëtarë shqiptarë që u morën me studimin dhe transkriptimin e veprave të letërsisë sonë të vjetër. Transkriptoi pjesërisht veprën e Bogdanit (1930) dhe të Budit (1932), shkroi për dialektin shqiptar të Istries (1932) dhe për Perikopenë e ungjillit të shek. XIV-XV (1933).
Letërkëmbimi
Ndër bashkëkohësit e Rilindjes, Mjeda kishte letërkëmbim me Nikolla Naçon, të cilit i shprehte dëshirën që ta ndihte të lidhej me rilindas të tjerë.
Mjeda u interesua që herët për veprën e albanologëve që bënë studime e botime mbi gjuhën, kulturën dhe historinë shqiptare. Kësodore pati një letërkëmbim të rëndësishëm me Meyer, Pedersen, Thomsen, Thurneysen, Krymbacher, Kretschmer, Bloomfield, Brugmann, Tagliavini, Patsch, Jagiq, Nachtigal, Skok, Jokl, Reinisch, Karabacek, Mueller, Schroeder, Jarnik, Lambertz, Meillet, Viezzoli, Valentini, Cordignano, Teza, Nopça, Thalloczy dhe Weigand.
Tituj të veprave
Scahiri Elierz. Shkodër, 1886;
Jeta e sceitit sc' Gnon Berchmans (Jeta e Shën Gjon Berhmansit) përkthim. Romë, 1888;
T'perghjamit e Zojs Bekume (Vëgimi i Zonjës së Bekuar) përkthim nga spanjishtja. Romë, 1892;
Historia e shejtë përkthim nga "Katekizmi i madh" në tre vëllime dhe jetëshkrim i Shën Luigj Gonzagës;
Juvenilia - botim poemash. Vienë, shtypshkronja Gj. M. Vernay, 1917;
Lissus - libërth, poemth liriko-romantik me 12 sonete. 1928;
Përkthime
Versi e poemi (1966), a cura di Jolanda Kodra, perkthime ne italisht Mark Ndoja, Tiranë: "Naim Frashëri".
Referime
Lindje 1866
Vdekje 1937
Priftërij katolikë shqiptarë
Jezuitë shqiptarë
Poetë shqiptarë
Folkloristë shqiptarë
Gjuhëtarë shqiptarë
Mësues shqiptarë
Njerëz nga Shkodra
Rilindas shqiptarë
Albanologë
Nxënës të Kolegjit Saverian
Përkthyes prej spanjishtes në shqip |
2120 | Andon Zako, i njohur me emrin e tij letrar Çajupi, (Sheper, 27 mars 1866 - Heliopolis, 11 korrik 1930) ishte poet, dramaturg, patriot dhe veprimtar i Rilindjes Kombëtare.
Autobiografi
U lind në Sheper të Zagorisë, i biri i Harito Zakos, një tregtari duhani i cili punonte në Kavallë dhe Egjipt. Andon Zako, i njohur më vonë me emrin letrar Çajupi marrë nga emri i një mali në krahinën e Zagorisë, mori mësimet fillore në shkollën greke në Nivan të Zagorisë. Më 1882 u vendos në Aleksandri, ku studioj frëngjisht për pesë vjet ne liceun francez "Sainte Catherine des Lazaristes". Gjatë qëndrimit të tij në Aleksandri u takua me mjaft avokatë të huaj, që i dhanë bindjen të vazhdonte studimet për jurisprudencë, në Zvicër, ku Çajupi shkoi më 1887 dhe vazhdoi studimet për pesë vjet në këtë disiplinë. Atje takoi bashkëshorten e tij të ardhshme, Eugjeninë, me të cilën pati një djalë, Stefanin. Vdekja e Eugjenisë në vitin 1892, ishte për të qe humbje tragjike.
Në këtë përkujtim veprimtari i shquar për çështjen kombëtare shqiptare, patrioti lushnjar Qerim Haxhiu mbajti një fjalim mbi jetën dhe veprën e Andon Zako Çajupit.
U kthye në Egjipt ku iu përkushtua lëvizjes kombëtare, duke u bërë një ndër figurat qendrore të kolonisë shqiptare në atë vend. Në Kajro, ku u vendos për gjithnjë, punoi për një farë kohe si avokat. Karriera juridike mori fund për shkak të një gabimi strategjik që bëri duke mbrojtur një shoqëri franceze kundër interesave të princit të Egjiptit, më pas iu përkushtua letërsisë. Nga fundi i shek. XIX mori pjesë gjallërisht në lëvizjen patriotike shqiptare dhe mbajti krahun e saj më të përparuar. Në rrethet e gjera atdhetare u bë i njohur me një artikull që shkroi në kuadrin e diskutimit rreth çështjes së alfabetit, ku ishte kundër adoptimit të alfabetit grek në gjuhën shqipe. Më 1909 botoi shkrimin e njohur Klubi i Selanikut, një pamflet dërrmues kundër armiqëve të brendshëm të lëvizjes kombëtare shqiptare. Patriotizmi i flaktë dhe qëndrimi i prerë ndaj pushtuesve të huaj, e nxorën Çajupi në krye të patriotëve që vepronin në Egjipt. Më 1919 u zgjodh kryetar i shoqërisë "Vëllazëria" me qendër në Kajro. Qe frymëzuesi dhe njëri nga hartuesit e memorandumit që shqiptarët e Egjiptit, i dërguan Konferencës së Paqes më 1919, në mbrojtje të tërësisë territoriale të Shqipërisë. Më 1920 themeloi "Shoqërinë e Miqve", e cila në vitin 1928 e ngriti zërin kundër shpalljes së monarkisë nga Ahmet Zogu.
Vepra
Shkrimi i parë që njihet është artikulli "Duke kërkuar një alfabet", botuar në revistën "Shqipëria" në Bukuresht. Pothuajse në të njëjtën kohë me veprimtarinë atdhetare, Çajupi nisi punën letrare. Më 1902 botoi librin "Baba Tomorri", një nga veprat më të shquara të letërsisë së Rilindjes Kombëtare. Me këtë përmbledhje që dallohet nga fryma luftarake patriotike, demokratike dhe fryma popullore në brendi dhe në formë, Çajupi solli një ndihmesë të çmuar në pasurimin e letërsisë kombëtare. Në pjesën e parë dhe të dytë të librit janë vendosur me radhë vjershat patriotike dhe ato me temë dashurie; vjershat me karakter shoqëror dhe fabulat e shqipëruara janë përfshirë në pjesën e tretë të librit, që përmbyllet me komedinë e njohur "Përrallë nga e kaluara". Vjersha e gjatë "Baba Tomori", me të cilën hapet përmbledhja, është një grishje e zjarrtë drejtuar bashkatdhetarëve që të zgjohen dhe të përpiqen për atdheun e robëruar. Patriotizmi i flaktë shquan edhe një varg krijimesh të tjera poetike, si "Mëmëdheu", "Ç'jemi? ... Ku kemi lerë?", "Vaj" etj, në të cilat vihet re brenga e poetit tek shihte që lëvizja nuk kishte marrë ende vrullin që ai dëshironte. Në një varg poezish kumbon me forcë thirrja për të rrëmbyer armët kundër robërisë shekullore të huaj (Besa-besën, shqiptar, Atdheu dhe dashuria etj.). Dashuria e flaktë për atdheun është shkrirë në poezitë e Çajupi me urrejtjen e papërmbajtur ndaj armiqve të Shqipërisë, të cilët fshikullohen me forcë të veçantë satirike, si në vjershat "Sulltani", "Punërat e Perëndisë", "Greku dhe Shqiptari". Në një sërë vjershash poeti flet për plagët shoqërore të fshatit shqiptar (Fshati im, Kurbeti, Fyelli i bariut etj.,. i këndoi dashurisë si ndjenjë njerëzore e natyrshme. Pikëpamjet demokratike të Çajupi gjetën shprehje në një varg vjershash ku goditet shtypja dhe pabarazia shoqërore, ngrihet lart e me dinjitet jeta e lirë (Misiri, Varfëria dhe liria). Rreth viteve 1903-1905 Çajupi përfundoi poemën "Krejt Hajvan", që mbeti si dorëshkrim. Në këtë vepër që zë një vend të rëndësishëm jo vetëm në krijimtarinë e poetit, por edhe në gjithë letërsinë demokratike, poeti parodizoi Biblën dhe në të njëjtën kohë, nëpërmjet legjendave biblike, trajtoi një varg problemesh të mprehta politike të kohës, goditi moralin hipokrit dhe një varg shfaqjesh negative të shoqërisë me klasa.
Në historinë e letërsisë shqiptare Çajupi zuri vend edhe si dramaturg. Rëndësi të veçantë kanë sidomos komeditë e tij: Përralle nga e kaluara dhe Pas vdekjes (shkruar më 1910, botuar më 1937), me të cilat solli një ndihmesë me vlerë në zhvillimin e këtij lloji në letërsinë tonë. Në komedinë e parë, autori vë në lojë me një humor të lehtë mentalitetin dhe zakonet prapanike të fshatit shqiptar, të cilin e jep me ngjyra të gjalla e plotë imtësi të goditura jetësore dhe etnografike. "Pas vdekjes", është një komedi politike, ku me anë të situatave komike të gjetura bukur, përshkruan me sarkazëm dërrmues portretin e politikanit që bën lojën e Xhonturqve në gjirin e lëvizjes patriotike shqiptare. Penës së Çajupi i përket edhe tragjedia "Burri i dheut", botuar më 1937.
Përkthime
Përktheu dhe botoi në shqip 113 fabula të La Fontenit. Në vitin 1922 botoi një përmbledhje poezish sanskrite, "Lule të Hindit".
Veprat
Baba Tomorri që ndahet në tri pjesë: dashuria, atdheu dhe përralla të vërteta dhe të rreme' (Kajro, )
Dhjata e vjetër e shfaqur ose Baba Musa lakuriq - satirë
Burri i dheut – tragjedi ()
Pas vdekjes – komedi
14 vjec dhëndër – komedi
Literaturë
Martin Mato "Andon Zako Çajupi – Një demokrat dhe patriot i madh (artikull) në gazetën Bashkimi 1993
Referime
Njerëz nga Zagoria
Poetë shqiptarë
Dramaturgë shqiptarë
Lindje 1866
Vdekje 1930
Shqiptarë në Egjipt
Rilindas shqiptarë
Satiristë shqiptarë
Komediografë shqiptarë
Përkthyes prej frëngjishtes në shqip
Njerëz nga Vilajeti i Janinës |
2121 | Petro Nini Luarasi (Luaras, 22 prill 1865 - Ersekë, 17 gusht 1911) ka qenë prift ortodoks i krishterë, mësues, publicist dhe veprimtar i lëvizjes kombëtare. Edhe babai i tij, Nini Petro Kostallari, kishte qenë aktiv në Rilindjen Kombëtare Shqiptare si publicist dhe mësues.
Jeta
Pasi mbaroi shkollën e seminarit të Qestoratit nën Koto Hoxhin, punoi si mësues në fshatrat e rrethit të Kolonjës, ku mësoi shqip i maskuar dhe përgatiti një numër shokësh si mësues të ardhshëm të shqipes. Në vitin 1887 Luarasi dhe shoku i tij mësues Thanas Sina morën drejtimin e shkollës shqipe në Korçë nga Pandeli Sotiri pas largimit të tij. Mes viteve 1887 dhe 1893 Luarasi hapi në Ersekë dhe në disa fshatra të rrethit të Kolonjës shkolla në gjuhën shqipe. Themelimi dhe promovimi i shkollave shqipe nga Luarasi në zonën e Kolonjës e solli atë në konflikt me Filaretos, kryepeshkopin grek të Kosturit. Në vitin 1892 një letër qarkore iu dërgua popullatës shqiptare ortodokse të Kolonjës për të shkëputur lidhjet mes tyre dhe Luarasit me Filaretos, duke iu referuar atij si një "renegat i mallkuar" që përhapte "masonerinë dhe protestantizmin e lirë", ndërsa dënonte punën e tij me shkollën shqipe dhe thoshte se Gjuha shqipe “nuk ekzistonte”.
Më pas emigroi në Shtetet e Bashkuara të Amerikës në periudhën 1904 - 1908, ku ishte anëtar aktiv i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare dhe nismëtar i shoqatave patriotike "Malli i Mëmëdheut" dhe "Pellazgu". Luarasi punoi gjithashtu si drejtor dhe mësues i Shkollës së parë shqipe të motrave Qiriazi në Korçë dhe në vitet 1909-1911 punoi si drejtor i shkollës së Negovanit, të themeluar nga Papa Kristo Negovani.
Ai gjithashtu ka kontribuar në organizatat për rrugën që çon në Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë (shkëputja) nga Perandoria Osmane.
Luarasi mori pjesë në Kongresin e Manastirit që sanksionoi krijimin e alfabetit të shqipes në vitin 1908. Për veprat e tij patriotike, shkëputjen e Shqipërisë nga Perandoria Osmane, mësimin e gjuhës shqipe dhe veprimtarinë shoqërore, ai u persekutua të dy nga Patriarku Ekumenik i Kostandinopojës dhe regjimi i turqve të rinj. Sipas shumë mundësive ai vdiq i helmuar nga Patriarkana më 17 gusht 1911.
Shkrimet
Ai bashkëpunoi, botoi dhe ishte kryeredaktor me këto revista:
Bashkimi i kombit (botuar në Manastir gjatë periudhës 1909-1910), ku ai ishte kryeredaktor;
Drita, (botuar në Sofje, Bulgaria gjatë periudhës 1907-1908);
Kombi (botuar në Boston, më 1908);
Liria (botuar në Selanik gjatë periudhës 1909-1910)
Në këto revista ai botoi shkrime mësimore, poezi dhe publicistike. Në veprën e tij politike "Mallkimi i shkronjave shqipe" dhe "Çpërfolja e shqiptarit" (Manastir, 1911), mbrojti të drejtat e popullit shqiptar për të drejtat e tyre për kulturën e vet kombëtare. Ai propagandoi idetë kryesore të Rilindjes Kombëtare Shqiptare që ishin ato të bashkimit të popullit shqiptar në luftën e tij për lirinë e Shqipërisë, pavarësisht besimeve fetare.
Tituj të veprave
Artikuj në Drita (Sofje, 1907 - 1908 - redaktor i gazetës)
Mallkimi i shkronjave shqipe, (Manastir, 1911);
Çpërfolja e shqiptarit (Manastir, 1911)
Mirënjohje
Presidenti i Shqipërisë, Bamir Topi më 13 janar 2012 i akordoi Petro Nini Luarasit (pas vdekjes) Urdhrin “Nderi i Kombit” me motivacionin: “Figurë e shquar e kombit, një nga veprimtarët e ndritur të Rilindjes Kombëtare, luftëtar i paepur për zgjimin, emancipimin dhe prosperimin e kombit shqiptar, për çlirimin nga zgjedha osmane dhe formimin e shtetit komb të shqiptarëve, luftëtarit të madh të krijimit të arsimit kombëtar si një nga shtyllat e çështjes kombëtare, vepër për të cilën dha edhe jetën.”
Referime
Njerëz nga Kolonja
Publicistë shqiptarë
Mësues i Popullit
Lindje 1865
Vdekje 1911
Rilindas shqiptarë
Kryeredaktorë të gazetës Drita
Njerëz nga Vilajeti i Manastirit |
2122 | Isa bej Boletini i njohur edhe thjesht si Isë Boletini (Boletin, 15 janar 1864 – Podgoricë, 23 janar 1916) ka qenë kryengritës shqiptar në Vilajetin e Kosovës, pjesëmarrës në rini në veprimet e Lidhjes së Prizrenit. Më pas shërbeu si kryetar i rojeve të pallatit sulltanor, prej ku u kthye me nishane (grada) dhe çifligje, pas ardhjes së xhonturqve dhe masave të tyre drejtoi kryengritjet e 1910 dhe atë të 1912. U caktua ndër rojet e Princ Vidit gjatë sundimit të tij jetëshkurtër. U vra gjatë një shkëmbimi zjarri me malazezët në Podgoricë së bashku me 17 shoqëruesit e vet.
Biografia
U lind në kullën e familjes në Boletin, pranë Mitrovicës, asokohe në sundimin e Perandorisë Osmane, i biri i Ademit të Murselit dhe Aishes. Familja e tij i takonte vëllazërisë Maksutaj të fisit të Shalës. Ishin zhvendosur nga Isniqi i Deçanit për në Boletin për punë gjaku.
1881-1907
Pas ngritjes së Lidhjes së Prizrenit, Isa mori pjesë në betejën e Slivovës kundër forcave të rregullta osmane më 22 prill 1881. Manastiri i Sokolicës mbrohej nga Isa me të vëllanë e madh, Ahmetin. Baza e pushtetit të tij u bë konfiskimi ilegal i pronave. Në vitet 1898-1899 filloi të paguhej për të mbrojtur komunitetin serb ortodoks në Mitrovicë. Si shpërblim për shërbimet e tij Serbia i dha një medalje dhe e furnizoi me armë. Pas ndodhive të kazanë e Mitrovicës kundrejt serbëve, Perandoria Ruse i vë kusht Stambollit hapjen e një konsullate ruse në Mitrovicë më 7 maj 1902. Boletini shpalli se shtëpitë e mbarë shkjeve do të digjeshin po qe se do të hapej "kangjallozi i Miskovit në Mitrovicë". Raportohet se më 29 shtator iu dorëzua autoriteteve osmane dhe se do të falej për bëmat e tij të deriatëhershme, më 24 nëntor mbërriti në Stamboll, ku u caktua në krye të dyfekxhinjve, siç ishte mënyra e qeverisjes e Sulltan Abdyl Hamidit për të bërë për vete krerë të zëshëm vendorë. Iu dha vendimi për të filluar punimet e Fabrika e Gurëve të Mullinjve në Boletin, si dhe iu akordua titulli bej.
Pasi shërbeu si kreu i dyfekxhinjve për katër vite, u kthye me çifligje që i ishin caktuar si shpërblim për shërbimi dhe grada ushtarake në milicinë vendore. U bë njeriu më i famshëm dhe më i pasur i Mitrovicës, mblodhi pasues të armatosur dhe mblodhi armatime e financime si nga serbët duke pasur gjithashtu një linjë telegrafike drejtpërdrejtë me Pallatin Jëlldëz, si kapedan vendor i sulltanit.
1908-1911
Gjatë Revolucionit Xhonturk më 1908, u bë një mbledhje e madhe e ulemave dhe parisë shqiptare njohur si Kuvendi i Ferizajt për të përkrahur rikthimin e kushtetutës, ndërsa Boletini me krerë të tjerë e shihnin këtë si shenjë pabesie ndaj sulltanit. U tërhoq nga kuvendi para se të merrej ndonjë vendim, duke kuptuar dobësinë e pozitave të tij. Thuhej se sulltani i kishte kërkuar ndihmë Boletinit që të zhbënte kuvendin e mbajtur në Ferizaj. Ai ishte besnik ndaj sulltanit ndonëse më 1908 i kishte ndihmuar fillimisht xhonturqit.
Komiteti "Bashkim e përparim" pas gati një muaji të kthimit të Kushtetutës vendosi t'i jepte vëmendje gjakmarrjes në Vilajetin e Kosovës, dhe nga fundi i vitit masa të ashpra u morën nga vendorët - Nexhip bej Draga me anëtar të tjerë të parisë së Kosovës e shihnin Boletinin si pengesë dhe besnik të sulltanit dhe loboi për ndalimin dhe arrestimin e tij, Draga donte vendosjen e rendit të ri ligjor, ndërsa Boletini donte privilegjet e vjetra caktuar nga koha e sulltanit. Pasi ia arriti të ndërhynte përmes Komitetit të Selanikut që qeveria të merrte masa ndaj Boletinit, i dërguan një oficer të shoqëruar për t'i dhënë Boletinit një urdhër gjykate që t'i kthente të quajturit Haxhi Alisë çifligun që kishte qenë më parë i tij para se t'ia jepte sulltani. Boletini përqeshi urdhrin, përzuri autoritetet që më pas e sulmuan, Isa mundi të ikte me njerëzit e tij, por kulla iu dogj. Mytesarifi i Pejës këshilloi autoritetet qendrore osmane se veprimet ndaj Isës nuk do të çonin drejt ndonjë rrugëzgjidhjeje, por duhej bërë një demonstrim force në mbarë vilajetin për të bindur krerët e tjerë vendorë të sistemit deruhdecilik.
Gjatë kundër-revolucionit të prillit 1909 Isa me krerë të tjerë i ofruan sulltanit ndihmën e tyre. Më 15 maj 1909 Xhonturqit, duke vazhduar mohimin e të drejtave kombëtare shqiptare, vijuan me fushata kundër atyre që nuk paguanin taksat e reja të caktuara në Stamboll. Në Mitrovicë u caktua gjeneral i brigadës 18 Xhavid Pasha, ku zëvendësoi Shemsi Pashën e vrarë (vëllamë i Isës), për të përvijuar një vazhdë operacionesh ndaj malësorëve shqiptarë për dorëzimin e armëve dhe në veçanti për ta kapur. Ishte ndër konspiruesit dhe organizatorët e kryengritjes së 1910 me Hoxhë Said efendiun, Nexhip bej Dragën, Hasan Prishtinën, Mehmet pashë Derallën, Rexhep Mitrovicën, Bedri Pejanin, Salih Gjukën dhe Idriz Seferin. Isa me shumë krerë të tjerë të Pejës e Gjakovës mbajtën qëndrim ndaj trupave osmane, gjë që çoi drejt gjakderdhjesh dhe bombardimin të fshatrave shqiptare. Pas revoltave të herëpashershme në Vilajetin e Kosovës, prillin e 1910 qeveria xhonturke vendosi krijimin e një korpusi ushtarak të posaçëm për "shtrimin" e Shqipërisë, në krye të të cilit u vu gjenerali Turgut Pasha. Në bashkëpunim me Idriz Seferin dhe krerët shqiptarë, Isa i priu betejave të rënda në grykën e Kaçanikut, Zagovac, Çernalevë, Kabash e Virnaglava. Në Çernalevë kryengritësit e mbajtën ushtrinë osmane për dy ditë.
Ikanakët kosovarë gjetën strehim në Mal të Zi që herët me ndodhitë e 1909, ku Knjaz Nikolla shpresonte t'i kishte ata si ndihmë më pas gjatë zgjerimit në trojet shqiptare. Isa me të vetët ishin atje, u takua me krerë shqiptarë, merrte ndihma dhe armatim nga Mali i Zi duke e përdorur kështu si bazë. Fillimisht Mali i Zi e shpërfilli praninë e tij, por pas kërkesave të ambasadorit osmane e eskortoi larg kufirit.
Kryengritja e 1912 dhe Autonomia e Shqipërisë
Në pragun e revoltës, qeveria serbe punoi me disa banda kaçake shqiptarësh që të ishin të gatshme të vendosnin në vështirësi osmanët dhe me atë qëllim iu vardisën edhe Boletinit përmes organizatës terroriste Dora e Zezë. Më 23 prill 1912 njerëzit e Hasan Prishtinës çuan krye në Malësinë e Gjakovës dhe u përhapën më tej. Më 20 maj së bashku me krerë të tjerë, Boletini mori pjesë në kuvendin e Junikut ku u dha besa dhe u nënshkrua një shpallje, për t'i shpallur luftë qeverisë xhonturke përmes kryengritjes së armatosur në Vilajetin e Kosovës. Shqiptarët e Sanxhakut të Prishtinës të kryesuar nga Isë Boletini, Xhemal beg Prishtina dhe Beqir agë Vulçiterna i thyen turqit në Llap e Gollak dhe më pas zunë Prishtinën me pëlqimin e banorëve, përkundrejt komandantit vendor. Krerët mësynë Shkupin, të cilin e zunë më 12-15 gusht të 1912, së bashku me Riza Begin mendonte të shkonte në Selanik për të liruar sulltanin dhe nuk ishte për autonomi - sipas Hasan Prishtinës. Më 18 gusht Prishtina arriti t'i bindte krerët luajalistë që të binin në ujdi me autoritetet osmane për të drejtat sociopolitike e kulturore shqiptare. Boletini u paqtua dhe u kthye për në shtëpinë e vet pas premtimeve për autonomi vilajeteve shqiptare.
Në gusht, kolonel Dragutin Dimitrijeviq "Apis" i Dorës së Zezë, i dërgoi një letër Isës që me pasuesit e tij t'i ndihte serbët në luftë kundër osmanëve.
Luftërat Ballkanike dhe Pavarësia Shqiptare
Në fillim të Luftës së Parë Ballkanike, ushtria osmane u mbështet nga vullnetarët dhe trupat e çrregullta shqiptare; autoritetet osmane furnizuan Isën me 65,000 armë për trimat e tij për të mbrojtur trojet shqiptare brenda Perandorisë Osmane, gjë që i zhgënjeu serbët. Në shtypin serb raportohej se gjatë dorëzimit të kryengritësve shqiptarë në Lumë, Isa Boletini me trimat e tij u arratisën. Nga Dibra njoftoi për pjesëmarrjen në Kuvendin e Vlorës. Nga 8 deri më 11 të vjeshtës së tretë bujti te Hasan bej Biçakçiu në Elbasan së bashku me Mehmet pashë Dërrallën dhe Ajdin bej Dragën, u nisën të nesërmen me Mid'hat bej Frashërin pasi pritën përfaqësuesit e Dibrës me Myfti Vehbiun. Më 29 të vjeshtës së tretë, Isa mbërriti në Asamblenë e Vlorës si përfaqësues i Mitrovicës. Nën drejtimin e Mehmet Pashës, së bashku me Riza Beun kishte detyrë të organizonte milicinë kombëtare.
Më 1 prill 1913 së bashku me Ismail Qemalin, të birin Qamilin, Mark Kakarriqin dhe Gurakuqin i hipën jahtit të Dukës së Montpensier-it dhe zbritën në Brindisi. Pas bashkimit të Esad pashë Toptanit me qeverinë e Vlorës, shihej me armiqësi nga qeveria aty, sipas Fejzi bej Alizotit ishte vendosur mes Isës, Salih Gjukës dhe Gurakuqit që ta vrisnin pashain porsa të shëtiste mbi urën e skelës dhe ta hidhnin në det. Pasi ia kishin komunikuar Ismail Beut, kishte thënë se po të veprohej me vrasjet e njëri-tjetrit që në formim të shtetit shqiptar, do të merrte valixhet e do të ikte.
Më 23 shtator shqiptarët e Dibrës u hodhën në revoltë kundër serbëve. Gjashtë mijë forca të udhëhequra nga Isa dhe Bajram Curri kaluan kufirin dhe, pas një beteje, morën Dibrën, ku vranë disa oficerë dhe i dëbuan të tjerët nga qyteti. Ushtarët që shpëtuan ia mbathën nga ana tjetër e lumit Radikë, më pas serbët nuk vonuan dhe u hakmorën me mizori të skajshme, sidomos në krahinën e Lumës. Pas pak muajsh ai u largua nga Vlora sa qe pa dhënë dorëheqjen Ismail Qemali, mori një shtëpi me qira në Shkodër.
Princ Vidi dhe Kryengritja e Shqipërisë së Mesme
Lufta e Parë Botërore dhe vdekja
Familja
Më 1875 i ndërroi jetë i ati dhe zot shtëpie u bëi vëllai i madh, Ahmeti. Më 1894 i vëllai vritet dhe gjakun e merr vëllai tjetër Halili duke vrarë serbin Jovan e Zernosekut.
Gjatë kohës së tij në Stamboll, katër nga fëmijët dhe nipat e tij u regjistruan në Aşiret Mektebi (shkolla e fiseve), Tafil Boletini vijoi duke ndjekur shkollën Harbiye (Akademinë Ushtarake).
Trashëgimia
Për Isën shkroi Aubrey Herbert "A meeting with Isa Boletini" (Një takim me Isa Boletinin) më 1912, monografia e Skënder Luarasit botuar më 1972 dhe e Fatmire Musës më 1987. Ndër botimet enciklopedike shquhet zëri i tij në Fjalorin Historik të Robert Elsie botuar në gjuhën shqipe më 2011 si dhe në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar të vitit 1985 dhe 2011, zëri “Isa Boletini” në Enciklopedinë e Jugosllavisë botuar më 1982. Eqrem bej Vlora e përshkruan te Lebenserinnerungen:
Vepra e Isa Boletinit është nderuar në çdo kohë në gjithë Shqipërinë etnike. Emrin e tij e mbajnë shkolla, rrugë, lagje e sheshe. Gjithashtu ka një batalion special të ushtrisë shqiptare, që u instalua në Irak, që mban emrin e Isa Boletinit.
Shiko edhe
Kënga N´Kaçanik deri n´Buletin
Referime
Literatura
Lidhje të jashtme
Lindje 1864
Vdekje 1916
Hero i Popullit
Prijës popullorë shqiptarë
Njerëz nga Mitrovica
Shala e Bajgorës
Njerëz nga Vilajeti i Kosovës
Kryengritës shqiptarë të Perandorisë Osmane |
2123 | Bajram Curri (Krushë e Madhe, 16 janar 1862 – Dragobi, 29 mars 1925) ka qenë ushtarak i Perandorisë Osmane, politikan dhe aktivist shqiptar i cili luftoi për pavarësinë e Shqipërisë, më vonë duke luftuar për Kosovën dhe inkorporimin në të pas Traktatit të Londrës në 1913. Pas vdekjes iu dha titulli Hero i Popullit Shqiptar.
Biografia
U lind në Krushë të Madhe të Rahovecit, i biri i Shaqir agës dhe Ajkunës. Currët njiheshin si zotní, titullin deri tek Bajrami e patën Agë. Kjo familje kishte me trashëgim titullin vojvodë për bajrakët Krasniqe, Nikaj e Mërtur.
Prej pjesëmarrjes së të atit më 1860 në një kryengritje në malësitë e Krasniqes kundër taksave të rënda dhe rekrutimit, i burgosën Currët në Gjakovë. Shaqir agë Curri ishte njeri i besuar i Abdullah pashë Drenit në Gjakovë, dhe, me sa duket, kishte luajtur rol në tagërmbledhjen dhe rekrutimin në krahinë. Ai ndihmoi Abdullah Pashën në sulmin kundër Mehmet pashë Maxharrit dhe u vra gjatë përleshjeve nga trupat e Lidhjes së Prizrenit.
Nga pozitat tradicionale të familjes në Malësinë e Gjakovës, si për kundërshtitë ndaj Kryezinjve, u emërua komandant xhandarmërie e zgjodhi kapiten në Prizren, më vonë major në Prishtinë, e së fundmi kolonel (allajbeg) në Shkup, ku kishte në dorë xhandarmërinë e gjithë Vilajetit të Kosovës.
Ishte një nga organizatorët e Lidhjes Shqiptare të Pejës të viteve 1899-1900, udhëheqës i lëvizjes në Kosovë dhe një nga prijësit kryesorë të Mbledhjes së Ferizajt, të korrikut 1908, ku përkrahu kërkesën për vendosjen e kushtetutës. Ndihmoi në themelimin e klubeve e të shkollave shqipe në Kosovë dhe mbrojti alfabetin e gjuhës shqipe të vendosur në Kongresin e Manastirit. Qe nënkryetar i klubit "Bashkimi" të Shkupit nga viti 1908. Ndihmoi kryengritjen e armatosur të Malësisë së Mbishkodrës të vitit 1911, dhe u bëri një qëndresë të fortë forcave osmane në Qafën e Morinës.
Në maj të vitit 1912 u bashkua me vendimet e mbledhjes së Junikut, mori pjesë në kryengritjen e përgjithshme të armatosur, u shqua si një nga tribunët popullorë që theu forcat osmane në Qafën e Prushit në korrikun e 1912, dhe në Fushë Kosovë. Me Hasan Prishtinën në krye, Isa Boletinin, Idriz Seferin dhe Riza bej Gjakova në krye të forcave kryengritëse hyri në Shkup.
Bajram Curri nuk u pajtua me vendimet e Konferencës së Londrës të 1913 që lanë jashtë kufijve të shtetit shqiptar Kosovën dhe vise të tjera shqiptare dhe luftoi për bashkimin e tyre me atdheun. Në vitin 1913 qe një nga drejtuesit e kryengritjes së armatosur popullore në Kosovë kundër zgjedhës serbo-malazeze.
Më 1914 mori pjesë në qëndresën kundër Revoltës së Shqipërisë së Mesme në Durrës. Po ashtu me Hasan Prishtinën, Ahmet Zogun dhe Isa Boletinin ishin organizatorë të kryengritjes antiserbe të vitit 1915. Me të hyrë ushtritë austriake në Gjakovë më 1916, shkoi në terren ku interesohet për rendin dhe qetësinë, dhe për zhvillimin arsimor.
Në vitin 1918 u zgjodh anëtar i Komitetit "Mbrojtja Kombëtare e Kosovës" dhe u bë një nga veprimtarët e saj kryesorë.
Në Kongresin e Lushnjës u zgjodh anëtar i Këshillit Kombëtar, i cili e caktoi ministër pa portofol të qeverisë dhe komandant të përgjithshëm te forcave të armatosura.
Udhëhoqi veprimet ushtarake për shtypjen e lëvizjes esadiste në Shqipërinë e Mesme dhe gjithashtu bashkëpunoi me Zogun kundër lëvizjes separatiste të Republikës së Mirditës.
Krizat e dhjetorit 1921 dhe marsit 1922
I bezdisur nga krushqia e Zogut me Ceno Kryeziun dhe i nxitur nga Prishtina, Kruja dhe Dibra, mbajti qëndrim kundër forcimit të pozitave të Zogut në shtetin shqiptar.
Në dhjetor 1921 u caktua Komandant i Përgjithshëm i forcave të armatosura në qeverinë pesëditore Prishtina. Pas qeverive të dhjetorit dhe formimit të kabinetit Ypi, me min. të Brendshëm Zogun, iu dha titulli i kolonelit të nderit. E ngarkuan me ruajtjen e kufirit dhe me mbajtjen e rendit e qetësisë në kufirin perëndimor shqiptar të Kosovës. Në vend të kësaj, mblodhi qindra kosovarë rreth vetes, mori Pukën dhe po bëhej gati të marshonte drejt Shkodrës, bashkë me Elez Isuf Ndreun në marsin e 1922. Në krye të 2 mijë vetëve, Bajram Curri u ndal në Va të Dejës, ku kërkoi bisedime me qeverinë, por nuk vazhdoi pasi nuk mori besën e parisë shkodrane dhe për këtë e la të vetëm Ndreun.
Në zgjedhjet e 27 dhjetorit 1923 bëri të mundur nxjerrjen fitues Avni Rustemin, falë ndërhyrjes dhe ndikimit të tij në prefekturën e Kosovës.
Përkrahu Lëvizjen e qershorit më 1924, duke nisur që më 24 maj fillimin e lëvizjes së armatosur me forcat e veta duke pushtuar Krumën si qendër e pref. së Kosovës. Në vjeshtë të vitit 1924 shkoi në Gjenevë me Nolin, Prishtinën e Gurakuqin, të cilët i paraqitën Lidhjes së Kombeve çështjen e të drejtave të popullsisë shqiptare të Kosovës të shtypur mbretëria jugosllave. Më pas, megjithëse kontribues në kryengritje, qeveria revolucionare e nxori në pension. Shpresonte që të përfaqësohej me njerëzit e vet në qeverinë e Nolit, dhe që sekretari i tij të bëhej ministër Arsimi, por Niman Ferizi u emërua prefekt i Beratit. U tërhoq në Dragobi, i prekur në sedër nga mosmirënjohja e mospërfillja.
Me Triumfin e Legalitetit në dhjetor të 1924 trupat e Zogut nuk u përballën me njerëzit e Currit. Letrat e Zogut, ku i shkruante për t'u larguar përkohësisht nga Shqipëria, Curri nuk i pranonte. Mes kërkesave të palës për mosprekjen e Currit dhe Kryezinjve që donin të merrnin hakun, Hasan bej Kryeziu si prefekt i Krumës mobilizoi xhandarët për ta ndjekur, deri atëherë kur u vetëvra më 29 mars 1925.
Varrimi i tij u bë në prani të autoriteteve shtetërore dhe sipas riteve fetare.
Më 1926 u vendos t'i jepej pension familjeve të Bajramit dhe të nipit, Hysni Currit, për shërbimin e tyre ushtarak.
Bamirësi
Falë ndikimit të tij, bën të mundur dërgimin, jashtë shtetit, me bursë shtetërore, e të rinjve premtues, si Rexhep Krasniqi, Xhevat Kortsha e Krist Maloki.
Referime
Hero i Popullit
Prijës popullorë shqiptarë
Lindje 1862
Vdekje 1925
Ushtarakë shqiptarë
Njerëz nga Malësia e Gjakovës
Myslimanë suni shqiptarë
Njerëz nga Vilajeti i Kosovës
Ushtarë kosovarë |
2124 | Sami bej Frashëri i njohur në kohën e tij si Shemsedin Sami Bej (turqisht: Şemseddin Sami Bey; 1 qershor 1850, Frashër - 18 qershor 1904, Stamboll) ka qenë nëpunës dhe intelektual shqiptar i Perandorisë Osmane, gjuhëtar, leksikograf, enciklopedist, romancier, dramaturg, përkthyes dhe ideologu themelor i Rilindjes Kombëtare, së bashku me dy vëllezërit e tij Abdylin dhe Naimin. Me veprimtarinë e tij u bë mendimtari më i shquar i nacionalizmit shqiptar dhe ndër pionierët e nacionalizmit turk, i njohur përgjithësisht si Samiu në mënyrë informale në shqip dhe Shemsedin Samiu në turqisht. Në opinionin turk njihet si "babai i enciklopedistëve."
Nisi veprimtarinë e tij kulturore me përkthime, vepra autoriale, themelim i të përkohshmeve dhe drejtimin e një kolane botimesh. Veprimtaria e tij u shtri në gjuhën turke osmane dhe atë amtare, duke lënë kontribut themeltar për të dyja. Turqishtes i hartoi përmbledhjet e para leksikografike, enciklopeditë, romane dhe drama, shtroi çështje për reformimin e gjuhës turke osmane, por gjithashtu në hapësirën shprehëse të saj loboi për identitetin, problematikat dhe çështjen shqiptare. Është autor i të parit roman të gjuhës turke, titulluar Ta'aşşûk-ı Tal'at ve Fitnât (sq. Dashuria e Talatit me Fitneten) botuar më 1872. Nëpër pamfletet që botoi përhapi qëndrimet e tij mbi rrënjët islame të qytetërimit evropian dhe çështjet e gruas.
Veprimtaria e tij në gjuhën shqipe përmbledhet tek disa tekste mësimore, përpilimin e një gramatike dhe hartimin e alfabetit të Stambollit që u njoh edhe me emrin e tij, si dhe me traktatin Shqipëria ç'ka qenë, ç'është e ç'do të bëhet që u bë manifesti politik i Lëvizjes Kombëtare.
Biografia
U lind në fshatin Frashër të Vilajetit të Janinës (sot në rrethin e Përmetit), i biri i Halit beut (1797–1859) dhe Emine hanëmit (1814–1861). Nga i ati ishin pasardhës timarlinjsh muslimanë bektashi me prejardhje nga Berati, që më vonë u njohën si Dulellarët, ndërsa familja e së ëmës vinin prej Iljaz bej Mirahorit.
Mësimet e para i mori në vendlindje së bashku me Naimin në teqenë e Frashërit nga myderrizi Mustafa efendi Tetova. Pas vdekjes së prindërve, me në krye vëllain e madh që ishte bërë zot shtëpie, Abdylin, më 1865 familja u shpërngul në Janinë, ku sërish me Naimin ndoqi dhe mbaroi gjimnazin grek "Zosimea" më 1869. Përgjatë rrugëtimit shkollor ra në kontakt me filozofinë perëndimore, greqishten e lashtë dhe të renë, latinishten, frëngjishten dhe italishten. Më pas në një shkollë po lokale, nxuri mësoi arabisht, persisht dhe turqisht. Si nxënës i shkëlqyer, kreu programin tetëvjeçar të shkollës në shtatë vite; shkollë të cilën më vonë në jetë e cilësonte "të shkëlqyer". Duke qenë shkolluar në mjedise të ndryshme kulturore dhe gjuhësore, u aftësua me mjetet e duhura intelektuale dhe emocionale për të hulumtuar kultura të ndryshme.
Pasi kreu shkollën filloi punë në Zyrën e Shtypit (Matbuat Kalemi) të pushtetit lokal në Janinë. Më 1871 po me Naimin u shpërngulën në Stamboll me po të njëjtin pozicion pune tashmë në Zyrën e Shtypit në kryeqytet, ku zuri miqësi me gazetarët dhe intelektualët përparimtarë Namık Kemal, Ebüzziya Tevfik, etj. por duke mbajtur kontaktet edhe me atdhetarët shqiptarë; si dhe, duke qenë i dhënë pas kulturës e gjuhës frënge, nisi të përkthente nga kjo gjuhë në osmanisht. Më 1872 nis kontributi i tij me romanin e parë në gjuhën turke Ta'aşşûk-ı Tal'at ve Fitnât, më 1873 u bë bashkëpunëtor i gazetave Sırac (Drita) dhe Hadika (Kopshti). Kur në Tarabulluz kërkohej një radhitës për gazetën lokale Vilayet, Zyra e Shtypit caktoi atje me punë Samiun, ku punoi për 9 muaj. Më pas u kthye në Stamboll dhe vazhdoi të punonte nëpër organe të shtypit. Botoi katër numrat e parë të së përkohshmes Muharrir, të Ebüzziya Tevfik, i cili ishte në syrgjyn. Më 1876 botoi për gati një vit gazetën Sabah.
Më 1877 u caktua me punë në Rodos si sekretar i valiut, ku qëndroi për 5 muaj. Gjatë luftës Ruso-Turke u caktua me punë kryenëpunës në Komisionin për Regjistrimin Ushtarak në Janinë. Pasi u kthye në Stamboll, më 1878 u bë kryeredaktor i gazetës Tercümân-ı Șark (Terxhumani i Lindjes). Pas vendimeve të Kongresit të Berlinit u caktua sekretar i Komisionit të Kontrollit Ushtarak të themeluar më 1881, post të cilin e mbajti gjersa ndërroi jetë. dhe nuk do të lëvizte më për pjesën e ngelur të jetës së tij. U shqua si një ndër intelektualët më në spikamë të kryeqytetit osman, duke drejtuar dhe redaktuar disa gazeta, duke shkruar mbi dymbëdhjetë libra në osmanisht si ''Insan'' (Njeriu), ''Medeniyet-i Islamiye'' (Qytetërimi islam) and ''Kadınlar'' (Gratë). Hartoi një fjalor frëngjisht-turqisht më 1882 dhe një tjetër turqisht-frëngjisht më 1884, një fjalor të gjuhës arabe më 1898, një fjalor në dy vëllime në osmanisht (1899-1901) së bashku me enciklopedinë gjashtëvëllimshme Kamus al Alam. Duke shtuar këtu një pamflet për çështjen e alfabetit të gjuhës shqipe, një gramatikë dhe traktatin politik mbi çështjen shqiptare, të titulluar "Shqipëria ç'ka qenë, ç'është e ç'do të bëhet".
Përfshirja në çështjen kombëtare shqiptare
Drama "Besa yahut Ahde Vefa"
Më 1874 Samiu kishte shkruar dramën "Besa yahut Ahde Vefa" (shqip: Besa ose Mbajtja e Fjalës) në osmanisht me temën rreth çështje së një etnie shqiptare, të lidhur me një territorialitet etnik, një diversitet etno-kulturor që mëton përbashkimin, nderin, besnikërinë dhe vetëflijimin osman. Me këtë vepër Samiu u përpoq t'i paraqiste shqiptarët nën një dritë tjetër për opinionin osman, duke e informuar për moralin, vlerat, zakonet e traditat e shqiptarëve të cilët i mendonte një element tejet të rëndësishëm të perandorisë; gjithashtu donte të hidhte themelet e një teatri autentik osman, i cili asokohe kishte shumë ndikime të jashtme. Për audiencën më të hollë elementi i besës nënkuptonte zhvillimin ushtarak e politik që mund të merrte.
Më 1901 u përkthye në gjuhën shqipe nga miku i tij, Abdyl bej Ypi dhe u botua nga Kristo Luarasi në Sofie, ndërkohë që ishte pjesë e kurrikulave shkollore në Mësonjëtoren e Korçës deri kur u mbyll më 1902. Përkthimi shqip i dramës nga autoritetet osmane mbahej si "nxitës i ndjesive kombëtare të shqiptarëve" dhe pas Revolucionit Xhonturk më 1908 kishte raportime se çeta kaçakësh luanin pjesë nga drama rreth zjarrit. Drama e Samiut nuk do të shfaqej gjer pas kalimit të Revolucionit Xhonturk, më pas u shfaq për tre vjet të tjera deri më 1911-1912.
Periudha e Lidhjes së Prizrenit
Përgjatë Krizës së Madhe Lindore, qe pjesë "Komitetit Qendror për mbrojtjen e të drejtave të kombësisë shqiptare" të drejtuar nga i vëllai, Abdyli. Ishte pjesë e 10 funksionarëve të lartë të shqiptarëve të kryeqytetit perandorak që nënshkruan memorandumin dërguar pritësit të Kongresit të Berlinit, kancelarit Bismark dhe kontit austro-hungarez Andrassy duke kërkuar reforma dhe shqiptarët të mund të rrinin brenda Perandorisë Osmane duke iu respektuar të drejtat, dëshirat, interesat dhe traditat. Po atë periudhë, në të përkohshmen Tercüman-ı Hakikat në një artikull me datë 24 dhjetor 1878 raportoi mbi situatën gjeopolitike dhe ndodhitë, duke thënë se Shqipëria ishte vatani i tij dhe ndihej i lidhur me mëmëdheun e gjerë osman dhe duke theksuar se shqiptarët ishin besnikë ndaj perandorisë. Vinte në pah rrezikun ushtarak të fqinjëve të shqiptarëve dhe kultivimin e gjuhëve të tyre ndër shkolla në viset shqiptare. Zgjidhja për të ishte përbashkimi i vilajeteve të banuara nga shqiptarët në një vilajet të vetëm, që të mund të ushtronte një forcë rezistuese më të madhe, ku pas dëshirës për të kultivuar gjuhën amtare do t'i bënin ball si ç'duhet sllavizmit dhe helenizmit.
Nga tetori i 1879 Samiu drejtonte "Shoqërisë së të shtypurit me shkronja shqip", ku libra dhe tekste shkollore hartoheshin nga ai me Naimin.
Samiu drejtoi revistat e para në gjuhën shqipe "Drita" dhe pastaj "Dituria" (Stamboll, 1884-85) ku shkroi një numër të madh artikujsh. Për nevojat e shkollës shqipe hartoi librat "Abetare e gjuhës shqipe" (1886), "Shkronjtore e gjuhës shqipe" (gramatika, 1886) dhe "Shkronjë" (Gjeografia, 1888) në gjuhën shqipe. Nga veprat më të shquara të këtij mendimtari të shquar, patriot, demokrat dhe iluminist është , botuar më 1899 pa emër autori në Bukuresht. Ky traktat u bë manifesti i Rilindjes Kombëtare Shqiptare, vepra që sintetizoi programin e lëvizjes, strategjinë dhe taktikën e saj. Në të u shprehën idealet demokratike të zhvillimit politik e shoqëror të vendit, të zhvillimit të arsimit, të kulturës e të shkencës. Sami Frashëri hartoi dhe një fjalor të gjuhës shqipe i cili mbeti i pabotuar. Gjithashtu ai la në dorëshkrim një përmbledhje këngësh popullore shqiptare.
Çështjen shqiptare Sami Frashëri e mbrojti edhe në organet e ndryshme të shtypit që drejtoi, sidomos në gazetën turke "Terxhuman-i Shark". Sami Frashëri është autor i 57 veprave në gjuhën shqipe, turke dhe arabe duke përfshirë këtu edhe revistat e gazetat që i drejtoi duke botuar vetë në to.
Çështjen shqiptare dhe historinë e popullit shqiptar Sami Frashëri i trajton edhe në veprat në gjuhën turke e sidomos në artikujt e botuar në shtypin e kohës, si edhe në veprat letrare me motive nga jeta shqiptare.
Si dijetar i madh Sami Frashëri dha kontributin e tij të vyer në disa fusha të shkencës ku u dallua si përfaqësues i mendimit të përparuar materialist, jo vetëm për Shqipërinë, por edhe për vendet e Lindjes. Është autor i fjalorit normativ të gjuhës turke (Kamus-i türki, 1901) i cili ruan vlerën e vet të madhe edhe në ditët e sotme. Fjalori "Kamus-i türki" përmban mbi 40 mijë fjalë e shprehje gjuhësore dhe është pajisur me një parathënie të gjatë të shkruar nga vetë Samiu ku parashtron parimet e tij mbi fjalorin e një gjuhe letrare. Samiu është edhe autor i disa fjalorëve dygjuhësh frëngjisht-turqisht 1882); turqisht-frëngjisht 1885); arabisht-turqisht (Kamus-i arabi). Vepra madhore e Sami Frashëri në gjuhën turke është Enciklopedia e tij "Kamus-ul alâm" (1900) në 6 vëllime, ku Samiu u jep një vend tëdukshëm botës shqiptare, figurave të rëndësishme që ka nxjerrë populli shqiptar gjatë historisë së tij. Në enciklopedinë e Samiut gjenden njoftime për institucionet shtetërore, arsimore, fetare etj., si edhe të dhëna gjeografike jo vetëm për qytetet dhe qendrat administrative më të rëndësishme të Shqipërisë, por edhe për fshatrat më të njohura.
Si shkrimtar Sami Frashëri shkroi në gjuhën turke drama e romane. Vepra më e rëndësishme tregimtare "Besa", e botuar më 1875 e ka marrë subjektin nga jeta shqiptare. Ajo u shfaq në teatrin perandorak në Stamboll më 1874, një vit para se të botohej.
Për popullarizimin e dijeve shkencore shkroj disa libra dhe broshura, të ciat i përmblodhi në "Bibliotekën e xhepit", hartoi tekste të ndryshme, botoi antologji me pjesë të zgjedhura nga letërsia botërore dhe kryesisht orientale, ai la në dorëshkrim 11 vepra kryesisht nga fusha e gjuhësisë dhe e letërsisë.
Sami Frashëri ishte edhe një gazetar i talentuar. Ai ka bashkëpunuar me shkrime dhe ka qenë redaktor dhe kryeredaktor në disa gazeta si psh: "" ("Mëngjezi" 1876), ku për një kohë ishte kryeredaktor, ("Java") etj.
Biblioteka personale e tij kishte 20,000 vëllime.
Familja
Më 4 maj 1884 u martua me Emine Velije hanmin, e bija e kazasqerit Sadettin Efendiut nga Edremiti. Së bashku patën 4 fëmijë, Samijen, Ali Samiun, Sadijen dhe Sadiun. Ali Sami Jeni është ndër sportistët më të mëdhenj turq. Më 1893 e shoqja i ndërron jetë. Pas një viti martohet me Belkizen, e veja e të vëllait, Abdylit që kishte ndërruar jetë më 1892. Së bashku u trashëguan me një djalë, Iskender Samiun. Abdyli ia kishte lënë amanet Samiut të birin dhe të bijën, Mid'hatin me Eminenë.
Më e madhja, Samija, ka lënë disa kujtime për të atin që u radhitën në shtypin turk nga gazetari Hikmet Feridun Es, pjesë e një serie shkrimesh në nderim të jetës dhe veprimtarisë së njerëzve të shquar. Në opinionin turk u kujtua si "babai i enciklopedistëve."
Vepra
Vepra e tij numron punime, hulumtime dhe krijime në rrafsh përkthimesh, dramaturgji, një roman, publicistikë, enciklopedi, leksikografi dhe gramatologji mes gjuhës turke dhe asaj shqipe.
Përkthime
Punët e tij të para intelektuale ishin përkthime, shumica e të cilave qenë vepra frënge, nga origjinali në turqisht. Përkthimi i parë qe me Tarih-i Mücmel-i Fransa (Joanne-Mathurine Ponctis de Boën, Histori e shkurtër e Francës) më 1872, më pas İhtiyar Onbaşı (sq. Tetari i vjetër) nuk i dihet autori apo nga cila gjuhë u përkthye; pjesa teatrale Galatée përkthyer nga frëngjishtja më 1873 me autor Jean Pierre Claris de Florian. Vite më pas, më 1878 përktheu romanin Şeytanın Yadigarları (sq. Kujtimet e Shejtanit) nga autori Fredérick Soulié dhe më 1879 Sefiller / Të mjerët e Hygoit si dhe Robinson të Daniel Defoe nga një variant në frëngjisht.
Leksikografi
Vepra që kontribuoi bindshëm në namin e tij qe përpilimi i enciklopedisë me gjashtë vëllime Kamus-ul Alam që e nisi më 1888 dhe e përfundoi më 1898. Fjalorët e tij u vlerësuan dhe çmuan shumë nga intelektualët e kohës, duke qenë frëngjishtja gjuha kryesore e komunikimit me botën perëndimore.
Titujt e veprave.
Taaşşuk-i Tal’at ve Fitnat (Dashuria e Talatit për Fitneten) – romani i parë në turqisht (1872)
Besa yahud Ahde Vefâ (Besa ose Mbajtja e premtimit) – dramë në gjashtë pamje (1875)
Gâve (Gjave) – dramë me pesë pamje (1876)
Medeniyyet-i-l islamiyye (Qytetërimi islam) – nga seria “Biblioteka e xhepit” (1879, 1885)
Kamus-i Fransevî – fjalor turqisht-frëngjisht (1882/85)
Abetare e gjuhës shqipe (1886)
Shkronjtore e gjuhës shqipe (1886)
Dheshkronjë – libër gjeografie (1888)
Kamus-ül Alam – enciklopedia e parë në turqisht (1889–1896)
Kamus-i Arabi – fjalor arabisht-turqisht (1889)
Shqipëria ç'ka qenë, ç'është e ç'do të bëhet (1899)
Kamus-ı Türkî – fjalor i turqishtes (1901)
Shih edhe
Referime
Lindje 1850
Vdekje 1904
Romancierë shqiptarë
Dramaturgë shqiptarë
Njerëz nga Frashëri
Njerëz nga Vilajeti i Janinës
Sufi shqiptarë
Nxënësit e Shkollës Zosimea
Rilindas shqiptarë
Leksikografë shqiptarë |
2125 | Idriz Seferi (Sefer, 14 mars 1847 – Zhegër, 25 mars 1927), ka qenë një figurë atdhetare shqiptare dhe prijës kaçak. Anëtar i Lidhjes së Prizrenit dhe asaj të Pejës, përkrah Isa Boletinit organizoi dhe i priu kryengritjes së 1910 dhe 1912 kundër autoriteteve osmane, dhe kundër serbëve gjatë Luftës së Parë Ballkanike.
Vijoi të luftonte kundër serbëve pjesën e parë 1914–1916 të Luftës së Parë Botërore, ndërsa në gjysmën e dytë të luftës zhvilloi beteja kundër bullgarëve.
Biografia
I biri i Isuf Selman Seferit, u lind në fshatin Sefer (Presheva e ditëve të sotme), në veri të Karadakut të Shkupit, në atë kohë pjesë e Vilajetit të Kosovës në Perandorinë Osmane. Në moshën 13 vjeçare i vdiq babai i tij, Isufi, ndërsa kur u bë 16 vjeç u zgjodh në grupin e pleqnarëve të fshatit dhe pajtoi njerëz në mbarë kazanë e Gjilanit, Kaçanik, Preshevë dhe vende të tjera. Iu bashkua lëvizjes së Lidhjeve të Prizrenit dhe Pejës.
Kryengritjet e 1910
Ishte ndër konspiruesit dhe organizatorët e kryengritjes së 1910 me Hoxhë Said efendiun, Nexhip bej Dragën, Hasan Prishtinën, Mehmet pashë Derallën, Rexhep Mitrovicën, Bedri Pejanin, Salih Gjukën dhe Isa Boletinin. Në prillin e 1910 dymbëdhjetë fise të Vilajetit të Kosovës të drejtuar nga Isa Boletini dhe Idriz Seferi bënë kryengritje ndaj autoriteteve osmane. Rreth 5,000 kryengritës me në krye Idriz Seferin zunë hekurudhën Prizren-Shkup në Kaçanik, ku ia dolën të mbanin njësitë qeveritare në grykën e Kaçanikut. Trimat e Seferit ndalën një tren të mbushur me ushtarë dhe nozullime drejtuar për në Prishtinë, i çarmatosën ushtarët dhe morën nozullimet. Seferi i shkaktoi humbje të mëdha ushtrisë osmane pavarësisht faktit se nuk kishte artileri dhe e mbajti grykën për dy ditë. Kryengritësit dolën vendit vetëm pas një beteje trembëdhjetë orëshe, sepse ishin më pak në numër. Kryengritja u fashit nga 16,000 trupat osmane të udhëhequra nga Shefqet Turgut Pasha, por jo pa vështirësi. Nën drejtimin e Seferit, gati 2,000 trupa osmane përreth Gjilanit u vranë. Nga gushti trupat qeveritare e bënë zap vilajetin, dhe për të mbajtur rregullin: meshkujt në moshat 16-60 u regjistruan për t'u thirrur në ushtri, burrat u çarmatosën. Isa Boletini u dorëzua vetëm pasi ai dhe qeveritari i Vushtrrisë shkuan te valiu i Kosovës, Seferi ndoqi shembullin e tij më pas.
Kryengritja e 1912
Në prillin e 1912 kryengritësit e Hasan Prishtinës u ngritën në Malësinë e Gjakovës dhe rebelimi u përhap në mbarë vilajetin. Më 20 maj krerët shqiptarë Bajram Curri, Riza bej Gjakova-Kryeziu, Seferi, Hasan Prishtina, Nexhip bej Draga dhe të tjerë, vendosën për të një kryengritje në shkallë vilajeti. Seferi organizoi kryengritësit në zonën e Ferizajt, ku u bënë beteja të ashpra. Me 1913 Idriz Seferi u prin edhe një herë kryengritsvë shqiptarë në Grykë të Kaçanikut kësaj here kundër pushtuesit serb. Në gusht në krye të të vetëve u bë pjesë e trupave kosovare të drejtuara nga krerët për të zënë Shkupin, ku nuk hasën në rezistencë dhe e morën nën zotërim. Prishtina arriti t'i bindte krerët konservatorë mes të cilëve ishte edhe Seferi, që të pranonin marrëveshjen me autoritetet për të drejtat kombëtare sociopolitike dhe kulturore. Pas fillimit të Luftës së Parë Ballkanike, ushtria osmane në bashkërendim me qendresën shqiptare u thyen në Betejën e Kumanovës më 24 tetor, Seferi me krerët shqiptarë u kapën dhe arrestuan nga ushtria serbe.
Ndërroi jetë më 25 mars 1927.
Trashëgimia
Betejave të zhvilluara ndër kryengritjet antixhonturke iu kushtua kënga N'Kaçanik deri n'Buletin dhe Gryka e Kaçanikut. Eqrem bej Vlora në librin Kujtime e përshkruan gjallërisht:Me rastin e 90 vjetorit të vdekjes së tij dhe në vigjiljen e 105 vjetorit të Pavarësisë së Shqipërisë iu vendos shtatorja në Gjilan. Pas vdekjes u dekorua me urdhrin Hero i Kosovës - nga Presidenti i Republikës së Kosovës, Hashim Thaçi.
Ne letërsi
Ibrahim Kadriu i kushtoi romanin Kalorësi i Karadakut.
Referime
Literatura
Lindje 1847
Vdekje 1927
Atdhetarë shqiptarë
Heronje te Kosoves
Njerëz nga Presheva
Prijës popullorë shqiptarë
Njerëz nga Karadaku
Kryengritës shqiptarë të Perandorisë Osmane |
2126 | Naim bej Frashëri i njohur më së shumti si Naim Frashëri (Frashër, 25 maj 1846 - Stamboll, 20 tetor 1900) ka qenë nëpunës dhe intelektual i Perandorisë Osmane, poeti më i madh i Rilindjes Kombëtare, hartues tekstesh, përkthyesi i parë i pjesëve të Kur'anit në gjuhë shqipe dhe veprimtar i shquar i arsimit kombëtar shqiptar. Shihet si nismëtari i letërsisë shqiptare dhe një nga ikonat kulturore shqiptare më ndikuese të shekullit 19. I gjendur me pozita të larta në administratën osmane deri kur vdiq, mes të tjerash ndihmoi në nxjerrjen e lejes për Mësonjëtoren e Korçës si dhe të Gramatikës të Kristoforidhit.
Naimi me të vëllezërit, Abdylin dhe Samiun, u lindën në Frashër dhe më tej u shkolluan, u rritën dhe punuan në qendrat, Janinë e Stamboll. Përgjatë arsimimit dhe kultivimit të tij nxuri gjuhët më të rëndësishme të realitetit të kohës, arabishten, persishten, turqishten, greqishten dhe frëngjishten. Kësodore qe prej atyre intelektualëve të mjedisit osman të shekullit të 19 që gëzonin qasje dhe vlerësonin si kulturën lindore që i rrethonte, si atë perëndimore.
Kontributi i tij numron 22 vepra të shtrira në 4 gjuhë, duke filluar me turqishten, persishten, greqishten dhe shqipen; si gramatika gjuhe, tekste divulgative shkencore, arsimore, përkthime dhe krijime origjinale.
Duke parë tek besimi i tij një të mesme të artë edhe për çështjen kombëtare shqiptare, u bë edhe autori më përfaqësues i mistikës islame në gjuhën shqipe përkatësisht me veprat Fletore e Bektashinjet dhe Qerbelaja, si veprat e para të bektashizmit shqiptar. Në tekstet mësimore që botoi gjenden edhe përkthimet e para selektive të Kur'anit në gjuhën shqipe të bëra prej tij. I ndikuar nga ungjit, bejtexhinjtë Shahin dhe Dalip bej Frashëri, në poezinë e tij u përpoq të gërshetonte sufizmin me filozofinë perëndimore e ideve poetike. Vepra poetike e Naimit vuri bazat e letërsisë kombëtare dhe luajti rol të rëndësishëm në zgjimin e vetëdijes atdhetare. Naimi i këndoi mallit e dashurisë për atdhe, krenarisë kombëtare dhe të kaluarës së lavdishme të shqiptarëve, duke u përnderuar që në gjallje të tij si "apostull i shqiptarizmës" dhe "bilbil i gjuhës shqipe", ai hodhi themelet për zhvillimin e mëtejshëm të letërsisë shqipe.
Biografia
U lind në fshatin Frashër, Vilajeti i Janinës (sot në rrethin e Përmetit), fëmija i katërt i Halit bej Frashërit (1797–1859) dhe Emine hanëm Myteveliu (1814–1861). Nga i ati ishin pasardhës timarlinjsh me prejardhje nga Berati që më vonë u njohën si Dulellarët, ndërsa familja e së ëmës qenë pinjoj të Iljaz bej Mirahorit, themeluesit të Korçës.
Në vendlindje bëri mësimet fillore dhe nisi të mësonte turqishten osmane, arabishten dhe persishten në Teqenë e Frashërit, si myhib bektashi. Pas vdekjes së prindërve, me në krye vëllain e madh që ishte bërë zot shtëpie, Abdylin, më 1865 familja u shpërngul në Janinë, ku bashkë me vëllanë më të vogël Samiun, mbaroi gjimnazin grek "Zosimea" më 1869. Në "Zosimea" mori një kulturë të gjërë për kohën, u njoh me kulturat dhe letërsitë klasike, mësoi greqishten e re, greqishten e vjetër, gjuhën latine dhe gjuhën frënge. Atje ra në kontakt me idetë e iluminizmit frëng dhe veprat e Rusoit e Volterit. Vijoi të merrej privatisht me gjuhët klasike të lindjes (elsine-i selase). Në këtë periudhë u përqendrua edhe në fushat e interesit të tij jetëgjata: poetët persë dhe Iluminizmi frëng.
Pasi u diplomua më 1870, më 1871 shkoi në Stamboll, ku qëndroi vetëm tetë muaj. Duke shpresuar të trajtonte në klimën e thatë të malësive shqiptare, prej të cilit vuante që fëmijë, u kthye në Janinë ku qëndroi dy vjet i pa zënë punë shteti. Me shpresën se do t'i përmirësohet shëndeti del shpesh në gjueti. Nisi punë si nëpunës në Berat dhe më pas qe drejtor dogane në Sarandë në vitet 1874-1877. I munduar edhe nga reumatizma, e shtrënguan të largohej nga Saranda dhe shkoi për kurim gjashtë muaj në llixhat e Badenit në Perandorinë Gjermane. E përjetoi rëndë vdekjen e parakohshme të vëllait Sherifit nga turbekulozi. Më 1877 u kthye në Janinë. Është i shqetësuar për fatin e Shqipërisë dhe përcjell me kujdes veprimtarinë politike të shqiptarëve në botën e huaj. Vëllai i vogël, Samiu, syrgjynoset për arsye politike në ishullin Rodos, ndërsa vëllai tjetër Tahsini ndërroi jetë nga tuberkulozi. Më 1878 punoi tetë muaj si drejtor të dhjetash (ashari mydiri) në Berat. Më 1882 u vendos përfundimisht në Stamboll, ku punoi në fillim në detyrën e anëtarit e pastaj të Kryetarit të Komisionit të Inspektimit dhe Kontrollit dhe më vonë, të Kryetarit të Këshillit të Lartë të Arsimit dhe të Zëvendësministrit të Arsimit. Aii u martua, ndoshta në pjesën e dytë të viteve ’70 të shek XIX, me Hatixhenë, e cila thirrej shkurtimisht Hexhe, vajza e një berberi nga Shkodra, e cila jetoi dy apo tre vjet më shumë pas ndarjes nga jeta të Naimit. Naimi dhe Hatixheja patën dy vajza, e para e quajtur Nerqeze, nuk jetoi as tre vjet, vdiq më 1881. Vajza e dytë, Nevrezi, u lind dhe u shkollua në Stamboll dhe më pas u martua me Xhafer Luarasin, dhe më pas me Shahin Kolonjën.
Pas arrestimit të Abdylit në Janinë në fund të prillit 1881, nisi të luajë një rol të rëndësishëm në veprimtarinë kombëtare të shqiptarëve të atjeshëm. Mori pjesë në punën e Komitetit qendror për mbrojtjen e të drejtave të kombësisë shqiptare dhe të Shoqërisë së të shtypuri shkronja shqip. Kishte interes për thesarin shpirtëror të popullit shqiptar, gjë që e shtyu të punonte bashkë me vëllain rreth një fjalori të shqipes i cili do të mbetej pa botuar.
Në vitin 1883 nisi botimi i revistës Drita, ku në shkrimet e veta Naimi përdorte inicialet N.H.F. Pasi autoritetet osmane ndaluan shkrimin e shqipes, veprat nisën të botoheshin në Bukuresht dhe më pas në Sofie. Më 1887, me Samiun nxorrën nga Porta e Lartë lejen për hapjen e një shkolle private shqipe në Korçë, ku tekstet i përgatiste Naimi.
Pas 4 viteve duke lënguar, ndërroi jetë ndaj të gdhirë në orën 2 pas mesnate duke hyrë e shtuna, më 20 tetor 1900 në shtëpinë e tij në Këzëll Toprak, Kadikoy. Varrimi u bë të nesërmen, ditën e diel, 21 tetor 1900, në Teqen e Bektashinjëve të Merdiven Qoit në Stamboll. Varri u ngrit në krah të varrit të Abdyl Frashërit, i cili ishte i veshur i tëri me mermer të bardhë dhe, mbi të, një pllakë e zezë ku qenë gdhendur fjalët e Naimit: “Hybdyl vatan minel yman”, që do të thotë: “Të gjithë duhet t’i jemi mirënjohës Mëmëdheut”.
Riatdhesimi i eshtrave
Eshtrat e Naimit shteti shqiptar i solli në Shqipëri në kuadrin e 25 vjetorit të Pavarësisë, më 2 qershor 1937. Ishte ditë e mërkurë, ora 15.30, kur mbërriti arkivoli me vija kuq e zi me eshtrat e Naimit. Komandanti i Përgjithshëm i Xhandarmërisë nënkoloneli Shefki Shatku, që i solli eshtrat nga Stambolli, ia dorëzoi arkivolin me eshtrat e Naimit kryetarit të Bashkisë së Tiranës, Abedin Nepravishtës. I përcjellur nga autoritetet, populli dhe Eshref Frashëri nga trungu i Dulellarëve, arkivoli u vendos në Teqen Bektashiane të Tiranës.
Krijimtaria
Gjuhët e huaja të nxëna nga mësimet private, fillore dhe më tej përgjatë shkollimit në Janinë bënë që Naimi ishte një shembull parësor i intelektualit osman të shekullit të XIX që ndihej njëlloj i ambientuar si me kulturën Lindore ashtu dhe Perëndimore. Si autor i gjithsej njëzetedy veprave, shkroi në katër gjuhë të ndryshme: katër në osmanishte, dy në persishte, dy në greqishte dhe pesëmbëdhjetë në shqipe. Duke qenë se ishte në një post delikat si drejtor i këshillit të censurës në Ministrinë e Arsimit të perandorisë, me mundësi në disa raste për t'i bërë bisht ndalimit të librave dhe botimeve në shqipe nga ana e Portës së Lartë, Naimi e pa të arsyeshme të mos përdorte emrin e mbiemrin në shumë nga botimet e veta, por të shënonte vetëm 'nga N.H.', 'nga N.H.F.', ose 'nga N.F.'
Në turqisht, persisht dhe greqisht
Duke pasë qenë edhe njohës të gjuhëve më të rëndësishme si të lindjes ashtu edhe të perëndimit, Naimi me Samiun ishin gjithashtu ndër të parët të interesuar për filologjinë moderne. Vepra e parë e Naimit është një gramatikë e gjuhës perse "Rregullat e persishtes sipas metodës së re" (tr. Kavâid-i farisiyye dar tarz-i nevîn) më 1871, nënshkruar Mehmet Naim, nëpunës i Drejtorisë së Shtypit. Duke pasur gjithsej ka 168 faqe, kjo vepër është e ndarë në dy pjesë: pjesa e parë ka 85 faqe dhe në atë jepen të dhëna rreth rregullave të gjuhës perse, sidomos për pjesën morfologjike të kësaj gjuhe, kurse pjesa e dytë e cila ka 83 faqe, përbëhet nga katër ushtrime dhe një fjalor në fund me disa fjalë persisht–osmanisht. Kjo e bën të jetë edhe gramatika e parë moderne e gjuhës perse, një vit para asaj të Mirza Habib Esfehanit, me të cilit mendohet se Naimi njihej dhe ka bashkëpunuar me të në gazetën Ahter që botohej në Stamboll.
Më 1881 ne serinë e botimeve Cep Kütüphanesi (xhep qytyphanesi, biblioteka e xhepit) botuar nga Samiu, doli punimin i dytë i Naimit në gjuhën turke "Shpikje dhe zbulime" (Ihtiraat ve keşfiyyat. Mihran Matbaası. Cep Kütüphanesi Nr. 15. Istanbul 1298) ku radhit për shpikjet dhe zbulimet, nga mulliri dhe ora deri te elektriciteti, telegrafi dhe fotografia. Qëllimi i kësaj serie librash xhepi ishte të divulgoheshin risitë shkencore e teknologjike tek lexuesi.
Ky merak për kulturën perse dhe vargjet e Saadiut, Hafezit, bëri që të shkruante dhe botonte vargje në persisht, duke ndjekur traditën e letërsisë perse dhe modelet e poetëve të parapëlqyer më 1884 vëllimin me poezi prozaike "Katër stinët" (tr. Fusuli erbea), sipas një shablloni të panjohur francez. Pas një viti, më 1885 botoi përmbledhjen poetike "Ëndërrimet" (pers. Tehajjulat), e përbërë nga 24 lirika të shkruara mes 1873 dhe 1882, që i përkasin traditës së letërsisë perse, por me motive nga mjedisi shqiptar i njohur prej poetit.
Atyre viteve mërgata shqiptare në Stamboll, por edhe në Bukuresht, mendonin për një shtet shqiptaro-grek. Kjo e shtyu Naimin që më 1886 të botonte poemën greqisht "Dëshira e vërtetë e shqiptarëve" (gr. O alithis pothos ton Skypetaron). në të cilën shkruante për lutej një Bashkëjetesë shtetërore e shqiptarëve, grekëve dhe sllavëve. Nëntë vjet më vonë F. botoi një përmbledhje tjetër të vogël me poezi greke: "Dashuria" (O Eros. Stamboll 1895).
Në shqip
Më 1880 botoi poemthin e parë në shqip "Shqipëria", ku shpalli të gjitha idetë që përbëjnë trungun e veprës së tij atdhetare. Kur më 1884 e përkohshmja Dituria nisi të botohej në Stamboll, Naimi u nisi një varg poezish të cilat trajtonin tema natyrore dhe shkencore në një gjuhë që fëmijët mund të kuptonin. Këto poezi u ribotuan më vonë si tekste shkollore.
Nga 1885 dhe deri më 1895, pothuajse për çdo vit dilte nga shtypi në Bukuresht nga një punim i Naimit. Më 1886 botoi poemën e tij të famshme Bagëti e Bujqësi, më tej katër libra për shkollat: "Vjersha për mësonjtoret e para" bazuar te fabulisti frëng La Fontaine, "E këndimit të çunavet këndonjëtoreja", (në dy vëllime, me poezi, lexime të ndryshme, njohuri të para shkencore humanitare), si dhe një "Histori të përgjithshme". Më 1888 vijoi me "Dituritë" (ribotuar më 1895 me titullin "Gjithësia", - shkenca të natyrës). Më 1890 doli përmbledhja e lirikave "Lulet e verës", pastaj "Mësimet" (proza patriotike dhe të moralit) dhe "Fjala flutarake" (vjersha) më 1894, së fundi më 1898 poemat epike "Istoria e Skënderbeut" dhe "Qerbelaja". Rëndësi të veçantë i dha botimit të librave për të cilët kishte nevojë shkolla shqipe. Këto poema do të shpërndaheshin në dorëshkrim mes bashkëatdhetarëve të tij, pasi administrata osmane e ndaloi qarkullimin e botimeve shqip, ndërsa jashtë kufinjve kishte mundësi të kufizuara botimi.
Duke qenë se rreth 30 vjet të jetës do t'i kalojë në Shqipëri, Naimi do ta kuptojë mirë traditën historike, kulturore dhe kombëtare në përgjithësi kurse letërsinë popullore në veçanti. Ndikimi i poezisë popullore në veprën e Naimit është i përvetësuar dhe shtrihet edhe në fushë të mjeteve stilistike, në fushë të strukturës rrokjesore e ritmike të vargut dhe në fushë të botëpërjetimit. Një sërë figurash në veprën e tij janë me prejardhje folklorike, në radhë të parë krahasimet.
Përkthime
Tek botimi "Mësimet", në pjesën Thelb'i Kuranit, Naimi ka botuar edhe të parin përkthim selektiv të Kur'anit në gjuhën shqipe. Më 1886 botoi po ashtu një tjetër vepër në gjuhën turke, një përkthim në prozë i Iliadës së Homerit, duke qenë edhe hera e parë që ndonjë pjesë e eposit përkthehej në gjuhën turke. Pas nja 10 vjetëve nxorri edhe një variant në shqip që u botua në Bukuresht, Iliadhë e Omeritë.
Studime të veprës
Një vit pas vdekjes së Naimit, Konica shkroi artikullin "Naim H. bej Frashëri" botuar tek Albania. Po atë vit në Sofie, nipi i Naimit, Midhati shkroi artikullin "Naim Be Frashëri". Më 1925 në një libër të botuar nga studentët shqiptarë të Vjenës titulluar "Naim Frashërit, vjershëtorit dhe 'edukatorit kombëtar", Norbert Jokl në shkrimin e tij "Naim Be Frashëri dhe pasunimi i gjuhës shqipe" jep idenë e ndikimit të ideve të dijetarit gjerman, Leibniz.
Për Çabejn Naimi është përfaqësuesi i romantizmit në letrat shqipe, i ndikuar nga kultura frënge, lavdëron Voltaire dhe Rousseau te Istori e Skënderbeut si lajmësit e ideve të reja. Gjurmët e poezisë popullore tek ai janë fare të imta, ndonjë mënyrë të thëni popullore, imitimi i stilit të përrallave në ndonjë vend të Qerbelasë dhe te Istori e Skënderbeut. Ndryshe nga Samiu që bashkëpunoi në reformën gjuhësore turke, Naimi u vu në shërbim të gjuhës amtare. Natyrën e vet religjioze dhe romantike e kultivoi në vepërsinë e tij tek veprat "Qerbelaja", "Fletorja e Bektashive"; por gjithashtu ai "ishte fis me Orientin; ai rron në të, është i saj", ku me Tehajjulat tregoi se sa i regjur ishte me letrat perse. Sipas studjuesve, me shumë gjasë Naimi kishte kënduar edhe Rumiun, duke qenë se gjehen gjurmë të botëkuptimeve dhe ndikime të veprave të tij në opusin naimian.
Duke qenë se rreth 30 vjet të jetës i kaloi në viset shqiptare, mendohet se i kuptonte traditat, kulturën dhe letërsinë popullore në veçanti. Ndikimi i poezisë popullore në veprën e Naimit është i përvetësuar dhe shtrihet edhe në fushë të mjeteve stilistike, në fushë të strukturës rrokjesore e ritmike të vargut dhe në fushë të botëpërjetimit. Një sërë figurash në veprën e tij janë me prejardhje folklorike, në radhë të parë krahasimet. Në poemën heroike Istori e Skënderbeut, Naimi futi shpesh figura të mitologjisë popullore ilire dhe shqiptare. Ai përdori dragojt, hijet, kuçedrat, lugetërit, shtrigat, zanat, të Bukurën e Dheut e të tjera. Në këngën VII të Istori e Skënderbeut, E Bukura e Dheut e uron Skënderbeun për fitoren e tij:
:Dolli e Bukur e Dheut/ Sy-larush e qafë-gjata,/ iu qas, i tha Skënderbeut/ Të lumtë dora dhe shpata.
u shqua struktura poetike në saje të të cilës Naimi fitoi popullorësinë si njëri nga vjershëtarët më të mëdhenj të letërsisë shqipe. butësia e ndjenjës dhe thellësia e përsiatjes e ngjyrosin qëndrimin e tij ndaj botës.
Trashëgimia
Vepra poetike e Naimit vuri bazat e letërsisë kombëtare dhe luajti rol të rëndësishëm në zgjimin e vetëdijes atdhetare. Me vjershat dhe poemat e tij i këndoi mallit e dashurisë për atdhe, krenarisë kombëtare dhe të kaluarës së lavdishme të shqiptarëve. Pas Çlirimit u vunë në pah dhe u çmuan gjerësisht meritat dhe vlerat e punës dhe të krijimtarisë së tij, përmes studimesh të ndryshme.
Mirënjohja
Emrin e Naim Frashërit e mbajnë shkolla dhe institucione të ndryshme. Për meritat kulturore në Shqipëri jepet urdhri që mban emrin e poetit kombëtar.
Shteti iranian në shenjë nderimi për kontributin e tij në gjuhën perse i kushtoi një emetim special pullash postare me imazhin e poetit Frashërlli.
Tituj të veprave
Letrare
Ëndërrimet (Tahayyulat). (Mihran, Kostandinopel 1884 [1301 A.H.]) 66 ff;
Bagëti e bujqësija prej N.H.F. (Dritë, Bukuresht 1886) 23 ff;
E këndimit çunavet këndonjëtoreja copë e parë prej N.H.F. (Dritë, Bukuresht 1886) 55 ff;
E këndimit çunavet këndonjëtoreja copë e dytë prej N.H.F. (Dritë, Bukuresht 1886) 52 ff;
Istori e përgjithëshme për mësonjëtoret të para prej N.H.F. (Dritë, Bukuresht 1886) 116 ff;
Dëshira e vërtetë e shqiptarëve. (Ho alêthês pothos tôn skypetarôn hypo D. , Bukuresht 1886) 19 ff;
Vjersha për mësonjëtoret të para prej N.H.F. (Dritë, Bukuresht 1886) 96 ff;
Luletë e verësë. N.H.F. (Dituri, Bukuresht 1890) 80 ff;
Parajsa dhe fjala fluturake. Vjersha të N.F. (Bukuresht 1894, rebotim Dhori Koti, Korçë s.a.) 76 ff;
Dashuria. (Ho Erôs. Poiêmata prôtotypa eis asmata oktô met' eikonôn).
(Gerardos, Kostandinopel 1895) 32 ff;
Istori' e Skenderbeut. (Tipografi' e Shqipëtarëvet, Bukuresht 1898) 312 ff;
Qerbelaja prej N.H.F. (Dituri, Bukuresht 1898) 352 ff;
Joletrare
Kavâid-i fârisiyye dar tarz-i nevîn. (Mühendisynn Matbaasi, Kostandinopel 1871 [1288 A.H.]) 64 ff;
Dituritë për mësonjëtoret të para pej [sic] N.H.F. (Dituri, Bukuresht 1888) 212 ff;
Mësime prej N.F. (Bukuresht 1894) 126 ff;
Fletore e Bektashinjet. (Shtypëshkronjët të Shqipëtarëvet, Bukuresht 1896) 32 ff;
Përkthime
Ihtiraat ve keşfiyyat. Ihtiraat ve keşfiyyat. Mihran Matbaası. Cep Kütüphanesi Nr. 15. Istanbul 1298 [1881/2] 79 ff;
Fusul-u arba’a. Mihran Matbaası. Cep Kütüphanesi Nr. 16. Istanbul 1298 [1883] 127 ff;
Ilyada - Eser-i Homer. Kerabet ve Kasban Matbaası. Istanbul 1303 [1886];
Iliadë e Omirit. Këngë e parë kthyerë prej N.H.F. (Dituri, Bukuresht 1896) 76 ff;
Botime integrale
Vepra të zgjedhura 1-2. (Akademia e Shkencave, Tiranë 1980, 1985);
Vepra 1-7. (Rilindja, Prishtinë 1986);
Vepra letrare. 1-5. (Naim Frashëri, Tiranë 1995, 1996).
Mirënjohje
Një numër i madh shkollash të niveleve të ndryshme në territoret shqiptare e mbajnë emrin "Naim Frashëri".
Prerja e kartmonedhës 200 lekëshe.
libra mbi dhe për krijimtarinë e Naim Frashërit.
Pallati i Kulturës "Naim Frashëri" në Përmet.
Emrin përkëdhelës i përdorur nga populli dhe intelektualët: Naimi.
Shiko edhe këtë
Referime
Literatura
Poetë shqiptarë
Lindje 1846
Vdekje 1900
Nxënësit e Shkollës Zosimea
Rilindas shqiptarë
Njerëz nga Frashëri
Sufi shqiptarë
Leksikografë shqiptarë
Poetë sufi
Përkthyes të Kuranit në shqip
Njerëz nga Vilajeti i Janinës
Përkthyes prej greqishtes së lashtë në shqip |
2127 | Ismail Qemal Bej Vlora i njohur thjesht si Ismail Qemali (turqisht: İsmail Kemal Bey; Vlorë, 24 janar 1844 – Peruxhia, 26 janar 1919) ka qenë nëpunës dhe deputet i Perandorisë Osmane, botues, veprimtar i çështjes kombëtare dhe themelues i Shtetit Shqiptar.
Ismail Qemali mban titullin hero i kombit shqiptar dhe ishte autori kryesor i Deklaratës së Pavarësisë dhe më pas shërbeu si Kryeministri i parë dhe Ministri i Jashtëm i Qeverisë së Përkohshme të Shqipërisë nga 1912 deri në 1914.
Vinte nga familjet më të hershme të oxhaqeve bejlere, por degëzimi i tij nuk qe aq i kamur që nga kryengritjet e Tanzimatit ku u përfshi i ati. I përkrahur nga farefisi i tij, u shkollua dhe nisi karrierën si nëpunës civil i perandorisë. Pasi u mor nën patronazh nga sadrazemi i ardhshëm Mid'hat Pasha, fitoi përvojë në nivelet më të larta të administratës shtetërore osmane, nga zbatimi në terren i Tanzimatit e deri duke kontribuar në hartimin e Kushtetutës Osmane. Duke parë ngërçet e vazhdueshme dhe duke e ndjerë veten të rrezikuar nga bindjet e veta, iku në syrgjyn.
U kthye pas Revolucionit të 1908, kur nisi periudha e dytë kushtetuese e perandorisë dhe u zgjodh deputet. Shumë shpejt vërejti rritjen e tensioneve nga Xhonturqit dhe kundërshtoi fushatat që ndërmorën ndaj vilajeteve shqiptare. Bashkëpunoi për kryengritjen përfundimtare të vitit 1912 në ujdi me kolegët shqiptarë në parlament pa dallim partie që çoi në njohjen e Vilajetit Shqiptar. Me fillimin e Luftës së Parë Ballkanike u nis nga Stambolli drejt Vjenës për të kërkuar garanci për pavarësimin e Shqipërisë. I tërhequr nga jeta politike, më 1917 i kumtoi kujtimet e tij gazetarit britanik Sommerville Story, të cilat u botuan më 1920 për herë të parë në Londër me titullin The Memoirs of Ismail Kemal Bey.
Jetëshkrimi
Vogëlia dhe familja
Lindi si Ismail Hakki bej Vlora, në janar (18 prill; 16 tetor) të 1844 në haremllëkun e sarajeve të familjes në Vlorë, i biri i Mahmud bej Vlorës dhe Hedije hanëm Asllanpashali. Nga i ati vinte nga oxhaku i sanxhakbejlerëve të trashëgueshëm të Vlorës që i dhanë perandorisë shumë personalitete dhe ndër vezirët e fundëm shqiptarë Ferid pashë Vlorën, ndërsa nga e ëma vinte nga oxhaku i Asllan Pashallinjve. Kur ishte 4 vjeç, më 1848 Vlorajt u syrgjynosën, burrat në Konjë e gratë me fëmijët në Selanik. E gjithë pasuria iu sekuestrua si pasojë e kryengritjes së 1847.
Në Selanik i vdes vëllai i vogël, Sulejmani, i cili u varros në oborrin e xhamisë Ortaj. Ismaili nisi shkollën fillore ku mësoi turqishten dhe pasi u kthyen në Vlorë në 1852, vijoi shkollimin me mësues privat. Thelloi dijet e veta në turqishte, mësoi italishten nga një ikanak italian dhe më tej e edukuan i ati dhe e ëma. Më 1855 u regjistrua në gjimnazin «Zosimea» në Janinë, ku ishte i vetmi nxënës mysliman në atë kohë, kaloi aty greqishten e vjetër, latinishten; mori njohuri në matematikë e fizikë dhe privatisht arabisht e frëngjisht. Pasi mori pjesë në shtypjen e revoltës së Epirit, i shpreh dëshirën e ungjmadhit, Ismail pashë Plasës dhe ministrit të Jashtëm Fuad pashës që i biri të shkonte në Stamboll. Sipas regjistrave të «Zosimeas», Ismail Qemali i dha provimet e vitit të fundit më 15 korrik 1859.
Karriera në administratën osmane
Në majin e vitit 1860 shkoi drejt Stambollit, ku banoi tek i afërmi i tij nga e ëma pojanasin Mustafa pashë Gjiritin, një ish-sadrazem. Fuad Pasha i dha një punë në zyrën e përkthimeve të Ministrisë së Jashtme, ndërkohë që vazhdoi dhe studimet për drejtësi me një prusian të konvertuar quajtur Emin Efendi - drejtor i bibliotekës së ministrisë. Pasi iu desht të kthehej në Janinë, valiu i vilajetit Aqif Pasha e mori si ndihmësdrejtor të çështjeve politike; shërbeu në të njëjtin post edhe me valinjtë pasues Dervish Pasha e Ahmed Pasha deri më 1864. Me ftesë të ungjit të tij valiut të Thesalisë, Ismail Rahmi Pashës, u emërua shef i kabinetit të tij. Jo shumë kohë më pas, më 1865 u rikthye në zyrën e përkthimeve të Portës së Lartë. Vitin pasues i vdes i ati; në shenjë mirësie miku i t'et asokohe sadrazemi Fuad Pasha i gatiti emërimin si Sekretar i Përgjithshëm në Janinë. Atë kohë i vjen ftesa nga Mid'hat Pasha, asokohe vali i vilajetit të Danubit, për një post në Rusçuk - qendra e vilajetit. Në mars-dhjetor 1867 ishte gjithashtu redaktor i një reviste turko-bullgare që dilte në Rusçuk, titulluar Istoènik Mnenija/Mecra-i Efkâr (Rryma e ideve), që pati vetëm dy numra, dhe që përmbante në veçanti artikuj mbi historinë e Perandorisë osmane, kozmografinë, etikën dhe tekste të marra nga Volteri.
Me emërimin e eprorit të tij në Şurâ-yı Devlet azası (anëtar i Këshillit të Shtetit), Ismail beu e ndoqi në kryeqytet më 1867. Pasi Mid'hat Pasha u emërua në Bagdad, Ismail Beut i dhanë emërimin e valiut të Varnës ku nisi projektin për portin. Në prill të 1870 iu dha roli i kryetarit të Komisionit Evropian të Danubit, si delegat osman. Më 1873 së bashku me ish-konsullin anglez në Varna, z. Mayers, të ngulur në Stamboll u bënë ortakë në një sipërmarrje minierash dhe për më se një vit hapën një minierë linjiti në ishullin Imbros, ku kaloi pjesën më të madhe të kohës. Kur Mid'hat Pasha ishte ministër Drejtësie (1873-1876) e mori në Stamboll si sekretar privat.
Më 1876 pas një gjakderdhjeje në viset bullgare, Porta e ngarkoi Ismail Beun që të studiojë dosjet dhe qe në krye të komisioneve hetimore të Filopopolit për ngjarjen. Pas zgjedhjes për së dyti të Mid'hat Pashës sadrazem, thirrej të merrte pjesë në komisionin e posaçëm për Kushtetutën e porsashpallur. U emërua Kryesekretar i Seksionit të Jashtëm të Kryeministrisë. Pas rënies së kabinetit të dytë dhe burgosjes së Mid'hat Pashës, bashkëpunëtorët e ngushtë të këtij u syrgjynosën në Anadoll, Ismail Qemali përkatësisht në Kytahja. Pas një marrëveshjeje me një firmë tregtare nga Hamburgu për të blerë dru bushi nga pylli i tij në Vlorë, mundi të siguronte të ardhurat për të jetuar dhe të blinte një pronë të madhe në afërsi të Eskishehrit. Pas shtatë viteve të syrgjynit, u njoftua nga sadrazemi Said Pasha se qe emëruar vali në Mardin, Mesopotami. Pasi iu dha mundësia që të zgjidhte ndonjë post tjetër nga ai në Mardin, Ismail Beu zgjodhi të ishte në krye të sanxhakut të Bolusë më 1884. Më 1890 paraqiti tek Porta dorëheqjen nga posti, por jo shumë kohë më pas u caktua vali i vilajetit të Beirutit, ku pranë tij shërbente edhe kolegu i tij i Komisionit të Filipopolit, Vaso Pasha. Ishte në Beirut ditët kur kolegu dhe bashkëatdhetari i tij u ligështua nga zemra dhe vdiq.
Më 1892 i paraqiti Sulltan Abdyl Hamidit një memorandum, i cili propozonte ndër të tjera federalizimin e Rumelisë. Pas një tjetër studimi, kësaj radhe për çështjen e Egjiptit, u emërua vali i Gjiritit po atë vit. Më 1897 u thirr nga Porta në kryeqytet, gjithnjë në vëmendjen e Pallatit duke shtuar edhe artikujt liberalë që kish botuar në gazetën e tij Mexhra Efqiar, u emërua Şurâ-yı Devlet azası.
Arratisja nga Perandoria, përpjekja për një komplot
Pasi u emërua vali në Tripoli, provinca më e qetë e perandorisë asokoh, kur si në Rumeli dhe në Anadoll kishte trazira, i mikluar nga nderimet dhe i përgëzuar për besnikërinë, nisi të dyshonte dhe t'i trembej emërimit. Më 1 maj 1900, pasi duhej të nisej për të marrë postin e tij, u arratis nën mbrojtjen e britanikëve. Shkoi në Athinë, ku kontakti me politikanët arbërorë po i ndjellnin nevojën për rimëkëmbjen e vendit të origjinës. Më pas kaloi në Napoli dhe pas saj në Romë, ku u takua me veteranin Krispin.
Më tej u vendos në Lozanë të Zvicrës, por i shqetësuar nga ndonjë atentat i mundshëm, shkoi drejt Parisit. Pasi u mor vesh me Faik bej Konicën dhe u vendos në Bruksel, mori frerët duke drejtuar botimin e Albanisë. Por marrëdhëniet me Konicën nuk zgjatën shumë, ai u largua nga Brukseli dhe pas pak kohe Ismail Beu u detyrua të hapte një tjetër gazetë Le Salut de l'Albanie e që shtypej në shqip, turqisht e greqisht. Me ftesën e kolonisë shqiptare të Egjiptit, shkoi në Kajro ku u prit nga Kedivi. Pas një trilli të sulltanit, u dënua me vdekje në mungesë, me humbjen e të drejtave civile, gradës, meritave, dekoratave dhe pronave. Në shkurt të 1902 mori pjesë në Kongresin e organizuar në Paris nga Princi Sabahedin dhe Lutfullah, si përfaqësues i shqiptarëve.
Në kontakt me marshallin Rexhep pashë Matin, autoritetet angleze dhe princin Sabahedin po përpiqej të organizonte njëfarë komploti që të bindte sulltanin për reformat që duheshin ndërmarrë. Plani nuk u vu në jetë pasi rrethanat ndërkombëtare nuk e lejonin.
Rikthimi si deputet, aktiviteti patriotik, mbledhjet për kryengritje
Pas Revolucionit Xhonturk më 1908 dhe rishpalljes së Kushtetutës më 21 korrik, Qemali u kthye nga mërgimi. Më 17 dhjetor të po atij viti parlamenti u hap dhe Qemali u zgjodh si deputet i Beratit, pavarësisht sa kishin luftuar xhonturqit që të mos zgjidhej. Me 26 deputetët shqiptarë rreshtohet me partinë opozitare “Hyrrjet ve ltilaf” (“Marrëveshje e Liri”) për decentralizimin e perandorisë dhe lirinë e mësimdhënies së gjuhëve kombëtare. Gushtin e 1910 udhëtoi nëpër Evropë dhe kërkonte "autonomi administrative" për shqiptarët në kushtet e brutalitetit të xhonturqve. Verën e 1911 shkoi në Cetinje të Malit të Zi te krerët e malësorëve, ku kishin gjetur strehë pas fushatës së Shefqet Turgut Pashës dhe kryengritjes së tyre. Pas një kuvendi në Gërçe, nënshkruan një memorandum me nxitjen e tij, i cili përmbante 12 pika me kërkesa kombëtare, duke shprehur edhe njëherë zotimin për lidhje me perandorinë.
Me politikat kundër kombësive të partisë xhonturke në pushtet, dhe shqiptarëve në veçanti të cilëve u kishin nisur katër ekspedita ndëshkimore, deputetët opozitarë u vetëdijësuan se pa kryengritje Porta nuk do të bindej t'i jepeshin kombit shqiptar të drejtat kombëtare. Përveç deputetit të Pejës, Ibrahim Efendiut dhe atij të Elbasanit, Haxhi Ali Efendiut deputetë, anëtarë të parisë dhe personalitete u mblodhën në shtëpinë e Reshit Aqif Pashës, e një herë tjetër në shtëpinë e Halil pashë Alizoti-Gjirokastrës dhe disa herë në shtëpinë e Syrja bej Vlorës. Pasi zërat e Ismail Qemalit, Hasan bej Prishtinës e Myfid bej Libohovës që qeveria t'i thërriste arsyes dhe mos hidhte farën e përçarjes, u përbuzën dhe nuk u la vend për arsyetim, kësodore deputetët shqiptarë më vete u mblodhën për t'u besatuar në shpëtimin e kombit dhe atdheut.
Mbledhja në lagjen Taksim
Pas një takimi në hotelin "Pera Palace" mes Ismail Qemalit dhe Hasan Prishtinës, më 12 janar u mblodhën në shtëpinë e Syrja bej Vlorës në lagjen "Taksim" deputetët e Beratit Ismail Beu dhe Aziz pashë Vrioni, deputeti i Gjirokastrës Myfid bej Libohova, deputeti i Durrësit Esad pashë Toptani dhe i Prishtinës, Hasan Beu. Deputetët shqiptarë pasi kuvenduan mbi masat që kërkonin nevoja e rrethanave lidhën besën, duke u betuar mbi Kuran për sakrificat e mëtejshme që do të ndërmerreshin në dobi të kombit e atdheut të tyre. Ismail Qemali dha fjalën se do të ndihmonte me armë dhe të holla që kryengritja mbarëshqiptare ta mbante nën trysni Portën deri kur të bindej për dhënien e lirive kombëtare. Lidhja mes lëvizjes në terren dhe Ismail Qemalit jashtë shtetit u vendos të mbahej përmes konsullit britanik në Shkup.
Bashkëpunimi me diplomacinë austro-hungareze, kolonia shqiptare në Rumani dhe ndihma rumune
Kushërinjtë e tij, Syrja beu me të birin, bënë përpjekje të mëdha me diplomacinë austro-hungareze dhe përgatitjen e frymës për të bërë mbledhjen e shpalljes së autonomisë dhe më pas pavarësisë. Ismail Qemali u nis më 2 nëntor me avulloren Regele Carol që bënte linjën Stamboll-Kostancë, së bashku me të birin Qazimin dhe Luigj Gurakuqin. Autoritetet austro-hungareze ishin në dijeni të lëvizjeve të tij prej vetë ambasadorit të tyre në Stamboll, Markezi János von Pallavicini. Më 3 nëntor mbërritën dhe u vendosën në hotelin Kontinental në Bukuresht, në kryeqytetin rumun takoi një përfaqësi të kolonisë shqiptare nën drejtimin e Pandeli Evangjelit. Në bazë të një projekt-rezolute të parapërgatitur nga Ismail Beu dhe Gurakuqi para se të venin në Bukuresht, u shtruan bisedimet; rezoluta që doli pas konsultimeve të fundit më 5 nëntor ishte e përgjithshme dhe e mjegullt: nuk dihej se ç'trajtë do të merrte realiteti politik përgjatë dhe pas Luftës Ballkanike që kishte shpërthyer, për osmanët thuhej se "qeveria osmane ndodhet në pamundësi të mbajë administrimin e vendit." Mbrëmjen e po asaj date, Ismail beu u takua me ambasadorin e Austro-Hungarisë në Rumani, Karl Emil Prinz zu Fuerstenberg; ndërkohë që në Vjenë gazeta gjysmëzyrtare Fremdeblatt kishte botuar një paralajmërim të Ministrisë së Jashtme perandorake e mbretërore ndaj Serbisë që nuk duhej të shpërfillte "një faktor kaq të rëndësishëm të situatës ballkanike, siç është ndjenja shqiptare e pavarësisë." Sipas Vllamasit, ministri i Brendshëm rumun Ionesku, përmes Kristo Meksit i kishte dhënë Ismail Beut një çek prej 500.000 (500) frangash ari për shpenzimet e rastit. Beratti në kujtimet nga ajo kohë shkruan Ismaili në fakt u takua me Ioneskun, i cili "jo vetëm i shprehu simpati me fjalë të ëmbla, por e trimëroi, e siguroi për ndihmën e Rumanisë dhe në mënyrë efektive u tregua përkrahës i lëvizjes shqiptare që po fillonte." Pasi takoi edhe kryediplomatin osman pasditen e 6 nëntorit, morën fund takimet e Ismail Beut në kryeqytetin rumun.
Të nesërmen pasdite u nis në orën 5 e 30 me tren nga Bukureshti drejt Vjenës, ku u vendos në Grand Hotel. Dihej vetëm se ishte i shoqëruar nga "sekretari i tij", të cilit s'i dihej emri - më 16 gusht 1912 konsulli austro-hungarez në Vlorë, Lejhanec, i referohej Gurakuqit si "sekretar" i Ismail Qemalit. Më 9 nëntor u prit nga gjeneral-majori Blasius Schemua, shef i shtabit të përgjithshëm të forcave austro-hungareze, në Budapest. Më 10 nëntor Ismail Beu u takua me ambasadorin britanik në Vjenë, Sir Fairfax Cartwright, të cilit i shpjegoi idenë se "Shqipëria mund të ndahej në kantone fisnore," si të modelit zviceran, me një princ të zgjedhur nga Evropa dhe se natyrshëm Ballkani do të ndahej në dy grupe që pashmangshmërisht do të ishin Bullgaria, Serbia e Mali i Zi nga njëra anë dhe Rumania, Shqipëria e Greqia nga tjetra. Më 12 nëntor u shfaq në Ballplatz, ku u takua me zyrtarë të ministrisë, por Pallavicini i rekomandonte Vjenës që nga ky personazh politik. Mbrëmjen e po asaj date mori trenin për Budapest, ku u vendos në hotelin Royal. Ditën në vijim takoi mikun e tij kontin Andrashi, mikun e këtij të fundit Kontin Janos Hadik ish-nënsekretar i shtetit. Konti Hadik i bëri të mundur që të takohej me ministrin e Punëve të Jashtme të Austro-Hungarisë Kontin von Berthold, i cili:"miratoi pikëpamjet e mia për çështjen kombëtare dhe pranoi kërkesën e vetme që i bëra: të më vinte në dispozicion një anije, e cila do të më bënte të mundur të arrija në portin e parë shqiptar para mbërritjes së ushtrisë serbe."Më 17 nëntor u kthye në Vienë, disa nga planet ndryshuan dhe nuk e kishte më të mundur që të shkonte në Romë. Së bashku me Gurakuqin mori trenin ekspres për në Trieste mëngjesin e 19 nëntorit. Në stacionin e trenit në Trieste, Ismail Beun e priti Mark Kakarriqi, që e shoqëroi në hotelin Excelsior Palace ku dhe priti shqiptarët e Rumanisë me të cilët e kishin lënë që të bëheshin bashkë. Nga ora dy rreth 15 shqiptarë i hypën avullores Brünn të linjës Lloyd dhe në det kaloi në një vapor tjetër të linjës, Graf Wurmbrand diku pranë Kepit të Rodonit. Avullorja Wurmbrand mbërriti në Durrës mëngjesin e datës 21 nëntor.
Mbërritja
Pasi ishte takuar me kreun austro-hungarez të shtatmadhorisë i telegrafoi beledijes së Vlorës ku e priste i biri, Et'hemi, që me 9 nëntor "Arriverai premier bateau. Avenir Albanie assuré." dhe siç vijon i përkthyer në AQSH:"Ju porosis qi tyke i mbështetur fatit t`atdheut të punoni së bashku e si vëllezën, të merreni me rregullimin e punëvet të përgjithshme, edhe të ruani qetësiën. I epni rrethevet lajmin e gëzueshme. Ju falem të gjithëve atënisht."Me të mbërritur në Durrës i shprehu synimet e veta nënkonsullit austro-hungarez Von Rudnay. Klima për këtë nismë ishte parapërgatitur nga Syrjai dhe i biri, pasojë e së cilës ishte edhe marrja në mbrojtje e Ismail Beut nga zëvendësmytesarifi Hamid bej Toptani dhe 500 rezervistët nën komandën e tij. U vendos në hotelin Kostandinopoja pronë e Aziz pashë Vrionit, ku të nesërmen më 22 nëntor priti parinë e Durrësit që t'u shpjegonte situatën, mytesarifi beratas Mahmud Mahiri. Mëngjesin e 23 nëntorit, me një karvan prej 40-50 vetash, i shoqëruar nga Dom Nikollë Kaçorrin si përfaqësues i katolikëve shqiptarë me urdhrin e arqipeshkvit të Durrësit, Abdi e Murat bej Toptani si delegatë të Tiranës, Mustafa Merlika që përfaqësonte Krujën dhe Qemal Karaosmanin që kishte ardhur nga Berati t'i sillte kuaj karvanit për rrugëtimin nga çifligu i Aziz Pashës, u nisën. Në fillim valiu i Janinës, Esat Pasha, lëshoi urdhër arresti; si pasojë atë natë u ndal në Çermë tek Dervish bej Biçakçiu dhe biseduan se si të shmangej rruga e Lushnjës, dhe kaloi nga Divjaka. Gjatë rrugëtimit ultësira pjesë-pjesë moçalore e Myzeqesë qe përmbytur nga reshjet që po bienin dhe ishte e pakalueshme, kësodore edhe natën e datës 24 e kaluan duke bujtur në Petoshanj të Libofshës në konakun e Nedim bej Leskovikut. Me ndërhyrjen e Myfid Beut dhe kadiut të Janinës, Esat pashë Janina e tërhoqi urdhërin dhe madje udhëzonte organet që Ismail Beu të pritej njerëzisht. Me datë 25 hëngrën drekë në Fier tek Omer pashë Vrioni dhe u lajmërua nga zyra telegrafike se ushtritë serbe po ia behnin në Durrës dhe Elbasan. Ismail Qemali i udhëzonte: "T'i pritni mirë, me flamurin kombëtar në dorë dhe deklaroni se i pritni si mysafirët e Shqipërisë". Karvani mund të ishte ndarë rrugës, por Ismail Qemali mbërriti në Vlorë me shumë gjasë më 25 nëntor; udhëpërshkrues të tjerë japin edhe datat e dy ditëve pasardhëse. Me t'u përshëndetur nga mësuesi Jani Minga, Ismaili u ndal për darkë te shtëpia e Hasan agë Sharrës në lagjen Muradie (Xhamia e Muradies).
Mbledhja e mëvetësisë dhe formimi i qeverisë
Pasi kushëriri i tij i dytë, mytesarifi i Vlorës Xhemil beu dhe i biri si kapiten i milicisë vendase, Et'hem beu, kishin përgatitur terrenin dhe organizimin e kuvendit duke lajmëruar delegatët. Të gjithë delegatët që kishte me vete u vendosën në selamllëkun e sarajeve të Vlorajve, ku dhe u mbajt Kuvendi që u shpall mëvetësia më 28 nëntor, të cilin e çeli Ismail Qemali me një fjalim.dhe më pas firmosi me siglën Ismaïl Kemal në rezolutën e përpiluar nga sekretarët e mbledhjes, shqip nga Gurakuqi e osmanisht nga Shefqet Dajiu. Kryetar i qeverisë së përtashme u zgjodh Ismaili, ndërsa Kaçorri nënkryetar. Anëtarët e qeverisë u lanë për t'u zgjedhur më 4 dhjetor pasi të vinin edhe delegatët e viseve të tjera, dhe kryetari proklamoi mëvetësinë duke valvitur flamurin në njërën prej dritareve qendrore të selamllëkut të Vlorajve pak pa perënduar.
Qeverisja, misionet diplomatike
Marsin e 1913 u takua me Dukën de Monpensier, që kishte dëshirë të bëhej kandidat i fronit të Shqipërisë, i cili kishte ardhur me jahtin e tij me flamur britanik. Më 1 prill 1913 duka e kaloi në Brindizi, ku më tej do të vazhdonte takimet për çështjen e tërësisë tokësore të Shqipërisë me Fuqitë në Romë, Vjenë, Paris e sidomos në Londër. Atje shtroi çështjen e kandidat frëng dhe me gjasë edhe të Princit Albert Gjika. Pas punimeve të konferencës në kryeqytetin britanik, u kuptua se gjysma e territoreve shqiptare do t'i mbeteshin fituesve të Luftës Ballkanike.
Intrigat
Diplomatët austo-hungarezë i pohuan Esad Pashës se kompetencat që Europa i njihte Qeverisë së Vlorës përfshinin qeverisjen në gjithë Shqipërinë, dhe i kërkuan atij të bashkëpunonte me qeverinë. Konsujt në Vlorë e këshilluan edhe Ismail Qemalin të bashëpunonte me Esat Pashën, prandaj ky i dha postin e Ministrit të Brendshëm, ndërsa vetë hoqi dorë nga posti i ministrit të jashtëm dhe ia dorëzoi Myfit Libohovës.
Mirëpo Esat Toptani, si njeri ambicioz që ishte, nuk kënaqej me një post vartës prandaj u largua shumë shpejt nga Qeveria e Përkohshme e Vlorës. Në shtator 1913 Toptani u vendos në Shqipërinë e Mesme dhe menjëherë filloi propagandën kundër Ismail Qemalit dhe qeverisë së tij. Ai shrytëzoi pakënaqësinë e opozitës me qeverisjen e Qemalit dhe e grumbulloi atë rreth vetes. Ismail Qemali nuk qëndroi duarkryq. Në shtator shkarkoi mytesarfin e pabindur të Beratit dhe kamejkamin e Peqinit, i cili qe mbështetës i Esat Toptanit. Ministri i Bujqësisë, Abdi Toptani, u shkarkua dhe u zëvendësua nga Hasan Prishtina. Më 12 tetor, Esat Pashë Toptani formoi Pleqësinë e Durrësit dhe pasi forcoi pushtetin në Shqipërinë e Mesme, ktheu vëmendjen e tij kundër Qeverisë së Vlorës, të cilën synonte ta rrëzonte ndërsa dëshironte ta largonte Qemalin pa dinjitet nga drejtimi i shtetit. Kësodore Esat Pasha duke përdorur propagandën e shfrenuar kundër Qemalit për të ulur prestigjinin e këtij, punoi paralelisht për të ngushtuar rrezen ku shtrihej autoriteti i Qeverisë së Vlorës. Për këtë qëllim Toptani bashkëpunoi edhe me Serbinë dhe Greqinë.
Tërheqja
Kandidaturat e xhonturqve për fronin e Shqipërisë ishin Ahmet Izet Pasha për Princin Burhanedin Efendiu, i biri i Sulltan Abdyl Hamidit II që u abdikua po nga Xhonturqit më 1908, dhe nisën drejt Shkodrës disa propagandues të kësaj ideje, mes tyre edhe ushtarakun Beqir Grebenenë. Dy-tre muajt e fundit të 1913 pasi Grebeneja propagandoi në Shkodër, në Tiranë tek Esad pashë Toptani, së fundmi shkoi t'i ofronte edhe Ismail Qemalit të njëjtën ide të kandidaturës princërore, aleancës bullgaro-shqiptaro-turke i kërkoi mbështetje, duke autorizuar zbarkimin dhe kalimin në territoret e qeverisur nga ai. Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit e mësoi më 2 janar nga anëtari shqiptar, Myfid bej Libohova, pasi që ishin nisur mbi 420 ushtarë osmanë me prejardhje shqiptare. Prej tyre zbarkuan vetëm 6 oficerë së bashku me Beqir Grebenenë, u arrestuan dhe të tjerët nuk u lanë që të zbarkonin. Pas gjyqit që iu bë dhe pohimeve që implikonin Ismail Qemalin, Komisioni i kërkoi që të jepte dorëheqjen, të cilën e dha më 22 janar 1914.
Pasi ia dorëzoi pushtetin Komisionit, u nis në Nicë, ku kishte gruan dhe fëmijët. Nga mesi i majit u kthye në Durrës te Princ Vidi që t'i ofronte shërbimet e tij. Më pas u largua për në Itali në mesin e gushtit 1914. Në dhjetor të 1917 iu dha mandat nga Partia Kombëtare e Shqipërisë për të përfaqësuar koloninë shqiptare të Amerikës në Konferencën e Paqes që do të mbahej në Versajë të Parisit. Por familja e tij u dëbua nga Franca në majin e 1918, dhe së bashku me familje u vendos në Spanjë.
Ceremonia e varrimit dhe rivarrimit
Ndërroi jetë në Peruxhia, ku ndodhej i ftuar nga Qeveria Italiane për të arritur një bashkëpunim mbi të ardhmen e Shqipërisë. I shoqëruar nga tre djem të tij: Et’hemi, Qazimi dhe Qamili dhe nga përfaqësues të Ministrisë së Jashtme italiane, më 8 shkurt 1919, trupi i Ismail Qemalit u dërgua me tren në Brindizi nga ku, në bordin e torpedinieres “Alpino”, u shoqërua në Vlorë. Më 12 shkurt, nën një ceremoni madhështore, trupi i tij, i vendosur mbi shtratin e topit dhe i mbështjellë me Flamurin Kombëtar, u shoqërua në Kaninë, ku u varros në oborrin e Teqesë, në varrezat e familjes Vlora.
«...Nëse masim madhështinë e një personaliteti politik me dashurinë e popullit të thjeshtë,- shkruante në ‘Kujtime familjare’, Safa Vlora,- duhet të pohojmë se asnjë nuk i afrohet Ismail Qemal Vlorës. Në ceremoninë e përmotshme... as fshatar as qytetar nuk qëndroi në shtëpi. Tërë faqet e maleve dhe brigjeve, që qëndronin gjatë udhëtimit, ishin mbushur me njerëz. Ishte një apotezë madhështore e të gjithë popullit, pa dallim, dhe një kurorë që Ai e fitoi me punën e tij të madhe në shërbim të vendit të tij, derisa dha frymën e fundit...”.
Në atë kohë Vlora ndodhej nën pushtimin italian. Komanda italiane, që ia kishte frikën rebelimit, urdhëroi që në ceremoni të mos përdorej asnjë flamur shqiptar. Kjo ishte poshtëruese për ndjenjat e një populli patriot. Këshilli bashkiak i Vlorës këmbënguli në përdorimin e simbolit shqiptar. Komanda italiane e kuptoi mirë ultimatumin atdhetar dhe lejoi që gjatë ceremonisë arkivoli të mbulohej me flamurin shqiptar. Dhe ashtu u bë. Arkivoli u mbulua me flamurin e kuq me shqiponjën e zezë. Këtë flamur ia kishte dhuruar Ismail Qemalit duka i Monpasiesë në mars 1913, kur ai bëri një vizitë në Vlorë. Në ato ditë flamurin e mbante me vete djali i madh i Ismail Qemalit, Ethem Bej Vlora.
Ceremonia e varrimit u bë me 12 shkurt 1919. Ishte e mërkurë. U mbajtën dy fjalime nga Jani Minga dhe nga Qazim Kokoshi. Mbas heshtjes u ekzekutua hymni mbretëror italian. Pastaj kortezhi i gjatë u nis për në Kaninë. Ishte ora dhjetë. Karroca ku ndodhej arkivoli tërhiqej nga gjashtë kuaj. Anash ecnin me ngadalë dy rreshta ushtarësh. Banda ushtarake ekzekutonte melodinë e përmortshme Jone të kompozitorit italian Petrella.
Kortezhi prihej nga dymbëdhjetë kurora që mbaheshin nga Djelmoshat e Vlorës, të shoqërisë me po këtë emër. Kurorat ishin gjithë lule, nderim dhe dashuri nga populli i Vlorës, nga shkollat, nga shoqëria Djelmoshat e Vlorës dhe nga gazeta Kuvendi. Mbas këtyre vinte Shoqëria djaloshare. Pastaj ecte banda ushtarake që luante Marshin funebër. Mbas bandës ushtarake ishin ushtarët e regjimentit 86 dhe reparti i mitralierëve italianë. Mbas këtyre ecte karroca me arkivolin e mbuluar me flamurin e kuq dhe shqiponjën e zezë, e nderuar dhe e ruajtur nga dy rreshta ushtarësh. Mbas karrocës ecte grupi i hoxhallarëve dhe mbas tyre të tre djemtë e Ismail Qemalit. Pastaj gjenerali Settimo Pacentini, kundëradmirali Lrubetti, autoritete ushtarake dhe civile të krahinës, paria e qytetit dhe e qarkut, qytetarët, nxënësit e shkollave dhe në fund ushtarët e kavalerisë.
Përpara varrimit flamurin e morën djemtë e Ismail Qemalit, të cilin flamur e përdorën përsëri në rivarrimin e tij në Sheshin e Flamurit me 28 nëntor 1932. Mbas kësaj Et'hem Bej Vlora e dhuroi flamurin për Muzeun Kombëtar.
Më 28 nëntor 1932, me rastin e 20-vjetorit të Pavarësisë, me kërkesën e popullit të Vlorës dhe me vendim të Qeverisë Mbretërore, trupi i tij u zhvendos në Vlorë, në lulishten e qytetit, në një varr monumental, vepër e skulptorit Odhise Paskali, aty ku më parë ishte shtëpia ku ai kish lindur dhe nga ku Shpalli Pavarësinë e Shqipërisë. Sot, përbri varrit të tij, ngrihet një monument madhështor, që simbolizon atë ditë nëntori, që do t’i jepte emrin e bukur atij sheshi të madh: “Sheshi i Flamurit”.
Familja
Më 1864 u martua me një vejushe nga Konica, e cila vdiq pasi lindi një vajzë në vitin e parë të jetës bashkëshortore. Vejusha quhej Nasipe hanëmi, dhe ishte kushërirë jo e afërt e Vlorajve, 19 vjeçe kur u martua me Ismail Beun.
Më 1867, duke qenë me punë në Rusçuk, u dashurua, e rrëmbeu dhe u martua me gruan e dytë Kleoniqinë e Anton Surmeliut (fisnik grek i Edernesë), me të cilën pati katër vajza dhe gjashtë djem: Mevedeten (1873-1954), Alijen (xx-1955) dhe Ylvijen (xx-1934), një vajzë vdiq pak pas lindjes; Mahmud beun (1871-1920), Tahir beun (1875-1932), Et'hem beun (1885-1937), Xhevdet beun (1888-1910), Qazim beun (1893-1953) dhe Qamil beun (1895-1950). Kleoniqi vdiq në Spanjë më 1918, ku dhe i prehen eshtrat.
Trashëgimia
Emri
Megjithëse në të gjallë njihej nga bashkëkohësit si Ismail Qemali pasi mori titullin Qemal - i shkëlqyer, në historiografinë shqiptare përgjatë regjimit komunist nuk iu përmend kurrë mbiemri i familjes në mënyrë që të mos i bëhej hije kultit të diktatorit Enver Hoxha. Holta Vrioni këtë mospërmendje të emrit e sheh si pjesë e politikës dhe modës së ideologjisë klasore marksiste, manifestim i luftës së klasave dhe kundër fesë e autoriteteve të saj, e sheh thjeshtëzimin e emrit në Ismail Qemali si mveshje e petkut anonim proletaro-fshatar.
Vlerësimi i mëpasëm
Studjuesja frënge Nathalie Clayer ka konstatuar se figura e Ismail Qemalit u shndërrua në "baba i kombit" pas shpalljes së pavarësisë. Sipas saj shqiptarizmi i tij ka marrë një ngjyrë krejt tjetër nga ai i shqiptaristëve të tjerë, dhe imazhi i tij si udhëheqës i lëvizjes shqiptare është mjaft i mitizuar.
Referime
Hero i Popullit
Kryeministra të Shqipërisë
Nënshkruesit e Deklaratës së Pavarësisë
Myslimanë shqiptarë
Nxënësit e Shkollës Zosimea
Rilindas shqiptarë
Memuaristë shqiptarë
Vlorajt
Lindje 1844
Vdekje 1919 |
2129 | Dedë Gjó Luli (Traboin, 1840 - 24 shtator 1915) ka qenë një figurë atdhetare shqiptare, i shquar për komandin e Kryengritjes së 1911 në Malësinë e Madhe.
Biografia
Lindi në Traboin më 1840, atëbotë në Sanxhakun e Shkodrës të Perandorisë Osmane (tani në Tuz të Malit të Zi). I përkitte barkut Dedvukaj të fisit të Hotit. Në atë kohë Hoti mbahej i pari i bajrakëve të Malësisë së Madhe. Djali i parë dhe i vetëm i Gjon Lulit, iu dha emri i gjyshit, Dedë Brocit.
Qysh në moshë të re ishte martua me Prende Gjeloshin nga Selishta e Grudës, me të cilën kishte pasur katër fëmijë, dy djem dhe dy vajza.
Lidhja e Prizrenit
Anëtar i Lidhjes së Prizrenit, Luli mori pjesë në qëndresën e organizuar për mbrojtjen e Hotit e të Grudës kundër të Kongresit të Berlinit për t'i lëshuar territore Principatës së Malit të Zi.
Kryengritja e Malësisë
Shiko edhe: Kryengritja e vitit 1911
Në vitet e fundit të shekullit XIX Dedë Gjo Luli u aktivizua përsëri në lëvizjen për autonominë e Shqipërisë, mori pjesë në mbledhjen e përfaqësuesve të popullsisë së Shkodrës që vendosi bashkimin me Lidhjen e Pejës. Aftësitë e tij si organizator, si prijës luftarak dhe si udhëheqës popullor, u shfaqën sidomos gjatë Kryengritjes antiosmane të 1911. Nën udhëheqjen e tij malësorët e Hotit, të Grudës e të Kelmendit korrën suksese të rëndësishme kundër forcave osmane dhe e detyruan qeverinë xhonturke të hynte në bisedime me ta.
Në bashkëpunim me qarqet patriotike, ata parashtruan në Memorandumin e Greçës kërkesën për autonominë territoriale-administrative të mbarë Shqipërisë. Dedë Gjo Luli i qëndroi besnik deri në fund luftës për krijimin e shtetit kombëtar shqiptar. Natën e 11 korrikut 1912 rrethueme Samoborrin dhe e mormë pa lind dielli. Më 12 korrik u ramë 50 nizamëve që po ktheheshin prej Bukoviçit, ku kishin çue ushqim. I qitme fare, gadi krejt, veç disave që ranë në dorë. Mbeten dekun prej nesh Lek Ded Vuji dhe u varrue Zef Met Haxhia.
Në at gjak të nxehtë, mbas një çerek sahati, rrethueme Nokonjelin, nji kodër me istikam përballë Bukoviqit. Mark Ded Gjo Staka, Palok Traboini dhe unë ja mbrrime buzë istikamit. Nji nizam qiti mauzerren për frangi për t’na çartë. Mark Ded Gjo Staka i ndëj gati e i kapi pushkën. Nizami s' e lëshoi, Por Marku, burrë i lidhun i dha vedit e ra ledhi megjithë nizam. Paloka pa lanë kohë ndermjet vrau oficerin turk. Atëherë Hoti u turr nëpër ledh e afër 80 nizamë ranë në dorë se s’kish kush t'i udhëhiqte.
Edhe pas Shpalljes së Pavarësisë, për shkak të gjendjes së krijuar nga luftërat ballkanike e vendimet e padrejta të Konferencës së Ambasadorëve në Londër, Dedë Gjo Luli iu desh, megjithëse në moshë të thyer, të vazhdonte luftën për mbrojtjen e vendit dhe bashkimin kombëtar.
E tërë jeta e Dedës dhe familjes së tij është një shembull i papërsëritur atdhetarie. Një familje gati e shuar, por një familje, që kujtohet e nderohet për bëmat në emër të Atdheut. Kur do të binte i pari i dëshmor i fisit, Nik Gjelosh Luli, ai që më 6 prill 1911 kishte hedhe për tokë flamurin me gjysëm hënë, Deda do ta ndjente shtypjen e zermës prej dhimbjes. Por ai nuk do ta jepte veten as kur i dhanë gjëmën e rënies së të birit, Gjergjit, 22 vjeçar. Në betejën e 29 gushtit 1912, kishin rënë shumë luftëtarë. Kur do t'ia jepnin lajmin Dedës, për të mos e lënduar, i thanë :
- Dedë, kanë mbetë 20 hotianë në fushë të luftës.
- Po burrat në luftë do të mbesin, qe përgjegjur ai.
- Po mbeti dhe djali yt, Gjergji.
- Po dhe ai djal nane ishte, qe përgjigjur Deda, duke e gëlltitë dhembjen.
Pas tre vjetësh do të vritej vetë Deda, shtator 1915 në Sheshëz afër Oroshit, nga një pritë e bërë nga malazezët e serbët. Djali tjetër, krahu i djathtë i tij ndër beteja, Kola, do të jepte shpirt tre vjet pas të atit, me 1918, i helmuar. Më 1920, në verilindje të Shkodrës, do të binte me armë në dorë Luc Nishi, i biri i Nish Gjelosh Lulit i djathtë i tij ndër beteja. Jo vetëm këta, por dhe nipi i Dedës, Zef Lan Ula, vëllai prej nëne, Baca Xheka, miqtë e shtëpisë, Kolë Marash Vata, Kolë Kurti, e të tjerë e zgjasin shumë listën e dëshmorëve për Atdheun të këtij fisi.
Nga ana e saj Shkodra e nderoi vetëmohimin e familjes Gjo' Luli. Në maj të vitit 1923, me përpjekjet që banë e bija Nareja dhe e reja Nora, (Bashkëshortja e Kolës), u bartën prej Oroshit eshtrat e Dedës dhe prej Vlore ato të Kolës dhe u sollën në Shkodër.
Mitingu i përmortshëm i përcjellë nga i shtypi i kohës ishte i jashtëzakonshëm.
Shkodra nderonte ata që gjakun nuk e kishin sakrifikuar për Atdhe. Në gazetën "Ora e Maleve", (Viti 1923, nr. 8) përcillen fjalët e Gjok' Lulit: ”Të falem nderës, moj Shkodër... Por ma tepër të falen nderës edhe gurt e Hotit. Nuk e kam besue se i dini këto punë e pasha këto eshtna që kena përpara edhe sa mashkuj, që të kenë pesëqind shtëpi në Hot kanë me dekë për Shqipni!”
Ndërsa deputetët shkodranë nga Tirana nisen telegramin: "Bashkohemi me evari në nderimet që Shkodra po i kushton kujtimit të Dedë Gjo' Lulit, tue krye detyrën e mirënjohtësisë ndaj Fatosit të Pavdekshëm që nga ma të parët ngrehi flamurin e lirisë se Atdheut mbi krepat e përgjakun të Malcisë së Madhe. Si përfaqësues të Shkodrës lutemi na zevëndësoni në ceremoni." Ceremoninë e përshëndetën edhe shumë shkodranë që jetonin në Tiranë.
Në një telegram të tyre shkruhej: "Ditën kur Shkodra kryen detyrën ndaj Dedë Gjo' Lulit, që gjithë jetën ja kushtoi atdheut dhe ushqeu në gjak lirinë, zemrat tona rrahin përnjëherë me ato të bashkëqytetaseve tanë të bashkuem në vorrin e nderimit për Fatosin e Malëcisë së Madhe." Edhe ky telegram është i botuar në gazetën "Ora e Maleve".
Ndërkohë në Shkodër qe formuar dhe "Komiteti Dedë Gjo' Luli", që do t'i ngrinte një monument këtij patrioti të shquar. Luigj Gurakuqi, i zgjedhur bashkë me Avni Rustemin e Risto Siliqin, anëtar nderi të komitetit, shkruante: "...due të shtoj dy fjalë edhe mbi dy inisiativa të tjera që janë marrë; me i ngritun një monument edhe kreshnikut tonë me famë botërore Skënderbeut e malcorit të madh Dedë Gjo' Luli..."
Patrioti tjetër i shquar, Avni Rustemi, do të shkruante që nga Roma: "Gëzohem që u muar inisiativa për t'i ngrehur një monument Burrit pa frikë e pa njollë të malësive tona, që kështu të jehojë emri i të ndjerit në brezat e ardhshëm. Ju faleminderit që më keni emëruar si pjesëtar nderi."
Poeti Risto Siliqi do të shkruante fjalë zëmre për luftëtarin e madh: "Sot pa farë dyshimi mund të thuhet se gjeneracioni i jonë i sotshmi e ka kuptue rëndësine e veprave patriotike... që trupat e fatosave martirë të shporuem pa mëshirë me bajonetat e armikut mos të kalben nën dhè bashkë me veprat e tyre. Emni i Dedë Gjo' Lulit, i cili nuk triumfoi me kombinacione, por me vepra të gjalla, që e dëshmojne edhe krepat e thepishme të maleve tona, vuloset i gdhëndun në historinë tonë kombëtare".
... Dhe emri i tij u gdhënd në histori përjetësisht. Fundi i tij ka mbetur sfidë atyre që i morën jetën. Një rapsod mirditor e ka fiksuar në vargje fundin e kreshnikut të maleve :
Në Bjeshkë t'Oroshit na u derdh zani
Se ç’ban m'ne serbjani.
Si ata trimat i kanë rrethue
Me vargoj na i kanë shtrëngue.
Zana e malit t'jam ankue
Curril gjaku a' tue shkue.
Mu në Shëshëz burrit t'botës
Pa iu trëmb qerpiku i lotës
Serbi thikën i ngul në krahnuer
Dedë Gjo' Luli' burrë malëcuer
S'u përkul as nuk u tut
Por po i thotë këto fjalë açik:
Gjaku em të të shkojë fli
Për me pshtue të ngraten Shqypni...
Ai edhe pse e parandjeu grackën, edhe pse e paralajmëroi vetë Nora, reja e tij, që ai e thirrte me përkëdheli "Djali ma i mirë i babës", që të mos udhëtonte në kohë të turbullta, për besë burrash shkoi në takim. Vetëm, kur në vend të prijësve, i doli përpara kapiteni serb Gjura, ai gjakftohtë, u tha mirditorëve, që e shoqëronin : - ... paskemi mbarue! Nuk e dha veten. As kur e prenë me bajonetë bashkë me shtatë mirditorët (1. Mark Llesh Doda, 2. Ndue Kol Pjetri, 3. Zef Ndue Gjoka, 4. Preng Qup Deda, 5.Preng Gjok Skana, 6.Bib Marlula dhe 7.Llesh Deda), nuk e lëshoi veten dhe dha jeten në Sheshëz t'Oroshit në Mal të Shejt, e atje në grykë të shpellës së Akullit, që është 15 metra e thellë në tokë. "Bash njiashtu si vepruen turqit me eshtnat e Gjergj Kastriotit e me prelatin e lavdishëm Imzot Pjetër Bogdanin, apo si vepruen ma vonë komunistat, tuej nxjerrë prej vorrit eshtnat e Mons. Jak Serreqit, Mons. Lazër Mjedjes, Mons. Gasper Thaçit, Mons. Ernest Cocit, Mons. Bernardin Shllakut e At Gjergj Fishtës e së bashku me atë, pa dijtë gja, të Dedë Gjo’ Lulit, eshtnat e të cilit françeskanët i kishin ruejtë në vorret e tyne për t’i ba nji monument". Dhe me 18 mars të vitit 1964 do të vdiste edhe Nora, pjesëmarrësja e të gjitha luftërave të lavdishme për çlirimin e vendit dhe bashkimin gjithë shqiptar,dhe dëshmitarja e fundit e një tradhtie të madhe mbi vrasjen në prit të një luftëtari të dëshmuar kombëtar.
Referime
Lidhje të jashtme
Bik Ndoja - Kënga e Dedë Gjon Lulit
Hero i Popullit
Lindje 1840
Vdekje 1915
Njerëz nga Malësia e Madhe
Prijës popullorë shqiptarë
Njerëz nga Vilajeti i Shkodrës
Kryengritës shqiptarë të Perandorisë Osmane |
2130 | Abdullah bej Dume-Frashëri njohur thjesht si Abdyl Frashëri (Frashër, 1839 - Stamboll, 23 tetor 1892) ka qenë deputet shqiptar në Mexhlisin Osman, një nga udhëheqësit kryesorë të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.
Biografia
Ai lindi në fshatin Frashër të Vilajetit të Janinës (sot në rrethin e Përmetit), i biri i Halit beut (1797–1859) dhe Emine hanëmit (1814–1861). Nga i ati ishin pasardhës timarlinjsh me prejardhje nga Berati që më vonë u njohën si Dulellarët, ndërsa familja e së ëmës qenë pinjoj të Iljaz bej Mirahorit.
Kaloi pjesën e parë të jetës në fshatin e lindjes deri në moshën 18-vjeçare kur u vendos për nevoja pune në Janinë. U shqua si personalitet politik qysh më 1877, sapo u duk se Kriza Lindore po rrezikonte trojet shqiptare. Si kryetar i Komitetit Shqiptar të Janinës që u formua po atë vit, hartoi projektin e shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë me anën e kryengritjes çlirimtare antiosmane. Por shpresat e tij se idenë e shtetit shqiptar do ta përkrahnin rivalët e Perandorisë Ruse, të cilët nuk e dëshironin supremacinë e saj në Gadishullin Ballkanik, nuk u realizuan. Bisedimet që zhvilloi me përfaqësuesit e Greqisë në korrik dhe në dhjetor 1877, për një aleancë politike dhe ushtarake shqiptaro-greke kundër Perandorisë Osmane dështuan gjithashtu mbasi as Athina nuk e pranoi idenë e një Shqipërie të Pavarur në kufijtë e saj etnikë.
Në fund të vitit 1877, Abdyl Frashëri (atëherë deputet i Janinës në parlamentin e dytë osman), u zgjodh kryetar i Komitetit Qendror për Mbrojtjen e të Drejtave të Kombësisë Shqiptare, që u formua në Stamboll (Komiteti i Stambollit). Si kryetar i tij ai dha një kontribut të rëndësishëm në përpunimin e platformës politike që adoptoi lëvizja kombëtare pas fitores ruse mbi Perandorinë Osmane dhe sidomos pas nënshkrimit të Traktatit të Shën Stefanit. Sipas tezës së Abdyl Frashëri në kushtet e krijuara nga prirjet ekspansioniste të Rusisë cariste, nga interesat e fuqive perëndimore për ta mbajtur më këmbë Perandorinë Osmane dhe nga synimet e monarkive ballkanike fqinjë për ta copëtuar Shqipërinë, zgjidhja më e përshtatshme (një zgjidhje kjo e përkohshme) ishte krijimi i një shteti autonom shqiptar nën suzerenitetin e sulltanit ose, të paktën, krijimi i një vilajeti të bashkuar shqiptar në kuadrin e Perandorisë Osmane, i cili, po të realizohej, do të sanksiononte kufijtë etnikë të Shqipërisë dhe të drejtat kulturore të shqiptarëve.
Si një nga autorët kryesorë të platformës politike të Komitetit Qendror të Stambollit, të cilën Abdyl Frashëri e parashtroi publikisht edhe me anën e artikujve që botoi në disa organe të shtypit evropian gjatë pranverës së vitit 1878, ai mori pjesë aktivisht në themelimin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Pas themelimit të Lidhjes, e cila e adoptoi këtë platformë, Abdyl Frashëri. u shqua si udhëheqës, organizator, diplomat dhe aktivist i saj. Veprimtarinë e tij kryesore e zhvilloi sidomos në viset e vilajetit të Janinës dhe të Kosovës. Nuk e shkëputi asnjëherë luftën për mbrojtjen e tërësisë tokësore të atdheut nga lufta për autonominë e Shqipërisë. Mori pjesë pothuajse në të gjitha kuvendet kryesore që u organizuan nga Këshilli i Përgjithshëm i Lidhjes Shqiptare ose nga komitetet ndërkrahinore të saj. Kudo udhëhoqi krahun autonomist të lëvizjes. Në Kuvendin themelues të Lidhjes së Prizrenit u zgjodh kryetar i koinisionit të punëve të jashtme të saj. Ai përfaqësoi Toskërinë në Kuvendin e Parë të Dibrës (1 nëntor 1878), ku u miratua rezoluta me të cilën kërkohej zyrtarisht nga Porta e Lartë krijimi i vilajetit të bashkuar autonom të Shqipërisë. Ai qe organizatori kryesor i Kuvendit të Prevezës (janar 1879), i cili arriti ta pengonte lëshimin e Çamërisë në favor të Greqisë. Në pranverën e vitit 1879 kryesoi delegacionin e Lidhjes që vizitoi kryeqytetet e Fuqive të Mëdha për të mbrojtur nga afër tërësinë territoriale dhe të drejtat për autonomi të Shqipërisë. Abdyl Frashëri, ishte promotori i projektit që miratoi Kuvendi i Dytë i Frashërit për të formuar qeverinë e përkohshme. Ai udhëhoqi gjithashtu Kuvendin Kombëtar të Gjirokastrës që u shpreh për krijimin e shtetit autonom shqiptar me anën e lëvizjes së armatosur.
Abdyl Frashëri, e mbrojti programin e Gjirokastrës në Kuvendin e Dytë të Dibrës ku udhëhoqi si gjithnjë krahun radikal të lëvizjes. Edhe pse programi i autonomisë nuk u pranua nga përfaqësuesit e rrymës së moderuar, ai kaloi në Kosovë dhe aty së bashku me bashkëluftëtarët e vet kosovarë, vuri në jetë vendimet e Gjirokastrës. U bë anëtar i qeverisë së përkohshme që u formua në Prizren në fillim të vint 1881 dhe dha një kontribut të rëndësishëm né përgatitjet politike dhe ushtarake që u morën për mbrojtjen e autonomisë kundër ekspeditës ushtarake osmane.
Pas shtypjes së Lidhjes, më 2 maj 1881 mbërriti në Manastir i përcjellur prej një oficeri të xhandarmërisë dhe shtatë xhandarëve kalorës. Mbasi qe arrestuar duke shkuar nga Dibra në Elbasan tek Mahmud bej Biçakçiu. Prej aty iu dërgua Dervish Pashës në Prizren, i cili e burgosi në kalanë e qytetit ku qëndroi tre vjet që ia rrënoi shëndetin kryekëput. Më tej u internua së bashku me familjen e tij në Balliqeser e në Bandërma të Anadollit për afro dy vjet të tjera. Në fund u amnistua me ndërhyrjen e Gazi Osman Pashës, heroit të Plevnës; u kthye në Stamboll, ku u emërua përfaqësues i këshillit bashkiak të kryeqytetit. Ndërroi jetë në kryeqytetin e perandorisë pas një sëmundjeje të gjatë.
Shih edhe
Lidhja e Prizrenit
Rilindja Kombëtare
Literatura
Referime
Lidhja e Prizrenit
Lindje 1839
Vdekje 1892
Njerëz nga Frashëri
Politikanë shqiptarë
Sufi shqiptarë
Rilindas shqiptarë
Hero i Popullit
Njerëz nga Vilajeti i Janinës |
2131 | Ali pashë Shabanagaj i njohur më së shumti si Ali pashë Gucia (1828 - 5 mars 1888) ka qenë çifligar, funksionar i Perandorisë Osmane dhe kryetar ushtarak i Lidhjes të Prizrenit, ku u shqua në krye të aksionit të njësive të Lidhjes në mbrojtje të Plavës dhe Gucisë.
P. Gjergj Fishta e paraqet si figurë qendrore te kënga e 8 dhe e përmend edhe te kënga e 9 e veprës së tij Lahuta e Malcís.
Biografia
U lind më 1828 në Plavë ose në Guci, i biri i Hasan ose Hysen bej Shabanagës. Shabanagajt i përkisnin fisit të Gruemirës nga Malësia e Shkodrës, i pari i tyne Shaban Aga kishte qenë dhëndërr i Sulejman Pashës, sanxhakbeut të Shkodrës. Familja e tyre ka qenë brez pas brezi kryetare e bajraktarëve të krahinës, kishin privilegje, dhe prona në nahijen e Vasojeviqit, në Guci dhe në Beranë. Por këta prona i humbi më 1858, kur zona u bë pjesë e Malit të Zi dhe sistemi feudal osman mbaroi me reformat e Tanzimatit. Ndoqi dhe kreu medresenë në Pejë dhe shkollën ushtarake në Stamboll. Më 1845 u caktua kajmekam i kazasë së Gucisë, duke pasuar të atin në atë zyrë. Në luftën e parë osmano-malazeze mori titullin pashë dhe i priu 5,000 bashibozukëve shqiptarë. Në vitet gjashtëdhjetë mbështeti lëvizjen e fiseve muslimane shqiptare kundër reformimeve që do të aplikoheshin në sajë të Tanzimatit, që do t'i mpakte privilegjet e vjetra.
Shërbeu në Luftë Ruso-Turke, ku luftoi në betejën e Moraçës më 11 qershor 1877, ku pati si komandant të fuqive shqiptare Mehmet pashë Maxharrin. Qe ndër nismëtarët për vetëdijësimin e shqiptarëve të trevave të Gucisë, Plavës dhe Rugovës që merreshin vesh për rrezikun që u kanosej nga Traktati i Shën Stefanit. Sipas caktimeve nga Lidhja e Prizrenit, në krahinat ku Ali Pasha qeveriste, u dha urdhëri të organizoheshin 2,000 shpirtra në Guci dhe 2,000 në Rugovë. Shkoi shpesh në Stamboll që të negocionte me Sulltanin dhe iu dha titulli mir-i miran. Pasi Porta caktoi Mehmet pashë Maxharrin si komisar të lartë për të mbikëqyrur dorëzimin e territoreve (Plavës dhe Gucisë, Malit të Zi), ky i kërkoi Ali Pashës kur ky kishte rënë në Gjakovë që të kërkonte ndihma të tjera, që të shpërndante fuqitë që kishte organizuar në Guci e në Plavë; ky iu përgjigj që "nuk do ta bënte kurrë një tradhëti të tillë".Pasi edhe Kongresi i Berlinit ripohoi qëndrimet e traktatit për viset e Plavës dhe Gucisë, Ali Pashë Gucia nxiti krerët e krahinës, mes të cilëve Jakup Ferrin i cili u mundësoi gatishmërinë e fiseve të Gashit dhe Krasniqes. Mali i Zi pasi mori garancinë që mund t'i zinte ushtarakisht viset, u prit me armë nga forcat e Lidhjes në Velikë, Pepiç dhe Nokshiq. Qëndresa shqiptare pati një jehonë të bujshme edhe në shtypin evropian, i cili nisi të merrej me çështjen shqiptare. Pas luftimeve për mbrojtjen e Hotit dhe Grudës, u caktua Ulqini për t'u dhënë malazezëve. Ali Pashë Gucia shkoi në Pejë e Prizren dhe nisi njerëz në Dibër që të nxirrte kushtrimin për të mbrojtur Ulqinin. Korrikun e 1880 u paraqit në Ulqin me 3,500 shqiptarë për të penguar dorëzimin e qytetit. Gjatë Luftës së Ulqinit, sipas dokumenteve britanike, nxiste sulme të kombinuara kundër malazezëve më 19 gusht 1880.
Nuk dihet gjësendi për qëndrimin e tij në muajt kur kryesia e Lidhjes dëboi autoritetet osmane, por kur erdhi Dervish Pasha për të rikthyer rendin shtetëror, Ali Pasha u dorëzua. Me amnistinë e Sulltan Abdyl Hamidit, iu dhurua çifligu i Agabashit afër Shkupit dhe pas dëshirës së tij u emërua mytesarif i Pejës si shpërblim për qëndrimin e tij centralist përgjatë veprimtarisë së Lidhjes. Më pas Ali Pasha çoi të rinj shqiptar që të shërbenin në gardën e sulltanit.
Mbante pranë vetes një përkthyes për të huajt, i cili fliste italisht dhe gjermanisht, kurse turqisht dhe serbisht dinte vetë.
Më 29 nëntor 1887 iu bë një pritë nga Adem Guska (Guzka është në raportin konsullor të 5 dhjetorit 1887, faqe 1) në Grykë të Rugovës të organizuar nga Haxhi Zeka, kryetar i kahut radikal të Lidhjes. Haxhi Zeka ishte në mënyrë të veçantë i armiqësuar me bejlerët e Pejës, Mahmutbegollët, dhëndërr i të cilëve ishte Gucia. Pritës i mbijetoi, por vdiq më pas më 5 mars 1888. Burime të tjera pohojnë se u vra nga rugovasi Haxhi Meta, shprehimisht njeri i Haxhi Zekës, më 1307 h. Malije (1892/93) në çarshi të Pejës.
Referime
Lindje 1828
Vdekje 1885
Pashallarë shqiptarë
Ushtarakë shqiptarë
Myslimanë shqiptarë
Lidhja e Prizrenit
Personeli ushtarak osman në shekullin 19 |
2132 | Sefë Kosharja ( 1825 -1881), ishte veprimtar aktiv i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Ishte nga fshati Koshare i rrethit të Ferizajit. U shqua në pritën që forcat vullnetare të Lidhjes së Prizrenit organizuan më 21 prill 1881 në afërsi të fshatit Koshare kundër ushtrive osmane të komanduara nga Dervish pasha. Pas betejës Sefë Kosharja u kap i plagosur nga forcat e armikut. Meqenëse nuk pranoi ta dënonte veprimtarinë e Lidhjes, Dervish pasha e vari po atë ditë, para fshatit, në majë të një lisi. Për qëndrimin heroik që mbajti para litarit, populli i Kosovës e përjetësoi me një këngë në të cilën thuhet midis të tjerave:
"Sefë Kosharja i par' i fisit Hije të paska maja e lisit! - Po, hije m'ka mue o djemt' e mij, se kam lanë shpirtin për Shqipni!"
" Sefë Kosharja o i pari i fisit, hije te paska o maja e lisit. Hije m'ka mu e djemt e mije, kam dhane jeten o për lirije, kame dhane jeten o për lirije jam Shqiptar o Kosovarlie. S'na ka le o lokja prej barkut, na ka qit o kulla prej gjakut." Sefë Mahmuti ka lindur në fshatin Koshare, afër Ferizajt,rreth vitit 1825. Të dhënat gojore bëjnë me dije se përafërsisht rreth vitit 1855, autoritetet turke e kanë rekrutuar në radhën e nizamëve, ku kishte shërbyer pesë vjet. Pasi kishte kryer nizamin, për shkak të meritave ishte caktuar redif, një formacion i rezervistëve të rregullt, të cilët ishin të obliguar t’i përgjigjeshin mobilizimit në rast se u kërkohej. Dy vjet të tjera si redif kishte shërbyer në Stamboll. Rreth vitit 1867 kthehet në vendlindje, martohet dhe krijon familje. Në vitin 1876 së bashku me disa redifë të tjerë ishte ftuar në Stamboll dhe ishte caktuar të luftonte në radhët e Osman Pashës, në Frontin verior të Bullgarisë, në Plevne, ku ishte zhvilluar njëra ndër betejat më të fuqishme dhe më të përgjakshme të kohës. Gjatë kohës së nizamit kishte qenë topçi i dalluar. Edhe në radhët e forcave të Osman Pashait, në Plevne kishte udhëhequr një bateri të topave të rëndë. Në luftimet e zhvilluara fyt për fyt me forcat e koalicionit të popujve sllavë në Frontin e Plevnës, në vitin 1877 ishte plagosur rëndë dhe thuhet se e kishte humbur njërin sy. Pasi ishte shëruar gjatë qëndrimit në Stamboll, në pranverë të vitit 1878, lirohet të kthehet vendlindjen e tij, në Koshare, një lokalitet i njohur i Rrafshit të Kosovës, që shtrihet në një fushë të gjerë mes Shtimes dhe Ferizajt, (ish- Tasjan). Dëshmitë gojore flasin se Sefë Kosharja ka marrë pjesë edhe në likuidimin e bandave greke, të cilat masakronin popullatën shqiptare islame dhe turke. Madje thuhet se në një dyluftim kishte vrarë një komandant grek, të cilit ia kishte marrë edhe shpatën si trofe. Shpata deri vonë është ruajtur te stërnipat e tij në Shtime. Ka edhe mendime se syrin e kishte humbur në luftë kundër bandave greke. Si veteran i luftës së Plevnës, ku Osman Pashai dhe trimat e tij kishin shkruar sa e sa shembuj trimërie, Sefë Kosharja ishte mirëpritur nga bashkëkohësit si luftëtar i dalluar dhe i kalitur ndër beteja. Në saje të dokumenteve të zbuluara nga pasardhësit e tij dhe të përkthyera nga gjuha gjermane nga studiuesi, Selver Islamaj, i Institutit të Historisë së Kosovës, në vitin 2015, bëhet e ditur se Sefë Kosharja ai ka qenë njëri ndër personalitetet më të njohura të Ligës ( Lidhjes Shqiptare të Prizrenit) Ishte shumë i afërt me Mic Sokolin, për të cilin thuhet se e kishte liruar nga burgu i Pejës, në rastin kur ushtarët turq po bënin përpjekje ta nisnin për në Stamboll. Në prill të vitit 1881, ai do të bëhet i njohur në kreun e Betejës së Koshares e Slivovës. Asokohe, Sefë Kosharja ishte në radhët e Mic Sokolit, Sylejman Vokshit, Smajl Hysenit, Ali Ibrës e luftëtarëve të tjerë të njohur të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Duke qenë se gjatë shërbimit në ushtrinë turke kishte qenë i njohur si artiljer, para fillimit të Betejës kishte shfaqur mundësinë e rrëmbimit të disa topave të një baterie turke, e cila më 15 prill të vitit 1881, ishte vendosur përballë Kodrës së fshatit Koshare. Në çastin kur gjylja e topit kishte goditur Mic Sokolin dhe disa nga bashkëluftëtarët e tij, Sefë Kosharja ishte plagosur. “Në afërsi të Shtimes, Dervish Pashës ia sollën një shqiptar të moshuar, me një sy, i cili i kishte bllokuar ushtarët turq dhe kishte marrë peng një oficer turk. Ai, ishte i njëjti Sevo ( Sefa), për të cilën flitej se kishte shumë ndikim në Ligë, (në Lidhjen e Prizrenit). Javën e kaluar kishte shkuar në Shtabin e Përgjithshëm te Dervish Pashai dhe i kishte kërkuar atij që të mos e dërgonte ushtrinë në drejtim të kryengritësve, sepse gjakderdhja do të ishte e pashmangshme. Atij i kishin thënë se rrugën e ushtrisë turke nuk mund ta ndalonte askush”. Dokumenti nr. 2. Më 20 prill kapet gjallë nga forcat e Dervish Pashait dhe me urdhër të tij dënohet me vdekje-varje në litar. Po ashtu, autoritetet turke ia kishin tërhequr vërejtjen familjes dhe të afërmve, që trupi i tij të mos hiqej nga litari pa kaluar 7 ditë. Tri ditë më vonë, gjatë natës, nipat e tij, ( bijtë e motrës) Shaban dhe Asllan Emini nga lagja Hysiqi e Shtimes e kishin liruar nga litari dhe e kishin varrosur në një vend të fshehtë. Pas një kohë kishin kontaktuar dajallarët, të cilëve u kishin bërë me dije se ku e kishin varrosur dajën e tyre, Sefë Mahmuti. Figura e Sefë Koshares në tekstet e historisë tonë kombëtare ende ka mbetur në mungesë të të dhënave relevante dhe të dokumenteve të zbuluara ndërkohë. Zbulimi i dy dokumenteve të kohës së Austro-Hungarisë, të datuara më 23 prill 1881, ofrojnë shumë të dhëna deri tani të panjohura për jetën dhe veprën e tij heroike. Personaliteti i Sefë Koshares duhet të ndriçohet në tërësi, meqë tani nuk mungojnë dokumentet relevante historike. Referencat:
Dokumenti në katër faqe i raportuesit, Schmucke, në gjuhën gjermane. 23. 4. 1881.
Dokumenti i dytë i një raportuesi anonim, po në gjuhën gjermane, faqja e fundit, nuk ka datë të caktuar, meqë është fletë e shkëputur…
Historia e Popullit Shqiptar, II, Toena f. 224.
Epika historike II, Tiranë 1981, f. 306. Të dhëna gojore nga familjarët:
Ilaz Mahmut Ilazi, Koshare.
Afrim Sefedin Ilazi, Ferizaj.
Haki Emrush Hysiqi, Shtime.
Shiko dhe këtë
Lidhje të jashtme
Piktur e Sefë Kosharës
Biografi shqiptarësh
Vdekje 1881
Shqiptarë të ekzekutuar
Lidhja e Prizrenit
Dëshmorë
Shqiptarë në shekullin e 19 |
2133 | Mic Sokoli (1839-1881) është i një figurë nacionaliste shqiptare, prijës i forcave të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, lëvizjes prej së cilës ra dëshmor.
Biografia
U lind më 1839 në Fang të Bujanit (sot në Rrethin Tropojë), të Malësisë së Gjakovës në kohën e Perandorisë Osmane. Ishte i biri i Ramë Alisë të Mul Osmanit, në familjen e bajraktarëve të Krasniqes, dhe nga i pari i tyre u quajtën Mulosmanajt. Në pinjojt e kësaj shtëpie detyra e bajraktarit lëvizte mes vëllezërve, në kohën e Micit bajraktar ishte kushëriri i tij i dytë Halili i Binak Alisë.
Mori pjesë në lëvizjet e ndryshme të Lidhjes së Prizrenit, që me Aksionin e Gjakovës e më pas në mbrojtjen e Plavës dhe Gucisë nën Ali bej Gucinë, ku luftoi në betejën e Nokshiqit.
Në prill të 1881, duke përkrahur krahun autonomist brenda Lidhjes, njësitë e së cilës të komanduara nga Sulejman agë Vokshi u ndeshën me trupat osmane të komanduara nga Dervish Pasha në Slivovë, ku dhe vdiq duke i vënë gjoksin topit.
Trashëgimia
Akti i tij i të vënit gjoksin topit u cilësua akt heroik, duke parë se si bashkëluftëtarët e tij po zmbrapseshin para topit. Për bëmën e tij, populli i këndoi këngë si "Xhamadani i Trimnisë", "Mich Sokoli n'dy tagana".
Republika Popullore e Shqipërisë i dha titull "Hero i Popullit".
Piktori Sali Shijaku më 1969 i bëri një tablo momentit të fundit të jetës së heroit dhe Sulejman Krasniqi shkroi një roman me titullin "Mic Sokoli".
Shih edhe
Rilindja Kombëtare
Referime
Prijës popullorë shqiptarë
Lindje 1839
Vdekje 1881
Dëshmorë
Lidhja e Prizrenit
Njerëz nga Malësia e Gjakovës
Hero i Popullit
Kryengritës shqiptarë të Perandorisë Osmane |
2134 | Haxhi Zekë Byberi i njohur në histori Haxhi Zeka (Shoshan, 20 dhjetor 1832 - Pejë, 21 shkurt 1902) ka qenë ndër organizatorët e Lidhjes së Prizrenit dhe përkrahës i krahut autonomist të saj, drejtues i degës së Pejës të Lidhjes, ku u shqua si prijës ushtarak me kontribut në Mbrojtjen e Plavës dhe Gucisë. Vite më pas u përpoq të përtërinte të njëjtën frymë lëvizjeje nëpërmjet Lidhjes së Pejës.
Jeta
Lindi më 20 dhjetor në fshatin Shoshan të Malësisë së Gjakovës, i biri i Mehmetit të Abedin Byberit dhe Zelfije gjocaj nga Deçani. Familja e tij u shpërngul në Pejë, ata ishin pronarë tokash dhe Haxhiu ishte tejet karizmatik. Qe ndër organizatorët të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit dhe një nga luftëtarët më të vendosur për autonominë e vilajeteve shqiptare dhe mbrojtjen e tërësisë territoriale të tyre. Në Kuvendin e parë të Lidhjes, më 10 qershor 1878, u zgjodh anëtar i Komitetit Qendror të saj. Mori pjesë, si komandant ushtarak, në krye të forcave të Lidhjes në aksionin e Gjakovës, në shtator 1878 kundër Mehmet Ali Pashës.
Krahas udhëheqësve të tjerë politikë e ushtarakë të Lidhjes luftoi në fund të 1879-ës dhe në fillim të 1880-ës për mbrojtjen e Plavës e Gucisë kundër forcave të Malit të Zi. Komandonte fuqinë e Pejës, ku pranë tij u shqua Çelë Shabani; Haxhiu me të hollat e veta e mbajti ushtrinë gjatë gjithë dimrit. Në pranverën e vitit 1881 mori pjesë në betejat kundër ushtrisë së komanduar nga Dervish Pasha.
Së bashku me Sulejman Vokshin dhe Kadri Bajrin, Haxhi Zeka më 1884-1885 udhëhoqi kryengritjet antiosmane të shqiptarëve të Kosovës, që synonin të rimëkëmbnin Lidhjen dhe të vinin në jetë idetë e saj autonomiste. Më 1893 Haxhi Zeka me Bajram Currin organizuan kryengritjen që përfshiu Pejën, Gjakovën e vise të tjera të Kosovës kundër padrejtësive ekonomike e politike të perandorisë. Pasi autoritetet e shtruan me njësi ushtarake kryengritjen, Haxhi Zeka kërkoi që të dorëzohej vetëm tek sulltani; në dhjetor 1893 u dërgua i shoqëruar në Stamboll, ku u prit miqësisht nga Sulltani. Atje kaloi dy vite mërgim "vullnetar" dhe u kthye më 15 tetor 1895, i pritur me të madhe nga bashkëatdhetarët e tij në Shkup dhe Pejë. Sipas disa burimeve, Haxhi Zeka me pasues të tij shkoi të shërbente në Luftën Greko-Osmane.
Më 1897 kryesoi një kryengritje që nisi në Kosovë. Në bashkëpunim me Komitetin Shqiptar të Stambollit të kryesuar nga Sami Frashëri dhe atdhetarët e tjerë brenda dhe jashtë atdheut, Haxhi Zeka organizoi më 23-29 janar 1899 në Kuvendin e Pejës ku u mblodhën 450-500 vetë u themelua Lidhja e Pejës dhe u zgjodh kryetar i Komitetit të saj, dhe përfaqësonte programin autonomist të Komitetit të Stambollit. Shumë qytete shqiptare shprehën solidaritet ndaj këtij organizimi.
Në prill-maj 1899 organizoi të parat komitete luftëtarësh të përgatitur në përballimin e grupeve revolucionare bullgare. Këto komitete u përgatitën më pas për kryengritje kundër perandorisë, por u shtruan nga Porta e Lartë. Vijoi të mbante takime në pjesën veriore të vilajetit të Kosovës, në synim për t'i bashkuar shqiptarët kundër osmanëve dhe fqinjëve. Në shkurt të 1901 në cilësinë e kryetarit të Lidhjes, organizoi një tubim te Tyrbja e Sulltan Muratit në Fushë Kosovë ku u shpreh për shqetësimet e tij për viset shqiptare; duke u bërë kësodore gjithnjë e më shumë armiku kryesor i ambicieve serbe.
Mendohet se Haxhiu i ofroi disa herë Perandorisë Austro-Hungareze shërbimet e veta dhe idenë për një bashkim mes Vilajeteve shqiptare dhe saj, por autoritetet vjeneze nuk i zinin besë sepse qe tejet i lidhur me oborrin sulltanor.
Autoritetet serbe i dërguan konsullit të tyre në Prishtinë, Sima Abramoviç, armikun personal të Haxhiut, gjakovarin Mehmed Zaimin. Ky nxiti të birin, kapitenin e zaptijeve Adem Zajmin që ta vriste Haxhi Zekën; kjo ndodhi më 21 shkurt 1902 në pazarin Pejë. Haxhiu u varros në varrezat e xhamisë Sulltan Mehmed Fatih në Pejë. Vrasja e tij bëri të binte në fashë kryengritjet shqiptare që kishin shpërthyer në krejt vilajetin e Kosovës.
Dorërasi u vra më 1912 nga autoritetet serbe, pasi kërkoi shpërblimin e premtuar para vrasjes.
Trashëgimia kulturore
Pronat e lëna
Mulliri i Haxhi Zekës është kompleks i madh i trashëgimisë industriale i cili i takon pjesës së dytë të shekullit të 19-të. Është ndërtuar me ndihmën e austro-hungarezëve. Ndërtesa përbëhet nga mulliri dhe hambari. Për kohën në të cilën u ndërtua ishte objekti më i lartë i cili posedonte tre kate. Fasada është nga guri i kombinuar, tulla, dritare hark dhe korniza. Mulliri i Haxhi Zekës është mulliri i parë në Kosovë dhe regjion i cili ka pasur teknologji më të përparuar të sjellur nga Austria. Fillimisht mulliri ka punuar me ujë, pastaj është përdorur energjia elektrike. Aty ka filluar ekonomia industriale në Pejë. Në të kaluarën i gjithë regjioni ka kryer shërbimet e bluarjes së drithit dhe prodhimit të miellit.
Pas vdekjes së Haxhi Zekës, udhëheqës u bë nipi i tij, Jashar Pasha. Në vitin 1997 u mor në mbrojtje nga shteti. Gjatë luftës së vitit 1998-1999, mulliri u dogj por u restaurua dy herë: në vitin 2004 pjesa e mullirit dhe në vitin 2016 pjesa e hambarit.
Në afërsi të sheshit "Haxhi Zeka" gjendet Kulla e Pashës apo e njohur edhe si Kulla e Haxhi Zekës, muret e së cilës janë të përbëra me punimet karakteristike të mjeshtërve shqiptar të asaj kohe si: luani, vula e Sulejmanit etj. Ka arkitekturë karakteristike të shekullit XVIII dhe XIX, është dykatëshe e ndërtuar prej guri dhe me dritare e frëngji të punuara me përkushtim nga mjeshtër shqiptarë.
Në nder të tij
Universiteti publik i Pejës, pasardhës i Fakultetit të Shkencave të Aplikuara në Biznes, mban emrin "Haxhi Zeka". Gjithashtu një sheshit i është vënë emri i tij, në qendër të sheshit ndodhet shatërvani i ndërtuar në shek. XVI afër të të cilit ndodhet edhe shtatorja e Haxhi Zekës.
Referime
Lindje 1832
Vdekje 1902
Myslimanë suni shqiptarë
Njerëz nga Malësia e Gjakovës
Lidhja e Prizrenit |
2135 | Elena Gjika (Dora d'Istria, Bukuresht, 1828 - Firenca, 1888) ishte shkrimtare dhe publiciste përparimtare rumune me origjinë shqiptare.
Jeta
Elena Gjika u lind me 22 janar 1828 në Bukuresht. Ajo ishte e bija e Mihal Gjikës (1794 - 1850), vëllait të Princit të Vllahisë Grigor Gjika IV dhe e Katarina Gjikës, lindur Faca (1809-1853). E ëma e saj, Katarina (Katinka), ishte një grua e shkolluar, e cila ka përkthyer në rumanisht librin "De l'éducation des enfants" (Edukimi i fëmijëve - 1839) shkruar nga mësuesja franceze Henriette Campan. Elena Gjika mori një arsim të shkëlqyer, duke studiuar letërsinë së pari në Dresden, (Gjermani), pastaj në Vjenë (Austri), Venedik (Itali) dhe së fundi në Berlin ku diplomoi në fushën e letërsisë së vjetër greke te profesori gjerman Alexander von Humboldt.
Elena Gjika u kthye përsëri në vendin e saj në 1849 dhe u martua me dukën rus Aleksandër Kolstov-Massalski. Për disa vjet ajo jetoi në Rusi, kryesisht në Shën Petërsburg, por nuk i ushqeu pikëpamjet nacionaliste të burrit të saj rus, as fanatizmin Ortodoks të Oborrit të perandorit despotik Nikolla. Kur shëndeti i saj u përkeqësua në klimën ruse, ajo mori këshillën pastaj në një udhëtim nëpër Greqi dhe Anadoll. Përfundimisht, ajo u kthye në Itali, duke jetuar në një vilë në Firence. Herë pas here Gjika udhëtonte për në Francë, Irlandë dhe Shtetet e Bashkuara.
Si publiciste dhe shkrimtare (kryesisht në frëngjisht) Elena Gjika u bë e njohur në vitin 1855. Ajo shkruante me emrin Dora D'Istria. Gjika botoi një numër shkrimesh që tregonin jo vetëm njohjet e gjuhëve rumanisht, italisht, gjermanisht, frëngjisht, latinisht, greqisht (e vjetër dhe moderne) dhe rusisht, por edhe njohuritë e saj në fushën e shkencës, fesë, politikës, si dhe talentin për të paraqitur pikëpamjet e saj.
Vepra e saj e parë ishte La vie dans l'Eglise monastique Orientale - "Jeta monastike në Kishën Lindore" (Bruksel 1855; Bot. II-Paris 1858), ku ajo bëri thirrje për shfuqizimin e urdhrave të manastirit. Ajo u pasua nga La Suisse allemande - "Zvicra gjermane" (Gjenevë 1856, 4 Vëllime, gjermanisht; Bot. II, Zürich 1860, 3 Vëllime), një përshkrim i Zvicrës dhe popullit të saj, me një pjesë që përshkruan një ngjitjen në malin Monk.
Në shkrimin Les femmes en Orient - "Gratë në Orient" (Zürich 1859, 2 Vëllime), ajo shkruante për emancipimin e grave në Levant (Mesdheu Lindor), në një tjetër, Des femmes, par une femme - "Rreth grave, nga një grua" (Bot. II, Bruksel 1869, 2 vëllime), ajo krahasonte gjendjen e grave në Evropën latine, me ato në Gjermani, dhe kërkonte me fjalë të forta trajtimin e barabartë të burrave dhe grave. Përpara kësaj, ajo botoi Ekskursions en Rouméllie et en Moree - "Ekskursione në Rumeli dhe More" (Zürich 1863, 2 Vëllime), ku ajo përpiqej të tregonte se Greqia e lashtë kishte të njëjtën detyrë civilizuese si Gjermania e kohës së saj.
Ajo gjithashtu botoi tregimin Au bord des lacs helvétiques - "Lundrim në liqenet zvicerane" (Gjenevë 1861), romanet Fylétia e Arbenoré prej Kanekate laoshima (Livorno 1867), Gli Albanesi in Rumenia, një histori e princëve Gjika, nga familja e saj, në shekujt e 17-të deri 19-të (Bot. II, Firenze 1873), dhe La poésie des Ottomans (Bot. II, Paris 1877), si dhe shkrime të shumta mbi historinë e letërsisë, poezisë, çështje politike, shoqërore dhe fetare, historike, arti etj. në revista të mirënjohura franceze (sidomos në Revue des Deux Mondes), belge Libre Recherche, italiane Diritto, Antologia nuova, Rivista europea etj. dhe revista zvicerane, greke, rumune dhe amerikane.
Elena Gjika ishte gjithashtu piktore. Ajo ishte anëtare e shumë shoqërive të studiuesve, të tilla si Akademia italiane, ajo u emërua edhe qytetare nderi nga parlamenti grek dhe shumë qytete italiane.
Ajo ishte gjithashtu një alpiniste. Ajo arriti të zbulojë universin femëror nëpërmjet udhëtimeve të saj të shumta dhe e “fotografoi” në të gjitha detajet nëpërmjet shkrimeve të saj të shumta që i botoi në revistat më prestigjioze të kohës.
Elena mori pjesë gjallërisht në lëvizjen kulturore përparimtare të Evropës si kundërshtare e sundimit despotik monarkist dhe e shtypjes Kombëtare. U radhit në mes të 10 femrave më të ngritura intelektualisht ne botën e asaj kohe. Përkrahu nxehtësisht Rilindjen Kombëtare Shqiptare, mbajti lidhje të ngushta me veprimtarë të shquar të saj, si: Jeronim de Rada, Dhimitër Kamarda, Zef Jubani, Zef Serembe, Thimi Mitko etj. Ajo rrahu mendime për organizimin e lëvizjes kombëtare sidomos në vitet e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Në një varg studimesh: Kombësia shqiptare sipas këngëve popullore (La nationalité albanaise d'après les chants populaires, 1866), Shkrimtarët shqiptarë të Italisë Jugore (Les ecrivains albanais de l'Italie Méridionale, 1867), Shqiptarët në Rumani (Gli albanesi in Rumenia, 1873), etj., ajo vuri në dukje nëpërmjet këngëve popullore historike luftën shumëshekullore të popullit Shqiptar kundër sundimit osman. Në shenjë mirënjohjeje për ndihmesën e dhënë në njohjen e çështjes Shqiptare nga opinioni publik botëror, patriotët rilindës dhe arbëreshë të Italisë e të Greqisë i kushtuan librin me titull : Dora d'Istrias-Shqiptarët (A Dora D'Istria - Gli Albanesi, 1870), një përmbledhje vjershash patriotike.
Elena Gjika vdiq në Firence më 17 nëntor 1888 në moshën 60 vjeçare.
Vepra dhe shkrime
La vie monastique dans l'Église orientale - 1855), (Jeta monastike në Kishën Lindore)
Les femmes en Orient, 1859-1860, (Gratë në Lindje)
Des femmes par une femme - 1864, (Për gratë nga një grua)
La nationalité albanaise d'après les chants populaires - 1866, (Kombësia shqiptare sipas këngëve popullore)
Les Albanais des deux côtés de l'Adriatique - 1866, (Shqiptarët e të dy brigjeve të Adriatikut)
Les écrivains albanais de l'Italie Méridionale - 1867, (Shkrimtarët shqiptarë të Italisë Jugore)
Fylétia e Arbenoré prèj Känekate te laòishima (1867)
Exquises albanaises - 1868, (Skica shqiptare)
Gli Albanesi Musulmani - 1868 - 1870, (Shqiptarët myslimanë)
Marco Polo, il Cristoforo Colombo dell'Asia - 1869, (Marko Pollo, Kristofor Kolombo i Azisë)
Affaire de l'Albanie - 1872 (Çështje të Shqipërisë)
Gli storici della letteratura tedesca - 1872, (Historianë të letërsisë gjermane)
Gli albanesi in Rumania - 1873, (Shqiptarët në Rumani)
L'epopea persiana - Il Schah Nameh, 1873 - 1874, (Epopeja persiane - Shahnameja)
Rousseau sul lago di Bienne - 1888, (Rousseau në Liqenin e Bienës)
Shih edhe
Bukureshti
Familja Gjika
Vllahia (Rumani)
Shqiptarët në Rumani
Shkolla Normale e Bukureshtit
Lidhje të jashtme
La Suisse allemande et l'ascension du Moench by Dora d'Istria can be found in the database VIATIMAGES.
Liviu Bordas, Dor de Dunăre şi alte nostalgii cosmopolite - Preţul cosmopolitismului in Observator Cultural
DR.BAHTIE GËRBESHI ZYLFIU: KONTRIBUTI I SHQIPTARËVE NË RUMANI PËR ÇËSHTJEN KOMBËTARE
ELENA GJIKA - DORA D'ISTRIA, NJË ENCIKLOPEDI E GJALLË
Literatura
Albert Ramaj: Dora D’Istria (Elena Gjika) und die Schweiz. Die erste Frau (Albanerin), die Mönch bei Jungfraujoch im Jahre 1857 erreichte, in: Albsuisse, Nr. 10, S. 15, Zürich Dezember 2009.
Antonio D'Alessandri, Il pensiero e l'opera di Dora d'Istria fra Oriente europeo i Italia (Istituto per la storia del Risorgimento italiano, Biblioteca scientifica, Serie II : Memorie, vol. 54), Roma, Gangemi, 2007
Armand Pommier, Madame la comtesse Dora d'Istria (Brussels 1863)
Armand Pommier: Profils contemporains. La Comtesse Dora d’Istria [pseud., i.e. Elena Ghika, afterwards Princess Koltsov-Massalsky], sa vie et ses œuvres sur la Russie et sur l’Orient, etc. Brüssel 1863.
Bartolomeo Cecchetti, Bibliografia della Principessa Elena Gjika, Dora D’Istria (6. Ed., Florence 1873).
Bartolomeo Cecchetti: Bibliografia della Principessa Elena Ghika Dora d’Istria. Venedig: Naratovich, 1868 (6. Aufl., Florenz. 1873).
Bibliografia della Principessa Elena Ghika Dora d'Istria, compilata da Bartolomeo Cecchetti,Venezia, dal Prem. stabil. Tip. di P. Naratovich, 1868. [Cu dedicația: All illustre professore Govanni Veludo. Cartea se găsește la Biblioteca Academiei Române. Accesibilă la www.dacoromanica.ro]
Charles Yriarte: Les portraits cosmopolites. Paris: E. Lachaud, 1870.
Dibra Zenepe, Gjika, Elena (Elena Ghica, pen-name DORA D’ISTRIA) (1828?-1888?) , in De Haan, Francisca, Daskalova, Krassimira, Loufti, Anna (dir.), A biographical dictionary of women’s movements and feminisms. Central, Eastern, and South Eastern Europe, 19th and 20thCenturies, Budapest, New York, CEU Press, 2006, pages 158-160.
François Buloz, Revue des deux mondes, 1875. Fragment.
Laure Hinckel, Dora d’Istria, Le Dictionnaire universel des créatrices, Paris, Des femmes Antoinette Fouque, 2015
Maksutovici, Cristia, Dora d'Istria, prefață de Georgeta Filitti, Ed. Kriterion, București, 2004, 106 p.
Maksutovici, Cristia, Un nume pe nedrept uitat: Dora D'Istria, Ed. Ararat, 1997, 232 p.
Merita Sauku Bruci (Hrsg.): Lettere di una principessa (studio introduttivo, trascrizione e note). Elena Ghika a Girolamo de Rada. Tirana: Ed. Bargjini, 2004. ISBN 99927-969-5-2 (Letra të një princeshe.)
Mihaela Chapelan, L’identité rhizomatique de Dora d’Istria , Revue Électronique de Littérature Française, volume 6, no. 1, 2012, pages 126-135
Nathalie Clayer, Aux origines du nationalisme albanais, Editions Khartala, Paris, 2006, pages 193-240.
Nicolae Iorga, Lettres de Dora d'Istria. În: Revue historique du sud-est européen, 9/4-6, Paris, Librairie J.Gamber-București,Librairie Pavel Suru 1932, p.134-209
Referime
Lindje 1828
Shkrimtarë rumunë
Biografi shqiptarësh
Shkrimtarë shqiptarë
Vdekje 1888
Njerëz nga Bukureshti |
2136 | Kostandin Ndelka, i njohur si Kostandin Kristoforidhi (Elbasan, 22 maj 1827 ose 1830 - 7 mars 1895) qe gjuhëtar dhe përkthyes shqiptar. Me përkthimet e tij në përgjithësi dhe atë të Dhiatës së Re në veçanti ka dhënë ndihmesë vendimtare për themelimin e një gjuhe letrare shqipe.
Biografia
U lind në Elbasan më 1827, ndër burime të tjera figuron më 1830, i biri i tregtarit e kujunxhiut Anastas Ndelkas/Nelkos dhe Vasilijes së Josifit. Familja e tij përmendet për herë të parë më 1723. Kur ishte 14 vjeç, mbaroi mësimet e shkollës qytetëse greqishte të qytetit dhe i ati e dërgoi në gjimnazin "Zosimea" të Janinës.
Në Janinë u njoh me zv/konsullin austro-hungarez Hahn (me shërbim 1847-1850), i cili merrej me studimin e gjuhës shqipe dhe i mësoi shqipen për të studjuar Dhiatën e përkthyer nga Vangjel Meksi dhe Grigor Gjirokastritit. Ndihmoi po ashtu për Studimet Shqiptare të konsullit. Vitet që vijuan e gjetën mësues në shkollat greke në Tiranë më 1852, Elbasan e Berat. Më 1853 i vdesin prindët, detyrohet të shesë gjithçka dhe u vendos në Durrës ku punoi te nuni i tij Mimi Xhufka. Udhëtoi mbarë Shqipërinë për tregti dhe në fillimin e 1857 e gjejmë në Izmir ku me gjasë u takua për herë të parë me misionarët protestantë amerikanë, ku u rekrutua nga filologu dr. Rigzi. Shoqëria Biblike porsa po interesohej për Shqipërinë dhe ishte në kërkim të një përkthyesi. E fitoi këtë vend pune dhe më pas u regjistrua, më 1 mars ndoqi për katër muaj kurse në "Robert College" në lagjen Babek të Stambollit. Më tej iu ofrua që të vijonte studimet në kolegjin e Shoqërisë Biblike në Maltë (fund korriku 1857-1860), ku përfundoi përkthimin e Dhjatës së Re në të dy dialektet e shqipes. Dorëshkrimet e tij u dërguan në Londër më 15 mars 1860, por nga Londra nuk erdhi ndonjë përgjigje inkurajuese. U vendos në Tunis ku u martua dhe dha mësim në një shkollë greke nga 1861 deri më 1865. Në fund të majit 1865 u kthye në Stamboll me përkthimin e kryer të Dhiatës së Re në gegnishte. Aleksandër Tomson i Shoqërisë Biblike përmes një njohtësie me një riosh shkodran të shkolluar, Nikollë Serreqin, i cili me të shkuar në Stamboll e ndihmoi Kristoforidhin me redaktimin dhe sugjeron alfabetin latin me të cilin qe shkruar gegërishtja në Shkodër si traditë e autorëve të vjetër. Në nëntor të 1869 u zgjodh anëtar i Komisionit për Alfabetin e Shqipes. Qëndroi në Stamboll deri nga marsi i 1870, ku ishte i angazhuar me përkthime dhe botimin e tyre. Më 1870 kreu një udhëtim të gjatë rreth e përqark Shqipërisë dhe vitet në vijim i çoi mes Stambollit, Shqipërisë dhe Tunizit, ku jetonte familja e tij.
Prej vitit 1874 deri më 1878 pati një ftohje në marrëdhëniet mes tij dhe Shoqërisë Biblike, pasi dyshohej që nuk besonte sipas qasjes protestante nga një keqkuptim që kishte pasur në Maltë. Humbi punën dhe jetoi në mjerim sa në Shqipëri, sa në Tuniz. Me ndikimin e Alexander Thomson të degës së Stambollit u bë e mundur që të vazhdonte punën me Shoqërinë Biblike duke përkthyer e botuar, kështu që u zhvendos me këtë shkak në Stamboll familjarisht. Në kryeqytetin osman mbante kontakte me figurat kulturore shqiptare, qe mik i Jani Vretos. U përpoq të ishte politikisht aktiv dhe me njohjet e tij në Shoqërinë Biblike ti jepte zë kërkesave shqiptare për autonomi.
Më 1884 u kthye në Shqipëri dhe i ndërpreu marrëdhëniet me Shoqërinë Biblike njëherë e përgjithmonë. U përpoq të hapte një shkollë shqipe në Tiranë, por qe e pamundur duke qenë se autoritetet osmane nuk e lejonin këtë gjë prej ndodhive të pas-Lidhjes së Prizrenit. Më 1888 u kthye në Elbasan ku punoi si gjyqtar, punë të cilën e ushtroi deri kur ndërroi jetë, më 1895 te shtëpia e Taq Budës. U varros mbrapa absidës kryesore të kishën Shën Mërisë.
Familja
Kur punonte në Tunis u martua me Eleninë, e bija e një pasaniku grek, dhe patën shtatë fëmijë: Anastasin, Poliksenin, Anastasian, Kleopatrën, Aleksandrin, Stefanin dhe Filipin.
Vepra
Përkthime
Në Maltë përpilon dorëshkrimin Shënime mbi Shqipërinë, gjuha dhe përkthimi i shkrimeve të shenjta më 1860. I pajtuar prej Shoqërisë Biblike, Biblës i përktheu Besëlidhjen e Re, e cila u botua në Stamboll; Katër Ungjijtë dhe punët e Apostujve më 1866 në variantin gegnisht me shkronja latine dhe më 1879 në variantin toskërisht me shkronja greke. Gjithashtu përktheu dhe iu botuan libra të ndryshëm të Besëlidhjes së Vjetër. Mes dy botimeve përktheu dhe iu botuan Psalmet (1868 toskërisht Psalltiri, 1869 gegërisht Psalteri), Alfavitarin shqip (gegnisht 1866 & 1872, toskërisht 1872). Më 1870 është botuar Historia e shenjtësë shkronjë/Istoria e shkronjësë shënjtëruarë për djemtë, një përmbledhje e thjeshtuar dhe pjesë nga Dhiata e Vjetër, e cila merr rëndësi për informacionin në gjuhën shqipe për Biblën si tekst, autorësinë, historikun e librave të Biblës dhe veprimtarinë e Shoqërisë Biblike. Nga duart e tij dolën disa përkthime dhe ai vetë, me trastën e librave në krahë, merrej me shitjen e përkthimeve dhe të abetareve të veta. Të-bërëtë dhe të dalët (toskërisht 1880), Nomi i dytë (toskërisht 1882) Fjalët e urta të Solomonit dhe Vivla e Isaisë (toskërisht 1884). Systema diellore dhe Jetëshkronja e njerëzvet të ndriçim shkruar më 1885. Ka lënë dorëshkrim Kriesa, Të dalët gegërisht, si edhe disa shkrime të tjera që nuk janë gjetur.
Gramatika, fjalori dhe proza
Më 1882 boton në Stamboll me licensë prej Ministrisë së Arsimit të Perandorisë Osmane një gramatikë shqipe në dialektin toskë (Grammatiki tis alvanikis glossis). Pas vdekjes të së shoqes një vit pas vdekjes së tij, dorëshkrimet, fjalori dhe çdo gjë që kishte lidhje me rilindasin mbetën te shtëpia e dhëndrrit, Dhimitër Bibasë, i shoqi i Kleopatrës.
Vepra themelore e Kristoforidhit, fryt i një pune njëzetvjeçare, është Fjalori i gjuhës shqipe me 11.675 leksema i përpiluar në toskërishte me alfabet të mbështetur në shkronja greke dhe i botuar më 1904 në Athinë, botuar në Tiranë më 1961. Në të janë përjashtuar shumica e huazimeve, veçanërisht orientalizmat dhe greqizmat dhe bëhen përpjekje për të shpjeguar etimologjinë e fjalëve.
Kristoforidhi gjithashtu ka lënë tregimin e parë prozaik origjinal në gjuhën shqipe e njëkohësisht tregimin e parë për fëmijë, Gjahu i Malësorëvet (Hieja e Tomorrit) në të dy kryedialektet. Shkruar më 1884 dhe botuar për herë të parë më 1902 nga "Albania" e Konicës në Londër.
Referime
Leksikografë shqiptarë
Lindje 1827
Vdekje 1895
Njerëz nga Elbasani
Nxënësit e Shkollës Zosimea
Njerëz nga Vilajeti i Manastirit
Ortodoksë shqiptarë
Përkthyes të Biblës në shqip
Shkrimtarë shqiptarë për fëmijë |
2137 | Vaso Pasha apo Vasa pashë Shkodrani (arab.: واصه باشا; Shkodër, 17 shtator 1825 - Bejrut, 29 qershor 1892) i njohur në letërsinë shqipe thjesht si Pashko Vasa, qe nëpunës i konsullatës britanike në Shkodrën osmane, oficer kalorësie në Bolonjë, revolucionar i Risorgimento-s, nëpunës i Perandorisë Osmane dhe veprimtar i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Për shërbimet që i kishte bërë perandorisë, u dekorua me medaljet "Osmanije" dhe "Mexhidije", arit dhe argjendit.
Më 1978, me rastin e një qind vjetorit të Lidhjes së Prizrenit, eshtrat e tij u atdhesuan dhe tani prehen në varrezat e dëshmorëve të Shkodrës.
Biografia
U lind në Shkodër, i biri Mhill (Hilë) Gjokë Vasës dhe Drande Gjergjes, e motra do të ishte e ëma e Imzot Luigj Bumçit. Të parët e fisit të tij, nga i ati ishin me prejardhje mirditorë dhe të vendosur në qytet, në atë shtëpi ku sot është shtëpia-muzé e Pashko Vasës.
Pasi kreu mësimet e para në vendlindje, shërbeu si sekretar i konsulatës britanike nga 1842 deri më 1847, ku pati mundësinë të përmirësojë dijet e tij në italishte, frëngjishte, turqishte dhe greqishte. Gjithashtu kishte njohuri në anglishte e serbishte dhe më vonë mësoi edhe arabishten.
Viti italian
Më 1847 vajti në Itali, ku ziente lufta kryengritëse për liri, ku mori pjesë gjallërisht në radhët e forcave kryengritëse italiane. Në Bolonjë u caktua si oficer i Rojës Qytetare. I frymëzuar nga atdhetarët e shquar italianë, si Mazzini, Garibaldi, Gioberti, dhe të vendeve tjera si Mickieviçi etj. Idetë që e ushqyen për këtë qëllim solidar ai i shpreh në dy letra, që i dërgon nga Bolonja në qershor dhe korrik 1848, Nikolo Tomazeut. Në shpalljen e Republikës jetëshkurtër Venedikase nga Daniele Manin, mori pjesë përkrah kryengritësve kur u rrethuan nga ushtria austriake në Mestre. Ndërkohë që austriakët hynë me 28 gusht 1849, Vasa u largua me disa shokë tjerë për në Ankona ku u kap dhe si shtetas osman, u ekstradua në Stamboll.
Zyrtar osman
Më 1850 u punësua pa pagesë në Zyrën e Përkthimit të Sarajit Perandorak. Një vit më pas u emërua me rrogë nëpunës përkthimi në zyrën e shëndetësisë. Në vitin 1856 kaloi në Shkodër si përkthyes në shërbim të administratës lokale (sipas AQSH qe sekretar i Bib Dodë Pashës gjatë viteve 1951-1957), ku me ofiqin e zyrtarit osman shkoi në Cetinë t'i uronte princ Nikollës shërim të shpejtë. Gjatë luftës me Malin e Zi më 1860-61 kreu detyrën e sekretarit dhe përkthyesit të Ahmet Xhevdet Pashës, kur ky u dërgua me misioni të veçantë në viset shqiptare. Më pas punoi për verifikimin e gjendjes së marrëveshjes kufitare dhe në komisionin përkatës. I tërhequr pas inteligjencës së terxhumanit të tij, Xhevdet Pasha e mori me vete në postet drejtuese ku u emërua.
Ndoqi Ahmet Xhevdet Pashën në Bosnie, ku Vasa u bë përkthyes pranë divizionit ushtarak për njëzet muaj. Në tetor të 1863 pasi qe graduar nëpunës i gradës së tretë u kthye në Stamboll ku punoi stazhier për zyrën e korrespondencës me vendet e huaja. Më 1865 për herë të dytë u emërua përkthyes në Sanxhakun e Shkodrës. Më 1866 u dërgua në Halep me postin e zv/drejtorit për çështjet politike, ku do të emërohej drejtor më 1868. Në korrik të atij viti iu akordua grada e dytë e klasit special dhe u caktua me punë si kryesekretar i Këshillit të Lartë të Drejtësisë. Në shtator të 1869 merr gradën e parë të klasit të dytë dhe emërohet anëtar i Gjykatës Penale dhe Civile te Ministria e Drejtësisë. Më 1875 emërohet anëtar i Zyrës së Krimeve te Gjykata e Apelit dhe po atë vit u emërua kryetar i Komisionit të Reformave në Hercegovinë dhe më tej atë vit anëtar i Komisionit për Mbledhjen e Taksave në Bullgari.
Më 1876 u caktua nëpunës për borxhet tek zyra e zv/valiut të vilajetit të Manastirit dhe në gusht të 1877 këshilltar i Vilajetit të Kosovës. Më 1878 u emërua komisar i Rodopeve, brenda vitit emërohet anëtar i Këshillit të Shtetit dhe drejtor i zyrës së shtypit dhe botimeve. Në shtator të 1879 u emërua këshilltar i Vilajetit të Edernesë, ku punonte edhe Ismail Qemali.
Më 10 korrik 1883 me titullin vezir, u emërua mytesarrif i Malit të Libanit me qendër në Beirut, post që e mbajti derisa ndërroi jetë më 26 qershor 1892, pak para se t'i mbaronte mandati 10 vjeçar në atë post administrativ. Ritet funebër u kryen në kishën St-Louise des Capucins, në Bejrut dhe u varros në të ashtuquajturat "varrezat e pashallarëve" në kodrinën e Hazmiehut, në periferi e kryeqytetit të sotëm libanez.
Çështja kombëtare
Lidhja e Prizrenit
Si pjesë e parisë së bashkësisë shqiptare në Stamboll në mbështetje të Lidhjes së Prizrenit, më 20 qershor 1878 qe firma e parë në një memorandum dërguar ministrit të Punëve të Jashtme të Perandorisë Austro-Hungareze, kontit Andrassy. Në memorandum i luteshin që të kishin parasysh të drejtat shqiptare. Pjesë nga memorandumi ku kërkohej përparimi i synimeve kombëtare:«[...] Populli shqiptar i frymzuem prej traditave dhe interesave të tij do dhe dëshiron, të jetojë në gjinin e perandorís nën skeptrin e Madhnis së Ti Sulltanit dhe nuk pranon në asnji mënyrë që të jetë i damë prej saj. Mbas vendimeve të Shin Stefanit, mënyra e administrimit të mbrendshëm do të ndryshojë e në kët rasë populli shqiptar pa i cënue të drejtat e përjetshme të sovranitetit të Madhnis së Tij Sulltanit kërkon që të formohet për kët qëllim nji komision i përbâmë prej Shqiptarësh, i cili nën mbrojtje e Ti të naltë dhe me pëlqimin e Portës së Naltë të studiojë formën e përshtatshme dhe të ndalojë institucionet e reja lokale duke u a përshtat karakterit, zakoneve dhe nevojave të vendit. [...]»Pas Aksionit të Gjakovës, në tetor shkoi të takonte kontin Zichy, ambasadori i Austro-Hungarisë në Stamboll, të cilit i shpjegoi historinë e shqiptarëve dhe i kërkoi ndihmë. Konti i kërkoi ta përpilonte në frëngjisht, dhe më 22 tetor Vaso Pasha ia paraqiti në trajtë promemorieje ambasadorit, me titullin La vérité sur l'Albanie et les Albanais.
Krijimi i alfabetit shqip
Së bashku me figura të tjera kombëtare në Stamboll, si Hoxhë Hasan Tahsini, Jani Vreto dhe Sami Frashëri, ai luajti rol në krijimin e një alfabeti të shqipes dhe, lidhur me këtë, botoi një broshurë 16 faqesh me titull «L'alphabet latin appliqué à la langue albanaise». Ishte anëtar i Shoqërisë së të shtypurit shkronja shqip.
Vepra
Për atë çka pa e përjetoi në Itali, botoi pas një viti librin La mia prigionia, episodio storico dell'assedio di Venezia, 1850 (Burgimi im, episod historik nga rrethimi i Venedikut). Titull i ngjashëm me atë të kujtimeve të famshme të dramaturgut italian Silvio Pellico, Le mie prigioni (Burgjet e mija), botuar më 1832. Më 1873 botoi një përmbledhje me vjersha në italisht Rose e spine. Për përvojën e tij në Bosnie la veprën Bosnie et Hercegovine pendant la mission de Djevdet Effendi (shq. Bosnja dhe Hercegovina gjatë misionit të Xhevdet Efendiut) më 1865. Ndërsa më 1872 Esquisse historique sur le Monténégro d'après les traditions de l'Albanie (shq. Skicë historike mbi Malin e Zi sipas traditave të Shqipërisë).
Tituj të veprave
La mia prigionia, episodio storico dell'assedio di Venezia, Kostantinopojë, 1850.
La Bosnie et l'Herzégovine pendant la mission de Djevdet Efendi. Kostantinopojë, 1865.
Esquisse historique sur le Monténégro d'après les traditions de l'Albanie. Kostantinopojë, 1872.
Rose e spine. Konstantinopojë, 1873. - përkthyer me titullin "Trëndafila dhe gjëmba".
La vérité sur l'Albanie et les Albanais. Etude historique et critique. Paris, 1879.
Grammaire albanaise à l'usage de ceux qui désirent appendre cette langue sans l'aide d'un maître. Ludgate Hill, 1887.
Bardha de Témal, scènes de la vie albanaise. Paris, 1890.
Shiko dhe
Lidhje të jashtme
Pashko Vasa's works: text, concordances and frequency list (Albanian and English)
Referime
Lindje 1825
Vdekje 1892
Historianë shqiptarë
Shkrimtarë shqiptarë
Njerëz nga Shkodra
Katolikë shqiptarë
Pashallarë shqiptarë
Njerëz nga Vilajeti i Shkodrës
Poetë të gjuhës italiane
Shkrimtarë të gjuhës italiane
Shkrimtarë të gjuhës frënge |
2138 | Haxhi Ymer efendi Prizreni (Zgatar, 1820/21 - Ulqin, 12 qershor 1887) ka qenë hoxhë, myderriz, anëtar i tarikatit Nakshbendi, deputet i të parit parlament të Perandorisë Osmane dhe veprimtar aktiv i Lidhjes së Prizrenit.
Biografia
U lind më 1826 në Zgatar të Opojës, i biri i myderrizit Sulejman Ali Nuhit, bir i një familjeje myderrizësh dhe pronarësh në viset e Zgatarit. Gjyshi i tij, myderriz Ali Nuhi, njihej si themeluesi i xhamisë së parë të Opojës në Zgatar më 10 maj 1814. Nuk dihet se kur i ati i Ymerit u zhvendos në Prizren, ku ishte pronar dyqanesh, mullinjsh dhe shërbeu si imam në Xhaminë Bajraklie. Të tre djemt e Sulejmanit, Aliu, Ymeri dhe Osmani u shkolluan.
Ymeri ndoqi shkollën fillore dhe të mesme në vendlindje, më pas shkoi në Stamboll ku studjoi teologjinë dhe jurisprudencën islame. Pas studimeve punoi në medresenë e Prizrenit, ku u shqua si mbështetës i shtresave të ulëta kundrejt shtypjes së administratës osmane të kohës.
Pasi plasi Lufta Ruso-Turke, organizoi me parinë shqiptare komitetet e mbrojtjes territoriale të viseve shqiptare. Po atë vit u zgjodh deputet në Mexhlisin Osman në Stamboll dhe u anëtarësua në Komitetin i Stambollit kryesuar nga Abdyl bej Dume-Frashëri, me të cilin do të kishte lidhje gjithë jetën. Kryesoi mbledhjen e komitetit të Prizrenit në mbledhjen e janarit 1878 që në qershor të atij viti do të themelonte Lidhjen e Prizrenit.
Kur do të ndërmerrej Aksioni i Gjakovës në zgrip të shtatorit 1878, ishte pjesë e përfaqësuesve të Prizrenit kundër aksionit luftarak, sipas dokumenteve austro-hungareze. Por sipas burimeve britanike dy vite më pas, ai mbahet si njeriu që qëndronte pas organizimit jo vetëm të vrasjes së Mehmet pashë Maxharrit, por edhe telegrafistit të tij para tij. Pasi ishte zgjedhur kryetar i Lidhjes tetorin e 1879 autoritetet osmane e çmoshin te konsujt britanikë si gati të plotfuqishëm në vilajetin e Kosovës, dhe se kish tradhëtuar interesat e Portës.
Në janar 1881 u bë kreu i qeverisjes autonome, që drejtoi lëvizjen autonomiste e cila u shtyp me forcë nga ushtritë osmane të drejtuara nga Dervish Pasha prillin e po atij viti. Prej ndjekjeve shkoi njëherë të strehohej në fisin e Krasniqes në Malësi të Gjakovës, familja iu internua në Selanik dhe më pas në Stamboll. Ymer efendiu më pas u vendos në Ulqin, ku vdiq dhe gjendet dhe varri i tij.
Shih edhe
Rilindja Kombëtare
Literatura
Referime
Lindje 1826
Vdekje 1886
Njerëz nga Opoja
Ulema shqiptarë
Politikanë shqiptarë
Lidhja e Prizrenit |
2139 | Sylejman Vokshi (1815 – 1890) ishte komandant ushtarak shqiptar dhe udhëheqës i Lidhjes së Prizrenit. Anëtar i Komitetit Qendror të Lidhjes si kreu i komisionit të financave, Vokshi ishte gjithashtu një drejtues i rëndësishëm i degës ushtarake të organizatës shqiptare dhe oficer i stafit të saj ushtarak.
Biografia
Sulejman Vokshi i lindur në Gjakovë, në një familje spahinjsh, i quajtur Sulejman Lokaj i degës Vokshi të fisit të Thaçit. Në periudhën e Tanzimatit mori pjesë në lëvizjen e Dervish Carës, arsye për të cilën e internuan në Anadoll.
Më 1878 mori pjesë në mbledhjen e Prizrenit si delegat i Gjakovës, ku dhe firmosi Kararnamenë, por pa myhyr/vulë. Po atë vit, më 6 shtator, qe ndër organizatorët që mësyen kullën e Abdullah pashë Drenit për të shtënë në dorë mareshallin Mehmet Ali pashë Maxharrin që ishte mik tek ai, ndodhi që shënjoi të parin veprim ushtarak të Lidhjes.
Në dhjetor të 1880 Lidhja u riorganizua dhe Vokshi mbajti krahun aktiv autonomist dhe me konfliktimin e Lidhjes me perandorinë, Vokshi luftoi përkrah Haxhi Zekës dhe njësitë e tij zunë Shkupin më 4 janar 1881, Prishtinën me 18 janar dhe Mitrovicën. Sanxhaqet e Shkupit dhe Prishtinës u futën nën autoritetin e Lidhjes, prej të cilës Vokshi me Ali Ibër Nezajn mbetën dy të patundurit deri në fund. U kap më 1885, fillimisht u dënua me vdekje por më pas Sulltan Abdyl Hamidi II e fali dhe u dënua me internim dhe punë të detyruar. Pas një amnistie të radhës u lirua.
Nderime pas vdekjes
Me rastin e 100 vjetorit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, u shpall "Hero i Popullit". Disa institucione të arsimit fillor dhe të mesëm mbajnë emrin e tij.
Shih edhe
Vokshi
Gjakova
Lidhja Shqiptare e Prizrenit
Referime
Citimet
Burimet
Lidhja e Prizrenit
Biografi shqiptarësh
Lindje 1815
Vdekje 1890
Njerëz nga Malësia e Gjakovës |
2140 | Jeronim de Rada (; Maqi, 29 dhjetor 1814 - 28 shkurt, 1903), ishte mësues, botues, folklorist, filolog, poet dhe shkrimtar italo-arbëresh, themeluesi i Rilindjes Kombëtare Shqiptare.
Biri i një profesor të greqishtes dhe i latinishtes, Jeronimi mbaroi studimet për letërsi në Universitetin e Napolit.
Në tetor të 1836 u largua nga Napoli duke u kthyer në vendlindje. Më 21 qershor të 1837, pasi u bë pjesë e një grupi revolucionarësh të fshehtë nga miku Pasquale Rossi, vihet në krye të një grupi prej dhjetë kalabrezësh të cilët shkojnë në një takim grupesh komplotiste për një kryengritje në Kozencë, por paraqitet vetëm një grup arbëreshësh kalabrez dhe kryengritja dështon. Në gusht të 1840, u arrestua dhe burgosur i dyshuar për veprimtari ilegale, por u lirua një muaj më vonë për mungesë provash.
Në vitin 1848 mori pjesë në një demonstratë për kushtetutën dhe nxori gazetën e parë shqiptare: "L’Albanese d’Italia", në të cilën shprehu pikëpamjet e tij për ngjarjet e kohës. Mbylli gazetën në të njëjtin vit pas dështimit të revolucionit dhe u kthye në vendlindje, i vendosur për të mos u përzier më me politikë. Më 1849 u emërua profesor i arbërishtes në Shën Adrian.
Ai organizoi kongresin e parë të arbërishtes në Corigliano Calabro dhe mori pjesë në kongresin e dytë të gjuhës shqipe në Lungro. Falë De Gubernati dhe së bashku me Giuseppe Schirò themeloi katedrën e arbërishtes në Institutin Oriental në Napoli.
De Rada ndërroi jetë më 28 shkurt 1903 në Maqi.
Prejardhja
Në fjalinë e dytë të veprës Autobiologia Rada shkruan: "Stërgjyshët e mi qenë mbase pinjoj të Pietro Antonio Radës nga Arbëria - në Arkivat e Venedikut të shek. XIV gjendet një kontratë shitblerjeje ndërmjet tij dhe Doxhës". De Rada nuk e jep burimin e kësaj të dhëne, mirëpo më 1392 është shënuar në një dokument venedikas "Radacha serbe, bijë e Gjonit nga Arbëria" (venetisht Radacha serva filia Joan de Albania), kurse një "Radoslav albanese" nga Dukagjini del në një tjetër dokument venedikas.
Radët qenë zhvendosur nga Morea në shek. XVI, saktësisht nga Koroni, pas një garancie që u dha Mbretëria e Napolit fisnikëve koroniatë, të kërcënuar nga asgjësimi, mund të udhëtonin për në Kalabri dhe Pulje. Fisnikërimi i Radave e ka zanafillën në shekullin e XVI.
Biografia
Fëmijëria dhe rinia
Lindi në Maqi, atëbotë nën sundimin e Mbretërisë së Dy Siçilive (sot provinca e Kozencës, Itali) i biri i Mikele Rada dhe Brailes. Në prill të 1822 hyn në kolegjin e Shën Adrianit të Shën Mitri Koronës, ku i ati ishte profesor i greqishtes dhe i latinishtes. Më 1827 përjeton një periudhë kritike, duke dashur të hynte murg. Përfundoi shkollën në Shën Adrian më 1833.
Më 1 dhjetor 1834 nisi studimet për letërsi në Universitetin e Napolit, italisht në shkollën e Markez Puotit. Nxuri frëngjisht. Verën e 1836 fitoi një laurea franca për letërsi në Universitetin e Napolit. Në tetor të 1836 largohet nga Napoli, ku kishte rënë kolera, dhe kthehet në vendlindje. Më 21 qershor të 1837, pasi u bë pjesë e një grupi revolucionarësh të fshehtë nga Pasquale Rossi - tek i cili ishte mik në Tessano, vihet në krye të një grupi prej dhjetë kalabrezësh të cilët shkojnë në një takim grupesh komplotiste për një kryengritje në Kozencë, të planifikuar për ditën e nesërme. Por paraqitet vetëm një grup arbëreshësh kalabrez dhe kryengritja dështon. Një numri komplotistësh u pritet koka; nga gushti deri në dhjetor të atij viti jetoi në gjysmë ilegalitet. Nëntorin e 1838 kthehet në Napoli. Gushtin e 1840, pas një viti të trazuar të vëllezërve, i dyshuar për veprimtari ilegale, arrestohet dhe burgoset në Santa Maria Apparente; lirohet një muaj më vonë për mungesë provash. Më 1 nëntor 1840 me rekomandim nga Cesare Marini u pajtua si mësues privat në familjen e Kavaljer Nicola Spiriti. Më 8 dhjetor 1840 preket nga tuberkulozi me hemoptizi.
Më 1841-1842 janë vitet më të lumtura të jetës së tij, i dashuruar me Gabriela Spiriti, bijë në familjen ku u pajtua. I zhgënjyer ka vite nga lëvizjet revolucionare, refuzon më 1844 ftesën e Komitetit Kushtetues në Napoli për të kryesuar revolucionin kalabrez që do të përfundonte në dështim. Pranverën e 1847 prishet me Gabrielën, pas një viti më 25 janar 1848 mori pjesë në një demonstratë për kushtetutën dhe luan rol në politikën e kohës, kur takon edhe Demetrio Lecca (Dhimitër Leka) të cilit i kushtoi "Milosao A". Më 1848 nxori të parën gazetë shqiptare "L'Albanese d'Italia", në të cilën shprehu pikëpamjet e tij për ngjarjet e kohës, pas dështimit të revolucionit më 1848 e mbylli gazetën dhe i zhgënjyer, shtator-tetorin e atij viti kthehet në vendlindje, i vendosur për të mos u përzier më me politikë.
Pjekuria dhe mosha e mesme
Më 1849 emërohet profesor i arbërishtes në Shën Adrian, mbajtës i katedrës së letërsisë krahasuese të themeluar për të. Më 1851 shkarkohet nga katedra për shkak të veprimtarisë së tij kundër Burbonëve.
Më 1868 emërohet drejtor i gjimnazit komunal në Corigliano Calabro, prej ku dha dorëheqjen më 1873.
Mosha e tretë dhe pleqëria
Më 1891 u riemërua në katedrën e arbërishtes në Shën Adrian. Më 1893 ndodhi shpërngulja e katedrës në Shën Mitër. Më 1896 organizoi kongresin e parë të arbërishtes në Corigliano Calabro. Më 1897 merr pjesë në kongresin e dytë të gjuhës shqipe në Lungro. Më 1900 falë De Gubernati dhe së bashku me Giuseppe Schirò themeloi katedrën e arbërishtes në Institutin Oriental në Napoli, ku për zhgënjimin e thellë të tij nuk iu dha vendi i profesorit të arbërishtes.
Ndërroi jetë më 28 shkurt 1903 në Maqi.
Familja
Më 1824 i vdes i gjyshi, jakobin, me banim të detyrueshëm në Kozencë. Në tetor të 1825 i vdes e ëma, i ati bëhet prifti i fshatit. Më 1840 vëllai më i madh i tij, Constantino, qëlloi me armë një roje të Dukës së Corigliano-s gjatë një grindjeje të shkaktuar nga vëllai i tyre më i vogël, Camillo, që fshihej në arrati. Pasi u arrestua dhe u burgos në Kozencë, Camillo vrau me thikë kapobandën e burgut. I mbrojtur nga avokati i tij R. Valentini, u lirua e më pas u priftërua. Verën e 1845 e motra, Leticia, u martua me G. Ferrioli nga Shën Sofia.
Pas fejesës së prishur të Gabrielës me një të sërës së saj, po atë verë, njihet me bashkëshorten e tij të ardhshme Maddalena Melikji. Martohen bashkë me 1849.
Më 1852 u lindi djali i parë, Giuseppe (Xhiuzepe), më 1855 djali i dytë Michelangelo (Mikelanxhelo) dhe më 1856 i treti, Rodrigo. Më 1859 u lindi djali i katërt Ettore, i cili vdiq vitin që pasoi. Më 1873 i vdes i biri, Michelangelo. Pas dhjetë vjetëve më 1883 vdes i madhi, Giuseppe dhe më pas e shoqja, Maddalena. Më 1897 i vdes djali i vetëm që kish mbetur gjallë deri atëherë, Rodrigo.
Këndimet dhe kultura
Gjatë viteve të studimeve në shkollën e Shën Adrianit, këndoi veprat Il Cavalier meschino, La Gerusalemme liberata, Il Pastor fido, Argenis (Barcleius), Biblën. Në vitet 1830-32 Danten dhe Petrarkën, tragjedianët grekë, Ciceronin (De officiis, De amicitia), Byron (Korsarin). I pëlqente shumë Corinne. Mësoi përmendësh pjesë nga Gjeorgjikat e Virgjilit, nga Ariosto, Tasso, Metastasio dhe nga I Sepolchri i Foscolo-s. Pasi nxuri frëngjishten, këndoi dramaturgë e filozofë, Shekspirin e Kalderonin; letërkëmbimin Gëte-Shiler. Më 1837 këndoi F. Schlegel.
Vepra
Gjuha
Shkrimet e De Radës në gjuhën italiane vijnë përpara atyre në arbërisht. Por këto krijime, të cilat janë përkthime në prozë të vjershave arbëreshe, lypsen dalluar nga vjershat italiane sipas Pipës. Interesimi i tij për folklorin u shty nga leximi i teoricienit të Romantizmit, Schlegel, prej ku nisi përkushtimi ndaj arbërishtes dhe doli përmbi fazën italiane të ndikimeve të Dantes, Ariostos e Foscolos. Veprat në poezi, përpos "Odisse" (që De Rada e quante "me temë arbëreshe") dhe "Sofonisba", janë të gjitha në arbërisht, por të pajisura me një përkthim italisht në prozë në krah të origjinalit. Titujt e veprave në poezi, të gjata si rregull, janë në italisht me një përjashtim: Skanderbeku i pafaan. Veprat e tjera janë në italisht. Ndërsa nga të dy periodikët të redaktuar e të botuar prej De Radës, L'Albanese d'Italia është edhe në italisht, kurse Fiamuri i Arbërit është në të dyja gjuhët.
Folklori
I cytur nga avokati kalabrez Rafaele Valentini, shtator-tetorin e 1833, De Rada asokohe nëntëmbëdhjetë vjeçar zuri të mblidhte këngë popullore arbëreshe në fshatrat kalabro-arbëreshe të krahinës së Kozencës. Vjeshtën e 1834 pasi hartoi "Raccolta di canti albanesi", dhe më 1866 botoi "Rapsodie" nën kujdesin e N. Tommaseo. Më 1845 Kamarda i tregoi një tufë këngësh popullore të mbledhura nga F. Avati.
Më 1963 ose 1964 Giuseppe Ferrari botoi një dorëshkrim të De Radës, të cilin e quajti Canti albanesi. Raccolda di Michele Bellusci del '600 gjetur në Frashinetë. Vepër që me Milosaon ka të përbashkët 11 këngë dhe teza e Ferrarit çonte drejt një pandehme për plagjiaturë. Më 1966 Francesco Solano në një artikull botuar tek "Shêjzat" hodhi poshtë hipotezën e Ferrarit, duke provuar se gjuha e përdorur ishte ajo e anëve të De Radës, por edhe stili i ngjante shumë stilit të Milosaos. Solano doli në përfundimin se tufa e këngëve e mbledhur nga Belushi nuk ishte tjetër veçse tufa e parë e këngëve popullore e mbledhur nga djaloshi De Rada me shtysën e Valentinit.
Poemat
Më 1832 shkruan Odisse në terza rima. Më 1833 porsa mbaroi studimet në kolegjin e Shën Adrianit, u caktua që të administronte pronën e familjes dhe kësodore i ra të njihej me të bijën e fshatarit që merrej me tufën e bagëtisë së familjes De Rada. Nuk vonoi dhe poeti i ri nisi të shkruante vjersha dashurie në stilin e këngëve popullore që mblidhte asokohe "duke imituar siç të mundte thjeshtësinë e rapsodive". Vitin tjetër, më 6 janar 1834, ditën e Epifanisë, hartoi të parin idil në të cilin paraqitet një episod dashurie që më vonë doli tek Milosao A 4. Në vitet 1835-1836 nisi të shkruante skicë-idetë e para të Proto-Milosaos dhe Proto-Serafinës. Më 22 shkurt 1836 botoi për herë të parë në Omnibus "Canto in morte di Scanderbeg". Më 1837 skicoi këngë të ndryshme të Scanderbeg dhe shkruan variantin e parë të Serafinës, të cilën e shtyp më 1839. Pipa gjykon se Skanderbeku është vazhdim i Serafinës me emër tjetër.
Gjatë burgimit njëmujor shkruajti një vjershë kushtuar Huniadit, Giovanni Uniade, botuar pas vdekjes.
Tragjedi, Punime teorike: Gjuhësi, Estetikë, Politikë
Më 1841-42 shkruajti tragjedinë I Numidi, që nuk i ngrohu edhe aq miqtë e tij, të cilën e botoi më 1846. Provoi fatin e tij me trajtesën filozofike "Divinazione pelasgiche", botuar së pari te Lucifero dhe pastaj te Mattneer po më 1842. Më 1861 botoi "Principi di estetica", "Antichità della nazione albanese", "Lettera a Stamile", përkujdeset për gramatikën që punoi i biri Giuseppe "Grammatica della lingua albanese" mbështetur në dialektin e Kratit, më 1870. Më 1890 botoi "Pelasgi ed albanesi", 1892 "Il Collegio Albanese", "La Cattedra Albanese" dhe shkruajti tragjedinë "Sofonisba". Më 1894 shkroi veprën "Caratteri e grammatica", më 1896 "Abecedario" dhe "Antologia", në vitet 1898-1902 "Autobiografia" dhe "Testamento politico".
Periodikët
Më 23 shkurt 1848 botoi numrin e parë të së përkohshmes L'Albanese d'Italia. Më 20 korrik 1883 botoi numrin e parë të Fiamuri Arbërit, e përmuajshme letrare e politike.
Dorëshkrimet, letërkëmbimet
Mbase prej grafomanisë, poeti i shkruante dhe i rishkruante pambarimisht veprat e tij, por ruante edhe skicë-idetë e varianteve paraprake. Ai ruante jo vetëm letrat më të rëndësishme të tij, por edhe zarfat që i shkonin me postë. Kur u nda nga jeta la mbrapa vandakë letre me shënime e dorëshkrime. Ky material u ruajt prej trashëgimtarëve deri kur më 1934 ia bleu pjesën më të madhe të dorëshkrimeve, shtyrë edhe nga gjendja e keqe ekonomike në të cilën ra familja. Njëra nga dy arkat u zhduk dhe tjetra përshkoi një odise duke përfunduar në duart e Institutit të Gjuhësisë në Kopenhagë më 1956. Pas hulumtimeve të Arshi Pipës në Kozencë, mësoi se me shumë gjasë një pjesë e materialit nga arka e zhdukur që kishte dorëshkrimet më me vlerë të De Radës, përfundoi në Arkivin Qendror të Shtetit, ku sapo ishte formuar Fondi i De Radës ku dhe gjendet letra me poetin frëng Lamartine. Fondi i De Radës në Bibliotekën e qytetit të Kozencës përbëhet prej më se 3000 fletësh me material poezish në arbërisht, në italisht, faqe ditari (libra llogarie), një trajtesë metafizike dhe letërkëmbimi.
Letërkëmbimi në Kozenca numëron 122 letra mbi tema letrare të rëndësishme. Këmbime letrash me Josephine de Knorr, Dora d'Istria, Emil Reinhold, Domenico Damis, Faik Konica, Giuseppe Schirò, Louis Podhorsky, Paolo Dodaj, Pietro Chiara, Cristina Gentile Mandalà, Michele Marchianò, Bernardo Bilotta, etj.
Në Kopenhagë dorëshkrimet e koleksionit shqiptar u kataloguan më 1973, për nga sasia nuk matet me të Kozencës, por për nga cilësia mbulojnë çdo dorëshkrim para ose pas Milosaos A tek materiali me poezi tejet i çmueshëm për hetimin e zanafillës së poezisë të De Radës, një libër llogarie dhe letërkëmbimi me letra me rëndësi. Një letër me dt. 12 shtator 1800 hedh dritë mbi jetën pak të njohur të autorit të saj, Francesco Avati, profesor italo-arbëresh i greqishtes në Universitetin e Urbinos, mbledhësi i parë i këngëve popullore arbëreshe, sipas De Radës. Një tjetër letër pa datë dërguar nga Zef Serembe shfaq shenja paranoje mistike. Dy letra të Kamardës dërguar De Radës qershor-korrikun 1865 përmbajnë kritika për Rapsodie-n e De Radës. Një letër e dërguar nga Hanoveri më 15 korrik 1880, në të cilën dërguesi, një filolog gjerman, mundohej t'ia kthente mendjen poetit që të mos shkonte në Turqi për të propaganduar ndër shqiptarët e atjeshëm për botimin e një gazete shqip (jo shumë kohë më pas, arriti të botonte Fiamuri Arbërit). Disa prej 14 letrave me Dora d'Istrian japin të dhëna të tjera për jetën e intelektuales me origjinë shqiptare. Ndër letrat e shkruara prej De Radës drejtuar inteligjencës shqiptare, janë ato dërguar Pashko Vasës, Zef Jubanit, Mitkos dhe letrat të tjera destinuar djemve.
Qëndrime
Mbi martesën
Në një letër drejtuar të atit më 1845 nga Napoli, jep të dhëna për konceptin e De Radës për martesën:Dhe a mos duhet ta shes talentin, që Zoti më ka falur për t'u shërbyer shumë njerëzve, për çmimin e një gruaje, në një kohë kur Ai don që martesa të jetë një betim i shenjtë hyjnor?"
Mbi politikën
Në radhët e periodikut "Fiamuri Arbërit", pas tkurrjes territoriale të Perandorisë Osmane pas Kongresit të Berlinit, qëndrimet e shprehura të rilindasit në lidhje me marrëdhënien e viseve shqiptare me Maqedoninë dhe Perandorinë Osmane është pa mëdyshje për një bashkim tokësor të të dy (tre) vendeve. Bashkimi i Shqipërisë me Turqinë nënkupton medoemos përfshirjen e Maqedonisë, të cilën De Rada e konsideron një zgjerim të Shqipërisë.Maqedonia është një tokë shqiptare për ne sipas një tradite të vazhdueshme. - shkruan De Rada në një shënim në një fjalim të lexuar në Kongresin e 12-të Ndërkombëtar të Orientalistikës.Një letër e 24 korrikut 1897 përsërit bindjen e tij politike se Shqipëria duhet të vazhdojë të qëndrojë në suazën e Perandorisë Osmane nga droja e copëtimit ndërmjet grekëve e sllavëve.
Tituj të veprave
Poesie albanesi de secolo XVI | Canti di Milosao | figlio del despota di Scutari. Napoli, 1836.
Canti storici di Serafina Thopia | moglie del principe Nicola Ducagino | tradotti in prosa italiana. Napoli, 1839.
Canti di Serafina Thopia | principessa di Zadrina nel secolo XV. Napoli, 1843.
L'Albania dal 1460 al 1487, më pas Storie d'Albania, 1848.
Principi d'estetica, 1861.
Antichità della nazione albanese e sue affinità con gli Elleni e i Latini, 1864.
Lettera a G. Stamile. Kozencë, 1865.
Rapsodie di un poema albanese | raccolte nelle colonie del Napoletano | tradotte da Girolamo de Rada | e per cura di lui e di Niccolò de Coronei ordinate e messe in luce. Firence, 1866.
Grammatica, bashkëpunim me të birin Giuseppe. Firence, 1870.
Poesie albanesi del secolo XV, që përbën botimin e tretë të Milosaos dhe tre librat e parë të Skanderbegut, 1873.
Quanto di libertà e di ottimo vivere sia negli Stati rappresentativi. Napoli, 1882.
Pelasgi e Albanesi. Napoli, 1890.
Sofonisba | dramma storico. Napoli, 1892. - ripunim i I Numidi.
Autobiologia. Dy fashikuj në Kozencë, 1898; dy në Napoli, 1899.
Testamento politico. Katanxaro, 1902.
Botime jo të autorit, përkthime, përshtatje, studime
Divinazioni pelasgiche, ribotuar nga E. Bidera në gazetën Mattneer. Napoli, 1842.
Odisse, botuar nga Saverio de Marchesi Prato, Napoli 1847 - 4 këngë në varg të bardhë, italisht.
Hieronymi de Rada carmina albanica quinque, përkthim në gjermanisht i "Annmaria Cominiate" nga Theophilus Stier. Brunswich, 1856.
Poemi albanesi di Girolamo de Rada | scelti, tradotti e illustrati | con prefazione nga Michele Marchianò. Trani, 1903.
Giovanni Uniade, nga Michele Marchianò. Foggia, 1906.
Jeronim de Rada | Vepra të zgjedhura, përshtatje në shqipen standarde nga Andrea Varfi. Tiranë, 1969.
Rrëfime të Arbrit | poemë, përshtatur në shqipe standarde dhe pajisur me shënime nga A. Varfi. Tiranë, 1975.
Monografi, numra të posaçëm dhe artikuj të zgjedhur kushtuar De Radës
Marchianò, Michele, L'Albania e l'opera di Girolamo de Rada, Trani, 1902.
Gualtieri, Vittorio, Girolamo de Rada poeta albanese, Palermo: Sandron, 1930.
Kastrati, Jup, Jeronim de Rada | Jeta dhe veprat, Tiranë, 1962.
Zeqo, Moikom, De Rada | Rishpikja e Arbërisë: sprovë kritike për një lexim të ri. Tiranë, 2014.
Botime përkujtimore
Shêjzat VIII, 1964, 7-10: 217-460.
Jeronim de Rada (me rastin e 150-vjetorit të lindjes), Tiranë, 1965.
Referime
Lindje 1814
Vdekje 1903
Poetë arbëreshë
Poetë italianë
Njerëz nga Provinca e Kozencës
Poetë të gjuhës shqipe
Gazetarë italianë
Folkloristë italianë
Italianë me prejardhje arbëreshe
Veprimtar i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare |
2141 | Hoxhë Hasan Tahsini (Ninat, 7 prill 1811 - Stamboll, 3 korrik 1881) ka qenë astronom, matematikan e filozof shqiptar. Ka qenë rektori i parë i Universitetit të Stambollit dhe njëri nga themeluesit e Komitetit Qendror për Mbrojtjen e të Drejtave të Kombësisë Shqiptare. Tahsini mbahet si njëri nga mendimtarët më të mëdhenj të Perandorisë Osmane në shekullin e 19.
Biografia
Jeta e hershme
U lind në fshatin e Ninatit, në Sanxhakun e Janinës (sot pranë Konispolit, Shqipëri). I ati, Osman efendi Rushiti ishte anëtar i ulemave, kish shërbyer si kadi në vende të ndryshme të perandorisë. Kështu, kur ishte i vogël Tahsini ka marrë mësimet nga i ati, pastaj ndoqi medresenë në Stamboll. Kur qe i ri ishte mësues privat i fëmijëve të Hajrullah Efendiut, Ministër i Arsimit i Perandorisë Osmane. Hajrullahu e emëroi më pas Tahsinin në shkollën osmane në Paris, ku Tahsini mësonte osmanishten dhe shkenca fetare duke qenë edhe imami i ambasadës osmane në kryeqytetin frëng dhe njëherit student i matematikës e shkencave natyrore në Universitetin e Parisit. Tahsini qëndroi 12 vite në Paris, i dërguar nga Reshid Pasha që donte të perëndimizonte ulematë. Më 1869 u kthye në Perandorinë Osmane duke përcjellur xhenazen e Fuad Pashait që kish vdekur në Nicë.
Universiteti i Stambollit
Më 1870 u emërua rektori i parë i të porsathemeluarit Universitet të Stambollit ku dha leksione fizike, astronomie dhe psikologjie. Qeveria e emëroi aty duke besuar se Tahsini do të barazpeshonte metodat dhe idetë e Evropës Perëndimore me botëkuptimin islam. Por në atë kohë, kërkimi shkencor, qëndrimet liberale dhe marrëdhëniet e pandehura të Tahsinit me masonerinë provokuan sulme të rretheve konservatore të ulemave ndaj tij. Sulmet kundër Tahsinit nisën kur ai filloi të bënte eksperimente për t'u ilustruar nxënësve nocionin e vakumit. Gjë për të cilën u shpall heretik me një fetva, i pushuar nga universiteti dhe iu pamundësua që të jipte mësim. Universiteti mbylli për një periudhë sepse Xhemal al-Din Afgani, një tjetër profesor, mbështeste idetë e Tahsinit.
Pas largimit nga puna, për shkak të titullit shkencor që kishte, shteti i caktoi një pension. Më vonë u vendos në një medrese të vogël të braktisur përballë Portës së Lartë dhe e përdori si vend banimi dhe mësimi, duke zhvilluar kurse private. Ndërkaq, vazhdoi të thellohej në studimin dhe leximin e veprave dhe të librave shkencorë të shumtë që kish mbledhur. Nuk u martua dhe nuk u mor në jetë me tjetër gjë përveç shkencës.
Ndërroi jetë në moshën 70 vjeçare nga sëmundja e mushkërive, u varros në varrezat e Erenkojit.
Vepra
Tahsini shkruajti të parin traktat psikologjie në osmanisht të titulluar Psikologjia ose Shkenca e Shpirtit, një vepër e frymëzuar nga modernizmi dhe i pari libër që përmbante fjalën psikologji. Shkruaji gjithashtu të parin libër për astronominë moderne, duke qenë edhe libri i parë i shkencës popullore në osmanisht. Tjetër vepër e Tahsinit në gjuhën osmane është përkthimi i librit Loi Naturelle (shq. Ligji Natyror) i François de Chassebœuf. Së bashku me Sami Frashërin, ai hartoi një alfabet të veçantë për gjuhën shqipe. Sipas Tahsinit, alfabeti ishte hartuar me qëllimin që secila gërmë të shkruhej me sa më pak lëvizje të dorës.
Ka lënë disa përkthime të veprave shkencore për fizikën dhe shkencat filozofike, dhe disa poezi, "por askush nuk është kujdesuar për mbledhjen dhe botimin e tyre" shkruan Samiu.
Trashëgimia
Përveç themelimit dhe emërimit në krye të Universitetit të Stambollit, themeloi edhe “Xhemijet-i Ilmijje-i Arnavudijjê” (Shoqëria e Dijetarëve Shqiptarë apo Kuvendi Shkencor Shqiptar), institucion që u përdor edhe si “Dâr-ul Funùn” (politeknik). Tahsini punoi për alfabetin shqip duke pasë shpikur një alfabet të vetin, dhe punoi në Komitetin qendror për mbrojtjen e të drejtave të kombësisë shqiptare.
Referime
Filozofë shqiptarë
Matematikanë shqiptarë
Hoxhallarë shqiptarë
Lindje 1811
Vdekje 1881
Shqiptarë nga Çamëria
Njerëz nga Vilajeti i Janinës
Përkthyes prej frëngjishtes në turqisht |
2142 | Naum Bredhi i njohur si Naum Veqilharxhi (Vithkuq, 1797 - 1846) ka qenë një avokat dhe studjues shqiptar. Më 1844 krijoi një alfabet krejt origjinal për gjuhën shqipe, quajtur Alfabeti i Vithkuqit. Veqilharxhi është ndër figurat më të shquara të viteve të para të Rilindjes Kombëtare, dhe çmohet si njëri prej ideologëve të saj të parë.
Biografia
U lind në Vithkuq, pranë Korçës, më 6 dhjetor 1797. Familja e tij e trashëgoi mbiemrin Veqilharxhi nga pozita (mbikëqyrës i harxheve, llogarive) që i ati, Panajoti, kishte në oborrin e Ali pashë Tepelenës në Janinë, tregtar që furnizonte me ushqime ushtrinë angleze kur kjo kishte pushtuar ishujt jonianë më 1811. Ka të ngjarë që Naumi mësimet e para t'i ketë marrë në shkollat angleze ndër ishujt jonianë.
Pas shkatërrimit të Vithkuqit më 1819, u shpërngulën si familje në Rumani. Naumi student mori pjesë në revoltat e 1821 të Vllahisë e Moldavisë. Pak vite më pas nisi të punonte avokat, vuri prokopi dhe kontribuoi në jehimin e ideve të Rilindjes Kombëtare. Në Brăila u bashkua me një shoqëri intelektualësh shqiptarë, që çmonin të domosdoshëm kultivimin e gjuhës dhe kulturës shqiptare për Rilindjen Kombëtare Shqiptare.
Më 1824 ose 1825, nisi të krijonte alfabetin e tij për gjuhën shqipe. Varianti përfundimtar i alfabetit të tij me tridhjetetre shkronja sajuar prej tij, u botua për të parën herë më 1844-5 titulluar Evëtori Shqip Fort i Shkurtër. Veqilharxhi shmangu përdorimin e shkronjave greke, latine dhe arabe për shkak të bashkëshoqërimit fetar dhe prej rrezikut se mund të ndillnin përçarje mes shqiptarëve me fe të ndryshme. Ëvetori i Veqilharxhit u përhap fillimisht në Korçë e më pas deri në Përmet dhe Berat, ku gëzoi përdorim të madh.
Më 22 prill 1845, Athanas Paskali në një letër i kërkoi Veqilharxhit që të niste sa më shumë kopje që ta kishte të mundur. Sipas historianëve, botimi i këtij vëllimi shënjon fillimin e Rilindjes Kombëtare Shqiptare.
Më 1845 Veqilharxhi i dërgoi një letër polemizuese të nipit në gjuhën greke, që ia kish quajtur idetë e tij kimerike: letra çmohet ndër dokumentet e para që radhit në vija të përgjithshme idetë e Rilindjes Kombëtare. Mendohet se Veqilharxhi vdiq prej një helmimi nga Patriarku Ekumenik i Kostantinopojës.
Idetë
Jashtë vendlindjes së tij, Veqilharxhi në Rumani iu gëzua mundësisë së aktivizmit përbrenda sigurisë së diasporës shqiptare ku të dy botët ndërlidheshin me njëra-tjetrën, duke u zhvilluar kësodore Shqiptarizmi prej vetë shqiptarëve.
Veqilharxhi ankonte për "prapambetjen" e vendlindjes dhe ia mvishte këtë shekujve të sundimit osman, dhe argumentonte se një alfabet i ri i njësuar shqiptar ishte i domosdoshëm për tejkalimin e amullisë dhe bashkimin e vendit. Shqetësohej për mungesën e shkollave dhe shihte tek shkrimi i gjuhës shqipe si pararendës të domosdoshëm për zhvillimin politik e kulturor.
Shih edhe
Referime
Biografi shqiptarësh
Lindje 1767
Vdekje 1846
Njerëz nga Korça
Rilindas shqiptarë
Ortodoksë shqiptarë |
2143 | Ali Pasha i njohur edhe si Ali pashë Janina ose Ali pashë Tepelenjoti (1741 ose 1743 - 24 janar 1822) qe një sundimtar i fuqishëm fisnik shqiptar i Perandorisë Osmane me tendenca autonomiste që shndërroi Ejaletin e Janinës në pashallëk.
Prejardhja
Pinjoll i derë së fisme të Hysove, qe gjyshi i tij Myftar beu (Samiu e quan Ali Pashë me gradë miri miran) që fitoi pozitën më të lartë duke u caktuar dizdar (kështjellar) i Tepelenës; dhe më pas ra rob dhe u var në litar gjatë rrethimit të dytë të Korfuzit. Një nga tre djemtë e Myftar beut, Veli beu mori për grua Esmiha hanëmin nga dera e bejlerëve të Konicës që më pas do të njiheshin si Zenelbejllinjtë, çifti pati një djalë dhe një vajzë, Aliun dhe Shahnisanë.
Jeta
Rinia
I ati u vra kur Aliu qe nëntë apo dhjetë vjeç dhe u rrit nga e ëma. Familja Tepelena, tashmë e përfaqësuar nga dy të mitur, ra në grindje me Kardhiqin, fshat i lirë, se kush do të ishte këmborë për disa fshatra përreth Karjanit dhe sidomos fshatin Kakos, të drejtë që prej brezash ishte ushtruar Tepelenët. I pari i Kardhiqit, Demir agë Dosti po e mëtonte tashmë këtë të drejtë për vete.
Më 1752 hanko Esmihaja me të bijën udhëtuan drejt Karjanit që të vilnin taksën e këmborës që Tepelenët e vilnin si përfaqësues vendorë të Portës së Lartë. Kardhiqiotët i bënë pritë në kthim në një grykëmali, i morën Esmihanë me të bijën me vete në Kardhiq, i detyruan të kthenin të ardhurat e paligjshme disavjeçare nga kjo taksë dhe iu bënë të qartë që mos ta pretendonin më në të ardhmen. Esmiha hanëmi e bëri këtë lëshim kundrejt kardhiqiotëve, por ushqeu hakmarrje tek i biri. Aliu iu dha jetës së komitit me trimat e vet deri kur më 1763 i kërkoi dorën Hanko pashës (e shoqja e pashës), e bija e Ahmet pashë Ngurzës. Por Hankoja nuk e pranoi kërkesën e tij dhe më 1766 u martua me Ibrahim pashë Vlorën.
Dy vjet më pas Aliu u martua me të bijën e sanxhakbeut të Delvinës, Kapllan Asllanpashalliut, Ymi Gylsym hanëmin. Pas varjes së vjehrrit dhe ngadhënjimit si i tretë në rivalitetin e dyerve të Kokajve dhe Selimaj-Hajdaragaj-Dostëve, iu dha posti i kajmekamit të bejlerbeut të Rumelisë dhe mori titullin e pashait me një tujë në krye të Sanxhakut të Delvinës. Pas luftës së Perandorisë Osmane me Rusinë më 1787, ku mori pjesë me pasuesit e vet nën komandën e Vezirit të Madh, Jusuf Pashës, Ali Pasha u shqua në luftime. Arsye për të cilën, pas traktatit të paqes u emërua sanxhakbej i Tërhallës dhe derbahat naziri (kryembikëqyrës i qafëmaleve dhe rrugëve të Rumelisë); kësodore pastroi rrugët nga cubat duke i marrë si pasues të vet dhe duke u fuqizuar e pasuruar gjithnjë e më tepër.
Pas një rivaliteti me Ali Izet pashë Kukën, të parin e Alizotëve, dhe duke mënjanuar anëtarin më të shquar të atëhershëm të Asllanpashallinjve, Ymer beun, shtiu në dorë Janinë dhe Porta e Lartë e emëroi vali pasi qe e zënë me telashe të tjera. Ali Pasha, i mbetur vejan ndërkohë, u martua me Zeliha hanëmin, gruan e ndarë të Ahmet bej Asllanpashalliut. Bejlerëve të familjes Asllanpashalliu që i kishin dalur kundër dhe kishin pronat në Artë, u premtoi falje dhe miqësi, ndërsa Sanxhakun e Tërhallës ia la të birit 17 vjeçar, Veli beut.
Si pronar i madh tokash, sipërmarrës i taksave shtetërore, si pjesëmarrës aktiv në veprimtari tregtare dhe duke mbrojtur interesat e çifligarëve të rinj po dhe të borgjezisë tregtare, të cilën e bëri për vete me një politikë tolerance të gjere fetare, Ali Pashë Tepelena mënjanoi përkrahësit e pushtetit qendror osman dhe «tiranët e vegjël» si shkaktarë të anarkisë feudale në vend. Ai i shndërroi kështu trevat e përfshira nën sundimin e tij në një formacion shtetëror në fakt autonom, që dallonte nga viset e tjera të perandorisë për nga rregulli, qetësia dhe zhvillimi ekonomik e kulturor. Janina u bë një qytet nga më të rëndësishmit dhe më të begatë në viset Perëndimore të Ballkanit, qendër e tregut ndërkrahinor të Rumelisë Jugore, qe përfshinte edhe një varg krahinash të Shqipërisë, një vatër arsimore dhe kulturore ku filloi të përdorej përveç greqishtes si gjuhë shkrimi dhe shqipja. Në vitet 1798-1812, duke nënshtruar me luftë qeveritarët rivalë të sanxhaqeve fqinjë si dhe krahinat e vetëqeverisura të Sulit, Himarës, etj. dhe duke shfrytëzuar situatën e vështirë të Perandorisë Osmane në periudhën e luftërave të Napoleon Bonapartit, Ali Pashë Tepelena arriti të zgjeronte e përforconte pushtetin e vet duke përfshirë trevat që nga gjiri i Prevezës deri afërsisht në lumin Shkumbin. Pashallëku i Janinës u bë një faktor me rëndësi ndërkombëtare në kushtet kur forcat franceze e ruse që ishin vendosur në Ishujt Jonianë si dhe Anglia, drejtuan vëmendjen e tyre ndaj sundimtarit të fuqishëm shqiptar dhe krijuan lidhje direkte diplomatike me të, duke kapërcyer Portën. Ali Pashë Tepelena ishte bërë kështu një sundimtar faktikisht i pavarur, por gjithmonë i kujdesshëm, për të mos krijuar konflikte të parakohshme me pushtetin qendror, duke pritur një moment të volitshëm për t'u shkëputur prej këtij.
1812-1822
Orvatjet e Ali Pashë Tepelenës për të krijuar në vitet 1812-1819 një besëlidhje me sundimtarët feudalë të Shqipërisë së Veriut e sidomos me Bushatllinjtë me qëllim që të përballonin bashkërisht politikën centraliste të filluar nga Sulltan Mahmuti II, nuk dhanë rezultat. Rivaliteti midis Vezirit të Janinës dhe atij të Shkodrës e shpuri Mustafa Pashë Bushatlliun të merrte haptazi anën e Portës, kur kjo filloi të mente masa ushtarake kundër qeveritarit të Janinës, që ishte bërë tashmë tepër i rrezikshëm dhe po tregonte haptazi synimet e tij për t'u bërë i pavarur nga Porta. Në vitet 1820-1822 Ali Pashë Tepelena filloi luftën për mbrojtjen e vendit nga sulmi i forcave të Perandorisë Osmane dhe me këtë filloi faza më e lartë e veprimtarisë së, sundimtarit shqiptar për të shkëputur zotërimet e veta nga vartësia e Perandorisë. Ai ndihmoi për këtë qëllim edhe lëvizjet çlirimtare të popujve ballkanas e sidomos kryengritjen e popullit grek, së cilës i dha ndihmë të madhe si në vitet e përgatitjes, ashtu edhe gjatë vitit të parë të zhvillimit të saj. Por aleanca luftarake e lidhur me kryengritësit grekë të Etolisë e Akarnanisë nuk mundi të zhvillohej më tej, ajo u sabotua nga krerët e kësaj lëvizjeje.
Megjithëse forcat e Ali Pashë Tepelenës në këto kushte u ndodhën vetëm përballë ushtrive osmane që u dërguan kundër Pashallëkut të Janinës, Ali Pashë Tepelena i bëri ballë rrethimit për një vit e gjysmë. I braktisur më në fund edhe nga të bijtë dhe sundimtarë të tjerë krahinorë, Ali Pashë Tepelena bëri një qëndresë këmbëngulëse, deri sa i ngujuar në një ishull të Liqenit të Janinës, u vra më në fund me të pabesë.
Politika e Ali Pashë Tepelenës që synonte autonominë dhe bashkimin e krahinave shqiptare nën sundimin e pashallëkut të Janinës, më në fund dhe lufta e tij e hapur kundër sulltanit, e thelluan më tej hendekun midis shqiptarëve dhe sundimtarëve osmanë dhe ndihmuan për të përgatitur truallin për një etapë të re më të lartë të lëvizjes çlirimtare antiosmane të popullit shqiptar për Rilindjen Kombëtare.
Shiko dhe këtë
Literatura
"Tepedelenli Ali Paşa'nın Çiftlikleri Üzerine Bir Araştırma", Hamiyet Sezer Feyzioğlu, Belleten, LXII/233, s.75-107, Ankara, Nisan 1998.
"Tepedelenli Ali Paşa'nın Oğulları",Hamiyet Sezer Feyzioğlu, A.Ü.D.T.C.F. Tarih Araştırmaları Dergisi 1995, c.XVII/28, s.155-16, Ankara, 1996.
Lidhje të jashtme
http://www.alipasha.tepelena.com/jeta.htm
Referime
Pashallarë shqiptarë
Njerëz nga Tepelena
Ushtarakë shqiptarë
Sufi shqiptarë |
2144 | Pjetër Bogdani (it. Pietro Bogdano; Gur i Hasit, 1625 - Prishtinë, 1689) ka qenë prift, ipeshkëv i Shkodrës, arqipeshkëv i Shkupit, shqiptar nga Hasi. Është autori i parë origjinal i letërsisë shqiptare, autor i Çetës së Profetëve (lat. Cuneus Prophetarum, 1685), e para vepër në prozë e shkruar në gjuhën shqipe.
Është vënë re se figurës së tij i është përkushtuar rishtazi një kult heroi, i justifikuar nga nacionalizmi edhe pse veprimtaria e tij nuk qe pjesë e dogmës nacionaliste.
Jeta
U lind në Gur të Hasit, afër Prizrenit, i biri i Tadé Bogdanit dhe i një bije Mazrekësh. Kur përshkruan historinë e familjes së vet te Çeta, pohon se Nemanja i dha një paraardhësi me emri Bogdan tokën «nga Ferri [Hekuri], sot Samokov, deri në lumin Assio [Vardar]», kurse më vonë një paraardhës i tij «ushtroi detyrën e mëkëmbësit të Gjergjit [Brankoviçit], Despotit të Serbisë». Të “dhëna historike” këto që i ka huazuar nga Mauro Orbini. Vendndodhja e fshatit nuk dihet, por Elsie ka propozuar fshatrat Gjonaj dhe Breg Drini në rrethinat e Prizrenit.
Sipas njoftimeve të lëna nga nipi i tij, Dom Gjon Bogdani merret vesh se ungji André e kishte zgjedhur Pjetrin qysh të vogël, si djalë të vetin që të shërbente në meshë, në kishën e Hasit. Më pas qysh në moshë të njomë ungji e çoi nipin e tij te kolegji i françeskanëve në Çiprovec, sot në Bullgarinë veri-perëndimore. Dihet me siguri që më 1642 u përcoll nga ungji André në Romë. Vijoi studimet e larta në Kolegjin ilirik të Loretos, ku gjeti edhe bashkëkombas të tjerë si Martin Kryeziu, Gjurë Gallata, Kolë Vladanji e Marin Spica. Më 1650 kreu studimet dhe u shugurua meshtar në Bazilikën e Loretos. Pranverën e 1651 mori doktoratën në teologji cum laude.
Pas një qëndrimi rreth nëntë vitesh në Itali, Bogdani u kthye në atdhe dhe u caktua në misionin e Gashit në ipeshkvinë e Pultit, nga 1651 deri më 1654. Më pas shkoi në Romë ku doktoroi në teologji e filozofi te kolegji Propaganda Fide. Më 1656 u emërua ipeshkëv i Shkodrës dhe gjithashtu administrator i Arqipshkvisë së Tivarit deri më 1671.
Gjatë viteve të luftës Austro-Osmane, 1664-1669, u strehua në fshatrat e Rrjollit dhe Barbullushit në rrethinat e Shkodrës. Një shpellë në Rrjoll ku ka qëndruar, mban ende sot emrin e tij. Në vitin 1666 vikari i dioqezës së Shkodrës, Pjetër Trumshi, informonte Romën se gjatë vizitës për në Papat, Bogdani ishte ndalur dy herë në Venedik për të tërhequr shpërblimin e informacioneve të dhëna në prag të luftës së Kandias. U zu nga osmanët dhe u burgos në kalanë e Shkodrës. Ipeshkvi i Durrësit, Shtjefën Gaspri, i raportoi më vonë Propagandës Fide që Bogdanin e shpëtuan vëllezërit Nikollë e Pepë Kastori.
Më 1677 pasoi të ungjin në drejtimin e Arqipshkvisë së Shkupit, ku emërtohet. Pas fërkimeve me autoritetet osmane, arratiset dhe strehohet në në Dubrovnik. Në pjesën e parë të vitit 1685 shkon në Venedik e në Padova ku u prit prej Kardinalit Barbarigo, të cilit i kishte shërbyer në Romë. Barbarigo ishte përgjegjës i kishës për çështjet lindore, kësodore tejet i interesuar për Lindjen dhe ndër të tjera Arbërinë. Kardinali kishte hapur gjithashtu një shtypshkronjë në Padova, Tipografia del Seminario, që vihej në shërbim të gjuhëve të lindjes dhe kishte kallëpet për hebraishten, armenishten e arabishten. Në këtë mënyrë kardinali ishte shumë vullnetmirë ndaj sipërmarrjeve të Bogdanit.
U kthye në Ballkan në mars të 1686 dhe kaloi vitet në vijim duke punuar kundër sundimit osman në viset e Kosovës së sotme. Së bashku me vikar Toma Raspasani luajti rol kyç në lëvizjen pro-austriake në Kosovë përgjatë Luftës së Madhe Turke. Në krye të 5,000 të krishterëve me një flamur me kryq, iu bashkua trupave habsburge të drejtuara nga gjeneral Pikolomini që po i drejtoheshin Prizrenit pasi kishin djegur Shkupin. Këtu, Bogdanit dhe ushtrisë së tij u ra murtaja. Ktheu në Prishtinë ku dhe ndërroi jetë prej sëmundjes në fillim të dhjetorit 1689.
Nipi i tij Gjon Bogdani, njoftonte se menjëherë pas thyerjes së ushtrisë austriake ato ditë, tatarët dhe Ushtare te tjere Osmane i çvarrosën eshtrat e tij dhe ia hodhën qenve në shesh.
Vepra
Çeta e profetëve
Vepra Cuneus Prophetarum u botua më 1685 në Padovë, u rishtyp më 1691 dhe 1702 në Venedik me titull tjetër.
Vepra ka në krye një seri kushtimesh e poezish shqip, latinisht, italisht, sllavisht, shkruar për nder të Pjetër Bogdani nga miq e të njohur të tij. Dy vjershat shqipe të Llukë Bogdanit e të L. Sumës dhe ato të vetë autorit të shpërndara në kapituj të ndryshëm të librit, me teknikën poetike përgjithësisht të sigurt janë tregues të lëvrimit të mbarë të vjershërimit shqip në këtë kohë.
Për veprën e Pjetër Bogdanit kanë shkruar studiues e shkrimtarë të njohur shqiptarë e të huaj si Gaetano Petrotta, Çabej, Konica, Filip Fishta, Alberto Straticò, Mario Roques, Justin Rrota, Matteo Sciambra, Injac Zamputti, Idriz Ajeti, Ibrahim Rugova, Sabri Hamiti etj.
Në vitin 1982, studiuesi e kritiku i njohur Ibrahim Rugova botoi te Rililindja e Prishtinës librin Vepra e Bogdanit 1675–1685, që konsiderohet një nga studimet më të mira të veprës së Pjetër Bogdanit.
Në vitin 2006, studiuesja Anila Omari botoi një studim të plotë të "Çeta e profetëve" të Pjetër Bogdanit. Ka sjellë të parin studim filologjik të veprës së Bogdanit, duke tentuar edhe një publik pak më të gjerë se ai me përgatitje shkencore. Sipas Omarit, "Çeta e Profetëve" përfshin riprodhim anastatik të tekstit origjinal dhe në faqen përbri, një transkriptim fonetik shoqëruar me aparatin kritik, ku sqarohen fjalë të rralla apo shndërrime morfologjike të gjuhës së Bogdanit. Seit Mancaku, shef i departamentit të Historisë së Gjuhës, është shprehur se "ky botim përbën të parin studim filologjik për veprën e Bogdanit, duke u vënë në përdorim të një publiku më të gjerë. Një nga punët më të vështira që ka bërë Omari, është transkriptimi i tekstit".
Për sa i përket alfabetit, në përgjithësi Bogdani ka përdorur alfabetin latin, por meqë shqipja ka disa tinguj që nuk gjenden në këtë alfabet, Bogdani ka përdorur disa shenja të veçanta. Këto shenja i kanë përdorur edhe autorë të tjerë paraardhës të tij. P.sh për grafikën e Y-së e ka marrë nga një shenjë e glagolitishtes, një shkrimi të vjetër sllav - boshnjak, ndërsa fonema të tjera të shqipes Bogdani i mori nga greqishtja.
Relacionet
Përpos veprës së tij më të famshme, janë mjaft me interes relacionet e tij Dello stato temporale del regno di Servia dhe Dello stato spirituale e temporale del regno di Albania e Servia (Mbi gjendjen politike të mbretërisë së Serbisë dhe Mbi gjendjen shpirtërore dhe politike të mbretërisë së Arbërit dhe Serbisë).
Tituj të veprave
Çeta e profetëve (Cuneus prophetarum)
Jeta e Jezu Krishtit, shëlbuesit të botës (De vita Iesu Christi, salvatoris mundi)
Këngët e Sibilave
Referime
Lidhje të jashtme
Cuneus prophetarum në Google Books
</small></small>
Lindje 1625
Vdekje 1689
Priftërij katolikë shqiptarë
Shkrimtarë shqiptarë
Njerëz nga Hasi
Sanxhaku i Prizrenit |
2145 | Marinus Barletius (; ; ~ 1450-1460 – 1512-1513) ka qenë historian dhe prift katolik nga Shkodra. Çmohet si historiani i parë dhe i vetëm shqiptar prej dëshmisë okulare të rrethimit të Shkodrës më 1478. Barleti njihet më shumë për veprën e tij të dytë, një biografi e Skënderbeut, përkthyer në disa gjuhë prej shek. XVI deri XX, që popullarizoi figurën e komandantit arbër së bashku me biografinë e Frangut.
Nëse vite përpara ishte i qartë dallimi mes Barletit dhe Beçikemit, sipas një studimi të rishtë, (ri)propozohet se këta dy humanistë janë i njëjti njeri. Frymëzues për punën e Biemmit dhe Spandounesit, Barleti është ende popullor mes historianëve romantikë dhe nacionalistë. Por tashmë kërkimi historiografik mbi Skënderbeun mbështetet më shumë mbi bazën dokumentore sesa mbi veprën e tij.
Biografia
Barleti u lind dhe u rrit në Shkodër, atëherë pjesë e Republikës së Venedikut. Në veprat e tij e quan veten scodrensis (shkodran), ku më pas barazon të qenit shkodran me të qenit epirotas. Për nevojat historiografike termi epirotas nëpër përkthime dhe tekste divulgative është bërë arbër ose shqiptar. Studjuesit në mënyrë të larmishme e kanë vlerësuar që për nga etnia ka qenë italian (Du Cange, Iorga, Ducellier, Bartl) nga Barletta e Puljes, dalmat (Giovio, Czwittinger, Fabricius), ose arbër (Zeno, Fallmerayer, Jireček) nga Balezo (Balezi, Baleci ose Ballëza, në Rrjoll).
Më 1474 Barleti mori pjesë në mbrojtjen e Shkodrës në rrethimin e parë nga ushtria osmane, ashtu si edhe në të dytin për të cilin shkroi një libër. Prindërit e tij u vranë gjatë rrethimeve. Kur Venediku ia lëshoi Shkodrën Perandorisë Osmane më 1479 me traktatin e Kostandinopojës, Barleti vajti në Venedik, ku u bë studjues i historisë, letërsisë klasike dhe i gjuhës latine.
Me të mbërritur në Venedik, iu dha një pension prej dy dykatësh dhe një tezgë kasapi në mishtoren e Rialtos si një burim i përkohshëm të ardhurash. Meqë kjo tezgë u pretendua nga Andrea Pezaro po atë vit, "noteri i gjykatës së lartë", Ludovik Xukoli, ndërhyri dhe këshilloi "djaloshin e sjellshëm" Barleti që të kërkonte "një punë tjetër të përshtatshme për të". Më 1494 u priftërua pas studimeve teologjike në Venedik dhe Padova, dhe u emërua famullitar në kishën e Shën Shtjefnit në Piovene.
Veprat
Rrethimi i Shkodrës
Vepra e parë e Barletit është "Rrethimi i Shkodrës" e shkruar në gjuhën latine (De obsidione Scondrensi, ad Serenissimum Leonardum Lauretanum aristocratiae Venetae principem, conciones variae Meumethae Turearum principe et ex aliis militae praefectis artificiose Compositae), botuar në Venedik për herë të parë më 1504. U rishtyp disa herë në gjuhën italiane, frënge, polake dhe angleze. Në shqip u përkthye nga latinisti Henrik Lacaj.
Historia e Jetës Dhe të Bëmave Të Skënderbeut
Vepra e dytë dhe më e plotë e Barletit, me të cilën u bë i famshëm, është "Historia e Skënderbeut" po në latinisht, me titullin e plotë Mbi sjelljet e jetës dhe punët, veçanërisht kundrejt turqve, bëmat e Gjergj Kastriotit, princi i shkëlqyer i epirotëve, i mbiquajtur Skanderbeg për veprat e tij, ndryshe Aleksandri i Madh. Shkruar prej Marin Barlet Shkodranit (lat. De Vita Moribus Ac Rebus Praecipue Aduersus Turcas, Gestis, Georgii Castrioti, Clarissimi Epirotarum Principis, qui propter celeberrima facinora, Scanderbegus, hoc est, Alexander Magnus, cognominatus fuit, libri Tredecim, per Marinum Barletium Scodrensem conscripti). Vepra u bë burim i një literature të gjerë, të shkruar në gjuhë të ndryshme të botës si portugalishtja, spanjishtja, gjermanishtja më 1533, frëngjishtja, anglishtja, serbishtja, greqishtja e deri në japonisht. Ndryshe prej Rrethimit, për këtë vepër Barleti u mbështet tek dëshmitë e të tjerëve.
Është cilësuar nga Jireçek si burimi kryesor i historisë së Skënderbeut.
Histori e shkurtër e jetëve të Papave dhe Perandorëve
Një vepër e tretë i mvishet Barletit, Histori e shkurtër e jetëve të Papave dhe Perandorëve (Compendium vitarum pontificum et imperatorum, Venecie, 1555). Por kërkimet e reja vërtetojnë që është vepër e Giovanni Stella, botuar nga Bernardino de Vitali.
Mbiemri
Mustafa Kruja në përkthimin e vëllimit "Vëzhgime iliro-shqiptare" të përpiluar nga Thalloczy i radhit tre variante të tejshkruara mbiemrit: Barleci, Barlleci, Bardheci. Çabej e shpjegon emrin Barletius nga një Bardheci, Barlleci etj., emër që vijon si emër familjesh në Shqipërinë e Veriut. Në tre botimet e para të "Rrethimit të Shkodrës" me përkthimin e Lacajt, shënohet Barleci. Përkthyesi i "Historisë së Skënderbeut", Stefan Prifti, radhit në parathënien e përkthimit se në Pukë ndodhet toponimi Bardheti, emër lumi, prej të cilit ai mbron më drejt shqiptimin Barleti kundrejt variantit Barleci.
Literatura
Zija Xholi: Pesë mendimtarët më të vjetër të kulturës sonë kombëtare: M. Barleti, Gjon Buzuku, Pjetër Budi, Frang Bardhi, Pjetër Bogdani Tiranë 2003. ISBN 99927-901-1-3.
Referime
Lindje 1450
Historianë shqiptarë
Humanistë shqiptarë
Njerëz nga Shkodra
Priftërij katolikë shqiptarë
Venedikas arbërorë |
2146 | Gjon Buzuku ka qenë një prift katolik që vetëidentifikohej arbënesh që jetoi përgjatë shekullit të XVI. Zë vend themelor si përkthyes dhe përpilues i librit të parë të botuar si dhe përkthimit të parë në gjuhën shqipe, një libri liturgjik kishtar i titulluar Meshari sipas librit të meshëve që ka në përmbajtje.
Jeta dhe vepra
U lind në fshatin Ljarje të Krajës në sundimin e Perandorisë Osmane, trevë shqiptare ende sot në Malin e Zi, i biri i Bdekut - siç e shkruan në pasthënien e përkthimit. Me gjasë jetoi pranë ose afër Venedikut, asokohe në Republikën e Venedikut. Ka mëtime që ka qenë ipeshkëv i dy dioqezave në Shqipërinë Veriore ose që ka qenë murg.
Veprën "Meshari", Buzuku nisi ta shkruante më 20 mars 1554 dhe e mbaroi me 5 janar 1555, në një moshë kur ka qenë burrë i pjekur. Nga kjo vepër njihet vetëm një kopje e cunguar që ruhet në Bibliotekën e Vatikanit. Asaj i mungojnë fletët e para, titulli dhe vendi i botimit, por supozohet se u botua në Venedik. Gjuha e veprës është gegërishtja e shekullit XVI, e shkruar me alfabetin latin të tipit gjysmë gotik. "Kemi të bëjmë pikësëpari, pohon Çabej, me një gjuhë letrare, prodhim i një zhvillimi të mëparmë të shkrimit dhe të përpunimit nga ana e këtij shkrimtari".
Meshari përbëhej nga 110 fletë (220 faqe). Kopja e librit që ka arritur është e cunguar, përbëhet nga 94 fletë (188 faqe), i mungojnë 16 faqet e para, ndër to edhe kopertina me faqen kryesore. Duke qenë se Meshari përmban tekste nga Dhiata e vjetër dhe Dhiata e re, ai nuk është shumë i vështirë për t’u interpretuar, me gjithë ortografinë e ndërlikuar, gjuhën arkaike, gabimet e shumta të shtypit e mungesat e fjalëve. Të 188 faqet e tekstit përmbajnë 154 000 fjalë me një tërësi fjalori prej rreth 1500 leksemash, me vlerë të posaçme për leksikografët dhe gjuhëtarët historikë. Kjo përmbajtje flet për përdorim të gjuhës shqipe në shërbesat fetare, lidhur siç duket me përpjekjet për përdorimin krahas latinishtes edhe të gjuhëve amtare.
Meshari është botuar me alfabetin latin të tipit gjysmëgotik, i zakonshëm në atë kohë në Italinë veriore. Kryesisht për tingujt e gjuhës shqipe që nuk i ka latinishtja (g, gj, th, dh, z, x, i) ka edhe pesë shkronja të posaçme, që kanë përngjasim me disa shkronja të alfabetit cirilik. Autori shihet se ndjek një traditë mjaftë të konsoliduar të shkrimit të shqipes, të cilën do ta vijojnë edhe autorët pasardhës të Shqipërisë veriore. Qenia e një tradite letrare të mëparshme shfaqet edhe në gjuhën relativisht të përpunuar të veprës. Në pasthënie shprehen shkoqur ndjenjat atdhedashëse që e kanë frymëzuar, dëshira e tij për të ndritur mendjen e bashkatdhetarëve. Në veprën e Buzukut gjejmë ndonjëherë edhe pjesë të një proze tregimtare me vlera letrare, të shkruara me gjuhë të qartë dhe të kuptueshme. Bie në sy puna e tij, ose e traditës së mëparshme, për pasurimin e shqipes me fjalë të reja, në mes të cilave ka mjaft fjalë të sferave të jetës mendore. Si vepër e parë shqipe e njohur, "Meshari" ka rëndësi të madhe për historinë e kulturës, në mënyrë të veçantë për historinë e shqipes së shkruar dhe të letërsisë shqiptare. Është dëshmi e shqipes në shek. XVI, në një fazë kur nuk ishin zhvilluar ende një pjesë e dallimeve dialektore të mëvonshme. Me gjuhën në një masë të mirë të standardizuar e të kodifikuar, si koine letrare që u ngjit e u zhvillua me veprat e autorëve të Veriut në shekujt XVI - XVIII, vepra e Gjon Buzukut hapi një etapë të re në lëvrimin e shqipes si gjuhë e shkruar kulture.
Lidhje të jashtme
Pasthënia e "Mesharit" të Gjon Buzukut (1555)
Meshari në anglisht
Meshari i Gjon Buzukut
Gjon Buzuku - Shqipopedia
Meshari i Gjon Buzukut - Orgjinali në pdf - Shqipopedia
Referime
Përkthyes prej latinishtes në shqip
Priftërij katolikë shqiptarë
Sanxhaku i Shkodrës
Njerëz nga Kraja |
2147 | Ali Kelmendi (Pejë, 3 nëntor 1900 - 7 shkurt 1939) ka qenë një veprimtar komunist, organizues i grupimeve komuniste. Regjimi komunist në Shqipëri e shpalli Hero i Popullit. Pjesë e një brezi idealistësh kosovarë, që tek komunizmi shpresonin të gjenin zgjidhjen e çështjes kombëtare.
Jeta
Lindi në Ipek (sot Pejë) më 3 nëntor 1900 në kohën e Perandorisë Osmane, i biri i Sulë Kelmendit. Fundi i Luftës së Parë Botërore e gjen në Vienë. Kthehet në Shqipëri më 1920, ku politikisht e gjen veten me shoqërinë "Bashkimi" të Avni Rustemit, ndërsa ushtarakisht me çetat e Bajram Currit. Mori pjesë gjallërisht në Lëvizjen e qershorit duke lëvizur në zonën e Malësisë së Gjakovës. Për këtë arsye në kohën e qeverisë Noli shërbeu nënkomandant xhandarmërie, madje shërbeu edhe pranë gjyqit të posaçëm ushtarak. Në gusht të 1924 me porosi të Ibrahim Jakovës shoqëroi një oficer madhor zbulues dhe një bullgar shok të Dimitrovit gjatë udhëtimit të tyre në Shqipëri.
Me Triumfin e Legalitetit, Kelmendi emigroi në Bari, Brindisi dhe më pas në Vienë, dhe Kosovë. Teksa ndodhej në Vienë, ambasada sovjetike e atjeshme dhe Federata Komuniste Ballkanike i kërkoi KONARE-së listën e emigrantëve shqiptarë për t'i nisur me studime në Bashkimin Sovjetik. Shumica e tyre punonin në Francë. Ky grup përbëhej nga: Haki Stërmilli, Fetah Ekmeçiu, Qamil Çela, Ali Kelmendi, Selim Shpuza, Naum Prifti, Sali Hidri, Ymer Domi, Rexhep Çami, etj.
Aliu shoqërohej më shumë me Qamil Çelën, Haki Stërmillin dhe Fetah Ekmeçiun. Në tetor 1925 - maj 1926, Aliu ka qëndruar në Moskë, ndërsa në vitet 1926-1926 në shkollën "Xherxhenski" në Leningrad, ku ishte bërthama e grupit komunist.
Më 1927-1928 Kelmendi shërbeu si oficer kufiri i Ushtrisë së Kuqe në Odesa. Qëndrimi në këtë qytet lidhej edhe me faktin se shqiptarët e atjeshëm e kishin përkrahur Revolucionin e Tetorit, si dhe më 1919 kishin krijuar një organizatë komuniste. Në 1929-1930 qëndron në Berlin, ku u bë pjesë e KÇN-së. Në këtë kohë mbaroi kursin e spiunazhit të GPU-së jashtë Moskës rreth vitit 1930.
Më 8 gusht 1930 me vendim të propozuar nga Komanda e Xhandarmërisë me propozim fillestar nga Ministria e Punëve të Jashtme, "i arratisuri politik Ali Sulë Kelmendi lejohet të hyjë në shtetin shqiptar". Prej njohjes me Hasan Reçin, vendos lidhjet me njerëzit që ai njihte: M. Gjinishin, A. Vokshin, Xhevdet Dodën, Sadik Stavilecin, E. Myftarin, V. Shanton, etj. Më pas i dërgoi sa në Krujë, Shkodër, Durrës, Pogradec, etj. me pak fjalë po kërkonte të ngrente rrjetin komunist në vend. Duke vepruar më shumë mbi bazën e njoftunive të kohës së çetës të Bajram Currit sesa si i trajnuar, arrestohet dy herë dhe mbahet nën vërejtje nga Zyra Sekrete. Në periudhën shkurt-prill 1932 qëndroi në Berlin. Në qershor rikthehet në Shqipëri me direktiva nga Gjergj Dimitrovi për të bërë përpjekje për formimin e qendre organizative komuniste. Për formimin e saj çoi në këmbë një celulë të përbërë nga Selim Shpuza dhe Hasan Reçi. Duke zgjedhur si vendbanim Korçën, zhvilloi mbledhje me grupin e Korçës.
Në 22 korrik 1932 internohet në Berat, ku i pranëvihet njëri prej kuadrove më të mirë të Zyrës Sekrete, Osman Taraku.
Në korrik 1932 - mars 1933 qëndroi në Berat, mars - korrik 1933 në Porto-Palermo, korrik 1933 - qershor 1934 qëndroi në Voskopojë për "ndërrim ajri". Aktiviteti i tij ishte krejtësisht nën mbikëqyrjen e shërbimit sekret. Në qershor të 1934 kthehet në Korçë, ku qëndron i internuar deri më 17 nëntor 1935. Në janar 1936 niset për në Greqi për të sqaruar pozitat e Niko Xoxit dhe Petro Vangjelit. Pa mundur të bënte asgjë pasi nuk i takoi grupet shqiptare në Greqi, niset në Turqi në mars 1936. Më 17 qershor 1936 rihyri në Shqipëri.
Më datë 20 qershor 1936 mbi propozimin e ministrit të Punëve të Brendshme, Këshilli i Ministrave vendosi internimin e tij për 1 vit në Gjirokastër "si propagandist i rrezikshëm në dëm të interesave të shtetit". Kësisoj, më 16 korrik 1936, Kelmendi u shoqërua nga Korça në Gjirokastër. MPB porositte që ai të mbahej në kalanë e Gjirokastrës dhe për këtë mjaftonte një roje. Ministria i shkruante prefektit që t'i sugjeronte Kelmendit ikjen jashtë vendit sepse siç e kishte nisur do t'i shkonte jeta burgjesh e internimesh. Kelmendi kërkoi leje të ikte për kurim dhe më 3 gusht 1936 bashkë me 60 franga ari të dhëna nga prefekti u largua nëpërmjet Vlorës i përmendur në shkresën e daljes që kishte "hedhur themelet e partisë komuniste më 1930".
Më 5 shtator 1936 mbërrin në Bari ku takohet me Qamil Çelën, vijoi në Torino dhe përfundon në Francë. Fillimisht në Lion e më pas në Paris. Kthehet edhe njëherë në Moskë për të vdekur më pas në Paris më 7 shkurt 1939. U varros me shpenzimet e shoqatës filantropike "Secours Populaire" të atij qyteti, në ceremoninë e varrimit foli Qamil Çela dhe deputeti komunist francez Midol.
Më 24 dhjetor 1947 eshtrat e tij u çuan në varrezat e dëshmorëve në Korçë, qytet në të cilin para godinës së bashkisë u vendos një bust i tij.
Burime
Biografi shqiptarësh
Heronj
Komunistë shqiptarë
Lindje 1900
Vdekje 1939
Njerëz nga Peja
Hero i Popullit |
2148 | Asim Vokshi (Gjakovë, 1909 - Spanjë, 4 tetor 1937) ka qenë ushtarak, pjesë e Grupit Komunist të Tiranës, luftar i brigadave komuniste në Luftën e Spanjës.
Biografi
Lindi në Gjakovë, Kosovë në një familje me tradita patriotike. Mësimet fillore i nisi në qytetin e lindjes më 1916-18 dhe i mbaroi në Kolgecaj, të mesmen e kreu në Shkodër. Ndoqi Akademinë Ushtarake në Itali prej nga u kthye më 1932 me gradën nëntoger. Bashkëpunoi me Ali Kelmendin.
Në vitet 30-të zhvilloi veprimtari të gjerë aktive në grupin e themeluar nga Hasan Reçi, mori pjesë në përgatitjen e kryengritjes antizogiste të Fierit më 1935. Në pragun e kryengritjes u arrestua dhe u dënua me burgim. Pas daljes nga burgu, u internua në Peqin. Në bisedat me Demir Godellin, Hasan Reçin e Mustafa Gjinishin u fol për Luftën e Spanjës, ku duhej të venin shokët më të shëndetshëm dhe Asimi doli i pari vullnetar.
Një njeri i afërt i Musa Jukës, Hilmi Juka, protokollist i Ministrisë së Punëve të Brendshme, ndërhyri që Asimi të pajisej me pashaportë për të shkuar vullnetar në Luftën e Spanjës. U nis nga Marseja me Teni Konomin, por rrugës anija u bombardua, Teni u vra dhe Asimi doli gjallë në bregdetin spanjoll majin e 1937. Qe pjesë e radhëve të Brigadës Garibaldi, i së cilës qe edhe oficer dhe përgjegjës kompanie. Ra në Fuente del Ebro më 4 tetor 1937.
Shih edhe
Lista e vullnetarëve shqiptarë në luftën qytetare të Spanjës
Gjimnazi me Orientim Gjuhësor 'Asim Vokshi' (shkolle e mesme)
Referime
Biografi shqiptarësh
Lindje 1909
Vdekje 1937
Komunistë shqiptarë
Njerëz nga Gjakova
Hero i Popullit |
2149 | Anjezë Gonxhe Bojaxhiu (sot zyrtarisht Mary Theresa Bojaxhi; Shkup, 26 gusht 1910 – Kalkutë, 5 shtator 1997) e njohur zakonisht si Nënë Tereza e Kalkutës (dhe e nderuar në kishën katolike si Shën Tereza e Kalkutës), ishte një murgeshë dhe misionare katolike indiane me prejardhje shqiptare. U lind në Shkup, asokohe qendra e Vilajetit të Kosovës në Perandorinë Osmane. Pasi kishte jetoi në vendlindje për tetëmbëdhjetë vjet, ajo u shpërngul në Irlandë dhe më pas në Indi, ku jetoi pjesën më të madhe të jetës së saj.
Nënë Tereza themeloi Misionarët e Bamirësisë, një kongregacion katolik, i cili në vitin 2012 kishte më shumë se 4,500 motra dhe ishte aktiv në 133 shtete. Ato ofrojnë shtëpi për njerëzit që janë duke vdekur nga HIV/AIDS, lebra dhe tuberkulozi; ato ofrojnë ushqime, klinika të lëvizshme, programe këshilluese për fëmijët dhe familjet, jetimore, dhe shkolla. Anëtarët duhet t’i përmbahen betimit të "dëlirësisë, varfërisë dhe bindjes", si dhe një kusht të katërt, për të dhënë "shërbime falas e me gjithë zemër për më të varfërit e të varfërve".
Nënë Tereza është nderuar me çmimet dhe nderimet më të larta, duke përfshirë: më 1962 Çmimin e Paqes Ramon Magsaysay dhe 1979 Çmimin Nobel për Paqe. Më 19 tetor 2003, ajo u lumturua dhe u quajt "Tereza e Bekuar e Kalkutës". Për t’u kanonizuar në shenjtore, asaj duhej t’i njihej një mrekulli e dytë, në bazë të rregullave të kishës katolike. Një mrekulli e dytë i është njohur nga Papa Françesku, në dhjetor të vitit 2015, duke i hapur rrugën që ajo të shpallet e shenjt nga Kisha Katolike e Romës. Kanonizimi i saj është bërë më 4 shtator 2016, një ditë para 19-vjetorit të vdekjes së saj (5 Shtator), ku njihet edhe si dita e saj e festës.
Një figurë e diskutueshme si gjatë jetës dhe pas vdekjes së saj, Nënë Tereza u admirua gjerësisht nga shumë njerëz për veprat e saj bamirëse. Ajo u vlerësua dhe u kritikua për akuza të ndryshme, të tilla si për pikëpamjet e saj për abortin dhe kontracepsionin Ajo gjithashtu ka marrë kritika për kushtet në shtëpitë që ajo ofronte për ata që ishin buzë vdekjes. Biografia e saj e autorizuar u shkrua nga Navin Chawla dhe u botua në 1992, ajo ka qenë subjekt i filmave dhe librave të tjerë. Më 6 Shtator 2017, Tereza dhe Shën Françesk Saver u emëruan bashkë-mbrojtës të Arqipeshkvisë Katolike Romake të Kalkutës.
Jetëshkrimi
Jeta e hershme
Gonxhe Bojaxhiu u lind më 26 gusht 1910 në një familje shqiptare në Üsküb (Shkup, tani kryeqyteti i Maqedonisë së Veriut), Perandoria Osmane. Ajo u pagëzua në Shkup, një ditë pas lindjes. Ajo më vonë e konsideroi 27 gushtin, ditën kur u pagëzua, "ditëlindjen e saj të vërtetë".
Ajo ishte fëmija më e vogël e Nikollës dhe Drande Bojaxhiu (Bernai). Babai i saj, i cili ishte i përfshirë në politikën e komunitetit shqiptar në vilajetin e Kosovës, vdiq në vitin 1919 kur ajo ishte tetë vjeç. Ai kishte lindur në Prizren por me prejardhje familjare ishte nga Fani i Mirditës dhe nëna e saj ishte nga një fshat afër Gjakovës.
Sipas një biografie të Joan Graff Clucas, Tereza u magjepsur nga tregimet e jetës së misionarëve dhe shërbimit të tyre në Bengal që kur ishte e vogël; në moshën 12 vjeçare ajo ishte e bindur që duhet të angazhohej për jetën fetare. Vendosmëria e saj u forcua më 15 gusht 1928 ndërsa lutej në faltoren e Medonnës së Zezë të Vitisë, ku shpesh shkonte në pelegrinazhe.
Teresa u largua nga shtëpia në vitin 1928 në moshën 18 vjeçare për t'u bashkuar me Motrat e Loretos në Loreto Abbey në Rathfarnham, Irlandë, për të mësuar anglisht me synimin për t'u bërë misionare; anglishtja gjithashtu ishte gjuha e folur e Motrave të Loretos në Indi. Nga atëhere ajo nuk i ka pa më nënën dhe motrën a saj. Familja e saj jetoi në Shkup deri në vitin 1934, më pas u transferua në Tiranë. Në Tiranë familja e saj, gjegjësisht nëna Dranja, motra Agja dhe vëllau Lazri jetuan në rrugën "Hajdar Hidi" 41 pranë katedrales katolike në rrugën e Kavajës në shtëpinë e Avni Zajmit.
Ajo arriti në Indi në vitin 1929 dhe filloi novatorin e saj në Darjeeling, në Himalajet e poshtme, këtu ajo mësoi bengalishten dhe dha mësim në Shkollën e Shën Terezës pranë manastirit të saj. Tereza mori Betimet fetare e saj të para më 24 maj 1931. Ajo zgjodhi të emërohej pas Terezes së Lisjës, shenjtore mbrojtëse të misionarëve; sepse një murgeshë në manastir kishte zgjedhur tashmë atë emër, Agnesa zgjodhi drejtshkrimin e saj në spanjisht (Teresa, shqiptim: [Tereza]).
Tereza mori Betimet solemne të saj më 14 maj 1937 ndërsa ishte mësuese në shkollën e manastirit Loreto në Entally, në Kalkutën Lindore. Ajo shërbeu atje për afro njëzet vjet dhe u emërua drejtoreshë e shkollës në vitin 1944. Megjithëse Tereza gëzonte mësimin në shkollë, ajo gjithnjë e më shumë shqetësohej nga varfëria që e rrethonte në Kalkutë. Uria e Bengalit e 1943 solli mjerimin dhe vdekjen në qytet, dhe Dita e Veprimit të Drejtpërdrejtë në Gusht 1946 filloi një periudhë të dhunës myslimane-hindu.
Misionarët e Bamirësisë
Më 10 shtator 1946, Tereza përjetoi atë që ajo e përshkroi më vonë si "thirrje brenda thirrjes" kur udhëtoi me tren për në manastirin Loreto në Darjeeling nga Kalkuta për tërheqjen e saj vjetore. "Unë do të largohesha nga manastiri dhe t'i ndihmoja të varfërit ndërsa jetonim në mesin e tyre. Ishte një urdhër. Të dështosh do të ishte të prishësh besimin ." Joseph Langford më vonë shkroi, "Megjithëse askush nuk e dinte atë kohë, Motra Terezë sapo ishte bërë Nënë Tereza"
Ajo filloi punën misionare me të varfërit në 1948, duke zëvendësuar zakonin e saj tradicional Loreto me një sari të thjeshtë pambuku të bardhë me një kufi blu. Teresa adoptoi nënshtetësinë indiane, kaloi disa muaj në Patna për të marrë trajnim bazë mjekësor në Spitalin e Familjes së Shenjtë dhe u fut në lagjet e varfëra. Ajo themeloi një shkollë në Motijhil, Kalkuta, para se të fillonte të kujdeset për të varfërit dhe të uriturit. Në fillim të vitit 1949 Tereza u bashkua në përpjekjet e saj nga një grup i grave të reja, dhe ajo hodhi themelet për një bashkësi të re fetare duke ndihmuar "më të varfërit midis të varfërve".
Përpjekjet e saj shpejt tërhoqën vëmendjen e zyrtarëve indiane, përfshirë kryeministrin. Teresa shkruajti në ditarin e saj se viti i saj i parë ishte i mbushur me vështirësi. Pa të ardhura, ajo lypte për ushqime dhe furnizime dhe përjetoi dyshim, vetminë dhe tundimin për t'u kthyer në komoditetin e jetës së manastirit gjatë këtyre muajve të hershëm:
Më 7 tetor 1950, Tereza mori lejen e Vatikanit për kongregacionin dioqezan, i cili do të bëhej Misionarët e Bamirësisë. Sipas fjalëve të saj, do të kujdesej për "të uriturit, të zhveshurit, të pastrehët, të gjymtuarit, të verbrit, lebrozët, për të gjithë ata njerëz që ndihen të padëshiruar, të pa dashur, të pa dashur për të gjithë shoqërinë, njerëz që janë bërë barrë për shoqërinë dhe janë të turpëruar nga të gjithë ".
Në 1952, Tereza hapi bujtinë e saj të parë me ndihmën e zyrtarëve të Kalkutës. Ajo shndërroi një tempull Hindu të braktisur në Shtëpinë Kalighat për Vdekjen, falas për të varfërit, dhe e quajti atë Kalighat, Shtëpia e Zemrës së Pastër (Nirmal Hriday). Ata që u sollën në shtëpi morën kujdes mjekësor dhe mundësinë për të vdekur me dinjitet në përputhje me besimin e tyre: Myslimanëve ju lexua Kuran, hindusët morën ujë nga Ganga dhe katolikët morën vajosje ekstreme. "Një vdekje e bukur", tha Tereza, "është për njerëzit që kanë jetuar si kafshë të vdesin si engjëj - të dashur dhe të kërkuar".
Ajo hapi një bujtinë për ata me lebër, duke e quajtur atë Shanti Nagar (Qyteti i Paqes). Misionarët e Bamirësisë krijuan klinika për shtrirjen e lebrozit në të gjithë Kalkutën, duke siguruar ilaçe, veshje dhe ushqim. Misionarët e Bamirësisë morën një numër gjithnjë e më të madh të fëmijëve të pastrehë; në vitin 1955 Tereza hapi Nirmala Shishu Bhavan, Shtëpia e Fëmijëve të Zemrës së Papërlyer, si një strehë për jetimët dhe rininë e pastrehë.
Kongregacioni filloi të tërheqë rekrutë dhe dhurime, dhe deri në vitet 1960 ajo kishte hapur hotele, jetimore dhe shtëpi lebrike në të gjithë Indinë. Tereza pastaj zgjeroi kongregacionin jashtë vendit, duke hapur një shtëpi në Venezuelë në 1965 me pesë motra. Shtëpitë u ndoqën edhe në Itali (Romë), Tanzani dhe Austri në 1968, dhe gjatë viteve 1970 kongregacioni hapi shtëpi dhe fondacione në Shtetet e Bashkuara dhe dhjetëra vende në Azi, Afrikë dhe Evropë.
Misionarët e Vëllezërve të Bamirësisë u themeluan në vitin 1963, dhe një degë soditëse e Motrave ndoqi në 1976. Lay Katolikë dhe jo-Katolikë u regjistruan si Bashkëpunëtorët e Nënë Terezës, Bashkëpunëtorët e Sëmurë dhe Vuajtjeve, dhe Misionarët e Lay të Bamirësisë. Duke iu përgjigjur kërkesave të shumë priftërinjve, në 1981 Nënë Tereza themeloi Lëvizjen Corpus Krishti për Priftërinjtë dhe me Joseph Langford Misionarët e Etërve të Bamirësisë në 1984, për të kombinuar qëllimet profesionale të Misionarëve të Bamirësisë me burimet e priftërisë.
Deri në vitin 1997, kongregacioni 13 anëtarësh i Kalkutës ishte rritur në më shumë se 4000 motra që menaxhonin jetimore, strehimore të SIDA-ve dhe qendra bamirësie në të gjithë botën, duke u kujdesur për refugjatët, të verbrit, të paaftë, të moshuarit, alkoolistët, të varfërit dhe të pastrehët dhe viktimat e përmbytjeve, epidemive dhe krizë urie. Deri në vitin 2007, Misionarët e Bamirësisë numëruan rreth 450 vëllezër dhe 5000 motra në të gjithë botën, duke operuar 600 misione, shkolla dhe strehimore në 120 vende.
Bamirësia ndërkombëtare
Tereza tha: "Me anë të gjakut, unë jam Shqiptare. Nga nënshtetësia, një indiane. Me anë të besimit, unë jam një murgeshë katolike. Sa i përket thirrjes sime, unë i përkas botës. Sa i përket zemrës time, unë i përkas plotësisht zemrës së Jezusit. Ajo fliste rrjedhshëm pesë gjuhë - Bengalisht, Shqip, Serbisht, Anglisht dhe Hindi- ajo bëri udhëtime të rastit jashtë Indisë për arsye humanitare.
Në kulmin e Rrethimit të Beirutit në 1982, Tereza shpëtoi 37 fëmijë të bllokuar në një spital të linjës së përparme duke ndërmjetësuar një armëpushim të përkohshëm midis ushtrisë izraelite dhe guerileve palestinezë. E shoqëruar nga punëtorët e Kryqit të Kuq, ajo udhëtoi nëpër zonën e luftës për në spital për të evakuuar pacientët e rinj.
Kur Evropa Lindore përjetoi rritje të hapjes në fund të viteve 1980, Tereza i zgjeroi përpjekjet e saj drejt vendeve komuniste që kishin refuzuar Misionarët e Bamirësisë. Ajo filloi dhjetëra projekte, e pavendosur nga kritikat për qëndrimet e saj kundër abortit dhe divorcit: "Pavarësisht se kush thotë çfarë, duhet ta pranosh me një buzëqeshje dhe të bësh punën tënde". Ajo vizitoi Armeninë pas tërmetit të vitit 1988 dhe u takua me Nikolai Ryzhkov, Kryetar i Këshillit të Ministrave.
Tereza udhëtoi për të ndihmuar të uriturit në Etiopi, viktima të rrezatimit në hernernobil dhe viktimat e tërmetit në Armeni. Në vitin 1991 ajo u kthye në Shqipëri për herë të parë, duke hapur një shtëpi të Misionarëve të Bamirësisë në Tiranë.
Deri në vitin 1996, Tereza ka operuar 517 misione në mbi 100 vende. Misionarët Bamirësisë së saj të u rritën nga dymbëdhjetë në mijëra, duke u shërbyer "më të varfërve të të varfërve" në 450 qendra në të gjithë botën. Misionarët e parë të shtëpisë së bamirësisë në Shtetet e Bashkuara u krijuan në rajonin e South Bronx të New York City dhe me 1984 kongregacioni operoi 19 institucione në të gjithë vendin.
Përkeqësimi i shëndetit dhe vdekja
Tereza pati një sulm në zemër në Romë në 1983 ndërsa ajo ishte duke vizituar Papën Gjon Pali II. Pas një sulmi të dytë në 1989, ajo mori një kardiak artificial. Në 1991, pas një periudhe pneumonie në Meksikë, ajo pati probleme shtesë të zemrës. Edhe pse Tereza ofroi të jepte dorëheqjen si kreu i Misionarëve të Bamirësisë, me një votim të fshehtë motrat e kongregacionit votuan që ajo të qëndronte dhe ajo ra dakord të vazhdonte.
Në Prill 1996 ajo ra, duke thyer kolarbonin e saj, dhe katër muaj më vonë ajo pati malarje dhe Infrakt në zemër. Edhe pse Tereza kishte një operacion në zemër, shëndeti i saj ishte në rënie të qartë. Sipas Kryepeshkopit të Kalkutës Henry Sebastian D'Souza, ai urdhëroi një prift të kryente një ekzorcizëm (me lejen e saj) kur ajo u shtrua në spital për herë të parë me probleme kardiake, sepse ai mendonte se mund të ishte nën sulm nga djalli.
Më 13 Mars 1997 Tereza dha dorëheqjen si kreu i Misionarëve të Bamirësisë dhe ajo vdiq në 5 Shtator. Në kohën e vdekjes së saj, Misionarët e Bamirësisë kishin mbi 4,000 motra dhe një vëllazëri të lidhur me 300 anëtarë që operonin 610 misione në 123 vende. Këto përfshijnë strehimin dhe shtëpitë për personat me HIV/AIDS, lebrozën dhe tuberkulozin, kuzhinat e supave, programet e këshillimit për fëmijë dhe familje, jetimore dhe shkolla. Misionarët e Bamirësisë u ndihmuan nga bashkëpuntorët që numëruan mbi një milion deri në vitet 1990.
Tereza u shtrua në një repart në një arkivol të hapur në Shën Thomas, Kalkuta, për një javë para funeralit të saj. Ajo mori një funeral shtetëror nga qeveria indiane në shenjë mirënjohjeje për shërbimin e saj për të varfërit e të gjitha feve në vend. I ndihmuar nga pesë priftërinj, Sekretari i Kardinal i Shtetit Angelo Sodano, përfaqësuesi i Papës, kreu ritet e fundit. Vdekja e Terezës hidhëroi komunitetet laike dhe fetare. Kryeministri i Pakistanit Nawaz Sharif e quajti atë "një individ të rrallë dhe unik, e cila jetoi gjatë për qëllime më të larta. Përkushtimi i saj gjatë gjithë jetës për kujdesin e të varfërve, të sëmurëve dhe të pafavorshëmve ishte një nga shembujt më të lartë të shërbimit për njerëzimin. " Sipas ish Sekretarit të Përgjithshëm të U. N. Javier Pérez de Cuéllar, "Ajo është Kombet e Bashkuara. Ajo është paqe në botë".
Njohja dhe pritja
India
Tereza u njoh për herë të parë nga qeveria indiane më shumë se një e treta e një shekulli më parë, duke marrë Padma Shri në 1962 dhe Amimin Jawaharlal Nehru për Mirëkuptim Ndërkombëtar në 1969. Ajo më vonë mori çmime të tjera indiane, duke përfshirë edhe Bharat Ratna (çmimin më të lartë civil të Indisë) në 1980. Biografia zyrtare e Terezës, nga Navin Chawla, u botua në 1992. Në Kalkuta, ajo adhurohet si hyjni nga disa hindusë.
Për të përkujtuar 100 vjetorin e lindjes së saj, qeveria e Indisë lëshoi një monedhë speciale 5 coin (shumën e parave që Tereza kishte kur arriti në Indi) më 28 gusht 2010. Presidenti Pratibha Patil tha: "E veshur me një sari të bardhë me një kufi blu, ajo dhe motrat e Misionarëve të Bamirësisë u bënë një simbol i shpresës për shumë njerëz - të moshuarit, të varfërit, të papunët, të sëmurët, të sëmurët përfundimisht dhe ata të braktisur nga familjet e tyre ".
Pamjet indiane të Terezës nuk janë uniformisht të favorshme. Aroup Chatterjee, një mjek i lindur dhe rritur në Kalkuta i cili ishte një aktivist në lagjet e qytetit për vite me radhë, rreth vitit 1980 përpara se të transferohej në Mbretërinë e Bashkuar, tha se ai "kurrë nuk ka parë madje ndonjë murgeshë në ato lagje". Hulumtimi i tij, që përfshin më shumë se 100 intervista me vullnetarë, murgesha dhe të tjerë të njohur me Misionarët e Bamirësisë, u përshkrua në një libër të vitit 2003 kritik për Terezën. Chatterjee e kritikoi atë për promovimin e një "kulti të vuajtjes" dhe një imazh të shtrembëruar, negativ të Kalkutës, duke e ekzagjeruar punën e bërë nga misioni i saj dhe për keqpërdorimin e fondeve dhe privilegjeve në dispozicion të saj. Sipas tij, disa nga problemet higjenike që ai kishte kritikuar (ripërdorimi i gjilpërave, për shembull) u përmirësuan pas vdekjes së Terezës në 1997.
Bikash Ranjan Bhattacharya, kryetar i Komunës së Kolkatës nga 2005 deri në 2010, tha se "ajo nuk kishte asnjë ndikim domethënës në të varfërit e këtij qyteti", "lavdëroi sëmundjen", në vend që ta trajtonte atë dhe keqinterpretoi qytetin: "Pa dyshim që kishte varfëri në Kalkuta, por ajo kurrë nuk ishte një qytet i lebrave dhe lypësve, siç e paraqiti Nënë Tereza”. Nacionalistët Hindu, Partia Bharatiya Janata u përleshën me Terezën mbi Dalits Christian por e lavdëroi atë në vdekje dhe dërgoi një përfaqësues në funeralin e saj.Sidoqoftë, Vishwa Hindu Parishad kundërshtoi vendimin e qeverisë për t'i dhënë asaj një funeral shtetëror. Sekretari Giriraj Kishore tha se "detyra e saj e parë ishte ndaj Kishës dhe shërbimi shoqëror ishte i rastësishëm", duke e akuzuar atë për favorizimin e të krishterëve dhe kryerjen e "pagëzimeve të fshehta" të vdekjes. Në një haraç të faqes së parë, Frontline Indian për dy javë hodhi poshtë akuzat si "të rreme" dhe tha se ato "nuk kishin bërë asnjë ndikim në perceptimin e publikut për punën e saj, veçanërisht në Kalkuta". Duke vlerësuar "kujdesin e saj vetëmohues", energjinë dhe trimërinë, autori i haraçit kritikoi fushatën publike të Teresës kundër abortit dhe pretendimin e saj për të qenë jo politik.
Në shkurt 2015 Mohan Bhagwat, udhëheqësi i organizatës së djathtë hindu Rashtriya Swayamsevak Sangh, tha se qëllimi i Terezës ishte "të shndërronte personin, i cili po shërbehej, në një të krishterë". Ish zëdhënësi i RSS MG Vaidhya mbështeti vlerësimin e Bhagwat, dhe organizata akuzoi mediat për "shtrembërim të fakteve në lidhje me komentet e Bhagwat". Deputeti i Kongresit të Trinamoolit Derek O'Brien, kreu i CPI -së Atul Anjan dhe shefi i ministrit të Delhi Arvind Kejriwal protestuan kundër deklaratës së Bhagwat.
Gjetiu
Tereza mori çmimin Ramon Magsaysay për Paqen dhe Mirëkuptimin Ndërkombëtar, dhënë për punë në Azinë Jugore ose Lindore, në 1962. Sipas citimit të saj, "Bordi i Besuarve njeh njohjen e saj të mëshirshme të të varfërve të varfër të një toke të huaj, në shërbimin e të cilit ajo ka udhëhequr një kongregacion të ri". Nga fillimi i viteve 1970, ajo ishte një personazh i famshëm ndërkombëtar. Fama e Terezës mund t'i atribuohet pjesërisht dokumentarit të Malcolm Muggeridge, 1969, Diçka e bukur për Zotin, dhe librit të tij të vitit 1971 me të njëjtin emër. Muggeridge po kalonte një udhëtim shpirtëror të vetin në atë kohë. Gjatë xhirimeve, pamjet e xhiruara në ndriçim të dobët (veçanërisht në Shtëpinë për Vdekjen) mendohej se nuk ka të ngjarë të përdoren nga ekuipazhi. Në Angli, pamjet u zbuluan se ishin mjaft të ndriçuara dhe Muggeridge e quajti atë një mrekulli të "dritës hyjnore" nga Tereza. Anëtarët e tjerë të ekuipazhit thanë se ishte për shkak të një lloji të ri të filmit ultra të ndjeshëm Kodak. Muggeridge u kthye më vonë në katolicizëm.
Rreth kësaj kohe, bota katolike filloi ta nderonte Terezën publikisht. Papa Pali VI i dha asaj përurimin Papa Gjon XXIII Çmimin e Paqes në 1971, duke lavdëruar punën e saj me të varfërit, shfaqjen e bamirësisë së krishterë dhe përpjekjet për paqen, dhe ajo mori Pacem në Terris Award në 1976. Pas vdekjes së saj, Tereza përparoi me shpejtësi në rrugën drejt shenjtërimit.
Ajo u nderua nga qeveritë dhe organizatat civile dhe u emërua një Shoqërues Nderi të Urdhrit të Australisë në 1982 "për shërbimin ndaj komunitetit të Australisë dhe njerëzimit në përgjithësi". Mbretëria e Bashkuar dhe Shtetet e Bashkuara dhuruan një numër çmimesh, duke kulmuar me Urdhrin e Meritës në 1983 dhe shtetësinë nderi të Shteteve të Bashkuara në 16 nëntor 1996. Shqipëria i dha asaj Nderin e Artë të Kombit në 1994, por pranimi i saj për këtë dhe Legjioni i Nderit Haitik ishte i diskutueshëm. Tereza u kritikua për përkrahje të fshehtë të Duvaliers dhe biznesmenëve të korruptuar si Charles Keating dhe Robert Maxwell ; ajo i shkroi gjykatësit të gjykimit të Keating-ut, duke kërkuar pastërti.
Universitetet në Indi dhe Perëndim i dhanë diplomat e saj të nderit. Çmime të tjera civile përfshinin izemimin Balzan për promovimin e njerëzimit, paqes dhe vëllazërimit midis popujve (1978) dhe Çmimin Ndërkombëtar Albert Schweitzer (1975). Në prill të vitit 1976 Tereza vizitoi Universitetin e Scranton në Pensilvanian veriperëndimore, ku mori Medaljen La Storta për Shërbimin Njerëzor nga presidenti i universitetit William J. Byron. Ajo sfidoi një audiencë prej 4500 vetash për të "njohur njerëzit e varfër në shtëpinë tuaj dhe lagjen lokale", duke ushqyer të tjerët ose thjesht duke përhapur gëzim dhe dashuri, dhe vazhdoi: "Të varfërit do të na ndihmojnë të rritemi në shenjtëri, sepse ata janë Krishti në maskën e shqetësimit ". Në gusht 1987 Tereza mori një doktor nderi të gradës së shkencave shoqërore, në njohje të shërbimit të saj dhe ministrisë së saj për të ndihmuar të varfërit dhe të sëmurët, nga universiteti. Ajo u foli përpara 4,000 studentëve dhe anëtarëve të Dioqezës së Scranton për shërbimin e saj ndaj "më të varfërve të të varfërve", duke u thënë atyre "të bëjnë gjëra të vogla me shumë dashuri".
Në 1979, Tereza mori themimin Nobel për Paqen "për punën e ndërmarrë në luftën për të kapërcyer varfërinë dhe shqetësimin, që gjithashtu përbën një kërcënim për paqen". Ajo refuzoi një banket ceremonial konvencional për laureatë, duke kërkuar që kostoja e tij prej 192,000 dollarë t'u jepej të varfërve në Indi dhe duke thënë se shpërblimet tokësore ishin të rëndësishme vetëm nëse e ndihmuan atë për të ndihmuar nevojtarët e botës. Kur Tereza mori çmimin, ajo u pyet: "cfarë mund të bëjmë për të promovuar paqen botërore?" Ajo u përgjigj: "Shkoni në shtëpi dhe doni familjen tuaj". Duke u bazuar në këtë temë në ligjëratën e saj për Çmimin Nobel, ajo tha: "Rreth botës, jo vetëm në vendet e varfëra, por e gjeta varfërinë e Perëndimit aq shumë më të vështirë për tu hequr. Kur marr një person nga rruga, i uritur, i jap një pjatë oriz, një copë bukë, e kam kënaqur. Unë e kam hequr atë uri. Por një person që është i mbyllur, që ndihet i padëshiruar, i padashur, i tmerruar, personi që është dëbuar nga shoqëria - se varfëria është aq e lëndueshme dhe aq shumë, dhe e shoh shumë të vështirë ". Tereza veçoi abortin si "shkatërruesin më të madh të paqes sot. Sepse nëse një nënë mund ta vrasë vetë fëmijën e vet - atë që mbetet për mua të të vras dhe të më vrasësh - nuk ka asgjë në mes. "
Barbara Smoker i revistës laike humaniste The Freethinker kritikoi Terezën pas çmimit të Temimit të Paqes, duke thënë se promovimi i saj i mësimeve morale katolike mbi abortin dhe kontracepsionin largoi fondet nga metodat efektive për të zgjidhur problemet e Indisë. Në Konferencën e Katërt Botërore për Gratë në Pekin, Tereza tha: "Sidoqoftë ne mund ta shkatërrojmë këtë dhuratë të amësisë, veçanërisht nga e keqja e abortit, por edhe duke menduar se gjërat e tjera si punët ose pozicionet janë më të rëndësishme sesa të duash".
Gjatë jetës së saj, Tereza ishte në mesin e 10 grave të para në sondazhin vjetor më të admiruar të burrave dhe grave Gallup 18 herë, duke përfunduar së pari disa herë në vitet 1980 dhe 1990. Në vitin 1999 ajo drejtoi Listën e Gallup të Njerëzve më të Admiruar të Shekullit 20, duke anketuar të gjitha përgjigjet e tjera vullnetare me një diferencë të gjerë, dhe ishte e para në të gjitha kategoritë kryesore demografike përveç shumë të rinjve.
Kritikat
Sipas një shkrimi të akademikëve kanadezë Serge Larivée, Geneviève Chénard dhe Carole Sénéchal, klinikat e Terezës morën miliona dollarë në donacione, por kishin mungesë të kujdesit mjekësor, diagnozë sistematike, ushqimit të nevojshëm dhe analgjezikëve të mjaftueshëm për ata me dhimbje; sipas mendimit të tre akademikëve, "Nënë Tereza besonte se të sëmurët duhet të vuajnë si Krishti në kryq". Thuhej që paratë shtesë mund të kishin shndërruar shëndetin e të varfërve të qytetit duke krijuar lehtësira të përparuara të kujdesit paliativ .
Një nga kritikët më të hapur të Teresës ishte gazetari, kritiku letrar dhe antiteizti anglez, Christopher Hitchens, nikoqir i dokumentarit Hell's Angel (1994) dhe autor i esesë Pozicioni Misionar: Nënë Tereza në Teori dhe Praktikë (1995) i cili shkroi në një artikull të 2003 : "Kjo na kthen në korrupsionin mesjetar të kishës, e cila u shiti indulgjenave të pasurve ndërsa predikonte zjarr ferr dhe vazhdimësi ndaj të varfërve. [Nënë Tereza] nuk ishte shoqe e të varfërve. Ajo ishte shoqe e varferise . Ajo tha se vuajtja ishte një dhuratë nga Zoti. Ajo e kaloi jetën duke kundërshtuar shërimin e vetëm të njohur për varfërinë, që është fuqizimi i grave dhe emancipimi i tyre nga një version blegtoral i riprodhimit të detyrueshëm. " Ai e akuzoi atë për hipokrizi për zgjedhjen e trajtimit të përparuar për gjendjen e saj të zemrës. Hitchens tha se "qëllimi i saj nuk ishte t'i ndihmonte njerëzit" dhe se ajo gënjeu donatorët se si u përdorën kontributet e tyre. "Ishte duke folur me të që unë zbulova, dhe ajo më siguroi që nuk po punonte për të lehtësuar varfërinë", ai tha, "Ajo po punonte për të zgjeruar numrin e katolikëve. Ajo tha: 'Unë nuk jam punëtore sociale. Unë nuk e bëj këtë për këtë arsye. Unë e bëj atë për Krishtin. Unë e bëj atë për kishën. ' Megjithëse Hitchens mendoi se ishte dëshmitari i vetëm i thirrur nga Vatikani, Aroup Chatterjee (autori i Nënë Terezës: Tregimi i Untold ) gjithashtu u thirr për të paraqitur prova që kundërshtonin fajësimin dhe kanonizimin e Teresës; Vatikani kishte hequr " avokatin e djallit " tradicional, i cili shërbeu për një qëllim të ngjashëm.
Grupet për të drejtat e abortit kanë kritikuar gjithashtu qëndrimin e Terezës kundër abortit dhe kontracepsionit.
Jeta shpirtërore
Duke analizuar veprimet dhe arritjet e saj, Papa Gjon Pali II tha: "Ku e gjeti Nënë Tereza forcën dhe këmbënguljen për ta vendosur veten plotësisht në shërbim të të tjerëve? Ajo e gjeti atë në lutje dhe në soditje të heshtur të Jezu Krishtit, Fytyra e tij e Shenjtë, zemra e tij e shenjtë." Në mënyrë private, Tereza përjetoi dyshime dhe luftë në bindjet e saj fetare që zgjatën afro 50 vjet (deri në fund të jetës së saj); sipas postulatorit të saj, Brian Kolodiejchuk, "Ajo nuk ndjeu praninë e Zotit çfarëdo; ... në zemrën e saj ose në eukaristi". Tereza shprehu dyshime të mëdha për ekzistencën dhe dhimbjen e Zotit për mungesën e besimit të saj:
Kolodiejchuk (zyrtari përgjegjës për mbledhjen e provave për kanonizimin e saj) mendoi se pakënaqësia e saj mund të keqinterpretohej nga disa, por besimi i saj se Zoti po punonte përmes saj ishte i pakënaqur; megjithëse ajo ishte dashur për afërsinë e humbur te Zoti, ajo nuk e vuri në dyshim ekzistencën e tij. Tereza mund të ketë provuar diçka të ngjashme me Jezusin, i cili tha kur u kryqëzua: " Eli Eli lama sabachthani? " ("Zoti im, Zoti im, pse më ke braktisur?"). Kolodiejchuk tërhoqi një krahasim me mistikun e shekullit të 16-të Gjoni i Kryqit, i cili krijoi frazën " Nata e errët e shpirtit ". Shenjtorë të tjerë (përfshirë këtu emrin e Teresë të Lisjës, që e quajti atë një "natë pa asgjë") kishin përvoja të ngjashme të thatësisë shpirtërore. Sipas James Langford, këto dyshime ishin tipike dhe nuk do të ishin pengesë për kanonizimin. .
Pas dhjetë vjet dyshimesh, Tereza përshkroi një periudhë të shkurtër të besimit të përtërirë. Pas vdekjes së Papës Pius XII në 1958, ajo ishte duke u lutur për të në një masë rekuizmi kur ajo u çlirua nga "errësira e gjatë: ajo vuajtje e çuditshme". Sidoqoftë, pesë javë më vonë thatësia e saj shpirtërore u kthye.
Teresa i shkruajti shumë letra rrëfimtarëve dhe eprorëve të saj gjatë një periudhe 66-vjeçare, më së shumti Kryepeshkopit të Kalkutës Ferdinand Perier dhe priftit Jesuit Celeste van Exem (këshilltari i saj shpirtëror që nga formimi i Misionarëve të Bamirësisë). Ajo kërkoi që letrat e saj të shkatërroheshin, duke u shqetësuar se "njerëzit do të mendojnë më shumë për mua - më pak për Jezusin".
Sidoqoftë, letërkëmbimi është përpiluar në Nënë Terezën: Eja Bëhu Drita ime. Teresa i shkruajti besimtarit shpirtëror Michael van der Peet, "Jezusi ka një dashuri shumë të veçantë për ju. [Por] sa për mua, heshtja dhe zbrazëtia janë aq të mëdha, saqë unë shoh dhe nuk shoh - dëgjoj dhe nuk dëgjoj - gjuha lëviz [në lutje], por nuk flet. . . . Unë dua që ju të luteni për mua - që ta lë Atë të ketë një dorë të lirë. "
Në Deus caritas est ( enciklika e tij e parë), Papa Benedikti XVI e përmendi Terezën tri herë dhe përdori jetën e saj për të sqaruar një nga pikat kryesore të enciklikës: "Në shembullin e Terezës së Bekuar të Kalkutës kemi një ilustrim të qartë të faktit se koha e kushtuar Zotit në lutje jo vetëm që nuk e privon nga shërbimi efektiv dhe i dashur ndaj fqinjit tonë, por në fakt është burimi i pashtershëm i këtij shërbimi ". Ajo shkroi, "Vetëm lutja mendore dhe leximi shpirtëror mund të kultivojmë dhuratën e lutjes."
Megjithëse urdhri i saj nuk ishte i lidhur me urdhrat françeskan, Tereza e admiroi Françeskun e Asizit dhe u ndikua nga shpirtërore françeskan. Motrat e Bamirësisë recitojnë lutjen e Shën Françeskut çdo mëngjes në meshë gjatë falënderimeve pas Kungimit, dhe theksi i tyre në ministri dhe shumë nga premtimet e tyre janë të ngjashme. Françesku theksoi varfërinë, dëlirësinë, bindjen dhe nënshtrimin ndaj Krishtit. Ai kushtoi pjesën më të madhe të jetës së tij për t'i shërbyer të varfërve, veçanërisht lebrave.
Kanonizimi
Mrekullitë dhe lumnimi
Pas vdekjes së Terezës në 1997, Selia e Shenjtë filloi procesin e lumnimit (e dyta e tre hapave drejt kanonizimit) dhe Kolodiejchuk u emërua postulator nga Dioqeza e Kalkutës . Edhe pse ai tha, "Ne nuk kemi pse të vërtetojmë se ajo ishte e përsosur ose kurrë nuk bëri një gabim… ”, ai duhej të dëshmonte se virtyti i Terezës ishte heroik. Kolodiejchuk dorëzoi 76 dokumente, në total 35,000 faqe, të cilat bazoheshin në intervista me 113 dëshmitarë, të cilëve u kërkohej të përgjigjeshin në 263 pyetje.
Procesi i kanonizimit kërkon dokumentimin e një mrekullie që vjen nga ndërhyrja e shenjtorit të ardhshëm. Në 2002 Vatikani njohu si mrekulli shërimin e një tumori në barkun e Monica Besrës, një grua indiane, pas aplikimit të një dollapi që përmbante foton e Teresës. Sipas Besrës, një rreze drite që buronte nga fotografia dhe tumori i saj kanceroz ishte shëruar; megjithatë, burri i saj dhe disa nga stafi i saj mjekësor thanë që trajtimi mjekësor konvencional zhduki tumorin. Doktor Ranjan Mustafi, i cili tha për New York Times që kishte trajtuar Besrën, tha se kisti ishte shkaktuar nga tuberkulozi: "Nuk ishte një mrekulli... Ajo mori ilaçe për nëntë muaj deri në një vit." Sipas burrit të Besrës, "Gruaja ime u kurua nga mjekët dhe jo nga ndonjë mrekulli. . . Kjo mrekulli është një shaka.” Besra tha që të dhënat e saj mjekësore, përfshirë Sonograms, recetat dhe shënimet e mjekëve, u konfiskuan nga Motra Betta nga Misionarët e Bamirësisë. Sipas Time, thirrjet drejtuar Motrës Betta dhe zyrës së Motrës Nirmala (pasardhësja e Terezës si kreu i rendit) nuk nxorrën asnjë koment. Zyrtarët në Spitalin Balurghat, ku Besra kërkoi trajtim mjekësor, thanë se ata u bënë presion nga urdhri për ta thirrur kurimin e saj për mrekulli. Në Shkurt 2000, ish-Ministri i Shëndetit i Bengalit Perëndimor Partho De urdhëroi një rishikim të të dhënave mjekësore të Besrës në Departamentin e Shëndetit në Kolkata. Sipas De, nuk kishte asgjë të pazakontë në lidhje me sëmundjen dhe kurimin e saj bazuar në trajtimin e saj të gjatë. Ai tha se ai kishte refuzuar t'i jepte Vatikanit emrin e një mjeku që do të vërtetonte se shërimi i Monica Besrës ishte një mrekulli.
Gjatë lumnimit dhe kanonizimit të Terezës, Curia Roman (Vatikani) studioi kritika të botuara dhe të pabotuara për jetën dhe veprën e saj. Hitchens dhe Chatterjee (autori i Verdict Final, një libër kritik për Terezën) i folën gjykatës; sipas zyrtarëve të Vatikanit, pretendimet e ngritura u hetuan nga Kongregacioni për Kauzat e Shenjtorëve. Grupi nuk gjeti asnjë pengesë për kanonizimin e Terezës, dhe lëshoi obstetërin e saj nihil më 21 prill 1999. Për shkak të sulmeve ndaj saj, disa shkrimtarë katolikë e quajtën atë një shenjë kundërshtie. Një komitet i veçantë mjekësor vendosi që mrekullia e Monica Besrës, një nga tre të konsideruara nga Kolodiejchuk, ishte dëshmi e ndërhyrjes hyjnore. Tereza u lumturua në 19 tetor 2003 dhe u njoh nga katolikët si e " Bekuar ".
Kanonizimi
Më 17 dhjetor 2015, Zyra e Shtypit e Vatikanit konfirmoi se Papa Françesku njohu një mrekulli të dytë që i atribuohet Terezës: shërimi i një burri brazilian me tumore të shumta të trurit përsëri në vitin 2008. Mrekullia së pari erdhi në vëmendjen e postulacionit (zyrtarët që administrojnë çështjen) gjatë ngjarjeve të Ditës Botërore të Rinisë 2013 kur Papa ishte në Brazil atë korrik. Një hetim i mëpasshëm u zhvillua në Brazil nga 19-26 qershor 2015 i cili më vonë u transferua në Kongregacioni për Kauzat e Shenjtorëve që lëshoi një dekret që pranon që hetimi të përfundojë.
Françesku e kanonizoi atë në një ceremoni në 4 Shtator 2016 në Sheshin e Shën Pjetrit në qytetin e Vatikanit. Dhjetëra mijëra njerëz dëshmuan ceremoninë, përfshirë 15 delegacione qeveritare dhe 1.500 njerëz të pastrehë nga e gjithë Italia. Ajo u transmetua drejtpërdrejt në kanalin e Vatikanit dhe transmetohej në internet; Shkupi, qyteti i lindjes së Terezës, njoftoi një festë njëjavore të kanonizimit të saj. Në Indi, një Meshë e veçantë u festua nga Misionarët e Bamirësisë në Kolkata.
Bashkë-Patron i Arkitektonisë së Kalkutës
Më 4 shtator 2017, gjatë një feste për të nderuar 1-vjetorin e kanonizimit të saj, Motra Mary Prema Pierick, eprorja e Përgjithshme e Misionareve të Bamirësisë, njoftoi se Teresa do të bëhej bashkë-mbrojtëse e Argjipeshkës së Kalkutës gjatë një Mase në Katedralen e Rruzares Më të Shenjtë në orën 5.30 pasdite, më 6 shtator 2017. Më 5 Shtator 2017, Kryepiskopi Thomas D'Souza, i cili shërben si kryetar i Argjipeshkës Katolike Romake të Kalkutës, konfirmoi se Tereza do të emërohet bashkë-mbrojtëse e Dioqezës së Kalkutës, përkrah Francis Xavier. Më 6 shtator 2017, rreth 500 njerëz morën pjesë në meshën në një katedrale, ku Dominique Gomes, gjenerali vendas i famshëm, lexoi dekretin duke e themeluar atë si shenjtin e dytë mbrojtës të dioqezës së kryepeshkopit. Ceremonia u kryesua gjithashtu nga D'Souza dhe ambasadori i Vatikanit në Indi, Giambattista Diquattro, i cili drejton meshën dhe përuroi një statujë bronzi në kishën e Nënë Terezës që e mbante një fëmijë.
Kisha Katolike Romake shpalli Shën Françesk Saver shenjtorin e parë mbrojtës të Kalkutës në vitin 1986.
Trashëgimia dhe përshkrimet në kulturën popullore
Përkujtimet
Tereza është përkujtuar nga muzetë dhe ka emëruar patronazhin e një numri kishash. Ajo ka me emrin e saj ndërtesa, rrugë dhe komplekse, përfshirë aeroportin ndërkombëtar të Shqipërisë . Dita e Nënë Terezës (Dita e Nënë Terezës), 19 Tetor, është një festë publike në Shqipëri . Në vitin 2009 Shtëpia Përkujtimore e Nënë Terezës u hap në qytetin e saj të lindjes, Shkup, Maqedoni Veriore . Katedralja Romake Katolike në Prishtinë, Kosovë, është emëruar për nder të saj. Ndërtimi i saj, i filluar në vitin 2011, ndezi polemikë në qarqet muslimane të cilët e panë atë si të tepruar në raport me numrin e katolikëve në zonë. Një iniciativë për të ngritur një monument për Terezën në qytetin e Pejës (sipas aktivistëve, 98 përqind myslyman) u kundërshtua nga muslimanët e Kosovës.
Universiteti i Grave Nënë Tereza, në Kodaikanal, është themeluar në vitin 1984 si një universitet publik nga qeveria e Tamil Nadu. Instituti Pasuniversitar dhe Kërkimi i Nënë Terezës i Shkencave të Shëndetit në Pondicherry, u krijua në 1999 nga qeveria e Puducherry . Organizata bamirëse Sevalaya drejton Shtëpinë e Vajzave Nënë Tereza, duke siguruar vajza të varfra dhe jetime pranë fshatit të pamerituar të Kasuva në Tamil Nadu me ushqim, veshje, strehim dhe arsim falas. Një numër haraçesh nga biografi i Teresës, Navin Chawla, janë shfaqur në gazetat dhe revistat indiane. Institucioni i hekurudhave në Indi prezantoi "Nëna Express", një tren të ri me emrin Nënë Tereza, më 26 gusht 2010 për të përkujtuar përvjetorin e lindjes së saj. Qeveria e Tamil Nadu organizoi festime njëqindvjeçare për të nderuar Terezën në 4 Dhjetor 2010 në Chennai, të kryesuar nga kryeministri M. Karunanidhi. Duke filluar nga 5 Shtatori 2013, përvjetori i vdekjes së saj është caktuar Dita Ndërkombëtare e Bamirësisë nga Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara.
Në vitin 2012, Teresa u rendit në numrin 5 në sondazhin e Outlook India të Indianit më të Madh.
Më 5 Shtator 2017, Katedralja e Shën Terezës, katedralja e parë Katolike Romake e quajtur për nder të Terezës, u shenjtërua në Kosovë. Katedralja është gjithashtu katedralja e parë katolike romake e Kosovës.
Filmi dhe letërsia
Dokumentarë dhe libra
Teresa është subjekt i filmit dokumentar të vitit 1969 dhe librit të vitit 1972, Diçka e bukur për Zotin, nga Malcolm Muggeridge. Filmi është vlerësuar me tërheqjen e vëmendjes së botës perëndimore ndaj Nënë Terezës.
Dokumentari i Christopher Hitchens '1994, Hell's Angel, argumenton se Tereza i nxiti të varfërit të pranonin fatin e tyre; të pasurit portretizohen si të favorizuar nga Zoti. Ishte pararendësi i esesë së Hitchens, Pozicioni Misionar: Nënë Tereza në Teori dhe Praktikë.
Filmat dramatikë dhe televizioni
Geraldine Chaplin luajti Terezën në Nënë Terezën: Me emrin e të varfrit të Zotit, e cila mori një çmim të Festivalit të Filmit Art në 1997.
Ajo u luajt nga Olivia Hussey në një minierë televizive italiane të vitit 2003, Nënë Tereza e Kalkutës . Rishikuar në vitin 2007, ajo mori një çmim CAMIE.
Teresa u luajt nga Juliet Stevenson në filmin e vitit 2014 Letrat, i cili u bazua në letrat e saj për priftin Vatikan Celeste van Exem.
Nënë Tereza, e luajtur nga Cara Francis, FantasyGrandma, rap ndeshi Sigmund Freud në Beteja Epike Rap e Historisë, një serial komedish rap në YouTube i krijuar nga Nice Peter dhe Epic Lloyd. Rap u publikua në YouTube më 22 Shtator 2019.
Shiko më shumë
Abdul Sattar Edhi
Lista e grave fituese të Çmimit Nobel
Katolikizmi Romak në Shqipëri
Katolikizmi Romak në Kosovë
Katolikizmi Romak në Maqedoninë e Veriut
Referime
Alpion, Gezim. Nënë Tereza: Shën apo e famshme?. London: Routledge Press, 2007.(në anglisht)
Banerjee, Sumanta (2004), "Revisiting Kolkata si një 'NRB' [non-resident Bengali]", Economic and Political Weekly, Vol. 39, No. 49 ( 4–10 Dec 2004), ff. 5203–5205
Benenate, Becky dhe Joseph Durepos (eds). Mother Teresa: No Greater Love [Nënë Tereza: Asnjë dashuri më e madhe] (Fine Communications, 2000) (në anglisht)
Chatterjee, Aroup. Mother Teresa: The Final Verdict [Nënë Tereza: Verdikti Final] (Meteor Books, 2003).(në anglisht) , hyrje dhe tre kapituj të parë të katërmbëdhjetë (pa foto). Ekzaminimi kritik i jetës dhe veprës së Anjezë Bojaxhiut.
Chawla, Navin. Mother Teresa [Nënë Tereza]. Rockport, Mass: Element Books, 1996.(në anglisht)
Chawla, Navin. Mother Teresa: The Authorized Biography.[Nënë Tereza: Biografia e Autorizuar] Diane Pub Co. (Mars 1992). . Botuar së pari nga Sinclair-Stevenson, MB (1992), që nga përkthimi në 14 gjuhë në Indi dhe jashtë saj. Edicionet në gjuhën indiane përfshijnë Hindi, Bengalisht, Guxharatisht, Malajalamisht, Tamile, Teluge dhe Kannada. Botimet në gjuhën e huaj përfshijnë frëngjisht, gjermanisht, holandisht, spanjisht, italisht, polonisht, japonisht dhe tajlandisht. Në të dy gjuhët indiane dhe të huaja, ka pasur botime të shumta. Pjesa më e madhe e të ardhurave nga familjes mbretërore shkon në bamirësi.
Chawla, Navin. Mrekullia e besimit, artikull në hindu të datës 25 gusht 2007 "The miracle of faith" [Mrekullia e besimit]
Chawla, Navin. Touch the Poor ... – artikull në India Today datë 15 Shtator 1997 " Touch the Poor ..."[rek të varfërit]
Chawla, Navin. The path to Sainthood, artikull në Hindu i datës së Shtunë, 4 Tetor 2003 " The path to Sainthood "[Rruga për në shenjtëri]
Chawla, Navin. In the shadow of a saint, artikull në The Indian Express të datës 5 shtator 2007 " In the shadow of a saint "[Në hijen e një shenjtori]
Chawla, Navin. Mother Teresa and the joy of giving,artikull në Hindu datë 26 gusht 2008 " Mother Teresa and the joy of giving" [Nënë Terezën dhe gëzimi i dhënies]
Clark, David, (2002), "Between Hope And Acceptance: The Medicalisation Of Dying" ["Midis Shpresës dhe Pranimit: Mjekësia e Vdekjes"], British Medical Journal, Vol. 324, No. 7342 (13 Prill 2002), ff. 905–907
Clucas, Joan. Mother Teresa. New York: Chelsea House, 1988.(në anglisht)
Dwivedi, Brijal. Mother Teresa: Woman of the Century [Nënë Tereza: Gruaja e Shekullit]
Egan, Eileen dhe Kathleen Egan, OSB. Prayertimes with Mother Teresa: A New Adventure in Prayer [Lutjet e kohërave me Nënë Terezën: Një aventurë e re në lutje], Doubleday, 1989.(në anglisht) .
Greene, Meg. Mother Teresa: A Biography [Nënë Tereza: Një Biografi], Greenwood Press, 2004.(në anglisht)
Kwilecki, Susan dhe Loretta S. Wilson, "Was Mother Teresa Maximizing Her Utility? [A ishte Nënë Tereza duke e Maksimizuar Shërbimin e saj] Një aplikim idiografik i Teorisë së Zgjedhjes Racionale", Journal for the Scientific Study of Religion, Vol. 37, No. 2 (Jun. 1998), ff. 205–221
Larivée, Serge (Université de Montréal), Carole Sénéchal (University of Ottawa), dhe Geneviève Chénard (Université de Montréal). "Les côtés ténébreux de Mère Teresa." [Anët e errëta të Nënë Terezës] Studime në Fe. Shtator 2013 vol. 42 no. 3, f. 319–345. Botuar në internet para se të shtypet 15 janar 2013, . Në dispozicion në SAGE Journals.
Le Joly, Edward. Mother Teresa of Calcutta [Nënë Tereza e Kalkutës]. San Francisco: Harper & Row, 1983.(në anglisht) .
Livermore, Colette, Hope Endures: Leaving Mother Teresa, Losing Faith, and Searching for Meaning [Shpresa duron: Lënia e Nënë Terezës, Humbja e Besimit dhe Kërkimi i Kuptimit]. Free Press (2008) (në anglisht) .
Macpherson, C. (2009) "Undertreating pain violates ethical principles" Nënkontraktimi i dhimbjes shkel parimet etike][, Revista Medical Ethics, Vol. 35, No. 10 (Tetor 2009), ff. 603–606
McCarthy, Colman, The Washington Post, 6 Shtator 1997 Fituesi Çmimit Nobel Ndihmoi më të varfërit, aksesuar në 2 Shkurt 2014
Mehta & Veerendra Raj & Vimla, Mother Teresa Inspiring Incidents [Ngjarje Frymëzuese Nënë Tereza], Ndarja e publikimeve, Ministria e I&B, Qev. e Indisë, 2004,(në anglisht) .
Muggeridge, Malcolm. Something Beautiful for God [Diqka e bukur për Zotin]. London: Collins, 1971. .
Muntaykkal, T.T. Blessed Mother Teresa: Her Journey to Your Heart [Bekuar Nënë Terezën: Udhëtimi i saj në zemrën tënde]. . . .
Panke, Joan T. (2002), "Not a Sad Place" [Jo një vend i trishtuar], The American Journal of Nursing, Vol. 102, No. 9 (Sep. 2002), f. 13
Raghu Rai dhe Navin Chawla. Faith and Compassion: The Life and Work of Mother Teresa [Besimi dhe dhembshuria: Jeta dhe vepra e Nënë Terezës]. Element Books Ltd. (Dhjetorr 1996). . Përkthyer gjithashtu në Hollandisht dhe Spanjisht.
Rajagopal MR, Joranson DE, dhe Gilson AM (2001), "Medical use, misuse and diversion of opioids in India" [Përdorimi mjekësor, keqpërdorimi dhe devijimi i opioideve në Indi], The Lancet, Vol. 358, 14 Korik 2001, ff. 139–143
Rajagopal MR, dhe Joranson DE (2007), "India: Opioid availability – An update" [India: Disponueshmëria e opioideve - Një azhurnim], The Journal of Pain Symptom Management, Vol. 33:615–622.
Rajagopal MR (2011), intervistë me Zyrën e KB për Drogën dhe Krimin, Prill 2011 India: The principle of balance to make opioids accessible for palliative care [India: Parimi i ekuilibrit për t’i bërë opioidët të arritshëm për kujdes paliativ] (në anglisht)
Scott, David. A Revolution of Love: The Meaning of Mother Teresa [Një revolucion i dashurisë: Kuptimi i Nënë Terezës]. Chicago: Loyola Press, 2005.(në anglisht) .
Sebba, Anne. Mother Teresa: Beyond the Image [Nënë Tereza: Përtej Imazhit]. New York: Doubleday, 1997.(në anglisht) .
Slavicek, Louise. Mother Teresa. New York: Infobase Publishing, 2007. (në anglisht) .
Spink, Kathryn. Mother Teresa: A Complete Authorized Biography [Nënë Tereza: Një biografi e plotë e autorizuar]. New York: HarperCollins, 1997.(në anglisht)
Teresa, Mother et al., Mother Teresa: In My Own Words [Nënë Tereza: Me fjalët e mia]. Gramercy Books, 1997.(në anglisht) .
Teresa, Mother, Mother Teresa: Come Be My Light: The Private Writings of the "Saint of Calcutta"[Nënë Tereza: Eja Bëhu Drita ime: Shkrimet private të "Shenjtit të Kalkutës], edaktuar me koment nga Brian Kolodiejchuk, New York: Doubleday, 2007.(në anglisht) .
Williams, Paul. Mother Teresa. Indianapolis: Alpha Books, 2002.(në anglisht) .
Wüllenweber, Walter. "Nehmen ist seliger denn geben. Mutter Teresa—wo sind ihre Millionen?" Stern (E përjavshmja Gjermane), 10 Shtator 1998.
Lidhje të jashtme
Memoriali Nënë Tereza në Eternal Word Television Network (EWTN)
Memoriali Nënë Tereza me galeri
Mother Teresa at Nobel Foundation
Nënë Tereza tek Misionarë të Etërve të Bamirësisë
Lutja e Nënë Terezës - Film dokumentar
Artikull i Nën-Prof. Dr. PEng. Saimir Lolja - Artikull i Nën-Prof. Dr. PEng. Saimir Lolja
Nënë Tereza është në kontrast:
Referime
Lindje 1910
Vdekje 1997
Njerëz nga Vilajeti i Kosovës
Shenjtorë katolikë shqiptarë
Humanistë shqiptarë
Çmimi Nobel për Paqe
Njerëz nga Shkupi |
2150 | Millosh Gjergj Nikolla i njohur më shumë përmes nofkës Migjeni (Shkodër, 13 tetor 1911 - Torre Pellice, 26 gusht 1938) ka qenë një poet dhe prozator i shquar shqiptar. Migjeni konsiderohet si një ndër shkrimtarët më të lexuar e më të rëndësishëm të letërsisë shqipe të shekullit të 20-të. Për epokën ishte një zë krejtësisht novator nga brendia dhe forma. Ndikimi i tij mbi letërsinë shqipe të kohës ishte i madh.
Konsiderohet që Migjeni kaloi nga një romantizëm revolucionar në realizëm kritik gjatë jetës së tij. Ai trajtoi varfërinë e viteve kur jetoi, me krijime të tij si "Bukën tonë të përditshme falna sot", "Bukuria që vret", "Mollë e ndalueme", "Legjenda e misrit", "A don qymyr zotni?", etj. fshikulloi ashpër indiferentizmin e klasave të kamura ndaj vuajtjeve të popullit.
Një shtysë te posaçme mori përhapja e krijimtarisë se tij pas Luftës së Dytë Botërore, kur regjimi komunist mori përsipër botimin e plotë të veprave, të cilat në vitet '30 kishin qenë pjesërisht të pabotuara.
Migjeni ishte një poet i mallkuar.
Prejardhja
Gjyshi, Nikolla (v. 1876) nga Reka e Dibrës shkoi në Podgoricë punonte në ndërtim dhe mbiquhej Nikollë Dibrani. Atje u njoh me Stanka Stanishtin, ortodokse malazeze, pasi u pëlqyen, e grabiti dhe u vendosën në Shkodër. U bënë me dy djem: Kriston/Kërston dhe Gjergjin/Gjokon (1872-1924). Sipas vajzës së axhës, Lekosavës, familja e tyre kishte prejardhje shqiptare; sipas Pipës, ishin me origjinë sllave.
Gjergji më 17 shtator 1900 u martua me Sofinë e Anastas Kokoshit. Më 1910 Gjergji zuri një ushqimore dhe dhjetë vjet më vonë, kur vdiq baxhanaku Ilia Trimçev, mori ëmbëltoren e tij, të cilën e mbajti gjersa vdiq, më 21 mars 1924, në moshën pesëdhjetë e dy vjeç. Qe përfaqësues i komunitetit ortodoks të Shkodrës në Kongresin e Beratit më 1922, ku u shpall Autoqefalia e Kishës Ortodokse.
Në këtë dyqan e ndihmoi fëmija i parë i shtëpisë, Nikolla, që pati lindur më 30 tetor 1901 dhe vdiq një mot pas t'et nga pleuriti. E ëma vdiq që në 1916 duke lënë gjashtë fëmijë (dy djem e katër vajza). E ëma ish edukuar në seminarin katolik të Shkodrës, të drejtuar nga murgesha italiane. E dërrmuar nga këto fatkeqsira që e pllakosën njëra pas tjetrës, vdiq më 1926 edhe gjyshja tetëdhjetëvjeçare. Ndër gjashtë fëmijët, Milloshi dhe e motra më e vogël, Ollga, u shkolluan në shkollën fillore serbe në Shkodër.
Shtëpia ku lindi Migjeni ishte e ndërtuar në oborrin e shtëpisë së Trimçeve, shtëpi ku u bë Muzeu i Migjenit nga viti 1961 deri në vitin 1993.
Biografia
Mirkoja - siç e thërritnin Milloshin të vogël - u lind më 30 shtator 1911 sipas kalendarit julian, që i bie 13 tetor 1911 me kalendarin gregorian. Arsimin fillor e mori në qytetin e lindjes në një shkollë serbo-ortodokse dhe nga 1923 deri më 1925 u shkollua në Tivar ku ndoqi gjimnazin e ultë po në serbisht. Daja, Jovan Kokosheviqi, i nxorri bursë për në gjimnazin e Manastirit, ku kreu dy vitet e fundit të semimaturës më 1925/26 dhe 1926/27. Më pas fitoi të drejtën e studimit shkollim fetar dhe u regjistrua në seminarin ortodoks "Shën Gjon Teologu". Në diplomën e lëshuar prej drejtorisë së shkollës më 18 qershor 1932, cilësohet "bir i Gjergjit, tregtar". Me atë "Dëftesë Pjekurie" e përcaktonte për detyra klerikale.
Me dëftesën e pjekurisë në xhep, Milloshi u nis më 22 qershor 1932 nga Manastiri për në Tivar, tek e motra, Lenka. Një vit qëndroi pa punë, më pas në vitet 1933-1935 punoi si mësues filloreje në Vrakë kur u sëmur ose iu përkeqësua tuberkulozi. Vitin arsimor 1935-36 kthehet dhe shërben në Shkodër; vitin pasardhës kërkoi që ta transferonin në Pukë - ku përfitoi edhe për shëndet, ndërsa dimrit kthente në Shkodër. Në Pukë i përkeqësohet shëndeti, e zë hemoftiza dhe më 22 dhjetor 1937 shkoi në Torino, ku shpresonte të studionte për letërsi pasi të kurohej. Pas një operacioni të pasuksesshëm në spitalin Valdensian të Torre Peliçes, ndërroi jetë më 26 gusht 1938.
Migjeni kishte bindje të përparuara për kohën e tij, me të cilat filloi të brumoset që në bankat e shkollës nën ndikimin e veprave të autorëve përparimtarë. Punën si shkrimtar e nisi kur në letërsinë shqiptare po forcohej rryma demokratike me shkrimet e tij realiste, thellësisht novatore nga brendia dhe forma, dha ndihmë të madhe në zhvillimin e saj të mëtejshëm.
Në themel të veprimtarisë së Migjenit qëndron aspirata për një botë të re, ku njerëzit e thjeshtë të jetojnë të lirë dhe të lumtur me dinjitet njerëzor dhe pa frikë për të nesërmen. Ky humanizëm aktiv përshkon tej e ndan veprën e tij. Në poezitë e para, si "Zgjimi", "Të birt' e shekullit të ri", "Shkëndija", "Shpirtënit shtegtarë", etj. pakënaqësia e thellë ndaj realitetit çifligaro-borgjez dhe ëndrra e autorit për një të ardhme të bukur u shpreh me figura të gjalla romantike. Poeti u ngrit kundër amullisë shoqërore dhe forcave që mbanin vendin në errësirë ("kalbësinave që kërkojnë shejtnim"). Kritika e rreptë e gjendjes së rëndë të vendit u gërshetua në këto vepra me dëshirën e zjarrtë për "një agim të lum e të drejtë kombëtar", me grishjen për të luftuar për ditë më të bukura. Për zhvillimin e Migjenit si shkrimtar është karakteristik kalimi i tij i shpejtë nga romantizmi revolucionar në realizmin kritik.
Pasqyrimi i varfërisë së thellë të masave zë vend qendror në botimet e Migjenit për shkrimtarin kishte rëndësi të madhe shoqërore që të dilte në dritë sa më qartë humnera e vuajtjeve, ku e kishte hedhur popullin regjimi reaksionar. Heronjtë e veprave të tij më të mira ("Bukën tonë të përditshme falna sot", "Bukuria që vret", "Mollë e ndalueme", "Legjenda e misrit", "A don qymyr zotni?", etj.) ishin të papunë që rropateshin gjithë ditën për të nxjerrë kafshatën e gojës, malësorë që qëndronin në zgrip të jetës, të mjerë që nuk u kishte ecur në jetë dhe ishin flakur jashtë shoqërisë. Në "Poemën e mjerimit", veprën e tij më të shquar, Migjeni përshkroi në tablo të gjallë dhe rrëqethëse të gëlltitjes së vështirë të masave të shtypura dhe të shfrytëzuara, të venitjes së tyre fizike nën grushtin e mjerimit, që sundonte në vend dhe mbrohej nga monarkia çifligaro-borgjeze. Në një varg shkrimesh, si "Zoti të dhashtë" etj., Migjeni fshikulloi ashpër indiferentizmin e klasave të kamura ndaj vuajtjeve që hiqte populli. Shtresat e privilegjuara Migjeni i pasqyroi kryesisht në jetën e tyre vetjake, ai tregoi moralin hipokrit dhe despotizmin që karakterizonte marrëdhëniet e tyre familjare ("Të çelen arkapijat", "Studenti në shtëpi"). Në "Studenti në shtëpi" vuri në lojë inteligjencien borgjeze, si forcë e paaftë për të luftuar për ideale të larta. Migjeni goditi haptazi dhe me forcë artin dhe shtypin zyrtar ("Kanga skandaloze", "Programi i një reviste", "Novelë mbi krizën" etj.) Skamorët, të cilët i urrenin shtypësit, por ende nuk guxonin të ngriheshin kundër tyre, Migjeni i pasqyroi me simpati të thellë. Në skicat "Luli i vocërr" dhe sidomos te "Zeneli", shkrimtari vuri në dukje aftësitë intelektuale të masave dhe dëshirën e zjarrtë për ndryshime në gjendjen e tyre shoqërore. Shkrimtari tregoi edhe shfaqjet, sado të zbehta të protestës së tyre ndaj padrejtësisë shoqërore ("Mollë e ndalueme"). Rrëfimi i thjeshtë dhe konciz, imtësitë, që zbulojnë thelbin e dukurisë, fryma polemike, psikologjizmi i hollë, prirja për t'i dhënë personazhet me disa viza, figurat poetike shprehëse, ironia - këto janë veçoritë kryesore të stilit të Migjenit. Shkrimet e tija lanë gjurmë të dukshme në letrarët e rinj të kohës.
Me mohimin e shoqërisë çifligaro-borgjeze dhe aspiratën e fortë për një të ardhme më të mirë për masat e popullit, Migjeni pati ndikim të ndjeshëm në rrethet e rinisë përparimtare; me veprat e tij ndihmoi në formimin shpirtëror të saj. Këtë rol ato e luajtën edhe në vitet e qëndresës kundër pushtuesit fashist, kur qarkullonin dorë më dorë.
Pas Çlirimit trashëgimi letrar i Migjenit u bë i njohur plotësisht. ("Veprat" e plota të Migjenit janë botuar tre herë: 1954, 1957, 1961, kanë dalë edhe një varg botimesh të tipave të ndryshëm). Shkrimet poetike dhe në prozë të Migjenit janë përkthyer në disa gjuhë të huaja. Për jetën dhe shkrimet e tija janë botuar studime e artikuj të shumtë.
Me interesimin e Republikës Popullore të Shqipërisë eshtrat e Migjenit u sollën në atdhe në 1956. Iu dha titulli "Mësues i Popullit" post-mortem në vitin 1957.
Vepra
Vepra - 2002
Film për Migjenin
Një natë pa dritë
Një natë pa drite (filmi)
Referime
Bibliografia
Robert Elsie (Hrsg.): Migjeni - Freie Verse. Schulz-Kirchner Verlag, Idstein 1987 ISBN 3-925196-31-5
Migjeni Der Selbstmord des Sperlings und andere Prosaskizzen / (Millosh Gjergj Nikolla). Aus dem Albanischen von Joachim Röhm. Karlsruhe 1989.
Lindje 1911
Vdekje 1938
Poetë shqiptarë
Mësues i Popullit
Njerëz nga Shkodra
Vdekje nga tuberkulozi |
2151 | Qemal Hasan Stafa (Elbasan, 20 mars 1920 - Tiranë, 5 maj 1942) ka qenë bashkëthemelues i Grupit Komunist të Shkodrës, pjesëtar në takimin e themelimit të partisë, anëtar i Komitetit Qëndror dhe sekretar politik i të rinjve. Gjithashtu shkrues poezish dhe sprovash letrare me pseudonimin Brutus, të cilat u përmblodhën në vëllimin "Qortimet e vjeshtës". Dita e vrasjes së tij është përcaktuar si datë simbolike për të përkujtuar Ditën e Dëshmorëve nga regjimi komunist e deri më sot.
Biografia
U lind në qytetin e Elbasanit, i biri i Hasan Ahmetit dhe Sabries së Veli Dylgjerit. Familja me origjinë nga Zabzuni i Gollobordës kishte gjetur në brigjet e Shkumbinit vendbanimin e ri, ku Hasani u lind. Si ushtarak që qe i zoti i shtëpisë, detyra bëri që familja të shpërngulej për në Shkodër më 1923. Emërohet Drejtor i Zyrës së Rekrutimit në Prefekturën e Shkodrës.
Qemali ndoqi mësimet në Kolegjin Saverian duke e ndjekur për tetë vjet derisa më 1933 me ligjin Ivanaj u mbyllën shkollat private dhe kaloi në Gjimnazin e Shkodrës. Vitin shkollor 1934-'35 në gjimnaz dërgohet Skënder Luarasi, i cili një vit më vonë do t'i jepte një temë hartimi rreth disa vargjeve të "Vilhelm Telit" të Shilerit. Hartimi i Qemalit gjashtëmbëdhjetëvjeçar bëri bujë, bashkë me nismën që ndërmorën grupi shoqëror për të mbajtur kapele në vend të fesit. Pjesëtar në rininë përparimtare të kohës me Xhemal Brojën, L. Radin, Arshi Pipën, Haki Tahën etj.
Mbas vdekjes së të atit, familja e tij u shpërngul në Tiranë korrikun e 1936. Në fillim të vitit shkollor '36-'37 u regjistrua në Gjimnazin Shtetnor të Tiranës. Me organizimin e Zef Malës, Qemali së bashku me Vasil Shanton, Gj. Lukën, T. Jakovën themelojnë Grupin Komunist të Shkodrës. Vitin 1938 nisën arrestimet prej së cilës Qemali u arrestua natën e 24 janarit të 1939. Gjyqi i tij u zhvillua javët e para të shkurtit në bodrumin e Bashkisë së Tiranës i mbrojtur nga av. Suat Asllani, gjyq në të cilin i pranon të gjitha akuzat dhe dënohet me tre vite. Me rastin e vdekjes së të vëllait i jepet leje që të shkojë për të pritur. Ndërkohë që ishte ndryrë në njërën prej qelive të Burgut të Vjetër, i bëhet e mundur të dalë gjatë trazirave të 7 prillit.
Vrasja
Kandidati për sekretar të përgjithshëm të PKSH-së, Qemal Stafa qëndronte në shtëpinë e Bije Vokshit në Tiranë. Më 4 maj 1942 u largua nga kjo shtëpi sepse atje shkoi Enver Hoxha, i cili e njoftoi se duhej të shkonte në një bazë më të sigurt. Të nesërmen e kësaj dite më 5 maj 1942 karabinieria shkoi në shtëpinë të marrë me qira nga Beqir Minxhozi, në atë kohë punonjës i Bankës Kombëtare të Punës. Kontrata e qirasë së shtëpisë ishte bërë vetëm tri ditë më parë. Në rrethana të pasqaruara mirë, Minxhozi u arrestua. I lidhur ai u detyrua të tregonte shtëpinë ku strehohej Stafa, e fejuara Drita Kosturi, Kristo Themelko, Gjustina Sata (Flora Dishnica) dhe kushërira e saj Marie Lezhja. Në raportin e saj për këtë ngjarje, karabinieria nuk e përmend Themelkon.
Shkrimet
Në të gjallë të tij, Stafa botoi dy skica letrare me nënshkrimin e tij. Të parën kur ishte 14 vjeç në një revistë për fëmijë, kurse të dytën, në 1939, në gazetën zyrtare të Partisë Fashiste Shqiptare. Më 1962 u botua dhe një përmbledhje me shkrime të tij, përgatitur nga Nasho Jorgaqi, një pjesë e të cilave janë çmuar me autorësi të diskutueshme.
Kushtime
Në 1966 në Tiranë u krijua një këngë kushtuar atij: “Trim i fortë me yll në ballë”. Në 1967, fshati Plasë i Korçës i ngriti këngën “Po më pesë maj më dyzet e dy”. Në 1969, në Tiranë, u krijua kënga “Luftë e madhe asaj dite o Qemal”. Në 1970, Dukati i Vlorës i kushtoi këngën “Pesë maj u vra Qemali”. Në 1977, po në Tiranë u krijua kënga “Qemal Stafa”. Po atë vit, Kutallia e Beratit krijoi “Këngë për Qemal Stafën”. Një këngë me titullin e Kutallisë u ngrit dhe në Tiranë, një vit më vonë. Në 1979, Delvina krijoi këngën “Erdh Qemali në Delvinë”. Në 1980, një këngë e Vranishtit të Korçës titullohej: “Përmes flakës ra Qemali”. Po atë vit, Tirana krijoi këgën “Qemal Stafa”, ndërsa Janjari i Sarandës këngën “Krenari për mëmëdhenë”.
Lidhje të jashtme
Qemal Stafa, "Qortimet e Vjeshtës. Shkrime letrare", 1976.
Referime
Lindje 1920
Vdekje 1942
Hero i Popullit
Komunistë shqiptarë
Njerëz nga Elbasani
Publicistë shqiptarë
Nxënës të Kolegjit Saverian |
2152 | Ibe Palikuqi ishte nje veprimtare e vendosur e Luftës ANÇ, Heroinë e Popullit.
Biografia
Ibe Palikuqi u lind në qytetin e Dibrës. Që nga 1942 shtëpia e saj u bë bazë shokësh ilegalë dhe ajo vetë propagandiste trime e ideve të luftës çlirimtare. U arrestua së bashku me nënën dhe u burgos (1943). Pasi doli nga burgu, vijoi veprimtarinë revolucionare. U rreshtua në batalionin partizan të Dibrës dhe me organizimin e Brigadës XVIII S (1944) u caktua zëvendëskomisare kompanie. Në të gjitha luftimet u shqua për guxim e trimëri të rrallë. Ra heroikisht në luftë kundër nazistëve gjermanë dhe tradhtarëve për çlirimin e Kërçovës në Maqedoni, më 23 shtator 1944.
Shih edhe
Lufta Antifashiste Nacionalçlirimtare
Literatura
Narodni heroji Jugoslavije (knjiga). „Mladost“, Beograd 1975.
Referime motra e nenes (tezia ime) IBE PALIKUQI ( shqiptimi origjinal emer dhe mbiemer eshte-IBé PALèKUQI, gjithmon lexoja letrat (e hapura nga UDB -YU) qe Daja i dergonte nenes time Firdez Palèkuqi( DOZI).Eshref Palèkuqi e jo ''Palikuqi'' ose ''turi-kuqi'' u pelqejne shume de dridhojne emrat e mbiemrat tane sllaveve me qellim qe tju pershtaten sado pak atyne sllav. ne Diber te madhe e shptjn emrin ''Ibja''gabimisht ndersa duhet te shqiptohet ''IBA'' asnjeri nuk e tha te verteten e familjes Palekuqi Sherif. sherif Palekuqi nuk ishte -Hoxhe- zotonte gjuhen Arabe dhe ishte mesues i gjuhes shqipe neper xhamite dhe vendet e tjera qe perkasnin xhamive,atdhetar i pa lodhshem si ne Shqiperi (sa e sa deputete pranuan se ishin nxenes te tij) ne Greqi (Selanik) e me vone ne Diber te madhe. iba nuk luftonte kunder Ballisteve ( ate bisht e ngjiten tradhtaret, spiunet qe detyronte UDB-ja te flasin dhe shkruajn. sipas rrefimeve te Dajes -Eshref Palekuqit( shikonim vellezrit tane qe nuk kuptonin rrezikun sllavomadh- ne nuk ishim komuniste, ne luftonjim te keqen ishim per rregullim rendi ne trojet tona Shqiptare,rrefim qe zane peng te birin e Haxhialilit (gjyshin e Gezim Haxhialilit) ballist dhe atdhetar i flaket, po na gjuajshin me arme dhe ne iknim per te mos be vllavrasje) fjale te dalura nga goja e Dajes tim.pse sllavet nuk tregojne pasurin e gjyshit qe konfiskuan??dhe akoma sot nuk jane kthyer??? u prish Jugosllavia,u prish Maqedonia demokratike po tani Maqedonia e Veriut??? ne akoma sot po na shkelin e s'na lene rehat as shtepine e gjyshit me rregullue as shtepine tjeter timen jo,po dyqanet, po tokat 2,5 kile ne mes te Dibres, po xhamadanet e stolisur me argjend (dokument te zyrat e Finanses Diber) po tepsia e argjente, Florinin qe s'permendet askundi, leket,po tokat pjellore te pa shenuara(mbuluar me ujin e liqenit) po ne vend te ketyreve kemi marur dhurata nga UDB-ja(tre here tentim vrasje babait- Muhamet Cutres) as nje dite pune Nenes -DOZIT,duke ju lutur fisit te vet Kryetarit te atehershem ''Meti Kaba'' po ne 7 shtator dinte Beogradi- ora shtat i mengjesit radio Beogradi- heroina me e re e gjith Jugosllavise Ibe Palikuqa etj etj.rruga Liman Kaba (rrespektet e mia) pllaka- heroi i Jugosllavise- akoma gjendet siper Derres te hyrjes ne shtepin e heroit. po ajo pllaka per IBEN?? jo jo Ibes ja hapen varrin 3 here???? luft me te vdekurit -UDB-ja, po Bustin sa here e demtuan po varin sa here ia nderuan(keta populli nuk i din)ndonjiher kam me i rrefye ne ndonji television me serioz. me nderime Faton Cutra nypi i Ibe Palekuqit djali i 3 i Dozit. posht tradhtaret ne jemi me te forte se ju!
Biografi shqiptarësh
Lindje 1927
Vdekje 1944
Njerëz nga Dibra
Heroina të Popullit
Gra nga Maqedonia e Veriut |
2154 | Ismail Kadare (; Gjirokastër, 28 janar 1936) është një ndër shkrimtarët më të mëdhenj bashkëkohorë, akademik, ish-deputet i Kuvendit Popullor (1970-'82) dhe zv/kryetar i Frontit Demokratik. Si shkrimtar shquhet kryesisht për prozë, por kontributi i ij shtrihet edhe në dramaturgji, poezi dhe përkthime. Nisi të shkruajë kur ishte ende i ri, fillimisht poezi, me të cilat u bë i njohur, e më pas edhe prozë, duke u bërë prozatori kryesor shqiptar. Deri më sot veprat e tij janë përkthyer në rreth 45 gjuhë të ndryshme, duke qenë kështu përfaqësues kryesor i letërsisë shqipe nëpër botë.
Në vitin 1996 Kadare u bë anëtar i përhershëm i Akademisë së Shkencave Morale dhe Politike në Francë. Është nderuar me shumë çmime ndërkombëtare, mes të cilëve Çmimin «Man Booker International» më 2005, çmimin «Princesa de Asturias» për Artet më 2009 dhe Çmimin «Jeruzalem» më 2015. Viteve të fundit ai e ndan kohën e tij mes Francës dhe Shqipërisë.
Qëndrimet kritike janë të ndara nëse Kadareja duhet parë si disident apo si konformist gjatë regjimit komunist. Ai qe ndër zërat e pakët kritikë, por mendohet se kjo qe e mundur në sajë të mbrojtjes nga vetë diktatori Enver Hoxha. Është parë njëherësh si ndër shkrimtarët më të mëdhenj bashkëkohor, por edhe si nacionalist mendjengushtë.
Disa akademikë janë përsiatur rreth përshkrimit që shkrimtari i ka bërë Shqipërisë nën Perandorinë Osmane si të ndikuar nga prodhimi artistik Orientalist i kohës së regjimit, e përkufizojnë si eurocentrist, esencialist, fundamentalist dhe anti-modernist, duke u bërë shkak i rritjes së islamofobisë dhe racizmit. Në Shqipëri shihet si përfaqësuesi i mitologjisë anti-myslimane.
Biografia
Vitet e hershme
U lind më 28 janar 1936 në lagjen Palorto të Gjirokastrës, në një familje bektashie qytetare, i biri i Halit Kadaresë dhe Hatixhes nga Dobatët, duke patur kështu nga e ëma paraardhës bejtexhiun Hoxhë Dobi. Emrin ia dhanë në kujtim e nderim të gjyshit; çifti pati edhe dy fëmijë të tjerë, Kadrijen (1937-2022) dhe Shahinin (1943-2021). Në vogëli kalonte shumë kohë te biblioteka e gjyshit nga e ëma, që ishte gjykatës i shkolluar në Stamboll.
Kur u vendos regjimi komunist në Shqipëri ai ishte vetëm 8 vjeç. Shkollën fillore dhe të mesme e mbaroi në Gjirokastër. Në moshën 12 vjeçare u arrestua nën akuzën “falsifikues monedhash”, meqë gjatë lojës me shokun e tij kishin krijuar me plumb të shkrirë monedha 5-lekëshe dhe ia kishin treguar gjithkujt me hare. Policia i arrestoi gjatë orës së mësimit në shkollë, dy ditë përpara ditës së votimeve dhe Ismaili bëri dy ditë burg derisa ndërhyri avokati i Kadarenjve dhe e liruan për shkak të moshës së mitur.
Kur ishte 13 vjeç zbuloi Makbethin e Shekspirit, dhe kështu i lindi dashuria për letërsinë. Në këtë moshë shkroi tregimet e para të cilat i botoi te revista "Pionieri" në Tiranë. Në moshën 17 vjeçare shkroi dy poezi për Stalinin, gjë që sipas Malcolm, ndihmoi në botimin e librit të tij të parë në moshën 18 vjeçare, një përmbledhje poetike e titulluar Frymëzime djaloshare.
Studimet universitare i kreu në Tiranë, ku jetonte te shtëpia e tezeve dhe pasi e ftoi, për gati dy vjet (1957-58) jetoi me Nasho Jorgaqin. Më 1958 mbaroi degën e Gjuhës e të Letërsisë në Universitetin e Tiranës dhe u diplomua për Mësuesi. Shkroi romanin e tij të parë Mjegullat e Tiranës, të cilin e përfundoi në prag të vijimit të studimeve në Bashkim Sovjetik. Në vitet 1958-1960 studioi në Moskë, në Institutin e Letërsisë Botërore "Maksim Gorki", gjatë periudhës së zbutjes hrushoviane. Atje pati mundësi të lexonte letërsi bashkëkohore perëndimore, e cila kishte filluar të përkthehej në rusisht. Në institutin Gorki, vendosi t'i hedhë poshtë kanonet e realizmit socialist dhe të shkruajë të kundërtën e asaj që dogma komuniste e quante letërsi "të mirë". U detyrua t'i braktisë studimet për shkak të prishjes së marrëdhënieve mes Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetik. U kthye në atdhe ku nisi punën si gazetar dhe i mëshoi karrierës letrare, por edhe si redaktor i seksionit të letërsisë së huaj në revistën letrare "Drita".
Vitet '60
Përgjatë viteve '50 dhe në fillimet e viteve '60 u njoh për poezi, kurse duke filluar nga vitet '60 edhe për prozë. Në atë periudhë pjesa më e madhe e shkrimtarëve i përkisnin brezit të dalë nga lufta. Konflikti mes tyre dhe brezit të ri, Kadare, Agolli dhe Arapi kulminoi në një mbledhje të shkrimtarëve të të dy brezave në vitin 1961, ku ishte i pranishëm dhe vetë Enveri. Kadare që i përkiste brezit të ri mbrojti letërsinë e re dhe çuditërisht Hoxha këtu mori anën e të rinjve. Kjo manovër e Hoxhës ishte edhe goditje ndaj brezit të vjetër ish-partizan, dhe brezin e ri e shndërroi në nomenklaturën e re kulturore.
Pas kthimit nga Moska, veprën Qyteti pa reklama e këshilluan që ta mbante të fshehur. Nga ky roman shkëputi një fragment, i cili u botua si novelë me titullin Ditë kafenesh më 1962 te "Zëri i Rinisë". Sapo doli nga shtypi u ndalua, si vepër dekadente. Në vitin 1963 e botoi romanin Gjenerali i ushtrisë së vdekur, që trajtonte temën e një gjenerali italian dhe një prifti që vijnë në Shqipëri për të marrë eshtrat e ushtarëve italianë të rënë në Luftën e Dytë Botërore. Romani pasues, Përbindëshi, u botua në revistën "Nëntori", por u ndalua.
Në parapërgatitjet për Revolucionin Kulturor shqiptar, ashtu si shkrimtarët e intelektualët e tjerë, u zotua të shkonte me leje krijuese në fshat. Kadare u dërgua në Berat ku qëndroi dy vjet si korrespodent i gazetës "Drita", e ku u njoh me punëtorët e kombinatit të tekstilit. U ngarkua të njihej me punëtorët e kombinatit të tekstilit; duke shfrytëzuar një tregim që kish botuar në fillim të viteve '60 me titull Dasma e çuditshme dhe në njohje me realitetin e jetës, mori formë fondi i Lëkurës së daulles, i cili u botua pranverën e 1967 në revistën "Nëntori".
Më 1967 u caktua në delegacionin e Lidhjes së Shkrimtarëve që u dërgua në Kinë, bashkë me disa delegacione të tjera. Në atë kohë Revolucioni Kulturor në Kinë ishte në kulm. Përvojat e tij në Kinën komuniste do t'i trajtonte më vonë në veprën e tij. Pas Kinës, delegacioni i Kadaresë qëndroi dy javë në Vietnam, ku lufta vazhdonte. Ditën e fundit kur po kalonin lumin Mekong me një trap të madh i zuri bombardimi midis lumit.
Vitet '70, suksesi ndërkombëtar
Në fillim të vitit 1970 shtëpia botuese franceze Albin Michel botoi në frëngjisht romanin Gjenerali i ushtrisë së vdekur. Ai pati jehonë të jashtëzakonshme në Francë dhe brenda tri vjetësh u përkthye në gati 20 gjuhë. Më tej iu rikthye prapë temave historike. Shkroi e botoi romanet Kështjella (1970) dhe Kronikë në gur (1971), të cilat u botuan në Francë njëra pas tjetrës. Gjatë këtyre viteve drejtonte po ashtu revistën e vetme në gjuhë të huaj të Lidhjes së Shkrimtarëve, "Les Lettres albanaises". Pas suksesit në Francë, e caktuan deputet, dhe pas dy vitesh u anëtarësua në Partinë e Punës të Shqipërisë.
Pas publikimit të dy romaneve me temë historike, Kadare u përball prapë me kritikat për shmangien e temave "aktuale", prandaj mendoi të shkruante një roman me temë prishjen e Shqipërisë me vendet tjera komuniste në dimrin e viteve 1960-1961, që pastaj t'i kishte duart e lira t'i rikthehej historisë dhe legjendave shqiptare për të cilat kritikohej që e kishte lënë pas dore Shqipërinë e Re. Romanit i vuri titullin Dimri i vetmisë së madhe. Sapo doli në fillim të vitit 1973, në sajë të kritikave, u përpunua dhe u ribotua në vitin 1977 nën titullin e ndryshuar Dimri i madh dhe u përkthye edhe në frëngjisht.
Pashallarët e kuq
Fillimin e tetorit të 1975 çoi për botim poemën Pashallarët e kuq, botimi i saj u pezullua me t'u lexuar boceti nga redaktori. Pas një autokritike, Kadare u ndëshkua me vërejtje të rëndë në kartën e regjistrimit dhe paralajmërim për përjashtim nga Partia". Iu ndalua botimi, dhe me propozim e bërë vetë gjatë autokritikës shkoi së bashku me Luan Qafëzezin me "leje krijuese" fillimisht në Fier, e më pas në Seman dhe në kooperativën "Agimi" të Libofshës, ku duhej të hiqte dorë nga shkrimi dhe të mësonte të "kontribonte në mënyrë produktive në të mirën e kombit".
I ndaluar për të shkruar romane, më 1978 kur u prishën marrëdhëniet me Kinën botoi përmbledhjen e parë me novela Muzgu i perëndive të stepës, Ura me tri harqe, Kamarja e turpit dhe Komisioni i festës në një vëllim të përbashkët.
Pas arrestimit të mikut të vet, piktorit Maks Velo, ia shpëtoi një pikturë nga sekuestrimi dhe djegia duke e fshehur në shtëpinë e vet. Iu gjet pranë mikut të tij, poetit Lasgush Poradeci dhe i ndihmoi t'i regjistronte vajzat në universitet.
Vitet '80
Në vjeshtën e 1980 vizitoi Kosovën me rastin e botimit të parë të kompletit të veprave të tij në Prishtinë. U prit institucionalisht dhe pati takime të shumta me lexues dhe intelektualë të Kosovës dhe u njoh me preokupimet e shqiptarëve.
Më 17 dhjetor 1981 kryeministri i Shqipërisë Mehmet Shehu u gjet i vdekur, më pas u shpall tradhtar dhe poliagjent. Një ditë para varrimit të Shehut, shkrimtarët dhe artistët u ftuan në një ekspozitë arti ku do të merrte pjesë vetë Enver Hoxha, mirëpo Kadare nuk u ftua. Po atë vjeshtë kishte dorëzuar për botim romanin Koncerti në faqet e të cilit përmend mënyrën me të cilën diktatori kinez Mao Ce Duni kishte eliminuar zëvendësin e tij Lin Biao duke e paraqitur si aksident ajror. Në janar të vitit 1982 dritaret e shtëpisë së Kadaresë u thyen me gurë, ndërkaq para shtëpisë u organizuan mitingje duke ulëritur "Kadare, agjent i borgjezisë, agjent i Mehmet Shehut."
Vitet 1981-1982 situata u bë e nderë, edhe për shkak të dëshmive që dhanë në hetuesi familjarët dhe bashkëpunëtorët e kryeministrit që u gjet i vdekur, Kadaresë po i përflitej akuza për sabotazh të Partisë në letërsi, art, kulturë dhe pjesëtar i grupit të Shehut. Në një mbledhje të fshehtë të shtatorit 1982, Hoxha e përmend si pjesë të një grupit të Lubonjës dhe Paçramit.
Duke iu bërë bashkë akuzat si bashkëpunëtor i Shehut dhe përmbajtja e romanit Pallati i ëndrrave, qe gati për t'u dënuar, por i shpëtoi arrestimit për shkak të njohjes ndërkombëtare. Në një shkrim të revistës franceze Lire, Bernard Pivot shkroi se Franca ishte e shqetësuar për faktin që Kadare nuk po i përgjigjej ftesës për të shkuar në Paris, duke shkruar "Ne presim Ismail Kadarenë dhe jo kokën e tij në pjatë ...". Më 1983 e lejuan t'i përgjigjet ftesës franceze dhe të vizitojë Francën pa familje ndërsa gruaja dhe vajzat mbaheshin në Shqipëri si mjet presioni.
Romani i radhës Nata me hënë i dalë në fillim të 1985, u ndalua. Të nesërmen e vdekjes së diktatorit, më 10 prill, anëtarë të Lidhjes së Shkrimtarëve, Byrosë Politike dhe Komitetit Qendror të Partisë Komuniste organizuan me ngut një mbledhje për të dënuar romanin e fundit të tij.
Nën Ramiz Alinë (1985-1989)
Romanin tjetër "Vajza e Agamemnonit", ku në mënyrë të hapur shpreh mendime kundër regjimit komunist, e shkroi më 1985 dhe bashkë me disa vepra të tjera antikomuniste e nxori fshehtas jashtë shtetit nëpërmjet botuesit dhe mikut të tij francez Claude Durand, me udhëzimin që të botoheshin në rast se Kadare pësonte ndonjë "aksident" në Shqipëri. Me qëllim që t'i bënte të njohur perëndimit situatën në Shqipëri, i dha botuesit të tij francez të dhëna të detajuara mbi burgjet dhe kampet e internimit të Shqipërisë komuniste të cilat më pas u botuan në një gazetën L'Express në Paris.
Në vitin 1986 botoi romanin Krushqit janë të ngrirë që fliste për dhunën dhe terrorin që përdornin serbët kundër shqiptarëve në Kosovë. Romani ishte frymëzuar nga demonstratat e shqiptarëve të Kosovës më 1981.
Në vitin 1988 u bë anëtar i Institutit Francez. Në vitin 1989 ishte në listën e 12 të ftuarve personalë, të presidentit francez François Miterrand në kremtimin e 200 vjetorit të Revolucionit francez, me ç'rast Ramiz Alia nuk mori fare ftesë. Atje Kadare u takua me personalitete të kulturës dhe të politikës, mes të cilëve dhe me presidentin e Jugosllavisë, sllovenin Janez Dërnovshek, me të cilin bisedoi për çështjen e Kosovës. Me 22 korrik u ftua të hajë mëngjes me presidentin Miterran në pallatin presidencial francez, Elize.
Rënia e komunizmit (1989-1991)
Në vitin 1989 autoritetet e caktuan zv/kryetar të Frontit Demokratik. Duke shfrytëzuar famën e tij në Shqipëri dhe jashtë saj bëri deklarata gjithnjë e më të zëshme mbi domosdoshmërinë e ndryshimeve, veçanërisht në fushën e të drejtave të njeriut. Në parathënien e romanit të guximshëm Thikat (1989) nga Neshat Tozaj që denonconte shkeljet e Sigurimit, Kadare pohoi se vetëm duke pranuar dhe korrigjuar gabimet e mëparme mund të ecte Shqipëria përpara. Në shkurt 1990 Kadare kërkoi një takim me Ramiz Alinë ku i kërkoi të respektonte të drejtat e njeriut, të zbatonte reforma demokratike, reforma ekonomike dhe të hapej ndaj botës së jashtme.
Në fund të tetorit të vitit 1990 u lejua të ikte për mjekim në Francë sipas një burimi, sipas një tjetri e iku me vizë të rregullt për gjithë familjen e tij. Ikja e tij u mirëprit nga ata që donin demokratizimin e Shqipërisë, kurse pas arratisjes u shpall tradhtar dhe Ramiz Alia kërkoi ndjekjen penale të tij. ATSH deklaroi: "Kadare dezertoi!". Disa intelektualë, përkundër rrezikut që u kanosej, e përkrahën publikisht Kadarenë, të cilin autoritetet e kishin shpallur tradhëtar. Për shkak të popullaritetit të tij, autoritetet nuk gjetën përkrahje të mjaftueshme kundër tij dhe librat e tij nuk u ndaluan. Pak ditë pas arratisjes së Kadaresë, në një konferencën kombëtare të letrarëve e artistëve të rinj në Korçë, ku morën pjesë me qindra, u përshëndet me brohorima emri i shkrimtarit, arratisja e të cilit e kishte bërë të ndaluar përmendjen e emrit të tij.
Në tranzicion
Pasi la Tiranën dhe aplikoi për azil politik në Francë, mundi të ushtrojë profesionin e tij në liri të plotë. Mërgimi i tij në Paris qe i frytshëm dhe i mundësoi sukses të mëtejshëm, si në shqip ashtu edhe në frëngjisht.
Pas fitores së Partisë Demokratike në vitin 1992, Kadare u kthye në Shqipëri. Nga viti 1990 e më pas vepra e tij bëhet shprehja më e fuqishme e vlerave gjuhësore dhe artistike të shqipes letrare, brenda dhe jashtë vendit. Letërsia e Ismail Kadaresë pas vitit 1990 bart të njëjtat tipare thelbësore të asaj të mëparshme: frymën etnografike dhe shpërfaqjen e identitetit shqiptar, duke shtuar lirinë e autorit për të trajtuar tema që më parë nuk mund të trajtoheshin lirshëm.
Në vitin 1996 u pranua në Akademinë e shkencave sociale dhe politike në Francë, ku zëvendësoi filozofin Karl Popper. Nga viti 1994 deri 2004 shtëpia botuese franceze Fayard botoi veprën komplete të Kadaresë në frëngjisht dhe shqip.
Gjatë viteve të 90-ta ai ndihmoi botimin e shumë autorëve shqiptarë në Francë, qoftë duke ua sugjeruar botuesve francezë, qoftë duke ua shkruar parathëniet. Në vitet '90 Kadare loboi për Kosovën dhe përkrahu bombardimet e NATO-s kundër Serbisë.
Ndër vite ka deklaruar se ka hequr dorë nga shkrimi i poezive (1997) dhe letërsisë artistike (2011).
Jeta private
Kadare është martuar me shkrimtaren, Helena Kadare, dhe kanë dy vajza. E madhja, Gresa, gjatë viteve '80 shoqërohej me bashkëmoshatarin Renato Rrapi - marrëdhënie e cila u ndërpre sipas të ëmës së Renatos - Janullës, nga familja Kadare. Po sipas Janulla Rrapit me ndërhyrjen e Kadaresë që ua la në dorë sigurimsave, familja Rrapi u dënua me 5 vjet internim në Kosovë të Madhe dhe i biri pas torturave përfundoi në spital psikiatrik dhe e lanë invalid të përjetshëm. Për këtë ngjarje, Janulla Rrapi shkroi librin Djali i ëndrrës së vrarë. Sipas Kadaresë, siç e portretizoi tek vepra Pesha e kryqit botuar në Francë pas ikjes nga Shqipëria, portretizohet si ndjekje që i bënte Sigurimi i Shtetit. Sipas ish-hetuesit të çështjes, Riza Hiska, Kadare i kishte kërkuar që djali të mos arrestohej pasi i kishte dhunuar shtëpinë.
Gresa mbaroi Fakultetin e Shkencave ë Natyrës, në Francë vijoi dhe kreu studimet në Universitetin e Sorbonës dhe punon si shkencëtare dhe pedagoge në Francë.
E vogla, Besiana ka qenë ambasadore e përhershme e Shqipërisë në UNESCO, e liruar nga detyra më 2016 u emërua ambasadore e Shqipërisë pranë Organizatës së Kombeve të Bashkuara, duke mbuluar edhe përfaqësuesen e Shqipërisë në Kubë, jo rezidente.
Vepra
Gjatë viteve '60 në shkrimet e kritikës zyrtare kryesisht injorohet ose përmendet rrallë, në kontrast me shkrimtarët e mëdhenj të kohës të cilët kritika i pëlqente. Në vitet '60 ishte i çmuar realisht për talentin e tij nga Todi Lubonja dhe Fadil Paçrami. Pas njohjes ndërkombëtare konsiderohej si shkrimtar i talentuar, por talenti i të cilit anonte kah dekadenca dhe subjektivizmi.
Sipas disa studjuesve të veprës së tij, Kadare u përpoq të shkruajë letërsi normale në një vend jonormal (Shqipëria komuniste mund të krahasohej vetëm me Korenë e Veriut ose Bashkimin Sovjetik gjatë viteve '30), duke e quajtur veprën e tij letërsi rezistence, sfidoi realizmin socialist me realizëm subjektiv. Iu shmang realizmit socialist dhe censurës shtetërore përmes mjeteve alegorike, simbolike, historike dhe mitologjike. Për Elsie, ai shfrytëzoi çdo rast për të sulmuar regjimin në veprat e tij nëpërmjet alegorive politike, të cilat kuptoheshin nga lexuesit e edukuar shqiptarë.
Duke u njohur për këtë shmangie nga realizmi socialist veprat e tij u përkthyen dhe u pritën mirë nga kritikët dhe lexuesit anembanë botës. Ai krijoi një vepër me karakter universal por që rrënjët i ka thellë në tokën shqiptare. Kadare konsiderohet nga disa si një nga shkrimtarët dhe akademikët më të shquar evropianë të shekullit të 20-të, si dhe një zë universal kundër totalitarizmit. Prozën e tij e karakterizojnë përgjithësimet e gjera historiko-filozofike, subjekti i ngjeshur dhe mendimi i thellë i shprehur shpesh me anë të parabolës, mbi bazën e asociacionit apo të analogjive historike. Temë qendrore e veprave të tij është totalitarizmi, mekanizmat e tij dhe kompliciteti që e bën atë të mundur.
Poezi
Vëllimi i tij i parë poetik i titulluar Frymëzime djaloshare u botua më 1954. Më pas do t'i botoheshin Ëndërrimet (1957), Shekulli im (1961), Poemë blindazh (1962) dhe më i çmuari Përse mendohen këto male (1964), Motive me diell (1968) dhe Koha (1976). Që në vitin 1966 trajtoi në poezi temën e Kosovës, ashtu edhe për Vietnamin.
Prozë
Ideja e romanit Gjenerali i ushtrisë së vdekur (1963) është shpirti liridashës i popullit shqiptar. Temën e shpirtit të pamposhtur të shqiptarëve nëpër shekuj autori e trajtoi edhe në romanin Kështjella (1970).
Në romanin Kronikë në gur (1971) Kadare kritikoi psikologjinë provinciale dhe traditat prapanike. Probleme të rëndësishme të historisë janë trajtuar edhe në përmbledhjet me tregime e novela Emblema e dikurshme (1977), Ura me tri harqe (1978) dhe Gjakftohtësia (1980). Më 1981 botoi në një përmbledhje të përbashkët romanet Prilli i thyer, Kush e solli Doruntinën së bashku me dy kapitujt e parë të romanit Pallati i ëndrrave në trajtë novelash. Vepra bënte fjalë për një shtet totalitar, që në shikim të parë dukej si Perandoria Osmane, por shpejt e vunë re atmosfera e frikës, arrestimeve dhe burgosjeve ishte e ngjashme me Shqipërinë komuniste.
Ka shkruar tregime me temën e Sigurimit në revistën "Në shërbim të popullit".
Eseistikë
Më 1971 botoi Autobiografia e popullit në vargje, ku trajtoi poezinë dhe legjendat popullore. Në sprovën Eskili, ky humbës i madh paraqet atë që vetë quan "tragjedinë shqiptare", që është ngelja anash historisë pas periudhës romake dhe bizantine. Qëndrim të cilin vijoi ta mbante edhe pas rënies së komunizmit, që çoi drejt polemikave të disafishta me akademikun Rexhep Qosja. Në fund të viteve '80 do t'i bënte parathënie sprovës Ardhja e Migjenit në letërsinë shqipe botuar së pari më 1990 në mënyrë të pavarur në Prishtinë.
Përkthime
Një ndër fushat më pak të lakuara të veprimtarisë së Kadaresë janë përkthimet, hulli të cilën e nisi më 1955, kur shqipëroi poemat Lisi, Fëminija, Në pyllin afër fronit, Katjusha, Pranvera, etj. të shkrimtarit rus M. Isakovski. Autorë të tjerë të shqipëruar prej tij janë: Eskili, Heminguej, Pushkin, Majakovski, Eminescu, Gogol, Esenin, Mihallkov, Shçipaçov, Mickieviç, Buske, Sendrar, Bodler, Andrade, Vijon, Kejler, Seferis, Kavafis, Elitis, Li Bo, Du Fu, Jan Czjun, etj.
Retushime
Sipas studiueses kineze Ke Jing, ka retushuar disa nga veprat e tij. Në rastin e veprës Kështjella, vepra që përshkruante luftën kundër osmanëve është shndërruar në një betejë fetare ku janë shtuar elementët kishtarë duke e paraqitur Shqipërinë sikur ka dhënë kontribut të madh në Mesjetë për mbrojtjen e Evropës. Sipas studjueses kjo gjë nuk mund të bëhej kur ka shkruar veprën, sepse nuk mund t'i jepej aq rëndësi elementit fetar. Konstatim i bërë edhe nga studjuesi i shkrimtarit, Shaban Sinani, që vëren se tek Nëpunësi i pallatit të ëndrrave personazhi e ka Ebu Qerimi në variantin e parë dhe Mark Alemi në variantin e dytë.
Kristo Frashëri rishkrimet e veprave letrare të Kadaresë i sheh si trashëgimi të regjimit komunist, në analogji me ndryshimin e referateve që bënte Enver Hoxha sa herë që Partia e Punës e ndryshonte orientimin e politikës së jashtme të saj. Ky ndryshim i pjesëve me përmbajtje realizmin socialist për t'ia përshtatur shijeve postkomuniste do ta dëmtojë si shkrimtar, sipas Frashërit.
Me ribotimin e sprovës Ardhja e Migjenit më 2015 vetë autori dha shpjegime për retushimin e saj, në dritën e rrethanave kur u shkrua dhe kur e rishkroi.
Marrëdhëniet me pushtetin
Sipas mikut të tij, shkrimtarit, skenaristit dhe ish-ministrit Teodor Laço në një intervistë shprehet "Në sytë e njeriut të zakonshëm që nuk kishte qenë afër tij dhe që nuk mund t’i dinte dertet, hallet, atmosferën përgjuese që e rrethonte, Kadareja shihej si një njeri i privilegjuar." Në vitet '60 i çmuar realisht për talentin e tij, e përkrahën figura të tilla si Todi Lubonja dhe Fadil Paçrami, të cilëve kur qenë të dëbuar nga kryeqyteti dhe në përpunim nga Sigurimi, i përmend në një artikull duke i denoncuar si "anti-shqiptarë dhe kozmopolitanë" më 1974. Qe deputet në Kuvendin Popullor për tri legjislatura (1970-1982). U anëtarësua në Partinë e Punës më 1972; studjuesit shkruajnë se e bënë deputet pa e pyetur fare dhe e detyruan të futej në parti, vendime që për shkak të mungesës së lirisë, Kadare nuk mund t'i kundërshtonte pa pasur pasoja më pas. Me romanin Dimri i madh, Kadaresë iu forcua pozita si shkrimtar i brendshëm partisë, por qe po ashtu romani që sipas tij e shpëtoi fizikisht. Ndaj kritikave që buruan nga strukturat shtetërore, e mbrojti vetë diktatori Enver Hoxha. Historiani anglez Noel Malcolm ia ka sjellur në dukje gjatë një polemike se megjithëse u "internua" me propozimin e vetë atij, vijoi të ishte deputet. Komoditetet që i kishte mundësuar regjimi qenë një shtëpi e bollshme, tashmë e shndërruar në muze, makinë, dhe ka qenë ndër të paktët intelektualë që gëzonte lirinë për të udhëtuar jashtë shteti, kur shumica e shkrimtarëve rrinin të izoluar në Shqipëri. Më 1989 u emërua zv/kryetar i Frontit Demokratik, gjithnjë pa dëshirën e tij sipas studjuesve.
Kristo Frashëri e përshkruan si ndër gjërat pozitive të Enver Hoxhës që i dha "mundësinë, për të mos thënë përkrahjen" bashkëqytetarit të vet nga po e njëjta lagje, natyrisht pa i mohuar talentin, që të bëhej shkrimtar i madh. Duke e parë si përkrahje edhe vënien në dispozicion të përkthyesit Jusuf Vrioni dhe se pa subvencionimin e regjimit komunist dhe lejen e diktatorit vepra e shkrimtarit nuk do t'i kalonte kufijtë. Liri kjo që përshfaqej tek letërsia e udhëtimeve, që e bënte prurës dhe ofrues të perceptimit të Tjetrit fenomenologjik. Sipas ish-kryeministrit Sali Berisha, Kadare ka qenë konformist në një shkallë të caktuar. Kritikët e tij shkuan aq larg sa marrëdhënien që pati me regjimin komunist ta përkufizonin "diktatura Hoxha-Kadare".
Nderime
Kadare është shkrimtari i vetëm shqiptar me njohje ndërkombëtare të gjerësishme dhe është përkthyer në 45 gjuhë. Para Kadaresë, letërsia shqipe njihej pak në botë, falë tij u bë e njohur, e lexuar dhe e çmuar. Për herë të parë në historinë e vet, nëpërmjet saj letërsia shqipe është integruar në letërsinë evropiane dhe botërore, dhe përfaqësohet denjësisht në hartën e tyre. Letërsia e Kadaresë ka dhënë një kontribut të çmuar në krijimin e gjuhës dhe letërsisë kombëtare.
Është laureat i shumë çmimeve letrare kombëtare dhe ndërkombëtare. Në vitin 1992 u vlerësua me Prix Mondial Cino Del Duca. Në vitin 2005 fitoi çmimin "Man Booker Prize" i nominuar krahas nobelistëve Günter Grass, Garbiel Garcia Marquez, Kenzaburo Oe etj. Kryetari i jurisë e arsyetoi vendimin për t'i dhënë çmimin Kadaresë me fjalët: "Ismail Kadare është një shkrimtar që hedh në hartë një kulturë të tërë: historinë e saj, dëshirën, folklorin, politikën, fatkeqësitë. Ai është një shkrimtar universal me traditë rrëfimi që shkon deri tek Homeri". Në vitin 2009 u nderua me çmimin spanjoll Princi i Asturias për Artet - çmimi më i rëndësishëm letrar në vendet spanjolle, dhe një nga çmimet letrare më prestigjoze në botë. Në vitin 2010 Ismail Kadare nderohet në Itali me çmimin Lerici Pea.
Në vitin 1996 Kadare u bë anëtar për jetë i Akademisë së Shkencave Morale dhe Politike në Francë. U bë anëtar i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, anëtar i Akademisë së Shkencave të Kosovës dhe nga viti 2018 anëtar i jashtëm i Akademisë së Shkencave të Malit të Zi.
Ismail Kadare është dekoruar nga institucioni i Presidentit të Republikës së Shqipërisë me Urdhrin “Nderi i Kombit” dhe nga shteti francez me urdhrat “Kryqi i Legjionit të Nderit” e “Oficer i Legjionit të Nderit”.
Me studimin e veprës së Kadaresë janë marrë autorë të huaj në gjuhët amtare gjegjëse si Eric Faye dhe Jean-Paul Champseix në frëngjisht, Piet de Moor në hollandisht, Peter Morgan në anglisht, Bernardo Joffily në portugalisht, Jose Carlos Rodrigo Breto në spanjisht, dhe Ece Dillioğlu në turqisht.
Mirënjohjet ndërkombëtar
Medalja e Artë e Lidhjes së Prizrenit, Kosovë;
Prix mondial Cino Del Duca, Francë, 1992;
Çmimi "Bokaçio" Itali,1997;
Herder Prize, Gjermani, 1998;
Ovid Prize, Rumani, 2003;
Çmimi Man Booker International, Britani, 2005;
Princi i Asturias për Letërsinë, Spanjë, 2009;
Çmimi "Lerici Pea", Itali, 2010;
Çmimi Jeruzalem, Izrael, 2015;
Commandeur de la Légion d’Honneur (C. LH), Francë, 2016;
Çmimi "Letërsia shqipe", Kosovë, 2017;
Çmimi "Nonino". Itali, 2018;
Çmimi i karrierës akademike, nga Akademia e Shkencave e Shqipërisë, 2018;
Çmimi Park Kyong-ni, Korea e Jugut, 2019;
Neustadt International Prize, SHBA, 2020;
Prozart, Maqedoni e Veriut, 2020;
Skenare filmash
Time of the Comet (2008)
Cendres et sang (2009)
Abril Despedaçado (2001)
Avril brisé (1987)
Të paftuarit (1985)
Il Generale dell'armata morte (1983)
Ballë për ballë (1979)
Radiostacioni (1979)
Kur vjen nëntori (1964)
Vepra mbi Kadarenë
Anton Nikë Berisha, Vetëdëshmi të Ismail Kadaresë për letërsinë, Prishtinë, 2013;
Eric Faye, Ismail Kadare: Promethe, porte-feu, Paris, 1991;
José Carlos Rodrigo Breto - Ismaíl Kadaré y la Gran Estratagema: reflejos literarios del totalitarismo (Madrid, 2015)
Kastriot Myftaraj, Gjyqi intelektual i Kadaresë, Prishtinë, 2008;
Piet de Moor, Een masker voor de macht. Ismail Kadare, schrijver in de dictatuur, Amsterdam, 1996;
Peter Morgan, Kadare: Shkrimtari dhe diktatura, 1957-1990, Londer, 2010;
Petraq Kolevica, Autobiografia e Ismail Kadaresë në vargje, Tiranë, 2002;
Shaban Sinani, Një dosje për Kadarenë, Tiranë 2005;
Lidhje të jashtme
Ismail Kadare—Photos by Mathieu Bourgois.
New Yorker article by Ismail Kadare
Referime
Bibliografia
Ismail Kadare
Lindje 1936
Njerëz që jetojnë
Njerëz nga Gjirokastra
Shkrimtarë shqiptarë për fëmijë
Akademikë shqiptarë
Përkthyes prej rusishtes në shqip
Romancierë shqiptarë
Poetë shqiptarë
Eseistë shqiptarë
Shkrimtarë të realizmit socialist |
2155 | Jusuf Gërvalla (Dubovik, 1 tetor 1943 - Shtutgart, 18 janar 1982) ka qenë veprimtar, shkrimtar dhe muzikant shqiptar. Ka qenë themelues i grupit irredentist Lëvizja Kombëtare për Çlirimin e Kosovës.
Jeta
Lindi në Burrëmadhi, në komunën e Deçanit. Shkollimi i lartë tij vijoi në Prishtinë e Ljubjanë, më pas punoi si gazetar në Shkup e Prishtinë. Një nacionalist i zëshëm, hyri në radarin e Policisë sekrete jugosllave, duke u shtytur të kërkonte azil në Gjermani ku themeloi Lëvizjen Popullore për Republikën e Kosovës që më pas u nda në dy fraksione Lëvizja Popullore e Kosovës dhe Lëvizja Kombëtare për Çlirimin e Kosovës, të mbramin e kryesonte Gërvalla.
Më 18 janar 1982 Jusufi bashkë me të vëllanë, Bardhoshin, dhe Kadri Zekën u vranë nga shërbimi sekret Jugosllave në lokalitetin Untergruppenbach pranë Shtutgartit në Gjermaninë Perëndimore asokohe.
Vepra
Vepra e tij letrare nuk është tepër e njohur, me gjithë botimin shembëllor që ia bëri J. Gërvallës më 1992 nga Sabri Hamiti.
Në letërsi, ai nuk i takonte qarkut të "lapidaristëve" të poezisë fjalëpakë që e shoshiste të tashmen me shkrimin simbolplotë alegorik në petkun e arkaikes mbikohore e në frymën e visarit të traditave të lashta gojore.
Zëri i tij poetik ishte zë më vete, mjaft origjinal, personal dhe individual. Poezia e tij na flet drejtpërsëdrejti, ngrohtë, zbutë, thellësisht njerëzor e me një sensibilitet të stërholluar. Në dy përmbledhjet e tij të para - "Fluturojnë e bien" (1975) dhe "Kanjushë e verdhë" (1978) - poezia e tij merrej kryesisht me vatrën e poetit tek janë mjaft kuptimplotë titujt e cikleve "Shtëpia në kornizë" dhe "Skena nga jeta e fshatit". Poezia e tij e përmallshme e këndon dashurinë, e kujton dhimbshëm (dhe pa idilë ruraliste) vendlindjen dhe na e rrëfen porosinë e saj qendrore, kërkimin e poetit për "pak frymë njeriu e pak dritë qiriri". Me kohë, duke u bërë gjithnjë e më shumë refleksiv poeti kaloi gjithnjë e më shumë te një qark më i gjerë tematik dhe te të folurit poetik me bukuri e begati të rrallë metaforike e figurative. Kështu, poezia e tij e përmallshme e vendlindjes gjithnjë e më shumë bëhet edhe universale. Në vëllimin e tretë poetik, "Shenjat e shenjta" (1979), kemi të bëjmë dhe me fjalë e elemente si "hije", "pluhur", "frikë", "terr", "ftohtë", "varr". Shkallëzohen vetmia dhe shqetësimet e poetit që flet shpesh edhe për fundin dhe vdekjen. Me një thellësi që nuk hetohet në lexim të cekët, na qet tabllo tejet të qëlluara të groteskës që e quajmë "jeta". Thelbi kryekëput human i vargjeve, ligjërimi lirik dhe substancial i poetit të mallit, të dashurisë, të dhembjes, të vetmisë e të vdekjes e bëjnë Jusuf Gërvallën një zë të patjetërsueshëm të poezisë së re shqipe.
Tituj të veprave
Fluturojnë e bien (1975)
Kanjushë e verdhë (1978)
Shtëpia në kornizë
Skena nga jeta e fshatit
Shenjat e shenjta (1979)
Jusuf Gërvalla: Vepra Letrare, Prishtinë: Ora, 1992
Mirënjohjet
Urdhri Hero i Kosovës
Medalja e Artë e Lidhjes së Prizrenit
Manifestimi letrar Flaka e janarit
Shiko dhe këtë
Atentati Gërvalla
Lidhje të jashtme
Fondacioni Gervalla
DIMENSIONI KOMBËTAR DHE KRIJUES I JUSUF GËRVALLËS - Myrvete DRESHAJ - BALIU, janar 2007
Poetë shqiptarë
Urdhri Hero i Kosovës
Njerëz nga Deçani
Lindje 1943
Vdekje 1982 |
2156 | Avni Rustemi (Libohovë, 22 shtator 1895 - Tiranë, 22 prill 1924) ka qenë arsimtar shqiptar që u bë i njohur si vrasës i ushtarakut dhe politikanit Esad pashë Toptani. Ka qenë themelues dhe drejtues i shoqërisë "Bashkimi" dhe anëtar i opozitës demokratike i zgjedhur deputet në dhjetorin e 1923.
Biografia
U lind më 22 shtator 1895 në Libohovë, i biri i një qehajai të oxhakut të Asllan Pashalinjve. Mësimet fillore i merr në vendlindje dhe ato të mesme në Janinë. Në moshën 15-16 vjeçare ndjek liceun në Stamboll, e më pas më 1912 vazhdon studimet per pedagogji në Gjenevë.
Në kohën e princ Vidit, luftoi kundër mësymjeve të andartëve grekë e në jug të vendit. Më 1915 u kthye në Janinë ku vazhdoi studimet në Institutin e Lidhjes Botërore Izraelite. Më 1917 filloi të japë mësim në shkollat e Tepelenës dhe të Vlorës. Në mosmarrëveshje me drejtorin italian të shkollës, u zhvendos në një shkollë vajzash në Vlorë, prej ku u pushua po për shkak mosmarrëveshjesh me drejtoreshën.
Në janar të 1919 shkoi në Kalabri me ndihmën e familjes Libohova-Asllanpashali, ku hyri student në kolegjin e Shën Mitër Korones ku formoi edhe shoqërinë "Lidhja e rinisë shqiptare". Në mbarim dha provimet dhe më 1920 shkoi në Romë ku u regjistrua në Fakultetin Pedagogjik. Gjatë majit të 1920 bëri shpesh vajtje-ardhje nga Italia në Shqipëri, ku u kërkoi shtimin e bursës autoriteteve shtetërore, qëndroi deri më 21 maj.
Vrasja e Esad pashë Toptanit
Më 31 maj shkoi në Paris ku zuri një dhomë në në hotelin "Prince Albert". Ndërroi vend dy herë dhe më pas mori një banesë me qira në nr. 32 të lagjes Montmartre, në hotelin "Toulerie" ku hyri më 2 qershor. Kishte bërë një vizitë mjekësore për sëmundje veneriane.
Më 13 qershor 1920 i bëri atentat Esad Pashës duke i shtënë dy herë pas shpine, tek po dilte nga restoranti ku po drekonte, në rr. Castiglione. Rustemi u rrah nga kalimtarët, shoferët dhe personelët e hotelit e çarmatosën, u mbajt në hotel deri kur mbërriti policia.
Në gjyqin që iu bë u radhitën dëshmitë: Rustemi që kur kishte mbërritur në Paris kishte kërkuar për një dyqan armësh dhe një poligon, i kishin gjetur një shumë parash në kartmonedha franceze e italiane - për të cilën deklaroi se ia kishte dhënë vëllai, kishte zënë me qira një shtëpi pranë hotelit ku kreu atentatin dhe hante në restorant. Më 1 dhjetor 1920 vendimi i gjykatës i jep pafajësinë, sipas burimeve të përdorura nga historiani Kastriot Dervishi, atentati ishte i shtyrë nga Aqif pashë Biçakçiu - djali i tezes dhe rivali politik i Esad Pashës - dhe paratë për ta financuar u nxorrën nga fondet e Këshillit të Naltë.
Rikthimi në atdhe
Më 24 dhjetor u kthye në Shqipëri, u kthye në Itali për të mbaruar kursin pedagogjik në Romë. Kur u kthye u përpoq të bashkonte shoqëritë e ndryshme, kongresi i mbajtur më 25-28 prill 1921 në Vlorë krijoi një shoqëri që mori emrin federata "Atdheu" me 25 shoqëri dhe 15 katundari.
Kryetar nderi i saj u zgjodh Avni Rustemi, Tromara sekretar, Gurakuqi sekretar, Seit Qemali këshilltar e Pejani inspektor. Deputetët miratuan një ndihmë financiare për këtë federatë, të cilën e hoqën pak kohë më pas. Federata kishte qëllim depërtimin tek nëpunësit e shtetit. Nisur nga kjo, qeveria Ypi urdhëroi mbylljen e kësaj federate.
Në këto kushte Rustemi më 13 tetor 1922 themeloi në Tiranë shoqërinë "Bashkimi". Prej kontakteve me të dërguarit sovjetik në Romë, shoqëria qe vendosur të krijohej që kur ndodheshin në kryeqytetin italian Rustemi, Jonuz Blakçori dhe S. Gàzulli. Synimi i kësaj shoqërie ishte tërheqja e rinisë në radhët e saj dhe shkatërrimi i klasës politike në pushtet.
Në zgjedhjet e 27 dhjetorit 1923 i rreshtuar si armik i Zogut dhe duke pasë bërë aleancë me Bajram Currin, kandidoi në dy zona: në prefekturën e Gjirokastrës ku kishte vendlindjen dhe në prefekturën e Kosovës. Rustemi humbi në trevën e tij dhe fitoi në atë të Kosovës falë ndërhyrjes së Bajram Currit në këto votime. Por edhe në prefekturën ku doli fitues, në dy qendra mori zero vota. Qendra e vetme që nxorri fitues Rustemin, njohu forcën e çdollojshme të Bajram Currit.
Veprimi i shoqërisë "Bashkimi" dhe simpatizantëve të saj ishte orvatja për vrasjen e Zogut në sallën e Kuvendit Kushtetues nëpërmjet Beqir Valterit më 23 shkurt 1924. Organizator i ngjarjes ishte Rustemi dhe të tjerë të implikuar ishin Sali Hidri (Hoxha), Sejfulla Malëshova, Omer Nishani, etj. Rrustemi pasi kishte marrë pjesë për herë të fundit në Kuvendin Kushtetues më 12 prill 1924, rikthehet në Tiranë më 20 prill duke u paraqitur në Kuvend për të kërkuar leje tremujore. Kishte nisur procedurat për marrjen e një vize amerikane.
Rreth orës 16-17.00 i shoqëruar nga disa miq, po shkonte për të takuar në shtëpi ministrin e Arsimit, Fahri Rashit Gjilanin. Kur arritën në Varrezat e Pashës (më pas sheshi "Avni Rustemi", Pazari i Ri), në çastin që Rrustemi u ndal të përshëndeste dhe shkëmbente dy fjalë me Hoxhë Kadriun, u qëllua me një plumb nga mullixhiu Jusuf Reçi. Ali Këlcyra e strehoi në shtëpi, më pas e çuan në spital. Pas një qëndrimi dyditor në spital, Rustemi vdiq më 22 prill 1924 nga hemoragjia.
Varrimi
Opozita organizoi një varrim me efekte revolucionare të Rustemit në Vlorë. Ceremoni u bënë si në Tiranë ashtu dhe në Vlorë: filluan më 28 prill me ceremonitë e zhvilluara para sheshit të xhamisë së vjetër në Tiranë. Një kamion i mbuluar me të zeza barti trupin e viktimës nga Tirana për në Durrës, ku shoqëruesit hipën në vaporin "Beograd", i cili nisi rrugën drejt Vlorës me flamujt jugosllavë e shqiptarë, për të mbërritur më 29 prill 1924. Xhenazja u bart përsëri nga një kamion i zi për në xhaminë e qytetit, ku u bënë sërish lutjet e rastit.
Trashëgimia politike
Vrasja e Esad pashë Toptanit, njërës prej figurave më të stigmatizuara nga historiografia shqiptare, theksoi mundësinë e zhdukjes fizike të personazheve politike me rëndësi dhe bejlerëve në veçanti. Ndër shtresat e mesme dhe në të rinjtë përhapi idenë e shkatërrimit të kastës politike të formuar kryesisht nga bejlerët. Këto ide u mishëruan në formimin e shoqërisë "Atdheu" dhe shoqërisë "Bashkimi" pas saj, të cilat gjithashtu u bënë ndër provat e hershme të organizimit të një lloj "rinie fashiste shqiptare", e cila më vonë u bë bërthama e parë komuniste me grupin komunist që shkoi në Bashkimin Sovjetik.
Sipas Ali Këlcyrës, meqë opozita e kohës kishte bindjen se vrasja e Rustemit ishte vetëm një komplot qeveritar, i vendosi kusht qeverisë që brenda 48 orëve të dorëzoheshin komplotistët. Pas mosmarrjes së masave, u organizua varrimi, me anë të të cilit opozita dhe partizanët e saj intelektualë u nisën drejt Vlorës ku dhe ndenjtën të tërhequr. Atje u formua një Komitet revolucionar i drejtuar nga Fan Noli, prej të cilit lindi Lëvizja e qershorit.
Eqrem bej Vlora e përshkruan tek Kujtimet si "një nga studentët më të pasuksesshëm, të cilët tentojnë të shfryjnë me heroizma politike dëshirën e tyre për hakmarrje… me anë të një vrasjeje të pabesë i dha një fund të beftë jetës aventurore të Esatit. Ky djalosh që me këtë vrasje donte të bënte emër në Shqipëri, nuk ishte veçse një vegël në duart e kundërshtarëve të Esat Pashës."
Pas pushtimit italian, qe ndër figurat antizogiste të cilat u nderuan nga administrata bashkëpunuese, duke iu dhënë emri sheshit ku u vra, ndërsa në Vlorë u zhvillua një ceremoni nderimi ku përmendej se ideali i tij ishte fashizmi. Nderimi i tij vijoi përgjatë regjimit komunist, ku përpos të qenit antizogist që përputhej me narrativën fashiste, shtohej edhe aspekti revolucionar kundër shtresave të pasura, duke u nderuar me titullin "Hero i Popullit".
Shih edhe
Busti i Avni Rustemit në Tiranë
Referime
Njerëz nga Vilajeti i Janinës
Lindje 1895
Vdekje 1924
Deputetë të Kuvendit të Shqipërisë
Njerëz nga Libohova
Mësues shqiptarë
Atentatorë shqiptarë
Hero i Popullit |
2157 | Shote Galica (Drenicë, 10 nëntor 1895 – Fushë-Krujë, 1 korrik 1927) e njohur me emrin e lindjes si Qerime Radisheva, ishte një luftëtare shqiptare kaçake. Ajo është shpallur Heroinë e Popullit Shqiptarë.
Jetëshkrimi
Shote Galica ka lindur në fshatin Radishevë të rajonit të Drenicës në Kosovë. Ajo ishte motra e 6 vëllezërve. Ajo u martua me Azem Galicën në vitin 1915. Në vitin 1919 Shota mori pjesë në Kryengritjen e Dukagjinit dhe të Junikut në 1921–1923. Në vitin 1925 pas vdekjes së burrit të saj, Azem Galicës, ajo mori detyrën e tij dhe luftoi së bashku me Bajram Currin në Has të Prizrenit dhe Lumë. Ajo mbahet mend për kapjen e një komandanti serb dhe një numri ushtarësh në Çikatovë. Në korrik 1927, ajo u tërhoq në Shqipëri dhe kaloi muajt e saj të fundit në Fushë-Krujë, ku ajo vdiq në moshën 31 vjeçare. Shote Galica ishte një legjendë virtuale në kohën e saj. Ajo mbahet mend për thënien "Jeta pa dije është si një luftë pa armë". Pa përfillur terrorin e armikut dhe ligjet e ashpra të fesë e të kanunit luftoi heroikisht për 12 vjet me radhë kundër pushtuesve serbë, austrohungarezë dhe bullgarë.
Pjesmarrja në Luftime
Në korrik 1924 ajo mori pjesë në betejën për Drenicën (Arbania e Vogël ose Shqipëria e Vogël). Në korrik 1925 pas vdekjes së burrit të saj, ajo vazhdoi të luftojë dhe të drejtojë luftëtarët shqiptarë të Kosovës. Së bashku me qindra luftëtarë nga ish-Vilajeti i Kosovës në dhjetor 1924, luftuan kundër forcave Mbretërore Jugosllave. Shote Galica mori pjesë në më shumë se 40 aksione të rëndësishme kundër armikut. Kundërshtoi me konsekuencë politikën e dhunës e të terrorit të regjimit shovinist të Beogradit ndaj popullsisë shqiptare, shpronësimin e shpërnguljen e saj dhe kolonizimin sllav të trevave shqiptare. Humbi në luftime nga masakrat e shovenistëve serbë 22 anëtarë të familjes.
Shiko më shumë
Drenica
Azem Galica
Lëvizja e kaçakëve
Referime
Biografi shqiptarësh
Heroina të Popullit
Lindje 1895
Vdekje 1927
Njerëz nga Skënderaj
Njerëz nga Drenica
Ushtarakë shqiptarë
Njerëz nga Vilajeti i Kosovës |
2158 | Azem Bejta (Galicë, 10 dhjetor 1889 – Junik, 15 korrik 1924) i njohur sipas zakonit, prej fshatit nga vinte si Azem Galica ka qenë luftëtar revolucionar shqiptar dhe udhëheqës i Lëvizjes Kaçake që luftoi për bashkimin e trojeve shqiptare.
Biografia
U lind në dhjetor të 1889 në Galicë (asokohe pjesë e pesë bajrakëve të Drenicës), i biri i Bejtes (Bejtullahut) dhe Sherifes së Kurt Selacit - nga martesa e parë e të atit kishte dy vëllezër, Seferin dhe Zenelin, ndërsa të një barku kishte motrën Mihanën dhe vëllain e vogël, Ademin. Më 1906 në një revoltë lokale kundër Shemsi Pashës, mbeti i vrarë i zoti i shtëpisë, Bejta. Kjo ngjarje dhe ndeja ndër oda e burrëruan parakohe Azemin.
Më 1910 Azemi rroku armët për të marrë pjesë në kryengritjen e përgjithshme në Vilajetin e Kosovës. Në vazhdë të kryengritjeve kundër regjimit xhonturk qe me drenicakët që shkuan pas Isa Boletinit, përkrah të cilit luftoi në Mitrovicë kundër ushtrisë serbe kur shpërtheu Lufta e Parë Ballkanike, në frontin e Podujevës dhe më pas në malet e Drenicës.
Lufta Ballkanike
Pas qëndresës dimrin e 1912, u kap nga forcat serbe dhe u mbyll në kampin e Rudnikut, katund afër Radishevës; pasi u arratis, i plagosur, e kapën sërish dhe e futën në burgun e Mitrovicës dhe mbas pak ditësh në kampin e Pozharevacit në Serbi së bashku me vëllezërit e tij. Pranverën e 1915 u arratisën dhe dolën në mal kaçakë, pasi u kthye shkoi në Klinë të Poshtme ku u takua me prindët e Shotës, ku vendosën për martesën. Dy javë më pas, Galicajt u rrethuan nga xhandarmëria serbe dhe pasi u gjuajtën, ngelën të vdekur dy vëllezërit e mëdhenj dhe iu bashkua Shota duke gjuajtur nga frëngjitë xhandarët serb.
Lufta e Parë Botërore: pushtim-administrimi austro-hungarez
Duke qenë se krahina e Drenicës ishte ndarë me vijë demarkacioni mes austro-hungarezëve dhe bullgarëve, veprimtaria kaçake e çetave të Azem Galicës lëvrinte sa në njërën, sa në tjetrën anë të kufirit. Kështu vazhdoi derisa u rrethuan një herë marsin e 1917 dhe u detyruan të gjenin strehë ndër bjeshkët mes Pejës e Istogut. Në vijim shkëmbyen zjarr me austro-hungarezët në Bajë dhe Llaush.
Më 1917 u takua me Kostë Vojvodën në Pridvoricë, ku arritën një marrëveshje për të ngritur një kryengritje të përgjithshme kundër austro-hungarezëve dhe bullgarëve në bashkërendim me planet e aleatëve në Frontin e Maqedonisë. Pas kryengritjes dhe zmbrapsjes së austro-hungarezëve nga pozicionet e tyre, njësitë serbo-malazeze i kthyen armët kundër çetave shqiptare të Drenicës, Pejës e Istogut.
Zgjedha serbe
Luftëtar i shquar popullor për çlirim e bashkim kombëtar, për një regjim shtetëror demokratik në Shqipëri, organizator i lëvizjes së armatosur në Kosovë kundër pushtuesve të ndryshëm gjatë viteve 1912 - 1924. Vdiq më 25/26 korrik 1924 në moshën 35 vjeçae. Varri i tij në shpellën “Quku që kërset”, 75 metra i thellë, mbetet i fshehur 47 vjet në saje të betimit të shokëve..Në Golaj të Hasit më 1923-1924 Sali Morina u dha mësim luftëtarëve të lirisë Shote dhe Azem Galica.
Veprimtaria
Veprimtarinë e tij patriotike e filloi në vitet 1910-1912, kur mori pjesë në kryengritjet antiosmane. Pas shpalljes së Pavarësisë luftoi në fillim, më 1912-1915 kundër pushtuesve serbë, dhe më pas, më 1915-1918 kundër pushtuesve austriakë e bullgarë. Gjatë Luftës së Parë Botërore drejtoi luftën e çetave kundër rivendosjes në Kosovë të pushtetit të borgjezisë serbomadhe. Pati përkrah tij deri në fund gruan e vet Shote Galica. Sipas direktivave të Komitetit Mbrojtja Kombëtare e Kosovës, në vitin 1919 mori pjesë në organizimin dhe drejtimin e Kryengritjes së Rrafshit të Dukagjinit, më 1921-1923 mbrojti Zonën Neutrale të Junikut, që shërbente si bazë e kryengritësve të Kosovës e të Malësisë dhe përkrahu kryengritjen e malësorëve të Shqipërisë së Veriut kundër regjimit reaksionar feudo-borgjez. Në vitin 1924 Azem Galica dërgoi luftëtarë për të marrë pjesë në Revolucionin demokratikborgjez të Qershorit. Vdiq nga plagët që mori në luftimet e përgjakshme të korrikut 1924, për mbrojtjen e zonës së lirë të Drenicës, "Arbanisë së vogël".
Trashëgimia
Si heronj kombëtarë, Azem dhe Shote Galica mishëruan rezistencën kosovare shqiptare. Populli Shqiptar u dha këtyre luftëtarëve për një çështje kombëtare një vend të duhur në histori, duke i festuar ata si martirë për kombin. Sakrifica e tyre u pa si integrale e përpjekjes kombëtare për të çliruar Kosovën nga sundimi serb. Në planin afatgjatë, vrasja e Azem Galicës dhe e shumë të tjerëve stimuloi dhe dha një shembull të rezistencës së shqiptarëve kundër shtypjes dhe pabarazisë në Kosovë. Azem Galica ishte një ndër luftëtarët më të shquar Shqipëtar, luftoi kundër Ushtrisë serbe por nuk ishte i vetëm kishte gruan e tij Shote Galicën me emrin e vërtetë si Qerime. Kishte Ushtrinë e tij me të cilën i përballoi Ushtrisë së Serbisë. Azem Bejta ishte shume i menqur, i pandalshem, mendonte si ideolog, luftonte si nje ushtri e tërë, ishte trimi më i madh por ndryshe nuk ishte as gruaja e tij.
Referime
Biografi shqiptarësh
Heronj
Lindje 1889
Vdekje 1924
Njerëz nga Drenica
Ushtarakë shqiptarë
Lufta e Parë Botërore
Shqiptarë në Kosovë |
2161 | Çerçiz Topulli (Gjirokastër, 20 shtator 1880 - Shkodër, 17 korrik 1915) qe ushtarak i Perandorisë Osmane, kryetar çetash në periudhën e Lëvizjes Kaçake dhe kundër grekëve gjatë Luftës së Parë Ballkanike. Ka qenë vëllai i vogël i Bajo Topullit.
Jetëshkrimia
Pinjoll i një familjeje nga paria gjirokastrite, i biri i Ago Fehmi Topullit dhe i Hasijes së Laze Mullait nga Kardhiqi. Pas mejtepit në vendlindje, shkon në Janinë, në ryzhdijen osmane.
Veprimtaria e armatosur
Më 1906, nën drejtimin e një çete shfaqet me vrasjen e metropolitit të Korçës. Veprim të cilit i dolën për zot në numrin e 15 nëntorit të gazetës Drita, si hakmarrje në nder dhe të mirë të kombit, për vrasjen e Papa Kristo Negovanit. Sipas varianteve të tjera, akti u krye si hakmarrje për vrasjen e Spiro Kosturit.
Në pranverën e 1907 duke drejtuar një tjetër çetë, ku u përfshi edhe Mihal Grameno, nisi veprimtarinë e vet në propagandimin nëpër fshatrat e vilajetit të Janinës dhe Manastirit. Pranverën e 1908 vendosën të vrisnin binbashin e xhandarmërisë së Gjirokastrës, gjë që solli edhe një përleshje të shkurtër me trupat osmane, në Mashkullorë. Përleshje kjo e shpërpjesëtuar mes 5 kaçakëve dhe mbi 100 trupave të ardhura nga Janina, e cila u përcoll dhe iu kënduan këngë dhe u njoh si Lufta e Mashkullorës.
Autoritetet osmane në Gjirokastër kishin arritur të mënjanonin ndikimin e tij në qytet duke shfrytëzuar antagonizmat lokale dhe duke e bindin parinë se Çerçizi më shumë se një hero kombëtar ishte hajdut dhe tradhëtar, sepse kishte simpati për Italinë; gjë që gjeti mbështetje te Myfid bej Libohova, kundërshtar i Topullarëve.
Nëntorin e 1908 shoqëroi të vëllanë, Bajon, në punimet e Kongresit të Manastirit.
Mjedisi familjar në të cilin u rrit e sidomos vëllai më i madh Bajo Topulli, ndikuan në formimin e tij si atdhetar i vendosur. Mori pjesë në veprimtarinë e Komitetit të Fshehtë «Për lirinë e Shqipërisë» në Gjirokastër.
Pas fitores së revolucionit xhonturk të 1908, Çerçiz Topulli punoi për formimin e klubeve shqiptare dhe për çeljen e shkollave shqipe në viset e ndryshme të vendit. Në shoqëritë dhe klubet patriotike mbrojti interesat e kombit dhe të vegjëlisë. Pas Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë, më 28 nëntor 1912 u vu në shërbim të qeverisë së Ismail Qemalit.
Janarin e 1914 u arrestua nga oficerët hollandezë të KNK-së në portin e Vlorës si i përfshirë në komplotin e Beqir Grebenesë.
Pas prishjes së qeverisë së Durrësit nga kryengritja e Shqipërisë së Mesme, shkoi në Shkodër së bashku me Hamid Gjylbegun. Pasi Shkodrën verën e 1915 kontrollohej nga Mali i Zi, u arrestuan disa oficerë shqiptarë, ku mes tyre edhe Gjylbegu, Çerçizi dhe Muço Qulli dhe këta dy që konsideroheshin nga territore jo të aneksuara, më 7 korrik 1915 u pushkatuan në fushën e Shtojit nga një togë malazeze.
Rikthimi i eshtrave në vendlindje
Pas 20 vjetëve eshtrat e tyre u zbuluan në vitin 1936 nga Javer Hurshiti, mik fëmijrie me Çerçizin dhe prefekt i Shkodrës asokohe. Ishte pikërisht ai që identifikoi dhe eshtrat e Çerçizit nga një dhemb floriri, që e kishin të dy të njëjtë. Në zhvarrimin e eshtrave të tyre mori pjesë edhe Enver Hoxha, i cili mbajti edhe një fjalë lamtumire në emër të gjirokastritëve.
Më 15 shtatori 1936 eshtrat e tij u bartën prej Shkodrës drejt Gjirokastrës.
Më 18 mars 1934, në Gjirokastër u ngrit monumenti i tij, i realizuar nga skulptori Odhise Paskali me kontributin financiar të shqiptarëve brenda e jashtë vendit.
Referime
Shiko edhe
Bajram Ligu
Njerëz nga Vilajeti i Janinës
Njerëz nga Gjirokastra
Lindje 1880
Vdekje 1915
Ushtarakë osmanë
Hero i Popullit |
2162 | Kjo është lista e personaliteteve shqiptare me ndikim kombëtar dhe ndërkombëtar (sen spo dishe)
Personalitete të kohës së sotme
Sali Berisha
Ibrahim Rugova
Ismail Kadare
Figura Historike
Avni Rrustemi
Essad Pasha
Ramiz Hajdelji
ENVER HOXHA
Ismail Qemali
Ahmet Zogolli-Zogu I
Shih edhe
Personalitetet Ilirë si Teuta, Pirrua, Bardhyli ...
Diaspora Shqiptare si James Belushi, Mehmet Ali ...
Legjenda si Gjergj Elez Alia, Ymer Agë Ulqini ...
Lista e personaliteteve shqiptare
Shqiptar
S |
2163 | Në kulturën tradicionale shqiptare, ose ("hak-marrje") është detyrimi shoqëror për të vrarë një shkelës nderi ose një anëtar të familjes së tyre për të shpëtuar nderin e dikujt. Kjo praktikë përgjithësisht shihet si në përputhje me kodin shoqëror të njohur si Kanuni i Lekë Dukagjinit ose thjesht Kanuni (i përbërë nga 12 libra dhe 1262 artikuj ku ka rregulla të ndryshme ). Kodi ishte fillimisht një "një kod jo-fetar që përdorej nga myslimanët dhe të krishterët njësoj".
Mbrojtja e nderit është një komponent thelbësor i kulturës shqiptare sepse është thelbi i respektit shoqëror. Nderi mbahet në konsideratë shumë të lartë sepse përkthehet ndër breza. Amanetet dhe historia mbahen në emrat e shqiptarëve dhe duhen mbajtur në prioritet të lartë, edhe me çmimin e jetës. Prandaj, kur një sulm personal me përmasa të frikshme lëshohet ndaj një anëtari të çdo familjeje, duhet të pritet një dënim i barabartë nga ligjet e Kanunit. Disa nga veprimet që nisin gjakmarrjen përfshijnë "vrasjen e një mysafiri ndërsa ai ishte nën mbrojtjen e të zotit të shtëpisë, shkeljen e pronës private, mospagimin e një borxhi, rrëmbimin ose joshjen ose përdhunimin e një gruaje. " Kjo shpesh zgjat shumë gjenerata nëse borxhi nuk paguhet. Ata që zgjedhin të mos paguajnë me jetën e familjarëve të tyre jetojnë në turp dhe izolim deri në fund të jetës, të burgosur në shtëpitë , e tyre duke pas hasmëri gjatë gjithë jetës me ata që ua kanë dhenë borxhin.
Historia
Periudha Osmane
Kontrolli osman kryesisht ekzistonte në qendrat dhe luginat e pakta urbane të Shqipërisë veriore dhe ishte minimal dhe pothuajse inekzistent në malet, ku Malsorët (malësorët shqiptarë) jetonin një ekzistencë autonome sipas Kanunit (ligjit fisnor) të Lekë Dukagjinit. Mosmarrëveshjet do të zgjidheshin nëpërmjet ligjit fisnor në kuadrin e hakmarrjes apo gjakmarrjes dhe aktiviteti ishte i përhapur në mesin e malisorëve. Në situatat e vrasjes ligji fisnor parashikonte parimin e koka për kokë (“koka për kokë”) ku familjarët e viktimës detyrohen të kërkojnë gjakmarrje . Nëntëmbëdhjetë për qind e vdekjeve të meshkujve në vilajetin İşkodra u shkaktuan nga vrasje për shkak të hakmarrjes dhe gjakmarrjes gjatë periudhës së vonë osmane. Në të njëjtën kohë Kosova Perëndimore ishte gjithashtu një zonë e dominuar nga sistemi fisnor shqiptar, ku malisorët kosovarë i zgjidhnin mosmarrëveshjet ndërmjet tyre përmes ligjit të tyre malor dhe 600 shqiptarë vdisnin në vit nga gjakmarrja.
Sulltan Abdul Hamid II, zyrtarët osmanë dërguan në tokat e banuara shqiptare, dhe disa shqiptarë nuk e miratuan fuqimisht gjakmarrjen, duke e parë atë si çnjerëzore, të pacivilizuar dhe një humbje të panevojshme të jetës që krijoi përçarje sociale, paligjshmëri dhe dislokim ekonomik. Në vitin 1881, fisnikët vendas dhe funksionarët nga zonat e Dibrës, Prishtinës, Elbasanit, Matit, Ohrit dhe Tetovës i bënë kërkesë shtetit për parandalimin e gjakmarrjes. Për të zgjidhur mosmarrëveshjet dhe për të shtypur praktikën, shteti osman e trajtoi problemin drejtpërdrejt duke dërguar Komisionet e Pajtimit të Gjaqeve ( musalaha-ı dem komisyonları ) që dhanë rezultate me sukses të kufizuar. Në periudhën e vonë osmane, për shkak të ndikimit të priftërinjve katolikë françeskanë, disa ndryshime në praktikat e gjakmarrjes ndodhën midis malësorëve shqiptarë, si p.sh. kufizimi i fajit tek shkelësi ose familja e tyre dhe madje një fis pranoi rrënimin e shtëpisë së shkelësit si kompensim për vepër penale.
Pas Revolucionit Xhonturk në vitin 1908, qeveria e re xhonturke krijoi Komisionet për Pajtimin e Gjaqeve që u fokusuan në rajonet e İpek (Pejë), Prizren dhe Tepedelen ( Tepelenë ). Komisionet dënuan shqiptarët që kishin marrë pjesë në vrasjet për gjakmarrje dhe Këshilli i Ministrave i lejoi ata të vazhdonin punën në krahina deri në maj 1909. Pas Revolucionit Xhonturk dhe rivendosjes së mëvonshme të kushtetutës osmane, fiset Shala, Kastrati, Shoshi dhe Hoti bënë një besë (betim) për të mbështetur dokumentin dhe për të ndaluar gjakmarrjen me fiset e tjera deri më 6 nëntor 1908.
Shqipëria e pavarur
Që nga viti 1940, thuhet se kanë ekzistuar rreth 600 gjakmarrje kundër Mbretit Zog I të shqiptarëve . Ka pasur një ringjallje të rasteve të gjakmarrjes në pjesë të thella të Shqipërisë (si në veri) dhe në Kosovë për shkak të mungesës së kontrollit shtetëror që nga rënia e komunizmit . Komiteti Shqiptar i Helsinkit për të Drejtat e Njeriut e konsideron një arsye për përhapjen e gjakmarrjes si mosfunksionim të gjyqësorit të vendit. Shumë shqiptarë i shohin gjykatat si të korruptuara ose joefektive dhe preferojnë vetëqeverisjen e perceptuar të ofruar nga respektimi i Kanunit, krahas ligjit të shtetit.
Një studim shqiptar i vitit 2018 mbi gjakmarrjen, i cili përfshinte të dhëna nga dosjet e policisë, vuri në dukje se janë 704 familje të prekura, 591 në Shqipëri dhe 113 janë larguar nga vendi. Gjashtë rrethe shqiptare, Kukës, Shkodër, Lezhë, Tiranë dhe Durrës janë prekur nga praktika. Më të prekurit janë rrethet e Shkodrës dhe Lezhës dhe më pak të prekura janë qytetet Tiranë dhe Durrës. Në Tiranë gjakmarrja mbërriti në kryeqytet me shpërnguljen e njerëzve nga veriu dhe verilindja. Familjet e përfshira në gjakmarrje jetojnë kryesisht në varfëri për shkak të izolimit dhe pamundësisë për të pasur kushte më të mira jetese.
Ismet Elezi, profesor i drejtësisë në Universitetin e Tiranës, beson se pavarësisht miratimit të Kanunit për gjakmarrjen, ka rregulla strikte se si mund të kryhet kjo praktikë. Për shembull, vrasjet për hakmarrje ndaj grave (përfshirë virgjëreshat e betuara me rolin e meshkujve), fëmijëve dhe personave të moshuar janë të ndaluara. Të tjerë besojnë se vetë Kanuni thekson pajtimin dhe procesin e paqebërjes dhe se interpretimi selektiv i rregullave të tij është përgjegjës për gjakderdhjen aktuale. Për shembull, vitet e fundit, ka gjithnjë e më shumë raportime për gra dhe fëmijë që u nënshtrohen të njëjtave vrasje me shpengim. Këto rregulla të harruara krijojnë keqinterpretim të Kanunit dhe inkurajojnë vrasjet pa mendje të anëtarëve të familjes.
Kosova
Në Kosovë, shumica e rasteve të Gjakmarrjes u pajtuan në fillim të viteve 1990 në rrjedhën e një lëvizjeje pajtimi në shkallë të gjerë për t'i dhënë fund gjakmarrjes të udhëhequr nga Anton Çetta . Mbledhja më e madhe e pajtimit u zhvillua në Verrat e Llukës më 1 maj 1990, e cila kishte nga 100.000 deri në 500.000 pjesëmarrës. Deri në vitin 1992, fushata e pajtimit përfundoi së paku 1200 gjakmarrje vdekjeprurëse, dhe në vitin 1993 nuk ndodhi asnjë vrasje e vetme në Kosovë.
Mali i Zi
Në Mal të Zi, në Tuzi (28 qershor 1970) u zhvillua manifestimi "Beslidhja e Malësisë" në prani të klerit katolik dhe mysliman. Familjet dhe të afërmit e tjerë të gjerë në rajonin e Malësisë bënë një besë dhe ranë dakord të pushonin gjakmarrjen dhe të pranonin rezultatet gjyqësore të shtetit për viktimat dhe autorët.
Referencat kulturore
Shkrimtari shqiptar Ismail Kadare e konsideron gjakmarrjen si një fenomen jo ekskluzivisht shqiptar, por një karakteristik historikisht të Ballkanit në tërësi. Romani i tij i vitit 1980 Prilli i thyer ( Albanian ) eksploron efektet sociale të një gjakmarrjeje stërgjyshore midis dy familjeve pronare tokash, në malësitë e Shqipërisë së Veriut në vitet 1930. The New York Times, duke e rishikuar atë, shkroi: " Prilli i thyer është shkruar me një thjeshtësi mjeshtërore në një stil bardik, sikur autori të thotë: Uluni në heshtje dhe më lejoni të recitoj një histori të tmerrshme për një gjakmarrje dhe pashmangshmërinë e vdekjes me armë zjarri. ne shtetin tim. Ti e di që duhet të ndodhë sepse kështu jetohet jeta në këto male. Fyerjet duhet të hakmerren; nderi i familjes duhet të ruhet. . . ."
Një përshtatje filmike braziliane e vitit 2001 e romanit të titulluar Prapa Diellit ( Portuguese ) e transferoi aksionin nga Shqipëria rurale në tokat e këqija braziliane të vitit 1910, por përndryshe i la temat të paprekura. Ai u realizua nga regjisori Walter Salles, luajti Rodrigo Santoro dhe u nominua për një çmim BAFTA për filmin më të mirë jo në gjuhën angleze dhe një çmim Golden Globe për filmin më të mirë në gjuhë të huaj . Filmi amerikano-shqiptar “ Falja e gjakut” trajton gjithashtu pasojat e një gjakmarrjeje mbi një familje në një zonë të largët të Shqipërisë së sotme.
Shih edhe
Kanuni
Hakmarrja
Lekë Dukagjini
Kanuni i Lekë Dukagjinit
Referime
Kultura e Shqipërisë |
2164 | Shqiptarët janë komb kryesisht i vendosur në Gadishullin Ballkanik: në Shqipëri, ku përbën rreth 83% të popullsisë, në Kosovë rreth 93% dhe në Maqedoninë Veriore rreth 25%. Në numër më të vogël, ka komunitete historike shqiptarë në Turqi, Itali (Arbëreshët), Greqi (Arvanitët), Mali i Zi, Ukrainë, Serbi, Egjipt, Bullgari, Bosnja, Kroaci, Rumani, Slloveni, dhe më shumë kohët e fundit në Evropë në Austri, Britani e Madhe, Francë, Gjermania, Suedi, Zvicër, dhe në Amerikë në Argjentinë, Brazil, Kanada dhe Shtetet e Bashkuara, si dhe në vende të ndryshme të mërgatës. Shqiptarët janë rreth 13 milionë, megjithëse sot më shumë se gjysma e shqiptarëve jetojnë jashtë Shqipërisë dhe Kosovës, ndërkohë që pjesa dërrmuese e tyre jeton në Ballkan.
Flasin gjuhën shqipe, e cila i takon familjes së gjuhëve indo-evropiane. Sipas fesë, krysisht janë myslimanë ose të krishterë (ortodoksë ose katolikë).
Ata flasin gjuhën shqipe dhe e kanë origjinën në territoret antike të Ilirisë dhe Epirit në Ballkanin perëndimor (Evropë). Në shtetin e Maqedonise, po ashtu edhe shtetet përreth Shqiperise dhe Kosoves, si Serbia, Greqia, dhe Mali i Zi, janë munduar që ta zvogëlojne numrin e banorëve Shqiptarë, dhe shumë prej tyre janë asimiluar dhe identifikohen si Turq, Boshnjak apo kombesi të tjera. Shkaku i ndaljes së shkollimit në gjuhën Shqipe në shtetet përreth Kosoves dhe Shqipërise. Ne Maqedoni janë se paku 927,000 banorë Shqiptarë sipas një dhenie, dhe kjo do të thotë se numri me rreth 500,000 banorë në Maqedoni është genjeshter e madhe, kurse ne vitin 1981 janë regjistruar se paku 600,000 banore te etnis Shqiptare. Ne disa vende numri i Shqiptareve krejtesisht është shpallur mbi 15,000,000. Ne Turqi banojne se paku 1000,000 Shqiptare, po ashtu edhe ne Greqi, populli Arvanitas është mbi 2000,000 banore, dhe nuk kane asnje shkoll te fillore apo te mesme qe zhvillohen ne keto dy shtete për popullin Shqiptare (Arvanitasit). Po ashtu edhe ne Presheve, Bujanovc dhe Medvegje, qe janë pjese e Kosoves Lindore, ka banore me probleme te arsimit dhe te drejtave te tyre te barabarta, qe janë drejta njerëzore.
Etimologjia
Shqiptarët dhe vendi i tyre Shqipëria, janë identifikuar prej shumë etnonimesh. Endonimi më i zakontë sot është "shqiptar", shumës "shqiptarë", kurse emri i vjetër i shqiptarëve ka qenë (tosk.) arbër, (geg.) arbën. Mërgimtarët masiv në Itali që datojnë prej shekullit XIV, e quajnë veten arbëreshë, emër që përdoret edhe nga mërgimtarët e Greqisë me prejardhje toske, apo të Dalmacisë me prejardhje gege dhe që lëvizën më vonë krahasimisht. Për Çabejn apelativi vjen me gjasë nga reduksioni i -a-së ose -e-së së patheksuar (nga apelativi i moçëm arban e arben) u bë rregullisht arbën, e toskërisht me rotacizëm arbër.
Duke qenë se Grekët nuk mund ta flasin shkronjën b, fjala "Arbenia" kthehet në "Arvania" kurse popullsinë e saj e quajtën "Arvanit". Osmanllinjtë gërmën "V" e këmbyen me 'N' dhe formuan fjalën 'Arnevit' ose 'Arnaut'.
Në kuptimin shoqëror
Shqiptar është një person me prejardhje nga trojet e Shqipërisë, Kosovës se sotme dhe Maqedonisë perendimore, por edhe atyre të minoriteteve në zonën e Ballkanit, meqenëse e ndjen veten se i takon këtij kombi ose populli. Shoqëria shqiptare dallohet nga aftësia e shprehjes në gjuhën Shqipe dhe lidhet nga vazhdimësia e traditave të larmëta dhe të historisë të personave të saj, që nga lashtësia e deri në periudhën e sotme. Konkretisht, kjo shoqëri nuk bën dallime fetare dhe politike, apo klasifikime të tjera që nuk vijnë vetvetiu nga gjaku (gjenet) dhe gjuha Shqipe.
Në kuptimin juridik
Shqiptarët merren si pjesa më e madhe e popullsisë së Shqipërisë dhe Kosovës, si dhe një pjesë e popullsisë së Maqedonisë, Malit të Zi, Serbisë dhe Greqisë.
Shqiptarët janë themelues të shtetit të quajtur Shqipëri, Kosovë dhe Greqi. Në Maqedoni çështja ende nuk është e qartë, ndërsa në Serbi dhe në Malin e Zi ata konsiderohen si pakica kombëtare.
Si shtetas shqiptarë quhen banorët e Shqipërisë.
Rrënjët e Shqiptarëve
Barbarët e parë që u shfaqën në trevat e banuara nga ilirët ishin gotët, të cilët zbritën me një flotë përmes Dardaneleve në vitin 260. Pasi u thyen në një betejë detare, si dhe para mureve të Athinës, ata u dyndën drejt veriut nëpër Epir dhe pastaj në Ilirik, ku u shkatërruan nga perandori Galien (253 - 268). Gjatë sundimit të perandorit Klaud (268 - 270) gotët u dyndën përsëri së bashku me fise të tjera, si tervigët, galët etj, por u thyen gjatë përpjekjes për të kaluar Danubin, si dhe në rrethimin e Thesalonikut. Vetë perandori e drejtoi këtë fushatë, siç njoftohet në "Historinë e Perandorëve": Në këtë luftë që udhëhiqte Klaudi u dallua jashtëzakonisht shumë guximi i kalorisë së dalmatëve, pasi Klaudi linte të kuptohej se ishte me prejardhje nga kjo provincë, megjithëse të tjerë thonë se ishte dardan dhe se rridhte nga mbreti i trojanëve Ili dhe nga Dardani vetë." Një numër i madh robërish u shitën në provinca, siç thotë i njëjti burim: "...nuk ka asnjë krahinë, në të cilën të mos ketë skllevër gotë si rrjedhim i ndonjë fitoreje" (Hist. Aug.,XXV,11,9).
Një tjetër perandor ilir, Probi, në përpjekjen për ta ringjallur ekonominë e rrënuar të perandorisë, pasi i mundi sarmatët dhe fiset e tjera që ishin dyndur në Ilirik, i dha atyre të drejtën të vendoseshin në tokat shtetërore. Paqja nuk u ruajt gjatë dhe siç mësojmë nga një dokument i kohës "...kur Probi ishte i zënë me luftë me uzurpatorët, ata (barbarët) i ranë kryq e tërthor nëpër tokë e det pathuaj gjithë perandorisë..." (Hist. Aug., XXVIII,18,2).
Që nga gjysma II e shek.IV, perandorisë romake iu desh të përballej jo më me turma të çorganizuara barbarësh, por me formacione shtetërore të tyre, të organizuara mbi baza etnike nga prijës që e njihnin artin luftarak romak. Në vitin 378 ushtria romake e drejtuar nga vetë perandori Valens (365 - 378) u asgjësua nga ostrologët në Handrianopol të Thrakisë. Vetë perandori u vra në fushën e betejës dhe asgjë nuk mund t'i pengonte më turmat barbare të gotëve, alanëve dhe hunëve që u lëshuan duke grabitur nëpër gjithë Ballkanin. Është kjo kohë kur ata arritën në brigjet e Adriatikut në Dalmaci, duke rrënuar qytetet e duke vënë në ikje popullsinë vendëse, e cila merrte me vete edhe eshtrat e martirëve. Dëshmitë e kësaj katastrofe njerëzore, që na i kanë lënë Shën Hieronimi dhe poeti Klaudian, i kemi përmendur më sipër. Kujtimi i tyre është ruajtur edhe në legjendat popullore të vendit tonë, që e lidhin rrënimin e qyteteve të lashta me sulmet gote. Kështu Barleti, kur bën fjalë për rindërtimin e Elbasanit, shkruan se kështjella ka qenë rrënuar nga galogrekët, me të cilët duhen kuptuar ato sulme të para barbare. Gjithashtu, për kalanë e Prishtës në Skrapar, legjenda thotë se ka qenë rrënuar nga gotët.
Pas shumë vjet kaosi dhe pas ndarjes së Perandorisë Romake në Perandorinë e Lindjes dhe atë të Perëndimit nga perandori Teodos, i arrit të frenoheshin për disa vite sulmet gote dhe ata të dëboheshin nga Trakia. Në vitet e fundit të sundimit të Teodosit, duke përfituar nga sëmundja e tij, siç na njofton Jordani, "...gotët morën guxim dhe pasi e ndanë ushtrinë, Fritigerni u sul për të plaçkitur Thesalinë, Epirët dhe Ahenë" (Jord., 140). Në vitin 398 u nënshkrua një marrëveshje midis perandorit të Bizantit, Arkadit dhe prijësit të visigotëve, Alarikut, sipas së cilës ai merrte komantën e ushtrisë bizantine në Ilirik. Në vitin 401 Alariku e prishi marrëveshjen dhe ju drejtuar rrethinave të Dyrrahut, ku kishte plasu një kryengritje e taulantëve ilirë. Sipas Prokopit të Cezaresë, kishte dyshime se ishte vetë perandori i Perëndimit, Honori, i cili e thirri Alarikun për të shtypur kryengrintjen.
Rreth mesit të shek. V jo vetëm provinca e Prevalit kishte rënë nën kontrollin e gotëve, por edhe Epiri i Ri ishte populluar në disa vende prej tyre. Qeramikë tipike gote është gjetur gjatë gërmimeve arkeologjike në kështjellën e Symizës, pranë Maliqit, ndërsa shpata të tipit got janë gjetur në Elbasan dhe në nekropolin e Krujës. Për një rastësi mbretëria gote nuk zgjodhi si qendër Dyrrahun, por Ravenën në bregun tjetër të Adriatikut.
Që nga Dyrrahu u nis edhe një fushatë e ushtrisë bizantine për t'i dëbuar gotët nga Dalmatia dhe për të çliruar kryeqytetin e saj, Salonën. Më 536 ushtria bizantine dhe flota u përqëndruan në Dyrrah nën drejtimin e komandantit të kaloris perandorake, Konstantinianit. Që aty me anë të flotës ushtria u transportua në Epidaur (Cavtat pranë Dubrovnikut) dhe mori pa vështirësi Salonën, të cilën e rifortifikoi. Një pjesë e gotëve u largua për në Ravenë, ku gjendej kryeqyteti i mbretërisë gote, ndërsa pjesa tjetër e instaluar prej disa dekadash në Dalmati iu nënshtrua sundimit bizantin. Që nga kjo ngjarje nuk dëgjojmë më për gotët në Iliri, ndërkohë që shfaqet një armik i ri, shumë më i egër e barbar, sllavët.
Shpërndarja e shqiptarëve
Shiko këtu për një listë më të zhvilluar.
Afrika
Në Afrikë ka shumë shqiptarë që jetojn në Egjipt ose e kanë prejardhjen nga Shqipëria. Në Afrikën Jugore ka gjithashtu shqiptarë, rreth 2 000.
Amerika
Azia
Evropa
Oqeania
== Gjuha ==
Shqiptarët flasin gjuhën shqipe, e cila përbën një degë të veçantë në familjen e gjuhëve indo-evropiane. Gjuha shqipe ka dy dialekte: gegërishten dhe toskërishten. Për shkrimin e gjuhës shqipe përdoret alfabeti shqip me 36 shkronja, i cili është një lloj i alfabetit latin.
Gjuha shqipe është gjuha zyrtare e Shqipërisë. Gjithashtu, me gjuhën serbe, është një nga dy gjuhët zyrtare të Kosovës. Në Republikën e Maqedonisë shqipja është gjuhë zyrtare në komunat ku shqiptarët përbëjnë më shumë se 20% të popullsisë. Gjuha shqipe është në përdorim zyrtar në tre komuna në Mal të Zi (Ulqin, Plavë e Tuz) dhe në tre në Serbi (Preshevë, Bujanoc dhe Medvegjë).
Feja
Shqiptarët kryesisht i takojnë besimit islam apo të krishterë. Shumica e shqiptarëve myslimanë janë synitë, ndërsa një pakicë janë bektashinjë. Të krishterët shqiptarë janë kryesisht katolikë ose ortodoksë. Përveç besimeve të lartëpërmendura, ka shqiptarë protestantë, ateistë dhe agnostik.
Sipas burimeve historike bizantine të fundit të shekullit XI, shqiptarët ishin pothuajse plotësisht të krishterë. Të gjithë shqiptarët ishin të krishterë ortodoks deri në mesin e shekullit XIII, kur gegët u konvertuan në katolikë, si mjet rezistues ndaj sllavëve. Krishterimi më vonë u zëvendësua nga Islami si feja më e përhapur ndër shqiptarë gjatë periudhës osmane nga shekulli XV deri në vitin 1912. Krishterimi katolik dhe ai ortodoks vazhduan të praktikoheshin në masë më të vogël.
Sipas censuseve të vitit 2011 në Shqipëri 58.79% e banorëve ishin myslimanë, ndërsa në Kosovë 95.60%, duke e bërë Islamin fenë më të përhapur në dy vendet shqiptare.
Galeria
Shih edhe
Arbëreshët
Arvanitët
Ilirët
Kosova
Kosovarët
Shqipëria
Arumunët
Referime
Lidhje të jashtme
Iliri
Shqip
Njerëz sipas kombësisë |
2165 | Via Egnatia apo Rruga Egnatia është ndërhyrja në infrastrukturë me te cilën Romakët quajnë dhe organizojnë duke filluar nga gjysma e dytë e shekullit të dytë para erës së re një vijë drejtuese mijëvjecare komunikimi midis perëndimit dhe lindjes, midis Adriatikut të poshtëm dhe Egjeut verior.
Rruga siç dëshmon Straboni kishte si pikë degëzimi në ekstremitetin e tij perëndimor, në bregdetin Adriatik, qytetin e Apollonisë.
Me rrugën Egnatia bashkohej një rrugë që vinte nga Epidamnos (Dyrrachium), ehjbhuyhjngyhujim
udimet degë veriore e rrugës Egnatia ose në rrugë më të përgjithshme e më të thjeshtuar "Rruga Egnatia", në një pikë, vlerësuar nga Straboni e barazlarguar nga të dyja qytetet, që të paktën në periudhën në të cilen janë shkruajtur dy intenerarët të përfshira në Itinerarium Provinciarium koicidonte ose kishte si stacion vijues të parë zonën e quajtur Klodiana, e quajtur Mansio Coladiana nga një burim i tretë internerari Itinerarium Burdigalense.
Duke u bashkuar të dyja rrugët në një rrugë të vetme ato pershkonin luginën e mesme të Shkumbinit dhe ngjitej deri në kodrën e Sopi Polis-it, në zonën e Haxhi Beqarit, ku rruga antike ishte e detyruar nga morfologjia e luginës të kalonte nga bregu i djathtë te bregu i majtë i lumit Shkumbìn.
Kjo zonë, për më shumë nga lugina, Straboni thoshte që rruga quhej Via Candavia, nga emri i një mali Ilir. Kjo pjesë e rrugës përshkon pikërisht një zonë malore që duhet te themi që për antikët shtrihet te paktën deri në zonën e liqeneve Lychnidòs (liqeni i Ohrit, liqeni i Prespës së Madhe e të Vogël). Nga Lychnidòs rruga vazhdon drejt qafave të maleve gjatë të cilave kalonte kufirin midis Ilirisë dhe Maqedonisë.
Nëpërmjet tyre rruga lejonte hyrjen në një zonë të Maqedonisë veriore, që quhej Lyncestide me qendër kryesore Herakleia Lynkestidos.
Rruga Egnatia kalonte më pas në Edessa e më pas duke kaluar ultësirën e Maqedonisë arrinte në Pella dhe më tej në Thessalonika. Qyteti në gjirin termik ndodhej vetem në gjysmen e rruges që mbaronte në Cipsela në Ebro.
Rruga e re duhet të shërbente në këtë profil për të shkaktuar një rritje ekonomike te përgjithshme të zonës, të cilat që pas masave të ashpra te marra në vitin 168 plk kishin rënë në një gjendje të rëndë rraskapitje. Edhe pas një shekulli distance efektet shkatërruese të atyre masave të marra Strambone mundej akoma ti vlerësonte dhe që janë evidencuar në burime të tjera historike dhe letrare të shek të parë plk që përshkrojnë zonën rreth disa pjesëve të rrugës si një peisazh i shkretëruar.
Rruga Egnatia, pa dyshim, dhe gjetja e bërë në vitin 1974, afër Thessalonikës nën zonat lyshtërore të lumit Gallikos të një guri miliar qe mbamte emrin e ndërtuesit të mundshëm i dha fund çdo dyshimi, midis atyre rrugëve që e marin emrin nga funksioni apo nga zona ku ndodhen, por nga ndertuesi i tyre, ose me mire nga ai që i ka shtruar me kalldrëm sipas tradites të sjellur nga Festo dhe Flacco Siculo që rreth shek te dytë pas krishtit deklaronte:"nam sunt viae, quae publ. ice muniuntur et auctorum nominem. optinent" Realizues i veprës ishte gjykatësi romak, për të cilën shkruhej dhe ne gurin miliar i gjetur ne vitin 1974, Cnaeus Egnatius i biri i Caius për te cilin nuk dihet asgjë përveç emrit dhe fuksionit, proconsul.
Historia
Rruga Egnatia është ndërhyrja në infrastrukturë me të cilën Romakët quajnë dhe organizojnë duke filluar nga gjysma e dytë e shekullit te dytë p.e.s., një vijë drejtuese mijëvjeçare komunikimi midis perëndimit dhe lindjes, midis Adriatikut të poshtëm dhe Egjeut verior. Rruga, siç dëshmon Straboni, kishte si pikë degëzimi në ekstremitetin e tij perëndimor, në bregdetin Adriatik, qytetin e Apollonisë. Me rrugën Egnatia bashkohej një rrugë që vinte nga Epidaninos (Dyrrachium), e quajtur në mënyrë konvencionale nga studimet degë veriore e rrugës Egnatia ose në rrugë më të përgjithshme e më të thjeshtuar "Rruga Egnatia", në një pikë, vlerësuar nga Straboni e barazlarguar nga të dyja qytetet, që të paktën në periudhën në të cilën janë shkruajtur dy intinerarët të përfshira në Intenerarium Provinciarium, koiçidonte ose kishte si stacion vijues të parë zonën e quajtur Klodiana, e quajtur Mansio Coladiana nga një burim i tretë internerari Internerarium Burdigalense. Duke u bashkuar të dyja rrugët në një rrugë të vetme ato përshkonin luginën e mesme të Shkumbinit dhe ngjitej deri në kodrën e Sopi Polis, në zonën e Haxhi Beqarit, ku rruga antike ishte e detyruar nga morfologjia e luginës të kalonte nga bregu i djathtë te bregu i majtë i lumit Shkumbìn. Sigurisht nga kjo zonë, për më shumë nga lugina, Straboni thoshte që rruga quhej rruga Candavia, nga emri i një mali Ilir. Kjo pjesë e rrugës përshkon pikërisht një zonë malore që duhet të themi se shtrihet të paktën deri në zonën e liqeneve Lychnidòs (liqeni i Ohrit, liqeni i Prespes se Madhe e të Vogël).
Nga Lychnidòs rruga vazhdon drejt qafave të maleve gjatë të cilave kalonte kufiri midis Ilirisë dhe Maqedonisë. Nëpërmjet tyre rruga lejonte hyrjen në një zonë të Maqedonisë veriore, që quhej Lyncestide me qendër kryesore Herakleia Lynkestidos, nga ku kalonte dhe një rrugë nga nyja e rëndësishmë "viario e stobit". Rruga Egnatia kalonte më pas në Edessa e më pas duke kaluar Ultësirën e Maqedonisë arrinte në Pella dhe më tej në Selanik.
Qyteti në gjirin termik ndodhej vetëm në gjysmën e rrugës që mbaronte në Cipsela në Ebro. Duke parë që rruga kalon në shumë zona, gjatë gjithë hapsirës së saj ajo ndeshej me shumë konfiguracione morfologjike të terrenit: terrene fushore në afërsi të zonës moçalore të Muzakajve, brezaret lumore gjatë Shkumbinit, bregu i liqeneve me origjinë tektonike, kalime të menjëhershme nga kodrat në shpatet e maleve që më pas ndiqeshin nga zbritje të menjëhershme. Megjithatë inxhinierët romakë që ndërtuan rrugën arritën të evitonin me përjashtim të pak rasteve të paevitueshme ndryshime të menjëhershme të lartësisë së rrugës. Në trasenë e rrugës Egnatia gjejmë teknikën e ndërtimit romak të rrugës: arritja e qendrave në mënyrë më të drejtperdrejtë, komode, ekonomike, përpjekjeve për të evituar përmbytjet dhe uljet e terrenit me forcë. Megjithëse rruga Egnatia ka qenë një nga rrugët më të rëndësishme të komunikacionit me botën romake, dy shekuj kërkime arkeologjike e studime sedimentare në një stratigrafi mbi këtë rrugë është tepër larg për të thënë që është e kënaqshme.
Për shembull, në fakt janë komplet të panjohura jo vetëm rruga në detaj por dhe linja e ndjekur nga rruga midis Kuçit dhe Muriqanit. Përveç kësaj, shumë shpesh dhe me shpejtësi është rastisur çdo hipotezë e rrugës, me atë të ndjekur nga rruga moderne. Ndërsa këtë rast e gjejmë kur me të vertetë konfiguracioni fizik i terrritorit detyron rrugën të kaloj dhe në zona të ngushta. Megjithëse ka mundësi që të kenë ekzistuar një seri rrugësh që vinin në bashkëpunim të vazhdueshëm me njëra-tjetrën, vendburime bronxi, ofiçine, pika prodhimi, merkato, tentativat për të gjetur gjurmë të pistave për periudhën greke, maqedonase dhe ilire edhe me hartat e punuara me dorë nuk kanë dhënë asnjë rezultat deri më sot.
Dhe kështu tentativat për të besuar për ekzistencën e ndërtimeve dhe shtrimeve ilire ose ato teza për ndërtimin e rrugës para kohës romake dhe në mënyrë analoge pas kohës romakë nuk duken shumë të besueshmë nga hetimet e gërmimeve, por bazohen ekskluzivisht në vështrime makroskopike te trasesë dhe matjeve që shpesh herë janë kundërshtuese përsa i përket gjerësisë së rrugës. V. Shtylla që përmbledh shkrimet e Cekës dhe Papajanit konsideron para kohës romake (ilirë) për shembull, mbetjet e dukshme në Gurat e Zeza të Xhyrës dhe një mur të madh afër Qafë Thanës me motivin që gjerësia e tyre (1. 2 deri 1. 8 m) do kishte lejuar vetëm kalimin e kuajve dhe të kafshëve, dhe jo të qerreve.
Njëra nga alternativat nga ku mund të ketë marrë emrin rruga Egnatia, është qyteti Egnatia në Italinë jugore buzë Adriatikut, i banuar në origjinë nga fisi Ilir i Japigëve, të cilët patën kapërcyer Adriatikun. Rruga Egnatia në trojet e Ilirisë jugore, ishte vazhdimi i rrugës Apia në Itali, njëra nga arteriet më të mëdha rrugore të Romës ( shek. IV p.e.s ) e cila niste nga Roma duke kaluar nëpër Beneventum dhe e arrinte Adriatikun në Brindizi.
Për herë të parë rruga nga Apollonia në Selanik përmendet nga historiani grek Polibi, në vitin 120 p.e.s dhe më vonë historiani tjetër grek Straboni, i cili jetoi në periudhën nga viti 63 p.e.s – 20 e.s.
Në fillim, gjatë periudhës republikane, rruga Egantia kishte karakter ushtarak, e lidhur kjo kryesisht me luftrat romako-maqedonase deri në vitin 16 p.e.s., kur Maqedonia u bë provincë romake. Më tej, ajo fitoi një karakter të një arterie të rëndësishme ekonomike duke lidhur gadishullin e Apenineve dhe një pjesë të mirë të Evropës Perëndimore me Ballkanin e Jugut, Azinë e Vogël, Lindjen e Afërme e deri në Mesopotaminë e njohur.
Në territorin e Ilirisë gjatë shek. I p.e.s., në kohën e ekspeditave ushtarake romake, rruga Egnatia ka luajtur një rol të rëndësishëm, veçanërisht në luftimet ndërmjet Çezarit e Pompeut në mesin e shek. I p.e.s.
Romakët në vendet e pushtuara, gjatë ndërtimeve të tyre sidomos në ndërtimet rrugore shfrytëzuan rrugët ekzistuese. Kështu ndodhi konkretisht dhe me rrugën e rëndësishme Egnatia, e cila kaloi në trasenë e rrugës pararomake të Kandavisë me drejtim po luginën e Shkumbinit, që në periudhën qytetare ilire kontrollohej nga disa vendbanime të fortifikuara.
Hammondi nënvizon limitet e këtyre tentativave për të arritur gjerësinë e trasesë dhe sjelljen e tyre në fazat e ndërtimit. Pikërisht për këtë duket e vështirë që mbretëria Ilire e Agronit e më pas ajo e gruas së tij, Teutës, që kishte arritur të zhvillonte strukturat shtetërore vetëm nga mesi i shekullit të tretë të kishte arritur të realizonte veprimtarinë e shtrimit të rrugëve në një territor, në të cilin, për më shumë nuk dihej nëse ishte në kontrollin e tij. Eshtë e ndryshme çështja përsa i përket ndërhyrjes rrugore në kohën e Maqedonisë. Në fakt është e sigurtë që disa pjesë të rrugës që më pas do bëhen pjesë të rrugës Egnatia si ajo përmes paradës së Kirli Derven ishin të fiksuara dhe të shënuara nga Horoi si gurë përgjatë rrugës që tregonin distancën në njësi. Maqedonësit kanë bërë me siguri ndërhyrje në mirëmbajtjen dhe riparimin e rrugës në vitin 190 p.e.s. nën drejtimin e Filipit V, për të ndihmuar kalimin e Konsullit Lucio Comelio Scipone, ashtu sic i ishte kërkuar nga romakët.
I vetmi dorëshkrim mbi ndonjë ndërhyrje infrastrukturale të maqedonasve në zonën për të cilën po flasim, është ajo e bërë me urën e Topçias e bërë nga Hammondi, por e vënë në diskutim kohët e fundit për shkak të kërkimeve arkeologjike që dëshmojnë ndërtimin artizanal në kohën romake. Ka shumë mundësi që romakët të mos kenë përfituar nga eksperiecat e mëparshme të ndërtimit. Ndërhyrja e tyre bashkëpërcaktohet si një diçka evolutive e cila supozon njohje të mirë ekonomike, gjeografike, etnografike, gjeometrike dhe organizim të mirë.
Trasetë e vjetra me kthesa u zëvendësuan, kjo edhe falë bonifikimit të zonave moçalore, me rrugë të drejta që ndonjëherë evitonin qëndrat ekzistuese dhe krijonin kështu qëndra të reja popullimi. Në disa raste u shfrytëzuan pista të mëparëshme duke u shtruar dhe një herë. Filluan të ndërtoheshin ura prej guri për të kaluar, në vendet ku kalonte uji. Për kalimin në disa vende të veçanta u bë i nevojshëm ndërtimi i urë-rrugëve dhe i mureve mbajtës.
Romakët filluan ta ndërtonin rrugën menjëherë pas ose maksimumi në çerekshekullin pasardhës nga nxjerrja e masave paraprake përmbledhëse në shprehjet e Tloro Metello "ordinanti cum maxime Macedoniae statum", sipas të cilave jepej urdhri, mbas ngjarjeve të rëndësishme të 2-vjeçarit 148-146 p.e.s., në provincën e Maqedonisë për realizimin e të gjitha kushteve politike e juridike në përdorimin e territorit nga ana e pushtuesve të rinj.
Përveç ndërtimit të rrugës Domizia, gjithmonë në gjysmën e shekullit të dytë mund të çojë në një kontest të vetëm kohor e strategjik dy infrastruktura të menduara dhe të ndërtuara gati duke përqafuar njëkohësisht territoret e reja që romakët kishin pushtuar në pellgun mesdhetar. Motiv për ndërtimin e infrastrukturës së re ishin natyrisht, jo vetëm nevoja ushtarake që me raste favorizonin një lëvizje më të shpejtë të trupave ushtarake por edhe nevoja ekonomike, duke vënë në lëvizje vendet e reja dhe banorët e tyre. Rruga e re duhet të shërbente në këtë profil për të shkaktuar një rritje ekonomike të përgjithshme të zonës, të cilat që pas masave të ashpra të marra në vitin 168 p.e.s. kishin rënë në një gjendje të rëndë rraskapitje. Edhe pas një shekulli distancë, efektet shkatërruese të atyre masave të marra, Strambone mundej akoma t’i vlerësonte dhe janë evidentuar edhe në burime të tjera historike dhe letrare të shekullit të parë p.e.s., që përshkrojnë zonën rreth disa pjesëve të rrugës si një peisazh i shkretëtuar.
Gjetje ne kete Rruge
Rruga Egnatia hyn pa pikë dyshimi, dhe gjetja e bërë në vitin 1974, afër Thessalonikës nën zonat lyshtërore të lumit Gallikos të një guri miliar që mbante emrin e ndërtuesit të mundshëm i dha fund çdo dyshimi, midis atyre rrugëve që e marrin emrin nga funksioni apo nga zona ku ndodhen, por nga ndërtuesi i tyre, ose më mirë nga ai që i ka shtruar me kalldrëm sipas traditës të sjellë nga Festo dhe Flacco Siculo. Realizues i veprës ishte gjykatësi romak, për të cilën shkruhej dhe në gurin miliar të gjetur në vitin 1974, Cnaeus Egnatius i biri i Caius për të cilin nuk dihet asgjë përveç emrit dhe funksionit si prokonsull.Thjeshtësia e tekstit, emri i gjykatësit në emërore, dhe hollësira të tjera të të shkruarit si në latinisht ashtu edhe në greqisht tregojnë për datimin e gurit miliar. Mbi këtë gjë të gjithë studiuesit bien dakort për gjysmën e dytë të shekullit të II-të p.e.s. Midis mesit të shekullit të II-të p.e.s. (datë në të cilën u bë hartimi në provincën e Maqedonisë) dhe shekullit të I-rë p.e.s. (datë në të cilën Straboni shkruajti librin e shtatë të gjeografisë në të cilin është folur për rrugën Egnatia) njohim nga burimet vetëm 5 persona publik me emrin Egnatius që mund të kenë lidhje me ndërtimin e rrugës Egnatia. Nga këta vetëm Cn. Egnatius C. f. Stell (atina tribu) i përmbush kushtet për t’u indetifikuar me ndërtuesin e rrugës po nuk ka shumë siguri. Ai është i vetmi i përmendur në lidhje me ngjarjet në Greqi duke u përmendur nga P. Cornelius Blasio (historian romak ndoshta midis viteve 175-160 p.e.s.) në një letër për Corciresin që mbante një kopje të Senatus Consultum. Përsa i përket ndërhyrjeve të mëtejshme për mirëmbajtjen dhe restaurimin, shqyrtimi i gurëve miliar dhe të hartave të bëra me dorë të rrugëve vë në dukje aktivitetin e Augustos në epokën e të cilit restaurohet rruga "longa intermissione neglectam" dëshmia e të cilës janë 2 gurë miliarë për të cilët kujtimi mbeti për shumë shekuj. Gjithmonë duke u bazuar te gurët miliarë lind një interes i sigurt për rrugën e ndjekur nga Settimio Severo dhe nga Caracalla dhe nga perandorët e Tetrarkis së dytë. Së fundi, shenjë për mirëmbajten e fundit të rrugës Egnatia është ripërdorimi i gurëve miliarë më antik me shkrime të kohës së Konstandinit. Sistemi rrugor i kohës romake në zonat qëndrore të Shqipërisë duket i ndërtuar në kohën perandorake, i përbërë nga 4 drejtime kryesore. Përsa i përket degëve jugore dhe veriore të rrugës Egnatia përfshirë midis Apollonisë, Dyrrachium dhe qytetit të Herakleia Lynkestidos burimet e intinerarëve kujtojnë që ekzistojnë: 1. -Shtatë stacione të vendosura në 153 m.p. Të nxjerra nga intenerari Ant. 317. 7-319. 1 (në rast se pranohen të dhënat e distancës midis Dyrrachium dhe Klodianes të treguara nga kodi B i Int. Ant. 318. 1 distanca duhet të rritet me 10 m. p. ) 2. -Nëntë stacionet e vendosura në 163 m.p. në Int. Ant. 329. 5-330. 3 (pjesë e rrugës që ka shumë mundësi të korespondojë me rrugën Egnatia që niste nga Apollonia) 3. -16 (15) në të cilat 8 mutatio të shpërndara në 177 m. p. në Int. E.Burdigalenses 606. 9-607. 8 (nqs. pranohet hipoteza e hedhur nga Hammond që Marusio është një gabim i kopistit që duke përsëritur fjalën i jep një distancë fjalës "Mansio", i duhen hequr 13 m.p. të cilat i kanë dhënë distancës midis Mansio Coladiana dhe Mansio Marusio) 4.-10 stacione në tabulen Peuntingeriane (ndoshta mund të shtohen të paktën edhe 2 të tjerë të cilat nuk janë shkruajtur për shkak të boshllëqeve që ka dokumenti ekzistues) 5. -Anonimi Ravennate në shumë udhëtime të bëra kujton gjithsej 8 stacione. 6. -Të dhënat e sjella në formulimin e Guidone nuk rezulton tregues për shkak të boshllëqeve të saj.
Gjatesia e rruges
Nga këto të dhëna mund të nxjerrim që rruga Egnatia midis Apollonisë dhe Herakleias ishte e gjatë rreth 163–164 km dhe kishte jo më pak se 9 stacione të cilat që nga shekulli IV p.e.s. do të rriteshin në numër derisa të bëheshin 15. Propozimet për kërkimet e avancuara nga studiuesit nuk duken gjithmonë të bindshme. Eshtë bërë e mundur të tregohet me një farë saktësie traseja e rrugës Egnatia midis Apollonisë dhe Verbës, e më pas nga Muriqani në Haxhi Beqarit, dhe nga Qukësi mbi Shkumbin deri në Radozda në anën perëndimore të liqenit të Ohrit. Me saktësi dihet dhe traseja e rrugës antike nga Durrësi deri te Hani i Goses. Në zonat e tjera mungesa e kërkimeve ose mungesa e të dhënave ekzakte rreth gjëndjes së zonave të tjera në të cilat ka pasur gjetje të materialeve arkeologjike, nuk lejon njohjen e infrastrukturës rrugore romake. Këtyre problemeve u janë shtuar edhe pengesat e ardhura nga kushtet e ambjentit natyror: në zonat malore midis Babjes dhe Qukës ka ndodhur shumë rrëshqitje ose fundosje terrenesh, në zonat e përmbytura të Muzakajve, në ato zona ku ka ndryshim të rrjedhjes së lumit, dhe në zonat afër liqeneve dhe deteve ku ka ndryshim të nivelit të tyre. Të pakta kanë qenë të dhënat e sjella deri tani nga toponomastika për arsye të mungesave të kërkimeve specifike dhe të prezencës së paktë të kartografisë të përdorur nga toponimet, por me gjithë këto vështirësi pati mundësi që të arrihej në rezultat të mirë në bazë të të dhënave. Analiza e të dhënave, për më shumë, shpeshherë në vija të trasha, të pasakta dhe të copëzuara në lidhje me mbetjet e trasesë së rrugës, tregon që rruga Egnatia nuk ka pasur një gjerësi të njëjtë gjatë gjithë gjatësisë së saj. Përmasat e gjatësisë në fakt ndryshojnë nga 6.7 m, duke përfshirë me raste edhe trotuare deri në 1m, deri në 2. 4 m në zonat malore. Në shtrimin e rrugës, sigurisht duke u kushtëzuar nga materiali i disponueshëm, përdoreshin gurë të dimensioneve të ndryshme. Në fund të kësaj faze të parë të studimit të marrë përsipër mbi rrugën Egnatia, mund të themi që jo vetëm u bënë parapërgatitjet për një bazë njohje (të përbërë nga të dhëna dhe hipoteza mbi rrugën) duke e parë në këndvështrimin e një studimi të mëtejshëm në terren me rastin e "Via Egnatia (Albania) Project", por dhe lejoi në bazë të ekzaminimit të fotografive ajrore njohuri të reja mbi trasenë e rrugëve të ndryshme antike. Në veçanti këto fotografi ndihmuan për rrugët e vjetra në zonat midis Durrësit dhe Kavajës, Qukësit dhe Qafë Thanës dhe midis Izbiste dhe Jankovec. Përveç kësaj janë evidentuar pjesë të terrenit, respektivisht midis Apollonisë dhe Kuç-it dhe midis Lushnjes dhe Belshit, ku mund të ketë kaluar rruga Egnatia ose rruga e lidhur me të. Pikërisht për këtë, duket evidente që zona midis Thanaj, Lushnjë, Cërrik dhe Kuç, është ajo zonë ku duhen bërë studime dhe njohje të terrenit për të verifikuar ekzistencën apo jo ekzistencën e traseve rrugore. Në këtë zonë në veçanti mund të ketë qenë vila e Klodianës (pronësi agrikulture të një personazhi i rëndësishëm romak me emrin Klodio).
Rruga Egnatia përgjatë luginës së Shkumbinit
Romakët në vendet e pushtuara, gjatë ndërtimeve të tyre sidomos në ndërtimet rrugore shfrytëzuan rrugët ekzistuese. Kështu ndodhi konkretisht dhe me rrugën e rëndësishme Egnatia, e cila kaloi në trasenë e rrugës pararomake të Kandavisë me drejtim po luginën e Shkumbinit, që në periudhën qytetare ilire kontrollohej nga disa vendbanime të fortifikuara.
Sipas Strabonit, në Ilirinë e Jugut kishte dy pikënisje për rrugën Egnatia, njëra nga Apollonia, ndoshta më e hershmja (para pushtimit romak), e tjetra nga Dyrahion. Gjithashtu Straboni theksonte, se të dy degët bashkoheshin me njëra-tjetrën në largësi të barabarta. Duke e quajtur degën e Apollonisë si degë jugore e Egnatias përshkruajmë intinerarin e rrugës me nisje nga Durrësi.
Nga Dyrratio, një nga portet më të lashta e më të mëdhenj të Adriatikut, rruga Egnatia, sipas të gjithë intinerarëve antikë, si stacion i parë, "mansio" kishte Klodianën (Peqini i sotëm). Më tej, arrinte në nimfeun dhe termat e stacionit Ad Quintum (Bradasheshi i sotëm), ndërtim i shek. II-III e.s.. Ky stacion "Mutatio" i rrugës Egnatia i përmendur në intinerarin e Burrdigalës ndodhet rreth 5m më lart se gjurmët e rrugës antike.
Pak kilometra më në lindje, rruga arrinte në Scampis (Hiscampis sipas Burdigalës)- Elbasani i sotëm. Qyteti i lashtë i Skampinit me një jetë që nga shek. II e.s, shërbente si "mansio" për rrugën Egnatia. Duke ndjekur pak a shumë aksin e sotëm të rrugës autmobilistike Elbasan-Librazhd, Egnatia tek ura e Haxhi Beqarit takohet me lumin Shkumbin, këtu ishte stacioni Genesis flumeni "Tabula Peutingeriana" ose "Mutatio" trajektore e itinerarit të Burdigalës. Me anën e një ure të periudhës romake ndërtuar me harqe tullash, rruga Egnatia kalonte nga ana e djathtë në të majtë pasi bregu i djathtë nga ky vend e deri në Përrenjas është mjaft i thepisur.
Me kalimin e Shkumbinit, rruga i ngjitej shpateve veriore të malit të Polisit. Stacioni që pasonte sipas Burdigalës-Grandavia, identifikohet me Rrafjet e Spatharit ku gjurmë banesash flasin për një vendbanim të shek. I e.s., e jo me stacionin Babje të itinerarit, kjo edhe në korespondim me distancat tabelare. Pas Grandavias ku bëhej pushimi në Mansio rruga arrinte në "Mutation" In Candavias (tab Peuntigeriana) ose Tres Tabernas (sipas Burdigalës) vend i përshtatshëm për pushim ku janë zbuluar gjurmë vendbanimesh të kohës së pushtimit romak.
Kjo pikë i përgjigjet Qukësit të sotëm, i cili sipas itinerarit Antonim emërtohej "Tres Tabernas" dhe "Tribus Tabernis". Në Qukës, Rruga Egnatia ulej poshtë në lumin e Shkumbinit për të kaluar tashmë nga malet e Polisit majtas lumit, në të djathë të lumit Shkumbin siç ndiqet sot rruga Qukës-Prrenjas. Këtu Shkumbinin, rruga e kalonte mbi një urë me tre harqe guri e gjatësi 70m, mbeturinat e së cilës ruhen ende rreth 500 m para hyrjes në Qukës. Nga Qukësi deri në Qafën e Thanës, vetëm Tabula Peuntigeriana shënon Stacionin Pont Servili (Uraka e sotme) emërtim ndoshta i lidhur me tre urat në ngushticën e përroit të Prrenjasit, vend delikat i rrugës. Stacion në qafën e Thanës shënon vetëm itinerari i Bradigalës, që piketon mansion Glaudanon. Gjurmë e rrugës Egnatia në këtë stacion është një mur mbajtës rrugor 55m i gjatë e tre metra i lartë, i ndërtuar me blloqe guri pa llaç, që ruhet edhe sot, sapo zbret Qafën e Thanës, (fig. 9), i cili mund t’i ketë takuar më herët rrugës Kandave.
Megjithëse rruga Egnatia përmendet në burime të shumta që në shek. II-të p.e.s, stacionet e rregullta gjatë saj u ndërtuan vetëm në shek. I-II e.s, konkluzion ky i arritur pas vrojtimeve arkeologjike në terren. Gjatë këtyre shekujve të parë, në aksin e rrugës Egnatia gjatë luginës së Shkumbinit nuk u ndërtuan vendbanime të fortifikuara, kjo sigurisht e lidhur shumë me faktin që vendasit të mos mbroheshin gjatë kryengritjeve kundër pushtuesit. Nga ana tjetër lindën një sërë vendbanimesh të hapura si: Karina, Bradasheshi, Mansi, Krasta etj, të lidhura direkt me funksionimin e rrugës Egnatia.
Mbas stacionit Glaudanon të Qafë Thanës, rruga Egnatia vijon tej kufirit të sotëm shtetëror të vendit tonë duke kaluar mbi kalldrëmin e Rodozhdës e më tej me mure mbrojtës gjatë liqenit nëpër Strugë-Muratio Patras e itinerarit të Burdigalës.
Gjatë bregut të liqenit të Ohrit rruga arrinte në stacionin Lignido(Ohri) sipas itinerarit Antonin e Tabulës Pentigeriana dhe Civitas Cledo sipas Burdigalës. Pas Lignidos, rruga antike merrte drejtim për në juglindje. Në veri të Prespës së Madhe ndodhej stacioni Scirtiana, i paindefikuar ende, ndoshta Reseni i Poshtëm i Maqedonisë. Afër ndodhet stacioni tjetër Castra, mundet Mutatio, Parembole i Burdigalës, pranë Dolencit të sotëm ku është zbuluar një kala romake, gjurmë kalldrëmi mbi murin kufizues së trasesë. Pas Castrës rruga Egnatia duke zbritur pak në juglindje arrin në një nga stacionet kryesorë të saj, në Heraclea (afër manastirit, Bitolës së sotme). Nga Heraclea e itinerarit Antonin dhe e Tabulës Peutigeriana, apo Civitas Heraclea e Burdigalës, shkëputet një degëzim rrugor drejt verilindjes dhe në Stobi takon rrugën e njohur antike Thesalonik-Scupi-Ulpiana(afër Prishtinës)-Naissus-Sirmium. Pas Heracleas, me mjaft ndërtime të periudhës romake (shek. II e.s) rruga arrinte në stacionin Melitonos (Vostarani ose Kenali në Greqi) e prej andej zbriste në jug në Kelle, stacionin Cellis-Cellas në italisht, Antonini dhe stacioni Cellis në itinerarin e Burdigallës, afër Arnisë, në Greqi. Pas këtij vendpushimi rruga hynte në Edesa, vendbanim i njohur në periudhën romake. Tej Edesë ndodhej mutation Skurio, sipas Burdigalës, afër Kyrrkos së sotme gjatë vazhdimit rruga Egnatia takonte stacionin Pella (Guido sipas Burdigalës dhe Dio sipas Peutingerit) vendbanim i njohur romak në Maqedoninë e Greqisë. Para se të arrinte në Thesalonikun e njohur rruga kalonte nëpër stacionin Ad Decinum (Nea Anchialos e sotme) të itinerarit të Burdigalës.
Takimin me detin Egje, rruga e rëndësishme e bënte në Thesalonik, qytet i krijuar në shek. IV p.e.s qendër province romake, e njohur në të gjithë itinerarët antikë, ku janë zbuluar disa gurë miliarë të rrugës. Trakte të rrugës Egnatia në këtë qytet-stacion të këtij arteri të rëndësishëm ekonomik janë zbuluar në veri të Bazilikës së Shën Dimitrit, në dy pika të rrugës së sotme Agiu Nikolau. Drejt lindjes rruga takonte stacionin Duodea (sipas Burdigalës), stacioni Melissirgin, të njohur në të gjithë itinerarët si stacioni Heracleustibus. Në bregun e liqenit Boble rruga kishte stacionin e njohur Apollonia e Maqedonisë e njohur tek itinerarët antikë dhe stacioni Arethusa (Rentina e sotme) sipas Burdigalës. Në gjirin e Strumonit ndodhej stacioni Penana, pas të cilit rruga hynte në qytet. Pas Galepsosit rruga Egnata vijonte edhe disa stacione në territorin e Greqisë pastaj hynte në territorin e Turqisë së sotme deri sa arrinte në Kostandinopojë (Stambolli i sotëm). Në territorin e sotëm të vendit tonë, gjatë kalimit nga Dyrrachium deri në Klaudanon (Qafa e Thanës) rruga Egnatia kishte katër stacione për pushim e fjetje-mansio: Clodianën (Peqini), Scampën (Elbasani), Grandavian (Rrafjet e Spatharit) dhe Claudanon (Qafa e Thanës) si edhe katër stacione për ndërrimin e kuajve, stacioni Ad Quantum (Bradasheshi), Genesis apo Ad Trejecto (Ura e Haxhi Beqarit), dhe Pons Servili (Uraka). Me afërsi, në territorin e Greqisë e të Turqisë së sotme rruga Egnatia nga Lygnidos(Ohri) e deri në Kostandinopol (Stamboll) numëronte rreth 20 stacione"mansion" po aq edhe "mutation". Sipas Tabulës Peutingeriana gjatësia e Rrugës Egnatias nga Dyrratio në Kostandinopojë arrinte 264 milje romake ose e thënë ndryshe 390.7 km, duke qenë kështu rruga më e shkurtër që lidhte Europën Perëndimore me Azinë.
Degët e Rrugës Egnatia
Sipas Strabonit dega jugore e rrugës Egnatia fillonte që nga Apollonia, ndërsa itinerari Hierosolimitan ( i Burdigalës) e nis nga Vlora këtë degë. Sidoqoftë me interes është përshkrimi i rrugës nga Apollonia në Dyrrah, e cila sipas burimeve historike rezulton si rast, i ndërtuar para rrugës Egnatia.
Rruga nga Apollonia në Dyrrah përmendet që në shek. V p.e.s nga historiani grek Thukididi e më tej në vitin 200 p.e.s nga historiani i Augustit Tit Livi. Më vonë në shek. I p.e.s, rruga luajti një rol të rëndësishëm në luftërat civile ndërmjet Cezarit e Pompeut. Rruga nga Apollonia kalonte në fshatin Mbrostar të sotëm, ku janë gjetur dy gurë miliarë me mbishkrime të shek. III-IV e.s të kohës së perandorisë elegabel (218-222) dhe Julian ( 361-363), në të cilat bëhet fjalë për riparime të shtyllave dhe të vetë rrugës së Apollonisë, gjatë periudhës perandorake, në shekujt e parë të erës sonë. Kjo rrugë duke u ngjitur drejt veriut e kalonte lumin e Aspit (Semanit) në shtratin e tij të vjetër, më në veri, pranë fshatit Babunjë e Re, ku në të djathtë të Apsit ndodhen rrënojat e një qyteze të fortifikuar ilire, e cila sigurisht lidhet me këtë rrugë të rëndësishme. Kështu mund të themi që rruga e luginës së Shkumbinit, me emrin Candavia në antikitet dhe Egnatia gjatë periudhës romake, mbetet rruga më e rëndësishme e Ilirisë së Jugut gjatë shekujve të fundit para erës sonë e veçanërisht në shekujt e parë të erës sonë. Përveç fortifikimeve të periudhës antike dhe vendbanimeve të hapura të periudhës romake, që ruanin e kontrollonin rrugët e luginës së Shkumbinit, edhe në degët e saj ndodheshin sisteme fortifikimi si Dorëzi (rruga e Ndroqit, Bodin (rruga nga Arbana), Graceni (rruga e Krrabës), të treja degë veriore të rrugës. Ndërsa degët jugore kontrolloheshin nga Gradishta (rruga e Myzeqesë) dhe fortifikimi i Valshit (rruga e luginës së Devollit). Në aspektin ekonomik, përveç funksionit kryesor si portë e rëndësishme e Adriatikut nga perëndimi në lindje, rruga e luginës së Shkumbinit gjatë funksionimit të saj ushqehej dhe nga degët e saj si: Apolonia, Myzeqeja, Belshi e lugina Seman-Devoll nga jugu, si dhe nga Krraba, Vila (Pertela), Arbana e Pezë nga veriu të cilat e lidhnin atë me rrugë të tjera të rëndësishme si ajo e luginës së Vjosës, e bregdetit, e luginës së Devollit etj.
Me kalimin e kohës, pra pas shekujve të parë të Perandorisë Romake (shek. I-II e.s) kur Rruga Egnatia u pasurua me ndërtime e sistemime për të qënë sa më e shfrytëzueshme, me shthurjen e sistemit skllavopronar dhe me ekspeditat barbare në territorin Ilir gjatë shek. IV-VI të antikitetit të vonë, Rruga Egnatia e humbet rëndësinë e saj ekonomike por njihet më tepër si rrugë strategjike. Rruga Egnatia e njohur në antikitet e në periudhën romake, si pasojë e ekspeditave barbare dhe atyre sllave gjatë antikitetit të vonë dhe e pushtimeve të mëtejshme, që copëzimet politike territoriale e dëmtuan dhe e cunguan trasenë e saj duke lënë atë në rol dytësor apo ndoshta herë pas here edhe pa funksion gjatë mesjetës (së hershme kryesisht), e humbi rolin që historia i pati njohur asaj gjatë periudhave të hershme.
Paralel me të në territorin e vendit tonë punonin siç e kemi theksuar edhe akse të tjerë rrugorë të cilët duke mos e pasur rëndësinë antike të rrugës Egnatia, nuk janë përshkruar me hollësi.
Lidhje të jashme
Rruga Egnatia
Historia e “Via Egnatia”, rruga që bashkonte Perëndimin me Lindjen
ENCYCLOPÆDIA BRITANNICA Via Ehnatia
Via Egnatia to Rome and Byzantium video
Shqip
Histori
Rrugë
Perandoria Romake |
2170 | Fatos Kongoli lindi më 12 janar 1944 në Elbasan, është shkrimtar dhe matematikan shqiptar.
Kongoli ka studiuar për matematikë, pjesërisht në Pekin, pjesërisht në Tiranë, ku është diplomuar në vitin 1967. Ka punuar për një kohë të gjatë si gazetar letrar dhe redaktor në Shtëpinë Botuese "Naim Frashëri". Është autor i një vargu librash. Librat e Kongolit janë botuar në disa vende të botës. . Është fitues i çmimit dërkombëtar "Balkanika". Është fitues, gjithashtu, i çmimit më të lartë letrar në Shqipëri "Penda e Artë" (2004). Shoqata e Botuesve Shqiptarë e ka vlerësuar me çmimin "Shkrimtari i vitit" për vitin 2006, ndërsa romani "Lëkura e qenit", përkthyer në gjermanisht, u shpall libri i muajit qershor 2006 në Gjermani . Ne vitin 2016 eshte shpallur "Shkrimtari me i mire i vitit", nga Fondacioni Kulturor "Harpa". Romani "Gënjeshtarë të vegjël" e shpalli atë Autor të vitit 2019 në dy panaire ndërkombëtarë libri, në Fier dhe në Prishtinë.
Tituj të veprave
Tregime - ,
Ne të tre (),
"Karuseli" (),
I humburi (),
Kufoma (),
Dragoi i fildishtë ()
Ëndrra e Damokleut (),
Lëkura e qenit (),
Te porta e Shën Pjetrit ()
Jetë në një kuti shkrepësesh, roman, ,
Karuseli, roman, ,
Bolero në vilën e pleqve, roman, ,
Iluzione në sirtar, roman, ,
Si-do-re-la, roman, ,
Njeriu me fat, roman, ,
Gënjeshtarë të vegjël, roman, .
Stinë pandemie, roman, .
Referimet
Lidhje të jashtme
Biografi
Shkrimtarë të realizmit socialist
Romancierë shqiptarë
Akademikë shqiptarë
Lindje 1944
Njerëz që jetojnë
Njerëz nga Elbasani |
2171 | Evropa () është një nga shtatë kontinentet tradicionale politike, dhe një pjesë e kontinentit gjeografik të Euroazisë. Evropa rrethohet në veri nga Oqeani i Ngrirë i Veriut, në perëndim nga Oqeani Atlantik, në jug nga Deti Mesdhe, dhe në juglindje nga Malet Kaukaz, Deti i Zi dhe ngushticat që e lidhin atë me Detin Mesdhe. Në lindje, Evropa kryesisht ndahet nga Azia nga ndarja ujore e Maleve Urale, Lumi Ural, dhe Deti Kaspik.
Evropa mbulon rreth 10.18 milionë km2, ose 2% të sipërfaqes së Tokës (6.8% e sipërfaqes së tokës), duke e bërë atë kontinentin e dytë më të vogël (duke përdorur modelin me shtatë kontinent). Politikisht, Evropa është e ndarë në rreth pesëdhjetë shtete sovrane, nga të cilat Rusia është më e madhja dhe më e populluara, që përfshin 39% të kontinentit dhe përfshin 15% të popullsisë së saj. Evropa kishte një popullsi gjithsej prej rreth 746 milionë (rreth 10% e popullsisë së botës) në vitin 2018. Klima evropiane ndikohet kryesisht nga rrymat e ngrohta të Atlantikut që zbutin dimrin dhe verën në pjesën më të madhe të kontinentit, madje edhe në gjerësi gjeografike përgjatë të cilave klima në Azi dhe Amerikën e Veriut është e rëndë. Më tej nga deti, dallimet sezonale janë më të dukshme se sa afër bregdetit.
Kuptimi
Fjala "Evropë" ka përdorime të shumta. Kryesoret janë gjeografike dhe politike.
Nga ana gjeografike, Evropa është si ujdhesa më perëndimore e kontinentit të Euroazisë ; limitet e saj janë të përfunduara qartë nga deti në Veri, Jug dhe Perëndim. Malet Urale zakonisht merren si kufiri lindor i Evropës, së bashku me Lumin Ural, dhe Detin Kaspik. Mund të merret parasysh që Evropa kufizohet në juglindje nga Malet Kaukaze, Deti i Zi dhe ngushticat ujore që e lidhin atë me Mesdheun.
Nga ana politike, Evropa përbëhet nga vendet e Bashkimit Evropian, por mund të ndodhi që t'i drejtohet vendeve që janë anëtare të Këshillit të Evropës, i cili ka 47 anëtarë ku përfshihen edhe 27 shtetet e Bashkimit Evropian.
Përveç kësaj, njerëzit në Irlandë, Britaninë e Madhe, Skandinavi dhe në ishujt e Atlantikut Verior dhe Mediteranit, mund t'i drejtohen pjesës kontinentale thjesht si "Evropa" ose si "Kontinenti".
Prejardhja e emrit te evropes
Në Mitologjinë antike greke, Evropa ishte një princeshë shume e bukur greke e cila ishte e mahnitshme
Fonenika në të cilën Zeusi e rrëmbeu pasi mori formën e një demi të bardhë. Ai e dërgoi atë në ishullin e Kretës ku ajo lindi Monosin, Radamantusin dhe Sarpedonin. Për Homerin, Evropa (Greqisht : Εὐρώπη ose Eurṓpē) ishte një mbretëreshë mitologjike e Kretës, dhe jo një figurë gjeografike. Më vonë Evropa u përdor për Greqinë kontinentale, dhe 500 Par.e.s. ky term përdorej edhe për pjesët më në veri.
Për origjinën e fjalës evropa ka shumë teori, ndër të cilat është dhe teoria e origjinës pellazgo - ilire, pra origjin nga paraardhësit e shqipëtarëve. Sipas legjendës, evropa u rrembye nga Zeusi, i cili kishte marrë formën e një demi, i cili e mori atë dhe e vendosi mbi kurrizin e tij. Në gjuhën e sotme shqipe, fjala evropa kuptohet si vijon: evropa = e vër opa. Në gjuhen shqipe, kur dikush merret në krahë, në kurriz apo në supe, thuhet që, e mer opa, pra ai e mori atë dhe e vuri opa, ndaj dhe emri e vër opa. Pra evropa, kuptimi i të cilës në shqip është e vër opa, i përshtatet më së miri legjendes antike.
Etimologjikisht, teoria dominuese sugjeron se termi Evropë rrjedh nga rrënjët greke dhe do të thotë: eur- gjërë dhe op- syri, pra Eurṓpē do të thotë "pamje e gjërë" (krahasoni me glaukōpis (pamje e hirtë) Athina dhe boōpis (pamje demi) Hera). Gjërë ka qenë një epitet për vetë Tokën në Fenë Proto-Indo-Evropiane. Një minoritet, sidoqoftë, sugjeron se në fakt fjala "Evropë" bazohet në një fjalë Semitike si p.sh. fjala Akade erebu që do të thotë "të biesh poshtë", ose fjala Fonenikane ereb që do të thotë "mbrëmje; perëndim" dhe Arabe Magreb, Hebreje ma'ariv.
Në Historinë e Lindjes se Afërt ajo Quhej edhe (EREB-Shq.-Perendim)
Historia
Parahistoria Homo georgicus, i cili jetoi rreth 1,8 milion vjet më parë në Gjeorgji, është hominidi i parë i zbuluar në Evropë. Mbetje të tjera hominide, që datojnë rreth 1 milion vjet, janë zbuluar në Atapuerka, Spanjë. Njeriu Neanderthal (i cili e ka marrë emrin nga Neander Valley në Gjermani) së pari migroi në Evropë 150,000 vjet më parë dhe u zhduk nga fosilet rreth 30,000 vjet më parë. Neanderthalët ishin zëvendësuar nga njerëzit modern (Cro-Magnons), të cilët u paraqitën rreth 40,000 vjet më parë.
Më vonë gjatë kësaj ere, një periudhë e konstruktimeve megalith zuri vend, ku u ndërtuan shumë monumente megalithe si Stonehenge në të gjithë Evropën.
Antikiteti Klasik
Greqia Antike kishte ndikim të thellë në qytetërimin perëndimor. Kulturat demokratike dhe individualiste perëndimore janë shpesh të lidhura me Greqinë Antike. Grekët zbuluan "polisin", ose shtet-qytetin, që luajti një rol themelor në personalitetin e tyre. Këto ideale politike greke ishin ri-zbuluar në shek. XVIII nga filozofët dhe idealistët Evropianë. Greqia gjithashtu dha ndihma të mëdha kulturore: në filozofi, humanizëm dhe drejtësi nga Aristoteli, Sokrati, dhe Plato ; në histori me Herodotusin dhe Thucydidesin ; në letërsinë dramatike dhe narrative me poezitë e Homerit ; dhe në shkencë me Pythagorasin, Euklidin, dhe Archimedesin.
Një ndikim tjetër i madh në Evropë erdhi nga Perandoria Romake që la gjurmët e saj në ligj, gjuhë, inxhinieri, arkitekturë, dhe qeveri. Gjatë pax romanës, Perandoria Romake u zgjerua dhe përfshiu, përveç Mediteranit, edhe një pjesë tjetër të Evropës. Stoicizmi ndikoi perandorët si Hadriani, Antoninus Pius, dhe Marcus Aureliusin , të cilët kishin shpenzuar shumë kohë në kufijtë veriorë të Perandorisë duke luftuar me Gjermanikët, Piktët dhe Skocezët.Foster, Sally M., Picts, Gaels, and Scots: Early Historic Scotland. Batsford, London, 2004. ISBN 0-7134-8874-3 Krishterimi u legjitimizua eventualisht nga Kostadini I pas tre shekujsh persekutimi imperial.
Terri Evropian
Gjatë rrëzimit të perandorisë Romake, Evropa hyri në një periudhë të gjatë të ndryshimeve që historianët e quajnë "Koha e Migrimeve". Gjatë kësaj periudhe ka pasur një numër pushtimesh dhe migrimesh mes Ostrogothëve, Visigothëve, Gotëve, Vandalëve, Hunëve, Frankëve, Anglëve, Saksonëve, dhe, edhe më vonë, Vikingëve dhe Normanëve. Mendimtarët e Rilindjes si Petrarku iu referuan kësaj periudhe si "Kohët e Errëta". Komunitetet e izoluara monastike ishin vendet e vetme për të ruajtur dhe përpiluar dituri të fituar më parë; përveç kësaj, shumë pak shkrime kanë mbijetuar ndërsa shumë literaturë, filozofi, matematikë, dhe mendimtari të tjera nga periudha klasike u zhdukën nga Evropa.
Gjatë kohëve të errëta, Perandoria Perëndimore Romake ra nën kontrollin e klaneve Kelte, Sllave dhe Gjermanike. Klanet Kelte themeluan mbretëritë e tyre në Gaul, paraprirësit e mbretërive Franke që eventualisht themeluan Francën. Klanet Gjermanike dhe Sllave themeluan domenet e tyre respektivisht në Evropë e Mesme dhe Lindore. Eventualisht Klanet Franke u bashkuan nën Klovis I. Charlemagne, një mbret Frank i dinastisë Karolingiane që kishte pushtuar shumicën e Evropës Perëndimore, u emërua "Perandor i Shenjtë Romak" nga Papa më 800. Kjo çoi tek themelimi i Perandorisë së Shenjtë Romake, e cila eventualisht u koncentrua në principet Gjermane të Evropës Qendrore.
Perandoria Lindore Romake u bë e njohur në perëndim si Perandoria Bizantine. E bazuar në Kostandinopojë, ata e shihnin vehten si trashëgues natyral të Perandorisë Romake. Perandori Justinian I udhëhoqi gjatë "Kohës së parë të artë të Konstandinopojës": ai themeloi një kod ligjor.
Mesjeta
Mesjeta ishte e dominuar nga dy "ekelonë" të strukturës sociale: fisnikëria dhe kleri. Feudalizmi u zhvillua në Francë në Mesjetën e hershme dhe u përhap në të gjithë Evropën. Përleshja mes fisnikërisë dhe monarkisë në Angli çoi tek shkrimi i Magna Carta dhe themelimi i një parlamenti. Burimi primar i kulturës në këtë periudhë erdhi nga Kisha Katolike Romake. Nëpërmes manastireve dhe shkollave katedrale, Kisha ishte përgjegjëse për edukimin në pjesën më të madhe të Evropës.
Papa arriti kulmin e fuqië së tij gjatë Mesjetës së vonshme. Shizmi Lindje-Perëndim më 1054 ndau ish-Perandorinë Romake nga ana fetare, ndërsa Kisha Ortodokse Lindore në Perandorinë Bizantine dhe Kisha Katolike Romake në Perandorinë Perëndimore Romake. Më 1095 Papa Urbani II bëri thirrje për krusadë ndaj Myslimanëve që po okuponin Jeruzalemin dhe Tokën e Shenjtë. Në Evropë, Kisha organizoi Inkuizicion ndaj heretikëve. Në Spanjë, Reconquista konkludoi me rënien e Granadës më 1492, duke i dhënë fund mbi shtatë shekujsh sundimi Myslyman në Gadishullin Iberik.
Gjatë shekujve XI dhe XII, ndërhyrje konstante nga klanet nomade Turkike, si Kipçakët dhe Peçenegët, shkaktuan një migrim masiv të Popullit Sllavik në regjionet më të sigurta dhe pyjore në veri. Ashtu si shumë pjesë tjera të Evroazisë, këto territore ishin pushtuar nga Mongolët. Pushtuesit, më vonë të njohur si Tartarët, formuan shtetin Hordaa Artë, që sundoi zgjerimet jugore dhe qendrore të Rusisë për më shumë se tre shekuj.
Evropa u devastua nga Vdekja e zezë, një nga pandemikët më të rrezikshëm në historinë e njerëzimit që vrau rreth 50 milion njerëz vetëm në Evropë – në atë kohë një e treta e popullsisë së saj. Kjo kishte një efekt shkatërrues në strukturën sociale Evropiane; ajo nxiti njerëzit të jetonin për momentin siç ilustrohet nga Giovanni Boccaccio në Decameronin (1353). Ajo ishte një goditje e rëndë ndaj Kishës Katolike Romake dhe shpuri tek një rritje e persekutimit të hebrenjve, të të huajve dhe Lypsëve.
Modernizmi i hershëm
Reneseanca ose Rilindja ishte një periudhë e ndryshimeve kulturore me origjinë në Itali në shekullin XIV. Ngritje e një humanizmi të ri u shoqërua me ringjalljen e diturisë klasike dhe arabe nga libraritë monastike dhe [[Botabota Islame.Weiss, Roberto (1969) The Renaissance Discovery of Classical Antiquity, ISBN 1-59740-150-1 Reneseanca u përhap në Evropë mes shekujve XIV dhe XVII: në këtë kohë lulëzoi arti, filozofia, muzika, dhe shkencat, nën patronazhin e bashkuar mbretëror dhe të fisnikërisë, Kisha Katolike Romake.Jensen, De Lamar (1992), Renaissance Europe, ISBN 0-395-88947-2
Intriga politike brenda Kishës në shekullin XIV shkaktoi Shismin e madh. Gjatë kësaj periudhe 40-vjeçare, dy papa, një në Avignon dhe një në Romë—pretenduan sundimëri mbi Kishën. Megjithëse Shismi eventualisht u ndal më 1417, autoriteti shpirtëror i papës kishte pësuar shumë. Pushteti i Kishës u dobësua edhe më tej nga Reformat Protestante nga Martin Luther, një rezultat i mungesës së reformave brenda Kishës. Reformat gjithashtu lënduan fuqinë e Perandorisë së Shenjtë Romake, ndërsa princët Gjermanë u ndanë mes besimeve Protestante dhe Katolike. Kjo eventualisht çoi tek Lufta tridhjetë vjeçare (1618–1648), që e rrëzoi Perandorinë e Shenjtë Romake dhe shkatërroi pjesën më të madhe të Gjermanisë. Pas Paqes së Westphalias, Franca u bë predominuese në Evropë.
Renesanca dhe Monarkët e ri shënuan fillimin e Kohës së zbulimeve, një periudhë eksplorimi, zbulimi, dhe zhvillimi shkencor. Në shekullin XV, Portugalia dhe Spanja, dy nga fuqitë më të mëdha detare të kohës, morën rolin kryesor në eksplorimin e botës.National Geographic, 296. Kristofer Kolombo e arriti Botën e re më 1492, pak pasi që Spanjollët dhe Portugezët filluan të themelonin perandori koloniale në Amerikat. Franca, Holanda dha Anglia shpejt ndoqën në krijimin e perandorive të mëdha koloniale me zotërime të mëdha në Afrikë, Amerika dhe Azi.
Shekulli XIX
Koha e Ndriçimit ishte një lëvizje e fuqishme intelektuale në shekullin XIX në të cilin mendimet shkencore të bazuara në fakte dhe arsye dominuan. Pakënaqësia me monopolin e klerit dhe aristokracisë mbi forcën politike në Francë rezultoi në Revolucionin Francez që çoi tek Republikën e Parë: fisnikëria dhe monarkia u rrëzuan gjatë regjimin e terrorit. Napoleon Bonaparte u forcua pas Revolucionit Francez dhe themeloi Perandorinë e parë Franceze që, gjatë Luftërave Napoleonike, u rrit për të përfshirë pjesë të mëdha të Evropës para rrëzimit më 1815 në Betejën e Waterloosë.
Sundimi i Napoleonit rezultoi në përhapjen e idealeve të Revolucionit Francez, përfshirë idealin "komb-shtet", si dhe adoptimin e modelit Francez të administrimit, ligji dhe edukimi. The Kongresi i Vjenës u mblodh pas rënies së Napoleonit. Kongresi themeloi një barazpeshë të re të fuqisë në Evropë të përqendruar në "pesë fuqitë e mëdha": Britania e Madhe, Franca, Prusia, Habsburg Austria dhe Rusia. Kjo barazpeshë do të mbetej në fuqi deri në Revolucionet më 1848, gjatë të cilave kryengritjet liberale e ndikuan të gjithë Evropën përveç Rusisë dhe Britanisë së Madhe. Revolucionet eventualisht u ndaluan nga elemente më konservative dhe pak reforma rezultuan. Më 1867 Perandoria Austro-Hungareze u formua; dhe më 1871 u bashkuan si Italia ashtu edhe Gjermania si shtete-komb nga principata më të vogla.
Revolucioni Industrial filloi në Britani të Madhe në pjesën e fundit të shekulli të 19-të (XIX) dhe u përhap në gjithë Evropën. Zbulimi dhe implementimi i teknologjisë së re rezultoi me rritje të madhe urbane, punësim masiv dhe ngritjen e një klase të re punëtorësh. Reformat në sferat sociale dhe ekonomike pasuan, përfshirë ligjet e para në punën e fëmijëve, legalizimin e Unioneve tregtare dhe ndalimin e skllavërisë. Në Britani, Akti i Shëndetësisë Publike 1875 u miratua, i cili përmirësoi kushtet e jetesës në shumë qytete Britanike.
Gjeografia
Në aspektin fiziko-gjeografik, Evropa është pjesë veriperëndimore e regjionit më të madh të njohur si Evroazia, ose Afro-Evroazia: Azia shtrihet në pjesën lindore të këtij regjioni. Kufiri lindor i Evropës shpesh përcaktohet nga Malet Urale në Rusi. Gjeografi i shekullit të parë AD Strabo, mori Lumin Tanais si kufi, siç bëne edhe burimet e hershme Judaike. Kufiri Juglindor me Azinë nuk ka përcaktim të zakonshëm. Shumica përdorin Lumin Ural ose, Lumi Emba shërben si kufi i mundshëm. Ky kufi vazhdon në Detin Kaspik, kreshtën e Maleve kaukaze ose, si alternativë, Lumi Kura në Kaukaz, dhe vazhdon në Detin e zi; Bosforin, Deti Marmara, dhe Dardanelet përmbyllin kufirin me Azinë. Deti Mesdhe në jug e ndan Evropën nga Afrika. Kufiri perëndimor është Oqeani Atlantik; Islanda, megjithëse është më afër Grenlandës se Evropës (Amerikë Veriore), normalisht përfshihet në Evropë. Ka debat të vazhdueshëm se ku ndodhet qendra gjeografike e Evropës.
Për shkak të dallimeve social-politike dhe kulturore, ka përshkrime të ndryshme për kufijtë e Evropës; në disa burime, disa territore nuk përfshihen në Evropë, derisa në burime tjera përfshihen. Për shembull, gjeografët nga Shtetet Post-Sovjetike dhe Rusia përfshijnë Uralet në Evropë kurse Kaukazin e përfshijnë në Azi. Ngjajshmërisht, shumë gjeografë konsiderojnë kufijtë jugor të Azerbajxhanit dhe Armenisë me Iranin dhe kufijtë jugor dhe lindor të Turqisë me Sirinë, Irakun dhe Iranin si kufiri mes Azisë dhe Evropës për arsye kulturore dhe politike. Në këtë mënyrë, megjithëse janë më afër Afrikës dhe Azisë, ishujt Mesdhetar të Qipros dhe Maltës gjeneralisht konsiderohen pjesë e Evropës.
Për kah përthyeshmëria e vijës bregdetare Evropa zë vendin parë midis kontinenteve në botë. Sipërfaqja e ishujve dhe gadishujve përbën 1/3 e sipërfaqes së saj, ndërsa vija bregdetare është e gjatë 38 000 km . Në disa pjesë bregu i detit është i ulët dhe i butë, në pjesët e tjera lartë dhe i rrëpinjtë.
Gadishujt e Evropës: Gadishulli Ballkanik, Gadishulli Apenin, Gadishulli Pirinej (Iberik), Gadishulli Skandinav etj.
Ishujt më të mëdhenj: Britania e Madhe, Islanda, Irlanda, Sicilia, Sardenja, Korsika, Qipro, Kreta etj.
Relievi
Relievi në Evropë ka dallime të mëdha brendave zonave mjaft të vogla. Regjionet jugore, janë më shumë malore, derisa duke shkuar në veri terreni ulet nga Alpet, dhe Malet Karpate, mes rrafshnaltave, në fushat e gjëra të veriut, që janë më shumë në lindje. Kjo fushë e madhe njihet si Ultësira e Madhe Evropiane, dhe në zemër të saj ndodhet Ultësira Veriore Gjermane. Një hark rrafshnaltash gjithashtu ekziston përgjatë bregdetit veriperëndimor, që fillon në pjesët perëndimore të ishujve të Britanisë dhe Irlandës, dhe pastaj vazhdon përgjatë maleve, fjord-cut, spira e Norvegjisë.
Subregjionet si Gadishulli Iberik dhe Gadishulli Italian përmbajnë veçoritë e tyre komplekse, si edhe vet Evropa kontinentale, ku relievi përmban shumë male, lumenj dhe fusha që komplikojnë trendin gjeneral. Subregjionet si Islanda, Britania dhe Irlanda janë raste të veçanta. E para është tokë në vetvete në oqeanet veriore por prapë konsiderohet pjesë e Evropës, derisa dy të tjerat janë rrafshnalta që dikur ishin të bashkuara me pjesën kontinentale deri kur ngitaj e nivelit të detit i ndau.
Klima
Evropa shtrihet kryesisht në zonat klimatike mesatare.
Klima është : Kontinentale, Mesdhetare (rreth Detit Mesdhe) Oqeanike (Rrethohet me Oqean), Malore (Pasi Ka Male), Polare ne Veri. Klima është e butë në krahasim me zonat tjera me gjatësi gjeografike të ngjajshme në botë për shkak të Rrymës së Golfit. Rryma e Golfit njihet me emrin përkëdhelës "Nxemja Qendrore e Evropës", sepse e bën klimën e Evropës më të ngrohtë se që do të ishte pa të. Rryma e Golfit j vetëm që dërgon ujë të ngrohtë në bregdetet Evropiane por gjithashtu i zbut erërat që vijë nga Oqeani Atlantik.
Kështu që temperaturat mesatare gjatë vitit në Napoli janë 16 °C, derisa janë vetëm 12 °C në New York City që është pothuajse në të njëjtën gjatësi gjeografike. Berlini, Gjermani; Calgary, Kanada; dhe Irkutsk, në pjesën aziateike të Risisë, shtrihen në gjatësinë e njëjtë ; temperaturat në janar në Berlin arrijë një mesatare prej 8 °C që është më shumë se ato në Calgary, të cilat janë për 22 °C më të larta qe ato në Irkutsk.
Hidrografia
Evropa në krahasim me kontinentet tjera ka lumenj të vegjël dhe të shkurtër. Relievi dhe klima kanë ndikuar që në Evropë të ketë ndryshime sa i përket pasurisë me lumenj, gjatësisë së tyre, dendësisë dhe sasisë së ujit. Rrjeti më i dendur i lumenjve është në Evropën Veri-perëndimore, ndërsa lumenjtë më të gjatë dhe me pellgje më të mëdha janë në Evropën e Mesme dhe atë Lindore.
Të gjithë lumenjtë e Evropës u takojnë gjashtë ujëmbledhësve : Ujëmbledhësi i Oqeanit Atlantik, Oqeanit të Ngrirë, i Detit të Veriut, Detit Baltik, Detit të Zi dhe Detit Mesdhe.
Kontinenti i Evropës është i pasur me liqene. Pjesa më e pasur me liqene është ajo e Evropës Veriore. Liqene më së shumti ka në Evropën veriore-Finlanda vend i liqeneve, në Alpe dhe në Gadishullin Ballkanik. Liqenet e Evropës janë formuar me veprimin e akullnajave, me lëvizje tektonike dhe me procese karstike. Disa liqene janë poligjnetië, të tjerët lumorë, pastaj mbeturinash detesh të dikurshme etj.
Liqenet më të mëdhenj dhe më të njohur të Evropës janë: Liqeni Kaspik, Lagoda, Onjega, Venern, Liqeni i Zhenevës, Liqeni Bodense, Liqeni i Zyrihut, liqeni Garda, liqeni Komo, Lago Di Magjore, liqeni Him, liqeni Ballaton, liqeni i Shkodrës, liqeni i Ohrit, liqeni i Prespës etj.
Lumenjët kryesor janë:Volga,Danubi,Urali,etj.
Ndërsa prej lumenjëve më i gjati është volga prej 3688 km.
Tokat, bota bimore dhe shtazore
Bimësia e Evropës është ngushtë e lidhur me klimën, relievin dhe tokat.
Zona e bimësisë së tundrave përfshinë zonat polare dhe shtrihet në viset veriore të Finlandës dhe Rusisë. Kjo zonë përfshinë rreth 350 km2. Gjatë pjesës më të madhe të vitit, tokat janë të ngrira, janë shterpë dhe pa materie ushqyese. Prej bimëve rriten myshqet, likenet dhe drunj të shkurtër të mështeknës e të dëllinjës. Gjatë verës së shkurtër – tre muaj, kur temperatura arrin 10 °C ato zhvillohen, lulojnë dhe japin fryte, kurse shpezët dhe kafshët e zonës pyjore vendosen këtu, për të gjetur ushqim.
Në jug të tundrës shtrihet zona e tajgës e cila e zënë pjesën e madhe të Suedisë, të Finlandës dhe të Rusisë mes gjerësive gjeografike 55 – 79°. Shtrihet zona e tajgës e cila e zënë pjesën e madhe të Suedisë, të Finlandës dhe të Rusisë mes gjerësive gjeografike 55 – 79 shkallë. Mbizotërojnë tokat e murme, me pak minerale, diçka më shumë humus. Zona shtrihet në rreth 2 milion km2 dhe rreth 2/3 e saj janë të mbuluara me pyje gjethembajtës – pishat, bredhi, mështekna etj. Prej faunës dallojmë lepurin e bardhë, lemingun, derrin e egër, ujkun, ariun e murëm, dhelpëren, sqarthin etj.
Zona e pyjeve të përziera shtrihet nën zonën e tajgave.. Në këtë zonë përzihen drunjët gjethëmbajtës dhe gjetherënës, përveç pisha e breut, ahu, bungu frashëri, bliri ëtj. Kjo zonë shtrihet në : Britaninë e Madhe, Francë, Gjermani, Suedinë Jugore, Poloni, Rusi Qendrore, Alpe, Karpate etj. Kjo zonë shtrihet në gjerësitë gjeografike 45-55°. Në këtë zonë pyjet janë prerë shumë dhe ato zën tash sipërfaqe të vogël mes 5 dhe 10 %. Ndër tipat e tokave hasen tokat e murme me 5-6 % humus. Prej kafshëve rriten ariu i murëmë, kaprolli evropian, ujku, dhelpra, lepuri i murmë dhe i bardhë.
Zona stepopyjore dhe stepore ka shtrirje më të madhe në Evropën Lindore, sidomos në Ukrainë dhe pjesën jugore të Rusisë. Në jug shtrihet edhe në Ultësirëne Panonisë, të Vllahisë e deri në Rrafshin e Kosovës. Dominojnë formacionit e barit të ulët, ndësa prej tokash ka më shumë çernozjomi, smonica, toka kafe etj. Të cilat janë të thella, kanë më shumë hums dhe janë të përshtatshme për drithëra e bimë industriale.
Zona mesdhetare dallon dukshëm nga zonat tjera nga se këtu dominon klima mesdhetare me verëra të nxehta e pa reshje dhe dimrat butë dhe me reshje. Këtu gjenden formacionet bimore me gjelbrim të përhershëm, gjethe të trasha në formë kaqubash, i quajtur formacioni iI makjeve. Pyjet e dikurshme janë prerë, tash kanë mbeturbimë kaçuba me pak pyje. Në përbërjen e tokave më shmë janë të paranishme tokat ngjyrë kafe, të murme, të kuqe dhe toka aluviale përgjatë luginave të lumenjve. Prej faunës ka hardhuca, gjarpërinj, bredhka, skofterë, flaminga etj. Flora dhe fauna e Evropës ka pasur mjaft ndryshime nën ndikimin e njeriut dhe civilizimit të gjatë, sidomos në zonën e Mesdheut, Evropës së Mesme dhe Perëndimore.
Gjeografia Politike
Sipas definimeve të ndryshme, këto territore mund të jenë subjekt i kategorizimeve të ndryshme. Tabela më poshtë tregon skemën e përdorur nga Kombet e Bashkuara, përballë grupimeve regjionale të publikuara nga CIA factbook.
27 anëtarët e Bashkimit Evropian janë të integruar politikisht dhe ekonomikisht, vet Bashkimi Evropian formon një pjesë të gjeografisë politike të Evropës.
Demografia
Kontinenti i Evropës ka qenë i banuar qyshë në kohën e paleolitit dhe neolitit pra para 20 000 e 10 000 vjetësh. Viset e banuara shtriheshin pothuajse në tërë territorin e Evropës, por viset më të dendura ishin ato të Mesdheut dhe ludinat e lumenjve, arty ku tokat ishin më të përshtatshme për t’u punuar. Në kohën e Bronzit u shënuan dyndje të popullsisë në gadishujt e evropës jugore: iberët në gadishullin Iberik, ligurët në gjirine Ligurisë (Itali), etrurët të ardhur prej viseve të Egjeut, Ilirët në gadishullin Ilirik (Ballkanik) etj.
Ndryshime më të mëdha ndodhën me rastin e lëvizjes së popujve indoevropian nga Azia, e edhe nga Afrika veriore. Në këtë kohë në Evropë vendosen keltët, italët, grekët, ilirët thrakët, gjermanët. Djep i kulturës së vjetër në Evropë ishte Mesdheu. Fenikasit dhe kretasët e bartën kulturën e Lindjes, ndërsa grekët e zhvilluan dhe e përhapën më tutje kah Perëndimi e pas tyre Romakët i dhanë dimensione edhe më të mëdha.
Eshte popullsi kryesisht e vjeter. E banuar nga moshat prej 63 vjeq e deri ne 70 vjeq, por vende-vende ndryshojn. Nese e marrim shembull Kosoven, ateher kemi te bejme me nje popullsi te re pasi qe ne Kosovo dominon rinia me shum.
Ekonomia
Evropa duke pasur industri të zhvilluar arriti të zhvilloj edhe bujqësinë. Bujqësia e Evropës është e llojllojshme, ngase këtë e bëjnë të mundshme edhe kushtet natyrore dhe niveli i zhvillimit. Bujqësia e Evropës dallohet me shkallë të lartë të mekanizimit, kimizmit, numër të madh ekspertësh bujqësorë, me popullsi të arsimuar bujqësore, me rendimente të larta në bujqësi dhe në blegtori. Dikur Evropa importonte shumë prodhime bujqësore, ndërsa tash vendet e zhvilluara të Evropës janë eksportuar të shumë prodhimeve bujqësore, sidomos blegtorale.
Gjeologjia Artikulli kryesorë : Gjeologjia e Evropës''
Historia Gjeologjike
Në kohën e lindjes së saj para 500 milionë vjetësh Evropa nuk është akoma e plotë. Pjesët e saj janë të hapërdara mbi të gjithë rruzullin tokësor: Skandinavia tej më në jug të ekuatorit, Anglia dhe Vendet e Ulëta në rrethin polar të jugut si dhe pothuajse të gjithë pjesët e tjera përreth polit të jugut. Të gjithë këto pjesë koreje kontinentale janë në lëvizje. Ato merrem me vete nga rryma të fuqishme magme, të cilat vlojnë 80 kilometra nën sipërfaqen e tokës.
Të shtyra nga shtjella nxehtësie në brendësi të tokës pllakat lëvizin me ngadalë, çdo vit nga vetëm disa centimetra. Por me kalimin e miliona vjetësh kemi pastaj të bëjmë me distanca të konsiderueshme. Në rastin e përplasjeve shpërthejnë forcat primare. Si një rebus gjigant vë Evropa pjesët e saj së bashku. Togje shkrepash kilometra të gjëra çajnë lart, përkulen dhe marrin formë kubeje. Çdo përplasje e re krijon një masiv malor. Kështu lind së pari shtylla kurrizore e Evropës, vargmali kaledonian, me lartësira si ato të Himalajës. Ky është bërthama e një bashkëshkrirjeje të parë evropiane.
Më pas kontinenti i ri bredh gjysmën e rruzullit tokësor. Para 300 milionë vjetësh ai kapërcen ekuatorin. Stereja është tashmë e mbuluar nga gjelbërimi. Bimët kanë pushtuar kontinentin që deri pak më parë kishte qenë i shkretë. Atje ku sot janë të ngritura metropolet krenare evropiane u shtri sa gjatë e gjerë një xhungël e harlisur tropikale: Parisi ndodhej në një klimë tropikale të ngrohtë e me lagështi. Berlini, në një det të gjelbër i cili zgjatej deri në Azi.
Është një pyll tepër i jashtëzakonshëm. Ai përbëhet nga fiere, likopode (shk. lycopodium) dhe bishtkuaj. Mbeturina të tyre të ngurtësuara në Skoci të bëjnë ta marrësh me mend përhapjen e tyre. Cungje që qëndrojnë pothuajse ngjitur njëri-tjetrit të japin edhe sot e kësaj dite një përshtypje mbi bollëkun e atëhershëm të bimëve. Këta gjigantë lartësoheshin deri në 30 metra drejt qiellit.
Evro-Azia
Ajo pjesë e Evropës dhe Azisë që për nga kultura dhe historia e tyre janë të ndërlidhura ngushtë midis tyre.
Shtetet, territori i të cilave janë të shpërndara në dy kontinente janë:
Rusia: 23 % e territorit të Rusisë është në Evropë.
Turqia: 3 % e territorit të Turqisë është në Evropë.
Qytete
Qytete Evropiane kanë disa karakteristika të përbashkëta. Kështu p.sh për dallim nga qytete e kontinenteve tjera qytete metropole Evropiane nuk janë të orientuara në ndërtesa të larta. Ato më tepër shtrihen duke zënë sipërfaqe të mëdha dhe dke futur në gjirin e tyre edhe qytete që gjenden për rreth tyre. Për këtë shkakë edhe madhësia e qyteteve ndryshonë dukshëm nga rrethi i qytetit. Si do që të jetë si qytete më të mëdha të Evropës llogaritet të jenë Moska, Stambolli dhe Londra.
Shiko edhe
Flamuri i Evropës
Bashkimi Evropian
Shënime
Burim i të dhënave
Kontinente |
2172 | Shtetet janë forma të organizuara politike dhe të pushtetit brenda territoreve të caktuara.Çdo shtet i ka elementet dalluese:Territori,Kufijtë,Popullsia dhe kryeqyteti.
Histori
Krijimi i shteteve është rezultat i një procesi historik dhe sociologjik. Kur shoqëria farefisnore nuk ishte më kurrsesi në gjendje të rregullojë marrëdhëniet e reja që ishin krijuar, u bë hapi i fundit në drejtim të formimit të shtetit. Njerëzit që e kanë përjetuar këtë kapërcim cilësor, nuk kanë qenë të vetëdijshëm se nga parahistoria kanë hyrë në histori, nga fundi i periudhës së shkallës së barbarizmit në fillim të qytetrimit, nga organizimi farefisnor shoqëror në organizim shtetëror. Në fillim shteti mbante në vetvete mbeturina të shumta të sisitemit farefisnor. Mirëpo, pasi u formua, ai e përshpejtoi likuidimin e këtyre mbeturinave, duke afirmuar sistemin e ri.<ref>Avni K. Këpuska, "QENËSIA E TERRITORIT DHE E KUFIJVE ETNIKË AUTOKTONË TË KOSOVËS", fq.63, botimi i tretë, Prishtinë 2004</tt></ref>
Krijimi i shtetit
Sipas Adam Fergusonit, një tezë e cila vazhdon te ruaj kontinuitetin gjatë tërë historisë së mendimit politik thotë: shteti i kuptuar si një rregullim politik i një bashkësie, krijohet me shthurjen e bashkësisë së parë primitive që bazohej në lidhje gjinore dhe me formimin e bashkësive me të mëdha, që u krijuar me bashkimin e më shumë grupeve gjinore me qëllim te mbijeteses se brendshme dhe mbrojtjes nga rreziqet e jashtme.
Tipat e pushtetit legjitim sipas Weberit
Pushteti tradicional
Legjitimitetin e vet e mbështet në zakone të lashta dhe rregulla të pashkruara, të cilat për anëtarët e grupit janë "të shenjta". Tipi më i pastër i pushtetit tradicional është pushteti PATRIARKAL. Njerëzit nënshtrohen, duke iu nënshtruar zakoneve dhe traditës -në stilin- "gjithmonë ka qenë kështu". Shembull i pushtetit tradicional është pushteti i zotit të shtëpisë, pushteti i kryetarit të fisit, mbretërve dhe principatave mesjetare etj. Dëgjueshmëria e anëtarëve të grupit me pushtet tradiciona, buron nga cilësitë njerëzore të prijësit, që janë të kombinuara me respektin ndaj origjinës së tij. Përmbajtjen e urdhërave që vijnë nga prijësi, e përcaktojnë normat tradicionale, kështu që tejkalimi dhe mosrespektimi eventual i atyre normave, do të rrezikonte legjitimitetin e pushtetit të tij. Përveç normave të traditës, sjelljet e prijësit i kufizon edhe ajo që në rastin konkret e imponon ndjenjën e korrektësisë dhe drejtësisë në veprimin e tij.
Pushteti ligjor (legalo-racional)
Tipi më i pastër i këtij pushteti është pushteti BUROKRATIK. Grupi udhëheqës mund të jetë i zgjedhur ose i caktuar. Aparati përbëhet nga nëpunësit, të cilët i emëron organi më i lartë. Ata të cilët i nënshtrohen janë anëtarë të grupit, qytetarë, kolegë. Dëgjueshmëria qytetare nuk i kushtohet individit, i cili e uzurpon të drejtën që diçka të kërkojë, pos rregullave të caktuara, ligjit. Legjitimiteti i këtij tipi të pushtetit mbështetet në rregulla eksplicite dhe procedura racionale, të cilat i definon obligimet dhe të drejtat. Pra, këtu individi dhe grupi nuk i nënshtrohet personit, por ligjit. Aparatin udhëheqes te këtij tipi të pushtetit, Veberi e përshkruan si burokraci. Shumica e sistemeve politike bashkëkohore i përkasin këtij tipi të pushtetit.
Pushteti karizmatik
Ne pushtetin karizmatik kemi te bejme me besimin e dogmat te nenshtruesve
i cili pushtetine mer nga karizma qe besohet se ka forca mbi natyrshme dhe
egziston nje ndryshim i vetedijes se nenshtruesve te ketij sitemi te cilet e ndejne veten
me e ulete dhe kan frige nga hynia apo shkopi magjik i liderit karizmatik kjo kryesisht kishte te bej me at kategori shoqrerore primitive e cila simbas teoris se Ogys Kontit socioulogu pozitivist francez, nuk kishir kaluar fazen fazen teologjike dhe as at
pra kryesisht ka te baj me magjistar profet dhe njerzei qe mendohej qe kishin force mbinatyrore.
Burimi i të dhënave
Shiko dhe këtë
Lista e shteteve
Fjalori juridik
Politikë
fa:دولت
frp:Payis (L)
id:Negara |
2174 | Politika, fjala vjen nga greqishtja pólis, "shtet qytet" apo "bashkësi e shumfishtë". Politika është përgjigje ndaj problemeve te shoqërisë me ane te vendimeve te detyrueshme për gjithë shoqërinë, është marrëdhënie ndermjet njerëzve, grupeve a shoqërive lidhur me vendime a mosvendime te detyrueshme për gjithë shoqërinë ose ndermjet shoqërive si dhe për zbatimin dhe ndryshimin e këtyre vendimeve.
Konceptimi i politikes sipas Max Weber : "synimi për pjesmarrje ne pushtet ose për ndikim ne shpërndarjen e pushtetit qofte nepermjet shteteve, qofte brenda nje shteti ndermjet grupeve me pushtet te cilat i përfshin ai... kush ben politike synon pushtet".
Politika është një proces me të cilin grupe njerëzish të marrin vendime kolektive. Termi është aplikuar në përgjithësi sjelljen brenda qeverive civile, por politika ka qenë vëzhguar në ndërveprime të tjera të grupit, duke përfshirë institucionet e koorporatave, akademike dhe fetare. Ai përbëhet nga "marrëdhëniet shoqërore duke përfshirë autoritetin ose fuqinë" dhe i referohet për rregullimin e një njësie politike,dhe në metodat dhe taktikat e përdorura për të formuluar dhe zbatuar nga politika.
Fjala "Politikë" vjen nga fjala greke Πολιτικά (Politika) nga i mençur (adj.), modeluar mbi punët "e Aristotelit, e shtetit", emri i të librit të tij për qeverisjen dhe qeverive, që ishte dhënë në mesin e shekullit të 15-anglisht ""Polettiques Latinised". Në latinisht, kjo ishte "politicus" dhe në frëngjisht "politique". Kështu ajo u bë "politikë" në anglishten e Mesme.
Organizimi politik
Apolitizmi
Politikani
Politika Qendrore |