Update parquet files

.gitattributes

@@ -1,27 +0,0 @@
-*.7z filter=lfs diff=lfs merge=lfs -text
-*.arrow filter=lfs diff=lfs merge=lfs -text
-*.bin filter=lfs diff=lfs merge=lfs -text
-*.bin.* filter=lfs diff=lfs merge=lfs -text
-*.bz2 filter=lfs diff=lfs merge=lfs -text
-*.ftz filter=lfs diff=lfs merge=lfs -text
-*.gz filter=lfs diff=lfs merge=lfs -text
-*.h5 filter=lfs diff=lfs merge=lfs -text
-*.joblib filter=lfs diff=lfs merge=lfs -text
-*.lfs.* filter=lfs diff=lfs merge=lfs -text
-*.model filter=lfs diff=lfs merge=lfs -text
-*.msgpack filter=lfs diff=lfs merge=lfs -text
-*.onnx filter=lfs diff=lfs merge=lfs -text
-*.ot filter=lfs diff=lfs merge=lfs -text
-*.parquet filter=lfs diff=lfs merge=lfs -text
-*.pb filter=lfs diff=lfs merge=lfs -text
-*.pt filter=lfs diff=lfs merge=lfs -text
-*.pth filter=lfs diff=lfs merge=lfs -text
-*.rar filter=lfs diff=lfs merge=lfs -text
-saved_model/**/* filter=lfs diff=lfs merge=lfs -text
-*.tar.* filter=lfs diff=lfs merge=lfs -text
-*.tflite filter=lfs diff=lfs merge=lfs -text
-*.tgz filter=lfs diff=lfs merge=lfs -text
-*.xz filter=lfs diff=lfs merge=lfs -text
-*.zip filter=lfs diff=lfs merge=lfs -text
-*.zstandard filter=lfs diff=lfs merge=lfs -text
-*tfevents* filter=lfs diff=lfs merge=lfs -text

Lectura-favorita-quechua-cusco-2019.txt

@@ -1,1329 +0,0 @@
-2019
-
-Ñawinchanapaq
-munay qillqasqakuna
-
-Qusqu Qullaw qhichwa simi
-
-Flor Aideé Pablo Medina
-Ministra de Educación del Perú
-Guido Alfredo Rospigliosi Galindo
-Viceministro de Gestión Institucional
-Ana Patricia Andrade Pacora
-Viceministra de Gestión Pedagógica
-José Carlos Chávez Cuentas
-Secretario de Planificación Estratégica
-Humberto Hildebrando Pérez León Ibáñez
-Jefe de la Oficina de Medición de la Calidad de los Aprendizajes
-“Ñawinchanapaq munay qillqasqakuna 2019”
-Responsables de la publicación
-Jorge Martín Talancha De La Cruz (coordinador)
-Tania Pacheco Valenzuela
-Edgar Sanga Calamullo
-Hermenegildo Espejo Apikai
-Wilder Rodríguez Gonzales
-Jainor Saavedra Salas
-Luz Huanca Sivana
-Pamela Jiménez Lizama
-Autores y/o recopiladores de textos ganadores del “I Concurso de textos para Mis lecturas favoritas”
-Rómulo Quispe Soto (“Tumi llaqtapa muchusqanmanta”)
-Julio D. Auccaylle Delgado (“Iskay phiña mayukunamanta”)
-Esta publicación es el producto final del esfuerzo institucional de la UMC por medio de sus diferentes equipos de
-especialistas.
-Primer edición, julio 2019
-Tiraje: 7,776 ejemplares
-Impresión: Enotria S.A.
-Av. Nicolás Ayllón N° 2890, Ate - Lima
-Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N° 2019-07601
-© Ministerio de Educación del Perú
-Calle Del Comercio N° 193, San Borja
-Lima - Perú
-Teléfono: 615-5800
-www.gob.pe/minedu
-Citar esta publicación de la siguiente manera:
-Ministerio de Educación del Perú. (2019). Ñawinchanapaq munay qillqasqakuna 2019. Lima: Oficina de Medición de la Calidad de
-los Aprendizajes.
-
-Ancha munasqa wawa:
-Kaymi “Nawinchanapaq munay qillasqakuna 2019” sutiyuq mayt’u
-kachkan.
-Kay mat’upim tarinki munay willakuykunata, harawiykunata,
-historieta nisqata, huk qillqasqakuna ima. Chayninam hamp’atuwan
-tupay allinchus icha manachus, chaymantapas qillqasqa kachkan.
-Tipun sutiyuq ñawpa llaqtamantapas munay willakuy kachkallantaq.
-Wakin simikuna mana chinkananpaq imatachus rurachkanku,
-chaymantapas noticia nisqa kachkallantaq.
-Hinallataqmi, qayna wata “Ñawinchanapaq Munaq Qillqasqakuna
-Ñawpaq Atipanakuy” apakurqan. Chay atipanakuypaqmi achka
-hamawt’akuna qillqasqakunata apachimurqanku. Chaykunamanta
-llalliq qillqasqakunata akllaspam kay mayt’uman churallaykutaq.
-Chaymantapas, sapanka qillqasqam ruranakunayuq kachkan. Chay
-ruranakunataqa, hamawt’aykiwan kuska, yachay wasipi llamk’anki.
-Wakintataq, mama taytaykiwan yanapachikuspa, wasiykipi
-llamk’allankitaq. Chaykunawanmi tukuy qillqasqakuna hamut’aytaqa
-astawanña atinki.
-Chaykunatam tukuy sunquykuwan
-munayniykipaqhina kanman.
-
-qampaq
-
-rurayku.
-
-Ichapas
-
-Oficina de Medición de la Calidad de los Aprendizajes (UMC)
-
-Hamp’atumantam wawakuna
-rimachkanku. Chayta
-ñawinchasunchik.
-
-Llaqtanchikkunapi
-hamp’atupa willakuyninkuna
-Ñuqan Soraro kani. Asháninka llaqtaykupiqa, paray
-pachapichus mayu patakunapi hamp’atu k’ar k’aryan
-chayqa, mayu pisiyanantam willakuchkan. Chaymi runaqa
-challwaq rinku.
-Ichaqa, ch’akiriy pachakunapi sach’a sunqukunapi
-k’ar k’aryan chayñataq parata mañakuchkan.
-Hunt’akunpunitaqmi chay nisqayku. Hinallataq, yurakuna
-t’ikay pachapi, ch’umpiniraq hamp’atuta rikuyku chayqa, ña
-uywakuna hap’imuy pachaña.
-
-Ñuqapa sutiymi Shekut,
-Awajun llaqtamanta.
-Ñuqaykupaqqa, hamp’atu
-kallpawan k’ar k’aryan
-chayqa, parananpaqmi.
-Hinallataq, wasi ukhupi
-hatun hamp’atuta
-rikuspaqa, piñiykuchá
-wañunqa, nispañataq niyku.
-Chaynataqa k’ar k’aryan,
-mayqin millay runachus
-layqachiwaptinkum. Ichaqa,
-huch’uy hamp’atuchatachus
-rikuyku chayqa, manam
-imapas kanqachu,
-niykuñataq.
-
-Ñuqapa sutiyñataq Soy Sani. Shipibo llaqtamanta.
-Ñuqaykupaqqa, huchuy hamp’atuchachus k’ar
-k’aryan chayqa, parananpaqmi. Hatun hamp’atu k’ar
-k’aryan chayñataq, nisuta paraspam mayutaraq unu
-phuqchikunqa, niyku.
-Hinallataq, warmi warmachachus q’illu qhasquyuq
-hamp’atuwan tupan chayqa, allin away yachaq kanqa.
-Chayraykum, mama taytan piripiri yurapa unuchanwan
-ñawinman sut’uykachinku, hamp’atuwantaq makinta
-qhaqunku. Chaymantataq, warmaqa iskay simana hina
-pisichallata mikhun.
-
-4
-
-Ñuqan Phaxsi kani, aymara
-llaqtamanta. Chakra yapuy
-pachapi uqi llimp’iyuq
-hamp’atuta rikuyku chayqa,
-allin watam kanqa, nispa niyku.
-Huch’uy qillu hamp’atutachus
-rikuyku chayñataq, ch’aki
-wata kanqa.
-Tutakunapichus, kallpawan
-hamp’atu k’ar k’aryan chayqa,
-paramunanta willakun. Hatun
-hampatu rikuyqa qullqin. Wasi
-qayllakunapichus rikhurin
-chayqa, uywachus icha
-mikhuychus allin qullqiman
-qhatukunqa.
-
-Ñuqan Sayri kani, qhichwa llaqtamanta.
-Ñuqaykupaqqa, hamp’atuta qullqin.
-Hatun q’illu hamp’atuchus wasi ukhuman
-haykurqun chayqa, wasiyuqmi achka
-qullqita chaskinqa.
-Hinallataq, chakrapi hatun hamp’atuwan
-tupaspaqa, allinta kunan wata
-chakra rurunqa. Ichaqa, huch’uy
-q’umir hamp’atuchawan tupayku
-chayqa, parañataq mana kanqachu.
-Chayraykutaq mikhuykunapas mana
-allintachu rurunqa. Chaymantapas,
-hamp’atu unayta k’ar k’aryaykuptinqa,
-allinta chay watapi paranqa.
-
-Ruranakuna
-1
-
-Qillqasqamanhina, kay tawlata hunt’apay. Manachus ima yuyaytapas wakin hunt’apanapaq
-tarinki chayqa, hina ch’usaqllata saqinki.
-Hamp’atu k’ar k’aryaspa, ¿imatataq willakun?
-
-Hamp’atuq sayaynin, ¿imatataq willakun?
-
-Aymara
-
-Shipibo
-
-Qhichwa
-
-Awajún
-
-Asháninka
-
-2
-
-Kunanqa, tawla huntasqaykiwan yanapachikuspa, kay tapukuykunata hunt’achiy.
-a
-
-3
-
-Hamp’atu k’ar k’aryaptin, aymara warmapa
-nisqan awajún warmapa nisqanwan, ¿imapitaq
-rikch’akunku?
-
-ch Hatun hamp’atumanta rimaspari, qhichwa
-
-warmapa nisqan, shipibo warma nisqanwan,
-¿imapitaq huqniray kanku?
-
-Willkapa rimasqanta ñawinchay.
-Qillqasqamanhina, ¿ima nispataq Suraru
-Willkata kutichinman?
-
-Willka
-
-Huk kutinmi
-yunkapi, mayuta
-unu aysamuq riptiy
-achka hamp’atukuna
-kar karyaykuptin
-anchata
-mancharikuni.
-
-Soraro
-Asháninka wawa
-
-4
-
-¿Imakunatawantaq aylluykipi hamp’atu willakun? Mama taytaykitapas kuraq runakunatapas
-tapurikuy. Chaymantataq, huk raphipi qillqaspa yachay wasipi masichaykikunawan
-ñawinchaychik.
-
-5
-
-Asnumanta Atuqmantawan
-Huk kutinsi, uwihanpa chinkasqanrayku, tayta Philikuqa
-warminpuwan llakisqa kasqaku.
-
-Sapa tutanmi uwihanchik
-chinkachkan. Chay millay atuqta
-hap’irqusunpuni.
-
-Arí, mamáy Antuka. Atuqta
-manchachinanpaq, uwiha
-kancha punkupi asnunchikta
-watasunchik.
-
-Ñuqaqa imaymanata q’ipisqa nisuta llamk’ani. Ichaqa,
-uywaqiykuna mana allintachu qhawariwanku. Aswanmi
-yarqaypi ch’achachiwanku.
-
-Qunqayllas huk atuq kancha punkupi
-rikhurirqusqa...
-
-Atuq astawan rimapayaptinsi asnupas
-rimayta qallaripusqa.
-
-Mariyanuqa astawansi llakirikun. Chayta
-rikuspas atuqqa kayta nisqa.
-
-Allinllachu, masiy Mariyanu,
-¿sapallaykichu rimakuchkanki?
-
-Wakapa allinta mikhunanpaq
-nisuta llamk’anki. Qamtaq tullullaña
-kachkanki.
-
-Masiy Mariyanu, sumaq
-q’achu mikhukamunaykipaq
-paskarqusayki.
-
-Ichaqa, asnuqa manas rimayta munanchu.
-
-Arí, wawqiy. Uywaqiykunaqa
-manachushina ñuqata munawankuchu.
-
-Ichaqa, asnuq nisqantas atuqqa mana hunt’asqachu.
-
-Ha, ha, ha. Uqi
-uwihachata
-apakusaq. Wirachan
-kachkasqa.
-
-Tayta Philikuqa sukha pampapi mikhusaqtas asnuta tarimusqa.
-
-Yaw Mariyanu, kaypimá
-sumaqta mikhuspa
-kachkasqanki. ¿Maymi waskha?
-Chay huchaykimantam
-aswanta llamk’anki.
-
-6
-
-Chay tutaqa, Mariyanu sutiyuq asnuqa, llakisqas uwiha
-kancha punkupi kayhinata rimapakusqa:
-
-Anchata
-añaychakuyki, wawqiy atuq.
-Munaspaqa huk uwihacha apakuy,
-ichaqa ama uqi kaqtaqa apankichu.
-
-Illarimuytaqa, mama Antukas uwiha kanchata haykusqa...
-
-...¡Manam uqi uwihapas
-asnupas kankuchu!
-
-Mariyanuqa, p’unchawnintinsi q’achuta q’ipiykun.
-
-Wasaymi
-nanayuwachkan.
-Atuqpa huchanpi
-ñak’arichkani.
-
-Chay tutaqa, atuqsi rikhuriqullantaq...
-
-Ichaqa, wakmantas atuqqa asnuta
-qiquykullantaq.
-
-Allinllachu, wawqiy Mariyanu. ¿Kunan
-tutatapas yanapanakullasuntami, riki?
-
-Ama phiñakuychu, wawqiy Mariyanu.
-Kunanqa aswan karuta mikhuq
-rinki. Hinapiqa uywaqiyki mana
-tarisunkichu.
-
-Manam kunantawanqa
-qiquwankiñachu. Huchaykipi
-nisuta llamk’ayachiwanku.
-
-Atuqqa, yuraq uwihatapunis waskhantinta
-aparqullasqataq. Llakisqas uywaqinkuqa
-rimanku.
-
-Chay uwihataqa mikhuy Waskhanchikpas
-rantinanchikpaqmi
-mana kapunchu.
-qhatunanchik karqan. Mana
-qullqiyuq rikuyukunchik.
-
-Ya. Allinmi. Ichaqa,
-waskhatapas yuraq
-uwihatapas amapuni apankichu.
-
-Mariyanutaqa maskhaspas taripullasqakutaq. Paytaqsi
-uywaqinkuna llakipi kasqankuta rikuspa, llapanta willapusqa.
-
-Chaysi, asnuqa nisqa: ama llakikuychikchu ñuqa waskhata
-atuqtawan apamusaq, nispa.
-
-Huchaykunata pampachaykuwaychik, ama hina
-kaychikchu. Chay atuqmi yukaykuwan.
-Mikhuq rinaypaq paskiwaspam, uwihata
-waskhatawan apakuq karqan.
-¿Ima ninkin,
-yaw asnu?
-
-¿Imaynatataq
-chaytari ruranki?
-Kinuwa p’isqiwan llusirquwaychik.
-Hina llusisqa mach’aynin kinrayta rispa
-kumparayasaq. Atuqqa wañusqa kanaypaq iñinqa.
-
-Atuqqa uñankunapuwan Mariyanuta kumparayasaqta tarisqaku.
-
-¡Akakallaw! Mariyanu
-wañupusqa. Ichaqa
-achka aychanchik kanqa.
-Wasiman apakusunchik.
-
-¡Kurupusasqañam!
-Waskhawan watakuspa
-llapanchik chutasunchik.
-
-Arí. Ichaqa nisu
-llasachá kachkan.
-
-Atuqkuna wiqawninkuman waskhawan watakuspa chutananku
-kachkaptiñas, qunqaylla sayarirqusqa, asnuqa aysatamusqa.
-
-¡Ay…! Umachayta.
-
-¡Achakáw!
-wasachayta.
-
-¡Qasiy, Mariyanu!
-Amaña kayta
-rurawaykuchu.
-
-Chay p’unchawmantas atuqqa mana Mariyanuta yukasqañachu, uwihatapas mana apasqañachu.
-
-Mana allin uywasqanchikmi
-ñuqanchikpapas huchanchik.
-Kunanmantaqa allinta
-mikhuchisunchik.
-
-¡Hihaw! kaymá allin
-kawsakuyqa.
-Mariyanu, atuqta
-wanachisqaykimanta,
-anchata añaychakuyki.
-
-Kunankamapas asnuqa llamk’allanpunis, ichaqa allintas mikhunpas samakunpas.
-
-7
-
-Ruranakuna
-
-1 Kay tapukuykunata kutichiy:
-a
-
-¿Imaraykutaq Mariyanu asnuri uywaqinku mana khuyanankupaq iñisqa?
-
-ch ¿Imapaqtaq tayta Philikuwan mama Antukawan uwiha kancha punkupi asnuta watasqaku?
-
-chh Ñawpaq kutillaraq tupaspari, ¿imaynatataq atuq Mariyanuta yukasqa?
-
-2
-
-Kay qillqasqapi imakunachus kasqa, chaymanhina urapi rimaykunata ñiqichay.
-1 yupaymanta 6 yupaykama qillqanki.
-Atuqqa uwiha kanchaman haykunanpaq Mariyanuta yukasqa.
-Mach’ayninkuman aysanankupaq atuqkunaqa Mariyanuta waskhawan watasqaku.
-Uwiha kancha punkupi uywaqinku asnuta watasqaku.
-Mariyanuqa atuqwan imaymana rurasqankuta willakapusqa.
-Philiku Antukawan aswan achka q’achuta Mariyanuta qipiykachisqaku.
-Mariyanuqa atuqkunata asyasqa, waskhatapas apanpusqa.
-
-8
-
-3
-
-Imaynachus kasqankumanhina, urapi simikunapa qayllanpi “atuq” icha “asnu” sutita
-qillqay.
-Yuyaysapa
-
-Llamk’aysapa
-
-Khuyakuq
-
-Mich’a
-
-Yanapakuq
-
-		
-
-Kallpasapa 		
-
-Yukakuq
-
-4
-
-Llulla
-
-Kimsa warmakunam atuqmanta Mariyanumantawan kayhinata rimasqaku:
-Mariyanupa
-atuqchakunata
-aysatamusqanmi
-ñuqapaqqa
-mana allinchu.
-
-Chay Mariyanu
-atuqkunata
-wanachisqanqa
-ñuqapaq
-allinpuni.
-
-Ñuqapaqñataq,
-atuqpas
-asnupas
-millaykama
-kasqaku.
-
-Luwisa
-
-Antuku
-
-Amaliya
-
-¿Mayqin warmapa rimasqantataq allinmi ninki? Imaraykuchus allin kasqanta
-urapi mast’ariy.
-
-9
-
-¿Imaynatataq kuru wañuchiq hampita rurasunman?
-Chakranchiskunapiqa, kanmi tarpukusqanchikkuna mikhuq kurukuna. Chay kurukunapaq
-hampi rurayta yachasunchik. Pachamamanchikta mana unquchiqmi chay hampiqa kanan.
-
-¿Imakunataq kanan?
-
-•
-•
-•
-•
-•
-
-Iskay hatun siwilla
-Chunka hayaq uchu
-Iskay uma ahus
-Huk huch’uy jabón nisqa
-Iskay winku unu
-
-•
-•
-•
-•
-•
-
-Kuchuna
-Iskay puruña
-Tilapas plastikupas
-Maran utaq kutana
-Suysuna, qhitunapuwan
-
-¿Imakunatataq rurasunchik?
-
-1
-
-2
-
-Adaptado de: http://www.ipade.org.ni/images/portadas/libro_desarrollo_economico/INSECTICIDAS.pdf
-
-Uchuta, ahusta, siwillatawan
-ñut’uta pikarquspa, sapaq
-sapaqllata maranpi saqtarqusun.
-
-4
-
-5
-
-Tilawanpas plástico nisqawanpas
-puruñata kirpaykusun. Hinataqa
-kirpana, wasintinta asnay mana
-atinanpaqmi.
-
-6
-
-Llapan taqrusqanchikta
-huk tuta puñuchisun.
-Paqaristinpaqqa, chhapan
-pachanman tiyaykunqa.
-Kunanqa, suysunawanñataq chay
-taqruta huk kaq puruñaman
-suysurqusun. Hinapim
-chhapankuna qhipanqa.
-
-Chay mana chhapayuq unumantaq
-jabón nisqata pikaykusun.
-Chaymantataq, jabón nisqapa
-chullunankama qaywisun. Jabón
-nisqataqa churana, yurakunapa
-raphinman hampi k’askananpaqmi.
-
-¿Imaynatataq tarpusqaman hampita churana?
-
-Chay hampiri, ¿imanantaq kuruta?
-
-Chay hampi rurasqanchikpa kuskanninta,
-20 winku unuwan taqrurqusun. Chaytataq
-tarpusqanchik yurapa raphinman ch’allaykusun.
-Pichqa p’unchaw qhipatachus kurukuna kanqaraq
-chayqa, yapamanta ch’allarqullasuntaq. Manam
-sapa p’unchawchu ch’allana. Sapa p’unchaw
-ch’allasqaqa yurakunañataqmi ch’akirqunman. Inti
-haykuytapas tutatapas hampita ch’allaqtinchikqa
-aswan allinmi kanqa.
-
-Uchuqa anchatam hayan. Aswantaraq
-uchuta, ahuswan, siwillawan ima
-taqruqtinchikqa sinchitapuni hayan.
-Chaykunawan hampi rurasqanchikta
-kuru mikhun chayqa, nisutam hayaykun.
-Chayhinata hayaptinmi, kuruqa raphi
-mikhuyta mana munapunchu.
-
-!
-10
-
-Kunanqa, llapan saqtasqata
-huknin puruñaman hich’aykusun.
-Hawanmantaq, unuta hich’aykuspa,
-allinta taqrukunankama qaywisun.
-
-3
-
-Ama kurkuykimanpas ñawikimanpas kay hampiwanqa tupachinkichu, anchatam k’arachikun.
-
-Ruranakuna
-1
-
-Tapukuykunata kutichiy.
-a
-
-Qillqasqamanhina, ¿imaraykutaq kurukunari raphi mikhuyta mana munapunkuñachu?
-
-ch Qillqasqamanhina, ¿imaraykutaq mana sapa p’unchawchu yurakunamanri hampita ch’allana?
-
-2
-
-Kay qillqasqapi imakunatachus qati qatillata rurana kasqa, chaymanhina urapi
-rimaykunata ñiqichay. 1 yupaymanta 6 yupaykama qillqanki.
-Hampi mana qhilliyuq kananpaq unuta suysurqusun.
-Uchuta, ahusta, siwillatawan sapaq sapaqpi saqtarqusun.
-Jabón nisqata pikaykusun, chaymantataq unuwan chullunankama qaywisun.
-Llapan taqrusqayuq unuta huk tuta puñuchisun.
-Tilawanpas plástico nisqawanpas unuyuq puruñata kirpaykusun.
-Llapan saqtasqata puriñaman hich’aykuspa, unuta talliykusun.
-
-3
-
-Saraqa taytantas hampi rurayta yanapasqa.
-Chay hampimanqa uchuta, ahusta, siwillata
-ima churayku, ichaqa, paqaristinqa,
-kurukunaqa mikhullaskanku.
-
-Hampita ruraspari, ¿imapitaq Sara taytanwan pantankuman karqan?
-
-4
-
-Waturikamuy.
-Imawanñataqchus kuru hampita rurawaq, chayta mama taytaykita huk runatapas
-tapukamuy. Chaytataq qillqana mayt’uykipi qillqaspa, masichaykikunapaq yachay
-wasipi ñawinchay.
-
-11
-
-Qhawariy, kay periódico
-nisqata rantimuni. Chaypi
-huk awichukunaq simikuna
-yachachisqankumanta
-willakuchkan.
-
-10
-
-RIMAYNINCHIK
-
-Hinallataq, wakin uywakuna
-yanapakuq kasqankumantapas
-willakuchkan.
-Ñawinchasunchik.
-
-2018 watapi, qhapaq raymi killapa, 31 p’unchawninpi
-
-Lima llaqta. Programa Pensión 65 nisqapi kaq
-awichukunas wakin chinkanayaq simikunata
-kawsarichichkanku. Kay chinkanayaq simikunas
-jaqaru, kukama kukamiriyapuwan kanku.
-Jaqaru simitaqa Tupe llaqtallapis rimanku. Kay
-Tupe llaqtaqa Limapi kaq Yauyos provincia
-nisqapis kachkan. Chaypis 63 kuraq awichukuna
-sut’i willakuykunata, aranwaykunata ima jaqaru
-simipi willaspa warmakunata yachachichkanku.
-Aswantapas, lliklla awayta, chakrapi llamk’ayta,
-tusuykunatapas yachachillankutaq, chaykunawan
-kawsayninkupas siminkupas aswan kallpachasqa
-kananpaq.
-Hinallataqsi, Loreto suyupi kaq San Juan
-Bautista llaqtapi, Nauta llaqtapipas kukama
-kukumiria simitañataq pusaq awichukuna
-yachachillachkankutaq. Paykunaqa kay simita
-yachachinku mayupi challwaspa, hampiq
-qurakunata
-riqsichispa,
-takispa
-tususpa
-imañanataq.
-
-Ministro de Cultura umalliq kayhinata rimarisqa: “Huk
-simichus mana wañunchu chayqa, kay simi rimaq
-runakunapa kawsayninpas manam wañunchu. Paykunam
-imaynatachus kawsana, imaynatachus Pachamamanchikta
-qhawarina chaykunata yachachiwanchis”, nispa.
-Perú suyupiqa 48 simikuraqmi kachkan. Chaykunamantam
-21 simikuna chinkapuchkanña. Kay simikunaqa manam
-chinkanañnachu. Huk simi chinkaptinqa, huk niray
-kawsaymi chinkallantaq
-
-K’allakunapa sach’akuna tarpusqankutas yachanku
-Brasil suyu. Kay suyupiqa, arawkariya
-sutiyuq sach’as chinkanayapuchkan. Ichaqa,
-Amazonía suyupi kaq k’allakunas kay sach’a
-mana chinkananpaq yanapakunku. Chaytas huk
-investigación nisqata ruraspa tarinku.
-
-k’allakunaqa aswansi arawkariyata yanapan. ¿Imaynatataq
-yanapan? K’allakunas rurunta mikhunku. Ichaqa manas
-llapantachu mikhunku. Saksarqunku chayqa, kuska
-kuskanta mikhuspas rurutaqa wikch’upunku. Kayhinatam
-t’aqwiriq Guillermo Blanco, willakun: “Qhawaptiykun,
-Kunankamapas, k’allaqa arawkariya sach’a chay kuskan mikhusqa rurumantaqa ñawpaqta sumaqta
-wañuchiqmi, nispas rimaq kasqaku. Ichaqa, kay yuracha wach’imun, mana mikhusqa rurumantataq
-qhipataña wach’imun”, nispa.
-k’allaqa manas kikin sach’apichu rurutaqa mikhun.
-Karuta apaspas chaypiña mikhun. Mana mikhuyta
-tukuspataq pampaman wikch’upunku. Chaykunapitaq
-Musuq arawkariya wiñamun.
-Kay investigación ruraqkunas, kayhinata nisqaku.
-“Pachamamanchik mana unqunanpaqqa, uywatapas
-runatapas sumaqtan uywananchik”, nispa
-
-12
-
-Adaptado de: https://larepublica.pe/sociedad/1388578-pension-65-adultos-mayores-ensenan-ninos-lenguas-peligro-extincion-ministerio-desarrollo-e-inclusion-social-escolares
-https://www.agenciasinc.es/Noticias/Los-loros-colaboran-en-la-expansion-de-la-araucaria-brasilena
-
-Chinkanayaq simikunatas awichukuna warmakunata
-yachachichkanku
-
-Ruranakuna
-1
-
-“Chinkanayaq simikunatas awichukuna warmakunata yachachichkanku” sutiyuq
-qillqasqata ñawinchay.
-a
-
-Kunanqa, kay tawlata hunt’apay.
-
-¿Pikunamantataq kay qillqasqa rimachkan?
-
-¿May llaqtakunapitaq kay qillqasqapa
-willakusqan kasqa?
-
-ch Kay qillqasqata ñawinchaspas tayta Evaristo kayhinata nisqa:
-Imaynam kuraq taytakuna jaqaru
-simita wawakunata yachachichkanku,
-kaqllatataqmi wakin llaqtakunapipas
-taytakuna siminkuta yachachinanku.
-Evaristo
-
-Tayta Evaristo rimasqanta, ¿qam allinmi niwaqchu? ¿Imarayku?
-
-2
-
-Iskaynin qillqasqakunapa willakusqanmanhina, tawlapi tapukuykunata kutichiy.
-Chinkanayaq simikunatas
-awichukuna warmakunata
-yachachichkanku.
-
-K’allakunapa sach’akuna tarpuq
-kasqankutas tarinku.
-
-¿Imataq chinkaypi
-kachkan?
-¿Imatataq mana
-chinkananpaq
-rurachkanku?
-
-3
-
-Ima uywachus icha ima yurachus llaqtaykipi chinkanayachkan, ¿chayta yachanki?
-¿Imatataq mana chinkapunanpaq rurawaq? Kutichiyniykita mast’ariy.
-
-13
-
-Unu raymichana WAKA
-
-Qusqu suyunchikpim Tipun sutiyuq munay centro arqueológico nisqa kachkan.
-Inkakunapa kawsasqan pachapiraqsi Tipuntaqa rurasqaku. Ingeniero nisqakunan
-kayninata ninku: Tipuntaqa rurasqaku, chakrata qarpaspa imaynatachus unuta rakina, chay
-riqsichiwananchikpaqmi, nispa.
-
-Maypis Tipun unu paqarin
-Tipunman chayamuq unuqa Apu Pachatusan urqupis
-paqarin. Chay urqumantapachas rumiwan yarqhakunata
-ruraspa qhata urayta unutaqa apayamusqaku. Ña pata
-patakunaman chayamuspaqa allpaq pachantañataq unuqa
-purimun, chaymantataq wakmanta rikhurillantaq.
-
-14
-
-TIPUN
-
-Imamantas sutin
-hamun
-
-PERÚ
-
-Historiador Luis Antonio Pardo
-nisqanmanhinaqa Tipun sutiqa
-“t’impuq unu” nisqamantas
-hamunman. Huknin quchaman
-phaqchaykuspanmi
-t’impusaqhina unuqa
-phullpuchkan. Chayraykus Tipun
-sutitaqa churankuman karqan.
-
-¿Imataq Tipunri kasqa?
-Historiador nisqakunapa t'aqwirisqankumanhinaqa,
-Tipunqa unu raymichana hatun wakas kanman karqan.
-Tipunqa Inkakunapa allin qawasqas kasqa, chaypi unuta
-ancha yupaychaywan qhawaspankurayku. Ancha
-chaninchasqa kaspas, mana usuchispalla, allintapuni
-qarpaytapas yachasqaku. Kunankamapas hatun
-chakrakunatam kay Tipun unuwanqa qarpachkankuraq.
-
-Imakunatawantaq
-Tipunmanta ninku
-Kikin pata pataman chayamuspaqa, unuqa
-tawaman rakikuspam munayta phaqchayamun.
-Chay phaqchaqpim unu raymita ruranku.
-Wakinmi ninku chay tawa phaqchaqkunaqa,
-tawantin suyupa rantinmi, nispa. Wakinqa,
-tawantin Ayar wawqikunapa rantinmi
-nispañataq rimanku.
-
-Adaptado de http://moleskinearquitectonico.blogspot.com/2009/07/tipon-el-agua-y-los-incas.htmlHYPERLINK; http://www.aputours.com/info_tipon.php
-
-QUSQU
-
-15
-
-Ruranakuna
-1
-
-Hunt’apay:
-Tipuntaqa rurasqaku
-Historiador nisqakunapa
-rimasqankumanhina
-Ingeniero nisqakunapa
-rimasqankumanhina
-
-2
-
-¿Imapaqtaq qillqasqa ruraqri kay siq’ita churanman karqan? Kutichiyniykita chimpuy.
-
-TIPUN
-QUSQU
-
-PERÚ
-
-a
-
-3
-
-Imaynachus Perú
-suyunchik kasqa chay
-qhawachiwananchikpaq.
-
-ch Perú suyupa
-mayninpichus Qusqu
-llaqta tarikun, chay
-riqsichiwananchikpaq.
-
-chh Mayqin suyupichus
-Tipun llaqta
-tarikun, chay
-rikuchiwananchikpaq.
-
-¿Imapaqtaq kay qillqasqata rurasqaku?(Panchu Luciyanawan kutichisqankuta qhaway)
-Kay qillqasqataqa
-rurasqaku, imaynatachus
-qharpanapaq
-yarqhakunata rurana,
-chay yachanapaqmi.
-Panchu
-
-Luciyana
-
-Ñuqapaqqa, kay
-qillqasqataqa rurasqaku,
-imaynachus Tipun kasqa,
-imapaqchus kay llaqtata
-rurasqaku, chaykuna
-riqsinapaqmi.
-
-¿Mayqin kaq warmapa rimasqantaq aswan chanin qampaq kanman? ¿Imarayku?
-
-16
-
-4
-
-Kay qillqasqata ñawinchay:
-
-Tampumach’ayqa inkakunapa kawsasqan pachapi rurasqaraqsi kasqa. Qusqu
-llaqtapa hawallanpim kachkan. Unuta raymichanapaqmi Tampumach’aytaqa
-rurasqaku, nispam wakinqa ninku. Sapa Inka samananpaqsi rurasqaku, nispañataq
-wakinqa ninku. Sutinqa iskay simi hukllasqamanta hamun: “Tampu” samana wasi
-“mach’ay” qaqa sikipi t’uqukuna.
-Tampumach’aymanqa, qallariyninpiqa huk
-yarqhallantam unu chayamun, chaymantataq
-iskay phaqchaqman rakikun. Chay phaqchaq
-patapim unutaqa raymichaku. Kunankamapas
-maypichus unu paqarisqantaqa manam
-pipas yachanchu. Ichaqa, unuqa kaqllam
-chayamuchkan. Chay unuwanmi huchuy
-chakrachakunata qarpachkankuraq.
-
-Tampumach’ay
-
-Kunanqa, Tipunmanta qillqasqata Tampumach’aymanta qillqasqatawan ñawinchaspa,
-kay tawlata hunt’ay:
-Tipón
-
-Tampumach’ay
-
-¿Imamantataq sutin
-paqarisqa?
-
-¿Imay pachapitaq
-rurasqaku?
-
-¿Maypitaq unuri
-paqarin?
-Kunan pachapiri,
-¿imatataq unuwan
-rurachkanku?
-
-5
-
-Chay tawlamanta akllaspa, imakunapichus rikch’akunku iskaynin qillqasqakuna,
-chayta qillqay.
-
-17
-
-Anemia unquymanta yacharisun
-Iskay sutiyuq simi: Kukupin, k’ipchan
-
-Luwismi Anawan hampina wasita risqaku. Chaypim anemia unquymanta kay willakuyta
-rikusqaku.
-
-Anacha, qhawariy.
-Hatun willakuyta
-k’asqachikqaku.
-Arí, Luwismi. Anemia unquymantam
-willakuchkan. Ñuqapas mamaywan
-hamuni. Kunanqa, imaymanata
-wasiypi wayk’unku.
-
-An… mamaypas hamurqanpaschá.
-¡Chayraykuchá huk
-mikhunakunata wayk’uchkan!
-
-Wasita ripuspas ñanpi Anawan Luwiswan kayhinata rimasqaku:
-Iskay kimsa p’unchawñam mamay
-yawarniyuqta, kukupinniyuqta
-ima wayk’uchkan. Anemia
-unquymanta qhaliyanapaqmi,
-nispam wayk’uchkan. Saykusqallata
-rikuwaspanmi, anemia unquyniyuq
-kanaypaq mamayqa yuyayukun.
-
-1
-
-Imaynayá kampas, Anita.
-Ñuqaqa qhalin chachkani.
-Chaymi yawarniyuq,
-kukupinniyuq mikhunataqa
-mana mikhunaychu. Yachay
-wasinchikmanpas allinmi
-richkani, tayta mamaytapas
-allintam llamk’aypi
-yanapachkani.
-
-3
-
-Chiqaqpaschá hampiqpa nisqan.
-Ichaqa, yawarniyuq, kukupinniyuq
-mikhunataqa manam munanichu.
-Manan millp’uyta atinichu.
-Munasqaytam ñuqaqa mikhunay,
-manam mamaypa
-munasqantachu.
-
-5
-
-18
-
-Luwis, mamaykipa nisqanqa
-chaninmi. Hampiqmi kayhinata
-nin: “Kukupinniyuq”, yawarniyuq
-mikhunaqa allinmi, yawarninchikman
-hierro nisqata apasqanrayku.
-Hierro nisqachus yawarninchikpi
-pisiyanman chayqa, anemia unquymi
-hap’iwasunman”, nispa.
-
-2
-
-Arí, ichaqa Hampiqpa
-nisqanmanhinaqa, kallpa wañuchus
-kanchis icha samapakunchikchus
-chayqa, manam unqusqa kasqanchikta
-yachanchikchu, mana imanchikpas
-nanawasqanchikrayku. Ichaqa, anemia
-unquyniyuqpas kachkasanchik. Kay
-unquyqa wiñananchiktam hark’akun,
-huk unquynunatapas apamun.
-
-4
-
-Ñuqapas yawarniyuq kukupinniyuq
-mikhunataqa manam munanichu. Ichaqa,
-munasqay mikhunawan taqruspam
-mikhuni. Qampas chayhinata mikhuwaqmi.
-Ñuqaqa aswanmi kukupinta mikhuyman
-anemia unquyniyuq kanaytaqa.
-
-6
-
-Ruranakuna
-1
-
-Anapa willakusqanmanhina, anemia unquyniyuq kaptinchik, ¿imaynataq
-kasunman?
-
-2
-
-Pichus maychus anemia unquyniyuq kanman chayri, ¿mayqin kaq mikhunanataq
-akllasunman?
-a
-
-Kukupin thiqtisqa arusniyuq,
-ispinaka t’akapayuq.
-
-ch
-
-Thiqtisqa papa arusniyuq,
-siwulla t’akapayuq.
-
-¿Imaraykutaq chay mikunata akllanman? kurichinaykipaq qillqasqata ñawinchay.
-
-3
-
-¿Imapaqtaq Hampina Wasipi chay qillqasqata churasqaku?
-a
-
-Anemia unquymanta rimanakuyman mink’ananpaq.
-
-ch Warmakunapa yawarnin qhawachiyta yuyarichinanpaq.
-chh Hierro nisqayuq mikhuykuna rakikunanta willananpaq.
-
-4
-
-Hampina Wasipi qillqasqa k’askachisqapim kay rimay kachkan:
-
-¡Qhali kaymi imamantapas ñawpaq!
-¿Ima niytataq kay rimay munachkan?
-
-5
-
-¿Llaqtaykipi anemia unquy qhaliyachiq huk mikuykuna kanchu? Yachachiqniykiwan
-watumuychik. Chaytataq huk raphipi qillqaspa wasiykiman apay. Chayta qhawaspa
-mikhuna wayk’unaykichikpaq.
-
-19
-
-Munay willakuykuna allin yachachiykunata quwanchik
-Kunan wataqa, wakin ayllukunapi mana allintachu allpa rurusqa. Chaymanta llakisqas wawakunaqa
-yachachiqwan yachay wasinkupi kayhinata rimasqaku:
-
-Yachay wasipi
-
-Wawakuna, ¿Imaraykutaq Pachamamanchik
-mana ñawpaq hinañachu allinta ruruchkan?
-Pisillata parasqanrayku.
-
-Mayukunapi pisilla unu
-kaptin mana chakra
-qarpanapaq unu aypanchu.
-
-Qampas kay qillqasqata ñawinchay.
-
-Chiqaqmi, wawakuna. Kunanqa,
-Pachamamanchikmanta munay
-willakuyta ñawinchasunchik.
-
-“Ñawinchanapaq Munay Qillqasqakuna Ñawpaq
-Atipanakuy” llalliqmanta akllasqa willakuy.
-
-Tumi llaqtapa muchusqanmanta
-
-Ichaqa, watanmanta watanmanqa, Tumi llaqta runakunaqa manas khuyakuywanchu, manataq
-yupaychaywanchu Pachamanchikta qhawaq kasqaku. Aswansi, mikhuykuna rurusqantapas
-hatuchaqllanta akllaspa huqariq kasqaku, khullu khulluntataqsi chakra pampapi wikch’urpariq
-kasqaku. Chaytataqsi ruphay atiykuq, uywakunapas thullkiykuq kasqaku.
-
-Chaykunata rikuspas, Pachamamaqa Tumi llaqtaman muchuyta chayachimusqa. Chaysi parata
-mana apachiptin tukuy mikhuykuna ch’akipusqa. Hinaptinsi Pachamamaqa mana rurupusqañachu.
-Qullqakunapi mikhuykuna waqaychasqankupas as asmantas tukukapusqa. Chayhinas yarqay,
-unquykuna ima chayamusqa. Chayta rikuspas, ancha llakisqa, Tumi Llaqta kamachikuqkuna
-huñunakuyman waqyachisqaku.
-
-—Manam kayhinataqa kawsasunmanchu. Imatapas rurananchikmi kanqa— nispas huknin runa rimarisqa.
-—¿Imatawantaq rurasunri? Apukunatapas tukuytañam para apachimunanpaq mañakunchik, ichaqa
-manam uyariwanchikchu- nispas hukñataq rimarisqa.
-—Wakinninchikmi huk llaqtakunata mikhuy maskhaq rinanchik. Llapanchikqa manan riyta atisunmanchu,
-ñanpichá wañunkuman— nispas yuyaq machulachañataq rimasqa.
-
-Chaysi, aswan qhali kaq waynakunata akllasqaku. Hinaspas waynakunaqa huknin Kamachikuq
-umalliqnintin, mikhuna maskhaq puririsqaku. Sayk’usqaña yarqasqaña kaspapas, kallpacharikuspas
-purinku.
-
-20
-
-Texto adaptado para fines pedagógicos. Título del texto: “T´umi Llaqta”. Autor/adaptador: Rómulo Quispe Soto.
-
-Ancha unay pachapiraqsi, Tumi Llaqtaqa allin qhapaq llaqta kasqa. Chakrakunapas waliqtas papata,
-uqata, saratapas, ruruq kasqa.
-
-Achka p’unchawña purisqankupis Qhapaq Suyu sutiyuq llaqtaman chayanku. Chaypis Tumi Llaqta
-kamachikuq runaqa llaqtanku muchuypi tarikusqanta willasqa. Chay llaki willakuyta uyarispas,
-Qhapaq suyu kamachikuy taytañataq nisqa: “Wawqiykuna, manam Pachamamanchiktaqa
-phiñachinachu. Aswanmi mikhuy quwasqanchikmanta añaychaspa sumaqta kawsakuna”, nispa.
-Tumi llaqta runakunaqa aswan llakisqas uyarinku. Chaysi kayta rimallasqataq: “Kaypiyá iskay kimsa
-simana qhipakuspaykichik, llamk’aysiwayku. Llamk’asqaykichikmantataq, apakunaykichikpaq,
-mikhuyta hampita ima qusqaykiku”, nispa. Chayta uyarispas Tumi Llaqta runakunaqa kusisqa
-qhipakusqaku.
-Achka p’unchaw llamk’apakuspaqa, Tumi Llaqta runakunaqa llamk’asqankumantas, askha mikhuyta,
-hampikunata ima chaskikusqaku. Chaymantataqsi llaqtankutas kutipusqaku. Chayapuspaqa, aswan
-yarqayniyuq, aswan unquyniyuqtas llaqta masinkuta tarisqaku. Chaysi llapanpaq mikhunata
-quspa, hampiyta qallarisqaku. Hinallataqsi, kunanmantaqa manam millayñachu kasaqku, anchata
-yupaychaspam Pachamamataqa añaychakusqaku, nispas nisqaku.
-
-Chayta rikuspas pachamamaqa Tumi Llaqta runakunap huchankuta pampachaspa, wakmanta
-parata apachimusqa. Iskay kimsa simanamantaqa mikhuykunapas sumaqtas wiñayta qallarisqa.
-Tumi Llaqta runakuna kallpacharikuspaqa, hatun raymitas Pachamamapaq rurasqaku.
-
-Wawakuna ñawinchayta tukuptinkus, yachachiqqa tapukuykunata kutichinankupaq qusqa.
-Qampas kutichiy.
-
-1
-
-¿Ñawpa pachakunapiri, ¿imaynataq
-Tumi Llaqta kasqa?
-
-3
-
-Kay t’aqata yuyaywan ñawinchay:
-
-2
-
-¿Imaraykutaq Pachamamari Tumi Llaqta
-runakunata muchuchisqa?
-
-“Wawqiykuna, manam Pachamamanchiktaqa phiñachinachu. Aswanmi mikhuy
-quwasqanchikmanta añaychaspa sumaqta kawsakuna”.
-
-¿Imapaqtaq qillqasqa ruraq kayhina ch’ikuwan “ ” kay t’aqata wisq’arqan?
-
-4
-
-a
-
-Wisq’asqa simikunaqa huk runapa rimasqanmi, niwananchikpaq.
-
-b
-
-Wisq’asqa simikunaqa allinpunim kasqa, nispa niwananchikpaq.
-
-c
-
-Wisq’asqa simikunaqa pisi riqsisqa kasqa, nispa niwananchikpaq.
-
-Andrea qillqasqata ñawinchaspa kay yachachiyta tarisqa:
-Chay qillqasqa kayta
-yachachiwan: “Manam hayk’aqpas
-mikhuykunataqa usuchinachu”.
-
-¿Ima yachachiykunatawantaq kay qillqasqapi tarisunman?
-
-21
-
-Ñawinchasqanku qhipataqa, yachachiq wawakunawan rimanku:
-Tumi Llaqtapi hinam wakin llaqtakunapiqa, Pachamamanchinkta
-mana yupaychankuchu. Kay llaqtanchikpiri, ¿imaynatataq
-Pachamamata qhawanchik?
-Sapa chakra llamk’ayta qallarinapaq
-Pachamama munanyninta mañakuyku.
-Mikhuykuna
-quwasqankumanta
-Anqusayta rurayku.
-
-Allinmi wawakuna.
-Kunanqa, qillqasqatañataq
-chaykunamanta rurasunchik.
-
-Kunanqa, imaynatam aylluykipi Pachamamata qhawankichik, chaymanta huk qillqasqata ruray.
-Iskay t’aqata qillqanki. Chay qillqasqaykitaqa wakin masichaykikunapa ñawinchananpaqmi,
-yachay wasinchikpi Periódico Mural nisqaman k’askachisunchik.
-Ñawpaqtaqa, WAKICHARQUYRAQ qillqanaykita.
-Kaypiqa ima yuyakunachus umaykiman hamun chaykunallataraq qillqarquy. Chay yuyaykuna tarinaykipaqqa, kay tapukuykunata
-kutichiy: ¿Pikunam Pachamamaman haywariyta ruranku?, ¿maypim haywariyta ruranku?, ¿imaynatam chay haywariyta ruranku?
-
-Chaymantaqa, kaypi ÑAWPAQ QILLQASQATA RURAY. Chaypaqqa, hawapi yuyaykuna qillqasqaykiwan
-yanapachikuy. Kunanqa wachu wachutaña qillqanki. Manachus munasqaykipaqhina kachkan chaypas,
-pichaspa allicharquy. Yachachiqmanpas qhawachiy, paypa imatachus allichawaq nisqasunkita allichapay.
-
-22
-
-Kunanqa, HUNT’ASQATAÑA QILLQAY. Kay qillqasqaykiqa ch’uyañam kanan. Ñawpaq qillqasqapi
-pantasqaykikunapas allichasqaña kanan.
-
-Tukuspaqa, wak raphiman qillqarquy. Chaytataq wakin masichaykikuna ñawinchananpaq,
-yachay wasiykipi periódico mural nisqaman k’askachiy. Munaspaqa, qillqasqayki yuyaykuna
-hunt’apananpaq, siq’ita churaykuy.
-
-23
-
-Willakuykunawan llaqtanchikkunata
-astawan riqsisunchik
-Yachay wasipi
-Huk tutamantas, Wayta Sayriwan yachay wasita parapi chayasqaku. Chay parawansi mayukunaqa
-astawan yapakuspa q’atallaña haykumusqa. Chay rikusqankumantas kayhinata rimasqaku:
-Manam hayk’aqpas
-llaqtamanqa lluqllaykunqachu.
-Paramuptinqa yapakunpumin,
-chaymantataq pisiyanpullan.
-
-Astawan paramunqa chayqa,
-mayukuna phuqchispa
-llaqtaman lluqllaykunqa.
-Wayta
-
-Sayri
-
-Wawakunapa rimasqankuta uyarispas, yachachiqqa huk mayt’upi qillqasqata maskhaspa,
-ñawinchanankupaq qusqa. Qampas ñawinchallaytaq.
-
-Iskay phiña mayukunamanta
-
-Ñawpa pachamantaraqsi, Acomayo llaqtanta iskay
-
-hatun mayukuna purinku. Hukninsi Kachimayu.
-Kay mayuqa Karminqa urqupis paqarin. Llaqtapa
-huknin k’uchuntas kay mayuqa haykumun. Huqkaq
-mayupa sutinñataqsi Marpamayu. Kay mayuqa
-Llaqtapampa urqupiñataqsi paqarin. Chimpa
-k’uchuntañataqsi kay mayuqa haykumun.
-
-Unay pachakunapiraqsi, anchatapuni paraptinqa,
-kay mayukunaqa astawan yapakuspa rumikunata,
-sach’akunata
-aparikuspa,
-qaparisparaq
-urqukunamanta phawaykamuq kasqaku. Hinaspas,
-Ch’illkapampa urayman chayarquspa k’aminayukuq kasqaku. Sapankapas, ñuqam aswan allin
-mayuqa kani, nispas qaparinayukuq kasqaku.
-Huk p’unchawsi, k’aminakuywan sayk’upuspanku, iskaynin mayukuna kayhinata rimasqaku:
-“Mayqinninchikchá aswan sinchi kanchik yachanapaq llallinakusun. Chay llallinakuyqa Acomayo
-llaqtapi chawpi plasaman chayay kanqa. Mayqinninchikchá chawpi plasaman ñawpaqta
-chayanqa, chay kaqmi aswan sinchi mayu kanqa”, nispa.
-Llallinakuy p’unchaw chayamuptinqa, mana chanintaraqsi paraykamun. Iskaynin mayukunas as
-asmanta yapakamunku. Chaysi phiña pumakuna hinaraq qaparistin, imaymanata aysarikuspa
-phawaykamunku. Mayukunaqa hatun rumikunantin, k’aspikunantinsi, pata patakunata
-thuniykachispa, yarqhachakunatapas phuqchiykuspa phawayamuchkanku.
-Chay para sunqupis, illapapas wayq’untinta kuyurichisparaq, q’aqyaykamun. Chay
-q’aqyasqanwansi Acomayo amachaq Apu Watamarka puñusqanmanta rikch’arqusqa. Payqa
-mayukunapa luqhiniraq chawpi plasa urayman phawaykamusqankutas rikurqusqa. Chayarquspa
-llaqtata ch’usaqman tukurqachinqakutas Apuqa waturqun. Chaysi, phiñallamanña tukuspa,
-wayq’untintaraq qaparisqa:
-
-24
-
-Texto adaptado para fines pedagógicos. Título del texto: “Los ríos rivales”. Autor/adaptador: Julio Auccaylle Delgado.
-
-“Ñawinchanapaq Munay Qillqasqakuna Ñawpaq
-Atipanakuy” llalliqmanta akllasqa willakuy.
-
-—¡Kachimayu, Marpamayu… chaypi takyaychik! ¿Manachu watunkichik llaqta ch’usaqman
-tukuchinaykichikta? Mana uyariwankichik chayqa, wiñaypaqmi unuykichikta ch’akichisaq, nispa.
-Apu Watamarkapa nisqanta uyarispas, iskaynin mayukunaqa mancharikusqaku. Manas mayqinpas
-ch’akipuytaqa munanchu. Chayraykus, allillamanta Ch’illkapampakama suchuyapusqaku.
-Chaypiñas, iskayninchikpas allin mayun kanchis, amaña hayk’aqpas k’aminakusunchu, nispa
-mayukunaqa rimasqaku. Chaysi, Kachimayuqa llaqtaman kachita quq kasqa, Marpamayutaq
-upyanankupaq misk’i unuta qusqa.
-
-Wawakuna ñawinchayta tukuptinkus, yachachiqqa tapukuykunata kutichinankupaq qusqa.
-Qampas kutichiy.
-
-1
-
-¿Imatataq llallinakuypi Kachimayu y Marpamayuwan rurananku kasqa?
-
-2
-
-Qillqasqamanhina, ¿imaynataq apu Watamarka kasqa?
-a
-
-Phiñallaña kasqa.
-
-ch Samp’allaña kasqa.
-chh Kuskachaq kasqa.
-
-3
-
-Qillqasqapa kay t’aqanta ñawinchay:
-
-Huk p’unchawsi, k’aminakuywan sayk’upuspanku, iskaynin mayukuna kayhinata
-rimasqaku: “Mayqinchinchikchá aswan sinchi kanchik yachanapaq llallinakusun. Chay
-llallinakuyqa Acomayo llaqtapi chawpi plasaman chayay kanqa. Mayqinninchikchá
-chawpi plasaman ñawpaqta chayanqa, chay kaqmi aswan sinchi mayu kanqa”, nispa.
-¿Imamantataq kay t’aqari aswanta rimachkan?
-
-4
-
-Kusi Waytas ñawinchayta tukuspa kayhinata rimasqa
-Ñuqapas, Kachimayupas Marpamayupas
-lluqllaykunantaqa manam iñinichu.
-Manam hayk’aqpas lluqllaykunchu.
-
-Kusi Waytapa rimasqan, ¿qampaq allinchu icha manachu? ¿Imarayku?
-
-25
-
-Kusi waytapa rimasqanta uyarispas, Yachachiqa kay mayukunamanta astawan mat’ipayta munasqa.
-Chaysi paqaristinqa, Comité de Defensa Civil nisqapa saqisqan qillqasqata ñawinchanankupaq
-wawakunanman qusqa.
-Qampas qillqasqata ñawinchay.
-Kachimayu Marpamayuwan imaynachus kachkanku
-
-Acomayo llaqtapi Comité de Defensa Civil sutiyuqpi, llamk’aqkunam imaynachus Kachimayupas
-Marpamayupas kachkanku, chay qhawaq riyku. Chaymi kayhina kasqankutata tarimuyku:
-Unay watamantaraqmi iskaynin mayukuna purinanta mana pichasqakuchu. Wikch’usqan
-kachkanku. Kay mayukunaqa parawan yapakuptinmi urqu wichaymanta rumikunata,
-sach’akunata, imaymanatawan apayamun. Chaykunawanmi unuq purimunan wayq’utakuna
-hunt’apuni kachkan. Manataqmi unu hark’ananpaqpas allin pirqakuna kanchu. Nisutachus
-paranman chayqa, lluqlla rumikunantin sach’akunantin llaqtaman chayamuspanmi
-wasikunatapas thuñiykachinman. Aswantaraq, Acomayo llaqtaqa ch’usaqman tukuchinman.
-Chayraykum kayta mañakuyku: llapan llaqta Kamachiqkuwan kuska, manaraq paray pacha
-chayamuchkaptin, iskaynin mayuq purinanta allicharinanku.
-Wawakuna ñawinchayta tukuptinkus, yachachiqqa tapukuykunata kutichinankupaq qusqa.
-Qampas kutichiy.
-
-5
-
-Iskaynin qillqasqata ñawinchaspas Samiqñataq kayhinata nillasqataq:
-Chay mayukunaqa manchakuymi kachkan. Comité de
-Defensa Civil nisqapa mañakusqantan utqay rurana.
-
-¿Qam imaninkitaq Samiqpa nisqanmanta?
-
-6
-
-Iskaynin qillqasqata ñawinchaspa rikunchik, mayu phuqchiykuspaqa lluqllaykunmanmi.
-Kunanqa, yachachiqniykiwan yanapachikuspa, hatun lluqllakunamanta hark’akunaykichikpaq,
-qillqasqata ruray. Iskay yuyayllata sapanka pachapaq qillqanki.
-Manaraq lluqlla phuqchiykamuchkaptin
-1.
-2.
-Lluqlla phuqchiykamusqan uraspi
-1.
-2.
-Lluqlla phuqchiykamusqan qhipata
-1.
-2.
-
-26
-
-

Llamacha--monolingual-quechua-iic/text-train.parquet

@@ -0,0 +1,3 @@
+version https://git-lfs.github.com/spec/v1
+oid sha256:10277d137df84657360de34a8cda2325a994c1ef72c6011991de61bf247b37e2
+size 6513573

README.md

@@ -1,100 +0,0 @@
----
-annotations_creators:
-- no-annotation
-language_creators:
-- crowdsourced
-language:
-- qu
-license:
-- apache-2.0
-multilinguality:
-- monolingual
-size_categories:
-- 1M<n<5M
-source_datasets:
-- original
-task_categories:
-- fill-mask
-task_ids:
-- language-modeling
-- masked-language-modeling
----
-
-# Dataset Card for Monolingual-Quechua-IIC
-
-## Table of Contents
-- [Dataset Description](#dataset-description)
-  - [Dataset Summary](#dataset-summary)
-  - [Supported Tasks and Leaderboards](#supported-tasks-and-leaderboards)
-  - [Languages](#languages)
-- [Dataset Structure](#dataset-structure)
-  - [Data Instances](#data-instances)
-  - [Data Fields](#data-fields)
-  - [Data Splits](#data-splits)
-- [Dataset Creation](#dataset-creation)
-  - [Curation Rationale](#curation-rationale)
-  - [Source Data](#source-data)
-  - [Annotations](#annotations)
-  - [Personal and Sensitive Information](#personal-and-sensitive-information)
-- [Considerations for Using the Data](#considerations-for-using-the-data)
-  - [Social Impact of Dataset](#social-impact-of-dataset)
-  - [Discussion of Biases](#discussion-of-biases)
-  - [Other Known Limitations](#other-known-limitations)
-- [Additional Information](#additional-information)
-  - [Dataset Curators](#dataset-curators)
-  - [Licensing Information](#licensing-information)
-  - [Citation Information](#citation-information)
-  - [Contributions](#contributions)
-
-
-## Dataset Description
-- **Homepage:** [https://llamacha.pe](https://llamacha.pe)
-- **Paper:** [Introducing QuBERT: A Large Monolingual Corpus and BERT Model for
-Southern Quechua](https://aclanthology.org/2022.deeplo-1.1.pdf)
-- **Point of Contact:** [Rodolfo Zevallos](mailto:rodolfojoel.zevallos@upf.edu)
-- **Size of downloaded dataset files:** 373.28 MB
-### Dataset Summary
- We present Monolingual-Quechua-IIC, a monolingual corpus of Southern Quechua, which can be used to build language models using Transformers models. This corpus also includes the Wiki and OSCAR corpora. We used this corpus to build Llama-RoBERTa-Quechua, the first language model for Southern Quechua using Transformers.
-### Supported Tasks and Leaderboards
-[More Information Needed](https://github.com/huggingface/datasets/blob/master/CONTRIBUTING.md#how-to-contribute-to-the-dataset-cards)
-### Languages
-Southern Quechua
-## Dataset Creation
-### Curation Rationale
-[More Information Needed](https://github.com/huggingface/datasets/blob/master/CONTRIBUTING.md#how-to-contribute-to-the-dataset-cards)
-### Source Data
-#### Initial Data Collection and Normalization
-[More Information Needed](https://github.com/huggingface/datasets/blob/master/CONTRIBUTING.md#how-to-contribute-to-the-dataset-cards)
-#### Who are the source language producers?
-[More Information Needed](https://github.com/huggingface/datasets/blob/master/CONTRIBUTING.md#how-to-contribute-to-the-dataset-cards)
-### Annotations
-#### Annotation process
-[More Information Needed](https://github.com/huggingface/datasets/blob/master/CONTRIBUTING.md#how-to-contribute-to-the-dataset-cards)
-#### Who are the annotators?
-[More Information Needed](https://github.com/huggingface/datasets/blob/master/CONTRIBUTING.md#how-to-contribute-to-the-dataset-cards)
-### Personal and Sensitive Information
-[More Information Needed](https://github.com/huggingface/datasets/blob/master/CONTRIBUTING.md#how-to-contribute-to-the-dataset-cards)
-## Considerations for Using the Data
-### Social Impact of Dataset
-[More Information Needed](https://github.com/huggingface/datasets/blob/master/CONTRIBUTING.md#how-to-contribute-to-the-dataset-cards)
-### Discussion of Biases
-[More Information Needed](https://github.com/huggingface/datasets/blob/master/CONTRIBUTING.md#how-to-contribute-to-the-dataset-cards)
-### Other Known Limitations
-[More Information Needed](https://github.com/huggingface/datasets/blob/master/CONTRIBUTING.md#how-to-contribute-to-the-dataset-cards)
-## Additional Information
-### Dataset Curators
-[More Information Needed](https://github.com/huggingface/datasets/blob/master/CONTRIBUTING.md#how-to-contribute-to-the-dataset-cards)
-### Licensing Information
-Apache-2.0
-### Citation Information
-```
-@inproceedings{zevallos2022introducing,
-  title={Introducing QuBERT: A Large Monolingual Corpus and BERT Model for Southern Quechua},
-  author={Zevallos, Rodolfo and Ortega, John and Chen, William and Castro, Richard and Bel, Nuria and Toshio, Cesar and Venturas, Renzo and Aradiel, Hilario and Melgarejo, Nelsi},
-  booktitle={Proceedings of the Third Workshop on Deep Learning for Low-Resource Natural Language Processing},
-  pages={1--13},
-  year={2022}
-}
-```
-### Contributions
-Thanks to [@rjzevallos](https://github.com/rjzevallos) for adding this dataset.

acuerdo_nacional_2014.txt

@@ -1,1613 +0,0 @@
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Chikan rimayllapi qillqa
-
-
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-© Perú Suyupa Hatun Rimanakuynin, Acuerdo Nacional nisqa
-Depósito legal: 1501012004-3256
-Ministro de Educación:
-Javier Sota Nadal
-Viceministro de Gestión Pedagógica:
-Idel Vexler Talledo
-Director Nacional de Educación Bilingüe Intercultural:
-Modesto Gálvez Ríos
-Runa simiman tikraqkuna:
-Dirección Nacional de Educación Bilingüe Intercultural nisqa
-Tiqraqkuna:
-Oscar Chávez Gonzales
-Martín Castillo Collado
-Melquiades Quintasi Mamani
-Secretaría Técnica del Acuerdo Nacional
-Av. 28 de Julio 878, Miraflores
-Tel. 447 0489
-parriaga@pcm.gob.pe
-mvaldez@pcm.gob.pe
-http:// www.acuerdonacional.gob.pe
-Auspicio:
-Programa de las Naciones Unidas para el Desarrollo
-Diseño y diagramación original: Lilian Carranza
-
-Chikan rimayllapi qillqa
-
-Chikan rimayllapi qillqa
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Perú Suyupa Hatun Rimanakuynin,
-Acuerdo Nacional nisqa
-...Kuskalla kawsay wiñarichinapaq
-
-Perú Suyu Rimanakuyninqa wiraqucha
-Alejandro Toledo Manrique, Presidente
-Constitucional nisqa minkakusqanwanmi
-Qillqarikusqa 22 anta sitwa killapi, 2002 watapi.
-
-!
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-"
-
-Chikan rimayllapi qillqa
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Chikan rimayllapi qillqa
-
-“Kay sumaq puqusqa ruruta kunan punchaw Peru suyuman haywarisqaykichikmi llapallanchik hatun
-munarisqanchikta rikurichiwanchik.
-Chay Acuerdo Nacional nisqapa chayarisqanchikkunaman hapipakusun chayqa kay kawsakusqanchik
-pachatam tikrarichwan; chay tikrakuywanqa wiñaypaq wiñaypaqmi sumaq rimarikuy kawsakuyta
-ñuqanchikpura kamarisun, ichaqa huk niraq rimayninchikkunatapas huk partido político nisqa
-kasqanchikkunatapas mana chinkachispa. Chaymi chay Democracia nisqaqa”.
-
-Dr. Alejandro Toledo Manrique
-Perú Suyupa Chiqan Umalliqnin
-Acuerdo Nacional nisqapa qillqakusqan punchaw rimarisqan
-Anta sitwa killapi 22 punchawninpi 2002 watapi
-
-#
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-$
-
-Chikan rimayllapi qillqa
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Chikan rimayllapi qillqa
-
-Kaypi kaqkuna
-
-Llapallan llamkaqkuna
-Comités nisqakuna
-Perú Suyupa Hatun Rimanakuynin
-Estado nisqapa Políticas nisqakuna
-Democracia nisqamanta, derechos ukupi kawsanamanta
-Llapa runa allin kikinchasqa allin kawsaypi ima tiyanankumanta
-Perú suyu huk suyukunamanta allin atipasqa kananmanta
-Allin ruraq, chuya ruraq, ukunpi allin rakisqa Estado nisqamanta
-Anexo nisqankuna
-Qispichinapaq Rimanakuyniyku
-
-%
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-&
-
-Chikan rimayllapi qillqa
-
-Chikan rimayllapi qillqa
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Foro del Acuerdo Nacional nisqa wasipa umalliqninkuna
-5 Pawqar waray killamanta – 22 Anta sitwa killakama 2002 watapi
-Llamkaq organizacionkuna
-
-Umalliqninkuna
-
-Presidente de la República
-
-Dr. Alejandro Toledo Manrique
-
-Gobierno
-
-Roberto Dañino Zapata
-Presidente del Consejo de Ministros
-
-Acción Popular
-
-Valentín Paniagua Corazao
-Víctor Andrés García Belaunde
-Luis Enrique Gálvez de la Puente
-
-Concilio Nacional Evangélico del Perú
-
-Darío López Rodríguez
-Víctor Arroyo Cuyubamba
-
-Confederación General de Trabajadores del Perú
-
-Mario Huamán Rivera
-Juan José Gorritti Valle
-Eduardo Castillo Sánchez
-
-Confederación Nacional de Instituciones
-Empresariales Privadas
-
-Julio Favre Carranza
-Leopoldo Scheelje Martin
-
-Conferencia Episcopal Peruana
-
-Mons. Luis Bambarén Gastelumendi, S. J.
-Gustavo Noriega Zegarra
-Laura Vargas Valcárcel
-
-Coordinadora Nacional de Frentes Regionales
-
-Washington Román Rojas
-Luis Saraya
-
-Frente Independiente Moralizador
-
-Fernando Olivera Vega
-Luis Iberico Núñez
-Fausto Alvarado Dodero
-
-Mesa de Concertación para la Lucha contra
-la Pobreza
-
-Rvdo. Padre Gastón Garatea Yori
-Javier Iguiñiz Echeverría
-Federico Arnillas Lafert
-
-Partido Aprista Peruano
-
-Alan García Pérez
-Jorge del Castillo Gálvez
-Mercedes Cabanillas Bustamante
-
-Partido Perú Posible
-
-Luis Solari de la Fuente
-Jesús Alvarado Hidalgo
-Alberto Cruz Loyola
-
-Sociedad Nacional de Industrias
-
-Manuel Yzaga Salazar
-José Silva Pellegrin
-
-Somos Perú
-
-Alberto Andrade Carmona
-Ernesto Blume Fortini
-Ricardo de la Flor Bedoya
-
-Unidad Nacional
-
-Lourdes Flores Nano
-Antero Flores – Aráoz Esparza
-Drago Kisic Wagner
-
-Unión por el Perú
-
-Aldo Estrada Choque
-Ernesto Velit Granda
-
-Secretaría Técnica del Acuerdo Nacional
-
-Rafael Roncagliolo Orbegoso
-Pepi Patrón Costa
-Federico Velarde Valdivia
-José Daniel Amado Vargas
-Alberto Adrianzén Merino
-Juan De la Puente Mejía
-'
-
-Chikan rimayllapi qillqa
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Foro del Acuerdo Nacional nisqapa Hatun Huñunakuynin
-Llamkaq organizacionkuna
-
-
-
-Umalliqninkuna
-
-Presidente de la República
-
-Dr. Alejandro Toledo Manrique
-
-Gobierno
-
-Carlos Ferrero Costa
-Presidente del Consejo de Ministros
-
-Acción Popular
-
-Valentín Paniagua Corazao
-Víctor Andrés García Belaunde
-Luis Enrique Gálvez de la Puente
-
-Concilio Nacional Evangélico del Perú
-
-Carlos Jara Depaz
-Víctor Arroyo Cuyubamba
-
-Confederación General de Trabajadores del Perú
-
-Mario Huamán Rivera
-Juan José Gorritti Valle
-Eduardo Castillo Sánchez
-
-Confederación Nacional de Instituciones
-Empresariales Privadas
-
-Leopoldo Scheelje Martin
-Jaime Cáceres Sayán
-
-Conferencia Episcopal Peruana
-
-Mons. Hugo Garaycoa Hawkins
-Mons. Miguel Cabrejos Vidarte
-Gonzalo Flores Santana
-
-Coordinadora Nacional de Frentes Regionales
-
-Américo Menéndez
-Washington Román Rojas
-Jesús Manya Salas
-
-Frente Independiente Moralizador
-
-Fernando Olivera Vega
-Luis Iberico Núñez
-Fausto Alvarado Dodero
-
-Mesa de Concertación para la Lucha
-contra la Pobreza
-
-Rvdo. Padre Gastón Garatea Yori
-Javier Iguiñiz Echeverría
-Federico Arnillas Lafert
-
-Partido Aprista Peruano
-
-Alan García Pérez
-Jorge del Castillo Gálvez
-Mercedes Cabanillas Bustamante
-
-Partido Perú Posible
-
-Luis Solari de la Fuente
-Gloria Helfer Palacios
-Marcial Ayaipoma Alvarado
-
-Sociedad Nacional de Industrias
-
-Roberto Nesta Brero
-David Lemor Bezdin
-
-Somos Perú
-
-Alberto Andrade Carmona
-Fernando Andrade Carmona
-Ernesto Blume Fortini
-
-Unidad Nacional
-
-Lourdes Flores Nano
-Antero Flores – Aráoz Esparza
-Drago Kisic Wagner
-
-Unión por el Perú
-
-Aldo Estrada Choque
-Ernesto Velit Granda
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Chikan rimayllapi qillqa
-
-Ruraq huñukuna
-
-Ruraq kamachiqkuna
-Huk partido político nisqa
-Huk llaqtamanta organización nisqa
-Huk Ministro de Estado nisqa
-Huk Comité Consultivo nisqa
-Hatun kamachikuypi Comité Técnico nisqa
-Augusto Ramírez Ocampo
-Eduardo Stein Barilla
-Diego Achard
-Juan De la Puente Mejía
-Rvdo. Padre Juan Julio Wicht Rossel, S. J.
-Comité Consultivo nisqa
-Diego Achard
-Rodrigo Carazo Odio
-Luis Lauredo
-Augusto Ramírez Ocampo
-Eduardo Stein Barilla
-Fernando Cabieses Molina
-Max Hernández Camarero
-Rvdo. Padre Juan Julio Wicht Rossel, S. J.
-Monseñor Luis Bambarén Gastelumendi, S. J.
-Comité Ministerial nisqa
-Ministro de Defensa
-Ministro de Educación
-Ministro de Salud
-Ministro de Trabajo y Promoción del Empleo
-Ministra de la Mujer y Desarrollo Social
-Secretario Técnico nisqa
-Rafael Roncagliolo Orbegoso
-
-
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-
-
-Chikan rimayllapi qillqa
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-PERÚ SUYUPA HATUN RIMANAKUYNIN
-ACUERDO NACIONAL NISQA
-
-Chikan rimayllapi qillqa
-
-Perú Suyupi runakuna allin kawsayman aypanankupaq, yanapanakuspa purinankupaq, llapa organizaciones
-políticas nisqakuna, llaqta ukupi huk organizacionkunapas, rurayniykuta chiqapta qawarispa Gobiernowan
-kuska Políticas de Estado nisqata rimanakuspa kamachinakuyku. Chaykunam Acuerdo Nacional nisqa
-sutinchasqa. Chay kamachiykunatam kunan punchawmantapacha rurakunanpaq rimariyku.
-Tawa ruraykuna aypanapaqmi kay kamachikuykunataqa churayku:
-•
-•
-•
-•
-
-Democracia nisqamanta, derechos ukupi kawsanamanta
-Llapa runa allin kikinchasqa allin kawsaypi ima tiyanankumanta
-Perú suyu huk suyukunamanta allin atipasqa kananmanta
-Allin ruraq, chuya ruraq, ukunpi allin rakisqa Estado nisqamanta
-
-1. Democracia nisqamanta, derechos ukupi kawsanamanta
-Democracia nisqapi, Derechukuna qawasqa ukupi tiyayqa justicia nisqa aypanapaqmi, runakunapa kaqninkuna
-allin waqaychasqa kananpaqmi, chaywanmi Perú suyunchikta allin kawsaymanpas, hawka kawsaymanpas
-puririchisunchik. Chaypaqmi kay ruraykuna kanqa:
-1.1. Constitución nisqa ukupi kaq derechokunam aswan allin qawasqa kanqa, chuya qispisqataq
-kamachikuqkunapaq akllanakuypas kanqa; hinallataqmi allin takyasqa ukupi kamachikuq hatun wasikuna
-purinqa, equilibrio de poderes nisqa ukupi Constitución kamachikusqanmanhina rurakunqa.
-1.2. Llapan Perú suyu ukupim partidos políticos nisqa allin qispisqa puriykachananpaq kanqa, pisi runalla
-akllasqakunapas allin qawarisqallataq kanqa.
-1.3. Perú suyutaqa chullallatahina hatarichina kanqa, tiqsi muyupi suyukunawan kuska qipa pachaman
-puririchkapta, ñawpa qapaq yachayninchikkunata, tukuy niraq llaqtanchikkunata, kawsayninchikkunata,
-rimayninchikkunata ima chanincharispa.
-1.4. Runakunaqa ñankunapipas kallikunapipas maypipas allin qawasqa kanqa, mana manchakuspa puriytapas
-atinqa. Hukniraqña kaspapas hawka kawsayta mana waqllichirispa, justiciatapas, runakunapa
-rurayninkunatapas, kaqninkunatapas, Estadopa kaqninkunatapas allinta qawarispa purina kanqa.
-1.5. Rimanakuytapas allinta takyachisun, sapinchasun, tupasqa mana tupasqa rimaykunata chanincharispa.
-Chaypaqqa ayllu ukupi, llaqta ukupi llapanku runa rimarinankupaqmi allinta kamachiykunata sapincharina
-kanqa. Chayqa kanqa llapallanchik chay kamachinakuykunapi participanapaq.
-1.6. Runakunapa kaqninkuna, derechonkuna allin manchasqa, allin qawasqa kananpaqmi llamkarinanchik.
-Chayhinamanqa Perú suyunchikpas Derecho Internacional nisqaman Derechos Humanos, Carta de
-las Naciones Unidas nisqamanpas, hinallataq Sistema Interamericano nisqakunaman allinta hapipakunan.
-1.7. Perú Suyu ukupas nación nisqahinapas allin qawarisqa kananpaq, allpanpas allin takyasqa kananpaq;
-mana piwanpas allquchasqa kanapaq ima chay kamachiyninkunata qawarinanchikpuni.
-!
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-2.
-
-Chikan rimayllapi qillqa
-
-Llapa runa allin kikinchasqa allin kawsaypi ima tiyanankumanta
-
-Estadoqa lliw rurayninkunata llamkarinan runankuna huntasqa wiñayniyuqpas kawsayniyuqpas kanankupaq,
-wakchakayninpas chinkananpaq, llapallan runa mana qipanchasqa imapipas kanankupaq llamkarinan.
-Chaypaqmi kaykuna rurakunqa:
-2.1. Derechos Humanos nisqata qawarispam tukuy kamachikuykuna lluqsimunqa chaywanmi llamkaykuna
-kanqa, allin kawsay yachaypas, política nisqa ruraypas chuyancharikunqa; ichaqa mana pitapas sarunchaspa,
-qipanchaspa.
-2.2. Llamkaykuna mastarikunanpaqmi aswan qullqi empresakunapaq yaparikunqa. Chaywanmi
-empresakunapas qullqita astawan wacharichinqa, chayqa llapa runapaq allin llamkay tarinankupaq ima
-kanqa.
-2.3. Yachay wasikunapi hunta yachaqaymi llamkaypaqpas sumaq kawsaypaqpas llapa runapaq kallpacharikunqa.
-Chay yachaqaykunaqa mana ima paganapaqmi tukuy runapa yachay wasinpi aparikunqa. Chaywanmi
-educación públicapas privadapas llaqtamantapas campomantapas kikincharikunqa. Hinaqa yachay
-wasikunapas chaninchasqam kanqa, yachachiqkunapa llamkayninpas chanincharisqa kanqa. Hinallataqmi
-kay Sector Educación nisqapaqpas aswan qullqi 6% nisqakama ayparinqa.
-2.4. Tukuy runa mana unqusqa kawsakunanpaq mana imata quspa kallpacharikullanqataq. Chaypaqqa chay
-hampina wasikunapas hampiqkunapas llamkachkallanqam. Chaymantapas tukuy machu payakunapas
-llamkanankunata saqispaqa sapa killa qullqichata chaskikuspa samamuytam atinqaku.
-2.5. Chaymantapas ñawpaqman qawarispalla puririnapaqmi allin kamachikunata kallpacharikunqa. Tukuy
-runa masi kuchkalla puririchinapaq sumaq pachallapi kawsakuspa.
-2.6. Sapa wasi ayllupaqpas sumaq wasitan ayparichisunchik. Chay wasiqa ancha sumaq tiyarikunapaqpas
-kawsakunapaqpas kanan.
-2.7. Runakunaqa pukllaykunapi atipanakuspa iman kurkunta sumaqta kallpacharinqa. Allin kallpayuqpas
-rikuyniyuqpas ancha aswantan llamkarinqa.
-
-3.
-
-Perú suyu huk suyukunamanta allin atipasqa kananmanta
-
-Estado peruano nisqaqa sumaq kawsaytapas allin kawsaytapas paqaririchinanpaqqa economía social de
-mercado nisqatan kamarichinqa. Chaypaqqa paymi empresa nisqa llamkaykunata qallarichinqapas,
-qawarinqapas, yanaparinqapas. Chay rimay ukupiqa kaykunatam rurarisun:
-3.1. Chay uña empresatapas taksa empresatapas yanaparinqan aswanta paykuna pura riqsichikuspa
-atipanakunankupaq. Chaymantapas kay Perú suyu runapas hawa runapas empresa nisqata kamarinankuta
-kallpacharikullanqataq. Chay empresakunapa puturisqankunapas kay suyunchikpipas hawa suyukunapipas
-qaturikunantam maskakunqa.
-3.2. Ima ruranapaqpas llapallanchik rimarinanchiktam kallpacharisunchik. Chay rimariykunaqa sectorialpas
-regionalpas nisqa kamachikunapim paqaririnan. Hinaqa llamkaypas, yachaq runapas, qullqipas,
-"
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Chikan rimayllapi qillqa
-
-rurasqanchik mikuypas hawa suyukunaman apariypas kallpacharikunqam. Chaypaqqa sumaqmi Perú
-suyunchikpa qullqi apaykachananpas kamachiyninkunapas puririnan. Chayraykum chay base tributaria
-nisqa 18% PBI nisqamanta huñuriyman kicharikunan.
-3.3. Chay qullqiyuq runakuna qullqinta churarispa llamkariynintapas kallpacharikunqam. Paykunaqa empresa
-nisqakunatam kamarispa qawarinqakupas puririchinqakupas. Hinallataqmi chay Estadopa
-rurarisqamkunatapas yanaparillanqataqmi lliw sectores nisqakuna qullqita wacharichinankupaq.
-3.4. Estadopapas qullqiyuq runapapas rurarisqankunata atipayninkunata imaqa kallpacharinam kanqa.
-Chaytaqa rurarina kanqa musuq puririyta kamarispa, watuparikuspa, hawa suyumanta ancha
-yachaykunata aparimuspa ima.
-3.5. Tukuy kaypi puqurichisqanchiktam hawa suyukunamankama aparina kanqa. Chaytaqa Estadopas qullqiyuq
-empresakunapas rimarinakuspam ruranan. Chaywanqa hawaman tukuy ima apasqanchikkunapas
-wiñarinqam may mercado nisqakunaman yaykurinapaq.
-
-4. Allin ruraq, chuya ruraq, ukunpi allin rakisqa estado nisqamanta
-Allin llamkaq, utqaylla imatapas ruraq, chuya chuya Estado kanantam munayku, suyunkuna, llaqtankuna
-tiyaq runakunarayku, imapas rurayniyuq, derechosniyuq kasqankurayku. Chay kananpaqqa kay llamkaykunatam
-rurarinanchik:
-4.1. Perú llaqtapi, suyunkunapipas, llaqtankunapipas, ayllunkunapipas imapipas allin llamkaq, chuya chuya
-llamkaq musuq Estadotam hatarichisun. Chaywan runa masinchik mañakusqanmanhina imapas
-rurananpaq, paykunata uyarispa, organizacionkunata chaninchaspa.
-4.2. Chuya chuyata imatapas llamkanapaq, qullqi hapisqamantapas riqsisqa kananpaq huk kamachinakuyta
-lluqsirichinanchik. Chaymi llaqtapas qawarispa qatipanman, Estado uku llamkaypi mana suwakuy
-kananpaq.
-4.3. Estado ukupi llamkaq wasikunata musuqyachispa, llamkaqkunata aswanta yacharichispa, allinninta
-aswan chanincharispa imam Estadoqa allin rurayninkunata qispichinqa.
-4.4. Perú ukupi Suyukuna, llaqtakuna kikillankumanta imatapas llamkanankupaq, kamachikuykunapas
-pisimanta pisi suyukunallapiña kamarikunqa, Estadopa qullqinpas suyukunallamanñapas llaqta
-umalliqkunallamanñapas ripunqa. Ichaqa Estado nisqaqa manam patmikunqachu aswanpas huñusqalla
-regionkunawan llaqtakunawan ima puririnqa.
-4.5. Llapa Perú suyu allpanchikmi sumaqta puriripunam chay Estadopa qullqinwanpas runakunapa
-qullqinwanpas aparikunanpaq. Chaypaqqa tukuy Estadopa qullqinkunapas sumaqta wacharinan equilibrio
-fiscal nisqapas allinta kallpacharikunan.
-Tukuykunapaqqa llapallanmi kay 30 políticas de Estado del Acuerdo Nacional nisqata allinta qawarinapaq
-rimarinakuyku. Chaypaqqa huñunakuykuna kanallanpunim nacionalpas regionalpas, hinallataqmi umalliqninpas
-Secretaría Técnica nisqa payllamanta puririnanpas qawarinanpas. Chay puririsqamkunaqa tukuy Perú suyupi
-runa masinchikpa riqsiyninmi kanan.
-#
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Chikan rimayllapi qillqa
-
-Chay hinamanqa kay Acuerdo Nacional nisqaqa kallparichinapaqqa maywanpas huñunarikunallanmi
-kicharillasqataqmi huk organizacionespas fuerzas políticas nisqapas yaykurimunanpaq. Hinaqa kaykunataqa
-kunanmantapacha 28 anta sitwa killakama 2021 watakama qawariytapas puririchiytapas atipanayku.
-Lima llaqtapi, Perú suyumanta umalliq wiraqucha Alejandro Toledo Manrique kachkaspa, 22 punchaw anta
-sitwa killamanta 2002 watamanta qillqarisqa kasqa.
-
-Alejandro Toledo Manrique
-Presidente de la República
-Roberto Dañino Zapata
-Presidente del Consejo de Ministros
-Alan García Pérez
-Partido Aprista Peruano
-Valentín Paniagua Corazao
-Acción Popular
-Luis Solari de la Fuente
-Partido Perú Posible
-Lourdes Flores Nano
-Unidad Nacional
-Fernando Olivera Vega
-Frente Independiente Moralizador
-Alberto Andrade Carmona
-Somos Perú
-Aldo Estrada Choque
-Unión por el Perú
-Mons. Luis Bambarén Gastelumendi, S. J.
-Conferencia Episcopal Peruana
-Darío López Rodríguez
-Concilio Nacional Evangélico del Perú
-Julio Favre Carranza
-Confederación Nacional de Instituciones Empresariales Privadas
-Juan José Gorritti Valle
-Confederación General de Trabajadores del Perú
-$
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Chikan rimayllapi qillqa
-
-Manuel Yzaga Salazar
-Sociedad Nacional de Industrias
-Rvdo. Padre Gastón Garatea Yori
-Mesa de Concertación para la Lucha contra la Pobreza
-Washington Román Rojas
-Coordinadora Nacional de Frentes Regionales
-
-%
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-&
-
-Políticas de Estado nisqakuna
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Políticas de Estado nisqakuna
-
-Políticas de Estado nisqakuna
-
-'
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Políticas de Estado nisqakuna
-
-Democracia nisqamanta, derechos ukupi kawsanamanta
-Huk ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Democracia nisqapas, derechosninchikkunapas allin kallpachasqa kananpaq
-Iskay ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Allin democraciapi kawsanapaq partido politicokuna kallpanchasqa kananpaq
-Kimsa ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Perú suyupi kikinchik kasqanchikmanta allin takyachinapaq
-Tawa ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Rimanakuykunata kallpanchanapaq
-Pichqa ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Qipa pachata qawarispa allin yuyayllawan imatapas ruranapaq, Gobiernopas chuya
-chuya ruraywan allinta llamkananpaq
-Suqta ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Huk nacionkunawan allinllapi kawsanapaq, rimanakuspa chulla suyuhinalla ñawpaqman
-puririnapaq
-Qanchis ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Manaña maqanakuy kananpaq, Perú allin yupaychasqa kananpaq, mana manchakuypi
-kawsanapaq
-Pusaq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Perú ukupi sapa suyukuna, sapa llaqtakuna kikinkumanta ñawpaqman purinankupaq
-Isqun ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Perú suyupa allpanpas, runankunapas allin qawasqa kananpaq
-
-Llapa runa allin kikinchasqa allin kawsaypi ima tiyanankumanta
-Chunka ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Wakchakay pisiyachinapaq
-Chunka hukniyuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Llapallan runakuna, piña mayña kaspapas maypipas allin rikusqa, allin chaskisqa
-kananpaq
-Chunka iskayniyuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Llapallan runakuna mana qullqillawan allin yachayman aypanankupaq, kawsay
-yachaykunatawan chaninchanapaq
-
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Políticas de Estado nisqakuna
-
-Chunka kimsayuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Llapallan runakuna qalikaypi kananpaq, allin kawsaypi tiyananpaq
-Chunka tawayuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Allin ruruq llamkayman runahina aypanapaq
-Chunka pichqayuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Allin huntasqa mikuykuna kananpaq
-Chunka suqtayuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Wasi ayllu kallpanchanapaq, warmakuna, irqikuna, wayna sipaskuna amachasqa,
-kallpanchasqa kanankupaq
-
-Perú suyu huk suyukunamanta allin atipasqa kananmanta
-Chunka qanchisniyuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Llaqta qatu rantinakuypi qullqi takyachinapaq
-Chunka pusaqniyuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Qullqi ruranapa takyachiynin, ruruchiynin (mirachiynin) atipaynin maskanapaq
-Chunka isqunniyuq ñiqi Política de Estado nisqamanta
-Kawsasqanchik pachata allin qawarispa llamkaykunata ruranapaq
-Iskay chunka ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Chiqap yachaywan tecnología nisqawan yachaykunata ñawpaqman tanqanapaq
-Iskay chunka hukniyuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Runapa wasichakunanpaq, hatun llamkaykuna hatarichinapaq
-Iskay chunka iskayniyuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Hawa nacionkunawan yanapanakuspa rantinakuyninchikta mirachinapaq
-Iskay chunka kimsayuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Ayllupi tiyaqkuna allpa ruruchiqkuna ñawpaqman puririnanpaq
-
-Allin ruraq, chuya ruraq, ukunpi allin rakisqa Estado
-nisqamanta
-Iskay chunka tawayuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Estado chuya chuya allin llamkayta tarinanpaq
-
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Políticas de Estado nisqakuna
-
-Iskay chunka pichqayuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Democracia ukupi yanapakunanpaq Fuerzas Armadas nisqata kallpanchanapaq
-Iskay chunka suqtayuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Chuya chuyapi llamkay kananpaq, mana qilli ruraymanta qullqi hamunanpaq, llapallan
-runakuna impuesto qunanpaq
-Iskay chunka qanchisniyuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Droga nisqa chinkananpaq
-Iskay chunka pusaqniyuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Perumanta Hatun Kamachinanwan, Derechonchikta qawarispa purinapaq, justicia
-llapanman chayananpaq, Poder Judicial sapanmanta kikinchasqa kananpaq
-Iskay chunka isqunniyuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Llapan runakuna imamantapas willasqa kananpaq, ima rimayninpas, qillqayninpas
-uyarisqa kananpaq
-Kimsa chunka ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Terrorismo nisqa chinkananpaq Perú Suyupi runa allin kawsarinankupaq
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Políticas de Estado nisqakuna
-
-PERÚ SUYU KAMACHIKUQKUNAPA RIMANAKUSPA MUNAYNIN,
-POLÍTICA DE ESTADO NISQAKUNA
-
-Democracia nisqamanta, derechos ukupi kawsanamanta
-Huk ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Democracia nisqapas, derechosninchikkunapas allin kallpachasqa kananpaq
-Allin democracia nisqa kananpaq, llapa runakunapa derechosninkuna allin kallpachasqa kananpaqmi
-rimanakuyku. Chaymi kanqa takyasqa kawsaypi puririnapaq, kamachiqninchikkunapas chuya chuya
-akllanakuypi yaykuspa, paykunapura ayninakuspa, yanaparinakuspa ima pusawananchikpaq. Nillaykutaqmi,
-chaytaqa runakunapa umalliqninkunawan kuska kamachiptinkum hatarinqa. Chaymi llapallan runapa
-derechunkuna aswan kallpanchasqa, aswan sapinchasqa kanqa; llapallan runakuna huñurinakuspa, chulla
-runahinalla chay democracia nisqata wiñarichinqa, Estado nisqapa Hatun Kamachinanta qawarispa.
-Chaykuna qispichinapaqmi Estado nisqaqa: (a) Perú suyupa Hatun Kamachinan amachasqa kanqa,
-kamachikusqanmanhina kawsanapaq, llapan suyukunawan, llaqtakunawan kuska Perú hatun suyuqa chulla
-sunqulla, chulla umalla kananpaq. (ch) Runakunapa yuyaymanayninkunata qawarispa chaninchanqa,
-organizacionninkunatapas kallpanchaspa qawarillanqataq; hinallataq runakuna mana sarunchasqa kanantapas
-qawanqa, imaraykuchus Estado nisqaqa runata ayllu ukupi, llaqta ukupi aswan chaninchasqanrayku. (h) Allin
-kawsaypi tiyanapaq, chuya akllanakuy ukupi tiyaspa yachakunapaq yanapanqa, hinallataq allin runahina,
-derechonchikkunatapas, rurayninchikkunatapas allinta ruraspa purinapaq yanapallawasuntaq. (i) Mana
-uyariy munaq runakunapaq, kamachiykunata mana kasukuspa puriq runakunapaqpas Estado
-wanachikuykunata hurqumullanqataq.
-
-Iskay ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Allin democraciapi kawsanapaq partido politicokuna kallpanchasqa kananpaq
-Ima ruraypas, ima llamkaypas llapan runakunawan kuska rimanakuspa rurasqa kananpaq rimanakuyku,
-chayqa Hatun Kamachinanmanhina apakunqa, llapan organizacionkuna, llaqtapi kaq institucionkunapas
-yanapakunanku; ichaqa partidos políticos nisqa aswantaqa yanapakunanku.
-Chaykuna qispichinapaqmi Estado nisqaqa: (a) Derechos políticos nisqa yuyasqalla kananpaq, allin qawasqalla
-apakunanpaqmi kamachikuykunata churanqa. (ch) Partidos políticos nisqa ñawpaqman allin kallpanchasqa
-purinankupaq, mana chinkapunankupaq ima kamachikuykunata churallanqataq, chaymi allinllapi purinapaq,
-chuya chuyata qullqitapas aparinankupaq, rurayninkunatapas riqsichinankupaq yanapay kallanqataq. (h)
-Perú hatun suyupi, suyunkunapipas, llaqtankunapipas lliw kamachiqkunaqa chuya chuya akllakuypi yaykunqaku.
-(i) Chay akllanakuypiqa llapallan llaqta runakunam umalliqniyuq, kamachiqniyuq kananku, karupiña tiyaq
-runakunapas, campupiña, yunka suyupiña tiyaqkunapas umalliqniyuqmi kananku, manam pisi
-kasqankuraykuchu qunqasqa kananku. (k) Ima ruraypas, ima llamkaypas llapan runakunawan kuska
-rimanakuspa rurasqa kanqa, chayqa Hatun Kamachina nisqanmanhina apakunqa, llapan organizacionkuna,
-llaqtapi kaq institucionkunapas, Partidos Políticos nisqakunapas yanapakunanku.
-!
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Políticas de Estado nisqakuna
-
-Kimsa ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Perú suyupi kikinchik kasqanchikmanta allin takyachinapaq
-Peru suyu huk suyuhinalla kananpaq, sapanka ayllunkunawan, sapanka llaqtankunawan kuska
-kallpanchanapaqmi, rimanakuyku; nillaykutaqmi, chayqa rurakunqa ñawpa ayllukunapa yachayninkunata
-chanincharispa, kawsay rurayninkunata yuyaykuspa, llapa rimaynin simikunata riqsispa, qipa kawsayta
-qawarispa, tiqsi muyupa purisqanmanhina rurasqa kananpaq.
-Chaykuna qispichinapaqmi Estado nisqaqa: (a) Perú ñawpa pacha kawsay yuyaykunata mana qunqanapaq,
-aswantaqa riqsispa kawsanapaq kamachikamunqa. (ch) Llapa runakuna yanapanakuspa hawkalla tiyanankupaq,
-sumaq qawanakuypi, huk niray usupi kawsaspapas, piña kaspapas pampachaykukuspa, mana awqanakuspa,
-Perú huk suyulla kanapaqmi kamachikuykuna kanqa. (h) Llapan runakuna qipa wiñaypi allin kawsayman
-chayanankupaq, sapanka runatapas, ayllupi kaqtapas allin puriyman churananpaq huk ruraykunata churanqa.
-
-Tawa ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Rimanakuykunata kallpanchanapaq
-Llapan organización política nisqakunawan, hinallataq llaqta ukupi mayqan organización kaqwanpas
-rimanaykukuspa imamanpas chayay kanantam munayku; sumaq qawanakuypi, huk yuyayllapi kawsaspapas,
-piña mayña kaspapas chaninchasqa kanapaq.
-Chaykuna qispichinapaqmi Estado nisqaqa: (a) Imamanpas chayanapaq rimanakuykunata kallpanchanqa.
-(ch) Ima ruraypas, ima llamkaypas llapanchikpa rimayninchikwanmi atikunqa, chayhina ukupi kawsanapaqmi
-kallpanchakunqa, chaywanmi kamachiqkunapas, kamachiykuna ruraqkunapas allinta llamkayninkunata
-qispichinqaku. (h) Perú suyupi yuyaywan rimanakuspam, qipa pachapi ima ruraytapas llapanchikmanta
-qawarinapaq, huk kamachikuykunata churamunqa.
-
-Pichqa ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Qipa pachata qawarispa allin yuyayllawan imatapas ruranapaq, Gobiernopas chuya chuya ruraywan allinta
-llamkananpaq
-Estado nisqapa imaymana rurasqanta kallpachasaqku, allin yuyaypi, allin rimanakuypi llamkaykuna sayarinanpaq,
-imaymana allin kamachisqa kananpaq, maypipas allin kawsayta mirachinanpaq, Tiqsi muyupi suyukunata
-qawarispa kay Perú ukupi munasqa aypananpaq.
-Chaykuna qispichinapaqmi Estado nisqaqa: (a) Huk kamachiylla llapan runapaq, llapan institucionkunapaqpas
-kananta munaspam sistema nacional de planeamiento nisqata paqarichinqa, chaywan maykama, haykapkama
-chay llamkaykuna rurakunanta qawarinapaq, chaypaqpas qatipaykunata churallanqataq. (ch) Gobierno
-allintapuni llamkananpaq, qallariyninpi imakunatachus llamkayta munaspa nirqa chaykuna huntachinapaqmi
-kamachikuyta churamunqa. Chay llamkaykuna qawarinapaqmi qatipaykuna rurakullanqataq. (h) Gobiernoqa
-sapa kutillan lliw llamkayninkunamanta willarikuyta atinan, mayqan llamkaykunas qispisqa, ima
-sasachakuykunas rikurin, chaykunamanta runakunaman riqsichinqa. (i) Gobiernopi llamkaq runakuna
-allintapuni rurayninkunata qispichinanpaq musuq yachaykunata qunqa, chaywan ima ruraykuna churakusqan
-aypasqa kananpaq.
-"
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Políticas de Estado nisqakuna
-
-Suqta ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Huk nacionkunawan allinllapi kawsanapaq, rimanakuspa chulla suyuhinalla ñawpaqman puririnapaq
-Huk nacionkunawan mana chiqninakuspa kawsanapaq, rimarinakuspa chulla suyuhinalla ñawpaqman
-puririnantam munayku; kaykuna kallpachakunanpaqmi, suyukuna asuykanakunqa, yanaparinakuspa,
-rantinakuspa ima kawsanqaku. Kaykunaqa kanqa hawa nacionkunawan, suyunchikwan ima huk llamkaylla
-ruranapaq.
-Perú suyuqa Derecho internacional nisqa ukupi kaspam tukuy kamachikusqanta kallpanchanqa, aswantaqa,
-Derechos Humanos, Carta de las Naciones Unidas, Sistema Interamericano nisqa hatun wasikuna
-kamachikuyninkuta yuyaspam kawsanqa.
-Perú suyutaqa kallpacharisun llapan nacionkunapa yuyarisqanmanhina, llapan organización política
-nisqakunawan, hinallataq llaqta ukupi mayqan organización kaqwanpas rimanaykukuspa, sumaq qawanakuypi,
-huk yuyayllapi kawsanapaq.
-Chaykuna qispichinapaqmi Estado nisqaqa: (a) Llapan tiqsi muyuntinpi, América nisqapipas hawka kawsaypi
-tiyanapaq, takyasqa kamachinakuyman aypanapaq llamkarinqa, chayqa wakchakayta saqispa allin puririnanpaq
-kanqa. Kay qawariypim llapan América Latina nisqapi suyukunaqa kallpachakunqa manaña armamento
-rantinankupaq. (ch) Manam maqanakuypas, chiqninakuypas kanqachu, llapan runapa derechonkuna allin
-qawasqa kanqa, chaymi Democracia nisqapas puqurinqa, qullqirayku waqlliq runakunapas chinkarinqa,
-drogawan llamkaqkunapas, terrorismo nisqapas chinkallanqataq. (h) Kay América nisqa suyukunapas, Tiqsi
-muyupi suyukunapas hukllanakuspa llamkanankupaqmi kallpanchayta ruranqa, aswanmi, qayllanchikpi kawsaq
-nacionkunawan kuska allin kawsayta maskanqa, chaywan allin rimanakuyta llanllarichinapaq; kaykunawansi
-tariparisun llapanchikman imapas kaqlla tupawananchikpaq. Chay qawariypi maskarinqa llapanchikpa
-munayninchikkuna chullalla kananpaq. (i) Hawa nacionkunawan tupanasqa allpakunapi allin kawsayta
-sayarichinqa, hinallataq qayllanchikpi suyukunawan huñunakuyninta tanqarinqa. (k) Estado nisqapa allin ima
-munayninta, hinallataq wakin hawa suyukunawan allin kawsayta amachanqa, kallpacharinqa ima; hawa
-suyukunapipas peruano masinchik ayllukunatapas, empresa nisqakunatapas amachanqa, chaykunawanmi
-hawapi rantinanchikkunapas mastarikunqa, suyunchikpi llamkana kananpaqpas qullqi chayarimunqa. (l)
-Hawa suyukunaman ripuqkunapaqpas, chayamuqkunapaqpas llamkanata tarinankupaq yanapaykunata
-maskanqa. (ll) May Estado nisqapas yupaychasqa kananpaq, mana sarunchakuspa purinankupaq yanapayta
-churanqa.
-
-Qanchis ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Manaña maqanakuy kananpaq, Perú allin yupaychasqa kananpaq, mana manchakuypi kawsanapaq
-Allin chiqap puriypi kawsay kananpaqmi huk kamachikuy lluqsimunanpaq rimanakuyku, ruray atinanchiktapas
-sapakama ruraspa, Derechosninchikkunatapas mana sarunchaspa kawsanapaq.
-Chaykuna qispichinapaqmi Estado nisqaqa: (a) Pichus qasi kawsayta waqllichinqapas, turyanqapas,
-chaykunapaqmi wanachiykuna kamachikamunqa; hawka purikunapaq, qispisqa purikunapaq, runapa
-kaqninkunata mana pipas hapinanpaq ima, kallanqataq kamachikuykuna. (ch) Perú suyupi tiyaq runakunapa
-derechonkunata kallpanchanapaq, Hatun Kamachinata, huk kamachikuykunatapas qawarispa tiyanapaqmi
-wakichinqa, chaykunawanmi hawka kawsayta runakunaqa tarinqa. (h) Llaqtapipas, ayllupipas, wasi ayllupipas
-#
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Políticas de Estado nisqakuna
-
-manaña maqanakuy, awqanakuy kananpaqmi kamachikamunqa, chaywanmi warmikunata, warmakunata,
-machu payakunata imam aswantaqa kallpawan qawarinqa. (i) Maypichus aswan awqanakuy, chiqninakuy
-ima kan, chaypim kallpawan kamachikuy churakunqa. (k) Hawkalla kawsaypi tiyanapaqmi yachay wasikunapi
-yachaykuna churakunqa, chayqa llapan runakunapa Derechosninkuna amachaspa purinapaq, imamantapas
-pampacharikuspa allin justicia aypanapaq. (l) Llaqta runakuna hawka kawsaypi tiyanankupaq Estado
-nisqamanta qawaq institucionkuna allin kamachikuykuna aparikunqa. (ll) Policía nisqa ukupipas allin runakayta,
-llaqtanchik allin chaninchayta yachachikunqa, hinallataq yachayninta mastarinqa huk musuq yachaykunawan,
-chaymanhinataq pagonkutapas chaskinqaku. (m) Hatun llaqtakunapipas, huchuy llaqtachakunapipas hawkalla
-purikunapaq sistema nacional de seguridad ciudadana nisqata churachinqa, chaytas umallinqa alcaldekuna,
-Estado nisqapap llamkaq oficinakuna, llaqta runakunapa yanapayninwan.
-Pusaq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Perú ukupi sapa suyukuna, sapa llaqtakuna kikinkumanta ñawpaqman purinankupaq
-Perú ukupi sapa suyukuna, sapa llaqtakuna kikinkumanta allin kawsayninkuta purichinqaku, nispam
-rimanakuyku, chaypaqmi Gobierno centralmanta qullqitapas, tukuy ruraykunatapas, kamachikuykunatapas
-rakinqa. Chaywanqa manañam Limapi kaq kamachikuqkunallatachu qawasun. Gobierno centralwan,
-suyukunawan, llaqtakunawan kuska ima ruranapaqpas yanapanakuspa, ayninakuspa chay allin kawsaytaqa
-tanqasun. Chayhinallam llaqtanchikkunaqa kikinmanta allin kawsayman chayanqa.
-Chaykuna qispichinapaqmi Estado nisqaqa: (a) Perú ukupi sapa suyukunapa, sapa llaqtakunapa allin llamkaynin
-ñawpaqman puririnanpaqmi qullqiwanpas, ima yanapaywanpas kallpachanqa. (ch) Llapan runakunawan
-rimanaykukuspa kamachikuykunapas, qullqi rakinakuypas, tukuy imapas rurakunqa. (h) Estado nisqapa
-qusqan yanapaykuna utqaylla, chuya chuyalla llapan runakunaman chayananpaqmi kamachikamunqa; hinallataq
-llapan llaqtakunapi tukuy obrakuna rurakunanpaq kallpanchanqa. (i) Gobierno centralwan, suyukunawan,
-llaqtakunawan llamkanankupi mana pantanakunankupaqmi kamachikamunqa. (k) Suyupura, llaqtapura
-atipanakuypi, llallinakuypihina llamkaspa allin kawsayta aypanankupaqmi huk kamachikuykunata
-lluqsichimullanqataq. (l) Tukuy llamkaykuna qispichinapaq, maymantapas qullqi tarinapaq huk kamachikuy
-kanqa; chaywanmi, qullqipas kuskanmanta sapa suyuman, sapa llaqtaman rakikunqa, hayka runankuna
-kasqanmanhina, allpanku kasqanmanhina. Chaykunaqa rurakunqa takyasqa ñanpi purinapaq, maychus qullqi
-kasqanmanhina. (ll) Institucionkuna, empresakuna, qullqita mañakunankupaqpas, gastanankupaqpas yanapayta
-chaskinqaku, chaywanmi suyukunapipas, llaqtakunapipas allinta ima llamkaytapas puturichinankupaq,
-llamllarichinankupaq ima, yanapakunqa. (m) Perú ukupi wakin suyukunata huñunaspa huk hatun rimanakuy
-suyukunaman tukuchinqa, hukllanasqaqa kuska allin kawsayta sayarichinankupaq. (n) Suyukuna ukupi
-alcaldiyakunata huñunaspa huk hatun rimanakuy wasiman tukuchinqa, hukllanasqaqa kuska allin kawsayta
-sayarichinankupaq. (ñ) Ima llamkaytapas ruranankupaq, qullqi churaq runakunapaqpas, institucionkunapaqpas
-punkukuna kicharikunqa, chaywanmi llaqtakunapi taksa empresapas, huchuy empresapas ñawpaqman
-puririnqa. (p) Maypipas runa masinchikta llakiy qatiptin yanapanapaq qullqi waqaychakunqa, ichaqa wakcha
-kasqankumanhina rakikunqa.
-Isqun ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Perú suyupa allpanpas, runankunapas allin qawasqa kananpaq
-Perú suyupa tukuy imaymana munasqan, llapan allpanpas, runankunapas allin qawasqa kananpaq, rimanakuyku.
-Chaypaqqa, llapallan runakuna, kamachiqkunapas yanapakunanku, militarkunam aswanqa qawayta atiwanchik,
-$
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Políticas de Estado nisqakuna
-
-ichaqa mana Hatun Kamachinamanta lluqsispalla. Chaypaqmi, ima manchakuyña hawa llaqtamantapas,
-llaqta ukumantapas hamuptin, piña mayña allquchakuyta munawaptinchikpas amachasaqku; allin kawsayninchik
-waqllichiqkunata chinkachinapaq, hawkalla tiyanapaqpas llamkallasaqkutaq.
-Chaykuna qispichinapaqmi Estado nisqaqa: (a) Imachus munasqanchik Perú suyu allin qispisqa kananpaq,
-allpanpas, runankunapas allin qawasqa kananpaq llapan runakuna minkapihina llamkanqaku. (ch) Per�� suyu
-allin qawasqa kananpaq, hawkalla tiyakunapaq, hinallataq mana ima maqanakuypas kananpaq militarkunata
-allin llamkayman churanqa. (h) Perú suyu allin qawasqa kananpaq, hawkalla tiyakunapaqpas llapallan yachay
-wasikunapi tukuy ima yachaykuna yachachikunqa. (i) Tiqsi muyu pachanpi Antártida sutiyuq suyu allin
-qawasqa kananpaq, pachamamata chanincharispa tiyanapaq, yunka suyutapas ñawpaqman puririchinapaqmi
-kamachikamunqa, chaykunawan Perú suyu hukllachasqa kanqa llaqta runapa yanapayninwan. (k) Perú suyu
-qawaq kamasqakunawan, huk nacionkuna rimanakuy qawaqwan kuska imapas ruranankupaqmi kamachikuy
-kanqa.
-
-Llapa runa allin kikinchasqa allin kawsaypi ima tiyanankumanta
-Chunka ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Wakchakay pisiyachinapaq
-Wakchakayta pisiyachinapaq, wakchakuna qullqisapakunamanta manaña karunchasqa kanankupaqmi,
-rimanakuyku; chayqa kanqa kamachikuykunapas, tukuy ruraypas, qullqipas munasqanmanhina,
-mañakusqankumanhina llapan runapaq rakikunanpaq. Chaymantapas, rimanakullaykutaq, manaña millay
-qawanakuypi warmi kasqanrayku, campupi paqarisqanrayku, machu paya kasqankurayku, mana ima ruray
-atisqankurayku qunqasqa kanankuta. Chayraykun, wakchakaypi tiyaqkunapaq, qunqasqa kaq runakunapaq
-aswan yanapayqa kanqa. Wawakunapas, wayna sipaskunapas, machu payakunapas, qarinkupa wikchusqan
-warmikunapas, imapis mana ruray atiqkunapas, wakchakunapas, qunqasqakunapas, tukuy paykuna allin
-qawasqa kanankupaq kamachikuykunata churachisaqku.
-Chaykuna qispichinapaqmi Estado nisqaqa: (a) Llapa runapaq llamkay kananpaq, llaqta ukupi empresakuna
-ñawpaqman purinanpaq, yanapakuy kanqa. (ch) Llaqtakunapa allin llamkana rurayninta kallpachakunqa,
-chaywan maymantapas willakuykunata riqsinankupaq, aswanta yacharinankupaq, huk musuq tecnología
-nisqata chaskinankupaq, maymantapas qullqita manukunankupaq, yanapakunqa. (h) Hatun llamkaykunata
-purichinqa imaymana obras rurakunanpaq, chaykunaqa suyukunapa, llaqtakunapa munasqanmanhina rurasqa
-kanqa, chaypaqmi huk institucionkunata yanapachikunankupaq minkakunqa. (i) Yachay wasikunapi allin
-yachayman aypanankupaq, hampina wasikunapi allin hampikuy kananpaq qullqita yapaspa churanqa; aswanqa
-wakcha runakunarayku allinta llamkanankupaq, yanapayta churachinqa. (k) Llapan runakuna, aswanpas
-wakcha runakuna kikinchasqa derechonkuta qawaspa purinankupaqmi yanapakunqa; imapas rurakunanpaq
-paykunapa mañakuyninkuta uyarinqa, paykunallawantaq imaymana rurayta wakichinqataq, purichinqataq.
-(l) Sinchi wakchakaypi tarikuq runakunapaqmi huk llamkanakunata maskapuspa paykunaman qunqa. (ll)
-Estado nisqaqa allin allin kallpachasqan kanqa, chuya chuyata imatapas hapispa chay wakcha runakunapaq
-llamkaykunata tarispa, llaqtapi tiyaq runakunawan, institucionkunawan ima qawarispa llamkanqa. (m) Llapan
-runakuna aswan kikinchasqa derechosninkuwan purinankupaq, wakchakaypi tiyaq runakunapaq justicia
-aypananpaqmi kamachikuykunata hurqumunqa. (n) Maypipas ima llakiyña qatiptinpas, lluqllaña, tuñiyña,
-kañaykunaña, huk imaña kaptinpas yanapaytan atinan, runakunata yachachispa, qullqitapas huk
-yanapaykunatapas chayachispa.
-%
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Políticas de Estado nisqakuna
-
-Chunka hukniyuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Llapallan runakuna, piña mayña kaspapas maypipas allin rikusqa, allin chaskisqa kananpaq
-Llapallan runakuna, piña mayña kaspapas maypipas allin rikusqa, allin chaskisqa kanankupaqmi, rimanakuyku;
-chaytaqa niyku, Perú suyupi runapura sinchi qawanakuy, pinqanakuy, sarunchakuy kasqanrayku. Kunankamaqa
-warmikunapas, wawakunapas, machu payakunapas, campupi tiyaq runakunapas, ima mana ruray atiqkunapas,
-wakchakunapas imam qunqasqa tarikunku, chayraykum paykunaqa Estado nisqamanta aswan yanapayta
-chaskinqaku. Chaywan llapallan runa kikinchasqa allin kawsaypi purinankupaqmi kamachikuykuna lluqsimunqa.
-Chaykuna qispichinapaqmi Estado nisqaqa: (a) Runakuna manaña sarunchasqa kananpaq, piña mayña
-kaspapas maypipas allin rikusqa, allin chaskisqa kanankupaqmi kamachikuykunata churanqa. (ch) Ima
-kamachikuykunapas warmikunapa rimayninta uyarispam lluqsinqa. Chayhinata ruraspan Estado nisqapas,
-llaqtapas warmikasqankuta chaninchanqaku. (h) Warmipas, qaripas huk runahinalla allin qawasqa, allin
-rikusqa kananpaq, kikin Estado nisqamanta huk institución lluqsimunqa, chaymantapacha kamachiykuna
-paqarichimunanpaq. (i) Warmikuna ima llamkaymanpas yaykuyta atinqaku, chaypaqmi punkukuna
-kicharikunanpaq kamachikuykuna kanqa. (k) Wawakunapas, wayna sipaskunapas, machu payakunapas,
-qarinkupa wischusqan warmikunapas, ima mana ruray atiqkunapas, wakchakunapas, qunqasqakunapas,
-paykuna lliw allin qawasqa kananpaq, yanapaykunata churachinqa. (l) Campupi, yunkapi tiyaq qunqasqa
-runakunapa Derechosninkunata aswanta qawarinqa, paykunarayku tukuy llamkaykunata wakichinqa.
-
-Chunka iskayniyuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Llapallan runakuna mana qullqillawan allin yachayman aypanankupaq, kawsay yachaykunatawan chaninchanapaq
-Llapachallan irqikunapas, warmakunapas, sipaskunapas, waynakunapas yachay wasiman chayaspa allin
-yachaykunata aypanankuta munayku. Chaymi, Estado nisqapa yachay wasinkunapiqa mana qullqillamanta
-chaskinqaku. Chaypiqa warmipas, qaripas kikinchasqan puririnqaku, kay democracia nisqata allinta
-qispichinankupaq, qipa watakunapi derechonkuta chaninchaspa kawsanankupaq. Sapa yachay wasipa
-llamkayninqa aswan riqsipasqam kanqa, Perú suyu ukupi huk hatun yuyay kamachisqanmanhina, sapa
-llaqtapa munasqanmanhina. Perú suyu yachay wasikunapiqa aswan kallpawansi sumaq kawsaypaq allin
-yuyaykuna, sunquchakuykuna ima churakunqa pachamamanchikta yupaychaspa tiyanapaq; chayhinallataq,
-mana ima ruray atiq runakuna maypipas chaskisqa kananpaq kamachikuykunata churachinqa.
-Chaykuna qispichinapaqmi Estado nisqaqa: (a) Llapallan pichqa watanman chayaq wawakuna yachayman
-yaykunankupaq kamachikamunqa, chaypitaq wawakunaqa allin mikuyta, allin yachayta chaskinqaku sumaq
-wiñanankupaq. Chay huchuy yachay wasiqa llapan llaqta runakunapa wawankunatam chaskinqa, mana
-pitapas saqispa. (ch) Campupi runapa churinkunapaqpas, llaqtapi tiyaqkunapa churinkunapaqpas kaq allin
-yachaykunallatam chaskinqaku; campupipas, llaqtapipas yachayqa mana pisiyananpaqmi tukuy imaymanata
-ruramunqa. (h) Yachachiqkuna allin rikusqa kanankupaq kamachikullanqataq, chayqa kanqa llapa runakunapa
-yanapayninwan, chaywan paykunaqa allin yachachinankupaq, allin kawsaypi tiyakunankupaq,
-yachachinankupaqpas tukuy imata chaskinankupaq. (i) Wawakuna, irqikuna, warmakuna, wayna sipaskunapa
-yachayninkuqa aswan yuyaypim rurakunqa, munasqanku rimayninkunata, ima apu taytakunapi iñisqankutapas
-chaninchaspa. (k) Hawamanta hamuq musuq yachaykunapas, ciencia nisqa yachaykunapas aswanmi
-sapinchakunqa. (l) Estado nisqapa kamachisqan universidad nisqa hatun yachay wasikunapi, educación
-técnica nisqa yachay wasikunapipas, may suyupi, may llaqtapi tiyasqankumanhina aswan allintam
-yachachikunqa. (ll) Llapallan yachay wasikuna aswan allinta purinankupaqmi chaninchaykunata paqarichinqa,
-&
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Políticas de Estado nisqakuna
-
-chaypi yachakuqkunapa derechosninkupas yupaychasqa kananpaq. (m) Mana qillqay yachaqrayku ñawsachasqa
-runakunata chinkachinqa, chaypaq musuq politicakata kamachikunqa, chaypi campo runakunawan, yunka
-runakunawan, hatun llaqtakunapi kuchunchasqa runakunawan llamkananpaq. (n) Reforma Educativa
-purinanpaq sapa wata qullqita yapanqa 0.25% Estado nisqapa (PBI) nisqa llapan qullqi chaskisqanmanta,
-chaywanpas munanqa 6% PBI nisqaman watapi aypananta. (ñ) Cuerpo kallpanchay yachay (educación
-física nisqa) yachachiyta, ima sumaq ruray yachay (educación artistica nisqa) yachachiyta imas yachay
-wasikunapi yapamanta kallpawan churakunqa, wawakaymantapacha hatun pukllaykunapas yachachikunqa.
-(p) Llapa runakunapa rimayninta uyarispa, institucionkunawan kuska, wawakunapa allin yachayninta
-qawanapaq kallpachakunqa. (q) Waynakunapaq, sipaskunapaq, runakunapaqpas maypi kasqanmanhina llamkay
-yuyaypi yachachikuyta kallpachanqa. (r) Waynakuna mana droga nisqaman yaykunankupaq, allin kawsayninku
-mana waqllichinankupaq, mana awqanakuypi purinankupaq, yachaykunata yachay wasikunapi mastarichinqa.
-(s) Perú suyu ukupi achka simipi rimasqanchikrayku, tukuyniraq runakuna, ayllukuna kasqanrayku, iskay
-simipi, iskay kawsaypi (Educación Bilingüe Intercultural nisqapi) yachakuyta aswan ñawpaqman puririchinqa.
-Chunka kimsayuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Llapallan runakuna qalikaypi kananpaq, allin kawsaypi tiyananpaq
-Llapallan runakuna qalilla kawsanankupaq, mana qullqillawan hampichikunankupaq, hampina wasikunapi
-allin hampiy chaskinankuta imam munayku, aswanpas wakcha runakunaman, qunqasqa llaqtakunapi
-tiyaqkunaman aypanqa; hinallataqmi, runakunawan, institucionkunawan yanapachikuspa allin hampiy ruraykuna
-qawarisqa kananpaq rimanakullaykutaq.
-Chaykuna qispichinapaqmi Estado nisqaqa: (a) Allin qalikaypi purinapaq, tukuy unquykuna hampiy atikunanpaq
-kallpachayta qunqa, aswantaqa qanramanta hamuq unquykunatam chinkachinqa. (ch) Yuyay chinkay
-unquykunata, uma unquykunata, drogamanta unquykunata ima chinkananpaqmi tukuy llamkaykuna
-rurakullanqataq. (h) Chuya yaku, chuya unu llapan runaman chayachinqa, chaywan mayllakunapaqpas,
-hispana wasi kananpaqpas; chuya chuyapi tiyanapaqpas, qanrakuna, qillikuna chinkachinapaqpas, llamkaykuna
-kallanqataq. (i) Sapa suyupi yachakuq unquykunata, qunqayllamanta rikurimuq unquykunatapas
-chinkachinapaqmi hatun llamkay wakichikunqa. (k) Allin chuya kawsaypi, allin qalikaypi tiyanapaqmi
-kamachiykuna lluqsimunqa. (l) Hampina wasikuna llapan llaqtakunapi churasqa kanqa, aswanpas wakchayasqa
-llaqta ukupi tiyaq runakunapaq; warmikunapaq, wawakunapaq, machu payakunapaq, mana ima ruray atiq
-runakunapaqpas kanqa. (ll) Mana unquykuna kananpaq llamkaykunata kallpachanqa, chaypaq llaqtapi, ayllupi
-runakunata, institucionkunata ima, yanapakunankupaq minkakunqa. Paykuna, maypiña kaspapas imayna
-chay llamkaykuna purisqanta qawarinqaku, ichapas may suyukunapa, llaqtakunapa munasqanmanhina
-kananpaq. (m) Wawayuq warmikuna allin kananpaq yanapay kanqa, chaymantapas kanqa hampikuna
-munasqalla wawayuq kanapaq, chaytaqa sapa tayta mama ninanku allinchus manachus chay kasqanta. (n)
-Llapan llaqta runakuna mana qullqillawan hampichikunanpaq, hampina wasikunaman rinanpaq, kamachikunqa;
-chaypaqmi institución privada nisqamanta yanapakuyta mañakullanqataq. (ñ)Llapallan mana seguruyuq
-runakuna hampina wasiman hampichikuq chayanankupaqmi kamachikunqa; chaypaqmi qullqita churanqa,
-chaywan yanapakuspa hampisqa kanankupaq. (p)Tukuypi llamkaq runakuna hampiyman aypananpaq
-kamachikuyta purichinqa, chaywan qipaman asegurasqa kananpaq. (q) Allimanta allimantas hampi
-kamayuqkunaman qullqita yapanqa llamkasqankumanhina. (r) Hampina wasikunapi hampi kamayuq
-llamkaqkunam huk yachaykunawan kallpachasqa kanqaku, chaywan sumaqta runakunata chaskinankupaq,
-hampinankupaq ima. (s) Musuq hampiykunata, biomédica nisqamanta aswan yachanapaq taqwiriy apakunqa,
-hinallataq, ñawpa tayta mamanchikkunapa hampi yachayninkupas riqsisqa kanqa, chaywan pipas
-hampikunanpaq. (t) Seguro Social nisqa wasiman kutichipunqa sapanmanta llamkayninta hatarichinanpaq.
-'
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Políticas de Estado nisqakuna
-
-Chunka tawayuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Ruruq llamkayman runahina aypanapaq
-Perú suyunkuna, llaqtankuna wiñachiq llamkaykunapi, llaqtapa qullqinmanhina qatukunapi hapipakuspa
-musuq llamkaykuna rikurimunantam munayku, chaypaqmi llamkasaqku. Hinallataq, runahina llamkanapaq,
-llamkasqamanhina qullqiyuq kanapaq, ima sasachakuypas llamkaqpaq rikurimuptin qawasqa kananpaq allin
-sumaq llamkaytam rikurichimusaqku. Hinaspapas, qullqi waqaychasqa mirananpaq, qullqiyuq runakuna
-takyasqa llamkayta rikurichimunanpaq llamkasaqku.
-Chaykuna qispichinapaqmi Estado nisqaqa: (a) Llamkayniyuq runa kananpaq, llamkasqanchikkuna hawa
-hatun suyukunapi chaninniyuq kananpaq, chiqap yachay wiñananpaq, rurasqanchikkuna musuqyananpaq,
-chiqap yachaywan runakuna wiñananpaq Estado nisqawan, yachaywan hinaspa llamkayniyuqkuna
-rimanakunankupaq llamkanqa; kaymanhinam runakuna atiyninkunata, yachayninkunata, llamkayninkunata
-wiñachinqaku. (ch) Qawanakustin rimaspa, allin takyasqa llamkaykuna kananpaq kamachikuykuna kanqa.
-(h) Llamkaykunapa derechon allin kananpaq huk hawa nacionkunapa rimanakuyninmanta, Organización
-Internacional de Trabajo OIT nisqamantapas hapipakuspa kallpachanqa, sapan llamkananpaqpas, achkamanta
-llamkananpaqpas derechonkum kanqa; hatun llamkanapaq kamachikuykunawan, llamkaqkuna
-munasqanmanhina huñunakuspa llamkayninta amachanankupaq huk Sindicato nisqatapas rurayta
-atinallankutaqmi. (i) Perú hatun suyupipas, suyunkunapipas llamkanakunata allinyachinanpaq; qatunakunaman,
-rantinakuyman, manukuynam, musuq ruranakunaman ima aypananpaq kamachikuykuna kanqa; hinaspa
-chay huchuy taksa empresakuna ukupi llamkanakuna mirananpaqpas yanapakullanqataq. (k) Huchuy empresa
-nisqapi llamkaqkunapaqpas derechunku ayparinankupaq tukuy allichasqa kamachinakunata rikurichimunqa.
-(l) Llaqta ukupi makillawan ruraspa (artesanías nisqa) llamkaykuna rikurimunanpaq huchuy empresakunata
-yanapanqa. (ll) Llaqtakunapi, suyukunapi llamkaqkuna allin yachayniyuq kanqaku, chaypaqmi empresakuna
-qullqinta churanqaku musuq yachaykunaman aypanankupaq. (m) Maypi allin yachachikuy kasqanta
-yachananpaq, maypi allin llamkaykuna tarikusqanta yachananpaq willakuykunata mana sasachakuspan
-aypanankupaq llamkanqa. (n) Pisi qullqiyuqkuna achka qullqiyuqkunawan hukllachasqa kananpaq llamkanqa.
-(ñ) Llaqta wiñachinapaq llamkaykuna warmikunata, machu payakunata, wayna sipaskunata llamkachinanpaqmi
-tanqanqa. (p) Mana ruray atiq runakunapaq, atinankupaqhinalla, llamkaykunata rikurichimunqa; hinaspa ima
-ruraypipas huchuy llaqtakunapi kaq runakunaraq llamkanayuq kanankupaqmi tanqanqa. (q) Kikin ruraykunapi
-llamkaqkuna kaq qullqillata chaskinankupaq kamachikunqa, manam imaraykupas: qaripas warmipas, kuraqpas
-sullkapas, may llaqtamanta kaspapas, huk apukunapi iñispapas kuchunchasqaqa kananchu. (r) Campupi
-tarpuqkuna, awaqkuna, mituwan llamkaqkunapa ima llamkasqanku allin chaninniyuq kananpaq kamachikunqa.
-(s) Warmakunapaq, irqikunapaq llumpay/sinchi ñakarichiq llamkaykunata chinkachinqa; warmakunapa,
-maqtakunapa yachaynin, qali kawsaynin, pukllaynin, wiñaynin qipachiq llamkaykunamanta amachanqa. (t)
-Wasipi llamkapakuqkuna derechosninkupi mana chiqnisqa, qipachasqa kanankupaq, sumaq llamkaykunapi
-kanankupaq amachanqa. (u) Llamkaqkunapa derechosnin takyasqa kananpaq, llamkaykuna rikurimunanpaq
-ima “Consejo Nacional de Trabajo” nisqanta kallpanchaspa rimanakuyta tanqanqa. (w) Allin mana allin
-llamkanakunamanta yachanapaq qatipaykunata, yanapaykunata qispichinqa.
-
-Chunka pichqayuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Allin huntasqa mikuykuna kanapaq
-Runakuna tukuy allin wiñayninpi umanchaspa, qali qali runakuna kawsananpaq, llaqta allin huntasqa mikuykuna
-tarinanpaq, llaqta allin mikusqa kananpaqmi rimanakuyku.
-!
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Políticas de Estado nisqakuna
-
-Chaykuna qispichinapaqmi Estado nisqaqa: (a) Hawa suyukunamanta Perú suyuman yaykumusqan mikuykuna
-as asllamanta chinkachinapaq, tiyasqanchi/yachasqanchik pachata qawaspa, tukuy mikuq kurukunata
-chinkachispa, tarpuyta mirachispa, watan watan tukuy rikchaq kawsaykuna rurunanpaq kallpanchanqa.
-(ch) Llaqta allin mikusqa kananpaq, runa mikusqanmanhina huntasqa mikuykuna kananpaq, qullqinkupa
-aypasqanmanhina mikuykuna tarikunanpaq llamkanqa. (h) Hawa suyukunamanta yaykumuq mikuykuna
-tarpusqanchik mikuykunata mana pisiyachistin, mikuyninchik usuta mana chinkachistin yaykumunanpaqmi
-kamachikuy kanqa. (i) Llaqta runakunapa kawsaynin allin qali kananpaq, Consejo Intersectorial de
-Alimentación y Nutrición sutiyuq wasita kallpachanqa, chaywan qatupi allin rantinakuy kananpaq,
-rantiqkunapas, rantikuqkunapas uyarinankupaq kamachikuykunata rikurichimunqa. (k) Allin hinaspa mana
-unquyniyuq mikuykuna kananpaq, runakuna mikunanpaq mikuypa mirayninta, rantikuyninta, taqiyninta,
-aypuynintawan, llaqtakunapa kamachiqkunawan kuska qawanqa hinaspa allin mana allin mikuna kasqanta
-tupunqa. (l) Runa allin chuya chuya ukupi kawsananpaq llapa imakunata allichanqa. (ll) Mana yukasqa, mana
-qutusqa kanankupaq qatu llaqtapi rantipakuqkunapa rurayninta, allichakuyninta, qawayninta ima puririchinqa.
-(m) Qasapa, yaku muchuypa, aqaruraypa, lluqllapa, qacha yakupa, wakchayasqa allpapa huchanrayku mana
-yarqay rikurimunanpaq imatapas ruranqa, kaypaqmi kawsay rikurichimuq kurukunatawan allpata wanuchastin
-allichanqa. (n) Sachakunapas uywakunapas tarpuykunapas allin kananpaq hukllapas, achkapas chiqap maskayta,
-musuq yachay taqwiriyta ruranankupaq kallpachachinqa. (ñ) Mana kayniyuq, mana qullqiyuq, mana
-llamkayniyuq runakunapas ayllukunapas allin mikusqa kananpaq imaymanata ruranqa. (p) Llaqtata aylluta,
-puririchispa, kikinkupura umanchakuspa llamkanankupaq; sinchi wakchayasqa ayllukuna, pichqa watayuqkama
-wawakuna, ñuñuqkuna, wiksayuq warmikuna, yachay wasi riq warmakuna, wakchakuna, sinchi wakchayasqa
-runakuna hinaspa wakchayasqa ayllukuna ima allin mikusqa kananpaq llamkanqa. (q) Mana allin mikusqakunata
-qawananpaq, lliw llaqtakunapi allichasqa llamkaykunawan hatun llamkaq wasikunapi llamkaqkunata
-rimanachispa allin mikusqa runakuna kananpaq ruraykunata rikurichimunqa. (r) Paqarimusqan watapi
-wawakuna ñuñusqa kananpaq mamankunata rimapayaspa kamachikamunqa. (s) Sinchi wakchayasqa runakuna
-allin huntasqa mikunankupaq huk rikchaq mikuykunata haywanqa. (t) Allin mikusqa runakuna kananpaq,
-allin mikuy yanukunankupaq, chuya wasi, chuya uku kanankupaq, llaqtapa derechosninkunata, mikusqanku
-qawanakunankupaq llaqtata yachachinqa. (u) Yachachinapaq yachaykuna allichasqapi allin huntasqa mikunapaq
-yachaykunata churachinqa. (w) Ñawpa machu payakunapa, runakunapa mikusqan yachaynintawan sumaq
-kawsakuyninmantawan yapamanta chaninchaspa rikurichimunqa. (y) Llaqtanchikpi tarpusqanchikpa huk
-allin mikuykuna rikurimusqanmanta willarinqa. (a) Mana hukpa yanapasqallan, uywasqalla, haywasqallan
-kanapaq runakunata, llaqtakunata purichinqa.
-
-Chunka suqtayuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Wasi ayllu kallpanchanapaq, warmakuna, irqikuna, wayna sipaskuna amachasqa, kallpanchasqa kanankupaq
-Warmi qari allin kuskachasqa, allin kasarasqa kananpaq, ayllupa derechosninku mana saruchanankupaq,
-kikinkupura kuyanakuspa/munanakuspa kawsanankupaqmi aylluta kallpachachisaqku. Ayllukunapa allin
-kawsanantam Estado munan, chaypaqmi imaymana sasachakuykunata, maqanakuykunata, chiqninakuykunata,
-kirichakuykunata chinkachisaqku. Hinallataqmi wakcha, saqisqa warmi qari warmakuna, waynakuna, sipaskuna,
-maqtakuna allin wiñananta, llapa imakuna wiñanan (qispinana) pachapi kananta munayku. Hinaspapas,
-llapan ruranakuna hawka kawsanankupaqmi llaqtankupi chiqninakuyta chinkachisaqku.
-Chaykuna qispichinapaqmi Estado nisqaqa: (a) Ayllukuna kuyanakuspa allin takyasqa wiñananpaq, mana
-rakinakusqa kanankupaq yachay llamkaykunata, programas educativos nisqata qispichinqa. (ch) Tayta
-mamakuna allinta umanchakuspa wawanku uywanankupaq llamkanqa. (h) Warmi qari warmakuna wayna
-!
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Políticas de Estado nisqakuna
-
-sipaskuna, maqtakuna yachay wasikunapipas, huklawkunapipas kicharisqa ñawiwan llamkanankupaq,
-rimanakunankupaq, huñukunata umanchanankupaqmi llamkanqa. (i) Lliw warmi qari warma wayna sipaskuna,
-maqtakuna yachay wasiman yaykunankupaq, allin qali qali kawsanankupaq, tarpuyninkumanhina wiñanankupaq,
-pukllanankupaq llamkanqa; kuyakuyninta, runakayninta, atipayninta allinta takyachinanpaq qawanqa.
-(k) Warmi qari warmakuna, waynakuna sipaskuna, maqtakuna mana maqasqa, mana chiqnisqa kanankupaq,
-sasa ñakarichiq llamkaykunata chinkachinqa. (l) Pasñakuna, maqtakuna huñunakuspa runakunata, pandillaje
-nisqa mana suwananpaq, maqananpaq, kirichananpaq, sumaq llampu sunqullawan allin kawsayman churanqa.
-Hinaspa mana kay rikchaq huñunakuykuna rikurimunanpaq llamkanqa. (ll) Manchachikuqkunapa
-wañuchikuqkunapa huchanpi mancharisqapas, wakchayasqapas, saqisqapas warmakunapaq allin kanankupaq
-huk llamkaykunata ruranqa. (m) Warmi qari warmakunapa, pasñakunapa, maqtakunapa amachaqnin hatun
-wasikunatam, Defensoría del Niño y del Adolescente nisqata kallpachachinqa. Ima ñakakuypas rikurimuptin
-amachanankupaq, nanachikunankupaq, hinaspa kaykuna tarikusqankumanhina hampinankupaq. (n) Sipas,
-maqta, pukllananpaq, asikunanpaq, umanchasqa ruraykuna qispichinanpaq mirachinanpaq allin llamkaykunata
-rikurichimunqa. (ñ) Wiksayuq pasñakunapaq sullkallanpi warmichakuqpaq, qarichakuqpaq ima allinlla
-kawsakunankupaq yanapaykunata churachinqa. (p) Llapa institucionkunawan kuska punchawpi wawakuna
-qawanankupaq ruraykunata kallpachanqaku. (q) Karu llaqtakunapi tiyaqkunapaq, qunqasqa wakcha
-llaqtachakunapi wayna sipas maqtakuna pukllanankupaq tarpuyninku wiñachinankupaq, empresa nisqakunata
-yanapananpaq minkakunqa. (r) Warmi qari warmakunapa, maqtakunapa, pasñakunapa kasqankumanhina,
-watankumanhina yachayninkuta riqsichinanpaq, allinnim willakuykunallata akllaspa qawachinanpaq
-ñawinchachiqkunata umanchachinqa. (s) Tayta mamakunapa munayninta riqsiykuspan warmiwan qari
-kuskachakunankupaq allinta kuyanakunankupaq allin yachaykunata haywanqa. (t) Maqta sipaskuna aswan
-allin yachaysapa, allin umayuq kanankupaq qullqiwan yanapanqa. (u) Ayllukunapi maqanakuy chiqninakuy,
-hinaspa maqtapura maqanakuynin tukunanpaq llapa hatun llamkaq wasikunapa yachayninta riqsiykuspa
-llamkanqa. (w) Perú suyupa kawsayninmanta, atiyninmanta, sasachakuyninmanta ima wayna maqta sipas
-rimanakunankupaq rimanakuykunata rikurichimunqa.
-
-Perú suyu huk suyukunamanta allin atipasqa kananmanta
-Chunka qanchisniyuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Llaqta qatu rantinakuypi qullqi takyachinapaq
-Pipaqpas kicharisqa rantinakuy qatupi sapichakuspa, llaqtapa qullqinmanhina umanchaspa, Perú suyupa
-qullqin takyachinaykupaq llamkasaqku. Chayraykun Estado nisqaqa nisqanta yuyarispa, sasachakuykunata
-allichaspa, chuya sunquwan llamkaspa runakunapa wiñaynintawan llaqtakuna ayninakuspa wiñaynintawan
-maskanqa. Hinallataq lliw llamkayniyuq mana llumpayta wakchayananpaq nitaq llumpayta apuyananpaq
-qullqi wiñachiytapas maskasaqku.
-Chaykuna qispichinapaqmi Estado nisqaqa: (a) Chuyata rimaspa hatun llamkaq wasikunata takyachinqa.
-(ch) Perú suyu allin kananpaq, huk hawa nacionkunawan, suyukunawan kuska kananpaq, mana qipachasqa
-kananpaq llamkanqa. Kayhina kanapaqmi lliw llaqtakunapa wiñayninta allichakuyninta maskanqa. (h) Huk
-runakuna qullqinwan imapas ruranankupaqmi tanqanqa. (i) Qullqiyuqkuna, empresario nisqakuna llaqtanchikpi
-llamkananpaqmi tanqanqa. (k) Apukuna (qullqiyuqkuna) wakinkunata mana sarupananpaqmi qarkunqa.
-Mana huk runalla nitaq huk huñulla qatu hapikunanta munanqachu; qatuqa lliw rantikuq munaqpaq
-kicharisqa kananta munanqa. (l) Lliw yaykuyniyuq (qullqiyuq) kananpaq, mana pipas qipachasqa kananpaq,
-rantipakuy kaptinqa lliwchankupaq kanan. (ll) Llapa imaymana ruruchiykunata mirachiykunata kallpachachinqa.
-!
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Políticas de Estado nisqakuna
-
-Chunka pusaqniyuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Qullqi ruranapa takyachiynin, ruruchiynin (mirachiynin) atipaynin maskanapaq
-Mana sasachakuspa Perú suyu tiqsi muyupa qullqinkunawan hukllachakunapaq, allin llamkanakuna
-rikurimunanpaqwan hinaspa qullqinchik allinta sapichakuspa wiñananpaq, atipanakuynin mirananpaq
-llamkasaqku. Allin sumaq yachachiy kananpaq, sumaq takyasqa llamkay kananpaq, mana mancharispa
-qullqiyuqkuna llamkayta rikurichimunanpaq, imaymana huñunasqa llamkaqkunapa atipaynin allichasqa
-kananpaq, llapa llaqtakunam, llamkaqkunam, llamkayniyuqkunam Estado nisqapiwan kallpachakunanku;
-chayhina kananpaqmi llamkasaqku.
-Chaykuna qispichinapaqmi Estado nisqaqa: (a) Sapa suyukunapi, sapa llaqtakunapi musuqta, chuyata, allin
-umanchaqta, allin rurana llamkanakunata sayarichinqa. (ch) Mana yanqanpi ruraykuna kananpaq, llallinakuspa
-qullqi mirachiqkuna llamkanankupaq hatun kamachiykunata qispichinqa. (h) Mana sasachakuspalla pipas
-qatuman, rantinakunaman yaykunanpaqpas lluqsinanpaqpas llapa ñakakuykunata chinkachinqa; hinaspapas
-hatun llamkaq wasikunamanta runakuna mana llumpayta sasachakuspa imapas mañakunapaqmi llamkanqa.
-(i) Allin kaqniyuq qatu rantinakunatam rurachinqa. (k) Imaymana rikchaq qatu rantinakuna llallinakuspa,
-atipanakuspa llamkanankupaqmi tanqanqa. (l) Qullqiyuqkuna imapas rurananpaq, mirachisqanchikkuna
-hawa qatukunaman apachinapaq, llamkaykuna mana llumpay sasachakuyman yaykunankupaq, llapa
-rurasqankumanta hayka qullqillataq chaskinku chaymanhina Estado nisqaman paganankupaq kamachikuyta
-churanqa. (ll) Kawsaykuna (mikuykuna) allin chaninniyuq huk nacionkunapi qatunman, rantinakuykunaman
-apachinapaqmi tanqanqa. (m) Pipas hayka qullqi Estado nisqapi kasqanta yachay munaqkunapaq huk
-willakunata hatarichinqa. (n) Yachay paqarichiykuna, ruranakuna, chiqap yachaykuna, musuq yachaykuna
-rikurimunanpaqmi huk taqwiykunata tanqanqa, chaykunaqa kallanqataqmi riqsinapaqpas. (ñ)
-Llamkaqkunatawan llamkayniyuqkunatawan sapa kutilla yachachisqa kananpaq yanapanqa. (p) Perú suyupa
-munasqanmanhina llamkanankupaq llallinakuyta, atipanakuyta kallpachaspa qispichinqa.
-
-Chunka isqunniyuq ñiqi Política de Estado nisqamanta
-Kawsasqanchik pachata allin qawarispa llamkaykunata ruranapaq
-Wakchakaymanta lluqsinapaq, Perú hatun suyu allin takyasqa ñawpaqman puririnanpaq, política nacional
-ambiental nisqata hukllachasaqku wakin politicakunawan nispa rimanakuyku; nillaykutaqmi, achka sumaq
-kawsaykuna (diversidad biológica) amachasqa kananpaq, imaymana pachamamapi yuyaywan llamkay
-kallpachasqa rurakunanpaq, pacha puquykuna pisi pisimanta hurqusqa kananpaq, chay qawaypi huchuy
-llaqta, hatun llaqtakunapas hawka tiyanankupaq; kay ruraykunawanmi ñawpaqman lluqsinqa allin kawsay,
-aswanpas Perú hatun suyupi maychus qunqasqa llaqtakuna.
-Chaykuna qispichinapaqmi Estado nisqaqa: (a) Rimanakuypi imapas rurasqa kananpaq llamkanqa, aswanpas
-sumaqta Perú suyu kamachiqwan llaqta ukupi kaq organizacionkunawan kuska puririnanpaq, chayhina
-llamkay aswan tukuyman chayananpaq mana wakin runapa rurayllanchu kananpaq. (ch) Pacha
-mamanchikrayku huk rimaylla, huy yuyaylla kananpaq, chay nispa piña kaspapas llamkananpaq wakichinqa.
-(h) May allpachus mana runayuqhina purmasqa rikukun, chayta yuyaspa kaqmanta allpakunata rakichinqa,
-wayqukunapi, sacha sachapi, lamar qayllapi kawsayta ima hatarichinqa, purunchasqa allpakunata
-huqarillanqataq. (i) Pachamamata chanischaspa tiyanapaq llamkanakunata churachinqa, chaypis aswanta
-ñawpaqta chuya chuyapi ruruchiqta purichinqa. (k) Estado nisqapa qullqi waqaychayninpas churachinqa
-may pacha rurusqakunapa chaninta, waqllisqa allpakunata, maychus qullqi wikchukun mana allin
-!!
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Políticas de Estado nisqakuna
-
-qawasqanchikrayku chaykunatapas. (l) Pachamama chaninchaspa kawsananpaq, chay ukupi fabricakuna,
-minakuna, huk ruraykunapas chuyapi purinankupaqmi kamachikuy lluqsimunqa; hinallataq sacha mallki
-kawsaykunata, tukuy kawsaq ruraykunata, tukuy kawsaq rantikuykunata, tukuy kawsaq riqsichiykunata ima
-ñawpaqman puririchinqa. (ll) Kay tiyasqanchik pacha allpanchiktapas, yakunchiktapas, samananchik wayratapas,
-allin qawasqa kananpaq, huk qatipaykunata hurqunqa. (m) Tukuyniraq runa masinchikkunapa yachayninkunata,
-kawsayninkunata ima, riqsichisqataq amachasqataq kanqa, chaykunata yupaychaspa waqaychakunqa; hinallataq
-musuq yachaykuna rakinakunapaqpas, aypanapaqpas kallanqataq huk kamachikuy. (n) Hatun llaqtakuna
-allichasqa kananpaq yanapakunqa, chay ukupi qupakunata, fabrica nisqapa qillichasqanta pisiyachinapaq,
-utaq kaqmanta imaynata huqarinapaq yachachinqa. (ñ) Yachakuytapas pachanchikmanta taqwiriytapas
-kallpachanqa. (p) Llapa runakunawan, llapan institucionkunawan kuska huk sistema de evaluación de
-impacto ambiental nisqata hatarichinqa, chayqa kanqa kay pachanchikta chaninchaspa allin kawsay
-aparikunanpaq, fabricakunapas, empresakunapas chayta qawarispa llamkanankupaq. (q) Upayachiq,
-wanquyachiq tuqyaykunata, ima bullakunatapas pisiyachinapaq kamachikuyta lluqsichillanqataq. (r) Pachamama
-yupaychasqa kananpaq huk nacionkunawan rimanakusqanta huntachinqa, chay qispinanpaqmi yanapakuq
-nacionkunatapas minkarikuspa wakichillanqataq. (s) Perú hatun suyu ukupi llamkanapaq Estrategia Nacional
-de Comercio y Ambiente nisqata puririchillanqataq.
-Iskay chunka ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Chiqap yachaywan tecnología nisqawan yachaykunata ñawpaqman tanqanapaq
-Perú suyupi kaq ciencia y tecnología nisqapi yachaykunata kallpancharinapaqmi rimanakuyku, chaykunawantaq
-allin yachaq runakunata, tukuy imaymananchikta chanincharispa empresakunatapas ñawpaqman pusaq
-runakunata kallpancharisaqku. Hinallataqmi musuq yachaykuna maskaypas aswan wiñarinqa, tarisqa
-yachaykunatapas riqsichisaqku, sapa kutilla qatiparispa qatiparispa. Atipanakuypi proyectokunapas,
-investigadorkunapas akllarisqa kanqa, chaymanhina aswanta qullqitapas churanapaq rimanakullaykutaq.
-Chaykuna qispichinapaqmi Estado nisqaqa: (a) Maymantapas qullqita hurqumuspa yachaq runakuna,
-investigador runakuna aswan yachayniyuq kanankupaq churanqa, chay ruranapaqmi wasikunatapas
-hatarichinqa, musuq yachaykuna qispichinankupaqpas kamachinqa. (ch) Hatun yachay wasikunapipas, empresa
-nisqa wasikunapipas ciencia y tecnología yachaykuna aswanta mastarikunqa, chaywan yachaykunata
-wiñarichinapaq musuq kamachikuykuna lluqsichimunqa. (h) Kay Perú suyupikaq allin qullqi wachachiq
-sectorkunapim hatun yuyayniyuq, hatun yachayniyuq runakuna kananpaq yanapanqa. (i) Perú suyupi, ukun
-suyukunapipas hatun llamkaykunata ñawpaqman apachinqa, chay llamkaykunaqa runakunapa allin rikusqan
-kanqa. (k) Llapallan llaqta runa ukupi, aswantaqa waynakuna, warmakuna ukupi yuyaykuna, yachaykuna
-paqarichiyta ima yachachinqa; chayqa allin umanchaspa kananpaq, imatapas ruraspa yachayman chayananpaq,
-allin yuyaywan imatapas qawarinanpaq; hinallataq pachamama chaninchayta yachanankupaq, chaypaqqa
-willakuq periodicokuna, radiokuna, television nisqakuna yanapakunqaku.
-Iskay chunka hukniyuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Runapa wasichakunanpaq, hatun llamkaykuna hatarichinapaq
-Perú suyupi imatapas allinta ruraspa ñawpaqman purinapaq, hatun llamkaykunata, wasichakuykunata rurasun
-nispam rimanakuyku, chaywan ñawpaqman, takyasqa purinapaq, sapa ayllupas allin allin kawsayta tarinanpaq
-ima rimanakuyku. Chay tukuy imaymana rimanakusqayku qispisqa llapan suyukunapi, llaqtankunapipas
-kananpaqmi Estado chay llamkaykunata umachaspa wakin institucionkunawan kuska qatipanqa.
-!"
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Políticas de Estado nisqakuna
-
-Perú suyupi hatun ima ruraykunapas qispichisqa kananpaq Estado nisqaqa: (a) Tukuy ruraykuna
-qispichinapaqmi huk kamachikuykunata qunqa, chayqa kanqa akchiyuq kanapaq, hatun ñankuna kananpaq,
-lamar quchanta wanpukuna chayamunanpaq, avionkuna tiyananpaq, karupi tarikuq runa masinchikwan
-rimanakunapaq ima. (ch) Empresa privada nisqapa yanapakuyninta maskaspa, tukuy ruraykunata hatarichinqa,
-allinyachinqa, chaywan allin yachaykuna kananpaq, qalilla kawsanapaq, chakrakuna qarpanapaq yakupas
-kanqa. (h) Hawa runakuna llaqtanchik, tiyasqanchik riqsiq hamuqkunapaq may purinanta qawarispa
-kamachinqa, kallanqataqmi kamachiykuna huk nacionkunaman tukuy rurasqanchik apachinapaq,
-chayraykum, qayllanchikpi tiyaq nacionkunawan rimanakuyta takyachinqa. (i) Llaqta runapa yanapayninwan
-sapa llaqtapi musuq llamkaykunata hatarichinqa, kaqkunatataq allinyachinqa.
-Chayhinallataq, wasi ruraypi llamkanapaq, Estado nisqaqa: (k) Wasi ruray mana sinchi sasa kananpaq hatun
-kamachiy plan nacional de vivienda nisqata rurachinqa, hinallataq, utqaylla, pisi qullqillawan, allin takyasqata
-wasi rurakunapaq musuq kamachikuykunata hurquchimullanqataq. (l) Empresa privada nisqawan wasikuna
-rurachinanpaqmi Estado nisqaqa kamachikamunqa, chaymi yanapaqllaman qatipaqllaman tukupunqa, ichaqa,
-chay empresakunamanmi qullqita qunqa chay wasi rurasqanman wakchakuna aypananpaq.(ll) Ayllukuna
-allin wasita rantikunanpaqpas, rurakunanpaqpas yanapanqa. (m) Allin wasikuna rurakunanpaqsi, musuq
-yachaykunata qunqa, chaywanqa, llapa runapaq, utqayllata, allin sayachisqa wasita rurakunankupaq. (n) Wasi
-ruraypi llamkaq runakunataq aswan yanapasqa kanqaku, paykuna yachachiykunawan kallpachasqa kanqaku,
-riqsisqa, chaninchasqa ima. (ñ) Pisi qullqiyuq runakunapaq yanapakuy kanqa, allpankupas papelniyuq kananpaq,
-wasinkupas tituluyuq kananpaq, chaywan hatun kamachikuy ukupi kawsanankupaq. (p) Sapankumanta wasi
-rurakuqkunapaq yanapakuy kanqa, chaywan musuq wasita allinta sayarichinankupaqpas, mawka wasita
-allinchanankupaqpas.
-
-Iskay chunka iskayniyuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Hawa nacionkunawan yanapanakuspa rantinakuyninchikta mirachinapaq
-Perú suyu imaymana rurasqanta hawa nacionkunawan rantinakuy aparikunanpaq, rimanakuyku, chaypaqmi
-llapallanchik Estadowan, empresa privadawan kuska kallpanchananchik, chaymi, Perú suyu huk nacionkunawan
-allin rantinakuyman yaykunqa.
-Chaykuna qispichinapaqmi Estado nisqaqa: (a) Tukuy kamachikuykunatapas, qullqi kamachikuykunatapas
-allintam takyachinqa. (ch) Qullqinchik wakin nacionkunapa qullqinwan kaq chaninman tikrakunanpaqmi
-kamachikamunqa. (h)Wakin nacionkunawan rantinakunapaqmi, arancel nisqa pisiyananta munan, mana
-chiqisqa kanantapas munallantaq, chayqa nacionkuna ukupi rimanakusqankuta chaninchaspa rurakunqa.
-(i) Maychus huk nacionkunaman imapas apaqkunapaq aypanankupaqhinalla impuesto pagananku kanqa,
-mayninpiqa kutichipunapaq kanqa. (k) Huk nacionkunawan rantinakunapaq llamkaykunata, ima ruraykunatapas
-allinyachina kanqa, aduana nisqapipas, hukkunapipas yanapayta tarinankupaq. (l) Huk nacionkunawan
-rantinakunapaq llamkaykunata, ima obraskunatapas hatarichina, allinyachina kanqa, empresa privada nisqata
-minkakunqa. (ll) Perú suyu ukupi lliw rantinakuyman yaykuqkunapaq yanapay kanqa. (m) Contrabando
-nisqa mana yaykumunanpaq, maypipas chuyalla rantinakuy kananpaq kamachiykunata apachikamunqa. (n)
-Huk nacionkunaman imanchiktapas apaspa rantinakuy ruranapaq sasachakuykunata chinkachinqa. (ñ)
-Rantinakuy wasikunata, empresakunata ima aswan llapan Perú ukupi mirachinapaq, musuq rimanakuykuna
-kanqa; chaywanmi, rantinakunapaq ima rurasqanchikkuna yapakunqa. (p) Huk nacionkunapi rantinakuyman
-imapas apananchikpaq tukuy yanapakuy lluqsimunqa, allin allinllanta, akllasqallata apanankupaq; chaypaqqa
-taksapas, hatunpas empresakuna yanapakunqaku. (q) Hawa nacionkunawan allin rantinakuy ruranapaq, ima
-!#
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Políticas de Estado nisqakuna
-
-sasachakuykunatapas chuyanchanqa. (r) Empresa privadawan, Estadowan kuskalla hawapi rantinakuyman
-purinankupaq tupachinqa; chaykuna ruranapaqmi huk umalliqta churanqa. (s) Huk nacionkunapi
-rantinakuyman apanankupaqmi taksa ruruchiqkunata huñunachinqa, chaypi kuskamanta llamkanankupaq.
-(t) Llapa rantinakunamanta ima willakuytapas yachanapaq huk hatun willanata paqarichinqa. (u) Hawapi
-rantinakuyman rinapaq qawariqkunata allinta yanapakunankupaq kallpachanqa.
-
-Iskay chunka kimsayuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Ayllupi tiyaqkuna allpa ruruchiqkuna ñawpaqman puririnanpaq
-Ayllupi tiyaqkuna allpa ruruchiqkuna wiñachinapaqmi rimanakuyku, chaywanmi, chakrapi llamkayta, uywakuna
-uywayta, challwa uywayta, chakrapa ruruyninwan imaymana ruraqkunata yanapasaqku, chaywan
-pachamamanchikta mana kirispalla kawsananchikpaq, qullqita hapirinapaq, chaywan wakchakay pisiyachiyta
-munayku. Hatun Perú kamachiy nisqanhina Estado nisqaqa qatipanqa, yanapanqa tukuy chakramanta
-lluqsiq kawsaykuna allin chaskisqa kananpaq, rantinakuy wasikuna mirananpaq, chayhina yuyaywan,
-atipanakuypihina llamkaspam huk nacionkunamanpas rurunchikkunata apayta atinchik, chaytaqmi ayllupi
-tiyaq runakuna ñawpaqman lluqsirinqaku.
-Chaykuna qispichinapaqmi Estado nisqa: (a) Chakrakunatapas, uywakunatapas, tukuy kawsaykunatapas
-aswantam mirachinqataq, chaninchanqataq, chayhina allin chaninchasqa kaspaqa hawa nacionkunaman
-apanapaqpas kanqa, hawamanta chayamuq kawsaykunamanta amachanqa. (ch) Chakrakuna qarpana
-yarqakunapas allin rurasqam kanqa; unupas, yakupas allin rakisqa kanqa, tarpuna allpakunapas allin
-wanuchasqa kanqa, kawsaykuna apanapaq ñankunapas allichasqa kanqa, mikuykunapas allin waqaychasqa
-kanqa. Chaypaq akchipas, karumanta waqyanakunapas, qayanakunapas ayllukunaman, llaqtakunaman chayanqa,
-chay ruraykunapaq yanapayta apachinqa. (h) Ayllupi tiyaq runakuna ñawpaqman puririnqaku, chayqa taksa
-llaqtakunapas wiñayta qallarinqaku, chay llaqtakunam aswan yanapayta Estadomanta tarinqaku, chaywantaq
-empresa privada nisqa yanapallanqataq runakunaman llamkanata quspa. (i) Chakra ruraykunapas, chakra
-rurukunamanta ruraq industria nisqakunapas musuq yachaykunata chaskispam aswan wiñarinqaku,
-muhukunamanta, yurakunamanta aswan yachanapaq taqwirispa, chaywan tecnica nisqa yachaykuna
-mastarichinqa. (k) Chakra ruray, chakra llamkay aswan chaninchasqa kananpaqmi kamachikuykuna
-lluqsimunqa Perú suyupi, llaqtankunapi, ayllunkunapi aparikunanpaq. (l) Chakra llamkaqkuna maymantapas
-tukuy yachaykuna, tukuy willakuykuna chaskinanpaq, huk hatun willanata paqarichinqa, chaywan paykuna
-ima munasqankuta allin qullqiman chayanankupaq akllarinqaku; hinallataq Perú suyupipas, llaqtakunapipas,
-ayllukunapipas maykamas kallpanku qun chayta qawarillanqakutaq.
-
-Allin ruraq, chuya ruraq, ukunpi allin rakisqa Estado nisqamanta
-Iskay chunka tawayuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Estado chuya chuya allin llamkayta tarinanpaq
-Estado nisqata qispichisaqku, allintataq, utqayllatataq imapas ruraqta, musuqchasqata, chuya chuya llamkaqta,
-nispa rimanakuyku; chaywan, llaqta runakunapas, derechonkupas allin chaninchasqa kananpaq; hinaspapas,
-rantinakuna wasita, Estado nisqamanta lluqsiq tukuy servicio nisqakunata ñawpaqman puririchisaqku.
-Chaymantapas, rimanakullaykutaq, llaqta runapa munasqanmanhina mañakusqanta huntachinanpaq Estado
-nisqaqa kallpachakunqa, llamkaykuna kamachinatapas minkarikuspa ruranqa; hinallataq kanqa chay
-!$
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Políticas de Estado nisqakuna
-
-llamkaykunata kuska qatipaspa qawarinapaq. Estado nisqamanta imaymana yanapay chaskiqkuna allin
-kamachiqniyuq kanqa, allin qawasqa, allin amachasqa kanqa; chay qawaqkunapas kikinkumanta purinqaku.
-Chaykuna qispichinapaqmi Estado nisqaqa: (a) Estado nisqamanta lluqsiq tukuy servicio nisqakunata
-allinta, utqayllata puririchinqa, chayraykum llapan runapaq aypanqa; chaykuna nisqanta sapa kutilla imayna
-rurasqanta qawarinqa. (ch) Estado nisqapa llamkanakunanpi qullqi gasto ruranapaq kamachikuy kanqa,
-chaywanmi, qawarikunqa allin chuya gastasqa kananpaq, mañakusqankumanhina qullqi yaparikunanpaq. (h)
-Pipas, maypas ima llamkay churakunanta yachananpaq, hayka qullqi hapisqankumanta, imakunatas rantirqanku,
-imakunatas rantinqaku, chaykunapaqmi huk hatun willanata churachinqa; chayqa kanqa sapa suyukunapi,
-sapa llaqtakunapi, maymanchus Estado chayan chaykunamanta riqsinankupaq. (i) Hayka qullqi
-gastasqankumanta riqsikunanpaqmi huk qatipayta churachinqa, chaywan llaqta runa Gobiernopa ima
-rurasqanta yachananpaq, chuya chuyata imatapas rurananpaq. (k) Estado ima llamkaytapas llapan runaman
-aypachiyta atinan, manam partidunkunallamanchu tikrakunqa; chaypaqmi kamachikuykuna chuyanchakunqa.
-(l) Kamachikuyninkunata allin qispinanpaq Estado nisqaqa musuqmanta llamkanankunata churanqa; chaywan,
-llapallan maymanchus yanapaynin chayan chaykuna allinllanqa. (ll) Estado nisqamanta lluqsiq tukuy bienes
-y servicios nisqakunaman pisi qullqillawan aypananta munanqa. (m) Estado nisqapaq allin llamkaqkunata,
-chuya yachayniyuqkunata, chiqap puriyniyuqkunata yupaychanqa, paykuna llamkayninkupi wiñanankupaq
-kallpachakunqa.
-Iskay chunka pichqayuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Democracia ukupi yanapakunanpaq Fuerzas Armadas nisqata kallpanchanapaq
-Fuerzas Armadas nisqata allin llamkayman churasaqku, hawka kawsaypi tiyayninchik takyachinapaq, Perú
-allpanchik allin qawasqa kananpaq; chaykunaqa rurakunqa Hatun Kamachinata, Derechos humanos nisqata
-yupaychaspa.
-Chaykuna qispichinapaqmi Estado nisqaqa: (a) Fuerzas Armadas nisqa wasita kikinchachinqa, mana pimanpas,
-mana maymanpas sayakuspa, chaypi llamkaqkunapas allin yachayniyuq kanqaku. (ch) Fuerzas Armadas
-democracia nisqa ukullapi allin qawasqa purinanpaq, yanapay kanqa. (h) Militarkunawan, llaqta runakunawan
-huk runahinalla kuska llamkanankupaq, kamachikuykuna kanqa. (i) Fuerzas Armadas nisqa musuqyachisqa,
-utqaylla allin imatapas ruraq kananpaq, yanapakuy kanqa; chayqa rurakunqa llaqta runapa munasqanmanhina,
-sumaq kawsay yuyaywan rurakunqa. (k) Organización de las Naciones Unidas nisqapa kamachikuyninmanhina,
-Fuerzas Armadas nisqapa yanapayninta Tiqsi muyuman, suyukunaman ima purichinqa hawka kawsayta
-maskanapaq. (l) Fuerzas Armadas nisqa Estado nisqapa mañakusqanta, ima llamkaynintapas allinta
-ruranankupaq tukuy imata kamachinqa. (ll) Leykunapa kamachikusqanmanhina chuya chuya imatapas
-rantinankupaq, ima ruray yachasqankutapas qatunankupaq kamachiykunata churachinqa. (m) Fuerzas
-Armadaspi llamkaqkuna llaqta runahina akllanakuy kaptin votananpaq kamachikunqa.
-Iskay chunka suqtayuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Chuya chuyapi llamkay kananpaq, mana qilli ruraymanta qullqi hamunanpaq, llapallan runakuna impuesto
-qunanpaq
-Tukuy imaymanamanta contrabando chinkananpaq, rimanakuyku. Llaqtakuna ukupi, Estado nisqa ukupi,
-llapan llaqta runakunapa yanapayninwan allinlla tiyakunapaq. Allin yuyaywan, chuyay yachaywan kawsayta
-kallpachasaqku; chaywan, runa masinchikwan yanapanakuspa hawka kawsayta tikachinapaq, waytachinapaq.
-!%
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Políticas de Estado nisqakuna
-
-Chaykuna qispichinapaqmi Estado nisqaqa: (a)Llaqta runakuna allin yuyaywan, allin sunquwan ima
-rurayninkuta huntachinankupaq kallpachanqa. (ch) Estado nisqapaq llamkaq runakuna chuya chuyapi allin
-llamkayta ruranankupaq, kamachiykuna kanqa; chaypaq, llaqta runata minkarikunqa ima rurachisqanta
-kallpachananpaq, qawarinanpaq. (h) Runakuna umalliq kasqankurayku mana ima munasqanku ruranankupaq,
-ama pitapas saruchanankupaq, chayhina runakunapaq manaña pampachay kananpaq kamachikuykunata
-churachinqa. (i) Llapan runakunapa yuyaychakusqankuta, ima munasqankuta Estado nisqaman
-chayachinankupaq, chuya chuya llamkayta, hawka kawsayta purichinqa ñawpaqman. (k) Droga apaqkuna,
-contrabando apaqkuna, yuraq kunkayuq runakuna chay mana allin kawsaq runakunawan yanapanakuspa
-llamkaq manaña kananpaq, hawka kawsayta ama waqllichinapaq, mana qilli qullqi kananpaq, llapan runa
-impuestota pagananpaq, kamachikuykuna kanqa. (l) Ama imapas huk runakunapa munayninmanhinalla
-rurasqa kananpaq qatipanqa Estado nisqapaq llamkaqkunata.
-
-Iskay chunka qanchisniyuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Droga nisqa chinkananpaq
-Droga nisqakuna manaña kananpaqmi tukuy imaymanata rurasaqku, runakunapa sunqun munasqanta
-qawarispa, allin yachaykunata tanqarispa, qullqitapas, rantikuykunatapas, hampiykunatapas qawarispa.
-Chaymantapas rimanakullaykutaq, chay kuka tarpuqkuna huk tarpuykunata wiñachinankupaq Estado
-nisqamanta yanapay kananpaq, chaywan paykunapas allin qullqita hapispa allin kawsayman puririnankupaq;
-hinallataq pakallapi droga apaqkuna, rantiqkuna ima chinkananpaq imaymana kamachiykuna lluqsimunqa.
-Droga millay kasqanta lliw runakunaman riqsichinapaq willakuykunata mastarichisaqku. May llaqtakunachus
-chay droga nisqa apaqkunapa chawpinpi tarikunku, paykunapaqmi aswan yanapay kanqa; hinallataq
-drogallawan kawsaq runakunapas yanapayta churasaqku.
-Chaykuna qispichinapaqmi Estado nisqaqa: (a) Pakallapi droga ruraqkuna, apaqkuna, rantiqkuna ima
-chinkanankupaqmi kamachikuykuna kanqa, chaykunaqa rurakunqa, chuya yuyaypi, musuq kawsaykunata
-qawarispa; chaypaqqa, allin yachaykunata pataman uqarinqa, ayllu wasikunapa yanapayninwan. (ch) Chay
-drogawan llamkaq, narcotráfico nisqapi puriqkunata, organizacionninkunata imam lliwta chinkachinqa. (h)
-Drogapi puriq runakuna manaña kananpaq; hinallataq, hampina wasikunapi droga hampikuna chinkananpaq
-kamachikunqa. (i) Droga nisqapaq kuka tarpuqkuna, huk kawsaykuna tarpuyman rinankupaq yanapay
-kanqa, chaywan aswan chuya qullqiwan llamkanqaku; chaypaqmi, hatun ñankunata kichachinqa mana
-sasachakuywan kawsayninkunata hatun llaqtakunaman, qatuna wasi nisqaman chayachinanpaq. (k) Maypichus
-hatun rimaykuna karqan hawa nacionkunawan kay drogakuna chinkachinapaq, chaykuna chaninchakuspa
-chiqaqman churakunqa; hinallataq, kuka tarpuq nacionkunawan, droga rantiq nacionkunawan kuska huk
-llamkayllata kallpachanqa. (l) Maypichus chakrakuna, allpakuna, chay kukawan tarpusqa, huk qurakunawanpas
-wakchayasqa kan, chaykunata yapamanta qapaqyachinqa musuq tarpuykuna wiñarinanpaq. (ll) Pakallapi
-droga apaqkuna chinkachinapaq, Estado nisqapi llamkaq runakuna mana qullqirayku makinku
-pakichikunankupaq, kamachiykuna churakunqa. (m) Chay drogawan kirisqa llaqtakunapi ecoturismo nisqata
-llamkachinqa, chaypi tiyaqkunapa yanapayninwan. (n) Mana Hatun Kamachinapa riqsisqallan droga
-apaqkunapaq wanachiykunata churachinqa.
-
-Iskay chunka pusaqniyuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Perumanta Hatun Kamachinanwan, Derechonchikta qawarispa purinapaq, justicia llapanman chayananpaq, Poder
-Judicial sapanmanta kikinchasqa kananpaq
-!&
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Políticas de Estado nisqakuna
-
-Llapallan runaman Justicia chayananta munayku. Hawka kawsanapaq, mana piqpa aysakachasqan poder
-judicial purinanpaq, kikinmanta qullqintapas hapispa llamkananpaq; chaymantapas makipurapi ñawpa
-runakunapa yachachiwasqanchik justiciawan llamkanankupaq. Chaynallataq, Hatun Kamachina ukupi kaq
-Derechonchikkuna, Tratados Internacionales ukupi kaqkunapas riqsisqa kananpaq, runakunapa rurayninpas
-munasqanmanhina rurakunanpaq.
-Chaykuna qispichinapaqmi Estado nisqaqa: (a) Poder Judicial mana pipa aysakachasqan purinanpaq, kikinmanta
-qullqintapas hapispa llamkananpaq kallpachayta qusaqku; kikillantaq kanqa, Ministerio Público nisqa, Consejo
-Nacional de Magistratura nisqa, Tribunal Constitucional nisqapas purinankupaq. Chayqa rurakunqa Estado
-nisqapa musuq rurayninkuna ukupi, sapa suyukunawan, llaqtakunawan kuska. (ch) Auturidadkuna, Poder
-Judicial kamachiqkunata chuya chuya akllanakuypi churakunqaku, chay runakuna chaninchasqa kananpaq
-musuq yachaykunawan kallpachasqa kanqaku. (h) Llaqta runamanta, ayllu runamanta lluqsiq justiciatawan
-chaninchanqa, ichaqa, Poder Judicialpa kamachikusqan justiciatawan kuskancharisqa purinanpaq, chayllan
-allin rimanakuyman chayasun; chaypaqmi, huk kamachikuykuna lluqsimunqa. (i)Juez de Paz nisqa
-autoridadkuna akllanakuypi churasqa kanqaku, ima ruraypas qawasqa, kallpachasqa kanqa. (k) Mana
-awqanakuypi kawsanapaq, manaña sapa kuti ñakariypi tarikunapaq rimanakuykunata kallpachanqa. (l) Hatun
-kamachinapa kamachiynin riqsisqa kananpaq, tukuy imata kamachinqa, Derechos Humanos nisqa yupaychasqa
-kananpaq kallpachallanqataq, mana kamachisqanmanhina puriqkunapaqtaq hasutayta churachinqa. (ll) Allin
-llamkay Poder Judicial ruranan qawasqa kananpaq kamachikuykuna kanqa, Derechos Humanos chaninchasqa
-kananpaq, mana allin ruraqkunatas chinkachinqa llaqta runawan, institucionkunawan kuska. (m) Llapan
-llaqtakunapi Defensoría del Pueblo kananpaq, allinta llamkaspa purinanpaq kamachikunqa.
-(n) Maykunapichus Poder Judicial llamkachkanku chayta qawaqkuna kananpaq kallpanchanqa
-Iskay chunka isqunniyuq ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Llapan runakuna imamantapas willasqa kananpaq, ima rimayninpas, qillqayninpas uyarisqa kananpaq
-Runakunapa derechosninku allin yupaychasqa kananpaq, tukuy runa willay mañakuspa chaskispa kanankupaq,
-hinallataq, Gobierno ima rurasqantapas chuya chuyata, ama llullakuspa willakunanpaq, rimanakuyku.
-Chaymantapas rimanakullaykutaq, pipas mana manchakuspa, mana pakakuspa imatapas rimananpaq, llapan
-runakuna ima willakuytapas allinta, chiqanta, chaskinankupaq. Nillaykutaq, yuyaypi qispisqa prensa nisqa
-kananpaq, hinallataq, tukuy willakuqkuna paqarichiq astawan mastarikunanta, imaymana willakuykunata
-runaman riqsichispa kananpaq.
-Ima willaymantapas yachay, ima yuyasqanchik haykaqpas munaspa rimasqa chiqan kananpaq Estado nisqaqa:
-(a) Gobiernopa ima rurasqantapas, gastukuna rurasqanmantapas, kikinta chuyata, mana imatapas pakaspa
-willakunankupaq kamachikamunqa. (ch) Pipas mana manchakuspa, mana pakakuspa imatapas rimay kanantaqa
-amachakunqam; chaypaq mana yanapaq kamachikuykunata, chiqap willakuy pantachiqkunata ima
-chinkachipunqa. (h) Chuya chuya ruraykunapim Estado nisqapa willakuyninkunataqa pimanpas riqsichinqa.
-(i) Estado nisqapa rurayninkuna, willakuyninkuna riqsiy munaqpaqqa manam sasachu kanqa, pisi qullqillawan
-imatapas utqaylla chaskinqaku, munaspaqa, medios electrónicos (computadora nisqapin) tarinqaku. (k)
-Estado nisqapa rurayninkuna willakuyman chayayqa Derechonchikmi, ichaqa chay willakuyta mana
-waqllichispalla apananchik, Seguridad Nacional nisqa mana urmananpaq, Perú allpanchik allin qawasqa
-kananpaq. (l) Estado nisqapa willakuynin chaskinapaq, ima rurasqanpas riqsisqa, willasqa kananpaq,
-hukllachasqa kamachikuykuna kanqa. (ll) Sapa akllanakuy kaptin, Partido Político nisqakuna atipanakuypi,
-llallinakuypi, yaykunankupaq, kamachikunqa; sapakamapas ima kasqanta yachananpaq, chay willay
-kamayuqkuna, Medios Masivos nisqamanta ima tapukuytapas chaskinankupaq.
-!'
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Políticas de Estado nisqakuna
-
-Chaykuna qispichinapaqmi Estado nisqaqa: (m) Willakuy ruraqkunapaq imamantapas manam kutipakuypas,
-piñachiypas kananpaq kamachikuykunata churachinqa. (n) Llapan qillqaspaña, rimaspaña willakuqkunapaq
-kikinkumanta allin llamkay ruranankupaq yanapakuyta churanqa, chaypaq, llapallan runakunata,
-institucionkunata, imamantapas willasqa kanankupaq derechunku amachasqa kananpaq, minkakullanqataq.
-(ñ) Periodistakuna, willay riqsichiypi llamkaqkuna, mana pita manchakuspa imatapas willanankupaq,
-kamachikuykunata churachinqa; chaynallataq, willay kamaq empresakunapas allin chuya willakuy
-qispichinankupaq, kamachikuy kallanqataq. (p) Pikunachus, mana kasqan rimaqkunapaq, runakunapa sunqun
-kirichiqkunapaq, honran tupaqkunapaq, paykunataqa manam riqsipanqachu, aswanmi chinkanankupaq musuq
-kamachiykuna lluqsimunqa.
-
-Kimsa chunka ñiqi Política de Estado nisqanmanta
-Terrorismo nisqa chinkananpaq Perú Suyupi runa allin kawsarinankupaq
-Derechos Humanos nisqa ukupi Terrorismo nisqa chinkarinanpaq rimanakuyku; hinallataq kay Perú
-llaqtanchikpi runapura pampachanakuyta kallpachaspapuni, chay hawka kawsay ukullapim ima llamkaypas
-aparikunqa wakcha kaypas chinkarinqa allin kawsaypas wiñarinqa.
-Chaykuna qispichinapaqmi Estado nisqaqa: (a) Terrorismo lliw chinkananpaqmi tukuy imapas rurakunqa,
-justiciam wanachinqa chay terrorismo ukupi puriqkunata, yapamanta musuq ruraykuna manaña kananpaqpas
-allin qawariymi kanqa, droga nisqawan llamkaqkunatapas qawarispa. (ch) Derecho Internacional nisqawan
-tupaqtam, Tratados Internacionales nisqa ukupim terrorismo nisqa mana kananpaq kamachikuykuna kanqa.
-(h) Democracia nisqapi tiyanapaq, hawka kawsaypi tiyanapaqpas yachaykuna kamachikamunqa, hinallataq
-Estado de Derecho nisqapi amachasqa kawsanapaq. Terrorismo mana kananpaqpas yachallanqakutaq. (i)
-Chay terrorismopa saqisqan kirikunapas, nanaykunapas hampinapaqmi kamachiykuna rurakunqa, hinallataqmi
-chay ñakarisqa runapaqpas kutichipuykuna kallanqataqmi. (k) Terrorismorayku llaqtakunamanta lluqsiq
-runa kutipunankupaq kallanqataq yanapaykuna, yapamanta ayllukuna sayarichinapaqpas. (l) Terrorismo
-paqarichiq mana allin kawsaykuna sapinmanta chinkananpaq allin kamachiykuna rurakunqa.
-
-"
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Qispichinapaq Rimariyniyku
-
-Políticas de Estado nisqakuna
-
-Anexo nisqa
-
-Acuerdo Nacional nisqa qispinapaq rimanakuy
-Wiraqucha Presidente de la República nisqa minkakusqanmantapacha Congreso Wasipi kaq partido
-politicokunapas, llaqtakunapi llamkaq institucionkunapas, runa masinchikpa organizacionkunapas,
-Gobiernopas imam sumaq Acuerdo Nacional nisqata aparinapaq rimarinakuyta chaninchariyku. Chay
-rimanakuywanmi Democracia nisqanchiktapas, peruano kasqanchiktapas allinta sapinchachisun;
-chayllawantaqnmi qipa pachapi llaqtanchikrayku rurayninchikta qawarisun Políticas de Estado nisqata
-chiqancharispa.
-Kay ruraykunaqa democraciapa ancha sumaq mastarikuyninmi, chaypiqa rimanakuypas sapa rimaqpa
-yuyaymanasqanmanhina, maymanta hamusqanmanhina, imayna rimaynin churasqanmanhina allin chaninchasqa
-kanqa. Estado ukupipas, llaqtakunapipas llapa rimanakuykuna apakusqankunataqa aswantam qiminchariyku;
-qawarillaykutaqmi ancha yuyaywan chay rimanakuykuna allin takyasqa kananta, chaywanmi Democracia
-nisqanchik qapaqyanqa.
-Kay qispisqa rimanakuy hawka kawsay ukupi aparikunanpaq tukuy kallpachaykunata rurasaqku, llapa runapa
-derechosnninta qawarispa, runapa allin rurayninta sapinchaspa, aswanpas awqanakuyta, takanakuyta
-chiqnirispa; chay maqanakuy ukupiqa, pimantapas maymantapas hamuspaqa, manam ima rimanakuypas
-aparikunmanchu.
-Democraciapipas Derechos nisqapipas tiyayninchikqa allinmi kachkan. Acuerdo Nacional nisqapa rurayninqa
-wakchakay pisiyachinapaqpas, llapa runaman justicia aypananpaqpas; chayqa Perú Suyuta kuskalla
-qawariyninchikwanmi rurarikunqa Políticas Estado nisqawanpas huntachina kanqa. Chaymi kanqa llapallan
-runaman allin qali kawsayman aypananpaq, yachana wasikunapi aswan allin yachaykuna chayananpaq (FORO
-de Equidad Social); mana pitapas sarunchaspa allin llamkaykunaman aypananpaq, takyasqa qullqi kamachiy
-ukupi, qullqiyuqkunata minkarikuspa, hawa naciónkunawan kuska huñunarikuspa, allin kawsayta wiñarichispa,
-ichaqa llapallan runata qawarispa (Foro de Competitividad). Estadonchikpas allin takyasqa, musuqyachisqa
-kananpaq, sapa suyunkunapi, llaqtankunapi runanrayku allin llamkananpaq (Foro de Institucionalidad y de
-Ética Pública).
-Hinallataq llapan huñunakuymanta lluqsiq kamachinakuykunapas allin ruraykunaman tikrakunan, chaypim
-rurakunchus manachus chaytaqa yachakunqa, partidos políticos nisqapas kikin llaqtapas qawarinankupaq.
-Democracia nisqa allin sapinchasqa kananpaqmi Perú Suyupi tiyaq llapallan runata minkarikuyku kay hatun
-rimanakuyta llapanchikmanta allinta aparinapaq. Democracia ukupiqa mana tupasqa rimaykunapas
-allillantaqmi, ichaqa aswan chaninchasqam kanqa sumaq rimanakuypas allin yuyay ukupi llamkariypas,
-llapallan runa masinchik mañakuyninta huntachinapaq.
-Hatun Kamachikuq Wasipi, pichqa punchaw pawqar waray killapi, 2002 watapi qillqariqkuna:
-Alejandro Toledo Manrique,
-Presidente de la República
-Roberto Dañino Zapata,
-Presidente del Consejo de Ministros
-"
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Alan García Pérez
-Partido Aprista Peruano
-Valentín Paniagua Corazao
-Acción Popular
-Lourdes Flores Nano
-Unidad Nacional
-Alberto Cruz Loyola
-Partido Perú Posible
-Fernando Olivera Vega
-Frente Independiente Moralizador
-Aldo Estrada Choque
-Unión por el Perú
-Ernesto Blume Fortini
-Somos Perú
-Mons. Luis Bambarén Gastelumendi, S. J.
-Conferencia Episcopal Peruana
-Darío López Rodríguez
-Concilio Nacional Evangélico del Perú
-Julio Favre Carranza
-Confederación Nacional de Instituciones Empresariales Privadas
-Manuel Yzaga Salazar
-Sociedad Nacional de Industrias
-Mario Huamán Rivera
-Confederación General de Trabajadores del Perú
-Rvdo. Padre Gastón Garatea Yori
-Mesa de Concertación para la Lucha Contra la Pobreza
-Washington Román Rojas
-Coordinadora Nacional de Frentes Regionales
-
-"
-
-Políticas de Estado nisqakuna
-
-Acuerdo Nacional nisqa
-
-Políticas de Estado nisqakuna
-
-Musuq simikuna/Glosario
-Umalliq (kuna). En el texto alude a representantes, literalmente el que encabeza.
-Hatun Kamachina. Constitución Política del Estado.
-Kamachiqkuna. Autoridades.
-Qispichiy. Hacer realidad lo que uno se propone.
-Qispisqa. Libre, realizado.
-Yuyaymanay. Pensar, en este caso, lo que piensa la gente.
-Tiyay. Deviene de sentarse, en este caso lo asumimos como vivir.
-Taqwiriy. Investigar.
-Wanachiykuna. Sanciones.
-Kamachikuykuna. Leyes, normas legales.
-Akllanakuy. Elecciones.
-Pisi. Poco, escaso.
-Chaninchay. Respetar, valorar.
-Awqanakuy. Odiarse, enfrentarse.
-Ñawpa pacha kawsay yuyaykuna. Historia.
-Hawka kawsay. Vivir en paz, tranquilidad.
-Hatun rimanakuy suyu. Espacio macro regional de diálogo y coordinación.
-Hatun rimanakuy wasi. Espacio regional de diálogo y coordinación.
-Perú suyu qawaq kamasqakuna. Sistema de defensa nacional.
-Perú Suyupa Hatun Rimanakuynin. Acuerdo Nacional.
-Huk nacionkuna rimanakuy qawaq. Política exterior.
-Kawsay yachaykuna. Cultura.
-Cuerpo kallpanchay yachay. Educación física.
-Ima sumaq ruray yachay. Educación artística.
-Llamkay yuyaypi yachachiy. Formar para el trabajo.
-Allin hampiy ruraykuna. Gestión de la salud pública.
-Yuyay chinkay unquykuna. Enfermedades mentales, demencia.
-Hampi kamayuq. Médico.
-Aqaruraykuna. Plagas.
-Qispinana. Valores.
-Tarpuyninkumanhina. De acuerdo a sus pautas culturales.
-Kay rikchaq huñunakuykuna. Grupos similares.
-Qatu rantinakuna. Mercado, comercio.
-Chiqap yachay. Conocimiento científico.
-Qullqi waqaychay. Tesoro público.
-Taksa ruruchiq. Pequeña empresa.
-Hatun willana. Sistema de información.
-Maki pakichikuy. Corrupción causado por el dinero.
-Makipura. En igualdad de condiciones.
-Willay kamayuq. Periodista.
-Willay riqsichiypi llamkaqkuna. Prensa.
-Qullqi kamachiy. Política económica.
-Tiqsi muyu. Mundo, hemisferio.
-"!
-
-

amerindia_1999.txt

@@ -1,1380 +0,0 @@
-AMERINDIA n°24, 1999
-
-Piruw malka kichwapiq hatun qillqa lulay1
-Serafín M. CORONEL-MOLINA
-Graduate School of Education, University of Pennsylvania
-
-Kichwanchik pulun allpanawlaqmi kaykan.
-¿Imaylaqtra tuki talpuy traklanaw likalinqa?
-—Rodolfo Cerrón-Palomino
-
-Kay shamuq laplakunatraw Piruw malkatraw kichwapiq hatun qillqa
-lulaykaqpiqtam2 willakushaq. Yatrashqanchiknaw, hatun qillqa lulaykaq shimi
-lulaykaqpa3 kamachiqninmi. Chay lulaykunakaq maytrawpis sumaq lisqishqam.
-Unay pachapiq kanankamam, tukuy pachatraw shimi yatraqkunakaq, shimi
-lulaqkunakaq4 chaykunapiqta limakulkanpis, qillqakulkanpis. Wakinllantam
-kaytraw kamalachishaq.
-Puntakta, Anti shimi yatraypiqta5 tumpallakta willakushaq. CerrónPalomino (1987: 223-247) nishqallannaw, Parkermi (1963) Torerowan (1964)
-Anti shimi yatraykaqta lulayta qallalipaakulqa. Pulan shimi yatraqkunakaq lliw
-likchaq kichwakunakta (pichqa hatun malka limashqantapis: Ecuador,
-
-1 Kay laplakunatraw qillqashqaata wakinllanta Coronel-Molina (1996), (1999) -piqtam hulquykamulqaa.
-2 Hatun qillqa lulay = planificación del corpus.
-3 Shimi lulay = planificación lingüística.
-4 Shimi yatraq = lingüista nishqanmi; shimi lulaykaqñatak = planificador de la lengua.
-5 Anti shimi yatray = lingüística andina.
-
-2
-
-AMERINDIA n°24, 1999
-
-Colombia,
-Piruw,
-Bolivia,
-Argentina)
-mushuqpiqta
-pallalkulmi
-tinkuchipaakulqapis,
-takyachipaakulqapis.
-Paykunam
-tukuy
-likchaq
-kichwakunakaq chaynawnilaqlla kashqanta yatraykachimanchik. Huk
-limaytrawñatak nuna shimikunakaq kikin shimi ayllullapiq, kikin shimi
-kullullapiqmi shapaakamun, nilkul nilqa. Chaypitaqa chay shimi
-yatraqkunakaqmi kichwakaqta lakilqa ishkay hatun shimi chaplaman. Torerom
-chay ishkay shimi chaplakaqta shutichalqa Waywash (QI) nishqa lisqishqa
-kananpaqpis, Wampuy (QII) nishqa lisqishqa kananpaqpis. Kaykunakta sumaq
-yatrayta munalqa, (1987) watatraw Cerrón-Palomino qillqashqan liwrukaqta
-likaykuy. Chay liwrukaqpa shutin Lingüística Quechuam. Kay Anti shimi
-yatraqkunakaqmi hatun Piruw malkatraw qillqa lulaykaqta sumaqlla
-kallpaykachilqa. Kaykunakta sumaq yatrayta munalqa, 1987 watatraw CerrónPalomino qillqashqan liwrukaqta likaykuy. Chay liwrukaqpa shutin Lingüística
-Quechuam.
-Kananqa Piruw malkatraw kichwa hatun qillqa lulaypiqta limamushaq.
-Chay hatun qillqa lulaypiqta willakunaapaq, Cooperpa (1989) Language
-Planning and Social Change shutichashqa liwruntam qatiykachishaq. Cooper
-nishqannawpis, hatun qillqay lulaytraw tawa hatun shuyum kan: a) qillqa lulay,
-b) qillqa huñuy, c) qillqa mushuqyay, d) qillqa llampuchiy6. Hinaman, qillqa
-pallaykaqpis, qillqa wiñaykaqpis7 shalkalimun. Qillqa pallaykaq qillqa
-huñuykaqpa tuukaqninmi. Qillqa wiñaykaqñatak qillqa mushuqyaykaqpa
-tuukaqnin. Qillqa lulaykaq mana qillqashqa shimikunap qillqayninta
-talkachinapaqmi. Qillqa huñuykaq tukuy likchaq shimikunakta qillqalkul
-huñunakachinapaqmi. Chaynawyalkuqluptinchikqa shimikuna watan watan
-munay munaymi takyakunmanpis, kawsakunmanpis. Qillqa pallaykaq tukuy
-likchaq mishki limaykunakta allinllap qutukulkul pallalkunapaqmi. Chayta
-lulanapaq lliw kichwa limaq malkakunakta linchikman tukuy likchaq
-limaykunakta
-pallalkunapaq.
-Hinamanñatak
-pilwa
-shimikunaktam8
-qillqanchikman. Qillqa wiñaykaq imaykamapis mana qunqalllap yapa kutil,
-yapa kutil chakmakulkul mushuq limaykunakta
-talpunapaqmi. Chayqa
-shimikunakta wiñachinapaqmi sumaq allin kanman. Hinaptin, qillqa
-mushuqyaykaq, shutin nishqannawpis, lliw likchaq yatraykunapiq qillqanapaq
-shimikunakta mushuqyachinapaqmi. Qipaktaqa shamun qillqa llampuchiykaqmi.
-
-6 Qillqa lulay = grafización; qillqa huñuy = estandarización, normalización;
-qillqa mushuqyay = modernización; qillqa llampuchiy = renovación.
-7 Qillqa pallay = codificación; qillqa wiñay = elaboración.
-8 Pilwa shimi = diccionario.
-
-CORONEL-MOLINA S.: Piruw malka kichwapiq hatun qillqa lulay
-
-3
-
-Kayñatak shimikunaktapis, limaykunaktapis limapashllaman kutichinapaqmi.
-Imallapiqpis qillqanapaqpis, limanapaqpis allichaykaqmi. Chaypiqtaqa nunashiminchikta mushuqpiq wiñalkachilpis, llampuykachilpis qillqanapaqmi.
-Kaqlla, kimsa likchaq institución/nunam Piruw malkatraw kichwa hatun
-qillqa lulayta ñakapaakun. Wakinllanmi sumaq limanakul, kamachinakul
-lulapaakun. Hinatrawpis, paykunaqa hapa hapam huknilaq yayniyuq,
-munayniyuqmi. Chaypiqmi kichwalayku lulashqankuna mana sumaq allinchu.
-Hinaman, manatak llapallan munashqankunakta, lulashqankunakta pasaypa
-tinkunakachinchu. Chaynaw kaptinmi hatun qillqa lulaq shimi yatraqkunakaq
-lakinakushqa, ichapis triqninakushtinyupaymi wakinkunaqa kichwalayku
-lulakulkan. Imaykamatr chaynaw kanqa? Imaylaqtra mana usuchinakullal
-kichwalayku yatrayninkunakta, qillqashqankunakta huñunakachil llapallan
-kuska kichwakaqlayku talpuyta qallalipaakunqa? Chaykunapiqta maskaskakta
-yatrayta munal Albó (1992), Cerrón-Palomino (1992b), Gugenberger (1992)
-qillqashqankunakta liyiykuyaari.
-Puntatraw kaq kichwa hatun qillqa lulaqkunakaqta, Hornberger (1995:
-198) shutichan "Piruw malkatraw shimi yatraqkunakaqpis, ishkay shimi
-yatraypiq yatraqkunakaqpis"9 [yaqapmi tiklaykaq]. Hornberger (1995: 198)
-nishqallannaw, "paykunaqa kaqlla kichwakaqpa qillqanta huñunakachiyta
-munapaakun; manatak ishkay shimi limaq mishtikunakaqpa kichwantachu"
-[yaqapmi tiklaykaq]. Kananpiqpacha, chay puntatraw kamalashqan kichwa
-hatun qillqakta lulaqkunakaqta "Piruw malkatraw shimi yatraqkuna" nilkullal
-shamuq laplakunatraw kamalachishaq. Paykunaqa Piruwtraw achka likchaq
-ishkay shimitraw yatraykaqtam milachipaakun, wakin lulashqankunaqa
-kanankamam kaykan. Piruw malkatraw shimi yatraqkunakaq, huk laadu
-malkatraw shimi yatraqkunawanmi tukillap limanakullal, yatrachinakullalmi
-kichwalayku imaktapis lulapaakun. Chay huk laadu malkatraw shimi
-yatraqkunakaq imanaw, aykanaw Piruw malkatraw kichwakaq kashqantam
-sumaqlla yatrapaakun. Manatak kaytraw llapallanpa shutinkunakta
-trulaykushaqchu. Llapa shutinkunakta kaytraw kamalaliqluchiptiiqa kitrki
-kitrkitryashqatr qillqashqaa yalquqlullanman. Qipatrawña wakinllanpa
-shutinkunakta kamalaykachishaqmaa.
-
-9 Piruw malkatraw shimi yatraqkunakaqpis, ishkay shimi yatraypiq yatraqkunakaqpis = lingüistas peruanos [y]
-especialistas de educación bilingüe.
-
-4
-
-AMERINDIA n°24, 1999
-
-Chaypitaqa kanmi huk instituciónpa hatun qillqa lulayta lulaqkunakaq.
-Chayqa Qusqu Malkatraw Kichwa Shimi Hatun Yatray Wasikaqmi10. Kikin
-Qusqu kichwatrawñatak "Qheswa Simi Hamut'ana Kuraq Suntur" shutiyuq.
-Chay Hatun Yatray Wasikaqpa nunankuna atipal mana atipalpis, wakllay
-wakllaypis tukuy likchaq kichwa liwrukunaktam qillqayta ñakapaakun. Chay
-wakllay wakllashqa lulapaakushqan liwrukunakaq, shimip luliqninkunakta11,
-unaytraw kichwakaq imanaw kashqantapis mana sumaq yatrapaakushqanpiqtam.
-Chaypiqtaqa manatak paykunaqa tukuy likchaq huñunakuynintraw
-kichwaktachu limapaakun, kastillaanullaktash. Qipaktaqa paykunaqa Instituto
-Lingüístico de Verano (ILV) nishqanpa shimi yatraqninkunakaqwan sumaqlla
-kamachinakul kichwalayku wakllaypa wakllashtinshi lulakulkan (CerrónPalomino 1997b: 63). Haynaw kaptinqa imanawpamaa nuna shimikaqlayku
-lulapaakushqan sumaq kanman?
-Hinamanñatak shamun ILV-kaq. Chay ILV-kaqpa pukaran Estados
-Unidos malkatrawmi. Chaypa nunankunam Biblia nishqanta lliw malkakunap
-shiminkunaman tiklakulkan. Hinamanqa llapa likchaq shimip luliqninkunakta,
-pilwa shimikunakta, liwrukunaktam qillqapaakun. Shamuq laplakunatraw, kay
-kimsa likchaq hatun qillqakta lulaqkuna, talkachipaakushqankunapiqtam
-willakushaq. Sumaqlla willakuynii kananpaq, puntakta qillqa lulaykaqpiqtam
-kanan limamushaq.
-Qillqa Lulay
-Cooper (1989) nishqannaw, hatun qillqa lulaykaqtraw puntakta qillqa
-lulaykaqtam
-kamachina
-kanman.
-Cerrón-Palomino
-(1988:80)
-willakushqannawñatak qillqa lulaykaq sumaq sumaqmi mana qillqayuq
-shimikaqpa qillqanta pallaykunapaq. Chaypiqtaqa pay yapalkun, qillqa
-lulaykaqta unay pacha llalliyniyuqkunakaqmi qallalipaakulqa. Chay
-llalliyniyuqkunakaq nipaakushqannawlla, unay pachatraw qillqa lulaykaq
-manam allichu kalqa. Nuna shimikaqpa limay waqaynin12 manam kastillaanu
-shimitraw pasaypa talikulqachu. Hinaptinmi, hapa kastillaanu shimi lulaqmi
-huknawnilaqta nuna shimikaqpa patryashqanta willakamulqa. Chaypiqmi
-kimsankaq isisii mana sumaqlla uyalinakunchu, aanichinakunchu. Chay mana
-10 Chay Qusqu Malkatraw Kichwa Shimi Hatun Yatray Wasikaqmi (Punutraw, Ayakuchutraw, Warastraw,
-Wankayuqtraw, Kashamalkatraw, Antawaylastraw), San Martíntrawpis Regional Kichwa Shimi Hatun
-Yatray Wasikunakaqta likalichilqa. Hinamanqa, kalu kalu Tokyo, Japón shuyutrawpis likalichilqamaa.
-11 Shimip luliqnin = gramática.
-12 Limay waqay = pronunciación, fonética, sonido de una lengua.
-
-CORONEL-MOLINA S.: Piruw malka kichwapiq hatun qillqa lulay
-
-kamachinakul pantay pantay qillqashqankunaqa
-kamalaykamun. Chaykunaktam kanan willakushaq.
-
-5
-
-kanankamam
-
-isisii
-
-1954 watatraw, III Congreso Indigenista Interamericano nishqan
-qillqakunakta shalkachilqa. Chay qillqakunakaqpa shutinmi Kichwaktapis
-Aymaaraktapis Qillqanapaq Hatun Qillqa (Sistema Unico de Escritura para las
-Lenguas Quechua y Aimara). Chay Hatun Qillqakaq kichwap, aymaarap
-fonéticankunapiqta kuusa kuusakta willakun. Qusqu malkatraw Kichwa Shimi
-Hatun Yatray Wasikaqmi chay qillqakunakaqta aanilqa (Hornberger 1993: 239).
-Manatak kay qillqakunakaqta wakin hatun qillqa lulaqkunakaq pasaypa
-aanipaakulqachu.
-Unaypiqtalaq, 1975 watakaqtraw, Velasco Alvarado kamachilqa
-kichwakaq kastillaanunawlla lliw Piruw malkatraw sumaq lisqishqa kananpaq.
-Hinamanñatak 1976 watakaqtraw llapa iskuylakunapis, yatray wasikunapis nuna
-shimikaqta yatrachiyta qallalipaakulqa; hinaptin kaqlla huchayuq kalpis,
-ñanqalpiq huchapashqa kalpis kichwa limaq nunakunakaq sumaqlla kurti
-nishqantraw amachakunanpaqpis, sintinsiyashqa kananpaqpis (Hornberger 1995:
-189) [yaqapmi tiklaykaq]. Kay kichwa kamachikuykaq sumaqlla wiñananpaqpis,
-takyalkunanpaqpis qillqakunaktam kamachiqkunakaq lulapaakulqa. Chay
-kichwapiq
-lulaykaqta
-kamachiqkunakaqwan
-shimi
-lulaqkunakaqmi
-shalkachipaakulqa. 1979 watakaqtrawñatak Morales Bermúdez kamachilqa
-Piruwtraw llapa nunakuna kastillaanukaqllakta limapaakunanpaq. Nuna
-shimikaqñatak kikin kichwa limaq malkakunallatraw limashqapis
-traninchashqapis kananpaq.
-Hinamanqa
-1983
-watakaqtraw
-Kichwaktapis
-Aymaaraktapis
-Qillqanapaq Hatun Qillqakaqta (Sistema Unico de Escritura para las Lenguas
-Quechua y Aimara) ishkay kimsa qillqa lulaytraw wakllaykunakta
-triqlaykachinapaqpis,
-allichanapaqpis
-lulapaakulqa.
-Chay
-hatun
-huñunakuykaqtrawmi, nuna shimi hatun qillqakta lulaqkunakaq, sumaqlla
-willakulqa allin qillqaykaq imanaw kashqanpiqtapis, kastillaanu shimipiqta lliw
-likchaq limaykunakta kichwakaq mañakushqanpiqtapis, kimsa wukalllawan
-kichwakaqta
-qillqanapaq
-kamachipaakushqantapis.
-Qipaktaqa
-chay
-huñakuykaqtrawmi tukuy likchaq kichwakunap limayninkunakta sumaq
-hukllawalkul qillqanapaq aanichinakulqa.
-
-6
-
-AMERINDIA n°24, 1999
-
-Chaypiqtaqa unaypiqtañaq, 1985 watakaqtraw Piruw malkatraw shimi
-yatraqkunakaq tukuy likchaq kichwakunap waqayninkunakta qillqanapaq
-qillqakunakta kamachipaakulqa. Chay qillqakunakaqmi ishkay shimitraw yatray
-lulaykaqtraw llapa likchaq liwrukunakta qishpichinapaq. Qusqu malkatraw
-Kichwa Shimi Hatun Yatray Wasikaqpis, ILV-kaqpis manam chay
-qillqakunakta pasaypa aanipaakulqachu. Kay hapa institucióntraw shimi
-yatraqkunakaq manam chaynawllaktachu kichwakaqta qillqapaakun. Paykunaqa
-ishkay kimsa likchaq qillqawanmi nuna shimikaqta qillqakulkan. Kanankamam
-pasaypa lakinakushqapis piñanakushqapis munashqallan qillqakunawanmi
-kichwakaqta qillqakulkan Albó (1992). Hinatrawpis, llapallanmi lliw likchaq
-liwrukunakta qillqapaakulqa. Kanankamapis isisii qillqapaakuykanlaqmi.
-Paykunaqa yatray panqakunakta13, pilwa shimikunakta, shimip luliqninkunakta,
-unay pacha kwintukunakta, kastillaanu shimipiq kichwaman tiklaykunakaqkta14
-qishpichipaakunmi. Chaypiqtaqa Biblia nishqantapis tiklapaakunmi. Chay
-liwrukunakaqta kimsa likchaq qillqawanmi qillqapaakun; chaypiqmi pantaypa
-pantashqa, wakllay wakllaypis wakin liwrukunakaq yalqallaamun. Chaynaw
-kaptinpis, manam ñanqalpiqtachu chay lulaykunakaq kanman. Hinatrawpis,
-allinmi chaykuna kichwakaqta wiñachinapaq. Siichush kichwalayku mana
-imaktapis lulanchikmanchu, chaki mayunawtra, lumi lumi allpanawtra, qala
-ulqukunanawtra pasaypa mana imayuq likaliqlunman. Chay lulaykunakta
-hukllawalkunapaq qillqa huñuykaqmi sumaq munashqa kaykan.
-Qillqa Huñuy
-Qillqa huñuykaq, shutin nishqannawlla, llapa likchaq qillqakunakaqta
-huñunakachinapaqmi. Mana lakiyashqa, mana pantay pantay kichwakaqta
-qillqanapaqmi. Chaypiqtaqa qillqa huñuykaq shimip luliqninkunapiqmi
-limamun. López Quiroz (1989:30) nishqannaw, norma supradialectal-kaq
-qillqashqa shimikaqpaq sumaqmi kanman. Chayta lulanapaq tukuy likchaq
-kichwakunapiq huk norma nishqantash aklana kanman. Chaypiqtaqa
-Chuquimamani (1989: 32) nin Ayakuchu-Chanka kichwakaqtash aklananchik
-kanman. Kimsa vocalwanshi kichwapiq qillqa huñuykaqta lulana kanman.
-Qillqakunakaqta huñunakachinapaq, tunqulishqa15 consonante qillqakunakaqta,
-puukashqa consonante16 qillqakunakaqtash chinkachinchikman. Ayakuchu-
-
-13 Yatray panqa = libro. Chaypiqtaqa, chayta kastillaanupiqta mañakulkul liwru ninchikpis.
-14 Tiklaykuna = traducciones, trabajos de traducción.
-15 Tunqulishqa = glotalizada.
-16 Puukashqa = aspirada.
-
-CORONEL-MOLINA S.: Piruw malka kichwapiq hatun qillqa lulay
-
-7
-
-Chanka kichwakaq unay pachatraw kashqannawllam mishki mishki
-kanankamapis kaykan, chaypiqtra Chuquimamani chayta kamaykachilqa.
-Chaypiqtaqa Cerrón-Palomino (1994) nishqannaw, qillqa huñuykaq allin
-kananpaq pulan Qusqu-Qullaw kichwa, Ayakuchu-Chanka kichwa
-qillqakunakaqta
-takulkachilshi
-sumaqlla
-hukllawanchikman.
-Chay
-willakushqanta yatrayta munal, Quechua Sureño, Diccionario Unificado
-(1994:13-26) shutichashqa liwrunpa qallaykuynintam sumaqlla likaykunkiman.
-Hinaman Taylor (1989: 40) unay pachatraw limashqa nuna shimikaqta,
-lengua general nishqankaqta kawsalichiytam munan. Chay unay kichwakaqta
-Limaq huñunakushqan Tercer Conciliokaq (1582-1583) pallaykushqanmi.
-Chayqa manatak wakin kichwakunanawllachu; ashwampa achka kichwa
-limaykunayuq, sasa sasa allin shimi trulayniyuqmi. Chay unay timpu kichwakaq
-llapa coloniakaqtraw sumaq lisqishqash kalqa. Chaypiqtra Taylor chayta
-talkachiyta munapaykun. Chaypiqtañatak chay colonial kichwakaq, Taylor
-nishqannaw, allinshi kanman huk laadu malkakunatraw limashqa
-kichwakunakaqtapis, Piruwtraw kichwakunakaqtapis hukllawalkunapaq. Wölck
-(1992: 192-194, 199) Taylor nishqallanta qatiykachinpis, huntaykachinpis. Pay
-nishqallannaw, ichapis 1583 watakaqtraw Limaqpiq Tercer Conciliokaq lengua
-general nishqantash kamachinchikman, llampuykachinchikman. Mana chayta
-aanilqa,
-paqta
-mushuqpiq
-Tawantinshuyu
-Inka
-kichwakaqtash
-talkalichinchikman, Kichwa Shimi Hatun Yatray Wasikaq Saksaywamantraw
-Inti Raymikta kichwallatraw sumalkachil lulapaakushqannawllaktash ichapis
-kamachinchikman.
-Qipatrawñatak
-"kichwalayku
-qillqa
-huñuykaq
-kamachikuqkunapiq, kikin kichwa limaq nunakunapiqmi pindin" (Wölck 1992)
-[yaqapmi tiklayka], nilkul puntatraw nishqankunakta huntalpachin.
-Chaypiqtaqa Kichwa Shimi Hatun Yatray Wasikaqpa nunankuna nin,
-Qusqu Kichwakaq qillqa huñuy norma nishqanpaq sumaq sumaqlla kaykan,
-Qusqu malkakaq Inkakunap limakushqan "kikin" kichwakaqpa qallaykuynin
-kashqanpiqta (Hornberger 1995: 200). Qipaktaqa Marr (1998: 170)
-kamalaykachishqanllannaw, Pachecopis (1994), Samanez Flórezpis (1992)
-Qusqu-Qullaw kichwalayku limakulkan. Hinamanñatak Rojas (1980: 47), Itier
-(1992), Niño-Murcia (1997), Godenzzi (1992), Degregori (1994) Qusqu
-kichwakaq Inkakunap "chuya" Qusqu malka nunakunakaq nipaakushqantam
-pasaypa hamuyapaakun; ñanqalmi paykunakaq chayta limakulkan, manam
-kaqllaktachu willakulkan nilkulmi, chay Qusqu malka nunakunakaqta yapa
-kutil, yapa kutilpis hamuyapaakun. Itier (1992), Marr (1998: 172)
-
-8
-
-AMERINDIA n°24, 1999
-
-qillqashqantraw kamalachishqannawlla, Qusqu kichwakta limaqkunakaq qhapaq
-simi, apu simi17 nilkulshi chay limapaakushqan kichwakaqta shutichapaakun
-mana runa simi nishqannawlla kananpaqshi.
-ILV kichwa qillqa huñuykaqta mitrakun. Imapaqshi chayta
-huñuchinchikman, ashwampa hinallaktash katraykunchikman. Tukuy likchaq
-liwrukunaktash, shimi panqakunaktash, shimip luliqninkunaktash hapa malkap
-kichwankunatraw lulana kanman. Manash allinchu kanman hapa malkap
-limashqan kichwankunakta chinkachiqluptinchik (Hornberger 1995: 199). Chay
-ILV-kaqpa shimi yatraqninkunakaq manam pasaypa tantiyapaakunchu qillqa
-huñuykaqta,
-shutin
-nishqallannaw,
-qillqashqanchikkunallakta
-huñunakachinapaqmi, manatak limashqanchikkunakta hukllawanapaqchu.
-Chaykunakta mana yatraqtukulmi paykunaqa maytraw kaytrawpis
-munashqallanta lulakulkan, sumachikulkan. Chay shimi yatraqkunakaq
-kichwakaqta 47 likchaqman lakishqankunakaq Ethnologue shutiyuq internet
-nishqantrawmi sumaqlla kamalaykan. Paykunaqa pasaypamaa kichwa
-shimikaqta lakilqalin. Haynaw kaptinqa imanawpamaa nuna shimikaqpa
-qillqayninta hukllawanchikman? Chay hukllawaykaq sumaq takyalkachinaapaq
-kichwa pallaykaqpiqtam kanan limamushaq.
-Qillqa Pallay
-Qillqa pallaykaq, puntakta nishqaanawpis, tukuy likchaq mishki
-limaykunakta allinllap qutukulkul pallalkunapaqmi. Qillqa pallaykaqpiqta
-limaptinchik, qillqa huñuykaqpiqtamaa limaykanchik. Pulanmi kuskanakulkul
-nuna shimikaqta mishkichinapaq sumaq allin. Piruw malkatraw qillqa pallaykaq
-kuluniya timpupiqpacha kanankamam kakun. Españolkunakaq kuusa kuusaktam
-kichwalayku qillqapaakulqa. Chay colonial pachapiqpacha kanankama
-kichwalayku qillqa pallaypiqta yatrayta munal Cerrón-Palomino (1992a, 1995);
-Godenzzi (1992, 1995, 1997); von Gleich (1994); Gugenberger (1992)
-qillqashqankunakta likaykuyaari. Hinaman, kimsa likchaq qillqa pallaq
-instituciónkaqpa nunankunakaq kanankamapis isisii tukuy likchaq
-kichwakunakta
-pallalkulmi
-qillqapaakuykan.
-Paykunaqa
-puntakta
-nishqaanawpis, yatrachikuq liwrukunakta, pilwa shimikunakta, shimip
-luliqnintapis, unay pacha kwintukunaktam lulapaakuykan. Chay liwrukunakaqta
-
-17 Qhapaq simi, apu simi = el idioma poderoso, el idioma sagrado.
-
-CORONEL-MOLINA S.: Piruw malka kichwapiq hatun qillqa lulay
-
-9
-
-kimsa likchaq munashqan qillqakunawanmi (alfabeto) qillqapaakun; chaypiqmi
-pantay pantay, qillqa pallaykaq yalqaykallaamun.
-Hinatrawpis,
-hatunyaykachinqatr.
-
-chay
-
-lulaykunakaq
-
-imanawllappis
-
-kichwakaqta
-
-Chaypiqmi Kichwa Shimi Hatun Yatray Wasikaqpa nunankunakaq 928
-laplayuq Quechua-español-quechua / qheswa-español simi taqe nishqanta 1995
-watatraw qishpichipaakulqa. Chay pilwa shimikaqta Cerrón-Palomino (1997a),
-Calvo Pérez (1996) hamuyapaakulqa ancha wakllayniyuq kashqanpiqta.
-Chaypiqtaqa
-ILV-kaq
-kichwalayku
-lulapaakushqankunapis
-internet
-nishqantrawmi llapallan kamalaykalkan. Hinamanñatak shimi yatraq
-Hornberger, Hornberger (1983) kichwa-inlis-kastillaanu pilwa shimikta
-lulapaakulqa.
-Chaypitaqa Yatrana Ministerio de Educación-kaq Piruw Malka Yatray
-Istitutukaqwan
-(Instituto
-de
-Estudios
-Peruanos)
-pulan
-tukillap
-kamachinakulkulmi 1976 watakaqtraw suqta likchaq kichwapiq pilwa
-shimiktapis shimip luliqnintapis Piruw malkatraw shimi yatraqkunawan
-qillqachipaakulqa. Maytraw kaytrawpis sumaq lisqishqam chay suqta kichwapiq
-shimi pilwakaqpis shimip luliqninkaqpis. Chay lulaykunakaq Ankash-Waylash,
-Ayakuchu-Chanka, Kashamalka-Kañaris, Qusqu-Qullaw, Hunin-Wanka, San
-Martín kichwakunapiqmi. Hinaman, Piruw malkatraw shimi yatraqkunakaq
-tukuy likchaq kichwa qillqa pallaykunaktam shimip luliqninkunaktam
-kanankamapis isisii lulakulkan. Paykunap qillqashqankunakta —Fondo
-Editorial, Centro de Estudios Regionales Andinos "Bartolomé de Las Casas"
-nishqanpa— internet nishqantraw tukilla kamalaykalkan.
-Qipaktaqa ILV-kaqpis, Kichwa Shimi Hatun Yatray Wasikaqpis nuna
-shimikaqpiqta munashqallantam talkachipaakun, pallapaakun ackham
-lulashqankuna. Manam hinal chay lulashqankunakta kaytraw unanchashaqchu.
-Hinatrawpis, allintra lulashqankuna, manatak supradialectal nishqan
-kichwakaqta pillapis pallaykunchu.
-Chay supradialectal kichwa pallaykuykaq qillqa huñuykaqpaqmi allin
-kanman. Llapa likchaq kichwakunap limayninkunakta pallalkulmi huk pilwa
-shimikta lulana kanman. Chaypiqmi chay qillqa pallaykaq ancha munashqa
-kaykan. Qillqa pallaykaqta yapa kutil, yapa kutilmi lulana kanman. Manam
-
-10
-
-AMERINDIA n°24, 1999
-
-ishkay kimsa kutillakta chayta lulalkunchikmanchu. Wiñay wiñaytam chayta
-pilwaypa pilwaykunchikman kichwakaq mana chinkananpaq.
-Qillqa Mushuqyay/Qillqa Wiñay
-Qillqa mushuqyaykaq, Cooper (1989: 150) nishqannaw, qillqa
-wiñaykaqnawlla lisqishqam. Qillqa mushuqyaykaq shimikaq tukilla
-imakunallapiqpis limanapaq mishki shimiman muyunanpaqmi. Piruw shuyutraw
-shimi lulaqkunakaq, shimi yatraqkunakaq talkachipaakushqankunapiqtam
-kananqa kay laplakunatraw willakushqa. Normalización del lenguaje
-pedagógico para las lenguas andinas (1989: 55-59; 62-64; 69-70)
-liwrukaqtrawmi
-shimi
-yatraykaqpiqpis,
-matimaatikapiqpis,
-shimip
-luliqninpiqpis mushuq kichwa/aymaara limaykuna talikun. Pantigozo Montesmi
-(1992: 268-273) kichwallatraw kichwa shimi yatraypiq munapashllakta
-qillqamulqa. Hinaman, Ballón Aguirre, Cerrón-Palomino, Chambi Apaza (1992)
-Vocabulario razonado de la actividad agraria andina18 shutiyuq shimi
-qillqakaqta
-lulapaakulqa.
-Chay
-shimi
-pilwakaq
-kichwallatrawmi
-imanishqankunaktapis
-tukilla
-kamalalkachimun.
-Kastillaanutrawpis
-kamalaykachimunmi. Hinaman, Cerrón-Palomino (1998) kichwakta limaq
-shimi yatraqkunawan kuskam Diccionario políglota incaico 190519 (Colegio de
-Propaganda Fide del Perú) nishqanta mushuqyachipaakulqa. Chaypiqtaqa
-Villavicencio Ubillus, Saavedra Salas (1991) Hacia la estandarización de
-vocablos quechuas en matemática20 nishqanta tukuy likchaq kichwa limaq
-yatrachiqkunawan yanapachinakulmi lulapaakamulqa. Taylorñatak (1987) unay
-pacha nunakunap kawsayninta huk mana lisqishqa qillqashqanta Ritos y
-
-18 Kay shimi pilwakaq, trakla-lulakuqpa, tukuy likchaq allpakunap, yulakunap limayninkunaktam sumaqlla
-pallalkul kichwallatraw willaykamanchik. Puntakta, Punu kichwatraw (Chinchay Meridional, QIIC)
-nishqantrawmi limaykunakta likalichimun. Hinaman, Hunin, Wankayuq, Concepción, Hawha
-kichwakunatraw Trawpi Kichwa (Quechua Central, QI) nishqantrawmi chaykuna kaykan. Qipaktatañatak
-Kashamalka, Walgayuq (Yungay Septentrional, QIIA) nishqantrawmi chay pallashqa limaykunakta
-takyalkachin. Chay lulaykaqmi kichwakaqta mushuqyachinapaqpis, wiñachinapaqpis.
-19 Kay shimi pilwakaqta "misioneros Franciscanos" nishqan qillqapaakulqa. Paykunaqa 1905 watakaqtrawmi
-likalichipaakamulqa. Chaypitaqa, 1998 watakaqtrawmi sumaq mushuqyashqakta Piruw Malkatraw Yatrana
-Ministeriokaq yapapis qispichimulqa. Chay shimi pilwakaq liyipashlla mushuq qillqakunawan qillqahsqam
-kaykan. Limaykunakaq kastillaanutraw, Qusqu-Qullaw, Ayakuchu-Chanka, Hunin-Wanka, AnkashWaylash kichwakunatrawmi kamalaykan. Aymaaratrawpis sumaqllam kaykan.
-20 Kay matemáticapiq shimi pilwakaq, kichwakta limaq yatrachiqkunakaqpa yanapayninkunawan qishpimulqa.
-Kay sasa sasa lulashqa matemática limaykunaqa kastillaanutraw (Quechua Sureño-Norteño, QII), Trawpi
-Kichwatraw (Quechua Central, QI) nishqankunatrawmi kamalaykan. Chay ancha munashqa shimi pilwakaq
-qillqa mushuqyaykaqpaq/qillqa wiñaykaqpaq sumaq allinmi kanman. Hinamanqa, qillqa huñuykaqpaqpis
-allinmi kanman.
-
-CORONEL-MOLINA S.: Piruw malka kichwapiq hatun qillqa lulay
-
-11
-
-tradiciones de Huarochiri del siglo XVII21 shutiyuqkaqtam mushuqyachilqa
-mana pantashtinlla chayta liyinapaq, kastillaanumanpis tiklamulqamaa.
-Chaypitaqa Proyecto Experimental de Educación Bilingüe de Puno22 nishqanpis
-llapa likchaq yatray liwrukunaktam lulapaakulqa. Chaykunapiqta maskaskakta
-yatrayta munalqa Hornberger 1988 watakaqtraw qillqashqantam likaykunkiman.
-Kay laplakunatraw willakushqaa tukuy likchaq liwrukunakaqpis, pilwa
-shimikunakaqpis kichwakaqtam isisii hatunyalkachinapaqmi, ancha allin.
-Kanmi tukuy likchaq pilwa shimikuna, liwrukuna, shimip luliqninkuna,
-yarawikuna, urukunapaq kwintukuna. Chaypiqtaqa huk likchaq shimikunapiq
-kichwaman tiklay lulaykunapis. Chaykunaqa sumaq sumaqmi kaykan kichwa
-qillqa mushuqyananpaqpis, wiñananpaqpis. Chaypiqmi qillqa mushuqyaykaqpiq
-limaptinchik, manamaa mañakushqa shimikaqpiqtachu limaykanchik, kichwa
-huntachiq shimipiqta23, likalichishqanchik mushuq kichwa limaykunapiqtam.
-Kichwa huntachiq shimikunakta mushuqpiq tinkuchiqluptinchik, sumaq mushuq
-niyniyuqmi chaykuna yalqamunman. Wakin shimi yatraqkunapis, shimi
-lulaqkunapis, nipaakushqannawlla, huk likchaq shimikunapiq limay
-mañakuykaq manam allinchu kanman mana imallaktapis kichwa limaykunapiq
-likalichiqluptinchik. Cooper (1989: 151) sumaqllam willakun imanawpa mushuq
-limaykunakta talkachinanchikpiqta. Kikillan shimikunapiq mushuq limaykaqta
-talkachiqluptinchik, kashqallan limaykaqtam chutaykunchikman. Mana chayta
-lulalñatak chay kikin shimikaqpa sipinpiq mushuq limaykunakta
-chillkichinchikman, icha huk likchaq limaykaqtam traskinchikman. Chay
-mushuq
-limaykaqta
-huk
-likchaq
-shimipiq
-mañakuqluptinchik,
-kichwanawllamanmi kutichinchikman. Limay patryayninllaktachu icha qillqa
-kamachiqninllantachu kichwanawllaman kutichinchikman? Normalización del
-lenguaje pedagógico para las lenguas andinas (1989)24 shutiyuq liwrukaq
-willakushqanmi qillqa mushuqyaypiq tapuykunakta sumaqlla huntaykachilkun,
-kutiykachilkun.
-
-21 Kay unay pacha Waruchiri nunakunap kawsayninkunapiq liwrukaqta, shimi yatraq Gerald Taylormi
-qillqashqa kichwakaqta mushuqyalkachil, fransis shimimanpis tiklalqamaa. Chaypiqtaqa, mushuqpiqmi chay
-unay pacha willakuykunakaqta likalichimulqa. Qipaktañatak 1999 watakaqtraw "Ritos y Tradiciones de
-Huarochirí" nilkullal shutichalkul yapapis likalichimulqa. Kay liwrukunakaq kichwakaqpa qillqayninta
-mushuqyachinapaqpis, wiñachinapapis, huñunakachipaqpis sumaq sumaqmi kaykan.
-22 Kay pruyiktukaq qillqashqankuna sumaqmi kichwakaqta mushuqyaykachin, wiñaykachin, hukllawalkachin.
-Puntakta kay pruyiktukaqmi matimatikapiq liwrukunaktapis lulapaakulqa. Hornberger (1988: 271-272)
-qillqashqan liwruntrawmi llapallan trulalaykalkan.
-23 Huntachiq shimi = morfema.
-24 Kay liwrutrawmi shimi yatraqkunakaq qillqashqa kichwakaqta mushuqyachilqa lliw likchaq limaykunakta
-talkachilkul. Chay mushuq limaykunakaq 55-71 laplakunatrawmi sumaqlla kamalaykalkan.
-
-12
-
-AMERINDIA n°24, 1999
-
-Chaypiqtaqa matimaatika limaykunakta ñaq kashqan kichwapiqmi
-imanawllappis likalichinchikman. Kikin kichwapiqta mana likalichiyta
-atipalñatak kastillaanupiqmi chay matimatika limaykunakta mañakunchikman.
-Qillqa hatunyaykaq piikuna kichwalayku lulapaakushqankunapiqmi, ima
-yuyayniyuq
-kapaakushqankunapiqmi
-pindin.
-ILV-kaqpa
-nunankuna
-kastillaanupiq mañashqa limaykunakaqkta manamaa kichwanilaqman kutichiyta
-munapaakunchu. Chaypiqmi chay ILV-kaqpa sumaq lisqishqa shimi yatraqnin
-Weber (1994: 150) limashqallannaw, "escuela" nishqanta kastillaanupiq
-mañakuyta munal, "escuela" nishqannawllaktash katraykunchikmanpis,
-qillqanchikmanpis, manatak "iskwila" icha "iscuyla" [sic] nilkul chayta
-qillqanchikmanchu. Pay nishqankaqta Piruw malkatraw shimi yatraqkunakaq
-manam aanipaakulqachu. Chay shimi yatraqkunakaq nipaakun kastillaanu
-limaykunakta traskilpulpacha kichwaman yapaykuqlulqa, mushuq limaykaqta
-kichwanilaqmanmi kutichinchikman, sumaq kichwanawlla patryalkunanpaqpis
-waqaykunanpaqpis.
-Hinamanqa tiklay lulaykunakaq sumaqmi ima shimikunaktapis
-mushuqyachiqlunman. Chaypiqmi tiklaykunakaq sumaq munashqa kaykan.
-Ash-ashkamallaktam kastillaanupiq kichwaman tiklaykaqtam nuna shimi
-lulaqkunakaq qishpichipaakamulqa. Chay tiklaykunakaqpiqtan kananqa
-willakamushaq.
-Red Científica Peruana-Internet Perú nishqanpa nunankunakaq kuusa
-kuusaktam kastillaanupiq kichwaman tiklapaakulqa. Paykunaqa Julio Ramón
-Ribeirop, Cesar Vallejop kawsayninkunaktapis, qillqashqankunaktapis
-sumaqllam kastillaanupiq kichwaman tiklapaakulqa. Hinaman, Limaq
-malkakaqpa isturyantapis, Mamacha Candelaria raymikaqtapis, Nazca
-hitrkakunakaqpiqta willakuykunakaqtapis tukillam kastillaanupiqta nuna
-shimiman tiklapaakulqa. Chay tiklaykunaqa internet nishqantrawmi munapashlla
-kamalaykalkan.
-Chaypiqtaqa “United Nations High Commissioner for Human Rights”
-nishqankaq Piruw Malkatraw Yatrana Ministiriyukaqwan "Universal
-Declaration of Human Rights" nishqantam tukuy likchaq kichwaman
-tiklapaakulqa. Qipaktaqa Coronel-Molina tiklashqankunapis internet
-nishqantrawmi tukilla kamalaykalkan. ILV-kaqpis wakin kichwakunamanmi
-Bibliakaqta tiklapaakulqa. Paykunaqa anchapmi kichwakunakaqta lakilpa
-lakilpalqalin. Chaykuna allinmi kanman qillqa mushuqyaykaqpaq, manatak
-
-CORONEL-MOLINA S.: Piruw malka kichwapiq hatun qillqa lulay
-
-13
-
-qillqa huñuykaqpaq. Llapa likchaq tiklaykunaqa kichwakaqta rasunpapis munti
-muntillakta wiñachinanpaqpis, wayuq wayuqllakta puquchinanpaqpis, chay
-mushuqyaykaqta
-llapallanchik
-huñunakulkul,
-yanapanakulkul,
-kamachinakulkulpis lulananchikmi kanman.
-Qillqa Llampuchiy
-Qillqa llampuchiykaq, Cooper (1989) nishqannaw, “ñaq lulashqa
-qillqashqa shimikaqta mushuqpiqta allichaykaqmi.” Qillqa llampuchiykaq
-manam qillqa mushuqyaynawllachu. Hornberger (1994: 78, 1997: 7)
-huntaykashishqannawlla, qillqa llampuchiykaqpis qillqa chuyachiykaqtapis,
-qillqa
-allichaykaqtapis,
-qillqa
-lulapashllayachikuykaqtapis,
-limay
-huñuchiykaqtapis25 llapallantam hukllawalkun. Qillqa chuyachiykaq mana
-pantallal allinllakta limanapaqmi; shimikaq mana huknawyananpaq
-amachikuykaqmi.
-Qillqa
-allichaykaq
-Hornberger
-(1994:
-80)
-willakushqallannaw, "yayniwan lulashqa shimikaq, shimi yatraykaq imanaw
-kashqanta sumaqlla allinyachinapaq truykaykaqmi" [yaqapmi tiklaykaq].
-Qillqa
-lulapashllayachikuykaqpis
-limaykunakaqpis,
-shimip
-luliqninkunakaqpis allin limaykaqtapis mana allin kashqanpiqtam sumaqlla
-allichalkachimun. Limay huñuchiykaqpis técnico icha científico limaykunakta
-mana sumaq allin kaptin chinkachinapaqpis allichanapaqpismi. Nahir (1984:
-308) nishqallannaw, chay limay huñuchiykaq mushuq shimikunallapaq26, sumaq
-wiñashqa shimikunallapaqshi. Qillqa lulapashllayachikuykaqpis, limay
-huñuchiykaqpis manalaqmi kichwakaqpaq allichu kanman, nuna shimikaq
-chayllalaq, panaylaq limaykunakaqta mushuqyachiyta ñakapakushqanpiqta.
-Chuya shimillakta munaq shimi yatraqkunakaq computadora nishqanta
-kichwallatraw likalichiyta munal, hatun hatun hitryashqa limaykunaktatr ichapis
-talkachipaakamunman. Manamaa chay allinchu kanman. Chaykunapaqmi qillqa
-lulapashllachikuykaq sumaq allin. Qillqa lulapashyachikuykaq qillqa
-llampuchiykaqpa tuukaninmi, chaymi kuusa kuusa traninchashqa hatun qillqa
-lulaykaqpaq kaykan.
-
-25 Qillqa chuyay = purificación; qillqa allichay = reforma lingüística; qillqa lulapashllayachikuy =
-simplificación estilística; limay huñuy = unificación de la terminología.
-26 Mushuq shimikuna = lenguas modernas.
-
-14
-
-AMERINDIA n°24, 1999
-
-Huntachikuynin27
-Kichwakaq tukuy likchaq kawsayniyuqmi, willakuyniyuqmi. Piruw
-malkatraw nuna shimikaq kuluniyapiqpacha kanankama manam sumaq
-traninchashqachu. Akchkalaqmi lulananchik nuna shimikaq traninchashqa
-kananpaq. Chaypiqtaqa kikin kichwa limaqkunapis, kastillaanu limaqkunapis,
-kichwakaqtam traninchapaakunman. Kanan pachatraw, puntakta nishqaanawlla,
-kimsa likchaq kichwalayku hatun qillqa lulaqmi kan. Hinaman, lliw likchaq
-instituciónkunapis kanmi. Llapallanmi kichwakaq wiñananta munapaakun.
-Manatak shimi yatraq lulashqankunawallanchu kichwakaq imaykamapis
-kawsakunqa. Rasunpapis nuna shimikaq kawsananpaq, kikin kichwa
-limaqkunakaqpiqmi lulashqankunapiqmi pindin.
-Hinatrawpis, allinmi Piruw malkatraw shimi yatraqkunakaq (huk laadu
-malka shimi yatraqkunawan kamachinakul), Qusqu Malkatraw Kichwa Shimi
-Hatun Yatray Wasikaqñatak ILV-kaqwan limanakul lulashqankuna. Kimsankaq
-kimsa likchaq qillqawan kichwakaqta qillqashqallanmi mana allinchu. Haypiqmi
-qillqashqa kichwakaq pantay pantay yalqaykamun. Chaynaw kaptinqa
-imanawpamaa mana qillqayta yatraqkunakaqta qillqayta yatrachinchikman?
-Paykunaqa ichapis huknawnilaqtatr, panta pantaytatr, waklla wakllaytatr
-kastillaanu shimiwan takuypa takushqaktatr nuna shimikaqta qillqaqlunman.
-Rasunniitraw nishaq, kichwakaq shamuq watakunatraw kawsanqalaqmi.
-Chaypiqmi hatun qillqa lulaqkunakaq imanawllappis yanapayninkunakta
-hukllawalkul kichwakaqta hatunyachipaakunman. Chaypiqtaqa llapallanchikmi
-kichwakaqta chaynawllakta qillqapaakunchikman, mana qillqaytapis liyiytapis
-yatraqkunakaqta qillqaytapis liyiytapis yatraykachinanchikpaq. Hinaman, Piruw
-malkatraw
-kamachiqkunakaqpis
-kichwalayku
-lulaykunakaqtam
-kallpaykachinman. Chaylaqmi shimi lulaykaqtapis, hatun qillqa lulaykaqtapis
-wiñanqa. Qipaktaqa Estadokaqmi qillaywanpis yanapaykunman nuna
-shimikaqlayku lulaykunakaq milananpaq. Chaypiqtaqa kichwalayku shimi
-lulaykaqta ishkay laadupiqmi lulana kanman. Puntakta "ulay laadupiq shimi
-lulaykaqtam”28 lulanchikman. Hinamanñatak "hanaq laadupiq shimi
-lulaykaqtam"29 yapaykunchikman. "Ulay laadupiq shimi lulaykaq" lliw
-kichwakta limaqkunakaqpiqtam sumaqlla limamun. Paykuna imanaw aykanaw
-
-27 Huntachikuynin = conclusión.
-28 Ulay laadupiq shimi lulay = planificación lingüística desde abajo..
-29 Hanaq laadupiq shimi lulay = planificación lingí¨stioca desde arriba.
-
-CORONEL-MOLINA S.: Piruw malka kichwapiq hatun qillqa lulay
-
-15
-
-kichwalayku sumaqlla kamachinakul, limanakul lulashqankunaktam willakun.
-"Hanaq laadupiq shimi lulaykaqñatak", lliw likchaq instituciónkunakaqpiqpis,
-Istaadukaqpis, shimi lulaqkunakaqpis shimikaqlayku imanawmi imaktapis
-lulapaakunman, chaykunaktamaa sumaq sumaqlla yatraykachimanchik.
-Hinaman, chaykunaqa imanaw aykanaw shimikaqlayku lulashqankunaktam
-willalkamanchik, yatraykachimanchik.
-Ñam Piruw malkakaqtraw kay ishkay laadupiq kichwakaqlayku shimi
-lulaykaqtapis hatun qillqa lulaykaqtapis qallaykuqlunchik. Ichapis llapallanchik
-huñunakulkul chaykunakta lulaqluptinchikqa kuusa kuusaktam nuna shimikaq
-hatunyaqlunman. Hinaman, kikinchikmaa (kichwa limaqkunakaq) allinllap
-kamachinakulkul
-imanaw
-haykanaw
-kichwanchikta
-qillqanchikman.
-Chaypiqtaqa mana kichwa limaqkuna shimi lulaqkunawanpis, hatun qillqa
-lulaqkunawanpis sumaq limanakulkul, uyalinakulkul qillqashqa nuna
-shiminchikta huñunakachinchikman watan watan kawsakunanpaqpis
-wiñakunanpaqpis.
-Kay qillqashqata puchukanaapaq, malka masiikunakta, kichwa
-limaqmasiikunaktapis yalpaykachishaqaari: yaqanchik, kichwa limaqkunakaq,
-nuna shiminchikta maytraw kaytrawpis mana limapaakuptinchikqa, mana
-qillqapaakuptinchikqa pasaypatr chinkakunqa. Ashwanpa mana pinqakullal,
-mana qunqatukullal mishki mishkikta kichwanchikta limaykuqluptinchikqa,
-qillqaykuqluptinchikqa waytakunanawtra munapashlla watan watan wiñay
-wiñaylla
-muntikunqa.
-Chaypitaqa
-chuli-wawinchikkunaktapis
-nuna
-shiminchikta
-limaytapis,
-qillqaytapis
-yatrachipaakunchikman.
-Chaykunawanlaqmi kichwanchik mana usukullal shamuq watakunatraw
-kawsakunqa, ichapis wispiruskaqnawtra munapashlla wayuq wayuqlla
-punqukuman.
-Qalakuq Qillqakuna30
-Academia Mayor de la Lengua Quechua.
-http://www.unsaac.edu.pe/CUSCO/RunaSimi/
-ALBO, X.
-1992 Criterios fundamentales para un alfabeto funcional del quechua. En J.
-C. Godenzzi (Ed.), El quechua en debate: ideología, normalización y
-30 Qalakuq qillqakuna = referencias bibliográficas.
-
-16
-
-AMERINDIA n°24, 1999
-
-enseñanza (pp. 109-120), Cuzco: Centro de Estudios Regionales
-Andinos "Bartolomé de las Casas."
-BALLON AGUIRRE, E., CERRON-PALOMINO, R. y CHAMBI APAZA, E.
-1992 Vocabulario razonado de la actividad agraria andina: terminología
-agraria quechua. Cuzco, Centro de Estudios Regionalies Andinos
-“Bartolomé de las Casas.”
-CALVO PEREZ, J.
-1996 "Reseña al Diccionario quechua-español-quechua", IVALCA, 2: 1519.
-CERRON-PALOMINO, R.
-1976a Diccionario quechua: Junín-Huanca. Lima: Ministerio de Educación
-e Instituto de Estudios Peruanos.
-1976bGramática quechua: Junín-Huanca. Lima: Ministerio de Educación e
-Instituto de Estudios Peruanos.
-1987 Lingüística quechua. Cuzco: Centro de Estudios Rurales Andinos
-“Bartolomé de las Casas.”
-1988 "Hacia una escritura quechua", Progreso, 8 (enero-abril): 77-98.
-1992a "Diversidad y unificación léxica en el mundo andino" J. C. Godenzzi
-(Ed.), El quechua en debate: ideología, normalización y enseñanza
-(pp. 205-235). Cuzco: Centro de Estudios Regionales Andinos
-"Bartolomé de las Casas."
-1992b"Sobre el uso del alfabeto oficial quechua-aimara", J. C. Godenzzi
-(Ed.), El quechua en debate: ideología, normalización y enseñanza
-(pp. 121-156). Cuzco: Centro de Estudios Regionales Andinos
-"Bartolomé de las Casas."
-1994 Quechua sureño. Diccionario unificado. Lima: Biblioteca Nacional
-del Perú.
-1995 "Tendencias actuales de la lingüística andina", A. Fernández
-Fernández Garay y P. Viegas (Eds.), Actas de las segundas jornadas
-de lingüística aborigen (pp. 51-77). Buenos Aires: UBA, Instituto de
-Lingüística.
-1997a "El Diccionario Quechua de los académicos: cuestiones
-lexicográficas, normativas y etimológicas", Revista Andina, 29,1: 151205.
-1997b"Pasado y presente del quechua", Yachay Wasi, 4: 49-64.
-
-CORONEL-MOLINA S.: Piruw malka kichwapiq hatun qillqa lulay
-
-17
-
-CERRON-PALOMINO, R., et al.
-1998 Modernización del diccionario políglota incaico (publicado
-originalmente en 1905, Lima: Propaganda FIDE del Perú). Lima:
-UNESCO–Ministerio de Educación del Perú.
-CHUQUIMAMANI V., R.
-1989 "La normalización del quechua fundamentalmente tiene que darse a
-través de la educación bilingüe", Normalización del lenguaje
-pedagógico para las lenguas andinas: informe final (pp. 32-33). Santa
-Cruz de la Sierra, Bolivia: Producciones Cima.
-COOMBS, D., COOMBS, H., y WEBER, R.
-1976 Gramática quechua: San Martín. Lima: Ministerio de Educación e
-Instituto de Estudios Peruanos.
-COOPER, R. L.
-1989 Language planning and social change. Cambridge, UK: Cambridge
-University Press.
-CORONEL-MOLINA, S. M.
-1998 "Corpus planning for the Southern Peruvian Quechua language"
-Working Papers in Educational Linguistics, 12 (2): 1-27. Publication
-of the University of Pennsylvania, Graduate School of Education.
-1999 "Planificación del corpus del quechua sureño peruano", Anita
-Herzfeld y Yolanda Lastra (eds.), Las causas Sociales de la
-Desaparición y del mantenimiento de las Lenguas en las Naciones de
-América, pp189-203, Universidad de Sonora, México.
-CORONEL-MOLINA, S. M. Webpages dealing with translations into Quechua.
-http://dolphin.upenn.edu/~scoronel/qtransla.html
-CUSIHUAMAN GUTIERREZ, A.
-1976a Gramática quechua: Cuzco-Collao. Lima: Ministerio de Educación e
-Instituto de Estudios Peruanos.
-1976bDiccionario quechua: Cuzco-Collao. Lima: Ministerio de Educación e
-Instituto de Estudios Peruanos.
-DEGREGORI, L. N.
-1994 "Una aproximación al cusqueñismo", Allpanchis, 43/44: 441-476.
-
-18
-
-AMERINDIA n°24, 1999
-
-Fondo Editorial Centro de Estudios Regionales Andinos "Bartolomé de Las
-Casas" http://www.cbc.org.pe/fdoedt/index.htm
-GARVIN, P. L.
-1993 "A conceptual framework for the study of language standardization",
-International Journal of the Sociology of Language, 100/101: 37-54.
-GODENZZI, J. C.
-1992 "El recurso lingüístico del poder: coartadas ideológicas del castellano
-y el quechua", J. C. Godenzzi (Ed.), El quechua en debate: ideología,
-normalización y enseñanza (pp. 51-81). Cuzco: Centro de Estudios
-Regionales Andinos “Bartolomé de las Casas.”
-GUGENBERGER, E.
-1992 "Problemas de la codificación del quechua en su condición de lengua
-dominada", J. C. Godenzzi (Ed.), El quechua en debate: ideología,
-normalización y enseñanza (pp. 157-177). Cuzco: Centro de Estudios
-Regionales Andinos "Bartolomé de las Casas."
-HORNBERGER, E. and HORNBERGER, N. H.
-1983 Diccionario tri-lingüe quechua de Cuzco: quechua, English,
-castellano, La Paz: Qoya Raymi.
-HORNBERGER, N. H.
-1988 Bilingual education and language maintenance, Dordrecht, Holland:
-Foris.
-1993 "The first workshop on Quechua and Aymara writing", J. A. Fishman
-(Ed.), The earliest stage of language planning, the “first congress”
-phenomenon (pp. 233-256). Berlin: Walter de Gruyter & Co.
-1994 "Literacy and language planning", Language and Education, 8: 75-86.
-1995 "Five vowels or three? Linguistics and politics in Quechua language
-planning in Peru", J. W. Tollefson (Ed.), Power and inequality in
-language education. Cambridge, UK: Cambridge University Press.
-HORNBERGER, N. H. (Ed.)
-1997 Indigenous literacies in the Americas: Language planning from the
-bottom up, Berlin: Mouton de Gruyter.
-ITIER, C.
-1992 "Lenguas, ideología y poder en el Cuzco: 1885-1930", J. C. Godenzzi
-(Ed.), El quechua en debate: ideología, normalización y enseñanza
-
-CORONEL-MOLINA S.: Piruw malka kichwapiq hatun qillqa lulay
-
-19
-
-(pp. 25-48). Cuzco: Centro de Estudios Regionales Andinos
-"Bartolomé de las Casas."
-LOPEZ QUIROZ, L. E.
-1989 "Caminos seguidos hacia una normalización de las lenguas andinas en
-el Perú", En Normalización del lenguaje pedagógico para las lenguas
-andinas: informe final (pp. 29-32). Santa Cruz de la Sierra, Bolivia:
-Producciones Cima.
-MARR, T.
-1998 The language left at Ticlio: Social and cultural perspectives in
-Quechua loss in Lima, Peru. Unpublished doctoral dissertation,
-University of Liverpool, United Kingdom.
-NAHIR, M.
-1984 "Language planning goals: A classification", Language Problems and
-Language Planning, 8 (3): 294-327.
-NIÑO-MURCIA, M.
-1997 "Linguistic purism in Cuzco: A historical perspective", Language
-Problems and Language Planning, 21: 134-161.
-Normalización del lenguaje pedagógico para las lenguas andinas: informe
-final,
-1989 Santa Cruz de la Sierra, Bolivia: Producciones Cima.
-PACHECO FARFAN, J.
-1994 Filosofía Inka y su proyección al futuro. Cuzco: Universidad Nacional
-de San Antonio Abad.
-PANTIGOZO MONTES, J.
-1992 "Lingüística quechua en quechua: una aplicación a la educación
-bilingüe", J. C. Godenzzi (Ed.), El quechua en debate: ideología,
-normalización y enseñanza (pp. 265-273). Cuzco: Centro de Estudios
-Regionales Andinos “Bartolomé de las Casas."
-PARK, M., WEBER, N., y CANEPO SANGAMA, V.
-1976 Diccionario quechua: San Martín. Lima: Ministerio de Educación e
-Instituto de Estudios Peruanos.
-
-20
-
-AMERINDIA n°24, 1999
-
-PARKER, G. J.
-1976 Gramática quechua: Ancash-Huailas. Lima: Ministerio de Educación
-e Instituto de Estudios Perunanos.
-PARKER, G. J. y CHAVEZ, A.
-1976 Diccionario quechua: Ancash-Huailas.
-Educación e Instituto de Estudios Peruanos.
-
-Lima:
-
-Ministerio
-
-de
-
-QUESADA Castillo, F.
-1976a Gramática quechua: Cajamarca-Cañaris. Lima: Ministerio de
-Educación e Instituto de Estudios Peruanos.
-1976bDiccionario quechua: Cajamarca-Cañaris. Lima: Ministerio de
-Educación e Instituto de Estudios Peruanos.
-Red Científica Peruana. Julio Ramón Ribeyro: biografía y obras en quechua.
-http://ekeko.rcp.net.pe/rcp/ribeyro/bio-q.htm
-Red Científica Peruana. Historia de Lima en quechua.
-http://ekeko.rcp.net.pe/rcp/Lima/index-q.htm
-Red Científica Peruana–Internet Perupa kamarisqan. Mamacha kandilariya
-raymi y otras creencias religiosas. http://ekeko.rcp.net.pe/rcp/candelaria/indexq.htm
-Red Científica Peruana–Internet Perú. Nasca y sus líneas.
-http://ekeko.rcp.net.pe/rcp/nasca/index-q.htm
-Red Científica Peruana. César Vallejo: poesía y biografía en quechua.
-http://www3.rcp.net.pe/rcp/vallejo/index-q.htm
-ROJAS ROJAS, I.
-1980 Expansión del quechua. Lima: Ediciones Signo.
-SAMANEZ FLOREZ, D.
-1992 "Pentavocalismo vs. Trivocalismo", J. C. Godenzzi (Ed.), El quechua
-en debate: ideología, normalización y enseñanza (pp. 97-107). Cuzco:
-Centro de Estudios Regionales Andinos "Bartolomé de las Casas."
-SOTO RUIZ, C.
-1976a Gramática quechua: Ayacucho-Chanca.
-Educación e Instituto de Estudios Peruanos.
-
-Lima:
-
-Ministerio
-
-de
-
-CORONEL-MOLINA S.: Piruw malka kichwapiq hatun qillqa lulay
-
-21
-
-1976bDiccionario quechua: Ayacucho-Chanca. Lima: Ministerio de
-Educación e Instituto de Estudios Peruanos.
-SUMMER INSTITUTE OF LINGUISTICS (Instituto Lingüístico de Verano).
-Ethnologue. http://www.sil.org/ethnologue/families/Quechuan.html
-SUMMER INSTITUTE OF LINGUISTICS (Instituto Lingüístico de Verano).
-Webpage of Quechua-related bibliography.
-http://www.sil.org/acpub/biblio/search
-TAYLOR, G.
-1987 Ritos y tradiciones de Huarochirí del siglo XVII. Lima: Instituto de
-Estudios Peruanos e Instituto Francés de Estudios Andinos.
-1989 "La normalización de la enseñanza del quechua", Normalización del
-lenguaje pedagógico para las lenguas andinas: informe final (pp. 3940). Santa Cruz de la Sierra, Bolivia: Producciones Cima.
-1999 Ritos y tradiciones de Huarochirí, Lima: Instituto Francés de Estudios
-Andinos, Banco Central de Reserva y Universidad Ricardo Palma.
-United Nations High Commissioner for Human Rights. Universal Declaration
-of Human Rights. http://www.unhchr.ch/udhr/navigate/alpha.htm
-VILLAVICENCIO UBILLUS, M. and SAAVEDRA SALAS, H.
-1991 Hacia la estandarización de vocablos quechuas en matemática,
-Madrid, Spain.
-von GLEICH, U.
-1994 "Language spread policy: The case of Quechua in the Andean
-republics of Bolivia", Ecuador, and Peru. International Journal of the
-Sociology of Language, 107: 77-113.
-WEBER, D. J.
-1994 Ortografía: lecciones del quechua, Yarinacocha, Pucallpa, Perú:
-Ministerio de Educación.
-WÖLCK, W.
-1992 "La estandarización del quechua: algunos problemas y sugerencias" J.
-C. Godenzzi (Ed.), El quechua en debate: ideología, normalización y
-enseñanza (pp. 187-204). Cuzco: Centro de Estudios Regionales
-Andinos "Bartolomé de las Casas."
-
-22
-
-AMERINDIA n°24, 1999
-
-Planificación del corpus del quechua en el Perú31
-Nuestro quechua todavía está como el terreno estéril.
-¿Cuándo se convertirá en terreno fértil para sembrar
-la semilla [del nuevo conocimiento]?
-—Rodolfo Cerrón-Palomino
-En las siguientes páginas voy a abordar el tema de la planificación del corpus del
-quechua en el Perú. Como es de nuestro conocimiento, la planificación del corpus es una
-subcategoría de la planificación lingüística. La planificación lingüística es bien conocida en
-todas partes. Desde tiempos pasados hasta la actualidad, tanto lingüistas como planificadores
-de la lengua han tocado este tema en particularidad. En el presente ensayo, me concentraré en
-los trabajos de algunos de ellos.
-En primer lugar, hablaré brevemente de la lingüística andina. Según CerrónPalomino (1987: 223-247), Parker (1963) y Torero (1964) son los pioneros de la lingüística
-andina. Ambos lingüistas recopilaron datos sobre las diversas variedades del quechua (que se
-habla en cinco países: Ecuador, Colombia, Perú, Bolivia y Argentina) con la finalidad de
-realizar estudios comparativos. Gracias a ellos sabemos que los diferentes dialectos del
-quechua se asemejan unos a otros. Asimismo, estos lingüistas sostienen que el quechua en
-general proviene de un tronco común. Después de la recopilación de datos, clasificaron al
-quechua en dos grandes ramas dialectales que Torero denominó Waywash (QI) y Wampuy
-(QII). Los estudios que han forjado estos lingüistas andinos constituyen la piedra angular de
-la planificación lingüística del quechua en el Perú.
-En las líneas que siguen, señalaré brevemente algunos puntos relacionados con la
-planificación lingüística. Al tratar este tema, tomaré como guía el libro de Cooper titulado
-Language Planning and Social Change, y publicado en 1989. Según Cooper, la planificación
-lingüística consta de cuatro áreas principales: a) grafización, b) estandarización, c)
-modernización y d) renovación. Luego, vienen la codificación y la elaboración. La
-codificación es parte de la estandarización, y la elaboración pertenece a la modernización. La
-grafización sirve para la creación del sistema escriturario de una lengua ágrafa. Si se llevara a
-cabo esta labor, las lenguas [orales] vivirían y se mantendrían firmes en los años venideros.
-La codificación se refiere a la recopilación minuciosa de la inmensa gama del léxico. Por lo
-tanto, para realizar el acopio de información sobre el cuantioso y variado vocabulario
-quechua, es necesario viajar a todos los pueblos [o comunidades] de habla quechua. Después
-de desplegar este esfuerzo, se debería elaborar diccionarios [de todo tipo]. La elaboración [,
-metafóricamente hablando,] consiste en arar varias veces el terreno de cultivo para sembrar
-palabras nuevas. Esta [elaboración] es necesaria para incrementar el repertorio del léxico de
-una lengua. La modernización contribuye a la intelectualización de la lengua con la finalidad
-de hacerla más funcional para expresar los conocimientos de los diversos campos del saber
-humano. Por último, tenemos la renovación que consiste en la estilización de la lengua para
-convertirla en más ágil y expresiva. En otras palabras, la renovación sirve para estilizar y
-corregir el código escrito.
-
-31 Parte de la información del presente trabajo proviene de Coronel-Molina (1996) y (1999).
-
-CORONEL-MOLINA S.: Piruw malka kichwapiq hatun qillqa lulay
-
-23
-
-En realidad, hay tres instituciones o grupos de individuos que laboran en la
-planificación del corpus en el Perú. Solamente una parte de ellos trabaja en estrecha
-coordinación y cooperación. A pesar de todo, cada grupo tiene sus propias ideologías y
-agendas. Por todo esto, los trabajos que realizan no están del todo bien. A veces en sus
-trabajos se contradicen unos a otros. Por ende, los planificadores de la lengua quechua
-trabajan en forma separada tanto física como ideológicamente. ¿Hasta cuándo será así?
-¿Cuándo comenzarán a cultivar sus conocimientos en favor del quechua olvidando cualquier
-brecha ideológica, para que de esta manera se llegue a estandarizar la escritura mediante
-mutua colaboración? Para mayor información sobre este punto, véase a Albó (1992), CerrónPalomino (1992b) y Gugenberger (1992).
-Al primer grupo de planificadores de la lengua, Hornberger (1995: 198) lo identifica
-como “lingüistas peruanos [y] especialistas de educación bilingüe”. Según Hornberger, estos
-especialistas verdaderamente desean normalizar la escritura del quechua; pero no al quechua
-hablado por los mestizos bilingües, [sino al quechua de los monolingües campesinos]. De
-hoy en adelante, denominaré a estos planificadores de la lengua como “lingüistas peruanos”.
-Estos lingüistas desarrollan temas diversos en y sobre las dos lenguas [quechua y español].
-Algunos de sus trabajos se encuentran disponibles hasta la actualidad. Los lingüistas peruanos
-trabajan en estrecha coordinación y cooperación con lingüistas internacionales, quienes
-conocen muy de cerca la situación del quechua.
-Por otra parte, existe una institución peruana que se dedica a la planificación de la
-lengua. Dicha institución es la Academia Mayor de la Lengua Quechua (AMLQ)32, con sede
-en el Cuzco. Su verdadero nombre en quechua cuzqueño es Qheswa Simi Hamut’ana
-Kuraq Suntur. Los miembros de esa academia, a como dé lugar, trabajan en la elaboración
-de diversos libros en quechua. Algunos errores que cometen en la elaboración de estos
-materiales se deben al poco conocimiento de la lingüística andina y la lingüística histórica.
-Por si esto fuera poco, ellos no utilizan el quechua en sus reuniones, sino solamente el
-castellano. Estos académicos trabajan en estrecha coordinación con el Instituto Lingüístico de
-Verano (ILV). El contenido de sus trabajos muchas veces carece de coherencia (CerrónPalomino 1997b: 63). Si es así, ¿cómo pueden ser valorados cabalmente sus trabajos?
-Finalmente, [el tercer grupo de planificadores de la lengua] es el ILV. La sede
-central de este instituto se encuentra en los Estados Unidos, y sus miembros se dedican a la
-traducción de la Biblia a todas las lenguas del mundo. Además, el ILV está involucrado en la
-elaboración de gramáticas, diccionarios y libros. A continuación, me enfocaré en los trabajos
-desarrollados por estas tres entidades comprometidas en la planificación del corpus. Ahora,
-comenzaré con una discusión de la grafización.
-Grafización
-Según Cooper (1989), la grafización debe ser el enfoque inicial de la planificación
-del corpus. De acuerdo a Cerrón-Palomino (1998: 80), la grafización desempeña un papel
-importante en la codificación de una lengua oral. La grafización del quechua, planificada o
-no, se ha llevado a cabo desde la conquista. Sostiene que en los primeros años de la conquista,
-las tentativas de grafización no fueron consistentes, simplemente porque el quechua tiene
-muchos sonidos que no existen en el castellano. Por consiguiente, cada estudioso del quechua
-
-32 Esta Academia Mayor de la Lengua Quechua consta de varias oficinas regionales en Puno, Ayacucho,
-Huaraz, Huancayo, Cajamarca, Andahuaylas y San Martín. Asimismo, ha creado una sucursal en Tokio,
-Japón.
-
-24
-
-AMERINDIA n°24, 1999
-
-propuso diferentes soluciones para representar estos sonidos distintivos. Debido a este
-antecedente histórico, [no es de extrañar que] los tres grupos no se pongan de acuerdo sobre el
-asunto de la grafización. Algunos de sus trabajos, coherentes algunas veces y poco coherentes
-en otras, debido a la falta de coordinación, se encuentran disponibles en la actualidad. En las
-páginas que siguen, abordaré este tema particular.
-En 1954, tomó lugar el III Congreso Indigenista Interamericano. Durante este
-congreso, se desarrolló un alfabeto denominado el Sistema Único de Escrituras para las
-Lenguas Quechua y Aimara. Este alfabeto logró representar tanto a los fonemas quechuas
-como a los aimaras, y eventualmente, fue adoptado por la AMLQ (Hornberger 1993: 239).
-Sin embargo, los otros grupos comprometidos en esta labor no adoptaron este alfabeto.
-Posteriormente, en 1975, Velasco Alvarado oficializó el quechua en el Perú para que
-esta lengua tuviera el mismo valor del castellano. A partir de 1976 se impartió la enseñanza
-del quechua en todos los niveles de la educación y a partir de 1977 se utilizó en todas las
-deliberaciones de la Corte de Justicia donde había presencia de quechua hablantes
-(Hornberger 1995: 189). Para desarrollar y establecer dichas disposiciones en quechua, los
-gobernantes redactaron algunos documentos [pertinentes al caso]. Dichos documentos en
-lengua quechua fueron elaborados tanto por los lingüistas como por los planificadores de la
-lengua. Después, en 1979 Morales Bermúdez dispuso que todos los peruanos hablaran
-solamente el castellano, reduciendo el uso del quechua solamente a las zonas donde se habla.
-Más tarde, en 1983 se llevó a cabo el Primer Taller de Escritura en Quechua y
-Aimara con la finalidad de buscar solución a los problemas que se encontraron en la
-elaboración de diversos alfabetos. En dicho taller, los planificadores del corpus del quechua,
-informaron tanto del estado de la escritura en general, como de los diversos préstamos que
-realiza el quechua del castellano, así como de los acuerdos logrados para escribir el quechua
-empleando solamente tres vocales. Después de mucha discusión, por fin en 1985, los
-lingüistas peruanos propusieron el alfabeto pan-quechua como una manera segura de
-representar los distintos sonidos de las lenguas en cuestión. Este alfabeto es el que se utiliza
-en algunos programas de educación bilingüe y en la elaboración de libros de texto. No
-obstante, ni la AMLQ ni el ILV han aceptado este alfabeto. Los lingüistas de estos tres grupos
-ó instituciones escriben el quechua de distintas maneras. Ellos utilizan diferentes tipos de
-alfabetos en la escritura del quechua. Este hecho se puede percibir hasta hoy en día (Albó:
-1992). A pesar de todo, se han producido diversos tipos de materias didácticas. La
-elaboración de estos materiales escritos sigue vigente hasta ahora. Entre los materiales
-pedagógicos que vienen produciendo se encuentran libros de texto, diccionarios, gramáticas,
-cuentos y traducciones del castellano al quechua. También traducen la Biblia. Escriben libros
-con tres diferentes alfabetos, motivo por el cual la escritura de estos materiales es confusa.
-Pese a todo, la labor desplegada no es en vano. Por el contrario, cualquier cosa es valiosa para
-el desarrollo de la lengua. Si no hacemos nada en pro del quechua, éste se convertirá en río
-seco, en terreno pedregoso y en cerros estériles. Por lo tanto, la estandarización de la escritura
-es fundamental para unificar todo lo producido en materia quechua.
-Estandarización
-Tal como su nombre lo indica, la estandarización sirve para unificar los diferentes
-sistemas de escrituras. Este proceso se enfoca en la estructura de la lengua. López Quiroz
-(1989: 30) señala que el establecimiento de una “norma supradialectal” es imprescindible
-para desarrollar la lengua escrita. Por su parte, Chuquimamani (1989: 32) sostiene que se
-debería escoger como base al quechua Ayacucho-Chanka para normalizar el quechua
-[escrito]. Según Chuquimamani, en la estandarización del quechua, es conveniente utilizar
-
-CORONEL-MOLINA S.: Piruw malka kichwapiq hatun qillqa lulay
-
-25
-
-solamente tres vocales. Además, afirma que se deberían desaparecer tanto las consonantes
-glotalizadas como las aspiradas. Su posición seguramente se debe a que el quechua
-Ayacucho-Chanka es la variedad más conservada dentro de la rama dialectal del quechua
-sureño. Por otro lado, Cerrón-Palomino (1994) propone utilizar tanto el quechua CuzcoCollao como el Ayacucho-Chanka como piedras angulares para la normalización de la lengua.
-Para mayor información, véase la introducción de su trabajo, Quechua sureño, diccionario
-unificado (1994: 13-26).
-Posteriormente, Taylor (1989: 40) sugiere resucitar “la lengua general” que se
-hablaba antiguamente [en la época de la colonia]. Dicho quechua fue promulgado por el
-Tercer Concilio de Lima (1582, 1583) [con fines de evangelización]. Tal variedad no es como
-los demás quechuas, sino que tiene abundante léxico y una sintaxis muy compleja y refinada;
-además, era muy conocida en toda la colonia. A lo mejor por esta razón, Taylor propone
-resucitarlo. Asimismo, este quechua sería de suma importancia para la unificación de todas
-las variedades que se hablan tanto en el Perú como en otros países. Wölck (1992: 192-194)
-sostiene lo mismo que Taylor y dice que se debería implementar y estilizar “el quechua
-general” establecido por el Tercer Concilio de Lima en 1583. Si esto es imposible, se debería
-hacer reaparecer el quechua del Tawantinsuyu. En otras palabras, sería preciso establecer
-[como la norma estándar] el quechua empleado por la AMLQ al realizar las declamaciones
-rituales en las festividades del Inti Raymi. Más adelante sostiene que “[e]l éxito del proceso
-de la estandarización del quechua depende […] principalmente […] de sus propios quechua
-hablantes” (199).
-Por otra parte, los miembros de la AMLQ sostienen que el quechua cuzqueño es “la
-norma” más adecuada para la estandarización, ya que en el Cuzco se habla la lengua
-“original” de los Incas (Hornberger 1995: 200). Luego, tal como señala Marr (1998: 170),
-Pacheco (1994) y Samanez Flórez (1992) están a favor del quechua cuzqueño. Por su parte,
-Rojas (1980: 47), Itier (1992), Niño-Murcia (1997), Godenzzi (1992) y Degregori (1994)
-critican a los cuzqueños por afirmar que la variedad cuzqueña es el quechua “puro” hablado
-por los Incas, y enfatizan en repetidas ocasiones que los argumentos puristas de los cuzqueños
-carecen de fundamento. Tal como lo señalan Itier (1992) y Marr (1998: 172), los hablantes
-del quechua cuzqueño denominan a su habla como qhapaq simi, apu simi para dejar de
-llamarse runa simi.
-Por otra parte, el ILV no está de acuerdo con la normalización del quechua. Según
-ellos, no se debería estandarizar el quechua, sino dejar las cosas tal como están. Más bien,
-sería imprescindible elaborar toda clase de libros, diccionarios y gramáticas en las diversas
-variedades dialectales del quechua (Hornberger 1995: 199). Los lingüistas de dicha
-organización no quieren darse cuenta que la estandarización, tal como su nombre lo indica, es
-solamente para unificar la lengua escrita y no la lengua oral. Sin hacer caso a todo lo
-planteado [por los lingüistas peruanos], hacen las cosas de acuerdo a su manera [ideología].
-Tal es así que en la página web denominada "Ethnologue", aparece la clasificación del
-quechua en 47 diferentes variedades dialectales. Si esto continúa así, ¿cómo se puede unificar
-el quechua? Ahora bien, con la finalidad de profundizar más el tema de la unificación, voy a
-abordar el proceso de la codificación.
-Codificación
-La codificación, tal como se mencionó anteriormente, se refiere al proceso de
-recopilación del léxico variado. Cuando hablamos de la codificación, estamos hablando de la
-estandarización. Ambos procesos juegan un rol muy importante para el enriquecimiento del
-quechua. Como es bien sabido, la codificación del quechua en el Perú data de la época de la
-
-26
-
-AMERINDIA n°24, 1999
-
-colonia. Los españoles realizaron una gran labor sobre esta lengua. Para mayor información
-sobre todos estos trabajos desde la época colonial, refiérase a Cerrón-Palomino (1992a,
-1995); Godenzzi (1992, 1995, 1997); von Gleich (1994); y Gugenberger (1992). Hoy en día,
-las tres instituciones o grupos que se dedican a la codificación vienen recogiendo información
-y escribiendo sobre/en las diversas variedades del quechua. Tal como mencioné en ocasión
-anterior, vienen desarrollando libros, cuadernos, diccionarios, gramáticas y cuentos. Producen
-todos estos materiales empleando tres tipos de alfabeto, debido a ello el proceso de
-codificación es bastante confuso.
-A pesar de todo, estos trabajos pueden contribuir al crecimiento del quechua. Por lo
-tanto, los miembros de la AMLQ elaboraron en 1995 el diccionario denominado Quechuaespañol-quechua, qheswa-español simi taqe, el cual contiene 928 páginas. Cerrón-Palomino
-(1997a) y Calvo Pérez (1996) criticaron duramente el contenido de este diccionario debido a
-errores en su edición. Por su parte, todos los trabajos realizados a favor del quechua por parte
-del Instituto Lingüístico del Verano se encuentran publicados en la internet. Más adelante,
-Hornberger y Hornberger publicaron un diccionario trilingüe quechua-inglés-castellano de
-gran valor.
-En los años 1970, el Ministerio de Educación y el Instituto de Estudios Peruanos en
-mutuo acuerdo pidieron a los lingüistas peruanos que elaboraran diccionarios y gramáticas en
-seis variedades del quechua, los cuales fueron publicados en 1976. Dichos materiales gozan
-de popularidad en todas partes. Se trata de las variedades dialectales del quechua AncashHuailas, Ayacucho-Chanka, Cajamarca-Cañaris, Cuzco-Collao, Junín-Huanca y San Martín.
-Por si esto fuera poco, los lingüistas peruanos se dedican a la elaboración de diferentes tipos
-de diccionarios y gramáticas quechuas. Todos estos trabajos se encuentran publicados en la
-página electrónica del Centro de Estudios Andinos “Bartolomé de las Casas”.
-Finalmente, el ILV y la AMLQ producen materiales de índole diversa en quechua y
-cada uno de estos trabajos contiene elementos que reflejan sus propias ideologías. A pesar de
-todo, estos aportes contribuyen a la codificación del quechua. Para ver la lista de sus
-publicaciones véase sus páginas electrónicas mencionadas en la bibliografía.
-Hasta el momento, nadie se dedica a la codificación del quechua supradialectal. La
-codificación de dicho quechua es fundamental para la estandarización de la escritura. Para
-hacer realidad esta labor, es necesario recopilar la inmensa gama del léxico del quechua para
-luego elaborar un diccionario. Es por eso que la codificación es sumamente importante y
-debería realizarse en forma continua. No se trata simplemente de hacer este trabajo unas dos o
-tres veces[, sino ejecutarlo en forma constante] para que el quechua no desaparezca.
-Modernización y elaboración
-Según Cooper (1989:150), la modernización es conocida también como elaboración.
-Mediante la modernización una lengua se enriquece para incrementar sus dominios de
-funcionalidad. En el Perú existen un gran número de trabajos con este propósito realizados
-tanto por los lingüistas como los planificadores de la lengua a quienes me referiré en las
-páginas que siguen. En el libro titulado Normalización del lenguaje pedagógico para las
-lenguas andinas (1989: 55-59; 62-64; 69-70), se encuentran términos nuevos en quechua y
-aimara relacionados con la matemática, la gramática y la lingüística. Pantigozo Montes (1992:
-268-273) por su parte escribió un breve artículo sobre lingüística íntegramente en quechua.
-Luego, Ballón-Aguirre, Cerrón-Palomino y Chambi Apaza (1992) elaboraron el Vocabulario
-
-CORONEL-MOLINA S.: Piruw malka kichwapiq hatun qillqa lulay
-
-27
-
-razonado de la actividad agraria andina33. En dicho trabajo [innovador] tanto las entradas
-como sus significados aparecen en quechua con sus respectivas traducciones al castellano.
-Después, Cerrón-Palomino (1998) junto con otros lingüistas nativos hablantes del quechua
-modernizaron el Vocabulario Políglota Incaico34 publicado en 1905 por el Colegio de
-Propaganda Fide del Perú. Entre otros ejemplos de modernización/elaboración, tenemos el
-trabajo de Villavicencio Ubillus y Saavedra Salas (1991), Hacia la estandarización de
-vocablos quechuas en matemática35 elaborado con la ayuda de maestros quechua hablantes
-que laboran en las diversas zonas andinas del Perú. Taylor (1987), por su parte, modernizó y
-tradujo al castellano el manuscrito Ritos y tradiciones de Huarochirí del siglo XVII36,
-facilitando de esta forma el estudio y la lectura de su contenido. Otra fuente de modernización
-son los materiales elaborados por el Proyecto Experimental de Educación Bilingüe de Puno37.
-Para mayor información, véase Hornberger (1988). Todos estos trabajos que acabo de
-mencionar contribuyen en gran medida a la modernización del quechua.
-Por otro lado, existen varios tipos de libros, diccionarios, gramáticas, cancioneros y
-cuentos para niños. Además, existen otros trabajos que fueron traducidos al quechua
-provenientes de otras lenguas. Dichos esfuerzos vigorizan tanto a la modernización como a la
-elaboración del quechua. Es por eso que cuando hablamos de modernización, no
-necesariamente nos referimos a los préstamos, sino también a las palabras desarrolladas a
-partir de morfemas quechuas. Si se combina distintos morfemas de nuevas maneras, se puede
-crear nuevos significados y hacer que la lengua cumpla nuevas funciones. Tal como afirman
-algunos lingüistas y planificadores de la lengua, los préstamos no tendrían ningún valor si no
-se intentara acuñar nuevos términos recurriendo primero a la lengua original[, en este caso el
-quechua]. Cooper (1989: 151) nos da a conocer algunas pautas que se debe seguir en el
-proceso de acuñación de nuevos términos. Una manera de acuñar una nueva palabra partiendo
-de la lengua original, es dar nuevo significado a una palabra que ya existe. Si esto es
-imposible, se debe recurrir a la raíz de una palabra como base para crear nuevos términos, o
-se puede adoptar el préstamo de otra lengua y modificarla de acuerdo a las normas
-fonológicas de la lengua que realiza dicho préstamo. ¿Se debería nativizar solamente la
-pronunciación o también la ortografía? El libro Normalización del lenguaje pedagógico para
-
-33 Este diccionario recoge términos relacionados con la actividad agraria tales como el tipo de tierra, el tipo de
-terreno de cultivo, algunas plantas. Primero, incluye entradas quechuas del Chinchay Meridional (QIIC). En
-segundo lugar, abarca términos que corresponden a la variedad de Junín, Huanca, Concepción y Jauja, que
-pertenecen a la variedad de Quechua Central (QI). Por último, registra el quechua de Cajamarca y
-Hualgayoq, del Yungay Septentrional (QIIA). Este trabajo es un ejemplo de modernización y elaboración.
-34 Este diccionario fue escrito por los misioneros franciscanos en el año 1905. En 1998, el Ministerio de
-Educación del Perú publicó la versión modernizada y estandarizada. Gracias a esta modernización, este
-diccionario se ha convertido en una herramienta útil de lectura y consulta. Las entradas léxicas se encuentran
-en castellano, Cuzco-Collao quechua, Ayacucho-Chanka quechua, Junín-Huanca quechua, Ancash-Huailas
-quechua y aimara.
-35 El presente diccionario de matemáticas fue elaborado merced a la colaboración de profesores bilingües que
-trabajan en las diversas áreas rurales del Ande peruano. Esta difícil labor de acopio de términos fue realizada
-en el quechua sureño-norteño (QII) y quechua central (QI). Este material es valioso tanto para la
-modernización como para la estandarización del quechua.
-36 Gerald Taylor tradujo y modernizó este valioso libro que narra la vida y las costumbres de la antigua
-comunidad de Huarochirí. Posteriormente, esta obra fue publicada por el mismo autor en francés.
-Últimamente, fue publicada en 1999 la versión revisada de Ritos y tradiciones de Huarochirí. Esta obra
-contribuye enormemente a la modernización, a la codificación y a la estandarización del quechua.
-37 Los materiales elaborados por este proyecto son muy útiles también para la modernización, la estandarización
-y el desarrollo del quechua. Este fue el primer proyecto en elaborar libros de matemática. Si desea enterarse
-más de estos trabajos, véase Hornberger (1988: 271-272).
-
-28
-
-AMERINDIA n°24, 1999
-
-las lenguas andinas (1989)38 sirve de apoyo para clarificar algunas interrogantes relacionadas
-con la modernización.
-Por otro lado, es recomendable crear términos matemáticos a partir del quechua. Si
-esto es imposible, se tiene que recurrir al préstamo del castellano. La elaboración en el Perú
-depende de las ideologías de los planificadores de la lengua. Por ejemplo, los miembros del
-ILV no quechualizan los préstamos provenientes del castellano. Es por eso que uno de los
-lingüistas más conocidos en los estudios quechuas que pertenece al ILV, Weber (1994: 150)
-señala que al utilizar el término “escuela” como préstamo del castellano, debería escribirse
-simplemente como “escuela,” conservando la ortografía castellana. Según Weber, no se
-debería escribir “iskwila” ni “iscuyla” [sic], [los cuales serían las formas quechuizadas]. Los
-lingüistas peruanos, por su parte, no están de acuerdo con esta propuesta. Sostienen que, al
-incorporar los préstamos del castellano al quechua, es imperativo nativizar la escritura de
-acuerdo a las normas fonológicas del quechua.
-Por otra parte, cabe mencionar que los trabajos de traducción desempeñan un papel
-de suma importancia en la modernización de una lengua, razón por la cual, los esfuerzos de la
-traducción son muy apreciados. Algunos planificadores de la lengua quechua han llevado a
-cabo varias traducciones del castellano al quechua. A continuación, daré a conocer sobre
-estos trabajos.
-Un ejemplo destacado es la labor desplegada por la Red Científica Peruana – Internet
-Perú. Ellos tradujeron del castellano al quechua las vidas y obras de Julio Ramón Ribeyro y
-César Vallejo. Además, tradujeron los textos de la historia de Lima, la fiesta de la Virgen
-Candelaria y las líneas de Nazca. Todos estos trabajos de traducción se encuentran
-disponibles en la internet.
-Igualmente, el Alto Comisionado de las Naciones Unidas para los Derechos
-Humanos, en coordinación con el Ministerio de Educación del Perú, tradujo del castellano a
-casi todas las variedades del quechua la Declaración Universal de Derechos Humanos. Por
-otra parte, es preciso señalar que los trabajos de traducción de otros documentos de las
-Naciones Unidas realizados por Coronel-Molina (1991) se encuentran actualmente publicadas
-también en la internet.
-Otro esfuerzo de traducción es el del ILV, cuyos miembros han traducido la Biblia a
-varios dialectos del quechua. Esto contribuye en parte a la modernización de la lengua, pero
-al mismo tiempo, se puede percibir su ideología de fraccionamiento del quechua que va en
-contra de su unificación. Para que todos estos esfuerzos de traducción contribuyan realmente
-al desarrollo del quechua en forma fructífera, debemos trabajar todos unidos en estrecha
-coordinación y cooperación.
-Renovación
-De acuerdo a Cooper (1989: 154), la renovación es “el esfuerzo de cambiar un
-código ya desarrollado.” La renovación no es igual que la modernización[, aunque puede ser
-considerada como un tipo de modernización que cumple una función levemente diferente].
-Hornberger (1994: 78) señala que dentro del marco de la renovación se incluyen la
-purificación, la reforma lingüística, la simplificación estilística y la unificación de la
-
-38 En este libro aparecen trabajos relacionados estrictamente con la planificación del corpus y por ende con la
-modernización. En esta obra se encuentra una lista de vocablos quechuas acuñados por varios planificadores
-de la lengua (pp. 55-71).
-
-CORONEL-MOLINA S.: Piruw malka kichwapiq hatun qillqa lulay
-
-29
-
-terminología. A través de la purificación se prescribe el uso correcto y la protección contra
-cualquier cambio interno. La reforma lingüística, según Hornberger, consiste en “un cambio
-deliberado de los aspectos específicos de la lengua […] con la intención de mejorarla” (80; la
-traducción es mía).
-La simplificación estilística busca disminuir ambigüedades, ya sean léxicas,
-gramaticales o estilísticas. La unificación terminológica intenta eliminar ambigüedades en la
-terminología técnica o científica clarificando o definiendo dichos términos. Nahir (1984: 308)
-destaca que tal unificación es típica de lenguas modernas o desarrolladas. Por supuesto, que la
-simplificación estilística y la unificación terminológica aún no son aplicables al quechua, ya
-que ésta recién se encuentra en la etapa de la modernización. Por ejemplo, si los lingüistas
-puristas desean escribir la palabra “computadora” en quechua, obligatoriamente tendrían que
-recurrir a la perífrasis. En realidad, esto no es aconsejable, ya que, si no se puede acuñar esa
-palabra en quechua, necesariamente se debe incluir el préstamo del castellano. Este es un
-ejemplo de la función de la simplificación estilística, que pertenece a la categoría de
-renovación, lo cual es muy importante para la planificación del corpus.
-Conclusión
-El quechua en el Perú tiene una amplia y variada historia. Desde la época de la
-colonia hasta hoy en día, el quechua no está bien valorizado. Hay mucho por hacer para
-vigorizar esta lengua. De hecho, tanto los quechua hablantes como los castellano hablantes
-deberían apreciar el quechua. En la actualidad, tal como mencioné anteriormente, existen tres
-grupos/instituciones dedicados a la labor de planificación lingüística. Luego, también hay
-distintas clases de instituciones involucradas en esta labor. Todos tienen la intención de
-desarrollar el quechua. Sin embargo, el quechua no permanecerá para siempre tan sólo
-merced al esfuerzo que ellos vienen desplegando. En realidad, para que el quechua siga
-sobreviviendo, depende [de la actitud y el esfuerzo] de los mismos quechua hablantes.
-A pesar de todo, vale la pena la labor realizada por los lingüistas peruanos (en
-coordinación con algunos lingüistas internacionales) y el esfuerzo de la AMLQ que trabaja en
-cooperación con el ILV. Lo que es deplorable, es que estos planificadores de la lengua
-escriban el quechua utilizando tres tipos de alfabetos. Debido a esta situación, la escritura del
-quechua sigue siendo caótica. Si sigue así, ¿cómo se puede enseñar a leer y escribir a los
-analfabetos? Si no se remedia este asunto, los que están aprendiendo a escribir el quechua por
-primera vez, escribirán de una manera rara, confusa, plagada de errores y completamente
-mezclada con el castellano.
-En realidad, el quechua seguirá todavía con fuerza en los años venideros. Es por eso
-que los planificadores del corpus deben hacer todo lo posible para trabajar en forma
-mancomunada para desarrollar el quechua. Todos debemos escribir el quechua de la misma
-manera [utilizando un alfabeto unificado] para que de este modo enseñar a leer y escribir a los
-que no lo saben. Asimismo, los gobernantes del Perú deberían fortalecer mediante sus apoyos
-los esfuerzos desplegados en pro del quechua. Con la ayuda de todos ellos, se puede lograr el
-desarrollo de la planificación lingüística y la planificación del corpus. El estado, en su turno,
-debería ayudar económicamente para que los esfuerzos denodados a favor del quechua se
-incrementen. Además, la planificación lingüística debe llevarse a acabo de doble vía: de
-“abajo hacia arriba” y de “arriba hacia abajo”. La de “abajo hacia arriba” se refiere [en este
-caso] a los propios quechua hablantes y a sus trabajos realizados en mutuo acuerdo y
-entendimiento con los demás miembros de la comunidad. La de “arriba hacia abajo”, se
-refiere a las labores llevadas a cabo en favor de la lengua por parte de diversos agentes tales
-como las instituciones, los planificadores de la lengua y por último, el estado. Además, este
-
-30
-
-AMERINDIA n°24, 1999
-
-tipo de planificación lingüística, nos muestra las estrategias y métodos que pueden emplear en
-su afán de desarrollar la lengua.
-En el Perú ya se han dado inicio tanto a la planificación lingüística como a la
-planificación del corpus de doble vía. En lo que respecta al quechua, si todos nosotros [los
-planificadores de la lengua] trabajáramos unidos, el quechua podría llegar a su máximo
-esplendor. Nosotros mismos (los quechua hablantes), llegando a un mutuo acuerdo, debemos
-decidir cómo escribir nuestro quechua. Asimismo, en coordinación y diálogo con los
-planificadores de la lengua y los planificadores del corpus no quechua hablantes, debemos
-escribir y desarrollar nuestro quechua con la finalidad de unificarlo para que viva y crezca
-años tras años.
-Para concluir, quisiera hacer un llamado a mis compoblanos y hermanos quechua
-hablantes: nosotros, los quechua hablantes, si no hablamos nuestra lengua por dondequiera
-que estemos, ni lo escribimos en absoluto, desaparecerá para siempre. Por el contrario, si lo
-hablamos sin tener vergüenza y sin pretender olvidarlo, en los años que vienen, crecerá en
-abundancia como las flores. Asimismo, debemos enseñar a nuestros hijos a hablar y escribir
-nuestra lengua. Solamente así nuestro quechua sobrevivirá y florecerá por siempre, sin
-hundirse nuevamente [en las garras de la extinción], y producirá, como los nísperos,
-rebosantes frutos.
-
-

camara_comercio_2008.txt

@@ -1,390 +0,0 @@
-CÁMARA DE COMERCIO E INDUSTRIA PERUANO-ALEMANA NISQAMANTAS
-Qallariy
-40 watamanta hatun napaykukuy
-
-Kay ñawpaq 40 watakunata yuyaymanaspaqa, achka imaymanakunam kapuwanchik kusikunanchikpaqqa.
-Unay watakunapi wakichina hinallas kaqqa, 60 watakuna apakuchkaptinmi huk huñu Perú-Alemania empresariokunam purirparichirqanku: Cámara de Comercio nisqanchikpa paqariyninta.
-Chaymanta pacham iskaynin suyunchikqa economíamantaqa, masichakuyninqa, anchatapuni imaymanakunapiqa puriykuchkallan.
-Kikin pachataq Camaranchikpas wiñarinmi.
-Kunan p’unchawkunaqa  Perú suyupi iskay suyupa Camarankunamantaqa, camaranchikqa  aswan hatuntaq, aswan llamk'aqtaq kaqmi.
-Hinam kunanpas, manam huñu masichakuqllachu kanchik, ichaqa kallanchiktaq mañarikullaqtaqmi allin ruranawanchikwanpas, hinallataq Perú suyuwan Alemania suyuwan masichakuyninpiqa yanaparillaqtaqmi  kanchik.
-“DEinternational” sutichasqantin hawa qhatuchaq k'itinchikqa, huch'uy qhatuchaqkunata taksa qhatuchaqkunatawan yanapan.
-Kay yanapayqa chay qhatuchaqkuna Perú suyuman imaymanankuta qhatuspa mast'arinankupaqmi. 
-Hukpitaq, qhatuchaq k'itinchikqa Perú suyumanta qhatuchaqkuna Europa qhatukunapi mast'arikunankupaqmi yanapan.
-Chaypaqqa, Alemaniapim achka suyukunamanta hatun qhatuta ruwan.
-Iskay ñanniyuq hinachá kanchik, chaymi rantiqninchikpas masinchikpas allinta ñuqanchikwanqa purinchik, chaymi yupaychawanchikpas.
-Alemania yachay wasi Alexander von Humboldt sutichasqapim, hinallataq Centro de Estudios Profesionales BBZ nisqa wasikunapi masichasqa yachanata qusqanchik, manam waynakunapaqqa munasqa yachana hinallatachu haywarinchik, astawanmi aswan yachakuq runakunatam qhatuchaq masinchikkunawanqa haywarinchik, chaywantaq paykuna pim kasqankutaqa lliw suyukunapi astawan sayachinku.
-“JobXchange” musuq sutichasqa ruwasqanchikqa allin kaptinmi kay ruwayqa allinta mast'arikun.
-
-250 masichakuq empresanchikkunapaqqa, manam masichakunapaq hamp'arallatachu churanchik, astawanmi kikin takyasqa llamk'anakunatam churanchik.
-Huñuna “Wirtschaftsjunioren Peru” paqarichisqanchikwanqa, waynasipas umalliqkuna Camaraman yaykunankutam munanchik, kaykunataq sapan masichakuq empresanchikunamantan hamunkuman.
-Kay ruwasqanchikkunamantapas, tapuriytapas kutichinchik, prensakunatapas llamk'anchik, ima qhatuchaytapas rurallanchik, mayqin huñukunawanpas hinam Perú suyupi pim kasqanchiktapas allintam ayparinchik.
-Hinallataq, Alemaniamanta qhatuchaqkuna llaqta umalliqkuna hamuqkunatapas, sumaqtam Perú suyupiqa chaskirinchik, mana chayqa, Perumanta Umalliqkuna utaq Ministrokuna Alemaniaman ch'usaqkunatapas pusallanchik.
-
-Kay 40 watantin llapan runakuna yanapawasqanchiktam añaychaykukuyta munanchik, hinataq qhatuchaqkunatapas, Promperutapas, empresario masiqkunatapas.
-Paykunam sapa kutiqa yanapayninkutawan ayninakuyninkutawanpas añaychaykullanchiktaqmi.
-Alemania Asociación de Cámaras (DIHK) nisqapaq hinallataq Ministerio Federal de Economía y Tecnología (BMWi) nisqapaqpas hatun añaychaykuytam quyta munanchik, paykunaqa yanapayninkutapas, sunqunkutapas riqsiyninkutapas quwallawarqanchikmi.
-Alemania Embajadatapas sapa kuti sumaq ruwayninchikpi ruwaysiwasqanchikmanta añaychaykunchik, hinam llaqta kamachiypiqa yanapallawanchik.
-Hinam yachay wasi “Alexander von Humboldt” sutichakuqtapas allin yachayniyuq runakunata lluqsichisqanmanta añaychaykullanchiktaq.
-Hinallataq 40 watantin masichakusqanchikmantapas, Alemaniamanta llapan huñu wasikunatapas munallanchiktaq añaychayta.
-Qhipa pachakunapi kay masichakuyqa Public-Private Partnerships sutichasqa chayman hinam rikurichikun.
-
-Ñawpaq musuq Junta Directiva masichakuqkunatapas añaychaykuyta munanchik. Paykunaqa mana qullqita mañakuspam Camaramanqa llapan yachayninkuta haywarinku.
-Hinapunim kusisqa hina sumaq llamk'asqankumanta llapan Umalliqkunatapas añaychakuyta munanchik.
-Hinapunim Cámara Alemana nisqapi llapa masikunatapas añaychaykuyta munanchik.
-Paykunaqa 40 watantin allin llamk'asqankuwanmi puriynintaqa huqarinku.
-Hatun añaychaykuytam Gerente Generalkunapaq qusunchik: paykuna mana pisipayniyuq hina llamk'anku Cámararaykum.
-
-Tukuchinapaqtaq, masinchikkunatawan rantiqninchiktawan añaychaykunchik, paykunaraykum Cámara Alemanaqa allin rurayniyuq hina kunan p'unchawqa qhawarikun: Musuq huñu wasi, imaymana yurichiq hamuq pachakunapas allin qhawayniyuq.
-Asllata kutirispa Cámarap kinrayninta qhawarisunman chayqa, manam qhipa rurayninta qhawaspallachu kusirikusunman astawanmi hamuq pachapi imaymana hatariqmanqa allin kallpachaq hinam sayarisun.
-
-Cámara de Comercio e Industria Peruano-Alemana nisqam 40 watanta raymichakun.
-Kay watataqa, ichapas llapanchikqa munasunman karqan hukniraq q'uchukuyta sichus lliw tiqsimuyupi qullqichay mana sinchitachu pisiykunman chayqa.
-Ichaqa, kayniraq pachataqa hamuq pachakunapaqqa allin chakata hinam qhawasunman.
-
-Hinam ñak'ariy pachapiqa hawakunamanta ayninakuyqa sayayniyuq hinam llamk'arillanmi, hinapunim kay ñak'ariy pachakunapiqa mana ima suyupas sapallan wasapaytaqa atinchu.
-Llapanchik chulla runalla hina kaspallam kayniraq sasa kaytaqa wasapasunchik.
-Sasa kaykunata wasapanapaqqa, suyu saywankunam kicharayasqa kanman, ñataq hawa suyukunamanta imaymanakunata apamunapaq hinallataq ukhu suyumantapas hawakunaman imaymanakunata apanapaqpas, kaqllataq suyupi ima qullqichaypas apakullanmanmi.
-Yachakuspam Hawa suyukunaqa  chay waqaychakuy ''proteccionismo'' nisqamantaqa aswanta karuncharikunku chay 1929 watapi hatun muchuy hatarisqanmantam.
-
-Muchuy pachapiqa (AHK)  tiqsimuyupim Alemaniap cámara de comercionpaq ayninakuyqa ancha chaniyuq hinam qhawarikun, kay ayninakuyqa astawantaq AHK nisqa kikin suyupi kaqkunawanmi chaninchakun.
-AHK Perúqa, 40 watantinña tiqsimuyu Alemaniap cámaran mast'arikuq llikapim kachkan, chay cámarataq 120 wasiyuq 80 suyukunapim kachkan.
-
-
-40 watantin iskay suyukunap haywariyninkupiqa, Alemaniap Cámaranqa manam 250 masichaykunap munasqankullatachu hinataqmi manataq Perú suyupi Alemaniap qullqichayninllatapaschu riqsichin, astawanmi Alemaniapaq Perú suyupaqpas allin imaymanakuna haywariq hinam puririn.
-Qhawarinapaqqa, Alemaniap Camaranqa Perú suyupi Alemaniap qhatukuyta ruraspanmi, Perú empresakunataqa Alemaniap Europap qhatuchankuman yaykuchin, kaytaq iskay suyukunap chhalakunankutam allinta yurichin.
-Kay qhatuchaykunaqa, aswantam qhipa watakunapiqa kallpacharqukunku, hinaman Camarap rurayninmantaqa as chaniyuq hinam rikurikun.
-Camarap iskay yachachiy qusqanqa, empresa peruano-alemanakunatam allinta kallparichin, hinam kay empresakunaqa yuyayniyuq hinam hawa qhatuchaykunapiqa llamk'anqaku.
-
-Camaraqa, German Business Center sutichasqa yanapaywanmi Alemania empresakunata Perú qhatuchayman yaykuchin, hinam kay empresakunaqa yaykusqankumanta pacham allinta kay llaqtapiqa wiñarinku.
-Hinallataq Perú suyuwan Unión Europeawan TLC rimariymanta allin ñanman chayanqaku chayqa, marco político-económico nisqam wiñarinapaqqa allinpuni hamuq pachakunapiqa rikurinqa.
-2008 watapi Perú suyuwan Alemaniawan chhalanakuyninkupiqa, 2000 hunu dolares qullqitam ayparqunku, hinam ichapas kayqa yaparikullanman ima.
-
-
-Cámaras de Comercio e Industria Alemana sutichasqa huñuqa, kuraq llapan Camarakunata tantaq hinam Perú suyupi Alemaniap Camarantaqa llamk'aysillanqapunim, hinam kay llanllariq suyupiqa pusarinqa.
-Alemaniap Camaranpi sunqunkuwan llamk'aq runakunatam anchatapuni añaychakuyta munani.
-Kallpachasqankuqa chaniyuqpunim karqan.
-Kay raymichakuyraykum Junta Directivata hinallataq Umalliqnintapas Bernd Schmidt sutichasqata allin rurasqankumanta huqariyta munani.
-Hinallataq Camarapi llamk'aqkunatapas kaqllataq pusaqnin wiraqucha Jörg Zehnletapas huqariyta munanitaq.
-Llapaykichik allin kanaykichikpaqpas suyquymanta hamuq pachakunapaqmi mañarikuni.
-
-Ñawpaq watakunamantañam, Alemaniawan Perú suyuwanpas sumaq masichakuq hinam kuska purichkanku.
-Kay sumaq masichakuytam saminchayta munani kay Cámara de Comercio e Industria Peruano-Alemanap tawa chunka(40) wata raymichakuyninrayku, anchatataq qullqichanakusqankumanta.
-AHK (Auslandshandelskammer) huch'uy sutiyuq riqsichikusqa comercio industria purantin Camaranchik Limapi allinta llamk'ayninwanqa kay ayparisqa taripayta yanapan.
-Chayraykum llapanta llamk'ayninkuwan, atipayninkuwan, takyayninkuwan yuyayninkuwan ima yanapasqankumanta añaychakuyta munani.
-
-Qhipa kaq watakunapi allin qullqichakuyraykum, América Latina suyukunamantaqa Perú suyuqa as huqarisqa hina rikurin.
-Perú suyupiqa qullqichakuy wiñariymi takyachkan, kaqllataq hatun kawsayninpi qullqi hap'iypipas allinta sayarichkan, chaymi llapan tiqsimuyupi allin qhawarisqa hina rikurichkan, kaytaq qullqichaypi masichakunanchiktaqa allintam kallpachan.
-Kay kusichikuq puriyqa ña 2008 watapiqa 1400 hunu Euros qullqichaytam qhawarichin, hinapunim llaqtapi qullqichaypas 100 hunu Euros qullqichaytam aypanchin.
-Hinaspapas, Perú suyuqa astawanmi superávit nisqawanqa qhapaqchakun.
-
-
-Kayniraq yupaykunata qhawaspapas, suyunchikkunap qhatuchayninpi mana kallpayuq masichanakuynintaqa manam qunqasunmanchu.
-Gobierno federal alemánwan Cámara de Comercio e Industria Peruano-Alemanawanpas atisqanku hinamanmi mana k'ancharisqa kallpanchikkunataqa qhawarichinqakum, hinallataq qullqichay masichakuytapas kallpachakunqakum.
-Cámara Peruano-Alemanap ima haywarikuy qusqanmantaqa riqsichikullanpunim, kay haywariykunataqa Perú empresakunaman Alemania empresakunamanpas haywarikunqam.
-
-
-12 wataña masichakuq qallariypi, chay Tratado Bilateral nisqata hunt'achinapaqqa, llapan qullqichay riqsichikunman waqaychakunman ima, kaykuna apakunanpaqtaq Convenio Bilateal nisqataraqmi tukukunam chay impuestokuna mana iskayananpaqqa.
-Huk masichakuymanta rimaspaqa,chayqa iskay kinray qhatuchaytapas purichinqam, hinam sapan rimaypiqa allin ñantañam aypachkanchik.
-Chay Unión Europeawan Antikunapi suyukunawan TLC nisqapi masichakusqankumantam rimachkani.
-Consejo Europeo Alemaniata umallichkaptinmi chay kamachiykunaqa chiqaychakun, Gobierno federal nisqataq ña kallpachakuspa purinantam suyachkan.
-Rimanakuyqa, Perú suyu imaymanayuq allin masi kasqantam rikurichin.
-Anchatapunitaq qhawarichiyta munani, kikin suyukuna huk hinalla qullqichaypiqa masichakusqankuta.
-
-Llapan suyukuna huk hina puriptinkuqa, Europa suyupaqqa allin qullqichanapaq qhatuchanapaq masikuna hinam Anti Suyukunaqa rikurichikunqaku.
-
-Qhatuchaywan qullqichaywan muchuyaptinkuqa, Alemaniapas Perú suyupas takasqa hinam rikurinku.
-Samarinapaq hinataq, kay muchuy hatariptinqa, manam Estadokunaqa ''proteccionismo'' nisqawanchu waqaychakunku.
-Chaymi, tiqsimuyupi qhatuchay qhispichisqallam, muchuymantaqa kallpachasqata hina lluqsichiwasunchik.
-Aypanakuyqa mana wisq'asqa qhatuchaykunapichu saman, aswanmi qhatuchay kicharayasqapim.
-Qhawarinapaq hinam Perú suyuqa, qhispichasqa qhatuchaymanmi k'irakun.
-
-
-Kay wataqa, hatun iskay imaymankunatam Alemaniaqa yuyarin.
-República Federal de Alemaniap qhipa 60 wata paqarisqantam, hinallataq Muro de Berlín nisqa 20 wataña urmayasqantapas yuyarikunmi.
-AHK Perúpa 40 watan raymichaykuyqa waq allin yuyaykunawanpas kuskanchakullanmi.
-Cámara Peruano-Alemanaman, llapan masinkunaman, Junta Directivanmanpas, hinallataq llapan yanapaqninkunamanpas allin kawsaywan kanankupaqmi sunquymanta mañarikuni.
-
-
-Qallariykuna 1968 watapi paqarichiy
-1968 watapim Perú suyuqa, llaqta kamachiy kikin runa llaqta kamachikusqanku tukurqarisqantam qhawan, hinam walla wallakuna kamachiyninpim hamuq kimsa watantinqa karqan.
-Ichaqa suyupi peruano-alemana huñukupaqqa, allin watam karqan.
-28 punch'aw Kantaray killapi 1968 wata kachkaptinmi, Cámara de Comercio e Industria Peruano-Alemana sutichasqa huñutaqa empresariokunam paqarichinku.
-Segunda Guerra Mundial sutichasqa awqanakuy qhipanpiqa karqanmi kayniraq Camaraqa, ichaqa kikin awqanakuy apakuchkaptinmi chinkarqachikun.
-Hinam chaynamanta unayña karunptinmi, peruano-alemanes qhatuchakuyninqa waqmantapunim munakurqan musuq Camara yurichiytaqa.
-Hinam peruano-alemana huñukuqkuna achkatañam watantin wakichikuspa rimarichkaptinkum, llipinkum yurichinamanqa yaykurinku.
-Hinam Embajada Alemanap, Corporación Nacional de Comerciantes (CONACO) sutichasqap hinallataq Asociación de Cámaras de Comercio e Industria Alemana sutichasqa huñup yanapayninkuwanmi empresariokuna huñurikuspankum ima ruraykunataqa qallarinku.
-
-
-28 p'unchaw Kantaray killa kachkaptinmi, CONACOp ñawpaq wasinpim kamariqkunaqa makinkuwanmi raphi paqarichiqtaqa qillqarqanku.
-Chay pachapi qallariq huñuqa kay masikunayuqmi karqan: Hoechst Peruana S.A. sutisqamantaqa Clemens Ostendorf; Bayer Química Unidas S.A. sutichasqamantataq Pio Hartinger, Guido Lucioni, Ernesto Roedenbeck; Consorcio Pesquero del Perú S.A. sutichasqamantataq Manuel Elguera; La Hanseática S.A. nisqamantataq Hans von Appen; Cosmana S.A. nisqamanta Fred Samoje; A.F.Wiese S.A nisqamantataq Carlos Maurer; Citeco S.A. nisqamantaqa Gerhard Thulmann; hinallataq Banco Continental sutichasqamantataq Hans Heidmann.
-
-
-14 p'unchaw Ayamarq'ay killa kachkaptinmi, CONACO wasipi qallarinapaqmi hatun t'inkay apakun, hinam Perú suyuwan Alemawan qhatuchakuyninkuta wiñarichiq munaqkunaqa 100 runakuna hinam yupakunku.
-4 p'unchaw Paraqallariy killapi 1968 wata kachkaptinpaqqa, ña Asociación de Cámaras de Comercio e Industria de Alemania huñu sutichakuqqa allin riqsiyninwanña karqan.
-Chay huñup qullqichasqanqa, Cámara Alemana en el Perú sutichasqa huñutam kikin chawpi llaqtapi oficinanta kicharayananpaqmi atichin, hinam kayqa Jirón Ocoña k'ikllupi Plaza San Martinpa sispallanpim kichakun.
-
-
-Camarap qallariy wata puriyninpiqa, Hoechst Peruana S.A. empresamanta Clemens Ostendorfmi umallirqan.
-Camara manaraq sinchita kawsachkaptinmi Alemaniamanta Dr. Günter Metzgermi chayamun, hinam chunka hukniyuq watantinmi gerente niray Camarataqa umallin.
-Musuq oficinata kicharayaspanmantaqa, Camaraqa chayraq killakunapiqa, musuq masichakuqkunatam huñuriyta qallarin.
-1969 watapi Aymuray killa tukukuchkaptinpaqqa, Camaraqa 84 masikunayuqña karqan, qallariq wata tukukuptintaq 127 masikunayuqña karqan, kaykunamantataq 114 Perú suyupi tiyaq 13 yupasqakutaq Alemaniapi tiyaqku.
-Qallariy pachapiqa, Camaraqa huk gerentewan, huk yanapaqwan, iskay secretariakunawan, huk willay apaqwan imam llamk'arqan.
-
-Dr. Metzger chayasqanmantaqa prensapim rimarikun, hinam Perú suyuwan Alemaniawan masichakuspa apakunankupaqqa, Camara paqarichisqatam allin chaninchasqata hinatam qhawarinku.
-Qallariq wata puriyninpiqa, Alemania empresakunapaq pusaqkuna maskhaqpim Camaraqa llamk'arqan.
-Hinallataq, Alemania mirachiqkunamanmi imaymanapi allin qhatuchay kasqantam riqsichin, kaqllataq may impuestukuna kasqanmantapas riqsichikullantaq.
-Kaqllataqmi Perú empresakunapas Alemaniamanta maquinakunatawan licencia técnica nisqatawan rantikuyta munasqankum rikurparin.
-1969 watapi, Bayer empresapa Kurt Hansen imalliqnin chayasqanmi, hatun qhawanapaqqa karqan, chayaspataq qallariq rumita churaspan fibra acrilicata ruranapaq wasitam yurichirqan (Bayer Industrial S.A. sutichasqata).
-
-
-Wata qallarichkaptinmi, Feria del Pacífico sutichasqa qhatu apakuqpiqa Camaraqa, Alemaniamanta qhawachiq hamuqkunatam yanapan, hinallataq chay qhatupiqa Pabellón Alemán sutichakuqtaqa allinta hunt'achin riqsipachin ima.
-Hinapunim Feria de Colonia sutichasqa qhatupipas, Perú suyumanta mirachiqkuna Alemania qhatuchayman yaykunankupaqpas yanaparikullanmi.
-1969 watapi Ayamarq'ay killa kachkaptinmi, Camarap revistanqa riqsichikun, kaytaq Perú-Alemania sutichikuspa sapa kimsa killam lluqsiq, chay killa lluqsisqapiqa industria automotrizmantas rimarirqan.
-
-70 watakunamanta
-
-70 watakunaqa, Juan Velasco Alvaradop walla walla kamachiyninwanmi hatun karay huknirachiqkunaqa ayparqachikurqan.
-Kaykunaqa, Perú suyuwan Alemaniawan chhalanakuyninkumanmi anchapuniqa takarparin.
-Estadoqa, hawa suyukuna qullqichasqankutam kamachiyta qallarin, challwa hak'utam hawa suyukunaman ranayta qallarin, mineriamanpas huk kamachiykunatam haywarin, hinallataq industria automotriz nisqapipas hark'ariq kamachiytam qupun.
-Hinallataq, empresakunap llamk'aqninkumanpas atiyniyuq hina kikin empresapi kamachiyta atinankupaqmi qun, hinam empresap capitalninpi ima qullqi hap'iyninpipas chapukun.
-Huknirachiyqa, Perú suyupi llapa Alemania empresakunatam ñak'arichin, kikinllataq Perú empresakuna hawa suyukunapi ranay munaqkunatapas.
-
-
-Alemanamanta qullqichayqa pisiyarparqunmi, chaymi sector químico farmacéutico sutichasqallapim qullqitapas churaqku.
-Chay pachapi iskay suyukuna qhatuchayninkupiqa, Perú suyupaqmi aswan wiñarqun hatarirqan, kayqa hawakunamanta ima apamuy hark'arparikuptinmi chhaynaqa karparin.
-Alemaniamanta imaymanakuna apamunamantaqa, Perú suyuqa achkatapuni hawakunamanqa ranarqan.
-Kay sasa pachapiqa, llapan empresa masinkunataqa, Camaraqa atipasqanwan hinam yanapallaqpuni rimarillaqpuni ima.
-Junta directivamanta umalliqkunaqa, sasa pachaman sayarinankupaqqa, huñurinakullaqmi kaqku.
-70 watakunapaqqa, ña Camaraqa allin wasita Av. Emancipación k'ikllupi hap'isqaña.
-
-
-1970 watapi pacha kukuptinmi hatun muchuy karqan, chayman Alemania hatun yanapaynin qusqanmi, iskay masichakuqkunapaqqa allin chaniyuq hina qhawarikun.
-Hawa suyukunap ayninayniypiqa, Alemaniamanta yachayniy runakunatam apachimuqku, chaykunataq Perú suyupi imaymana kaqkunapim yanapakuqku.
-Hawa suyukunapi qhatuchana millayta rikurichkaptinpas, Perú empresakuna Alemaniaman qhatuchanankumantaqa tapurillaqku, hinallataq Alemaniapas imayna Perú suyu kasqanmantapas tapurikullaqmi, hinam kay tapurikuykunaqa watan watantin astawan wiñarirqun.
-Camaraqa, masichaqninkuna yaparikuptinmi astawan wiñarirqun, hinapaqtaq kamachiynintapas llapankuman takyananpaqmi huknirayachin.
-Feria del Pacífico sutiyuq qhatuna apakuptinqa, Camaraqa Alemaniamanta mirachiqkunataqa yanapallaqmi, hinallataq Alemania qhatunapiqa achka Perú standkunam “oficialmente peruanos” sutinyuq kamachisqawan riqsichikunku.
-Hinallataq, hawa suyukunap qullqichasqanku imayna hap'ikunamanta qillqakunataqa, walla walla gobierno kamachisqantam Alemania simiman tikrachikun.
-Alemaniamanta, Perú suyupi qullqi churaq empresakunapaqqa, kay willakuykuynaqa allinpunim karqan.
-1979 watapaqqa, sapa kimsa killa Perú-Alemania sutiyuq revista lluqsiqqa, sapa killa lluqsiq Carta Informativa sutiyuq revistawanmi tikrachikun.
-
-80 watakunamanta
-80 watakunaqa, terrorismowan hinallataq qullqichay muchuywanpas ñak'arichikuqmi karqan.
-1980 watapi, yaqa chunka wataña millay walla kamachiymanta lluqsispam, Perú suyuqa, kikin runa llaqta kamachiq pachamanmi yaykurqun.
-Camaraqa manam hinallachu karqan, chay watapi Hatun puquy killa kachkaptinmi, Perú suyumanta kimsa partido politicokunawanmi hatun rimarinakuyta apachin.
-Chay pachapaqqa, Acción Popularmanta, Dr. Manuel Ulloa Elías; Partido Popular Cristiano (PPC) nisqamantataq, Dr. Ernesto Alayza; hinallataq APRA nismantapas Julio César Albam hamurqanku, hinam Camarap masinkunamanmi, imayna qullqichayninkumantaqa riqsichinku.
-Chaymantaqa, Acción Popularmi 1980 watapi umalliq akllakuypiqa llalliparqan, hinam hamuq pichqa watantinqa Perú suyup umaqlliqnin arquitecto Fernando Belaúnde Terrym karqan.
-
-Chay watapim Dr. Günter Metzger pasapunanpaqmi, allin raymita apakun, payqa Caramarap qallarisqanmanta pacha umalliqnin hina llamk'arqan.
-Kantaray killapim Dieter Schierlohwan tikrakun, hinam payqa chunka hukniyuq watantinmi Camarataqa umallin.
-
-
-1981 watapi, Energía y Mina sutichasqap umalliqnin Pedro Pablo Kuczynskitawan mineriamanta empresakunatawanmi, Junta Directivap masinkunawan Camarap umalliqninwanpas Alemaniaman pusanku.
-Kay rurayqa Perú suyupi mineria kaqmanmi qhawariyta apamun, hinam 1980 watamanta qhatuna kichasqa kaptinña  Alemaniamanta empresakunaqa as chaniyuqta hinam qhawarikamunku.
-
-
-Alemaniapi hatun qhatukuna apakuptinmi pusaq chunka watakunapiqa, Perú suyumanta empresariokuna allintam yaparikun.
-Phawana Lufthansa yanapasqanwanmi Camaraqa Perú suyumanta hawaman imatapas ranaypaq hurquq  empresariokunata yanapan  Alemania qhatunakunata qhawarikuq rinankupaq.
-
-Chay chunka watakuna tukukuptinmi, suyuqa, qullqichaymanta muchuchiyman hinallataq runa hatun karay muchuchiymanpas urmarparin.
-Hiperinflaciónrayku hinallataq terrorismop llapa manchachiyninraykum Perú suyuwan Alemaniawan qullqimanta masichakuyninqa sasacharparikun.
-Hinam 1987 watamanta 1988 watakamaqa, iskay suyukunap qhatuchayninkuqa yaqa 21% nisqakamanmi urmarparin.
-Chaymantaqa, 1989 watapi as allincharikuptinpas, 31% nisqaman waqmanta urmarparin 1990 watap tawa kaq ñawpaq killanpi.
-
-
-Yachachinaman yanapariypiqa, 1985 watapim Colegio Alexander von Humboldtpa Instituto ESEP Middendorf sutichasqa yuririyninpim, Camaraqa yanaparirqan.
-Kay munapachiy yachanaqa, iskay niray yachachiytam haywarikun, Alemaniapi rurasqankuta hinam.
-Masichakuq empresakunapi yachaqikuna yachasqankuta mallinankupaqqa, kunankamam Camaraqa imaymanakunata ruraspam yachaqikunataqa yanapan, hinam kaykunaqa kikin pachapi yachachkaspankuqa kikillanpim yachasqankutaqa mallichkankuñam.
-
-90 watakunamanta
-1990 watapi, llaqta kamachikuy tikrakuchkaptinqa, Camaraqa ancha sasa ruraykunamanmi yarkurparin.
-Perú suyup qullqichayninqa yaqalla urmaymantañam huqarikuchkarqan, hinapunitaq achka empresakunapas ima qullqiyninkutaqa sinchitapuni imachamantapas waqaychaqku.
-Chayna kaptinmi, Camaraqa ima haywariynintapas astawanmi mast'arirqun.
-1991 watapiqa, Peru Info sutichasqa revistatam iskay simipi qillqariyta qallarinku, kaytaq allintam Perú suyupipas Alemaniapipas chaskirikun.
-1991 watapipas cólera unquymi suyupiqa hatarparin, chaytawantaq Perú suyup imaymanankuna hawa suyukunaman ranakuqqa pisiyarparqunmi.
-Chayna kaptinmi, Camaraqa imaymanakunatam ruran Perú suyupi Alemaniap mañakusqanta riqsichikunanpaq, hinam Alemania umalliqkunawanmi rimarikuyllaypi kaqku, kaykuna Perú suyup chiqay kawsayninta yachanankupaq.
-Kikin wata kachkaptinmi, Perú suyup empresankunamanta qunanpaqmi, Camaraqa Alemaniamanta 7.000 samillikunata apamusqa.
-Hinallataq, RDA nisqamanta kimsa chunka empresakuna kamuqkunatapas yanaparillanmi, chay empresakunaqa Perú suyupi qhatuchanankuraykum hamuqku.
-Chay pachapaqqa, Camaraqa ña chunka iskayniyuq llamk'aqkunayuqña karqan.
-
-1992 wataqa, terrorismo kaptinmi sinchi millaypunim karqan Camarapaqpas masichakuqninkupaqpas ima.
-Nisyutapuni llaqta k'anchariy wañurqapuptinmi, Camaraqa grupo electrógeno nisqatam Av. Camino Real k'ikllupi musuq wasin kaqpaqqa rantin.
-Wakin empresa masichakuqkunaqa, paykunaman terroristakuna awqanakuyninpi takarpariptinmi wasinkunamantaqa astarikuqku.
-Chayna llaqta kamachiypas llaqta qullqichaypas kachkaptinmi, Camaraqa llamk'akullanmi sullka umalliq Máximo San Román Alemaniap Cámaras de Industria y Comercio nisqa huñukuqkunaman chayananpaqqa.
-Berlinpi qhatuna apakun chaypiqa, Alemaniap umalliqnin Richard von Weizäckermi, Perú suyumanta stand Camara huñusqantam qhawaq hamun.
-Chay watam Dr. Hans Jochem Heidtmannqa, Camara umalliyta qallarin.
-1993 watamanta 1994 watakamaqa, suyuqa huqarikunmi qullqichay urmayasqanmantaqa, chayqa allinpuni iskay masichakuykunapaqpa karqan.
-Imayna suyu allinyarqusqanmanta Alemaniaman willananpaqqa, Camaram sutichakun.
-Alemaniapi hatun qhatuchanakuna apakuqkunapiqa, ADEXwan Promperuwan sispalla masichakuspam Perú suyumanta hawakunapi ranaq empresakunataqa yanapankun.
-1996 watapiqa, Camarap Junta Directivamanta achka masichakuqkunam umalliq Fujimoritaqa Alemania ch'usananta pusaysinku, chaywanqa Alemaniawan Perú suywan qhatuchayninqa allintam kallpacharikun.
-Chay pachapiqa, iskay suyukunap sullqa umalliqninku ministro Relaciones Exteriores nisqakunam “Perú suyuntin Alemaniantin gobiernokunapaq Convenio para el Fomento del Comercio y de la Industria” hina sutiyuq rimayta siq'icharinku.
-Kamarisqa watukuypas, rimanakuy siq'ichaytapas, Camaram ruwarichin.
-1996 watapiqa, Alemaniap ministro de Relaciones Exteriores, Klaus Kinkel Perú suyuman chayamusqanmi aswan qhawarisqapas karqan.
-Chay pachapaqpa, Hotel Sheratonpi mikhunata ruraspam, Camaraqa, empresariokunatawan Perú suyupi kamachiqkunatawanpas chaypi llamk'anamanta rimanankupaq huñurin.
-1997 watapim hatun chaniyuq ruraypas apakun, kayqa allinpuni karqan Perú suyuwan Alemaniawan masichakunankupaqqa.
-IV Conferencia de la Economía Alemana sobre América Latina sutichasqa huñu apakuptinpipas, Camaraqa ruraysillanpunim, chay huñuqa Lima llaqtapim apakun, hinallataq Alemaniamantawan Latinoamenricamanta umalliqkunapas chayamuqku.
-Hinaspapas, Alemaniap ministro de economía Erhard Ritterhaus, Perú suyuman chayanantapas wakichiqkunmi.
-Kaqllataq, Camarap raphi webnintapas rurarikunmi, hinallataq Asamblea General Extraordinariap kamachariyninkunatapas wakmantam qhawarichikun.
-1997 watapim, Oliver Jörkqa Camarapiqa umallin.
-1998 watamantam, musuq umalliqnintinmi Camaraqa Perú empresakuna hawakunapi qhatuchanapaqqa allinta kallpacharinchin, kayqa Alemaniaman ch'usaspa chaniyuq qhatunakunaman riqsipachispam apakun.
-Hinaspapas, Stuttgart llaqtapi, V Conferencia de la Economía Alemana sobre América Latina sutiyuq huñupipas puririnmi.
-1999 watapiqa, Made in Germany sutiyuq revistatam qillqan, kaytaq ñawpa Peru Info sutiyuq revistatam chinkachin.
-Revistap qallariyninpiqa sapa iskay killam lluqsirqan, yaqapas 5,000 yupayuq empresakunaman chayaspa.
-
-Musuq waranqa wata
-1980 watapiwan 1990 watapiwanpas apamusqanku hinam musuq waranqa wataqa, imaniraq tikraykunatam suyup kamachiyninpiqa apamun.
-Chunka wataña hap'ikusqanmantañam, Alberto Fujimoriqa, chayraq llaqta kamachiyta saqirparin.
-Llaqta kamachiykuna hukniraptinpas, 90 watakunapi llaqta qullqichay hatarisqanwanmin Alejandro Toledo 2001 wata kamachiyninpipas kikillantaqmi kallpanchakuchkan, chaywanqa Perú suyup qullqi hap'iyninqa asllatawanmi wiñarqun.
-2001 watapim, Aeropuerto Internacional Jorge Chávezpi llamk'arinapaqmi, licitación nisqa apakuchkarqan, chaypaqqa Camaram Fraport AG empresap munapachisqantam yanapaspa kallpachan, chaywanmi Perú suyupiqa, manam hayk'appas chayniraq Alemaniap qullchichasqanqa kunankamaqa kanchu.
-Hinallataq, Westfalia wichaymanta Renania suyup ministromanmi Perú suyupi mineria kasqanmantaqa munapachikun.
-Chaymantam Arequipa llaqtapi Extemin 2001 sutichasqa qhatuna apakuqpim, achka empresakunaqa puriykachanku.
-2002 watapi Puquy killa kachkaptinmi, Relaciones Exterioresmanta Alemaniap ministron Joschka Fischer chayamusqa, chaypaqqa, Perú suyumanta Alemaniamanta llaqta kamachiqkuna mikukuspa llamk'anamanta rimanakunkupaqmi Camaraqa mikunata wayk’uchispa huñuchin.
-Chaymantataq, Alemaniamanta Asociación de Cámaraspa umalliqnin, Georg Ludwig Braunmi Junta Directivawan hatun rimariypi tupanankupaqmi, Perú suyuman chayamun.
-Chaymantañam, Camarap unaychayninta kamachisqata hina riqsichikun, chaytam kunankamaqa apan.
-Hinaspapas, musuqchakuq hinata riqsichikuyta munaspam Cámara Alemana sutiwan sutinchakun.
-Perú suyupi Alemania empresakuna qullqi churaqkunaman yanapanapaqmi, Camaraqa San Isidro wasinpim German Business Center sutichasqatam yurichin.
-Kay haywanakuyqa empresakuna ama sinchi qullqiwan purinankupaqmi, hinam qhatunakunaman yaykunankupaqpas atillankun.
-Huktaq, Top Management seminario qallariqmi chaniyuqqa karqan, kaytam Camaraqa kunankamam allinta haywarichkan.
-2003 watapi Paraqallariy killa kachkaptinmi, Camaraqa huñunakuyta apachin, chaypitaq Alejandro Toledoqa Alemaniaman Franciaman ima ch'usasqanmantaqa rimarin.
-Hinallataq Perfiles sutichasqa programapas yurichikunmi, hinam masichakuq empresariokunaqa allin qhawasqa llaqta empresakunaq wasinkutam riqsiq rinku.
-Chay watapim, 1998 watamantaraq Camaraq umalliqnin Oliver Jörkqa, Noruego-Alemanap Camaranmanmi astatakun, chaymantataq 2004 watapim Jörg Zehnle kunankama chay Camarataqa umallin.
-2004 wata tukukuchkaptinqa, Parlamento Alemanpa umallin Wolfgang Thierse chayamunanpaqmi, Camaraqa ruwapaysin.
-Sutinpi mikhuna ruwakuspapim, Junta Directivaqa, paywanmi riqsirinakun rimarinakun ima.
-2005 watapi Ayamarq'ay killa kachkaptinmi, Sudamericapi Cámaras Alemanaspa seminarionta apachikpam Camaraqa yupaychakun.
-Wakichiyqa, ferias internionales alemanas sutichasqap munapachiqkunapaqmi ruwakun.
-Hinallataq, Asociación de Cámaras Alemanas sutichasqaqa, DEinternational sutichasqa unanchatam yurichin, kaytaq comercio exteriorpi llamk'ayninta mast'arinapaqmi, hinallataq waq llaqtakunapi Red de Cámaras Alemanas sutichasqakunata (AHKs) hap'inallapaqpas.
-Kay haywariyqa, allintapunim Perú suyupiqa churachikun.
-2005 watapi qullqichay wiñariptinmi, Alemania qhatunakunapiqa, Perú suyumanta riqsichikuqkunaqa aswantam yaparikunku.
-Hinallataq, Perú suyupi EXTEMIN sutichakuq mineriamanta qhatuna apakuptinpiqa, Munichpa llaqtamanta qhatuchaqkunam imaymana tecnologiamantaqa Alemania standkunankupi munapachinku.
-2006 watamantam, Perú suyup qullqichayninqa wiñarirqun, chayqa allinpunim Perú suyuwan Alemaniawan qullqichaypi masichakunankupaqqa.
-2006 watantinqa, empresakunawan PPP (Public-Private-Partnerships) sutichasqa Alemanip yanapayninwan, hinallataq DED kaqllataq GTZ yanapaqkunawanpas, mallirinapaq ayninakuytam Camaraqa qallarichin.
-2007 watantinqa, Alemaniapi qhatunakunaqa, chaskirillaqku Perú suyumanta riqsipachiqkunataqa, hinapunitaq Alemaniamanta hamuqkunapas Perú suyumanpas chayaqlla kanku.
-Hamuqkunamantaqa, hampikunamanta pusaq empresakuna, mineriamanta isqun empresakuna hinallataq Agencia Alemana de Energíamantapas huñusqa empreariokunam anchataqa qhawarichikunku.
-2007 watantinqa, Cámaras Alemanas en Latinoamérica suyu tarinakuyta apachispam Camaraqa yupaychakun.
-2009 watapi lliw tiqsimuyupi muchuy qullqichay pasaptinqa, allin pachakunam Perú suyupaqqa hatarirqan, hinallataq Cámara Alemana rurayninpaqpas.
-Kayqa allintapunin masichakuqkunawanqa yaparikun, hinam haywariyninkunatapas allinta mast'arichin.
-Kunan pachapiqa, Perú suyuntin Alemaniantinpas, 250 maschakuqkunawanmi yupakun, hinapunitaq suyup yupaychasqa hinam iskachakuq Camaraqa rikurin.
-
-Haywariykuna
-
-Comercio exteriormanta
-Comercio Exteriorqa, wata watantinmi Alemaniawan Perú suyuwan qhatuchanankutam phanchirichin, hinatam pusaykupachispa llamk'an.
-Imayna chhalanakuy kasqanmantaqa, Perú suyumantapas Alemaniamantapas willakuykuna achka mañarikuymi, kaytaq allintam masichakusqankumantaqa yupachin.
-40 watantinqa, astawanmi allinchakun kay Cámara Alemanap haywarikuyninqa.
-2005 watapiqa, Asociación de Cámaras Alemanas nisqaqa, DEinternational sutichasqa unanchatam yurichin, kaywanqa allintapunim Perú suyupiqa riqsichikun, hinam kayqa, comercio exterior nisqapi Cámaras Alemanas nisqakuna haywariyninkunata allinta munapachinankupaqmi rurakun.
-
-Qhatunakuna
-Cámara Alemanap qhatunankuna k'itiqa, 1969 watamantam llamk'ariyta qallarin.
-Qallariyninpiqa, Limapi Feria Internacional del Pacífico sutichasqa qhatunapim, Pabellón Alemán sutichaqatam puriykachiq.
-Kikin watapim, Alemaniapi Feria de Colonia sutichasqa qhatuna apakunanpaqmi kamachisqa hina apachin, chay qhatunataq watantin allin huñuna hina qhawarichikun.
-Kunan pachakunapaqqa, Cámara Alemanaqa kamachisqa hinam Alemaniap qhatunankunataqa Perú suyupi apachin, kikinllataq sapa watam Perú suyumanta empresariokunatam Alemaniaman pusaysin.
-Qhatunakunaqa apachiypiqa, co-organizadora hina nisqam, Perú suyumanta standskunataqa ruraysin, ñataq Promperú utaq ADEX huñukunap yanapayninwan.
-2008 watantinqa, 110 qhawachiqkunatam Alemania qhatunakunapi karqanku.
-Hinallataq, Asiapi Alemania qhatunakuna apakuqpiqa, Camaraqa munapachillanmi Perú suyumanta empresakunataqa.
-Hukpiqa, Perú suyupi ferias indrustriales sutichasqa qhatunakunamanmi Alemania empresakunataqa yaykuchin, astawanmi mineriapi llamk'aqkunataqa.
-
-Ruwariykuna
-Ruwariykuna apachiypiqa, 1969 wata qallarisqanmantam Cámara Alemanaqa allintam wiñarirqun.
-Ruwariykuna Camara apachisqanqa, allin yupaychayuq runakunatam huñurin, kaykunaqa iska suyukunap empresakunamanta llaqta kamachiymanta imam kanku.
-2002 watapim ruwariykuna sapa kuti apakunanpaq qallarichikun, hinam aswan chaniyuqqa ejecutivokunapaq Top Management yachanakuna, masichaqkunataq pusanapaq Top Drive yachanakuna, empresakunap wasinkuta riqsinapaq Perfiles yachanakuna, hinallatap masichakup empresakunapaq Copa Alemana sutiyuq pukllaykunapas rurarikullankun.
-Rurariykunap munaqninqa, llaqta kamachiymanta, qhatunamanta, tecnologiamantam masichakuqkunamanqa riqsichin, hinallataq tarinakunapaq k'iti hinapas llamk'allanmi.
-2008 watantinqa, 100 rurariykunata imam Camaraqa apachin.
-
-Iskay yachachiy
-1970 watapiqa, Colegio Alexander von Humboldt yachay wasipim, Camaraqa yachana Curso de Comercio nisqata yachachiyta qallarichin.
-1976 watapaqqa, Humboldt yachay wasipim 4 carreras profesionales nisqa yachachiyta qallarichin, kaytaq Superior de Educación Profesional E.W. Middendorff sutichasqa karqan.
-Qhipa watanmantaqqa, Alexander von Humboldt yachay wasip Asociación Promotora nisqanwan hinallataq Asociación de Beneficiencia Peruano-Alemana huñuwanpas yanaparikuspam, Camaraqa, ESEP Middendorff takyasqa yachay wasi kananpaqmi kamarichin.
-1985 watapim Yachay wasi Humboldtqa resolución ministerial nisqata chaskin, chaywantaq Instituto Superior Tecnológico Middendorff sutinpi carreras profesionales nisqakunataqa yachachin, chay yachanakunataq Comerciopi, Producción y Comercio Internacional nisqapipas Alemaniapi hina iskay simipi yachachikun.
-Ministerio kamachisqanwan yanaparikuspam ''institución'' sutichasqataqa, Instituto Superior Tecnológico Privado Alexander von Humboldt musuq sutichasqamanmi 1995 watapi churachikun.
-Masichakuq empresakunaman yachaqkuna llamk'aq yaykunankupaqmi, Camaraqa, unay pachaña mast'arichin.
-
-Uyachaqkuna
-1969 watapim, Cámara Alemana Perú-Alemania sutichakuq, sapa kimsa killa lluqsiq revistatam uyachan.
-Chunka watamantañataq, Perú-Alemania sutichakuq revistaqa Carta Informativa sutiyup musuq revistawanmi tikrachikun.
-1991 watapaqqa Peru Info sutiyuq revistatam qillqariyta qallarinku, 1999 watapataq Made in Germany sutiyuq revistatañataq yurichinku,kay qhipataq Camarap kunan revistanmi, hina qallariyninpiqa sapa iskay killapim lluqsiq hinallataq 5,000 empresakunamanmi t'aqakuq.
-2001 watapaqtaq CAMnews sutiyuq electrónico willakuytam sapa qanchischaw Camaraq masichaqninkunamanmi t'aqakun, hinam kayqa e-chakipim sapa ch'askachaw p'unchawmi apachikun.
-2005 watapiqa, Made in Germany sutiyuq revistaqa Cámara de Comercio e Industria Boliviano-Alemanawan kuskam sapa kimsa killa qillqachikun.
-
-Sullullkuna
-
-Eberhard Noltenius |1973-1978 watakunapi Junta Directivap ñawpa masichakuqnin.
-Camarap directorioman haykuptinqa, Lima chawpi llaqtapi, Av. Emancipación k'ikllu oficinakunapim huñurikuykunaqa apakuq.
-70 warakunaqa, General Velascop llaqta kamachiyninpiqa, sinchi sasa pachapunim karqan.
-Sapa pacha paqariy hatariptiykuqa, p'unchaw tukunanpaqqa manam yachaqchu kayku sichus empresayku ñuqaykullaraqchu kanqa manachu chayta.
-Sapa pachaqa, qichunawankumanta hatun manchakuylla karqan.
-Directoriota purichiqkunaqa, rimarinakupaqpas yanaparikunapaqpas, sapa kutillam huñurikuqqa kayku.
-Chay pachapi Cámara Alemanapi llamk'arisqanmantapas imayna yachaqikunap yachanankuta tikrachikusqatam yuyarichkani.
-Chayraykumantam, Alexander von Humboldt yachaywasiqa, secundaria sutichasqa t'aqallatam yachaqikunamanqa haywarin.
-Chayna kaptinmi, huch'uy wawayuq Peruano-Alemanes taytamamakunaqa, Weberbauer sutiyuq musuq yachay wasitam hatarichiyku.
-Cámara Alemanaq achka masichaqkunam musuq yachay wasi hatarinanpaqqa yanaparikunku.
-Camarap masichakuqnin hinaqa, Alemania qhatuchakunapi puriykachaspaqa allin kasqakunatam chaskini.
-Hawa llaqtakunamanta Alemania qhatunaman ch'usayta chaypi imaymanakunata munanapachiytapas, ancha chaniyuqta hinam qhawani.
-Perú suyupi achka empresakunaqa, manaraqmi allintachu kay Camara haywarisqantaqa hap'inkuraqchu.
-
-Alfred Schultz | 1979-1980 watakunapi Camarap umalliqnin
-Camarap umalliq kasqaymantaqa, Hotel El Pueblo qurpachana wasipim Fundación Konrad Adenauerwan kuska, economía social de mercado nisqamanta serminario ruwasqaykutam anchataqa yuyarini.
-Chay pachapiqa Alemaniamanta achka politicokunam chaypiqa kaqku.
-Chaypi kaqkunamantaqa, Alemaniap ñawpa Ministro de Trabajo Norbert Blühm sutiyuqmi chaypiqa karqan.
-Seminarioqa, General Morales Bermúdez walla kamachiyninpim apakuran.
-Rimarisqaymantaqa, Perú suyuman kikin llaqta runa kamachiykuna kutinanmantam ancha chanitaqa churarani.
-Chay huñurikuymantaqa, economía social de mercado nisqamantan huch'uy willayta uyachayku.
-Chaymanta Morales Bermúdez kikin runa llaqta umalliqta akllanankupaq kamachiptinmi, Camaraqa sapan partido político umachaq runakunatam hatun rimariypi huñuchin, kayqa imaynata llaqtata kamachinqaku chayta riqsinapaqmi apakun.
-Chay rimanakuy tukukuptinmi, APRAmanta Luis Alva Castrowan rimarqani, hinallataq qhipa huch'uy willakuy rimarisqaytapas haymarinim.
-Ñawirisqanmantaqa, mana hak'aqpas yacharaniñachu, ichaqa ñawirinki nisqam nini.
-Morales Bermúdez kamachayninpiqa, manam Cámara Alemanaq umalliqninllachu karqani, Asociación Marítima del Perú huñutapas umalliranim.
-Huk kutipiqa, cuentakunata huk kamachiy rikuriqtam kamachichkarqanku, chaymi gremiomanta yaqapas kimsa chunka empresariokunam walla kamachiymanqa mañakuq riyku, kayqa Dolares qullqipi cuentakunakuna aman wisq'arikunanpaqmi kay mañakuyqa karqan.
-Chay kamachiy chaskikunman chayqa, suyupi, wampuq hatun empresakunap llamk'ayninkutam muchuyman urmarparichinman karqan, chayna kaptinqa manañam Perú suyupiqa llamk'ankumanchu karqan hinallataq, hawa suyukunapi qhatuchaypas urmarparinmanmi karqan.
-Mañakusqaykumanqa, Morales Bermúdezqa phiñarisqa hinam hatarparin, ichaqa mana iñinapaq hinam qanchischawpaqqa, chay kamachiyqa wañuchisqañam kasqa.
-Kayqa chay pachapi Perú suyupi, Alemaniamanta wampuqpi llamk'aq empresakunapaqqa allinpunim karqan.
-
-Walter Anders | 1995-1997 watakunapi Camarap umalliqnin
-Isqun chunka watakunapiqa, kimsa watam Camarataqa umallini.
-Paywan tupayninqa, Guillermo Cornejo mink'arikusqaraykum apakun, kay qhipaqa paypa umalliqninmi karqan.
-Llamk'achkaptiyqa, Junta Directivawan ñawpa llaqta umalliq Alberto Fujimoritam Alemaniaman pusasqaykum ancha qhawarinapaq ruwayqa karqan.
-Junta Derectivapi llamk'aspapas hinallataq masichakuq kaspapas, qhatunapi tupaqmasikuna machkaypiqa, Camaraqa yanapallawaqmi.
-Hinallataq, masikunawan puriykachayqa, kikin runaymanpas allin imaymanakunatam apamuwan.
-Suyup kamachiymantapas qullqichaymantapas, runaqa allin willarisqan purin.
-Chaynapim, qhipa watakunapi Camara ancha wiñarisqanta qhawaspaqa kusikunim.
-Achka masikunam masicharikunku, hinallataq Perú suyupipas Alemaniamanta llamk'anakunaqa allintam kallpacharikunku.
-Alemaniap imaymankunan allin akllarisqa hina Perú suyupi mast'arikuspa kananpaqqa, Camaram yanaparan, chaynata ñuqaqa umaypi hap'ini.
-Qallarisqanmanta pacham Cámara Alemanawan Alexander von Humboldt yachay wasiwan iskay yachachina qusqankupiqa, empresaykunaqa llamk'arin.
-Mallichakuqkunataqa, empresaykupiqa chaskillaykum, hinam wakinkuqapas ñuqaykuwanqa qhipakullaqku.
-Chaykunamantaqa, hukmi Latinoaméricapi wasiykupiqa umalliq hina rikurin.
-
-Guillermo Cornejo | 1981-1982 & 1985-1991 watakunapi Camarap umalliqnin
-Pusaq chunka watakunapim Camarap umalliqnin hina llamk'ani, kayqa Alemaniamanta kutispa Bayer empresapi kamachiq hina llamk'anaypaqmi karqan.
-Suyupaqqa, sinchi sasa pachan karqan, ichaqa suquyta churaspam Camarap umalliqnin hinaqa llamk'arillani.
-Llipiykupaq sinchi sasa kaptinpas, ñuqaqa llamphu pacha kusikuq pacha hinam karqan nispachá niyman.
-Junta Directivapiqa yanaparikuspa hukllasqam karqanku, hina runakunaqa sasakay hatariptinqa, chaynapunim ñuqaykupas empresaykuna chinkarinanmantam llakisqalla kararqayku.
-Camaramanta wasichaqkunawanmi iskaychus kimsa chusuna Alemaniaman ch'usasqaykuta yuyarini.
-Suyupi muchuy pacha, sinchitapuni mast'arikuptinmi, kuraq wasikunawan tupanayqa chaninchasqapunim karqan.
-Samiykupaqqa, Alemaniamanta yanapaytaqa chaskillaykupunim.
-
-Jorge von Wedemeyer | 1992-1993, 1997-1999 & 2005-2006 watakunapi Camarap umalliqnin
-Camarap Junta Directivanman haykunaypaqmi wiraqucha Guillermo Cornejom 1987 watapi mink'arikuwan.
-Chaymantam 1992 watapim Cámara Alemanap umalliqninmanmi tukupuni.
-Qallariy llamk'ayninpiqa, chay pachapi umalliq Dr. Hans Jochem Heidtmann yanapasqanwanmi allintaqa kallpacharikuni.
-Alan Garcíap qallariy kamachiyninpi, suyu sinchi muchuypi urmarisqa kaptinmi pisitapuniqa tariyku.
-Qallariy pachapi umalliq hinaña kaptiypiqa, politicokuna puriyninqa sasachakuy pacham karqan.
-Iskayñiqi kamachiypim ancha chaniyuq ruwakuyqa apakun.
-IV Conferencia de la Economía Alemana sobre América Latina sutichasqa huñutaqa Camaram 1997 watapi Ayamarq'ay killa kachkaptinmi apachin, huñuqa Lima llaqtapim apakun, hinallataq Latinoamenricamanta qullqichaypi kamachiypi puriqkunam chaypiqa karqanku.
-Alemaniap Ministro de Economía, wiraqucha Günter Rexrodtmi, chay pachapipas karqan.
-Camarapi umalliq hina kachkaptiypim, Junta Directivaman haykunankupaqmi may masichakuqkunatapas mink'arikuyku, chaypaq manam Alemania simita rimanankutaqa mañakuykuchu nitaq kikin Alemaniamanta kanankutapaschu.
-Kay ruwayqa allinpunin kan iskay suyuna ima kawayninkutawan qhatunankutawanpas haywarikunku, chaytam imaypiqa hap'ini.
-Wata wata chayamuptinqa, Cámara Alemanaqa huknirasqa hinam ima kaqwanpas purillaqmi.
-Perú suyuwan Alemaniawan asuykachaykuyninkumantaqa, Camaraqa allinchakullanmi Alemaniamanta Perú suyupi wakin huñukuna kaqkunawanqa, ñataq Embajadawan, Alemaniap yachay wasinkunawan utaq Instituto Goethe nisqawanpas ima.
-
-Bernd Schmidt | 2000-2001, 2002-2004, 2007- watakunamanta kunankama Camarap umalliqnin
-Cámara Alemanata paqarichinapaqqa, manaraqmi wasiyuqqa karaykuchu, chayrakum CONACO wasipim paqarichiy raphitaqa siq'ichayku.
-Kayqa, wiraqucha Buzzio yanapasqanwanraykum apakun, chay pachapi paywanqa allinllatam puriq karqayku.
-Walla Velasco kikin killa kamachiyman haykuriptinmi Camaraqa paqarichikun, chay pachamantatam empresakuna qichukuyqa qallarin.
-Alemaniamanta empresa petrolera Elwerat sutiyuqta hark'asqaykutam yuyarini.
-Qhipa watakunamantañam Perú Estadomantaqa qullqi qupuchikunata chaskichiyku.
-Velasco pacha kamachiyninpiqa, hawa suyukunamanta runakunaqa manam gobiernowan chaskisqa hinachu karqayku.
-Ichaqa sapa pachalla Camarataqa sayachiqmi karqayku.
-Qhipa 40 watakunapi Camarapi llamk'asqaymantaqa, imaymanakuna apakusqantam yuyarini.
-1998 watapi, Stuttgart llaqtapi hatun huñunakuy Conferencia de la Economía Alemana sobre América Latina ukhunpi, CONFIEPwan Asociación de Cámaras Alemanaswan (DIHK) yanapakuyta siq'ichachkaptinkum, ichapas hatun qhawariyqa apakun.
-Rimanakuy wasipim llipiyku prensawan kuska kachkaptinkum, yanapakuymanta qillqa raphiqa, manam maypipas rikurinchu.
-Chaymi utqaylla sapankuman ch'uya raphita ayparparini, raphikunataq runakunap taqllayukusqanwanmin siq'ichakuyta tukukun.
-Añanchakuy
-Cámara de Comercio e Industria Peruano-Alemanap 40 wata raymichakuynin ruwachikusqanmantam kay empresakunataqa añanchakuyku.

cosude2009-2011.txt

@@ -1,538 +0,0 @@
-AYNINAKUNAPAQ IMAYMANAKUNA
-PERÚ SUYU 2009 – 2011
- Ayninakunapaq Imaymanakuna Perú suyu 2009 - 2011
- Kay Ayninakunapaq Imaymanakunaqa, Agencia Suiza para el Desarrollo hinallataq Cooperación (COSUDE) nisqawan, hinallataq Secretaría de Estado de Economía (SECO) nisqakunawan kuskan ruwarikun.
- Iskay huñukuna siq'ichasqankuwanqa, sullullchakunkum Perú suyupi runap wakcha kayninta pisiyachinapaq.
- Kay imaymanakuna kikin k'itipi apakuptinqa, wakinkunap yachayninkutawan yanapayninkutawan chaskin, hinallataq Perú suyu munasqanman hinamanmi llamk'an.
-  Pisi qillqa
- Qhipa watakunapiqa, Ura AbyaYala suyukunamantaqa Perú suyupim runakunaqa aswanta achkhayarinku, kikin pacha runa achkhayachkaptintaq, llapa tiqsimuyupi aswan unayaq hina qhawarikun.
- Kay hukniqaq wiñayqa, Suyupa hatun qhatuchay allin kaptinmi hinallataq pachamanta (quri, anta hinallataq zinc nisqapas) imaymanakuna aswan mañakuptin.
- Kunan p'unchawqa, Perú suyup qhatuchayninqa kicharisqa hina kachkan, chaymi sapan qhatuchaqkuna wiñarinankupaqqa allin imaymanakunatam haywarin, chayraykum wakcha kaytapas as allinta pisiyachin.
- Perú suyup per cápita sutichasqa qullqinraykum kunanqa hatariy suyukuna hina utaq taksa qullqichaq suyu hinam qhawarikun (lower middle income countries).
- Aswan qullqi wiñariptinpas, wakin runakunaqa t'aqarisqa hinaraqmi kachkanku suyu qullqiwan wiñariptinpas.
- Chayraykum runakunap wiñariyninqa ch'ulla ch'ullalla hina qhawarikun, hinallataq wakcha kaypas aswantapuni yuparikun, kayqa llaqtap kantunkunapim astawan rikurikun. 
- Perú runakunaqa 36.2% hinamanmi kaycha kayqa ñak'arichin, kaykunamantataq 12.6% nisqakaman sinchi wakcha kaypi kawsanku.
- Antikuna k'itipiqa, 80% runakunam wakchaqa kanku.
- Llaqta kamachiyqa allin hinam kachkan.
- Ichaqa wakin k'itikunapiqa manam rimarinakuyqa kanchu nitaq Estadopa wasinkunapipas allintachu llamk'anku, chaymi llaqta kamachinakunataqa tikraspa allichanam kachkan (qhawarinapaqqa, impuestokuna qullqichanapaq sistemapi utaq paqtachaq sistemapi ima).
- Chayraq watakunañam kamachi mast'ariy apakuchkan, kayqa suyukunap llallipaynintam kallpachachkan hinallataq imayninkuna qullqichaqtapas.
- Llakikunapaq hinataq, wakcha runakuna allinyanakunapaqqa, wakin k'itikunapiqa manaraqmi Estadopa wasinkunaqa imaymanakuna hap'ipayta atinkuraqchu.
- Hinallataq, hawa suyukunapi chuqi munakuq (quri, anta, zinc hinallataq titi), mana llapan k'itikunapichu kikin mast'asqachu kachkanku.
- Wiñanapaq Suiza Ayninakuyqa, 1964 watamantam Perú suyupiqa kachkan, hinam qallarisqanmantataq llaqta kantunkuna wiñarinanpaqmi llamk'an.
- Watan watantin allin llallipaptinmi, yanapaq masikuna hinallataq llaqta kamachiqkuna kaqllataq wak yanapaqkunapas allinta wakichinataqa qhawarinku, chayqa allinpuni kanma llaqta kamachiykunamanta rimarinapaqqa.
- 2009-2011watakunapi musuq ayninakuypa imaymanankuna aswan llallipananpaqqa kaymi:
- Suiza ayninakuyqa, yanapananmanmi llaqta paqtachasqa hina wiñananpaq, llapan llaqta kamachiyninta kikinku kamachinankupaq hina, llaqta kaqninkunata kawsasqa hina hap'ipananpaq, kayqa apakunmanpuni llaqta kamachinata sapa ñanllaman ñanchaspaqa, ñataq runakuna pin kasqankuta llapanku aypanankupaq, paqtachamanpas llapanku aypanankupaq hinallataq kawsasqa hina wiñarinapaqpas. 
- Kay ñanpi purinapaqqa, allintam wakcha runakunap qullqi hap'iynin wiñananpaq yanapankuman (Wakcha wiñarinanpaq utaq pro poor growth).
-  Agencia Suiza para el Desarrollo hinallataq Cooperación (COSUDE) kaqllataq Secretaría de Estado de Economía (SECO) hinallataq Suizap allin kasqantam, llapankumanta yachayninkuta hap'ispam wakichinaqa kimsa ruwanakunapi churakun:
- 1) Llaqtap wasikunata llaqta kamachinanpaq kallpachana, 2) Qullqi hap'ipay muyuq hina wiñarinanpaq 3) Mamapacha kaqninkunata kawsaq hina hap'ipanapaq.
- Llapan wakichinaqa, wiñarinapaq allin yanapay Declaración de París sutichasqa kamachiyninkunawanmi purinqa. 
- Hinallataq, Perú suyupa tawa llaqta kamachiyninwanpas masichakullanmi (Llaqta wasi kay, llallipakuq kay, runa waqaychana hinallataq runa wiñayninpas).
- Llapam suyukunamanta taksa qullqiyuq hina Perú suyu kaptinmi 2009-2011 t'aqa watakunapaqqa COSUDE llamk'anankuna SECO nisqapaq kananpaqmi astakuchkan, kayqa imaymana ayninakuy ima munasqakunapi ima k'itikunapi Perú suyu umalliqninkuna nisqan hina kananpaqmi.
- Kay Parlamento suizo nisqanqa, COSUDEp SECOp maypi kasqankup kamachiykunatam kasunku.
- Kimsa watantin sapa wata tukukuypiqa, ayninakuypa qullqinqa francos suizos qullqipim 20 hunuman chayan, chaymantataq 2 hunu runa yanapayman rinqa.
-
-1.Llaqta qullqichasqaywan llaqta kamachinamantawan:
-Tikraq ñanchasqapi huk suyu
-1.1 Wiñanapaq awqachasqa ñankuna 
-Qhipa watakunapi Perú suyup wiñariyninqa, astawanmi qullqi wiñariyninwan llaqtap kawsayninwanqa sinchi kharunchasqa hina qhawarikun.
- Sapa qullqi wiñariqwan llaqta kamachiqwanqa kuskanyarinkum llaqta wakcha kayninpiqa, kayqa Anti llaqtakunap kantunkunapim aswanta rikurin.
- Sapa wata qullqi wiñarichkaptinpas, qhipa 6 watakunapi 6% yupayta wasapaspa, mana llaqta wiñariyqa llapan llaqtamanchu aypan.
- Suyup llaqtankuna hukniraq kaptinku hinallataq runakunap derechonkuna mana yupaychakuptinpas, aswantam llaqtap kawsayninqa sarunchakun.
- Llaqta umalliqkunaqa yachankun kay sasa kaymantaqa, ichaqa kunankamaqa manaraqmi ima thaniytapas tarinkuchu qullqi wiñariywan llaqta paqtachaqwan kuska purinankupaq.
- Llaqta umalliqkunaqa manaraqmi llaqta tiqsi kawsanataqa nitaq llaqta kamachiqkunata quspapas allintaraqchu purichin.
- Llaqta runakunaqa achkhankupiqa, manam suyu allin wiñarisqantaqa aypankuchu, hinam kaymanta mana hawka kaspaqa llaqta huqariypim piñarikusqantaqa rikunchinku.
-  1.2 Qullqichaspa wiñariy
- Qhipa 90 watakunapi, qullqichay allichasqa hina sapankupaq wakinkupaq kachkaptinmi, Perú suyuqa qhawarinapaq hinam "suyu llaqtankuna kichasqa" nispam sutichakun.
- Comunidad Andina (CAN) hinallataq Asociación Latinoamericana de Integración (ALADI) huñu sutichasqakuna kachkaptinmi, suyukunap qhatuchay qispikuchkaptinwan kuskam, qhipa pachakunapi Perú suyuqa aswanta kallpachakuchkan hawa suyukunawan kallpasapa qhatuchay masikuy kananpaq.
- Kay rimaymanta 2007 wata tukukuchkaptinmi Estados Unidoswan Tratado de Libre Comercio (TLC) hatuchaqta hina siq'ichanku, kaytaq 2009 watapiraqmi purinqa.
- Kaymantaq, 2008 watapim, rimanakuy AELC nisqawan apakun, hinallataq iskay kinraymanta TLC sutichasqatam Asociación Europea de Libre Comercio nisqatam Canadáwan Singapurwan siq'ichanku.
- 2009-2012 pachakunapitaq UE nisqawan, Chinawan Coreawan hinallataq ichapas Australiawanpas Nueva Zelandawanpas Japónwanpas ima.
- Hinallataq, ayamarq'ay killapi, 2008 wata kachkaptinmi,Perú suyuqa APEC huñunakuyta apachin, kaywantaq Perú suyuqa awan allin huñunakuyman Asiawan y Sudaméricawan, kaypitaq Perú suyuqa umalliq hina kachkan.
-  Qhatuchay kichana kamachiykunaqa 90 watakunapiqa, hatun qhatuchay wiñarinanta mast'arin, kaytaq 2008 watapi Investment Grade sutichasqapi allin qullqichaq hinata qhawarichikun, kaytaq Fitch-Rating nisqan hina.
- 2004-2008 watapi, 7.0% qullqi wiñariywanmi Perú suyuqa wakin suyumantaqa kuraq hina rikurin, kaywantaq hawa suyukunaman ranaq hina rikurin hinallataq ukhu llaqtanpipas aswanta mañarikuy hatarin (aswantaq quya hurquypi).
- Hinallataq, Perú suyupaq allin hatun qhatuchay kaptinmi, paypaqqa 2008 watapi lliw tiqsimuyupi qullqi hap'iy urmarpariptinpas manam imananpaschu.
- Ichaqa, ña qhawarikuchkanña hamuq watakunapi imayna manaña wiñarinqachu chayta.
-  Ña allin kamachiykunata ayparispa utaq allin qullqi hap'iptinpas, Perú suyu wiñariyninqa ima sasa kaykunawanraqmi churakunqa.
- Achkha llaqtakuna, astawantaq llaqtap kantunkunapi k'itikunataq, nishutapunim kay qhipa watakunapi qullqi hap'iy wiñariptinpas t'aqarisqa hinallam qhawarikunku.
- Kay hina kananpaqqa imaymanakunaraykun kan, ichaqa hawa suyukunaman pachanmanta imaymanakuna hamuqta hapachiypim kayqa masichakun, kaytaq tawa p'aqminkunamantaqa kimsanman hina haypan.
- Kayna kayqa, pisi llamk'aykuna hatarichikuptinpas, Estadoqa, mana kallpayuq hinam rikurin lliw qhatuchay tiqsimuyu urmarpariptinqa.
- MYPEkuna qullqichayman haykuchiyqa, qhatuchay mana allin kaptinmi sinchi sasa hina rikurin:
- Unay pachapaq qullqi mañakuy harkarisqa kaptin, runa waqllichiy, llaqta wasikuna mana allin kamachisqa kaptinpas, hinallataq runakuna mana allin llamk'aptinku mana chayqa imakuna mana allin mirachikuptinpas MYPEkuna wasapananmi kachkan, chaymi manan allin kamaranisqa ñanpipaschu purinku.
-  1.3 Llaqta wiñariy 
-Llaqta mana wiñarinanapaqqa hukniraq qhawasqa runakuna kaptinmi, runakuna sarunchasqa puriptinku, derenchunkuna mana yupaychasqa kaptin, hinallataq runa yanapay mana kaptinpas chayna kan.
- Wakcha llaqtaqa 36.2% yupaykama chayan, kaymantataq 12.6% nisqa hina sinchi wakcha kaqkunaman chayan (2008 watamanta yupaykuna, 1-2 yapasqakunata qhawan). Yupana coeficiente de Gini sutichasqaqa hatunmi kachkan (2008 watapiqa 0.479 karan) , hinam sapan kaqpa hukniraq qullqi hap'iyta qhawachin.
- Antikunap sinchi wakcha suyunkunapiqa, qhipa kimsa watakuapi wakcha kayqa aswantan 80% yupaykama chayarparin (yapakuy 2 qhaway).
- 60% yupaykaman mana allin llamk'aqkunaqa aypanku, chaynan mana kamachisqa k'itikunapiqa.
- Hinam llaqta wasikuna mana allin llamk'aptinkupas runakunap aswan phiñarikuynintam hatarichin.
- Ayllukunaq awqanakuyninqa, ñataq ayllu umalliqkunawan utaq llaqtamanta quya hurquqkunawan phiñarinakuyqa, aswan awqanakuytan rikurichin.
- Tiqsiq runakunap derechonkuna mana kasukuptin, Mapapacha qhillichakuptin, mana allin kamachiykuna hinallataq wiqrusqa hina runakuna puriptinkupasmi awqanakuytaqa hatarichin.
- Lliw qhawariypiqa, llapan llaqtaqa mana sunqunkuta churankuchu Estadopa wasinkuna allin kamachisqa purinanpiqa.
- Estadoqa, ñataq runakunaman imay haywariy mast'ariptinpas hinallataq kamachiyninta qunakuptinpas, kunankamaqa ima llamk'ayninqa manararmi kallpasapa hinachu kachkan, nitaq unayanraqpaschu.
- Anti runakunawan Yunkarunakunawan kuskam aswan t'aqasqa aswa sarunchasqa rikurinku.
- Runakunap hukniraq kawsayninqa mana yupaychasqa hinachu kachkan llapan suyup llaqtankunapiqa. 
-  1.4 Kamachiypa wiñariy
- Umalliq Fujimori lluqsisqamantam kamachiyqa puriykacharichkan (2000 wata tukuymanta), chaymi llaqtamanta llaqta kamachiyqa kay hatuchakunata rikuchin:
- Defensoría del Pueblo wasita allin llamk'arichiy, kamachiyta achkha llaqtakunapi mast'ariy, umalliqkuna llaqta munasqa hina akllay, hukkunawanpas.
- Ichaqa, kamachikuy mana allin kaptin, hinallataq chay clientelismo nisqa kaptinpas, kamachikuypiy mana rimanakuy kaptinpas, ima allichayqa mana atikunchu, qhawarinapaq hinataq Poder Judialta hinallataq Sistema Tributario nisqatapas qhawarinam.
- Partidos políticos huñukunata qhawarispaqa sinchi t'aqasqatam qhawasun.
- Wakin partidos políticos nisqakunallam llapan llaqtakunapim saphinchasqa hina unay kawsayniyuq kanku.
- Wakin suyukunapi político huñunakuy paqariptinpas, mana lliw suyup kamachiyninpiqa atipanchu.
- Wakin suyukunaman allillamanta kamachiy mast'ariyqa, kikinkup atiyninkuta hatunyachin hinallataq allin qullqitapas hap'ichillankum.
- Pachamamanta imaymanakuna hurquq k'itikunapiqa (qiqllawan pachamanta samaytawan hurquqkuna) quya llamk'aymantam aswan qullqitan chaskinku.
- Ichaqa, mana atiyniyuq hinam kaykuna hap'iypiqa kanku, chaymi imaymanakunataqa manam allinta hap'ikunchu wakcha kayta chinkachinapaqqa.
- Política puriykunapiqa, kamachiy mast'arikuyptinqa, musuq puriykunatañam yurichin. 
- Chaynan, qhawarinapaq hinaqa, presupuestos de inversión pública sutichasqa llamk'aypiqa, ña llaqtakuna munasqakunata akllaq hina puriykachachkanku.
- Hinallataq, llaqta kamachiypi musuq umallikunañam paqarichikunku, ñataq k'itikunaq umallinkuna hinallataq municipios rurales llapa k'itikunapi kaqkunatapas.
- 2007 wata qallarichkaptinqa, umalliq Alan Garcíam hamuq pachakunapi pichqa munasqakuna aypanatam riqsichin:
- Kawsanapaq qullqi wiñachiy, Estadopa kaqnikunata allin hap'ipay, qhapaq kayninchikta qunakuy, mast'arisqa kamachiyta kallpachay, hinallataq yachachinapi kaqllataq unqu thanichiypi ima haywarikuytapas takyachiy.
-  1.5 Mamapacha manchachiy
-  Perú suyuqa qhaprakuq hinam llaphi tikraymanqa rikurin, hinallataq pacha imanaptinpas, sinchi kirisqa hinam rikurinpas (pacha kununuykuna, lluqllakuna, pacha chirikuna, hukkunawanpas).
- Hinallataq, llaqtapas manaraqmi kaykunamanta yuyaytaqa hap'inraqchu nitaq Estadopas kay sasakuna hatariqtinpas utqayta rikchanpaschu.
- Kikillantaq, pachamamap kaqninkunata hurquspapas, manam chaninkuraqchu may millaykuna yuririnanpi.
- Hukpitaq, qhipa watakunapi Perú suyup imaymanankunata rikuspaqa, ña kallpachasqa waqaychanakunataqa purichichkankuña.
-  1.6 Perú suyupi wiñanapaq kamachiykuna
- Qullqi hap'isqa hinaqa, Perú suyuqa taksa qullqiyuq suyukunap huñunpim kachkan (lower middle income countries), kaywanqa mana sinchi wakcha suyuchu, aswanmi hatariq suyum.
- Kayna kaytaq wiñarinapaq kamachiyninkunatam qhawarichin.
- Suyu wiñarinanpaq yanapay 500 junu dolares qullqipi chaskispapas, kayniraq qullqiqa sinchi pisin, ñataq PBI nisqa yupayninmanqa, manam 2% yupaymanpaschu chayan.s
- Kayna kachkaptinpas, 2006 watapi Perú suyuqa, París suyuwan rimanakuyta siq'ichan, kay rimanakuytaq wiñarinapaq yanapakumanta rimarirqan, chaymi "hawa suyukunawan yanapakuy llaqta kamachiy" sutichasqatan qillqanku.
- Kay kamachiykuna purichiyqa 2006 - 2007 watakunantin as asllamanta purichikun, ichaqa 2008 watapiñan aswanta kallpachakun.
- Manaraq rimanakuy Accra (Accra Agenda for Action) ruwakuchkaptinraq, Agencia Peruana para la Cooperación Internacional sutichasqa huñuqa, kay hina kamachiytaqa (AAA) k'itikunapi apakunanparmi riqsichichkaran.</f3>
- Hina suyupas ONU huñunakuypa aypanankunawanmi masichakun, ñataq wakcha kayta pisiyachinapaq hinallataq unquy qhaliyachiytawan yachachiykunatawan aypanapaqpas.
- Ichaqa, kay k'itikunapi yupasqa willakunaqa, haywarinakuypa sasachakuynintaqa mana allin kasqantaqa, pakankun.
- Huñukuna yanapaqqa, qhipa watakunapiqa huknirayankun.
- Qallarinapaqqa, yanapakuq yupaynintaqa pisiyachinkun.
- Qhawarinapaqqa, Reino Unidomanta hinallataq Países Bajoskunamantawan ñawpaq yanapapkuna, Comité de Asistencia al Desarrollo (CAD) huñu sutichasqapi kaqkunaqa, Perú suyupi nishu hunt'a kaptinkun ayqiripunku.
- Iskay masichakuq hinaqa GTZwan (Alemaniamanta) ACDIwan (Canadamanta), iskay huñukuna Suizaman aswan asuykuq, hinam kay huñukuna hinam USAID (Estados Unidosmanta), AECID (Españamanta), CTB (Bélgicamanta) hinallataq JICApas (Japónmanta).
- Banco Mundialwan Banco Interamericano de Desarrollo nisqawan, hinallataq PNUD nisqawan FAO nisqawanpas kuskan aswa puriykachaqku kanku.
- Hukpitaq, Chinamanta Venezuelamanta ALBA nisqapas astawanmi musuq yanapaqkuna hina yuririchkanku.
- Kay hinata qhawaspaqa, 2009-2011 watakunapaq musuq ayninakuypa imaymanankuna aswan llallipanapaqqa kaykunam:
-  Suiza ayninakuyqa, yanapananmanmi llaqta paqtachasqa hina wiñananpaq, llapan llaqta kamachiyninta kikinku kamachinankupaq hina, llaqta kaqninkunata kawsasqa hina hap'ipananpaq, kayqa apakunmanpuni llaqta kamachinata sapa ñanllaman ñanchaspaqa, ñataq runakuna pin kasqankuta llapanku aypanankupaq, paqtachamanpas llapanku aypanankupaq hinallataq kawsasqa hina wiñarinapaqpas.
-  2. Ayninakuypa kunan pachakama aypasqankuna:
- Chaniy reqsipay 
-  2.1 Wakichina wiñariy
- Suizantin Perú suyuntin ayninakuyqa, 1964 watapin qallarirqan, chaymantataq llaqta kantunkunapi runa tiyaq wiñarinanpaqmi llamk'anku.
- 2002-2007 watapi wakichina apakuqqa, COSUDEp SECOp ruwayninkuta hunt'achin, hinallataq runakunaq yanapaynintapas.
- Watapi qullqi hap'iyqa, kay hinata rak'ikun (rancos suizos qullqipi):
- COSUDE 15 hunu, kaymantataq 2.5 hunu runakuna yanapayman rin, huk 2.5 hunutaq Pachamamaq waqaychayman; SECO nisqataq 3.0 hunutam qhatuchay yanapayman qun.
- Wakichinap kuraq haymayninqa, wakcha kayta pisiyachinapaqmi kay kamk'aykunata ruwan:
-  Qullqichayta muyurisqa hina hap'iy:
- Antikunapi qhatuchanapaq chakra tarpuy, waynasipaskunata hatun yachay wasikunapi yachachiy, MYPEkunata llik'api hina tinkuchiy.
- Ñawpaqta hunt'achinapaq hinataq, SECO huñuqa, MYPEkunap allin kayninta, empresakunap puriykachamnata, pachamamata ama qhillichasqa ruruchikunanta, hawa llaqtakunaman allin qhatuchata, hinallataq ima qullqi mañariymanpas aypananta yanapan.
- Allin kamachiy:
- Kamachina mast'ariy, llapa runakunawan ch'uya kamachiy, llaqta qhatuchayta mast'achiy, llapa suyupi Defensoría del Pueblo huñuta yanapay, warmi kay qhari kay kuskanchasqa puriy, hinallataq llaqtap kantunkunapi paqtachay aypachiy ima.
- K'iti wiñariy:
- Unu haywayman ima hamp'ina aywaymanpas aypana, llapa tiqsimuyupu ima kaqkunaman kikin kamachiyman aypay.
- Runa yanapay:
- Pachamamap imayninkuta hark'apay thanikachiy ima, kaytaq qaqapariyninta qhapra kayninta pisiyachispa lliw suyupi apakunman.
- Pachamama:
- Wayra ch'uyachiy, muyurisqa hina qiqlla huch'uy qhatuchay, lliw kawsaqkunamanta.
-  Unay yachasqawan kaptinmi, Suizamanta Ayninakunapaq Perú suyupiqa allinta qhawakun, yanapaq masikuna hinallataq llaqta kamachiqkunawan, kaqllataq wak yanapaqkunapas allintam wakichinataqa qhawarinku, chayqa allinpuni kanma llaqta kamachiykunamanta rimarinapaqqa.>
- Hamuq pachakunapiqa, allinpaschá hap'ipasunman kay sumaq kaqtaqa.
-  2.2 Tarisqakunawan yacharisqakunawan
- Manaraq yanapakuypa musuq imaymanakuna kachkaptinraqmi, kay allin munasqakunata aypakun:
-  Chaniy:
- Ima wiñarichinapaq kaqkunata qhawaspaqa, sarunchasqa huñukunamanta wakcha kayta pisiyachiypin llamk'an, chaymi kay hina rimaykunapi kay hina suyukunapi chanintaqa churan.
- Chaynam llaqtap chaniyuq llamk'aykuna purichisqa hina rikurinku.
- Ruwachiy:
- Lliw qhawarispaqa, llaqta kamachiypim allintakuna aypakun, chayna kachkan runa yachachinapaq kamachiykuna, pachamamata waqaychanapaq kamachiykuna hinallataq mast'arisqa hina llaqta kamachiykuna paqarichisqapas (qhawarinapaqtaq, sapanka k'itikunapim imayna unu hap'iy imayna qhali kay kamachikuna kasqanta).
- Huk aypaykunawan tarisqakunawan:
- 24,000 waynasipaskuna hatun yachay wasikunapi yachachisqa, allin llamk'aykunaman churasqa, 60 huch'uy qhatuchaqkunam yaqa 20 hunu qullqipi hawa suyukunaman qhatuchkanku, 50 llaqta ayllukunapi allin kamachiykunata purichispa yaqa 150,000 runakunapas unuyuqña kanku.
- Defensoría del Pueblo huñuqa, llaqta kantunkunapim yaqa 100,000 runakunaman yachachin Estadomanta ima derechom desber nisqakuna kasqanta.
- Yanapakuy masikuna, scaling-up nisqa, hinallataq imay llamk'anakunamanta hap'iykuna:
- Wakichinaqa imaymana sapa t'aqasqa ruwaykunapim llamk'an (huch'uyninpi, t'aksanpi hinallataq hatunpipas) hinallataq imay llamk'akusqanmantaqa llaqta kamachiy rimaykunapin riqsichiy.
- Sichus wakichinakuna kikin suyup qullqiwan yaparispa ruwakun chayqa, ayparisqa hina allintapuni ruwakun, ichaqa manam chaynachu sichus masi yanapakuq qullqillawan ruwakun chayqa (scalingup).
- Estadowan masichakuspa yanapakuyqa, kuraq aypanakunaqa inversiones públicas nisqa allin llamk'achiyraykum.
- Masikuna akllariypiqa, Estamanta huñunawan mana Estadomanta huñukunawan kuska llamk'anankunam munakun, icha manam Estadomanta sapan huñukunawan masichakuyqa astawanmi kallpachakunman.
- Achkha huñukuna sapan t'aqasqa hina llamk'aptinkum ima masichakuspas kikin suyuwan hawa suyukunawanpas yanapakuyqa qukun (qhawarinapaqtaq, Defensoría del Pueblo nisqawan Bélgicawan, Canadáwan Españawan basket fund "qullqi isanka” sutichasqa tantasqankun), hinallataq may kinraymanta yanapaykunawanpas (unu hap'iypiqa Banco Mundialwan ).
- Llallipakuq masichakuy apakunanpaqqa manam tukukunraqchu, allinraqmi may rinraymanta yanapakuyqa qukuman.
- As taksa hina qullqi hap'iq suyu ima sasakuna wasapananpaqqa, imaymana kamk'anakunatam huñunman, chaypaqmi COSUDEp llamk'anankuta SECOman astarikunman.
- Churakuywan qhawarichikuywan:
- Wiñarinapaq yanapakuyqa, Suizap chaniyuq hawa kamachiyninmi, chaymi Perú suyupiqa allin llamk'asqanraykum, allin kawsayta purichisqanraykupasmi allinta chaninchakun.
- Llamk'ay puriypiqa, wakichinaqa allin sutichasqa hinam kachkan:
- Wakcha huñu runakunata uyakun (empowerment) hinallataq wakcha kayta pisiyachinapaqmi llaqta kamachiykunapi yanapan.
- Wiñarinapaq Suiza llamk'asqantaqa medios nisqakunaqa manam llapan llamk'asqataqa qhawarichinchu, aswanmi yupasqallata hina wakillantam riqsichin.
- Perú suyupi imayna Suiza llamk'asqanta riqsichikunman chayqa, allitapaschá llaqta kamachiy rimaykunapipas uyarichikunman.
- Llaqa umalliqkunaman llampuyachiywan pusachiywan:
- Llaqta umalliqkunawan wak yanapaqkunawan rimapakuspam, chay Declaración de París nisqamanmi Perú suyu haykunanpaqmi Suizaqa yanapan, hinallataq 2007 watapi Política Nacional de Cooperación Internacional sutichasqa Agencia Peruana de Cooperación Internacional (APCI) nisqa paqarichinanpaqpas rimarillanpunim.
- Hinallataq, 2009 watapaqpas APCI huñuqa mana qullqi kutichiq yanapayuymanmi Plan de Cooperación Internacional sutichisqatam 2009–2011 watakunapaq yurichin.
- Allintapunim isanka qulli hapiykunapi hinallataq ima churachiykunapipas tukukun.
- Ichaqa, Agenda de Acción de Accra (AAA) sutichasqa huñu allin purinanpaqqa, ima llamk'anakunaqa allinmi kanman, kaypaqqa ñataq ima llamk'aykuna sutichaspa utaq rimarinakuspa llamk'anapaq.
-  Hawa suyukunaman imaymanakuna munapachiy
-  Qhatuchay munapachiypiqa, SECO huñum Perú artesaníakunata, awaykunata hinallataq mikuykunatam Suizaman Europaman apachiytan yanapan.
- Kay hinatam, Perú suyup qiqllakunalla hawa suyukunaman ñawpa qhatuchayqa, manam chayllachu kanman, chaypaqqa aswa huk imaymanakunatawan qhatuchanman.
- Llaqtap huñuyninkuqa, Limamanta, Arequipamanta hinallataq Chiclayomantam kanku, kaykunataq qhatuchaypim aswan yachayniyuq kanku, chaymi MYPEkunataqa, hawa llaqtakunaman qhatuchananpaqmi imay yachaykunata haywarinku.
- Yachanakunawan, yanapaykunawan, hawa suyukunamanta imaymanakunata apamuqtawanpas riqsikunanpunim, hinallataq Programa Suizo de Promoción de Importaciones (SIPPO) huñu, llapan suyukunap qhatuchay ruwaptinpas rinanpunim.
- Chaymi, Asociación Macroregional de Exportadores AMDEX (Chiclayopi wasiyuq) huñuman masichakuqkunaqa 30 hunu dólares qullqipi hinam hawa llaqtakunaman qhatuchanapaq contratukunata qillqanku.
- Qhatuchayman haykunapaqqa, allin masichakuq hina kananpaqmi SIPPO niqaman ratachikun.
- SECO huñutaq, hawakunaman allin qhatuchaq llaqtakunawami masichakuyta munan, kaykunataq kanku Junín, Lambayeque, Arequipa, San Martín ima.
-  Wakchakunapaq qullqi wiñachiy
- "Wakchapaq wiñachiy” (pro poor growth) wakcha runakuna wiñarikunanpaq kamachiymi, kaytaq qullqi wiñachiy nisqataqa lliw wakcha runakuna hap'inankupaqmi llamk'an, chaymi wakin runakunamanta wakcha runakunap qullqin aswan wiñarinanpaqmi utqachinku.
- kay imaymana rimaykunataq, 2006 watamantaraqmi COSUDE huñuqa Perú suyup kamachiyninkunaman haykuchiyta munan, hinallataq kay apakunanpaq imakunam ruwakunman, chaytam qhawarichkan.
- Yachachiy tiqsipachispam kimsa k'itipi rimanakuy apakun, kay rimanakuypitaq aswan masichakuqwan, parlamentario nisqakunatawan, llaqta umalliqkunatawan hinallataq llaqtamanta runakunatawanpas huk rimaypi rimanku.
- Imapi llamk'akunman chaytam riqsichinku:
- Mast'arisqa llaqta kamachiy, Estadowan llaqta runakunawan qullqinkuwan qhatuchaq runakunawanpas rimarinakuy, ima ruwaypipas chani yapachiy, ackhanpi mirachiy, hatun yachay wasikunapi yachachiy hinallataq musuq tecnologiakunatapas hap'ipay.
- Kay hina yanapaywanqa, llaqta kamachiyqa hunt'achinmi ima llamk'ay purinanpaqqa.
-  2.3 Rikuriqkuna
- Wakichinaqa, kunankamaqa allin purichisqam kachkan, chaymi ruwasqanqa allin chaniyuq munasqakunatam aypan.
- Musuq sasakuna wasapay kaptinmi, llaqta kamachiykunataqa chaniyuq hinam qhawarina, kayllawanmi ima allichaypas pachanpi churakunqa.
- hukpitaq, achkha qullqi hap'ikuptinraykum wakichinaqa puriparqarinqa.
- Hinallataq, pachamamapaq sasa kaykuyna hatariptinmi wakmanta ancha chanisqa ruwankunata qhawachikun.
- Unu hap'iypi ima thaniyachiypipas COSUDEp wakichinanpi ima tariyqa aypakunñam, chaymi hamuq pachakunapiqa may niraq suyup kinrayninkupi llaqtankup kamachiyninkupipas allintam kallpachanku unu hap'ipanapaqqa.
- Unuta hap'ipanapaqmi SECO nisqaqa Estadomanta huñukunata sapan huñukunatawan ch'ullallata hina tantachinqa.
- Suiza yanapakuyqa llaqta kamachinakunapin aswantan llamk'anman, hinam pachamamap kaqninkuna allin hap'isqa kananpaqpas llamk'arillanmanmi.
- Musuq ruwanakuna chaninchakuptinmi kunan kaq ruwaykuna haykun, ñataq llaphi tikray rimaymanta hinallataq kay pachamanta ñak'aykunamanta rimay hamuqmantapas.
- Llapam suyukunamanta taksa qullqiyuq hina Perú suyu kaptinmi 2009-2011 t'aqa watakunapaqqa COSUDE llamk'anankuna SECO nisqapaq kananpaqmi astakuchkan, kayqa imaymana ayninakuy ima munasqakunapi ima k'itikunapi Perú suyu umalliqninkuna nisqan hina kananpaqmi.
- Perú suyupi COSUDE yanapayninqa 2011 watakamanmi unayanqa.
- Hinallataq, sapan wakichinakunaqa (sur-sur nisqa cooperación triangular nisqawan) llamk'akullanqam, hinam llapan tiqsimuyu wakichinapi antikuna suyumantaqa, Perú suyum llaphi tikraymanta, unumantawan mikuna waqaychanamantawan as allinta ruwanan kan. 
- Hinam qhawakun COSUDEp as asllamanta ayqikuyninpiqa (phasing out).
- 45 watantin COSUDEp masinkunawan allin chaniyuq yachaykunata aypasqataqa, haywarikullanmanmi tiqsimuyupi pay hina wakin llamk'aqkunamanqa.
- Hukpitaq, SECO nisqaqa, ruwaynintaqa aswantam Perú suyupiqa mast'arichinqa.
- Kunankama wakichinakunata purichispaqa, hinallataq ima yachaykunata hap'ispapas, kanman kaykunapi aswan tantanakuy "warmiqhari kaywan", "qullqi kaqta imaynata kamachikunman hap'ipanapaq chaywan” hinallataq "llaphimanta, energíamanta pachamamamantawan”, hinam aypasqakunapas allinta tupukunman, kaqllataq wakichina ruwaypas allinta wakichikunman.
-  3.2009 - 2011 watapaq Ayninakunapaq Imaymanakuna:
- Kamachiykuna aswan ruwakuy
- Perú suyupiqa, wiñarinapaq Suiza ayninakuyqa, unay watakunapi llamk'arisqanmantam yachaykuna hap'isqantam haywarikunman, chaynatam llaqta kamachiytawan qullqi hap'iytawan aswanta kallpachanman allin purinanpaq.
- Aswan ruwayqa, llaqtata kamachinapaq kallpachasqa kamachiykuna paqarinanpaqmi ruwakunman, chaymi imaymanakuna kaqpas allinta hap'ikunqa.
- Kaytaq astawan takyachikunqa, sichus qullqi wiñachiy Perú Estadoman allinta qullqichanqa chayqa, hinam imaymanakunapas llamk'achikunqa, ñataq llaqta wiñarinanpaq muyurisqa hina llaqta kamachiypas kikin llaqta kamachiq kananpaq ima.
-  3.1 Kuraq aypanakunawan ancha chaniyuq rimaykunawanpas.
- Perú suyupi Suiza ayninakuyqa, yanapananmanmi llaqta paqtachasqa hina wiñananpaq, llapan llaqta kamachiyninta kikinku kamachinankupaq hina, llaqta kaqninkunata kawsasqa hina hap'ipananpaq, kayqa allinpunim kanqa wakcha runakunapaqqa, astawantaq Antikunapi runakunapaq.
- Ayninakunapaq Imaymanakuna Suizawan Perú suyuwan 2009 - 2011 watakunapi apakunanpaq chanikunaqa, iskay suyukuna munasqan hinam ima ruwaypas apakun, kaytaq Política Nacional peruana para la Cooperación Técnica Internacional (2007) nisqapaq, hinallataq Cooperación Técnica Financiera wiñariq suyukunapaqpas(2008).
- Ayninakunapaq imaymana kaqqa, COSUDEp SECOp maypi kasqankup kamachiykunatam kasunku:
-  Perú suyu (Política Nacional para la Cooperación Técnica Internacional, 2007)
- Mikuna waqaychay
- Llaqtaman llika hina amachaqta awana, chayqa allipuni kanqa runap kawsanpaqqa.
- Lliw tiqsimuyupi llapan runakuna unu hap'inantawan, qhaliyachinatawan, tiqsichasqa ima tiyanapaqtawan waqaychanam.
- Ima qarqurisqa kayta, hinallataq ima sarunchaytapas chinkarichinam.
- Huñu wasimanta
- Kikin llaqta kamachisqa Estado, ch'uya llamk'aq allin llamk'aq kanantam aypana.
- Tiqsimuyupi paqtachayta aypanam, hinallataq qhasi kaytapas waqaychanam.
- Kamachiy, mast'arisqa hina kananpaqqa, yanapachikunmanmi purinanpaqqa.
- Runa wiñariy
- Lliw tiqsimuyupi chaninchasqa yachanata qukunanpaq waqaychanam.
- Llaqtap qhali kaynintawan mikhunantawan aswanta allinyachina, kayqa runap kawsaynin kallpachasqa qhaliyachisqa hina kananpaqmi.
- Kawsaq muyuq llallipakuy
- Suyu ukhupi llallipakuyta munapachinam, hinallataq llapankupaq allin llamk'anakunatapas waqaychanam.
- Pachamamap kaqninkunata kawsaq muyuq hinatam hap'ina hinallataq pachamamataqa waqaychanam.
- Suyupiqa, cienciatawan tecnología nisqatawanpas wiñarichinam.
- Perú suyu, tiqsimuyupi hantun qhatuchanaman haykunantaqa kallpachanam. 
- Suiza (2008, Wiñaq suyukunawan yanapakuymanta willanam)
- Wakcha kayta chinkachinapaqqa, atipanakunata yanapana.
- Kawsaq muyuq hinata wiñariyta waqaychanapaqqa, runakunap hinallataq huñuykunap kallpachaynintam ñawpaqtaqa qhawarinam, aswantataq yachachiypi, qhali kaypi, qullqi hap'iypiwan llamk'aypiwanpas, kaqllataq llaqta kamachiytapas kallpachananpunim.
-  Estadop wikch'usqan suyukuna, qhaprayaq awqanakuq suyukunam yanapanapaqqa akllakun. 
-Sasa kayta hark'apay, awqanakuyta thaniyachiy hinallataq astanakuytapas astachiy.
- Lliw tiqsimuyupi sapa suyupipas, aswantam pachamamataqa allin kananta qhawankuman, kaqllataq qhali kayta pachamamap kaqninkunapas hinallataq pachanmanta ima kallpachaqkunatapas.
- Llaqta kamachiy, huñu wasikuna sasayaptin (in case of bad corporate governance nisqa), qullqichaypi, llaqta kawsayninpi hinallataq pachamamap yupaychaynintapas hatun qhawayta churana.
-  Llaqta wiñarichiyta sumaq kananpaqqa, globalización nisqa kamarichiypim yanaparikuna.
- Lliw tiqsimuyup lluqllichayninta ch'ullalla hina huñuna, chaynan llaqtap wiñariyninpas purinqa.
- Sapan empresakunapas allin kanankupaq yanapanam, hinallataq hatun qullqichaytapas takyasqa hinam purichina.
- Llaqtap winariynintaqa muyuq hina kananpaqqa kallparichinam.
-  Aswan chaniyuq rimaykunata akllanapaqqa, kaykunam qhawarikunman:
- Kunankama yanapakuy apakusqanpi yachanakuna masichakuykuna ima, yanapaykunaman llamk'ay qukusqamanta, Suiza yanapasqantapas.
-  Tarinapaq hinaqa, kimsa munasqakunatam kay 2009 - 2011 Ayninakunapaq Imaymanakunaqa churakun:
-  Llaqta kamachina wasikunata kallpachanapaqqa, rimariytawan yanapaytawan mast'arinam pasq'asqa hina kamachiy allintapuni llaqtapaq kananpaq.
-  Wakcha llaqtakunapaq muyuq hina qullqi wiñachiy kanman llamk'anata yurichinapaq, chaynam llallipakuypas kallpacharikunqa kikin llaqtapi hawa llaqtakunapipas qhatuchay aypasqa hina kananpaq.
-  Pachamanta imay ñak'aykunatawan llaphi tikray ima ñak'aytawan apamuptinqa, chay qhapra kaytaqa pisiyachinam, hinallataq Mamapacha kaqninkunata kawsaq hinatam hap'ipanapas.
-  Yapasqa 3 kaqpim, kay rimaskunamantaqa wankita rikurichin.
-  3.2 Llaqta hunt'achiy
- Llamk'ayqa aswantan kunankamaqa rikuchisqa llaqtakunapim apakun:
- Cajamarcapi, Cuscopi, Apurímacpi hinallataq kay suyukunaman ima masichakuq ñanpi kaqkunapipas, hinam kay ñankunaqa mirachiqkunatam ruruchiqkunatam huñurin.
- SECO mana kikin llaqta hunt'arisqakunapi llamk'anam kaptinpas, kallpachakunmi huk ñanllaman puririnapaq, hinam ñawpamantaraq (COSUDE) hinallataq musuq (SECO) nisqapas allintam Lambayequepi, San Martínpi Arequipapipas ima, tantasqa hinam llamk'anku.
- Limapim sapan ruwayqa apakun, hinam aswanta llaqta kamachiykunapi p'ituychakunku. 
- Chaymi kaykuna kan:
- 1.1) Cajamarcawan La Libertadwan, Lambayequewan Piurawan hinallataq San Martínwanpas;
- 2.2) Apurímacwan Icawan;
- Cuscowan Arequipawan, Punopas hinallataq ichapas Junínpas
- Wakcha kay sinchipuni kaptinmi (75%), Apurímacpi llamk'ana kallpachayta munakuchkan.
-  3.3 Aypanakunawan hinallataq sapan munasqakunapipas llamk'aywanpas
-  A. Llaqta kamachiq wasikuna kallpachay
-  Lliw aypanakuna:
-  Llaqta kamachiq wasikuna ch'uyalla kamachiptin, hinallataq allintapuni qullqi hap'iptinpas, chaymi runa llaqtaqa derechonwan kuska hinallataq kawsananpaq tiqsisqa kaptinqa, ima kamachiypipas purillanqan.
-  Aswan ruwanakuna
- Aypanakuna
- Llaqta kamachiyta kallpachanam, ñataq mama llaqta umalliqpi, suyukuna kamachiypi hinallataq ayllu kamachiypipas.
- COSUDEqa, 2011 wata tukukuchkaptinpim tukurikunqa.
- Suyukuna kamachiypi hinallataq kikin k'iti kamachiypipas kallpachanam
- Wiñarinapaqqa allin qullqichay kamachinakunatam purichina
- Estadop kimsa podernikuta masichanapaqqa, ima llamk'aykunatam yuririchina
- Llaqta runa, kikin llaqta kamachiypi kamachinanpaqqa kallpachanam (empowerment), hinam atipakunman llaqta huñukunapas
- COSUDEqa, 2011 wata tukukuchkaptinpim tukurikunqa.
- Runap derechon yupaychasqa kananpaqqa Defensoría del Pueblo nisqaman yanapana
- Runap derechon yupaychasqa kananpaqqa, allin llaqta kamachiykuna yuririnanpaqmi yanapana
- Ayllu runakunapaq justicia paqtachasqa hina kananpaqqa, allin qhawarisqatam llaqtapi purinapaq kamarina
- Llaqtapaq qullqi hap'iy mast'arisqa hina kananpaqqa, qullqi hap'iy wasikunatam kallpachanam, chaynam takyasqa hina ima wiñariypas kanqa
- SECO, ruwakuyninpi (4a yapasqata qhawariy)
- Llaqta kamachiy k'ititaqa wakmantam kamarina, hinam wasikuna llaqta qullqi hap'iqkunapim kayqa aswantam apakunman.
- Llaqta kamachiq wasikunapi allin qullqi t'aqaytam kallpachanam, kayqa allin kanqa lliw llaqta wiñarinanpaqqa
- B. Muyuq hina qullqi wiñachiy
- Lliw aypanakuna:
-  Qullqi hap'iy allin takyasqa allin kamarisqa.
- Unayaq llamk'anata yurichina, hinallataq MYPEkunaman qullqi mañaspa kaqllataq lliw llaqtapi MYPEkunap llallipaynitapas Limapi lliw llaqtapi yaparichispapas, wakcha llaqta qullqi hap'iynintaqa yaparichinam (pro poor growth).
-  Hawa llaqtakunapipas MYPEkunap llallipaynintaqa purichinam kikin llaqtap imachakunawan yapaparispa, hinam Pachamamatapas yupaychanam llaqta kawsayninta qhawarispa.
- SECO, ruwakuyninpi (4b yapasqata qhawariy)	 
- OIT kamachiyninta qhawarispam unayaq llamk'anakunata yurichina.
- Lliw llaqtap hawakunaman qhatuchaynintaqa ñawrayachinam, hinam ima rurupas kawsaq hinata hap'ina, kaqllataq ima raytinpas ima puriypas muyuq hinalla kanman.
- Banco Mundialpa Doing Business nisqanpiqa allintam qhawarichikuna, kaqllataq Índice de Competitividad Global nispapipas (Global Competitiveness Index - WEF) 
-Qullqi hap'iq k'ititaqa kallpachanam, hinam lliw llaqtap qullqi hap'iyninqa waqaychasqa kanka, kaqllataq MYPEkuna kay puriyman haykunanpas atichikunqam
- SECO, ruwakuyninpi (4c yapasqata qhawariy)
- Qullqi hap'iq k'ititaqa kallpachanam (cajas de pensiones nisqakunata, regulación y supervisión bancaria, nisqatapas, hukkunatapas.)
- Qullqi hap'iypipas takyasqa hina kanman
- MYPEkunaman qullqi mañariypas allintam hatunyarunman, hinam kanman musuq qullqi mañakuy kamarikuptinqa
- Ñawpaqmantaraq papa tarpuqkunamanmi aswanta qhatunaqa kicharinkuman, kaqllataq Antikunapi chakra tarpuytapas, kawsaqta hinam allpataqa riqsichikunman
- COSUDEqa, 2010 wata tukukuchkaptinpi tukurikunqa	 
- Ñawpaqmantaraq papa tarpuqkunamanmi aswanta qhatunaqa kicharinkuman, kaqllataq antikunamanta ayllukunap huch'uy empresankunam aswantaqa huqarinkuman
- Kikin pachamanta papa kaqtaqa, yaparisqa chanintam riqsichispa mast'arina
- Runap musuq kamariyninta hatunyachina
- Pachamamap kaqninkunatawan Antikunamanta ima qura hamp'iqkunatawanpas waqaychanam
- Ima llamk'aypi suyup kamachiynintaqa wak suyukunawanmi haywarinakunam 
-MYPEkunatam kallpachana chay clusters nisqa hina pirqarisqa, kaqllataq sumaqyachina marco nisqatapas
- COSUDEqa, 2010 wata tukukuchkaptinpi tukurikunqa
- MYPEkuna allinta llamk'anankupaqqa kikin llatatam sumaqyachina
- Llaqta umalliqkunawan ima sapan runawan rimanakuytaqa apachinapunim
- Clusters nistantintam MYPEkunataqa yaparisqa yachiyuq hinatam purichina 
-ADCI nisqawan rimarispam huch'uy mineriataqa allin puriyman churana, hinallataq ayllu empresakunatapas chay know-how nisqantin Ministerio de Energía y Minas nisqaman haykuchinam.
- COSUDEqa, 2011 wata tukukuchkaptinpim tukurikunqa.
- Huch'uy mineriapi llamk'aqkunap qullqi hap'iyninta yaparichikunman kaqllataq kawsaynintapas sumaqyachikunmanmi llamk'ayninku allin ñanpi purichispa, hinam llamk'ayninwan ima allin yachaykunawanpas takyachikunman.
- Huch'uy mineria llamk'aypiqa, llamk'ay puriytam sumaqyachina, qhali kaytapas qhawarinapuni, kaqllataq Pachamama qhillichaytapas pisiyachinapunim.
- Awqanakuyman llaqtakuna mana haykunapaqqa, allintam llamk'anapaq k'itikunataqa t'aqakunman, chaynan ima awqakuypas pisiyanqa
- Wakcha llaqtakunamanta waynasipaskuna hamuqkunaqa, allintam llamk'ana k'itimanqa haykuchikunkuman 
-COSUDEqa, 2009 wata tukukuchkaptinpim tukurikunqa	 
- Aswanmi llaqtap kantunkuna k'itikunapi waynasipaskunap llamk'aynintaqa allinyachina
- Kuskanchanam munapachisqa yachanakunataqa mañakusqa llamk'aqkunawanqa
- CAPLAB unay llamk'ay yachasqantaqa kuraqyachinam
-  C. Pachamamap kaqtinkunata muyuriq hina hap'inapaq kallpachanam
- Lliw aypanakuna:
-  Pachamanta ima ñak'aykunatawan llaphi tikray ima ñak'aytawan apamuptinqa, chay qhapra kaytaqa pisiyachinam, hinallataq Mamapacha kaqninkunata kawsaq hinatam hap'ina (aswantataq unuta), chaymi tantarisqa hinam mama llaqtap umallin kaqllataq llapa suyu umalliqkunapas llamk'ankuman.
-  Manaraq pachamanta ima sasa kay hatariptin COSUDEp ruwasqanwan thaniyachina, hinam runa yanapaywan kaymanta ima kaqkunapas 2011 watapim tukurikunqa
- Pachamanta ima ñak'aykuna hatariqta ñawpaqraq qhawarinapaqqa, kallpachanapunim, kaqllataq ima sasa kayta pisiyachinapaqpas.
- Lliw llaqtapi pachamanta ima ñak'ay hatariqta thaniyachinapaqqa, ñawpaqqa rimanakuymi kanman (pacha kuyuqta ñawpaq qhawariykunata, qhispichiyta, primeros auxilios nisqatapas), suyukunapi (Cuscopi, Apurímacpi), kikin k'itipipas (Cajamarcapi).
- Pachamanta ñak'aynin hark'ayqa Suizap wakichinankuna kawsaq hina kananpaqmi qhawakunman
- Llaphi tikrayrayku ima sasakuna hatariqtapas thaniyachinam, hinallataq ñawpaqtaraqmi qhawachinam.
- SECO, ruwakuyninpi (4c yapasqata qhawariy)	 
- Ima haywariytapas yaparichinam hinallataq pachamama qhawaspa ima mirachiypaqa qullqi mañariyqa qukullanmanmi.
- Pachamamapi tecnologiakunata hap'ispa llamk'anaqa yurichikunman, hinallataq Suiza wasikunapas know-how nisqataqa astarinkuman, hinam energia nisqataqa aswanta kallpachinkuman kaqllataq kutiq energia nisqatapas (MDL) chay Protocolo de Kyoto nisqamanta.
- Wayra qhillichayta pisiyachinam 
-COSUDE nisqa:
- PRAL nisqaqa 2010 chawpi watapim tukukunqa; hinam tika ruwaq masikunaqa, musuq llamk'ay sur-sur sutichasqa 2010 watapi hatariqwan purinqaku.
- 
- Wayra qhillichayta pisiyachinapaqqa, runa llaqtam sunquchakunkuman kamachiykunata yurichinapaqpa (PRAL).
- Wayra qhillichayta pisiyachinapaqqa, ima tecnologia kaq yurinantaqa tanqarinapunim.
- Ura kaq suyukunapiqa ayninakuyqa haywarikunmanmi:
- Ima yachaytaqa haywarikunam hinallataq empresata ruwaspa ima yachaypas mast'arikullanmanmi (ISSEEL)
- Unu hap'iymanta, qhali kaymantawanpas lliw qhawariytam riqsichina:
- Infraestructuras nisqaqa, unu hap'iqkuna apaykachasqankumanta hinallataq yachay wasikunapi yachaqikunaman taqsakuyta yachachinamantapas
- Ñawpaqmantaraq COSUDEp llamk'ayninkunaqa (PROPILAS, SANBASUR, AGUASAN) 2010 wata tukurichkaptinmi tukukunqa.
- 2010 watapiqa musuq «Antikunapaq unuraykum lliw tiqsimuyu llamk'aynin” sutichasqa wakichinam qallarinqa.
-  SECO, ruwakuyninpi (4c yapasqata qhawariy)	 
- scaling-ups sutichasqa wakichina apakuypim Cuscopi Cajamarcapipas unu hap'iymanta lliw yachayqa ch'uyata hina riqsichikunman.
- Llaqta kamachiy wasikuna, llaqtap kantunkunapi unu hap'iymanta yachayniyuqkunataqa aswantam kallpachan, hinam mama llaqtap suyunkunapipas, kamachisqa hina kayninpim, kikillanta purichikunman.
- COSUDEp lliw ayninakuypa Musuq «Antikunapaq unuraykum lliw tiqsimuyu llamk'aynin” sutichasqa wakichina purinanpaqmi imayna llamk'ananta churana.
- Chawpi llaqtakunapi imaymana hatariqta qhapaqyachinam, hinallataq imaymanakuna llaqtaman huñu haywariqkunap ruwaynintapas paqtachanam.
- Pachanmanta Sach'a sach'akunata antikunapi ima kawsaqkunatapas waqaychanapaqqa, allintam mama llaqtap hinallataq suyukunap kamachiyninkunataqa purichina. COSUDEp suyu wakichinanqa 2011 watapim tukukunqa
-  COSUDEqa, 2011 wata tukukuchkaptinpim tukurikunqa.
- Llaqta kamachiq wasikunataqa (kikin k'itipi, mama llaqtapi suyukunapipas) pachamamapi kaqkuna kawsayniyuq kananmantam aswantan yuyaytaqa hap'ichina
- Antikunapi ecosistema nisqamantam lastarakunata ruwakunman, kayqa chaniyuq yachana hinallataq kanman
- Pachamamap kaqtinkunata imayna hap'iyta yachanapaqqa, aswantam antikunamanta llaqtap ñawpa yachaynintam chaninchakunman
- Wakcha antirunakunap llaphi tikrayman sayapakuptinkuqa, qhapra kaynintam pisiyachina
- COSUDEqa, ña Perú suyupi qhallariq wakichinan apakuptinmi, 2012 watapiqa kikin hinata tiqsi muyupaq haywarinqa
- Wakcha runakuna llaphi tikrayman sayapaynintam ñawpaqtaraq watukuna
- Llapan llaqtapi imayna llaphi tikrayman runa sayapakunanmantam lliw willakuq sistemaqa kamarikunman
- Llaphi tikray imayna kasqanta qhawarinapaqmi mallinakuna hinata ruwarikunman, chaywaymi ima yachapakuypas atikullanqam
- Qhapra kayta pisiyachinapaqqa, kamachiykunatam kamarichina kaqllataq ima ruwaytapas puriyachinam
-  Kimsa kuraq rimaykunata churaspaqa, Perú suyupi Suiza ayninakuyqa lliw aypanakunatan aypachin:
- Wakcha kayta pisiyachina hinallataq runa waqaychanatapas riqsichinam, kaqllataq mundo globalizado nisqamanpas allimanta allimantam haykuchinam.
- 7 yapasqapiqa wata qallariqmanta lliw wakichinakunam sinrisqa hina rikuchikunku.
-  3.4 Atipasqa pusanakuna
-  Kamachiykuna ruwakuynin:
-  Wakichinaqa, manaraq imapipas llamk'achkaptinqa, llaqta kamachina ruwakuyninpim aswantaqa chaninchan, ñataq kikin llaqta kamachiyninpi puriykachananpaq utaq llaqta huñukuna kamachiyman (empowerment) haykunanpaq, hinallataq ukpiqa, llaqta kamachiq wasikunapas allinta llamk'anankupaqpas qhawallanmi, ñataq runaq kawsayninpi allin kananpaq hinallataq runaq derechunpas yupaychasqa kananpaqpas.
- Hunkpiqa, kayqa mama llaqta umalliqkunawan suyukuna umalliqkunawanpas kamachiynakunatawan rimanakuytawanpas apakunman, hinam Poder Legislativowan Poder Ejecutivowanpas huk huñukunawanpas rimanakuspam apakunman.
- Hukpitaq, llaqta huñu tiqsisqakunatawan wak yanapasqa huñukunatawanmi ñawpaqtaqa yanaparina, kaykuna llaqta umalliqkunaman allinta ima mañakuytapas rimarinankupaq, hinam masichakuspa ima llamk'aypipas llamk'allanqaku.
-  Rimanakuywan masichakuykunawan:
-  Kamachiykuna ruwakuyqa hinallataq ima haywarikuypas allin paqtachasqa rimanakuytam munan, hinam apakunman llapan llaqta umalliqkunawan llaqta huñukunawan, llaqta runakunawanpas.
- Mayqin llamk'ayninpipas kimsa chaniyuq ruwayninpi wakichinaqa rimarinakuytawan huñunakuytawan apachin, mayqin Estadop ruwayninpipas masichakuy apakunanpaqmi llamk'an (kikin masichakuqkuna churasqanwan) hinallataq ima ayninaykuy apakunanpaqpas wakichillanmi.
- Yanapaqwan hawa huñu qullqi quqkunawanmi aswantawanqa muyuq hina qullqi wiñarinanpaqmi kallpachakunku.
- Hinallataq, musuq kallpachasqa masichakuykunatam huñurimunman, astawantaq Perú suyupi Suizamanta ONG nisqa kikin qullqichasqawan llamk'aqkunawan.
- Llaqta kamachiykuna rimariypiqa, yachaykuna hap'isqata COSUDEntinmi riqsichikuman.
-  atipachikuy (empowerment), kawsaypuray hinallataq runap derechunpas
-  Wakichinaqa llaqtap wakcha mana imayuq k'itinkunatam yanapan, aswantataq ayllurunakunata, warmikunatawan waynasipaskunatawan, kaykuna derechonkunamanta allinta rimarinankupaq, ima paqtachaytapas aypanallankupaq, llaqta ima haywariytapas chaskinallankupaq, hinallataq kikinku atisapa runa hina qullqichakunankupaqpas, kaqllataq llaqta kamachiypipas kamachiysinankupaq.
- Wakichinapiqa, astawanmi ayllurunakunap hinapunitaq llaqta kantunkunapi runakunap yachay kawsayninkumantaqa yachayta munanku.
-  Wakichina apakuptin sunqu churakuy:
-  Llaqta awqanakuy hatariptinmi wakichinaqa anchatapuni chay do no harm (awqanakuypa ñak'arichisqanta pisiyachiy) nisqataqa qhawapan, hinam imaymanarayku awqanakuy hatarpariptinqa thaniyananpaq hina yanapan.
- Rimanakuyta apachispam wakichinaqa kay ruwayta riqsichin.
-  Qhatuchanaman pusakuy:
-  Wakichinaqa, llaqta kamachiq wasikunawan sapan huñukunawan masichakunankutam yanapan, chaywantaq munasqa haywariykunatam aypanku, hinallataq qhatuchaypipas musuq mañakuykunaraykum llamk'arinpas.
- Qhatuchanaman haykunapaqqa, allintapunin ñanchakunman, hinam mana haykuqkunapas allillamantam kallpachasqa hina haykunqaku.
- Chay "wakcha wiñariy” (pro poor growth) sutichasqa hina qullqichakuyqa, chaninchasqa wakichina hinam Perú suyupiqa qhawakunman.
- Ayninakuq chaninchasqa llamk'ayninta pipas wakichin chayqa, kallpachasqa yanapayta chaskinku.
-  Llamk'ana t'aqanpa masichaynin:
-  Llaqta kamachiykunata ruwanapaqqa, kikin k'itipi mayqin suyupi llamk'asqamanta yachaykuna hap'isqatam qhawarikunman.
- Llamk'ay puriypi musuq chani rikuriqtam astawanqa hap'ikunqa, hinam mast'arisqa hina llamk'aypiqa apakunqa.
-  3.5 Kinray ruwaykuna
- Kimsa ruway chaninchasqakunapiqa, kay ruwakunamanta churakunamanta qhawarikunamanta ima kinray ruwaykunatam aswanta qhawachikunqa hinallataq allintam kallpachakunqapa:
- warmiqharimanta, kamachikuymanta (qullqichaypi) llaphimantawawan ima, hinallataq energíamanta Pachamamamantawanpas.
-  Warmiqharimanta:
-  Ima haywariymanpas warmi qhariwan kuskan hina aypanankutam kallpachana, hinapunin llamk'anapi llaqta kamachiypipas aswantam waynasipaskunatapas yanapana.
- Tarisqakunaqa ruwarikun qhawarikun hinallataq tupsichikunpas sapan watayuq runakunapaq hinallataq warmiqhari kanankuta qhawarispapas imam.
- Masichakuq llamk'aqkunamanmi aswan chanitaqa churana, hinam kaykunaqa mayqin wakichinakunapi kaspapas warmiqhari allin kananpaqmi allin huñu kamachiykunatam churanqaku (Gender Mainstreaming).
- Huk qhawaypitaq, llapa wakichinakunam qhawarisqa hina kankuman, kaqllataq suyu sistemankunapi ima warmi qhawarikusqantam rikukunman, hinam Perú suyupi warmi kawsaynin huknirasqantaqa qhawarikunman (llapan suyukuna kamachikuyninpi CEDAW yuyachaspa).</f3>
- Hinallataq, ima wakichina qullqichaypipas warmiqhari ruwanantam rikuna, hinam warmikuna ayllunkuta waqaychasqankutapas chaniyuqta hina yupakunman.
-  Kamachiy:
-  Llaqta kamachiq wasikunatam lliw llaqta kawsaypi puriqkunawan huñurikuspan, allin llamk'anankutam munakun.
- Pichqa tiqsiq chaninchaykuna:
- Sapan mit'a yanapanapaqqa, kaykunata qhawapaspam wakichinaqa allinta ruwakunman: alli qullqi hap'iymanta willakuy, ch'uya kay, ama sarunchana, ruwapakuyman allin ruwaywan ima.
- Hinam kay ruwaypiqa, masichakuq huñukuna allin puriyninkupas sumaqta takyachikunku, hinam COSUDEp SECOp kamachiyninku churasqatapas hamut'arikunmi.
- Kikin llaqtapi allin kamachikuykuna yuririqtaqa, sapan suyupi sapan mama llaqtapipas haywarikunmanmi.
- Qullqi hap'iypi kamachikuykunaqa allin kamarisqa hina purinantam munakun (qhatuchaypi), hinam kikin llaqta kamachiywan kanman, hinallataq chay globalización wiñariypi llaqtakuna kamachiywanpas.
- Kayqa allinpuni kanman llapan suyukuna qhatuchay ñanpi masichakunankupaq, hinam kayqa allinmi kanqa qullqi wiñariypi purinapaqqa.
- Kay machiykunaqa Estado kamachiypim samarin (qhatuchaykunapi, sistema matichiqpi, qullqi qhatuchaypi, hukkunapipas.), hinallataq empresakuna llamk'ariyninpipas samarinmi ch'uya kayninpi, umalliqkuna puriyninpipas, hukkunapipas.).
- Llaqtapi qullqi hap'iy allin kananpaqqa, SECOqa llapan llamk'ayninwanmi kay ruwaykunataqa kallpachanman, hinapunim kamachiykunaqa takyasqa kanman, empresakuna ima llaqta wasinkupas hawa kamachiywan hinam purinkumanpas, ñataq ch'uya hina kaspa, qullqi yupasqata hina quspa (accountability), ima ruwaytapas takyachispa.
- Hinallataq, kay chanichasqakunaqa ima millay ruwaytapas hark'arinqapunim.
-  Llaphi, energiawan pachamamawan ima:
-  Kawsasqa hina kanapaqqa, pachamamap kaqninkunaqa ancha waqaychasqam kanman, chaymi hamuq pachakunapiqa ancha qhawarisqam kanqa.
- Kimsa rimaypi "pachamamap kaqninkuna kawsasqa hinam hap'ina” qhawachisqa hinam, Perú suyupi qullqi hap'iypiqa utqaytam wiñarichkan, chayraykum pachamamap kaqninkuna sinchitapuni hap'ichikuspa qhillichachikuspapas millay kaqkunatam llaphipaqqa apamunqa.
- Hukpiqa, pachamama sinchi qhillichasqanraykum Perú suyuqa, ancha ruwaykunatam thanichinanpaq yuririchichkan (tecnología moderna nisqata hap'ispa).
- Qullqichay k'itipiqa, qhawana panqaqa anchatapunim ima huñupipas hatun tupuchiqkunata churan, hinallataq pachamamapi ima wakichinakuna ima ruruchiykuna allin kananpaqpas ima tecnologiakuna hatariqtam yurichin, kamachiykuna kallpachasqa hina kananpaqpqa qhawarinam.
- Qullqi qhatuchaykuna hap'ispaqa, kinray ruwayqa ancha mast'arisqa kanman, hinam yapachasqakunawan ñanchasqakunawan kaspapas kanman, hinallataq allin tecnologiakunawan purichispapas allin riqsichisqam kanman.
- Hukpitaq, Perú suyuqa qhaprayaq hinam llaphi tikraymanta sayarin, aswantataq anti anti wakcha k'itikunapiqa.
- Sapa kutin sinchitapuni llaphi tikrayrayku ñak'ariykuna hatariptinmi Antikunapipas wak suyukunapipas runakunaqa muchuyunku.
- Chay tikraykunaman llaqta qaprayayninta pisiyachinapaqqa, sapan wakichina apakuqwan, aswan chaniyuq hina wiñarinapaqqa chaypunim qhawarikunman.
-  3.6 Kamachiqpa ñanninkuna
- Thaniyachina, ñanchanawan (alignment) kamachikuywan (ownership):
-  Mama llaqta ukhupi, llaqta kamachiq wasikuna huknirayanankupaqraykum wakichinaqa allin kallpanta churan.
- Hawa suyukunamanta ayninakuy chayananpaqqa, Perú suyup tawa llaqta kamachiyninpim ancha chaniytaqa churakunman:
- Llaqta kamachiy wasi, atipachina, runap wiñariyninwan waqaychananwanpas.
- Mama llaqtap kamachinankuman haykunapaqmi masichakuqkunaqa kamachakunkuman (ownership), hinam wakichina ruwayninpiqa imapas apakunman.
- Kunankama wakin quqkunawan (Banco Mundial, ONU, GTZ, ACDI) ima thanichiykuna apachisqapiqa, aswantapunim llamk'akuchkan.
- Musuq wakichinakuna apakunanpaqqa, achkha masichakuqkuna qullchichasqankuwanmi (basket fundings) ruwakuchkan.
-  Aypanakunaman pusakuy:
-  Ayninakuna aypanakunaman pusakunanpaq (ownership), ñanchayman pusakunanpaq (alignment), thaniyachiymanwan kamachakuymanwan pusakunanpaqpas, CADpa pichqa chaninchasqakunatam ruwan.
- Ima kaqkuna hap'iypiqa, allin llamk'aytawan imaymanakunaman pusaykuytawanmi ancha chaniyuqta hinaqa qhawakun.
- Yachasqakunap kamachiynin:
- Wiñarinapaq Suiza aynakuyninpa kamachiykunanta churakunanraykum wakichinaqa yachanakunatawan rimarinakuytawan aswanta kallpachan.
- Yachanakuna haywarinakuypiqa, Anti k'itikunap kawsaynitaraqmi qhawakun, hinallataq ñawpa yachaykunawan ñawpa runa huñukunawan masichakusqankupas qhawarinkunraqmi.
-  Q'iwinalla:
-  Hatun kamachiykunap marco nisqanpi purinapaqqa, wakichinaqa ancha q'iwinalla kanantam mañakun, hinam ima kaqkuna hatariptinkupas allin hap'irispam llamk'arillakunman.
-  4. Ima kaqkuna
- 4.1 2009–2011(2012) watakunapq qullqichanapaq marco nisqa 
- Ima kaqkunata hap'inapaqqa, Parlamento Suizo nisqa kamachiykunapim ima qullqi mariypas samarin.
- Perú suyupaq qullqichayqa, qaya pachakunamantaqa anchatawanmi yaparinku.
- Ayninakuy unayayninpiqa, kimsa llamk'ayninpim mayqin wakichinapas sapan wiñariy t'aqapim puriyunqa.
- Kikin llaqta kamachiq wasikuna kallpachakunankupaqqa, COSUDEp qullchichasqanwan wakichinakuna purinanpaqmi ruwakun, astawantaq ruwaykuna masikunaman astakunanpaqpas ruwakun.
- Wakichinakuna qallariq watakunapiraq kachkaptinku, chayraq ruwachikuchkaptinkupas, manam imayna kawsananmantaqa yachakunraqchu.
- SECOpiqa, allichanapaq musuq ruwaykunatam hatarichikun, hinallataq wakichinakunata yurichinapaqpas llamk'arikuchkanmi (llaqtap qullqichayninta kallpachakuchkan).
-  Muyuq hina qullqi wiñachiypiqa, COSUDEp wakichinankutam haykuchikunqa, kaykunataq manam sinchi sasachakuqchu kanqaku.
- Wakin achkha wakichinakunaqa ña tukukuyninkupiñam kachkanku, hinam kuraq ruwayqa, llaqta masichakuq huñukunamanmi llamk'ana astayqa kachkan.
- Wakichinankunataqa, SECOqa anchatapunim imaymanakunapiqa mast'arichkan (hawa llaqtakunapi MYPEkunap llallipaynintaqa purichispa, kaytaqa kikin llaqtap imachakunawan yapaparispam purichichkan, hinallataq MYPEkuna allin purinanpaqpas, qullqichaynin muyuq hina kutimunapaqpas kallpachaspa).
- Pachamamap kaqninkunata waqaychaypiqa kawsasqa hina imantapas hap'iypiqa, SECOqa runa wiñarispa pachamamama millay ruwasqankutaqa pisiyachillanqam, hinallataq llaphi tikray imanasqantapas thaniyachillanqam, COSUDEtaq, llapa tiqsimuyupaq chaniyuqkuna wakichinamanmi wakichinantaqa pisiyachinqa, kaykunataq llaphi tikrayman yachakuqkunapi hinallataq allin unu hap'iypi imam samarinqa.
- COSUDEp wakin wakichinankuna qullqichasqanqa 2011 watapim tukurikunqa.p
-  Parlamento suizop sapa wata hayk'a qullqi kamachisqanpim ima wakichinakuqa qullqichayqa churakun.
- Wakichinakuna allin akllarikuyninta allin wiñarichikuyninta qhawaspam COSUDEwan SECOwanqa 2009-2012 watakunapaqqa qullqichankuqa (kayqa hunu francos suizos qullqipin qullqichakunqa):
-  Chaniyuq ruwaykuna
- Llaqta kamachiq wasikuna kallpachay
- Muyuq hina qullqi wiñachiyta kallpachay
- Pachamamap kaqtinkunata waqaychana hinallataq kawsaq hinatapas hap'inallam
- Llapan
- Runa yanapay
- Lliw wakichinakuna (llaphi tikraywan unuwan ima)
- 2009-2012 watapaq COSUDEp qullqichayninqa kaykunam:
- Iskay kinrayuq wakichina
- Runa yanapay
-Lliw wakichina
- 4.2 Runakunapaq ima kaqkuna
- Limapi Suiza Ayninakuypa Oficinanpiqa, kay sutichasqakunam llamk'anku:''llaphi tikraypaq'' ''unu quypaq'', huk coordinadorwan coordinador suplentewan coordinador adjunto nisqawanpas, La Paz llaqtapi runa yanapanapaq lliw suyupi llamk'arinampaqpas huk coordinador adjunto nisqam llamk'an.
-  Kay llaqtapi llamk'aqkunaqa chunka kimsayuq runakunam kanku, tawa wakichinap umallinpi llamk'anku, qullqi yupaypitaq kimsa, yanapakuqkunataq kimsa, imaymanakuna yupaypitaq kimsa.
-  SECOp wakichinankuna may llaqtapipas mast'arikuyninqa, chayraymi llamk'arikuchkan.
-  2009-2012 watakunapiqa, Limapi Suiza Ayninakuypaq Oficinanqa, kay ruwaykunapim llamk'anqa:
- COSUDEp iskay kinrayuq wakichinanta tukuchiy, kaykunatataq kikin llaqtap huñumasinkuna takyasqata muyuqta ima hap'inankupaq astachiy, hinapunim wiñarinapaq ayninakuy wata watantin yachanakuna aypasqankutaqa kuraqchana.
- Ancha yachasqakunatawan payman masichakuqkunatawan SECOp oficinanman astachiy.
- Qhipa killakunapi chaniyuq ruwaykuna akllasqatam SECOp wakichinankunapiqa mast'ariysina hinallataq musuq wakichinakunatapas ruwallaysinam.
- Kay "Llaphi tikrasqankuman yachapakuy” hinallataq "Unu allin hap'ipay” ruwaykunapim, COSUDEp tiqsimuyupaq llamk'asqakuna qullqichasqantam qhawarina/takyachina.
- Ayninakuypa oficinanta wisqanapaq wakichikuy hinallataq Limapi Suizap embajadanman llamk'aqkunata astachiy.
-  Ayninakuypa imaymanankunataqa kimsa watapim purichikunqa.
-  5. Imaymana atipanakuna churakusqanta qhawariy
- 2009-2011 watantin sasachakunata wasapanapaqmi kay qhawarinapaq sistemaqa ruwachikun.
- Huqpiqa, wiñarinap muyuyninta qhawarinapaqmi, hinam willakuq sistemakunam kaypaqqa allinmi karan.
- Hukpitaq, wakichina churakusqapim kay aypanakunaqa machkhakun (kay kikin chaniyuqkunapi):
- "política puriypi”, "aypasqakuna takyachiypi”, "ima ruwakuy thanichiyninpi” hinallataq kamachikuypipas.
- Hinallataq, wakichina churachikusqantapas chiqaychakunqam.
- SECOp wachinankunata mast'arinapaq kamachiykunaqa SECop atinankunapim Perú suyu wiñarinanpaq qullqi yanapakuy rimaypim kachkan (3 phatmapi 4 yapapasqata qhawan).
- Kay atipana munasqakunaqa, 2010 watapaq marco nisqa qhawariypim Perú suyuwan kuska chaninchakunqa.
- Agenda de Acción de Accra (Agenda for Action of Accra) nisqa ruwayninpiqa, qhawasqa kanchakunatawan, chani tupuqkunatawan anchataqa chaninchanku, kaykunataq kikin llaqta sistemakunapi hap'isqanmi, hinallataq kay willaykunataqa huñuq quqkunan haywarinqaku.
- Hinallataq, qullqita ama sinchita mañakunanpaqqa, pisi willayuq qhawaq sistematam ruwakunqa, ichaqa kaykunaqa atikullankumanmi ruwachiytaqa (6 yapapasqata qhawan).
-  Yapapasqakuna
- 1.Perú suyupi wakcha kay kasqanmanta
- 2.2004 watapi 2008 watapipas wakcha kay wiñarisqanmanta
- 3.2009–2011 watakunapi Ayninakuypa Imaymanankunap chawpinkuna
- 4.SECO wakichinankuna:
- Llaqtap qullqin kallpachay
- Sapam qhatuchaqkunap hawa suyukunapi llallipakuynin
- Qullqichaq k'itin kallpachay
- Pachamamawan llaphi tikraywan
-5.Perú suyu at a glance
- 6.Qhawaq sistemamanta huch'uy willaynin
-7.2009 watamanta kuraq wakichinankunap sinrin
- 4 yapapasqa
- SECOp wakichinankuna
- 4A Llaqtap qullqin kallpachay
- Ruwakuy:
-  Llaqtap qullqin apaykachayqa, ancha chaniyuqmi llaqta kamachiyta purichinapaqqa hinallataqmi wiñariypi munasqakunata aypanapaqpas.
- Qullqi kasqanllata hap'iypas, imaymanakuna kasqata t'aqapaypas hinallataq llaqta haywariykuna allin kasqanpas, ancha munasqapunim llamk'ana allin purinanpaqqa.
- SECOp kimsa hatun llamk'ayninqa kaykunapim qhawachikun: llaqtap qullqin hap'iypiqa, ch'uya hina chaninchakuypi t'aqapakusqanmantapas allin qhawachikuypi, kaqllataq musuq hukniraqkuna hamunanpaqpas allin marco ruwachikuypi, hinallataq masichakuqkunap kay atipanakunaman yanapayninkupipas qhawakullanmi.
- Llaqtap qullqin hap'iypim SECOqa rimarinqa, ñataq chay huknirachiqkuna imayna kasqanmanta mayma risqanmanta ima, hinam Programa de Gastos Públicos y Responsabilidad Financiera (PEFA) sutichasqa llamk'asqanta hamut'aspa kaqllataq aynikuq masichakuqkunawan rimarispapas rimarillanqam.
- Kay hamut'asqamantawan, SECOp allin kasqata qhawaspawan allin yachasqanta rikuspapas, hinallataq gobierno hukniraykuna munasqantawan rikuspam, chayraq ruwaykuna tecnico yanapay munasqakunatawan allin ruwaykuna wakichinaman haykuqkunatapas akllakunqa.
- Hinallataq, wak qullqichaq masichakuqkunawan kuskam, wakichina ruwakuytaqa hamut'akunqa.
- Kikinllataq, mast'arichiypiqa huklla hina kallpachakuytam machkhakunqa, aswantaq infraestructuras nisqakunapi.
-  Wasapanakuna:
-  90 watapi unay pachapaq hatun huknirachiy ruwakusqanmantaraqmi, hatun qullqichay purichiypiqa Perú suyuqa allintañam yacharun.
- Ichaqa, takyasqata hina qullqi t'aqachiyqa, manam pakanmanchu Perú suyup kamachiyninkuna mana allin kamachisqantaqa nitaq llaqta haywariykuna sinchi millay kasqantapas.
- Hatun mast'ariyman chayanapaq ñanqa mana allinchu, kayqa wakmantam may llamk'anapi allin kananpaqqa takyachikunmanmi, kayqa suyup sullk'a t'aqayninpi kuraq t'aqayninpi rak'ikuspam apakunman.
-  Ñawpa ruwaykuna
- Allin kamachiyta kallpachana, hinallataq llaqtap qullqintapas allintam chawpipipas mast'arikuyninpipas kamachinam.
- Qullqi kamachiyta allinchay (qullqi haykusqanmantawan lluqsisqanmantawan).
- Qullqi hap'iypi ch'uyalla hina kananpaqqa, tecnico yanapaytam quna, kaywanqa musuq punkukunam kicharikunqa.
-  4B Sapam qhatuchaqkunap hawa suyukunapi llallipakuynin
-  Ruwakuy:
-  Política kawsaypi, institucional nisqa kawsaypi empresarial kawsaypipas hawa suyukunapi qhatuchanap hatun mast'ariytam haykuchinam, astawantaq MYPE llapan suyukunamanta waskarchakuq imaymana yapakusqanman haykunanpaq.
- Hawakunapi qhatuchanapaq Estrategias Nacionales nisqapi ("PENX 2003-13") hinallataq Turismo nisqapipas ("PENTUR 20082018"), hinallataq llamk'ay mast'ariy apakuchkaptinpas, SECOqa kay akllasqa llaqtakunapi Arequipapi, Lambayequepi, Cuscopi, Junínpi, San Martínpi imam hawakunaman qhatuchanankupaqqa llamk'an.
- Qhatuchanaman yanapakuq hinaqa, sapan runa qhatuchaqmanmi yanapakunman, hinam k'iti qhatuchanantaqa allinyachikunmami, astawantaq kikin ayllunpi suyunpi ima.
-  Wasapanakuna:
-  Ñawpaqta hinaqa, Perú suyup qhatuchayninqa Lima llaqtapin qhapaqchakun, kuskanllataq hina wakin llaqtakunapi Icapi Lambayequepi ima.
- Pachanmanta imaymanayuq kachkaptin hinallataq pachamamamanta kaqniyuwan kaspapas, kaqllataq suyup wichayninta chawpinta uranta ñanchasqaña kachkaptinpas, llaqtakuna wiñariyninqa qhipakuq hinam kachkanku, kaytaq sapan llaqta kamachiq wasikuna mana allin llamk'aptinkun chaynataqa rikurin.
- Kayna kaptinmi, suyu kamachiq wasinkunamanta munasqata hina tarinapaqqa, llapan huñukuna ñataq mama llaqtamanta, suyukunamanta, llaqtap wasinkunamanta hinallataq sapan runa huñunkunamantapas tantanakuyninkuna kallpachaspam chulla hinalla kaytam machkhakunman. 
-  Ñawpa ruwaykuna
- Allin yapachasqa chaniyuq imaymanakunatam hawa llaqtakunamanqa qhatuchana, aswantataq kay hina t'aqapi unayaq imaymanakunataq:
- Pachamamap yupaychan, pachanmanta imaymankuna muyuq, allin qhatuchay (fairtrade) hinallataq pachamamap kaqninkuna.
- Destination Management Organization (DMO) sutichasqata qhawaspam hawakunaman qhatuchaytaqa mast'arina, kaytataq hawakunamanta watukuq runakuna hamusqankutam muyuriq hinata purichispam kallpachakunqa.
- Suyup ukhunpim kay haywariykunataqa munapachina: imaymanakuna kaqmanta, imayna ruwakunamanta, ima chani aypanamanta, qipichaymanta, arancelarios nisqakunamanta, marketing nisqamanta, yuyaysapa qhatuchanamanta hinallataq Responsabilidad Social Corporativa (RSC) nisqamantapas.
- AELC sutichasqawan Perú suyuwan TLC nisqapi puriyqa chaninkunamantam qhatuchana willaykunataqa allinta kallpachakunman (OMC nisqap kamahiykunamanta yachayachiy, propiedad intelectual nisqamanta, llallipakuymanta derechokunatawan, hukkunatawan ima).
- Mast'ariypiqa, ima trámite nisqaqa utqayllata purichikunman (empresakunata qillqachikuypi, ima qhariypi, hukkunapipas).
-  4C Qullqichaq k'itin kallpachay
- Ruwakuy:
-  Ñawpa qhawariypa tarinanqa, qullqichaq k'iti yanapaynintam aypananmi.
- Hamuq pachakunapi llaqta umalliqkunawan rimariyqa, maypi yanapakuyta munasqatam riqsichikunman, kaytaq SECO llamk'asqanpim haykunman.
- Qullqichaq wasikunamanmi kallpachakunqa, chay ruwaypitaq qhawapaq wasikunatawan hinallataq bancokuna paqtachaytawanpas kallpachillakunqakum.
- Suiza huñukunawan allinta masichakuspam técnico yachaykunataqa llamk'arichinam (HEID Ginebrawan, Swiss Finance Institute nisqawan hinallataq Swiss Financial Analysts Association nisqawanpas).
-  Wasapanakuna:
-  Perú suyupa qullqichaq k'itin allin wiñarisqaña kaptinpas, qullqichay haywariymanqa Limawan wak suyup llaqtankunawanqa manam kikillatachu aypanku.
- Hinallataq MYPEkuna kamachikuynintapas kallpachanallam, kaqllataq pisi qullqi mañakuq wasikunatapas (IMF) kallpachanallanpunim.
- Hukpitaq, capitales nisqapaq qhatunaqa manaraqmi allintachu wiñanraqchu, chaymi llapa llaqtapi empresakunap cotización bursátil nisqaqa wakin empresakunapaqmi kachkan.
- Kayna kaytaq, manam cajas de pensiones nisqapiqa sinchitachu qullqitaqa waqaychinchu, chay muchuymanta urmariymantapas pisi ñankullatam lluqsinapaqqa haywarin.
-  Ñawpa ruwaykuna
- IMF nisqakuna muchuyman urmariynintaqa aswantam waqaychana (qullqichaypi purichiypipas ima).
- Musuq qullqichaqkuna hatariqtaqa, yanapanalla allin purinanpaqqa.
- MYPEkuna capitalniyuq kanankupaqqa yanapanallanpunim.
- Qullqichaq sistemata allin qhawarisqa allin kamachisqa kananpaqqa kallpachanallam (urmariymanta qhawana, qullqi kananmanta qhawana).
- Qullqi purichiy k'iti, aswan allin kananpaqqa, ancha yachayuq runakunatam yachachina. 
-4D Pachamamawan llaphi tikraywan
- Ruwakuy:
-  SECOqa, pachanmanta ima kaqkunata hap'ispam ima ruruchiytapas purichin, chaymi kikin kallpachay kasqawan imatapas tanqarin, chaynam llaphi tikray ama sinchiyananpaqqa ima qusñikunatapas pisiyachinmi.
- Infraestructura nisqa qullqichaypi SECOqa, llaqtakuna sunqunpi wasi hatariykunaqa runa kawsanallanpaq ruwachikuyllatam yanapan (eco), qhawarinapaqqa, wiñariq llaqtakunapi Chiclayopi Piscoṕi hina.
- Kay ruwaykunaqa, Llapankupaq Unu sutichaq wakichinapim haykun, kaytaq llapa runakunapaq unu t'aqaymanta qhali kaymanta llamk'aypim COSUDE yanapaynintaqa chaskikun.
-  Wasapanakuna:
-  Hukpitaq, Perú suyuqa qhaprayaq hinam llaphi tikraymantaqa sayarin, hinallataq pachamama kaqninkunata mana yupaychasqa hina hurqukuptinpas.
- Kikinllataq, suyupi pachamamap sapan kaqninkuna waqaychanaraykum runa llaqtaqa kawsaqta hinam hap'inkuman, hinallataq muyuqta kawsaqta hina hap'inapaqqa utqaylla yachachina kachkan.
- Chawpi llaqtakunapi infraestructura urbana básica nisqamantaqa, sapa kuti antikunamanta chala llaqtakunaman runa astakuptinmi aswan chaniyuq hinaqa rikurichkan, chaymi servicios públicos nisqaqa manam runa qullqichaymanpas nitaq tećnico nisqa munasqamanpaschu aypan (estandares ecológicos nisqa), kaytaq hamuq pachakunapiqa millay kaytam runakunapaqpas, pachamamapaqpas hinallatas qullqichaymanpaqpas apamunqa.
-  Ñawpa ruwaykuna
- Pachamamap kaqninkunataqa sumaqta hap'ina hinallataq sector industrial nisqapiqa energiatapas llaqtapi CPC nisqantin hap'ina (ch'uya mirachiq k'itikuna), hinallataq musuq tecnologiakunawan ch'uyata llamk'arinapaqqa, sumaq qullqi manukuypas kallanmanmi (green credit lines).
- Energias renovables nisqakuna allin hap'isqa kanapaqqa, imay kananta imayna purinanta unanchatam churakunman.
- Perú suyu llaphi tikrayman allin sayananpaqqa kamachiynintam yanapana, hinallataq chay Mecanismos de Flexibilidad del Protocolo de Kyoto (MDL) nisqawan purinanpaqpas yanaparinallam.
- Wiñariq llaqtakunapi Chiclayopi Piscopi ima, runa kawsananpaq wasi ruwakuytam yanapana, hinallataq llaqta haywariq wasikuna ruwakunanpaqpas.
- Pachamamata waqaychanapaqqa tecnologías medioambientales nisqamanta yachaykunataqa, Suiza huñukuna EMPA nisqa, hatun yachay wasikuna sapan runa huñukunamantapas llapan yachasqankutaqa hayqarillankumanmi.

dw_2019.txt

@@ -1,854 +0,0 @@
-Academia 'Deutsche Wellep' 2009 wata  hatun willaykuriynin
-Wiñarquymantawan miryukunamantawan 
-2009wata  hatun willaykuriy
-Wiñarquymantawan miryukunamantawan 
-Miryukunaqa sinchi allinmi runakunaq wiñananpaqqa: yanapanmanmi democratización nisqataqa, kallpachanmanmi huñukusqa runakuna rurakuyta hinallataq runachakusqap rinanpaqpis ñanchantaq, llapan tiqsimuyupi, kawsanap tiyayninpipis,  hinallataq sapa p'unchaw yachay hap’iqaypipis. 
-Kayqa wakcha llaqtakunapaqtaq postconflictoyuq, maqanakuq utaq hatarichkaq llaqtakunapaqtaqmi.
-“Wiñarquymantawan miryukunamantawan”  nisqa Tiqsimuyu mapaqa imakunataq DW-AKADEMIEp llamk’ayninmanqa  imanan chayta kunan pacharaq rikuchin llapan suyukunapi, hinallataq chayqa llapan tiqsimuyup llaqtankunapi miryukuna wiñarqunanpaqtaq  chawpi kaq willakuy qunanpaqtaqmi.
-RUNA WIÑARQUNA
-Runap wiñarquypa puriyninmantam  rikuchin.
-Imanakumantawanpas Producto Interno Bruto per capita nisqatawan kawsaypa kuskanchasqantawan llaqtachaqpa yachakuynintawan chaskirquntaq.
-PRENSAP QHISPISQA KAYNIN
-Prensap unanchanqa   electrónico miryupi qillqasqa miryupi prensap qhispisqa kayninpa puriynin qhawachin.
-Tapuykachaypa kayninqa rimaypa qhispisqa kaynin runa kay ririchum. 
-K’ANCHAPANAPI
-DW-AKADEMIE nisqap wakichinkunap churariyninmanta akllasqa llaqtakunatam rikuchikunku.
-Allin kallpachayta sut’ichanku wiñarquypa puriyninmanta, prensap qhispisqa kayninmanta, internitpa apaykachakusqanmanta, libertad política nisqamanta kikin llaqtapi maqanakuy kasqamanta ima.
-LIBERTAD POLÍTICA NISQA
-Democraciap puriynintawan  libertad política nisqatawan tupun.
-Hukkunamanta,  pakasqa kayniyuq qhispisqa kayniyuq akllaykuna, llapanpaq akllayman riynin, qhispisqa hina niriymanta ririchu chaykunam unanchakunaqa.
-MAQANAKUYKUNAP TUPUNAN
-Llaqta ukhupi chiqninakuykunata rikuchin.
-Tupunaqa  suyukunap sipinakuypawan chiqninakuypawan  kayninta rikuchin.
-Istaruman thuñichiykuna, manchachiq awqap phawaykuy, chiqninakuykunata  chinkachinapaq allichay allin yuwasqam.
-INTERNET APAYKACHAY
-Internet apaykachakunanpaqqa yanaparintaq hinallataq runachakusqakuna imaynatas internetpi willakunakunkupas yachakunkupas chaytami qhawachinllataq.
-DW-AKADEMIE
-Huk qhawaynin
-DW-AKADEMIE nisqaqa Deutsche Wellep tiqsimuyu chawpinmi. Chayqa miryukuna wiñarqunanpaq miryukuna yuyaychananpaq hinallataq willay apaq yachaysinanpaq.
-Masichakuqninkumanpas tiqsimuyupacha hamuq rantiqkunamanpas yachaysiymanta yuyaysiymanta hatun wakichinata qun.
-MIRYUKUNAP APAKUYNIN
-Raryu, tilivisyun, internet miryukunapi willay apaqkunapaq, allinchariqkunapaq, apaykachaqkunapaq yacharquchiqkunapaq ofertakuna.
-Yacharquchiqkuna wiñachkaq llaqtakunamanta hamuq miryukuna kamayuqkunata yachaysin, hawamanta raryukunap umalliqninkunata apaykachakuymanta yuyasyillantaq.
-INTERNATIONAL MEDIA STUDIES NISQA
-Master interdisciplinario y bilingüe con orientación internacional nisqa.
-Curriculum nisqaqa mediokunapwan desarrollopwan yachanakunatapas, periodismo, ciencias de la comunicación nisqapwan administración de medios nisqakunapwan yachanakunatapas huñun. 
-MIRYUKUNAPI  YACHAYKURQUY
-Chay ofertakunaqa kamayuqkunap mundo económico, científico, político, asociaciones y administración nisqamanta umalliqkunap munayninpaq kamasqam.
-Llaqta kikinpi icha hawa llaqtapi sut’imanta qhawachinakunapaq riq runakunata wakichinkutaq, llaminapaq hina conocimientos interculturales y geográficos nisqata willamunkutaq.
-SUNQUMANTA HAYWARIY 
-Tiqsimuyupi willay apaypaq miryukunamanta yachaysiy waynakunapaq.
-Mama simip alemán waynakunapaq voluntario servicio, Deutsche Welle nisqa  tiqsimuyuq llaqtankunapi sunqunmanta llamk’aysiyta qun, chayri Deutsche Welleqa llamk’achkan chay k’itimanta hamuq  willay apaq waynakunapaq wiñarqusqam.
-Qallariy
-Huk kutis yachasqa diplomáticotaq español qillqaqtaq, Salvador de Maradiaga y  Rojo (1886 -1978), nispa nirqan "kusqan libertadkunaqa prensap libertadninmantam".
-Hinaspa kunan p'unchawkama miryukunam llapan tiqsimuyup llaqtankunapi principios democráticos nisqata Estado de Derecho nisqata allinta sayarispa tanqan.
-Yachay apaqkuna sasa rurasqakunata yachachiptinku hinataq achka llaqtap runakunam hap’iqaspa chay yachaywantaq allintam yaykuptinku, miryukunaqa runachakusqa riyninta tanqanku, hinallataq kunankama wakchakunapaqqa llaqtakamachaypa rimaykuriypi  huk kunkata saqinkutaq.
-Manam kusallachu niriypawan prensapwan qhispisqa kaynin ririchuta huk llaqtap Apu Kamachinpi churana.
-Maypis allin yachayniyuqwan rimayniyuqwan willay apaqkuna kanku chayllapim prensap qhispisqa kayninqa t’ikarinman hinallataq willay apaqkuna qhawariqkuna hinam llamk’ayninqa hunt’ankuman.
- “Desarrollo y Medios"  nisqa kay sapa wata hatun willaykuriypi rikuchisqa musuq mapaqa  llapan tiqsimuyuq llaqtakunapi  willay apaqkunap ñakakuspa tukuy imaymanata llamk'anku chayta qhawachintaq. 
-Achka wakinqa wakcha llaqtakunapi tiyanku. Kay llaqtakunapi mana allinchu infraestructura técnica nisqaqa; chaypim upallachiypas ancha ñañu istarupas  hark’asqa prensap qhispichiy kayninpas kan.
-Hinamanpas achka llaqtakunapi s’utimanta maqanakuyqa llaqta kikin willay apaqkunap llamk'ananta hark’arin.
-DW-AKADEMIE nisqari kay llaqtakunap achka k’itinpim llamk'an.
-Karu pachapaq wakichinakunapi sinchi yachaqninkuna lliw niwilkunapi hinallataq radiodifusiónpa lliw yachayninkunapi willarikuqkunata yachaysinkutaq kamayuqchankutaq.
-Información crítica nisqapaqqa achka aswan yacharquchisqa willay apaqkunatam munarikun.
-Allin yachayniyuq técnicokuna, kamayuq apaykachaqkuna, willarina miryukunamanta thak kay pacham munarikullantaq.
-Kaymi DW-AKADEMIEp siminqa.
-Wiñarquchkaq llaqtakunapi masinchikkunawan Digital red nisqakuna mat'ikuptinku yachaykunap haywarichichkananpa allin kayninwanpas allin yachayniyuq willay apay tanqaywanpas wiñan.
-Pisi chanipaq técnicas digitales nisqarayku achka llaqtakunapiqa musuq raryukunatam hatarichinku.
-Yaqa mana mayqin willay apaqpas sunqunmanta hina kamayuq kayninta yachakuntaqchu, chaymanta achkha apaykachaqkuna pisilla yachaysisqallam.
-Haywarichisqaman, uyariqninkunaman, tiliwisyun rikuqkunaman  allin kayniyuq willarina qunankupaq willarikuq yanapayqa DW-AKADEMIE nisqap tukuy imaymanankuna llamk’anankunam.
-Chaywanqa llapan tiqsimuyupi kuraq llaqta kamachipi kananpaq qunchik.
-Erik Bettermann, Director General de Deutsche Welle nisqa
-Pacha t’ikray pachakunapi willay apaqkuna yachaysiy.
-Quimerallakuna?
-Gerda Meuerpa
-Ñawpaq pachaqa allpanchikpi kaq pachamamap kawsayninqa manaña países industrializados nisqañachu apaykacharqanña.
-Tiqsimuyupi kawsaq runakunamanta tawa pichqaman qhawasqam wiñarquchkaq llaqtakunapitaq qhipariq llaqtakunapitaq tiyanku; chaypitaq nikun imaynatam tupusqamantapas pacha t’ikrayqa allpanchikta huk hinayachinqa.
-Tigres asiáticos sutichasqakunapi qullqichayqa utqayllata wiñan, chaypi achka energía nisqa kallpata millp’uykuntaq.
-"Mawk'a tiqsimuyu suyupiqa", pachak pachak watantin sinchi pachamamap kawsaynin hurqusqamanta, millay rurayninkunata kallpawan allichayta munanku. 
-Científicokuna ninku pacha t’ikrayqa sinchi mana allinmi runa kaypaqqa.
-Maypis achka kallpawan mana allinmi kan chaypim thuñichiymantaqa mana allinta riqsinkuchu.
-Achka wakcha llaqtakunapi llaqtachaqkunaqa Balipipas Copenhaguepipas pachamanta tiqsimuyup rimanakuynin apakuptin, kay allin kayniyuq rimanamanta manam sunqunman churasqachu karqanku (manañam willasqa nisunchu).
-Pis willasqa chayllam saruchakuyta atinqa, payllataqmi llaqta políticokunata tanqarinqa.
-Chayllam pacha t’ikrayqa llapanpa yuyasqa llaqtap rimaynin karqunman.
-Yachaykunaqa miryukunapwan willay apaqkunapwan haywarisqam.
-Llamk'ananpaq q'imiytam munanku, chaykunaqa sapa llaktankunapi ñawpaq allichaypaq ruranakunamanta allin yuyanapaqmi.
-Aswan kaptinpas,  pacha t’ikray kaymanta nispapas, sinchi sasa rimaymanta niymi. Chaypiri científicokunapas manam kasqanpuratachu rimanku wiñarquypa phawayninmantapas llakikuy hina riyninmantapas.
-Academia de la Deutsche Welle nisqaqa kay rimay taripayta kallpachan, chayri rurakullantaqmi  kusa yachaysiywan kusa pusariywan llapan ima willay apay llamk'aypa nivelninkunapi hinallataq k’itinkunapi.
-Kay munayqa sut’i kayninmantapas científico amawt’akunap  yacharisqataqmi.
-2009 watap q’uñi pachanpi tiqsimuyu pachapi miryukunap huñuchakuynin Panos nisqap qhawachisqan yacharqukuy, nirinmi: mana allin willay apaymanta yachaysiy, umalliqkunaman pisi yanapay, hinallataq ancha pisi yachanakunapas amawt’akunapas kaptinqa, wiñachkaq llaqtakunap willarina miryunkunapi pachamama waturikunamanta rimaykunaqa pisillataqmi.
-Kayri pisi qullqi kaptinqa aswantataq wañunayan.
-Kay hinatam: yaqa 1.500 Balipi apakuq Conferencia Internacional del Clima nisqaman riq willay apaqkunamantaqa pachakmanta isqunllam  wiñachkaq llaqtakunamanta hamurqanku; 50 wakcha mana imayuq llaqtakunamantaqa manam pi willay apaqpas Indonesiaman rirqanchu.
-Clima nisqa pacham tiqsimuyup hamuq kawsayninqa imaynachá kanqa chayta ña yachanqataqña, kaymantaqa pacha t’ikraymanta mana yachay munaq runakunapas ña yachallankutaqmi.
-Willay apaqkuna yachaysiyqa sumaq simi kanan tiqsimuyu pachapi lliw allin willarqusqa runakunapas allin sayarinankupaq.
-MIRYUKUNAP APAKUYNIN
-África
-Ghana
-Susu huqariqmanta bancaman.
-Qullqi waqaychayman yaykuyqa, hinallataq allin kayninkunamanwanpas segurokunamanwanpas, wakcha kaypa puriynin atipaytapas yanapaysirinmanmi.
-Qullqimanta willay apaqkunapaq yachaysiypaq tallirkunawanqa DW-AKADEMIE nisqa Áfricapi financiero rimanakunamanta willanatawan yachachiytawan tanqariyta munan.
-África miryukunaqa mana yuyayniyta financiero rimanakunamanta willapanku.
-Kayqa qullqiyuq kanaman chayan, chaytari bancop, manukuypa, acciones y seguros nisqa qhatup ruraynin apaykachakuyninmanta yachaqkunallam  apaykachayta atinkuman hinamanta continentep wiñarquyninta tanqariypaq. 
-Chayraykum imaymana políticamanta qullqichaymanta África masichakuq runakuna Sociedad Alemana de Cooperación Técnica ( GTZ ) nisqawan hina tiqsimuyu pachap organizaciónninkunawan huñurqukunku. 
-"Making Finance Work for Africa" nisqam panafricano nisqa wakichinap sutin.
-GTZ nisqap masin hinaqa, DW-AKADEMIEqa willay apaqkunapaqqa huk yachaysiy wakirichinata apachirqan. 
-Hamut’a: Rantiqkunapaq llapanpaqpas sumaqta miriyukunapi qullqimanta qhawachiy África qullqi kayninman kallpachanapaq.
-Ghanap capitalnin, Accrapi,  2009 watapiqa, 21raryu hinallataq tiliwisyun África  inlis simi rimaq willay apaqkunapaqmi  ñawpaq tallirta rurakurqan.
-“Chayayqa yachaykunata quy karqan qullqi apaykachay sectorpa kayninmanta hinallataq  chay rimanamanta willay apay ruraykunata allinchay karqan” nispa nin Kateri Jochum.
-Kay New York warmiqa yachachiq hinam DW-AKADEMIEpaq llamk’achkan hinallataqmi Accrapi chay tallirta apachirqan.
-Qullqi apaykachaymanta yachayqa sayk’usqam,  llaqtachaqpa sapa p’unchaw  kawsayninmanta ancha karuchasqataqmi, hinallataqmi yupaykunapas sapa yachaypi simikunapas  hunt’asqa ima - kay cliché nisqam atipana karqan, nispa nin Jochum.
-Willay apaqkunaman yachaysiyqa ñawpaq tatki karqanmi rinapi yachanapwan yachachinapwan haywarinanpi.
-Áfricapi pi qullqi waqaychayta munaq, bancotaqa manam rinpunitaqchu.
-Llapan África runamantaqa yaqa pachakmanta chunkallam bancopiqa huk cuentayuq kanku.
-“Lliwninmanta achka runakuna pisillatam waqaychayta atinku huch’uy qullqimantaqa manam esfuerzo burocrático nisqata rurayta munankuchu” nin Kateri Jochumqa.
-Wasipi qullqi kachiyqa manam usos culturales nisqaman hinachu.
-Pi Ghanapi waqaychayta  munaq chayqa, Susumanmi qun; chaytaq Ghana unay pachamanta  qullqi waqaychaypa kayninmi.
-Capital Accrapiri kay colectores Susu nisqaqa 4.000mantapas aswan achka kanku.
-Kallillapi q’alanpapas qhawana tiyanku.
-Oficinanqa: huk mesawan huk portafoliowanllam.
-Llamk’ayninqa: qullqi apaykachanantaqmi.
-Nicholas Osei-Wusu nisqa huk Ghanamanta yachaysiy tallirman riqqa tallirpa blogninpi Susup rurasqanmanta qillqan: 
-Pisi qullqi chaskinayuq runakunaqa sapa p’unchaw Susu cuentanman qullqita apanku.
-Tasa de ahorro nisqaqa qullqi yaykumuymantam, ichaqa sapa p’unchaw qullqitaqa huk chhikatam yaqa huk killapitaq churana. 
-Kay plazo pasaptillanm qullqiqa mana interesniyuq hurqusqa kanman.
-Osei-Wusup nirquyninpiqa, kay servicioqa aswan kusam, hinallataq bancokunamantaqa procedimiento burocrático nisqaqa pisitaqmi. 
-Munikiwe Wadakqa Nigeriamanta willay apaqmi. 
-Payqa Accra tallirpiqa kachkaq karqantaqmi, paytaqmi kikin llaqtap qullqi waqaychaynintaqa rurarqan.
- Ichataq Susu modeloqa paypap manami allinchu kachkan.
-Rimariyninqa : chayqa runa sapallapaqmi; bancokunari lliw llaqtapaqtaqmi.
-“Colector Susu nisqamantataq, bankukunaqa manukunatapas mañantaqmi, hinallataq mañarikuqkunamanpas acciones estatales o privadas nisqa rantiymantapas yuyaychankutaqmi qhatuymantapas.
-Hinatam wiñarquytawanpas wiñaytawanpas huk nación nisqap llapan k’itinkunapi tanqarinku.
-Chay kaymantaqa bancokunaqa Ghanapi colectores Susu nisqakunawan llamk’an, Accrap kallinkunapi kikin yanapakuykunatapas haywarintaqmi.
-"Making Finance Work for Africa" nisqa wakichinaqa 2010 watapiqa wak francés simi lusófono simi rimaqninyuq África hatun llaqtakunapipas rurakuchkallanqa.
-ÁFRICAP IMAYNA KASQAN
-NIYKUNAWAN RURASQAKUNAWAN
-Qhispisqa miryukunaman yaykuyqa Áfricap hatun suyunkunapim sinchi hark’asqaqa.  
-Organización Freedom House nisqap  hamurpayninkunaman hinaqa, 23 subsaharianos nisqa  hatun llaqtakunapiqa prensap  qhispisqa kayninqa manam kantaqchu. 
-Internetman yaykuyqa hark’asqataqmi. 
-Pachak runamantaqa, pichqallam sapa kuti hinaqa internetman yaykunku;  Europapiri yaqa 45 pacham kankutaq.
-Ichaqa wiñarquyqa kallachkantaqmi.
-1990 watapiqa lliw Áfricapiqa 14.000 teléfonos móviles nisqakunallam karqan.
-Kunan pachakamaqa 300 hunumantapas  aswantaqmi.
-Teléfono móvil nisqa kuyuykachaq waqyanap chutarikuyninqa llapanpacha tiqsimuyumantaqa aswan utqayta purintaqmi, chaytaq willaypaqqa musuq kawsaykunatam quntaq.
-TENDENCIAKUNA
-Tanzaniapipas Ugandapipas Guineapipas Sudánpipas Togopipas Burundipipas Burkina Fasopipas Liberiapipas 2010 watapi icha 2011 watapi umalliq akllanakunam rurakunqa.
-Ñawpaq pachaqa umalliq akllaymanta ñawpaq willay apaqkunap llamk'ayninpa kayninkunap mana allinman riq kasqanta qhawachin.
-Congopiqa willay apaqkunapaqqa kawsayqa  2009 wata q’uñi pachapi apakuq umalliq akllaykunamanta mana allinman purinñataq.
-Reporteros sin Fronteras nisqa huñuchakuypa prensap qhispisqa kayninpa khipunpa rankingninpiqa, kay hatun llaqtaqa 24 kayta urmaqarqan 116 niwilkama. 
-Kenia
-T’utur qhipamanta thak kay.
-2007 tukukuypi Mwai Kibaki Umalliqpa akllaypi atipasqan rayku Protesta hina qallarispa  Keniap achka  k’itinpi mast’arikusqa aylluyuqkunap maqanakuyninman tukukurqan llaqta kikinpa miryunkunap tanqarisqa.
-Maqanakunarayku  llaklla willakuy  rimanam  achka ayllupura yachaysiypa sunqun karqan, chayman 27 Kenia willay apaqkunam rirqanku.
-Imatataq willay apaqkunaqa hunt’an  maqanakunakuna allichanapaqpas mana kananpaqpas ?
-Kay tapuyqa Nairobipi kimsa simana tallirmanta ñawpaq rurakurqan percepciones contrarias nisqamanta. 
-“Llaklla willay  apaykachanap sasa kasqanqa rikuchikurpayarqan maqanakuna k’itipi” nispa nin DW-AKADEMIE yacharichiq Waltraud Achtenqa; paymi raryu willay apaqkunapaq tallir pusaq karqan.  
-“Willay apaqkunapaqqa riqsisqankuna kikin yawarmasinkuna  utaq huñusqa ayllukuna maqasqa karqanku chaykuna karunchayqa sasa kaqmi” nin Achten.
-Maqanakuna qhawarpayarqusqallamanta, chaypiqa allin riqsisqa Kenia runa psicólogowan Iniciativa para la Paz de Nairobi nisqap warmi umalliqninwan chaypi kachkarqanku, willay apaqkunaqa llamk’ayta makinchaykurqanku. 
-“Imaymana raryu hinallataq televisión formatokunam rurakurqan. Kaykunaqa maqanakunata rurachiqninkunatawan chiqa hinallataq allin qhawachiyta ñancharqan”, nispa nin Waltraud Achten .
-Raryupipas tiliwisyunpipas achka yanariykunam rurarqurqanku chaqru equipokunamanta.
-“Kunan pacha Keniaqa qullqimanta  p’inqakuyta pachamama musiymanta mana allin kayta llallipakun.”
-T’uturpa qhipanmantaraq thak kayqa kachkan, ichaqa qhawayqa 2012 watata k’anchapan; chay watapi hamuq parlamento akllanaqa rurakunqa.
-“Mana chaykama maqanakuna superakunqa chayqa, 1.600 wañuqkunamantapas aswan kanman”, nispa manchakusqa nin yachaysiypi huklla participaq warmi.
-Huktaq nin: “yachay apaqkunaqa plataforma mediáticata qichusunman aswan ch’aqwaq partidokunamanta.
-Políticokunamantapas pisillata qhawarikunanchik, hina qhasi tiyanakuna allin willakuymanta aswan qhawarikunanchik .
-Africapi 2009
-2009 watapi DW-AKADEMIEqa allin gobiernoyuq  kaq África  llaqtakunapi llamk’achkarqallanmi.
-DW-AKADEMIEqa  pachamama waturikunamanta, qullqiyuq kaymanta, qhali kaymanta, allinta yuyarirqan.
-Akllana willaymanta
-Sudáfricapi hatun akllanakunaqa , Botsuana, Lesotho , Namibia , Tanzania, Uganda akllana willaymanta DW-AKADEMIEp tallernin kachkaq yachay apaqkunap yachaysina wasin karqan.
-Kay tallerqa yachaysirqan puriqninkunata, mana suyunpi akllana procesokunallapaqchu, aswanqa Sudáfricaman k’anchapasqa ima políticamantapas hinallataq sociedadmantapas rimakurqan. Kay suyuqa kaqlla kachkan continentep democratizaciónninpa allin suyanan.
-Umalliqkunata  yachaysispa
-“Raryupi umalliqkunap runachakuynin”  nisqamantam Congo raryu yanapakuqkunapaq tallerqa apakurqan.
-15 umalliqkuna, mink’asqap umalliqnin, hinallataq, yachaysiymanta encargasqakunam República Democrática del Congopiqa  DW-AKADEMIEp Bukavuman waqyarisqa karqanku. 
-Tallerpa chayananqa  raryupi mink’asqap  wiñaynin, qillqaykuriq, allinchariq, kamayuqkuna yachaysiypaq estrategiakuna puriykachinapaq karqan.
-TV aranwakuna rurana
-2009 watapiqa Nigeriapi 2008 watapi qallarisqa wakichinap tukukuynin  rurakurqan “Aranwawan aysariq rurariywan”
-Wakichinaqa Lagosmanta, hinallataq, wak Nigeriap k’itinmanta rurariqkunapaq, aysachariqkunapaq, películapwan televisión seriekunapwan umalliqninkunapaqmi karqan.  
-Riq runakunaqa hatun qallariy simita aranwa rurariypa wiñayninmanta hap’iqanku ,  Nigeriapwan Alemaniapwan  rurayninta qhawarpayarquspa.
-DW-AKADEMIEp yacharquchiqninkunap yanapaykusqa pichqa aysariqta llapannintin rurarqanku. 
-Tukuchisqakunaqa sut’imanta riqsichisqa karqan.
-Nairobi , Kenia, TV K24 canalpa Yachaykachaqnin, Jane Ngoiriman  KIMSA TAPUY 
-Qam 2010 Phutwul Mundialpi Atipanakuy  kachkanki.
-Imamantataq willarinki?
-Willarisaq  imatas equipokunawan Europa, Asia, América  qatiriqwanqa umanchanku Áfricapi kunanllaraq Mundial rurakusqanmanta, chaymanta imataq imananqa Sudáfricapipas continentep kuskanpipas.
-Ima imanasqa kaytaq Áfricapaq suyakun?
-Kunankamaqa tiqsimuqa qhawan Áfricaman huk maqanakunayuq, unquykunayuq, wakcha kayniyuq, hinallataq, analfabetismoyuq continentehina.
-Áfricaqa tiqsimuyup hatun pukllayninpaq allin qullqachakuq kanman chayta ñuqa suyani.
-Llapankunamantapas, qullpachakusqakuna huk Áfricap llamp’u kayniyuq kasqanpi ancha kusikusqa chaypi kachkanankupaq.
-Phutwulqa munasqachu qampaqqa?
-Arí, hinapuni!
-Llapan pukllaymantapas phutwulqa Keniapi ancha munasqam.
-Phutwulmanta kallpachakuyqa llapanpapas munay hinallam.
-Tiqsimuyu wakichiykunapaqqa llapan equipokunamantam ñawinchani; llapanmantaqa suqta África equipokunatapuni aswanta ñawinchanitaq.
-JANE NGOIRIqa 2009 watap uktuwri killanpi Johannesburgopi “reporting the World Cup” nisqa tallirpi karqan Mundial de Fútbol de Sudáfrica nisqamanta willamunapaq.
-Mundialpi kaspaqa ukhupi kaq willaykunata llaqtanpa raryunpaq rurakunqa.
-Asia
-Laos
-For the People nisqa raryu
-Kunankama supay kallpayuq dictadurapi kawsaq Laos llaqtaqa  huk transformación política nisqata qhawachin.
-Miryukunap achka kayninmi  munakun llaqtachaqman raykunkupas munayninkupas apachinapaq.
-Laosqa Asiapi llapan suyumantapas aswan wakchallam kachkantaq.
-Especialmente la ciudad de Savannakhet en el sureste del país registra un pequeño auge económico .
-Savannakhet llaqtapa, suyup chakana-antip kuskanpi, qullqichay pisillapas kan.
-Outhine (sutinqa qillqaykuriqpa t’ikrasqa karqan) Savannakhetmantam.
-27 watayuq waynaqa yachay apaqmi Savannakhet Provincial Radio English  nisqa SPR kikin llaqta raryupi. 
-Policíapunim kayta munarqan, nin, ichaqa “llapan wawqiykunam policía kanku”.
-Mamanqa “raryupi llamk’ay” nirqan.
-“Yachay apaychayqa allin kamayuq kay”, nirqan. 
-Outhine mana nisqanmanta yuwarirqanchu.
-Kunanpunim llamk’ayninqa hatun niykunapi kan.
-Kunanpachalla Laos yachay apaqkunaqa Estadop apaykachasqami karqan.
-Kunanqa ñawpaq kaq privada raryukunatam kicharichichkan.
-Gobiernoqa llaqtachaq paykuna kikinpa munaynin wiñananta munan.
-Miriyukunaqa allin llamk’anata ruranankuqa, chayri aswantapuni Savannakhetpiqa. 
-2009 sitimri killamantam provincia capitalpiqa musuq wakirichina rurakun:
-8 urasmanta 9 uraskamaqa SPR nisqaqa llaqtachaqkunatapas rimarichispa hatun llaqtamanta ñawpaq kaq paqariq wakirichinata hurqun. 
-Kunankamaqa Laos televisionpas raryupas comunista gobiernop willaqninkunallam.  
-Hinallataq llaqtachaqkunaqa Tailandia raryukunallata uyariyta munachkanku.
-Savannakhetpiqa  uyarikullantaqmi.
-“Kay wakirichiykunapiqa Laospa kayninmantaqa manam willakunchu; ichaqa gobiernop willayninkunamantapas aswan munay hinam” nispa nin Daniel Hirschler, payri DW-AKADEMIEpiqa wakichinap willay apaqninpas apaykachaqninpasmi.
-Asia Director, Dr. Helmut Osang wan imam “A radio for the people” nisqa wakichina Laospi qallarirqun.
-2009 fiwrirumanta mana willay apaqkunallatachu  yacharquchinku­;  huk pusay hina qillqaykuriyta  thatkiy thatkiy hatarichikurqan.
-Outhinepas chaypi willay apaq hina paqariq musuq wakirichinapaq llamk’allantaq. 
-“Yachaysiy apakuchkaptin willay apaqkuna hina rurayniykutam allinta ñawinchayku” nispa willan. 
-Kunan pachakamaqa Gobiernop qusqa rimakunallata yachachirqan.
-Chaytamyá wak hinachachiyta munanku. 
-Osangpawan Hirschlerpawan huk kaq taripayninkuqa llaqtaman qayllachariyta aypaymi:   
-“Qhipa pachapi hatun tapuyqa imatas kallipiqa runakunaqa ruranku, imamantas rimanku chaymanta kanmanmi.”
-Rikhurichinapaqqa qillqaykuriqkunawan imam maskayta qallarirqunku.
-“Llaqtakunaman autobuspi riyku, llaqta runakunawan rimayku”,  nispa willan Outhine.
-Musuq paqariq wakirichinap taripayninqa kay runakunap llakiynintapas  willayninkunatapas rimanayninkunatapas  wakmanta rimariymi.
-Paqariq wakirichina lluqsiywan imam kay wakichiypa  iskay kaq thatkiyninqa qallarirquntaq.
-Kunaqa willanap kayninta hinallataq qhatupaq moderno raryup qullqiyuq kayninta allinchayta munakun. 
-Llapantin hatun llaqta estacionkunaqa chiqan ministeriopa munayninmanta programacionninpa chaninkunapaq pay kikinmi qullqita churakunan.
-Pusaq qillqaykuriyqa National Laos Radio nisqap modernizacionninpaq qallpachaymi.
-Musuq ñanninqa llaqtachaqman haywariymantam: ancha llumpaq kayniyuq, kama kayniyuq, imaymana simikunata ririnakunata hap’iqaspa llaqtachaqkunata allinta waqyay. 
-Kikin hinallamantataq Savannakhetpi wakichinap riqninkuna yachaysisqam kasqanllataq chay suyup provincianpa raryupi llamk’aqkunawan yuyayninku qunakunankupaq.
-ASIAP IMAYNA KASQAN
-NIYKUNAWAN RURASQAKUNAWAN
-Asiaqa, prensap qhispisqa kayninta rimaspa, imaymana ancha haqayman kayman kayniyuqmi.
-Wakin Pacíficop Estadonkunapi, Australiapipas, Anti Asiap wakin k’itinpipas, miryukunaqa qhispisqa kayta kawsanku; ichaqa, kikin k’itipi ancha saphichasqa iskay dictaduram kantaq: Corea del Nortewan Birmaniawan
-Simi wisqaywan hark’aykukuykunawanqa, yachay apaqkunaman mancharichiywanpas Chinapi kaqllantataq qhispiy kay willakuyta hark’akunku.
-TENDENCIAKUNA
-Asiapi 2009qa manam allin watachu karqan prensap qhispichisqa kayninpaq.
-Llapan k’itipi tendenciaqa pisillahina uraychasqa karqan. 
-Kayri Sri Lankawanpi Camboyawanpi Fijiwanpipas pulitika kayninpitaqmi.
-Kay kimsa suyukunapi yachay apaqkunaqa corrupciónmantapas runa kay derechomantapas willakuy llamk’ayninpi hark’asqa karqanku.
-Hinallataq allin tendenciam yachakun: miryukunap kayninqa las Maldivaspipas Bangladeshpipas allincharqukun.  
-Laospipas kawsay kaykunaqa llamp’uyarinman hinam raryu yachay apaqkunapaqpunipas.
-Asia Web2.0
-Internet apaykachiq  rikuchiypa yachay apayninpa imaymana rikch’ayninkum llamk’achirqanku pusaq Asia suyukunap chunka kimsayuq yachay apaqninkuta, Berlínpipas Bonnpipas.
-Chhikaraq Reichstagta riq kaq kani chaypiqa, manam umayman churayta atiqchu kani pirqankunapi qillqasqa karqan chayta.
-Graffitis hinam ñawiymantaqa rikch’arqanku, manam maypipas chay hinata rikuqchu karqani.
-Hinatam Taufique Ahmedpa rurasqa audio-slideshowqa qallarikun "Berlin stands on history - Reichstag Graffiti".
-Bangladesh yachay apaqqa 2009pa chiri killanpi rirqan "Periodismo online y Web 2.0" nisqa DW-AKADEMIEp tallerninpi.
-Berlín Reichstagman risqaqa  sipinakuyta tukuspa pirqankunapi Rusia awqallip saqisqan llimphisqamanta phutukuna hurquyta munachirqan.
-Kay phutukunawanqa, yachaysiy chaskiyninpi, Ahmedqa huk uyariyniyuq qillqasqayuq llimphikunap qhawachiyninta rurarqan. 
-“Ancha allinpunim”, Thorsten Karg nin, paytaqmi Bonnpipas Berlínpipas tallirtaqa apachirqan.
-Tallirpa rurunkunaqa muspharpayaypunim karqan.
-Kursup chayayninqa internetpa ñanchaykuna qusqan qhawachiy karqan kasqankunawan sunquyuq kaywan apanapaq.
-Iskay simana kursupi Bangladesh, China, Indonesia , Camboya , Nepal , Pakistán, Filipinas 13 riqkuna, yachakurqanku llikapaq umanchasqa qillqaqa imaynataq qillqayqa chaymanta.
-“Prensap qhispisqa kay mana kawsaq haqay Asia suyukunapipuni, blogosferaqa willay apaqkunaman wakin qhispisqa kaytaqa quchkallan”, nin Karg. 
-Maypichu prensa qhispisqa kay hark’asqa kachkan chaypiqa, internetqa willariypaq ñanchaykunata qun, pisi mana yachasqahina rikch’aykunallamantapunim.
-http://training.dw-world.de/ausbildung/blogs/bonn2009/
-Asiapi 2009 watapi
-2009pi, DW-AKADEMIEqa llamk’ayninta huñuchirqan Asiallapi, chay kaq democratizaciónniyuq transformaciónniyuq suyunkunallapipuni.
-Kay hinapi kallpayuq miryukunam munakun, chay raykum DW-AKADEMIE tallirkunata qurqan willay apaqkunapaqpas miryu directivokunapaqpas.
-Wayna sipas willay apaqkunapaq yachaysiy
-Phnom Penh  Royal Universityqa hukllam willay apaq carreranqa Camboyapiqa kan.
-Kaypi hamuq suyup willay apaqninkuna yachaysikun, chaypi DW-AKADEMIEqa universidad carrerata yanaparin.
-2005 watamantam sapa wata huk ruranapaq qhawachiymanta raryu tallirta qun.
-Estadop raryunman pusariy 
-The Voice of Vietnam nisqa raryuqa imaymana nivelpi yanapayta chaskin:
-Proyecto de archivo nisqamantapas, PDW-AKADEMIEqa musuq televisión canal, VOV-TV nisqap  llamk’aqninkunata yachaysin, hinallataq VOV-News nisqatapas internetman churan.
-VOV-TV nichkaspaqa willay allichayllapi llamk’akun, VOV-NEWS nichkaspataq yapahina multimediamanta quyta llamk’akun.
-Hinallataq VOV rayu willay apaqkunaman yachaykurquyta qun, musuq raryu formatopi hina, aswan participaciónniyuq ima.
-K’itip yanapakunan
-DW-AKADEMIEqa achka watakunamantaña iskay qullana Asia miryukunap huñusqanwan llamk’achkallanpunim: Asia-Pacific Broadcasting Union (ABU) nisqawan Asia-Pacific Institute for Broadcasting Development ( AIBD ) nisqawan.
-Achka tallirkunap rimayninwanpas sapa wata k’itipi pusariywanpas haywarikun social miryukunaman, plataformas multimedia nisqaman, periodismo online nisqaman, técnicas informáticas nisqaman, archivos digitales nisqamanpas.
-Vietnampi wakichina kamayuq, Heidrun Speckmannman KIMSA TAPUYKUNA 
-Sitimrimanta DWpa Hanoiman apachisqa karqan.
-Imaynatataq The Voice of Vietnampiqa hap’iqarqasunki?
-Hap’iqayninkuqa allin munakuywan kuyakuywan karqan.
-Kunan masiykunamantaqa achkantinmi  DW-AKADEMIEp qallariypaq cursonman rirqan,  chay raykum ñuqaqa allin riqsisqa karqani.
-Ima ruray hunt’asqayuqtaq wakichiyniykiqa?
-Ho Chi Minhpa rimayninyuq raryu mawk’a cintap archivo digital nisqan, wakkunawanpas, hunt’asqakunayuqmi.
-10.000 uyariypaq umanchaykunam waqaychasqaña, pichqa watataraqmi digitalizaciónpaq munakun, hinallataq iskay watatawanmi ancha mawk’a cintakuna allichanapaqqa munakunqa.
-Ima wakichiymantataq karupaq Voice of Vietnamqa chaskikunqa?
-VOVpa chaskisqan raryupi llamk’aymanta allichaymanta yachaykunawanpas waqaychasqawanpas llapan Asiapi sapallam. 
-Wakichinamanta, raryup wakichiyninpa allin kayninqa allichakun karu kaypiqa, chaymanta kunan pacha kayqa tanqakun, hinallataq suyup kultura tiyayninta hark’ayta yanapan.
-HEIDRUN SPECKMANN pusarin 2009pa sitimri killanmanta The Voice of Vietnam raryup yapanaqninkunata, desarrollo de archivos nisqakunamanta.
-Centro para la Migración Internacional y el Desarrollo CIM nisqap llamk’ayninqa qullqiwan yanapasqam.
-Europa / Chawpi Asia
-Georgia
-Allin kay willan apaypaq yachaykurquy.
-Periodística tapuykachaywan éticawanpas DW-AKADEMIEpa entretenimientop sunqunmi kanku willay apaqkunapaq Georgiapi.  
-Estándares periodísticos kallpachanapaq karupaq wakichina chutarikunqa 2010 watapiqa  Kimsa Cáucasop repúblicankunapi: Armeniapi, Azerbaijánpi,  Georgiapipas.
-Shalva Ramishvilli, Georgia willay apaqqa, 2005 watapi huk escándalo de corrupción nisqata rikuchiyta munaptinqa huk millay manchasqa rurayman chayaykukurqan, chayhinamanta, atiparquchikun.
-Ramishvilli tawa watam karsilpi watasqa karqan kamachisqaman hina mana allin tapuykachasqan rayku.
-Kacharisqa kananmanta pisi simana qhipamanta, estataltaq privadataq televisiónpi raryunpi llamk’aq Georgia wayna sipas willay apaqkunaman kawsayninta willarqun.
-Paykunari Tiflisman DW-AKADEMIEp waqyasqanmanta hamurqanku huk “Periodismo investigativo” nisqa kimsa partiyuq seminarioman  rinankupaq.
-“Ancha sinchi munaq titulum”, Eberhard Sucker nin.
-DW-AKADEMIEpa  machu yachaykurquchiqnin Georgiap capitalninpi tallirta rurarqanpas apachillarqanpas. 
-“Hatunpachamanta, allillamanta tapuykachaypa allin kayninmanta karqan; huk rimaylla rimanapiqa willay apaypi estándares éticos nisqamantallataq karqan”  
-Georgiapi kayninqa  2003 watapi sinchitapuni allin kay hinata rikch’arqan, willachiq miryukunapaqpas.
-“revolución de las rosas " nisqa chaymanta, suyu umalliq Eduard Shevardnadze hurqusqamanta,  chiqnikuq umanchaq  Mijail Saakashvili suyu umalliqpaq akllakusqamanta, llapan imam democracia t’ikranqa nispa nirqan.
-Hinamantataq Gobiernop ancha munayniyuq kasqan rayku phiñakuykuna wiñan.
-2008 watapi Osetia del Sur rayku Rusiawan sipinakuywan, miryukunap qhispisqa kaynin mitk’ayman chayarqun.
-“Willay apaqkunaqa manam neutral qhawaqkuna hinachu churakunku.
-Pisi kutillam ruraykunamanta tapuykachanku; hinamantataq mana yachasqa hina rimaykunatapas simi apaykachaytapas nikuntaq”, nispa nin Sucker.
-Kay kikinpipunim DW-AKADEMIEp karu pachapaq wakichinanqa allinta k’apun.
-Ñawpaq módulopiqa, 13 riqkunam Georgiap miryunkunap hatun rikch’ayninta qhawarpayarqunkupas chanincharqunkupas.
-Iskay kaq partinqa Unión Europeap "Informe Taggliavini" sutichasqanmanta rimarqan; chaypi 2008 watapi sipinakuy qallarisqan raykum Georgiaman tumpakun, 
-“Chay tallirpa partinqa willay apaypa tapuykachasqan munakun achka fuentekuna, chiqan hinallataq kuskachasqa kananpaq chaykunamanta, riqkunaman rikuchirqan. 
-Kimsa kaq móduloqa 2009 watap risimri killanpi Georgiapi pachamama waturikunamanta rimarqun.
-“Cáucasopi hinapunim chay maqanakuq k’itikunapi, miryukunaqa allinpuni kamayuq kayniyuq kanku.
-Ancha tapuriq, mana allin uyarisqakunamanta niq, ukhu qhawachiq llapanpa rikusqa willana allichanakuypa desarrollo democrático nisqap qallariyninmi”, nispa nirin Suckerqa.
-Kay ch’ikukunaman hina, 2010watapi wakichinata mast’aririkunqa .
-Azerbaiyánpipas Turkmenistánpipas achka yacharquchiy módulokuna wakichisqam.
-DW-AKADEMIEqa Tiflispi kunan huk oficinata kachin.
-“Chaypi kanaykuta chay hina kallpachayta maskayku k’iti  miryukuna yanapaykurinapaq”, nin Sucker.
-EUROPAP CHAWPI ASIAP IMAYNA KASQAN
-WILLAYKUNAWAN RURASQAKUNAWAN
-Unión Soviética nisqa huñusqa hatun suyup qatiqnin Estadonkuna qhipa kaqpi  kaykuchkan prensap qhispisqa kayninmanta tiqsimuyu qillqasqa rankingpi.
-Turkmenistánpi , Uzbekistánpi Bielorrusiapi, chaykunapipuni, willay apaqkuna manam campo de acción nisqayuqchu kanku.
-Situaciónqa pisillam allinchakun sudeste Europap suyunkunapi, chaypi gobiernokunaqa manam winakamunkuchu achkaninpi, qayllapi miryukunaman apaykachaypi.
-Ichaqa pay kikin simi wisq’ay, mana allin payllakuna, huñusqa wañuchiqkuna, mayllanpi imaymana Estadop maqakuyninqa, willay apaqkunaman pakasqa munayninman hina rurachinapaq, kaqlla hark’akuchkanku operativa miryup estructuranpa wiñayninta.
-TENDENCIAKUNA
-Federación Rusa nisqa suyup miryunkunap hamuyninqa ancha hatun allin kayniyuqmi llapanpacha k’itip wiñachinapaq.
-2009 watapi Moscúmanta sumaq ch’ikukunam rikhurimurqan, hinam, Medvedev umalliqman tapuykachaypi Novaya Gazeta nisqa simi kutichiq periódicowan,  utaq injusticias sociales nisqamanta periódicopi, raryupi, internet foropi umanchasqa willaykunap yapakusqan.
-Ichaqa manaña rikhurimunñachu Rusiapi chiqan democraciaman riq sistemap llapan t’ikraynin.
-Albania
-Miryukuna sector clave hina.
-Unión Europea nisqaman Albaniap qayllayninpiqa, miryukunaqa allin llamk’anata rurananku.
-DW-AKADEMIEp yanapasqanta chaskinku, huk hatun wakichina chawpimanta.
-“Independence Professional Media: The Road to Europe" – chay títulopi pakakusqa, yachaysiypa hatun rimayninmi huch’yu, hinallataq, taksa Albania miryu empresakunapaq wiñachkan raryupi, qillqasqa miryukunapi, televisiónpipas.
-Kallapachayniykuqa miryup apaykachaqkuna willay apaqkuna yachaysinapaq wakichisqam.
-Qillqaykuriy qhispisqa mana kay herramientas periodísticas nisqallapaqchu, empresa sumaqta apaykachaypallaqtaqmi”, nintaqmi wakichiy apachiq,  Patrick Leusch.
-Kimsa ñawpaq wakichinap módulonkunaqa miryu empresariokunapaq apaykachaqkunapaqmi, paykunari Albaniapiqa mana pikunamantapas kantaqchu, chayqa sinchi mana allin hinallam kachkan.
-Achka qillqaykuriykunap siminqa qullqichayraykupunim wisq’asqalla kachkanku.
-“Willay apay qhispisqa kaywan mast’ariypa qhispisqa kaywan manam k’achachu kanku ichaqa miryukunap rurayninpa kayninmi. 
-Kaykunatapunim willariyku umalliqkunamanqa seminario rurasqaykunapi hinallataq empresankunata hatarichinkuman imaynatas chaytam qhawarichillaykutaq, hina hatun qhispichiyta hurquytapas atinkuman” nirinmi Leusch.
-Apaykachaqman yuyaychaq hina kikin allin munakuqmi Albaniapi willay apaqkunata kamayuqman hina yachaysiyqa.
-Paykunapaqmi wakichinap kuskan módulonkunaqa.  
-Apaykachaqninkuna qallariymanta apachiq raryukunaqa qhipaman willay apaqninkunata yachaysiyman apachinku. 
-“Kikin llaqta polítikukunapwan umalliqkunapwan rimaykachayninqa ancha sasa rimanam” nin Europa amawt’a, Patrick Leusch; wakichiyqa 2011 marsukamam kanqa nillantaq.
-Unión Europea nisqawan Ministerio Federal de Cooperación Económica nisqawan Desarrollo de Alemania (BMZ) nisqawan imam qullqichanku.
-Europapi / 2009 watapi Chawpi Asia.
-Unión Soviética nisqa huñusqa hatun suyup qatiqnin Estadonkunawan  Europap chawpinpa, surninpa, unay socialista suyunkunawan t’ikrachkankuraq.
-DW-AKADEMIEqa kaypi yanapan, kikintataq Afganistánpipas Pakistánpipas, democratizaciónta kallpachakuyta, hinallataq, willarina miryukuna kallpachayta.
-Rusiapi Pachamama waturikunamanta willana
-Rusia miryukunapi, Pachamama waturikunamanta rimanakuna mana kunankama ancha willachisqachu.
-Rusia willay apaqkunawan DW-AKADEMIEp yacharquchiqwan, oficina de la Fundación Heinrich Böll nisqawan yanapanakuspa, Moscúpi rirqanku Baikal quchata, hinallataq, Cáucaso Nortep unuyaq rit’i urqukunata. 
-Chay kikinpi no gubernamentales nisqa huñuchakuypa amawt’akuna rikuchirqanku willay apaqkunaman   Pachamama waturikunap unquyninkunata, chaymanta tapuytapas qurqankutaqmi.
-DWpa yacharquchiqpa yanapayninwan, willay apaqkunaqa sapanka miryukunap makinpi qusqa willakuykunata rurarqanku.
-Radio Rumaniapaq plan de acción nisqa
-2007 watamanta, DW-AKADEMIEqa Radio Nacional de Rumania (ROR) nisqa raryuta yanapan.
-Manchay achka tapuykachaykunawan RORpa llapan niwilkuna qhawarpayarqusqanwanmanta, huk pusaq raphita kay raryupaq rurakurqan; rurunkunap hayk’as chanin, hayk’as imanan chaykunata qhawarpayarqurqanku; chaymanta kay raryup ñannin rurakun.
-2010 watapitaq yuyaychayta qukunqa.
-DW-AKADEMIE yanapallantaq Rumaniap raryunkunap qullana raryun, Radio Bucuresti nisqata; kay raryuri otoñopi wakmanta kawsarichiyninmanta kutimunqa.  
-Moldavia Repúblicapi pulitikamanta willana
-2008 watamanta DW-AKADEMIEqa Moldavia Repúblicapi puriyninta mast’arichkallan.
-K’anchapana: sapanka uyanpi pulitika willana.
-2009 watapi DW-AKADEMIEp yacharquchiqninkuna chay kikinpi kaq pulitika t’ikraymanta qhawaqkuna karqanku, akllakuy willanamanta raryu willay apaqkunapaq   iskay simana tallir nisqamanta; kayri hatun akllakuykunaman kuskallam rurakurqan.
-Riqkunaqa, akllakunamantawan chaykama simi kutichiq Partido Liberal nisqap atipasqanmantawan, raryunkunapaq, willarqanku.
-Yachaysiypa muyunmanta mana lluqsispa, huk kuskan urallapi pulitikamanta wakichinata rurarqanku.
-KIMSA TAPUYKUNA Aliya Syzdykovaman, Radio Tex Karagandap Qillaykuriqnin,  Kazajistán
-DW-AKADEMIEp yachaysiyninqa imaynatataq llamk’ayniykipi imanasunki? 
-Supay allintam.
-Kirguizistánpi internetmanta ñawpaq kaq seminarioqa ancha yachaqarikunapaq hinam karqan.
-Chaskisqaymantam internet raphikunapaq qillqayta qallarirquni.
-Supay atipariywantaq.
-Tallirqa ñanniyta hatuncharqun.
-Imataq qampaq chiqamanpuni t’irkarqukun?
-Huk kuraq yachakuqpaq kursupi, Bonnpipas Berlínpipas, Deutsche Wellep imaynatas llamk’asqanta qhawariyta atirqani.
-Llamk’ayqa chaykama riqsisqaymanta anchatapuni wakyan.
-Kunan hinata llamk’ayta munani.
-Hawa miryukunata yanapayta munanayani.
-Kay tallirqa rikuchiwan supay kanayta.
-Imataq willay apaq kaypi hatun munayniyki?
-Suyuypi llamk’ani hinaqa, uyariq kani: “Amachasqam!”
-Pipas “ama” niptinri, ñuqa chaymanta rimayta munani.
-Chiqa retopunim!
-ALIYA SYZDYKOVA 2009 watapi Kirguizistánpipas Alemaniapipas DW-AKADEMIEp huk tallirman rirqan.
-Ñawpaq kaq kursup chayaynin internetpaq raryu qillqana t’ikraymanta yachakuy karqan.
-Iskay kaq tallirpi, riqkunaqa Alemaniata riqsinku, hinaspa chay suyumanta willarqanku.
-América Latina
-Nicaragua
-Willay apaqkuna Pachamama waturikunap arariwaqnin hina
-Pachamamaman qhillichayqa Nicaraguapi ancha mana allin kayta chayachin.
-Yachachiy kampañapipas Pachamama waturikunamanta willaykurquy ruraypipas  willana miryukuna yanapanapaq, DW-AKADEMIEqa karu pachapaq wakichinata qallarin; hinallataq, Pachamama waturikunamanta willay apaqkunap huk llikanta kamaysin.
-“Nicaragua quchakunaqa millay qhillichasqa kachkan; llapan patankunapiqa sustancias químicas nisqaqa patachasqa tika hinam tuyun” , nin Dieter Beheng.
-Manam chayllachu: “Mayukunapas ch’akichkanku hillanataq mana allin  sach'akuna kuchuypas pisimanta pisimantam sach’a sach’akunata chinkachin.
-Behengqa DW-AKADEMIEp wakichinanpa umalliqnin hinam America Latinapi llamk’an. 
-Qayna wataqa, Nicaraguap capitalnin, Managuapi iskay kutita kachkarqan periodismo ecológico nisqa kikin rimanamanta rimanapaq.
-Marsu killapi huk yachaysiy kursuta chaypi qurqan kikin llaqtap  pusaq raryukunapi kaq iskay chunka raryu willay apaqninkunapaq,  karu pachapaq wakichinap muyunpi.
-“Nuqayku willay apaychaypa imaymana géneronkunata rurapakuyku - tapuykachayta, willanata, reportajeta hina - hinaspa rimanakuyku pachamama musiymanta”
-karu pachapaq wakichinap muyunqa willanap  willay apaypa allin kaynin allichanapaq; chay willanaqa  pachamama arariwaymanta mast’achin hinaspa chaymanta huk huñusqa willay apaqkuna ruranapaq. 
-Kay sumaq rimayqa Servicio Alemán de Cooperación Social-Técnica ( DED ) nisqap allin yanapayninta  chaskin Managuapi.   
-Llamk’ananpiqa,   DEDqa pachamama arariway kamayuqwanmi  tupachkanku.   
-Wakin kaq amawt’akunaqa waqyasqa karqaku DW-AKADEMIEp kursunkunapi waqyarisqa yachachiq hina participanapaq.
-Achka watamanta, Nicaragua activistakuna ch’aqwanku pachamama allin musinamanta, chay suyup  llapanmanta aswan hatun quchankuna arariwanamantapuni.
-Huk kaq Managua qucham, chay patanpim kachkan kikin sutiyuq capitalqa.
-Alemaniapi Constanza quchamantapas iskay chhika aswan hatunmi chay quchaqa, kunankunaqa Américap Chawpinpaq uqutin hina tukuchisqam:
-Chayman 1,2 hunu runakunappas 60 fábricakunappas yaku qhillichasqankuna chayanqa, hinataq llaqta wasippas chakrachaq empresakunappas qhillichasqan chayman chayallantaqmi.
-Pachamama waturikunarayku ñawpaq atipayqa kaymi: gobiernoqa huk kamachisqata qhillichasqa yakukuna ch’uwayachiypaq hurqun, hinaspa allin yachachiykunatam haywarillantaq.
-Llaqta runachakusqakunaqa sumaq hark’anamantam willakuyta chaskimunku, chaymantataqmi sunqunkunamanpas allin churaykusqataq chaymanta rimanakunankupaq.
-Kay llamk’anamanqa yanapanmantaqmi k’itip huch’uy raryunkunapas, nirintaq DW-AKADEMIEqa.
-Karuñam pichqa chunka watamantapas kikin llaqtapi raryuqa Nicaraguap pampa k’itinkunapi kan.
-DW-AKADEMIEqa paykunamanmi sunquman churarispam achka yachachiykunawan rimaykun; “chaykunam ayllupiqa chay mana allin kaymanta willachichkan; hinataq culturamantapas, políticamantapas, aswanmanta aswanmantaq pachamama waturikunamantapas ima rimantaqmi” nispa nin Beheng América Latinapi kaq amawt’a.
-Qullqi muchuyraykuqa sapa kutin achkantinmi kay raryukunamanta karunchasqa rikhurinku. 
-“Manchay hina pachamama waturikuna thuñichiynin huk kallpa huñukuytam munantaq.   
-Charayku raryukuna llikachayqa munakurqan, willay apay hinallataq técnica yachaysiymantapas aswanpunitaq.
-“Radiocomunicadores Ambientales” nisqam chay llikap sutinqa. Chaymi 2009 watapiqa internetpi ña kacharqanñataq.
-Chay chawpimantam wakichiykuna willariykuna haywanakuyninqa yaqaña kunan pacha qallarinanña.
-“Kay hina llikaqa achka ruray hinakunatam raryukunapaq kicharin llaqtachaqmanpas gobiernomanpas makichanapaq.
-Chaywanmi kunan pacha kay allinchayta yanapakunman”.
-Dieter Behengqa 2009 wata uktuwri killapi Nicaraguata wakmanta rirqun.
-Chaypitaq, raryup umalliqninkunawan rimanakuyta maskarqan.
- Willariqkunap llikan sustentable kananta munanchik chayqa, raryukunap umalliqninkupa yanapayninta munanchik”, nin Beheng.                                               
-AMÉRICA LATINAP IMAYNA KASQAN
-NIYKUNAWAN RURASQAKUNAWAN
-América Latinapi willarinap kayninqa qhawachikun hukmantataq Méxicopi hatun kankaray Televisa, Brasilpi TV Globo nisqa kasqanta, hinallataq Colombiapipas Nicaraguapipas  Guatemalapipas huk hayk’alla manchachiq kallpayuq empresariokuna kasqanta.
-Wakmantataq (mana Cubamanta rimaspa) imaymana mana siminpas wisq’asqa llamk’aq qillqasqa miryukunata raryukunata tiliwisyunkunata internet wasikunata qhawachikun. 
-TENDENCIAKUNA
-Internetpa utqay wiñayninqa ñawpaqpi saqirpasqa runachakusqakunaman willay ñanta haywapayarin.     
-Runachakusqakunap apaykachasqa willana miryukunaqa políticokunaman kamaykuyta yapanku, chaywantaq democratización nisqa rurakuyninta  yanapanku.
-Puranmantaqa huk hina fenómenokunaqa  kallantaq: Venezuelapi, Argentinapi, Colombiapi utaq Ecuadorpi, chhayna suyukunapi, políticokunaqa paykunapaq mana allin miryukunamanta kamachiyta maskanku Estadop miryunkunamanta runakunap simintapas munayninman apaykachaspa.
-Tapuykachay willay apayqa wañuypaq hina kanman. 
-Sapa kutitaqmi aswan Latinoamérica willay apaqkunaqa kukayna ruraq mana allin mafiapi kaq runakunap wañurquchisqa kankutaq.
-América Latina
-Hatun  kaq llaqtachaqpaq tapuykachaspa
-Huk atipaq wakichinawanmi, Academia de Deutsche Welle nisqaqa América Latinapi tapuykachaymanta yachaq willay apaqkunata yanapan. 
-Qallariypa sunqunqa weblog re-visto nisqam.
-Steffen Leidelpaqqa, supay  ruraypunim kayqa: “re-vistoqa blogmanta hatunmi.”
-Leidelqa América Latinapiqa tapuykachaymanta willay apay pusariychinapaq proyecto internacional de medios nisqap wakichinanpa coordinadormi.
-“Kay wasita rurayku imaymana hatun llaqtakunap llikapi kaq masinkuna tanqanapaq, chaymanta tapuykachay willay apaypa teoríanmantapas prácticanmantapas huk forota haywarinapaq”, nin Leidel. 
- Re-vistop qallariyninkunaqa Boliviapi Perúpi tallir rurasqakunamantam. 
-Chaymanta rurasqa Blogqa hamuq pachapiqa willay apaqkunapaq allin ruranamanmi tukukun.
-2009 watapi, re-vistoqa, Limapi chawpi wasiyuq, "Instituto para la Prensa y Sociedad" nisqap, iskay chunkapi kaq América Latinapi willay apay rurapakuqpaq allin kusa blog hina akllasqa karqan.
-Wakichinapi riqkunaqa re-vistopipas reportajenkunatapas   sut’iyachiyta atinkuman.
-“re-visto Ojo " sutichasqanman, suyunkunapi aña rimanamanta qillqaykunku.
-Allinta rimakun pachamama waturinamantapas runakunap tiyayninmantapas.
-“Manam iskay kaq Watergateta rikuchisaqkuchu, ichaqa  qunqasqa rimanakunata utaq kikin llaqtallapi rimasqa rimanakunata sut’iyachiykuman”, niykunmi Leidel. 
-América Latinap aswan karu k’itinkunapi, raryuqa llapanmantapas allin miryupuniraqmi, ichaqa online willay apayqa sapa kutipas aswan kusam.
-Achka tapuykachaqkunapaq, internetqa, hatun llapan runaman rimanakuna yachachinapaqqa, sapa ñanllam.
-Wakichinaqa hamuq watakunapipas kallanqam.
-“2010 watapi Colombiatapas Ecuadorpas risaqkum”, nin Leidelqa.
-2011  watapi, kay rurariyqa América Centralkamam mast’arikunqa.
-América Latinapi  2009pi
-América Latinapiqa, DW-AKADEMIEqa kikin runachakusqa miryukunata, hinallataq, sut’ipi kaq raryukunatapas yanapan.
-Karu pachapaq wakichinakuna, yachaysiymantapas  pusariymantapas rimayniyuq ima,  yanapanku 
-2009 watapi , Boliviapi, Brasilpi, Ecuadorpi, Honduraspi, Colombiapi, Nicaraguapi, Guatemalapi Perúpi ima, wakichinakuna apakurqanku.
-Amazoníapi pachamama waturinamanta willay apay
-Brasil Roraima llaqtapi, Amazoníap isqun raryunkunap  willay apaqninkuna   pachamama waturinamanta allin kusa uyariy kayniyuq wakirichiykunata rurayta yachakunku.
-2009 watap julyu killanpiqa  Boa Vista provinciapi kimsamanta iskay kaq tallirqa rurakurqan.
-Kaykunawanqa, Amazonas willay apaqkuna kallpachanku yachayninku ñanchanapaq, k’itipi hukllachasqa raryukuna riykachananman hina pachamama waturinamanta willanakuna ruranapaqpas qunakunapaqpas.
-Guatemalapi sipas waynakunapaq raryu 
-Guatemalap wiñarquyninpaq Alemaniap yanapaysiyninpi  huk chawpi rimarinaqa waynapura maqanakuymantam.  
-Kay hinapi, DW-AKADEMIEqa achka wata kayniyuq wakichinata yanapan, chaypitaq llaqtapi tiyaq pampapi tiyaq irqi maqt’akunawan irqip’asñakunawan waynasipaskunapaq wakirichinata wakichinku raryup willay apaqkuna waynasipaskunawan ima. 
-Hamuq willay apaqkunaqa waynakunapaq allin wakichinakunamanta yachakunku.
-2009 watapi Guatemala llaqtapipas pampa ayllu Santiago Atitlán nisqa llaqtapipas ñawpaq módulokunam ña apakurqankuña.
-Karupaq wakichina Colombiapi 
-Colombiapi, DW-AKADEMIEqa runachakusqa miryukunatawan kikin llaqta tiliwisyuntawan yachaysiy kursukunamanta pusariymanta ima yanapan.
-Desarrollo organizativo sustentable nisqa aypanapaq, suqta ayllu raryukunapi llamk’aqkunaqa willay apaychaypa ruranankunamantawan fundamentos técnicos nisqamantawan rimarirqunku, apaykachaymantapas, qhatuchakuymantapas uyariq niymantapas. 
-Kasqan huk wakichina suqta allin akllasqa ayllu tiliwisyunta yaykuchirqan, chaypitaq videoperiodismo nisqa qallariyqa apakurqan.
-Hinallataq, 2009 wata otoñopiqa Bogotá capital llaqtapiqa huk hatun yuyaychaypaq  wakichinam qallarikurqan.
-Chaypim, DW-AKADEMIEqa RTVC nisqa Estadop tilivisyunninman yanaparintaq, llaqtachaq qayllapi kaq culturamanta willaymanta rimaq  musuq wakichiykuna wiñarqunapaq.
-El Alto, Bolivia, Pachamama Raryupi llamk’aq Teófila Guarachipaq KIMSA TAPUYKUNA
-Qampaqqa imataq re-visto wakichinaman risqaykiqa?
-Ñuqapaqqa musquyniypa huk rurakuyninmi. 
-Kunanmi yachani imataq tapuykachay willay apaykachaypi llamk’ay chaytaqa.
-Supay atipaymi karqan.
-Llapan Bolivia willay apaqkunaqa tapuykachay willay apaymanta   llamk’ankuman nini.
-Imatataq kay yachaysiy kursuqa yachachisunki?
-Ñuqa allillamanta imamantapas rimanapaq yachakuni.
-Maypitaq kachkan llapan runakunap sapa rimayninqa chaymanta, hinallataq, maypitaq kan  hukpa qhawachinanpaq injusticiaqa chaymanta hamut’anapaq
-Kunanri, imakunataq rurayniykikuna?
-manapuni pipas qhipaman kutinmanchu, manapuni pipas ima kaptinpas wikch’unachu nispa DW-AKADEMIEp yacharquchiqninkunaqa willarikuwarqanku.
-Chaytam kunan ñuqa rurayta munani: ñawpaman puriykuy tapuychakakuspa.
-TEÓFILA GUARACHI "re-visto - Periodismo de Investigación" nisqa tallirpi rirqan; chay tallirqa 2009 watap hunyu killanpi La Pazpi rurakurqan.
-Aswan yachayqa kaypi kan www.re-visto.de
-Cercano Oriente / África del Norte
-Irak
-Irqikunapaq tiliwisyun
-2009 watap sitimri killanpi, Irakmanta chunka iskayniyuq willay apaqkuna, camarógrafos nisqakuna, video allichaqkuna Jordania,  Ammánpi rurasqa huk DW-AKADEMIEpwan Instituto Goethepwan tallirninpi rirqanku.
-" For you "  sutichasqa tiliwisyunpaq programata rurarqanku, chayri irqikunapaq karqan.  
-Darya Ibrahimpa hawa suyuman ñawpaq risqanqa Ammánpaq karqan.
-Kurdo tiliwisyun willay apaqqa Jordaniap capitalninman rirqan Instituto Goethewan DW-AKADEMIEwan waqyasqa.
-Chaypi, qaylla Jordaniapi, “Irqikunapaq tiliwisyuna” nisqa tallirpi karqan, Suleimaniahmanta Erbilmanta Bagdadmanta hamusqa Irak chunka hukniyuq willay apaqkunawan, camarógrafos nisqawan video allichaqkunawan ima.
-“Allin kananpaqmi Jordianiaman tallirta aparqayku” nispa nin Daniela Leese.
-Payqa DW-AKADEMIE yachaysiqmi, payllataq Irak tiliwisyun willay apaqkunapaq tallirtaqa pusarqan.
-“Ñawpaqtaqa kimsa huñusqakunaqa hamut’ankunata willanapaq qhawachirqanku” nispa nillantaq Leeseqa.
-Chaymantaqa Irakpi irqipaq tiliwisyun kayninmanta rimanakuyku.”
-Rurasqaqa: “Irakpiqa irqikunapaq tiliwisyun serie nisqa manam kanchu chayta yacharquyku”
-Chayrayku, huk kaq tallirpa rurayninqa irqikunamanta rimanakunamanta rikuypaq tapuykachaypaq karqan, allin formato qunapaq, irqikunaman tiliwisyun wakichiy qhawachinapaq ima.
-“Kayqa mana riqkunapaq riqsisqachu karqan” nin Daniela Leese.
-Bagdad camarógrafo Aso Tareqpaqpas: “Chhikallaraq tallir qallarikusqamanta llapantin ñawpaq yachasqay wikch’unay karqan chayta  rikukurquni.
-Ñuqapaqqa, kursuqa wakmanta qallariy hina karqan,”
-Teoríamanri ruray kaymi hamurqan.
-Huk simanapi rurakuq ruruchiypiqa, paqarin ñawpaq wakichiypaq suqta rimaymi rikhurirqan ejemplohina: perfiles breves nisqawan, tapuykachanawan,  artículos de servicio nisqawan ima, chaykunari qhari warmi pichqa watayuqmanta chunka hukniyuq watayuqkama irqikunapaq rurasqa karqan.
-“Tallirqa llimp’iymanta willakuy rimana imaymana kayninmanta yachachiwanku.
-Qhipa llamk’ayniypi kay llapan yachakuykunata ñuqa rurasaq, chaytari mana irqikunapaq wakichiykunallapichu” nispa nin camarógrafo Aso Tareq.
-Yachaysiypa allin kusa hamut’anqa imaymana willay apay formatokuna ruruchiy karqan, wakichiyman hina ruraypaq ima.
-“Allin atipayqa tapuykachaq hina ruraqkuna hina irqikunawan llamk’ay karqan” nispa yuyarin Daniela Leese.
-Erbilmanta, Sarmand Aldeen, I-TV raryup umalliqnin, nin: “Irqikunawan llamk’aymanta sut’i hamut’ata hap’irqani.
-Llapantin paykunawan tiyayta yachakunayku karqan, mana kikiyku hina qhawaspa, mana hamut’ankuta qhawaspa yachasqachu kayku.
-Darya Ibrahimpaqqa, kaytapunim ruran huk allin irqipaq wakichiyqa.
-“llamk’asqay irqikunap kusikuyninpaq kananta munakuni.
-Chayrayku hamut’ayta yachakunay paykunap huk kaqnin hina.”
-" Aprendimos a trabajar en equipo " , dice .
-“Huñupi llamk’ayta yachakurquyku”, nin.
-Hinaspa yaparillantaq: “Yawarniytapas masiykunatapas ancha pachata saqiyta mana yachasqachu kani.
-Huñuqa qasi yawarniy hinam karqantaq.”
-Riqkunaqa " For you "  nisqa sutiyuq wakichiyta kikin raryunkunapi  qhawachinqaku.  
-2010 watapi apakunqa inhouse nisqa kursukuna, wakichiykunamanta huñuypa hamut’ankuna yanapanapaq, hinallataq karu pachapaq irqipaq tiliwisyunman raryup wakichiy chaypin kananpaq.
-CERCANO ORIENTEP  NORTE ÁFRICAP IMAYNA KASQAN
-NIYKUNAWAN RURASQAKUNAWAN
-Tiliwisyunqa k’itipiqa ancha allinpuni willakuy miryum.
-Istaru miryukuna maskan musuq willaypaq ñankunata, privado popular nisqa raryu atipanakuq kaymanta.
-Ichaqa, willay llapanpaq kananpaq rimarquypa qhispichisqan kananpaq achka mana kayniyuqmi.
-Sapa kutilla, suyup kawsayninmanta hamut’aspa willayqa ancha mana allin ñanmi.
-Chaypas raryukunata imanantaqmi.
-Musuq llapanpaq rimanakunapaq formatowan, achka raryukunam debate político nisqata riykuyta aypanku.
-TENDENCIAKUNA
-Achka waynakuna riqkunaqa allin kachkanqa k’itipi willarina miryukunap hamuq pachanpaq.
-Cercano Orientepwan Península Arábigapwan África del Nortepwan kuskamantapas aswan runankunaqa 30 watayuqmantapas sullk’am.
-Kay runakunapaqqa, internetqa willana huqarinapaq achka allinmi.
-2000 watamantaqa internetman yaykuqkunaqa mirarqunku chunka kutimantapas aswanmi.
-Kay musuq miryu hark’ayqa ancha sasa kananmantaqa, mana wisq’ay hinam willanaqa richkan, hinallataq ninakuykunapas kusa qhipisqa hinam richkan.
-Egipto
-Hamuq pachaman VPs nisqawan
-Egipto Istaru ERTU raryuqa  hamuq pachapi videoperiodistakunap llamk’ayninman ancha allin kaynintapuni munan.
-Deutsche Welle Academiaqa kay riyta huk seminariowan El Cairopi yanapan.
-Abdel Latife Menawipaq, musuq willanankuna allinchaymi ancha munayninqa.
-Menawi Musuq willana umalliqmi Egyptian Radio and Televisión ( ERTU ) nisqapi chay El Cairopi.
-Payqa VPs nisqa videoperiodistakunap llamk’ayninman ancha allin kaynintapuni quyta munan.
-Paykunaqa, nintaq, allin atipaq kayniyuqmi: sapallataq utqayllatataq llamk’anku.
-DW-AKADEMIEp yanapasqanwanmi, ERTU nisqaqa paypa kikinpa videoperiodismonta churakunqa.
-Kay umanchaywan, qayna wataqa El Cairopi kimsachasqa "Videoperiodismo. Nuevas formas de informar" nisqa sutiyuq huk kursu karqan. 
-“Chayanaykuqa”, nin Birgitta Schülke Deutsche Welle Academiapi videoperiodistakuna yachaysiq, “kikin tapuykachaqkuna pay kikin tapuykachaspa taripasqa willaykunata filmanman, pay kikin  videoperiodismopaq allichasqa qhawanapaq simi ruranman chayta aypay karqan.”
-Ñawpaq módulopi, riqkunaman imayna ruranamanta imayna willanamanta yachachinapaq karqan.
-Qhipapiri, chunka hukniyuq tapuykachaqmi `perfilniyuq ruraqniyuq willaykunata rurarqanku.
-Iskay kaq módulopiqa, DW-AKADEMIEp Birgitta Schülkewan Dirk Thielewan rurasqa yachaysiqninpa huñunmi  pusarirqan musuq willana qillqaqta equipokuna rantinamanta musuq kayniyuq llamk’ana ruranamanta VPs nisqaman yanapanapaq
-Kay, Schülkemantaqa, manapunim mana sasachu karqan.
-“Manam pipas videoperiodistakunap llamk’ananmanta yachayta munaqchu, manataqmi pipas imatapas rurayninmanta kamachiyta munaqchu, manallataqmi pipas tukusqa llamk’aykunatapas yachayta munaqchu.”
-Allinchanapaq pusariy kaypas mana imatapas munarqanchu.
-“Ñawpaqmantari, kimsa kaq módulopi yaparqayku kursuman huk camarógrafota, chaymanta VPs nisqaman yanapananpaq yachaysirqayku.
-Riqkunaqa pichqa tapuykachaykunata climap t’ikrayninmanta philmarqanku.
-“Tawam llapammanta chiqa wakichiypi qhawachisqa karqanku, hinataq allin kusa rimaykunata chaskirqanku”, nin Schülke.
-Cercano Orientepi / África del Norte 2009pi
-K’itipi wakichiyninkuwan, DW-AKADEMIEqa Arabia miryukunap t’ikrayninta yanapan aswan llapanpaq kayman, aswan willay apaypa qhispisqa kayninman.
-T’ikranapaqpas kicharisqa Istaru rayukunawan yanapanakuyta maskan, mana ancha imayuq privado miryukunawanpas.
-Taripayqa llaqtachaqpa qayllan kaq wakichiykunata rikuchinapaqmi, chay wakichiykunaqa llaqtaqkunap munayninmanta sunquyuq kanqa.
-Miryukuna apaykachaywan Irakpi democraciawan
-democraciapas sociedad civil nisqapas pirqanapiqa willarina miryukunap ruraynin Irak raryup tiliwisyunpa umalliqninkunapaq huk kursup sunqunpa chawpin karqan. 
-Sitimbripi apakuq chay federal nisqap akllayninkunaqa allin pacha qurirantaq.
-Riq runakunaqa Alemaniapi kampañakunata akllay p’unchawta, hinallata akllana qhipamanta partidos políticos nisqap rimarquriyninta qhawarqanku.
-Hinallataq Alemaniap imayna llaqta raryuninpa kaynintapas pay kikin qhawakuytapas riqsirqanku.
-Mana chiqallapas imapas Alemaniapi apakusqa kaspa, paykunaqa allin ñantapas sunquchaytapas Irakpi miryu musuqmanta yachanapaqmi qurqanku.
-Sudánpi wakmanta ruray
-Huk llapanmantapas kusa rimana Sudán Ura willay apaqpaqqa chay suyu wakmanta ruranam kimsa chunka wata runapura maqanakusqan qhipamanta.
-Hatun llaqtap wichay suyunpawan uran suyunpawan thak kaypaq 2005 watapi siq'isqa rimanakuyninqa willarina miryukunawan kuskam huk acuerdo político y social nisqaman chayana kanaman nispaqa hatun sumaq suyapakuyta hatarichirqun. 
-Wakichinap chayayninqa  karu pachapaq Sudán uranpa raryuman yanapaymi. 
-Achka kursukunamantam, DW-AKADEMIEqa raryupi willarikuy allin kayta, 2010 watapi Sudánpi ñawpaq hatun akllakuykunamanta k’anchapaspa, kallpacharqun.
-Diálogo intercultural nisqapaq rimanakuy pusaqkuna
-Willay apaqkunawan  promotores culturales nisqawan ONGs nisqap rimariqninkunawan intercultural rimay pusariqkuna hina waqyarisqa kaqkumi. 
-“Moderación intercultural " nisqa tallirqa Siriamanta Líbanomanta 16 riqkunata yachachirirqantaq allinpaqpas mana allinpaqpas rimanakuy sumaq sunquwan pusanapaq.
-Iskay kaq yachaykachakuy karqan; chaytari mundo árabe nisqa hatun llaqtakunapiqa DW- AKADEMIEm Instituto Goethewan ima qun. 
-Kursu tukukuypiqa, riqkuna huk rimay forota rurarqunku, chaypim tukuy imaynama formatokunata yachakurqanku llaqta rimaypaq.
-Hinallataq diálogo intercultural nisqa tayqanapaq huk llikata kamarqanku.
-KIMSA TAPUYKUNA Región Cercano Oriente / África del Norte  nisqa wakichinap kamayuq Jens-Uwe Rahepaq.
-2009 watapiqa tiliwisyunmanta yachaykurquyta agencias informativas nisqap willay apaqkunapaq qukurqan.
-Imasqataq?
- Achka willarina hatun wasikuna mundo árabe nisqapiqa hamuq kawsayninkumanta llakisqa kachkankum.
-Satélitemanta lluqsiq llapan tiqsi muyu raryukuna utqaymanta utqay sapa kuti  willamunku Estadop llami willariq wasinkunamantapas aswan chiqa hina.
-Agenciakunaqa urariq qhawariq llaqtachaqkunaman allin haywariynintapas riqsipakunku.
-Kay allinchu llapan tiqsimuyu willarina qhatuchaypi atipanakuypaq?
-Willaykurina árabe wasikunaqa qhispisqa kayninmanta pay kikin kayninmanta kankuman.
-Kaymantam kursupi riqkunapas rikurqurqanku.
-Industria petrolera nisqa imanantaq kawsaypa allin kaynintaqa chaymanta manam hayk’appas willakuqchu ancha tapuykachasqa tapuykachanapiqa nispam willakurqanku hukkunaqa.
-Imaynataq karqan imaymana llaqtakunamanta hamuq willay apaqmasipurap yanapanakuyninkunaqa?
-Isqun suyupim riqniykuna karqan.
-Hukta nispa Cercano Orientepi imaymana maqanakuymanta qhawaykuna rikhurisqam.
-Ichataq, simi wisqaymantapas miryukuna hark’aywan rimachkaspa, achka árabe willay apaqkuna kasqan ruraykunaman llallipakunku.
-JENS-UWE RAHE Beirutpi tiliwisyu yachay apaymanta  huk yachaykachakuyta árabe willana wasikuna willay apaqkunapaq apachirqan.
-Federación de Agencias Árabes de Noticias nisqap umallisqa kursupiqa,  Estadop  willaykuna wasinkunap huk llikan, rirqanku mundo árabe nisqamanta hamuq chunka hukniyuq tapuykachaqkunawan  corresponsalkunawan, Magrebmanta Golfokama. 
-International Media Studies nisqa
-Sunquyuq kayniyuqtaq kamayuq kayniyuqtaq
-International Media Studies nisqanwan, DW-AKADEMIEqa miryukunapi llamk’aqkunapaq sapalla yachaqaypa planta apachirqan.
-2009 wata sitimri killanpi chiri pachap semestre qallarikuypi raymichasqa karqan.
-Imaraykutaq Alemania?
-Natalia Karbasova achka pacham kutichinapaq hamut’an.
-“Chiqatapunim mana yachanichu.
-Imayá waqyawanchá achka watamantaña”.
-Iskay chunka kimsayuq watayuq sipasqa Mar Negro hatun qucha patapi kaq Rusiap uran Krasnodar llaqtamantam.
-Qayllapi Juegos Olímpicos de Invierno 2014 nisqam apakunqa.
-2009 watap sitimri killanmanta, payqa Bonnpi DW-AKADEMIEp International Media Studies (IMS) nisqanpi kachkan.
-Chunka kimsa hatun llaqtakunamanta hamuq iskay chunka yachakuqkunawan kuskanqa, payqa IMS nisqap  ñawpaq generaciónninpi kachkan.
-“Imaymanakuna yachaykunayuq kaptinqa ancha supaymi yachakuypaq planqa”, nispa nin payqa.
-Kay Rusia sipapaqqa, kayqa allinmi, chaymantam “mana yachaniraqchu master tukuchispaqa imatachá rurasaq” nispa nin. 
-Payqa huk títuloyuqña inlis simimanwan alemán simimanwan tikraq hinam, hinaspa willay apaq hinaqa impreso miryupipas intenetpipas llamk’arqan.
-Yacharquykunaqa llapan tiqsimuyup willarina miryunkunap kamayuqninpaq rurasqam.
-Wakichinaqa DW-AKADEMIEp qallarisqa karqan, Bonn Universidadpapas Escuela de Estudios Superiores Bonn-Rhein-Sieg nisqappas yanapasqa hinam.   
-Willay apay, miryukunap apaykachaynin, pedagogíawan wiñarquypaq yanapayninwan: yacharquykunaqa  yachakuqkunamanqa qun científico yachaykunamanta willay apay llamk’anakunamanta, chayri willarina miryukunapi imaymana llamk’anakunapaqmi. 
-21 yachakuqkuna allkayqa, IMS nisqap umalliqnin, yachachiq Dr. Christoph Schmidtmanta karqan.
-Ñawpaq 150 munaqkunap mañasqankunata  qhawaykacharqan.
-“Chaymanta achka kutita tiliphunumanta waqyarqani.
-Ñuqa imayna runakunas, imaraykus Bonnman yacharquq hamunku, chaykunata yachayta munarqani.”
-Yaykunapaqqa willarinap miryukunapi yuyakuynin, educación superior nisqa hatun yachakuypa títulonwan  allin Alemania simipas inlis simipas yachaywan ima munakun.
-Masterqa kay rurayninwan qallarirqan “sunquyuq kayniyuq kamayuq kayniyuq willay apaqkunata kamachayta” nispam nintaq Prof. Dr. Schmidt.
-Sunquyuq kayniyuq kamayuq kayniyuq?
-“Ñuqapaqqa, kayqa huk kay hinam qhawakun: ñuqap lliw ima rikuchisqaypa chayasqanmantapas chay qhawakatanaymantapas allinta yachanaymi.
-Profesional willay apayqa tapuykachay allin rurasqanmanta qawachikun”, nispa nin Natalia Karbasova.
-Kayqa Rusiapi sapa kuti hark’akun.
-“Ñuqaykupaq mana rikhuriq willaykuna kan.”
-Sinchi sasapunim kay llamk’ayqa qhawarikun pi Moscúpi tiyaqpaqpas políticamanta willamuqpaqpas.
-Kay kay allichanapaqqa ancha sasa ñan kanqam, hinaspa achka rurakunap kaypi kaynin munakunqa nispa nin.
-Ñawpaq semestrepi, yachakuqkunaqa suyunkunap willay miryunkunata qhawarpayarqunku, imaymanakunatawanpas.
-“Kayqa musuq qhawayta quwarqan Rusiamanta”, nispa nin Natalia Karbasova . 
-Huk kaq kursu yachakuq Kenia masinqa chay nisqanta chiqachan:
-“Yachasqakunaqa llapan imamanta lliwnintin ruranakunata huñuchiwanchik:
-Llapan tiqsimuyupi kaq willay miryunkunata llakikuyku, hinallataq ñanpi wak tiqsimuyup k’itinmanta hamuq runakunata riqsiyku.”
-KIMSA TAPUYKUNA Bernd-Peter Arnoldman, Willay apay yachachiq.
-Imataq ancha kusa kay kursukunaqa?
-Willay miryukunamanta yachaytawanpas ruraytawanpas huñuchiykum musuq hinamanta.
-Curriculum nisqaqa imaymanamantam qhawakunpas.
-Kaypi imaymana tiqsimuyup k’itin kayninta rurakun, ñuqapaq chayqa allin kusam.
-¿Imataq rimayniyki kay ñawpaq semestre tukukusqamantari?
-Escuela de Estudios Superiores Bonn-Rhein-Sieg nisqapwan Universidad de Bonn nisqapwan yanapanakuynin sinchi kusa karqan kay musuq kursukunap allin tukukuyninman chayananpaq (chaykunari allin kusam ñuqapaq).
-Qallariymanta pacha wak hina huñunakunata rurakurqan.
-Allin kamayuq willay apaqkunatachu yachachiyta munankichik?
-Ima niytataq munan kay?
-Kay kursupiqa yachakuqkunaman imataq qhispisqa llaqtapi willay apaqpa rurananqa chaymanta willan, chaymanta, imaymanamanta, políticamanwan willay miryukuna apaykachaymanwan qayllachachin. Paykunari qhipamantaqa chay miryukunata apaykachanqaku. 
-YACHACHIQ BERND-PETER ARNOLD
-2009 watamanta, International Media Studies nisqa, DW-AKADEMIEp musuq masterninpiqa  paymi yachachiqqa.
-Periodismo nisqa módulopi cátedrata yachachin.
-MIRYUKUNAPI YACHAKUY
-Afganistánpaq wakichiykuna
-Bundeswehrqa DW-AKADEMIEp miryunkunapiqa intercultural nisqa rurayniyuq riqninkunap chawpin kachkan.
-Información Operativa 950 nisqapaq  Oficiales del Batallón nisqam Bonnman sapa kuti hina rinku.
-Llamk’ayninqa:  llaqtachaqkunaman Bundeswehrpa rurananmantawan Afganistánpi kaq tiqsimuyup huñusqa maqanakuqnin willariyta, periodicomanta, raryumanta, televisiónmanta.
-Pastúnchu tayikochu?
-“Achka Afganistán runakunaqa chay tapuytaqa mana uyariyta munankuchu.
-Paykunaqa Afganistán runapuniyá”, nispa nin Michael Tecklenburg.
-Payqa DW-AKADEMIEp yachaysiqninmi, suyuta allinta riqsin.
-Kunan watakunallam Radio Television Afghanistan (RTA) nisqa Istaru raryu televisionpi tiqsimuyumanta willaykuna qillqaykuriyta rurarqan.
-Kunan, Tecklenburg Afganistán willay apaq masinkunawan kuska rimanku Bundeswehrpa oficialninkunawan pisi simanakunamanta llamk’anqaku chay suyumanta.
-Llamk’aypaq wakichikunankupaq, Alemania wallakunaqa imaynataq Afganistánpi willay miryukunaqa apaykachakunan chaymanta yachakunku; imaynataq chaypi kawsayqa chaymantapas rimanakunku "Dos and don'ts" nisqata riqsispa ima.
-Imaynataq riqsiy Afganistán runakunaqa? Imataq mana rurakunan?
-Imatataq Afganistán runakunaqa nikunku 30 wata paykunapura maqanakuspaqa?
-Imatataq ruranku yanqa pachapi?
-Bundeswehrqa imayuqtaq chay mana allin kayninta allichanapaqqa?
-Nabila Karimi-Alekozayqa kaypaqqa allinta riman.
-Afganistán paqarisqa willay apaq warmiqa, payqa Alemaniapi achka wataña kawsan, Deutsche Wellep darí nisqa sutiyuq runa siminpi qillqaykuriypaq llamk’an.
-Payqa nirin: llaqtachaqkunaqa Bundeswehrpaqqa ancha phiñasqam.
-Sinchim suwakunapas maqanakunapas wañuchinakunapas karqun; achka llatqachaqkunapaqqa Alemania wallakunaqa mana ima ruraspa kachanku ch’uklla ukhupi.”
-Willay apaq warmiqa k’itita riqsin, paqariq karqan chay suyunta richkaq chaymanta.
-Batallón para Información Operativa ( OpInfo ) 950 nisqap oficialninkunam seminario apakuq wasipi kachkanku.
-Darí, pastún, hinallataq inglés simipi periodicopi lluqsisqa tapuykachanawan  raryupi televisiónpi willaykunawan, paykunaqa Bundeswehrpa llamk’ayninta Fuerza Internacional de Asistencia a la Seguridad en Afganistán ( ISAF ) nisqap llamk’ayninta qallariyta maskanqaku 
-Wallakunapaqqa, yachaykurquyninqa, willay miryukunap allinchay kayninkunapi,  know-how willachiymantaqa aswanta rikuchin.
-Kikin llaqta kulturaman sunquwan llamk’ayta allin kusata atinan.
-Nabila Karimi-Alekozay hina runakunawan rimakuyqa kay munanayayta aypanapaq yanapanmanmi.
-“Ñuqaykupaqqa allin kusa kaymi wak culturamanta achkata riqsiyqa”, nin huk kaq riqmi. 
-Tapusqa runaqa Bundeswehrpiqa raryu wakirichiykunapaq qillqaykuriq hinalla rikch’anqa.
-DW nisqapi sapa p’unchaw llamk’ayqa yachakuymantaqa “supay kusapunim karqan, chayrayku rurayniykupaqqa allin kusataqmi.”
-DW-AKADEMIEqa achka watamantaña yachakuyninta  miryukunapi yachaykurquykunamanta quchkan, unay pacha yacharquchiymanta mirkunapi intercultural yachaykurquykunakama, muchuymanta apaykachaq willayta purispa.
-Tallirkunaqa empresakunapaq runa kaymanta sayakuq wasipaq hinallataq willariymanta willay apaqman rimaymanta yachakuy munaq wasipaqmi.
-2007 watamanta, Bundeswehrqa DW-AKADEMIEp miryunkunapim intercultural yachaykurquy qhatuyta apaykachan.
-2009 watallapi pukllaymanta kimsa raryukuna apakurqan OpInfop oficialninkupaq.
-“Kay yachaykachakuykunaqa sinchi kusam”,  nin huk warmi oficialqa, paymi yanqalla hina Kabulta rinanpaq hamuntaq, chaypi editor hinaqa llamk’anqa.
-Huk wallaqa  nillantaq: “Kay yachaykachakuy kamasqa hina kanman pipas misión nisqaman rinanpaq.
-Aswan oficialkuna allin pacha kayniyuq kanman hinallataq chay hina allin wakichisqa rinkuman chayqa, achka aypaykunata taripasunmanmi.
-2009 WATA MIRYUKUNAPI YACHAYKURQUY
-DW-AKADEMIEp miryunkunapi yachaykurquykuna imayna rurariq llamk’aqkunap umalliq llamk’aqkunap munasqanman hina rurasqa karqanku.
-Kay ofertaqa tapuykunapaq yachaykurquymanta muchuy pacha apaykachanankamam rin interculturalmanta sunquchayninta purispa. 
-DW-AKADEMIEp yacharquchiqninkunaqa  tiqsimuyupi riqsisqapas miryu kamayuq kayniyuqmi; chayraykutaqmi, hatun amawt’akunam allin kusata yachayninkuna willarinapaq.
-Willay apaqkunapas kaqlla miryukunapi yachaykurquymanta  yachaysikuchkallankumanmi.  
-DW-AKADEMIEqa tiliwisyunpipas raryupipas internetpipas yacharquchiyta qunmi.
-Achka kaq ofertakunaqa sapallankum waqaychakunman, hinallataq -munakusqamanta hina - imaymana módulokunawantaqmi rurakunmanpas.  
-DW-AKADEMIEp masichaqninkunapi  Ministerio de Asuntos Exteriores de Alemania nisqa, la Bundeswehr  nisqa la Deutsche Post nisqa chay empresakunapas institucionkunapas  kantaqmi.
- KIMSA TAPUYKUNA Michael Tecklenburgman, DW-AKADEMIEp Yacharquchiqnin. 
-Yachaysiq hina, ¿imataq  kay yachaykachakuypa	kikin hatun munayninqa? 
-Runakunam!
-Hukqa yachananmi pikunataq riqkunapas, imaynataq kanku, imatataq munaspa ñuqanchikkama hamunku chaymanta.
-Huk yacharquchiqqa llamp’u sunquyuqmi kanan, ichataq mana wakichiykunata qunanchu, mana hinaqa sapa sapallaman allichayta qunan.
-Bundeswehr empresapwan  wallakunapwan willachiqninkuna
-Imataq huk hinaqa yacharquchiqpaqqa?
-Manapunim imapas!
-Yachaykurquymanta yachanam huk hinayarinman.
-Willachiqpaqri kikin uya  allinmi kachkan hawaman allin riqsisqa kananpaq.
-Kabulman huk wasip umalliqnin hina rinman chayqa,  walla hinaqa, huk intercultural nisqa yacharquchiyta munanmantaqmi.
-Imataq huk Afganistánman ririchkaq wallaman yuyaychanki?
-Llapan Afganistánman riqqa competencias interculturales nisqamanta yacharquyta munan musuq kawsaypas wak runap kawsayninpas yacharinanpaq hinallataq allin yachay munananpaq.
-Wak kulturakunatapas allinta rikurinan, hinam huk hina kawsaykunata allin runa kaynin kallpachanapaq rikunan.
-MICHAEL TECKLENBURGqa allin yachaq tiliwisyun willay apaqmi, hinataq 2005 watamantaqa Academia de la Deutsche Welle nisqap yacharquchiqninmi.
-Kabulpiqa, Afganistánpi, tiqsimuyup kaq willana qillqaykuriyta Radio Television Afghanistan (RTA) nisqa raryupi churaykurqan 
-SUNQULLAMANTA RURAY
-“Allinpuni, manam atiy hina”
-2009 watap sitimri killanmanta, sunqunkumanta hina ruraq chunka willay apaq waynakuna DW-AKADEMIE nisqapi willay apaymanta yacharquchiyta chaskinku.
-Chaypim imaynataq willay apayqa rurakun raryupipas tiliwisyunpipas internetpipas chayta riqsinku.
-Hinallataq, videoperiodista nisqa hina imaynataq llamk’anayqa kikin pachapi chayta yachakunku.
-“Kuraq taripanaqa kikin historiamanta karucharikuymi munakun” nin Birgitta Schülkeqa.
-Paymi DW-AKADEMIE nisqap yacharquchiqqa, chaymi unay watakunamanta videoperiodista nisqa hina llapan tiqsimuyupi llamk’an.
-Manachu hinapuni willay apaypiqa?
-“Hinapunim.
-VP nisqakunaqa manayá   ‘manam allinchu rimanaykiqa’ niwaq camarógrafokunayuqchu kayku; manataqmi ‘manam allinchu philmasqaykiqa’ niq editorpas kapuwankuchu.
-VP hinaqa llapan imamanta yachanam.
-“Sunqunmanta hina haywariq riqkunaqa instrucción multimedial nisqata chaskinku”, nin DW-AKADEMIEpi willay apaymanta yachaysiy umalliq Bernhard Graf von der Schulenburg.
-“Hatun ofertata tiliwisyunmanta internetmanta raryumanta ima riqsichimuyku.
-May kaq miryu allin yachaqaypas allin yachayninmantataq sapankap munayninmantataqmi.
-DW-AKADEMIEqa manam VP hina educación técnica superior nisqataqa qunchu.
-Iskay simana tiliwqisyunpi yachaykurquy imaymanakunataq kan tiliwisyunpi chaymanta yanqa kursu hinallam.
-Birgitta Schülke yaparispa hina nin: “Kamara aparikusqa, yachakuqkuna tiliwisyunmanta, dramaturgiamanta wiriyu rurarquriymanta hinallataq kamara allin apaykachaymanta yachakunanku.”
-Sunqunmanta hina ruraypi riq runakunaqa manam sapankullachu llamk’anku técnico superior nisqa niwil kamana yachakuq VP nisqakuna hina; paykunari iskay iskay huñuchasqa llamk’anku.
-“Allin kusam ñuqapaq”, nin yachakuq Martin Heidelberger.
-Manam kaychus kanqa kamayuq kaynin chayta yachanraqchu.
-Artjom Maksimenko sutiyuq yachakuq masinqa aswantaq yachan, chaymi payqa nin: “VP hinaña sunquypi llamk’achkaniña”. 
-Frank Nordenqa Birgitta Schülkewanqa yachaysiqmi huk sunquchasqa VP hina.
-Paymi nin: videoperiodistaqa huk qillqaykuriypi allin kusa churasqa chayqa, huk miryutaqa allintam ñawpaqman pusarinman.
-Imaynatataq tapuykachay wasita allichakunman k’achaypas rimaypas allin kusa kananpaqqa?
-Imaynatataq mikruphunuta apaykachanaqa?
-Imaynataq kuchusqa rimaykunapas uyakunapas tukukun huk tapuykachanapiqa?
-Kay llapan yachaykachakunapaqqa, sunqunmanta haywariq huñukunaqa qillqaykuriymanta kay paqarin lluqsinku.
-Rurayninqa huk huch’uy willaykuy philmananmi. Chayri huk kuskanyuq minutu yasulinap chaninpa yaparqukusqanmanta, llamk’anamanta, pachamanta kanmanmi.
-Brigitta Mollwan Monika Griebelerwan yachaqiqkunaqa Bonnpi qasa pachapi Post Tower nisqa  correokunap lliphipiq wasin manteneq waynawan tinkunku. 
-Payqa manam kimsa chunka urasmanta pacha samarikusqachu.
-Ichaqa, tapusqa  kaytataq , hinataq chiri wayriptinpas, uyakun.
-Brigitta Mollqa qhipa watakunapi VP llamk’ananmanta manaraq yachanllataqchu.
-“Nuqa chiqan pachapim chaymanta nisaq”, nispa nin 27 watayuq sipasqa.
-¿Sunqunmanta hina haywariyqa suyasqaman hinachu?
-“Arí.
-Allin kusa, manapuni”, nin Monika Griebeler.
-Iskay p’unchawmantaqa, Bonnpi trenkunap sayayninpiqa: Martin Heidelbergerwan Artjom Maksimenkowan Düsseldorfman k’itip trenninta suyanku.
-Locomotora pusaykachaqkunamanta tapuykachanata rurayta munanku.
-Ñawpaq p’unchawkunataq achkatam masinmanta tapuykacharqanku, hinallataq VPkuna hina llamk’ayninmantapas, kunantaq yachakusqankutam imanananku. 
-“Achka philmasqatam rurayta munayku.
-Hinataq ñawpaqmanta wakin rikch'aykunatam philmarqayku”, nin Artjom Maksimenko.
-Tukukuypi rurasqaqa chay rikch’asqa runamantam.
-Düsseldorfman riyqa huk uram.
-Chay pachalla kan sunqunmanta ruraq  yachakuqkunap locomotorap tiyananpi kaq runata riqsinankupaq.
-2009 WILLAY APAY  KAYPAQ
-Kimsantin miryupi sunqunmanta hina haywariykunawanqa, DW-AKADEMIEqa llapan tiqsimuyu Alemania willay apaq waynakunaman raryumantapas tiliwisyunmantapas internetmantapas allin yachanata hinallataq tiqsimuyupi kan chay yachanakunata qun.
-Imaymana ñankunaqa Alemania simi mama simi hina rimaq runakunapaq hinataq wak simi rimaq runakunapaqmi.
-Llapan 18 killam sunqunmanta  haywariyqa karqan; chaypiri wayna willay apaqkunaqa, Bonnpi Berlínpi, imaymana qillqaykuriyta, hinallataq Deutsche Welle nisqap ima k’itintapas riqsinku.
-Hinataqmi Bruselaspipas wakpipas DW nisqa yachakuyman riy hinataqmi.
-Afganistánmanta hamuq Brekhnapaq KIMSA TAPUYKUNA, Saber Servicio voluntario internacional de la DW-AKADEMIEp nisqa.
-Imataq willay apaq kayniykiman apasunki?
-Alemaniaman hamuptiyqa, huk Afganistán tiliwisyun miryumi llamk’anata quriwarqan willaykuna rikhuriq hina.
-Taytayqa willay apaqmi karqan, tiyuy hina.
-Wasiypiqa yawarniykupi apayku.
-traducicón falta
-Qampaq sunqumanta rurayqa kusachu?
-Allin kusapunim ñuqapaqqa.
-Teoríapipas hinallataq ruranapipas achkatam yachakuyku.
-Hinaspa, sinchi khusam pacha tiyayninqa .
-Llapanmi ancha munakuq kanku, yachachiqkunataq kamayuq kayniyuqkunawan allin sunquyuq kaywan kanku.
-Allin yachakuytam chaskiyku.
-¿Ima oportunidadkunataq Afganistánpi kasunki, warmi hinapaqpas  willay apaq hinapaqpas?
-Kunan pachaqa hatun manchakuymi  kan.
-Chay rayku DW nisqap pastún qillqaykuriyninpi tiyachkallayta munani.
-Imamantawanpas,  Afganistánpi warmikunaqa imaymana kamayuq hina llamk’anku chayta rikuni.
-Kunan Afganistán umalliqqa talibankunamanta karuchakuyta munan chayta umanchani.
-BREKHNA SABER nisqaqa Deutsche Welle chawpimanta 2009 watap mayu killanpi tiqsimuyupi  sunqumanta rurayta qallarin.
-Payqa, Afganistánpi, Jalalabadpi paqarisqan.
-Huch’uy irqi kaptin, wasi yawar masinnintin Pakistánta qhispirqurqan.
-Chaypiwan Bonnpiwan biologíata yachakurqan.
-Chaninchay
-Aypasqa chayaykuna
-Chhikaraq DW-AKADEMIE nisqa rurakuchkaptinmi, 2009 watapiqa hatun qhawariy chawpimanta riqsirikurqan; chayri DW-AKADEMIEqa maykamataq miryunkuna wiñayninpi chayanku chaytam qhawarikun.
-Deutsche Welleqa tawa pachak watamantaña yanapan  llapan tiqsimuyuntinmanta huñusqa raryukunawan tukuy imankunapi miryukunap wiñayninpi.
-Kunan pacha ofertakunaqa yachaysiyniyuq imam willay apaqkunapaq,  allinchariq tallirkunata runakunapaq, hinallataq pusariymanta haywariy hunt’asqa miryukunapaq, wakkunapaqpas.  
-Kay wakichiykunawan ima allin chayaykunatataq aypakun?
-Kutichiy tarinapaqqa , DW-AKADEMIEqa Instituto CEVAL nisqata kachaykurqan, kayri huk kikinmanta wasin, wakichiymanta hatun qhawarquytawan  2004 watamanta  2008 watakama    miryup wiñachkan chaytawan  runapaq.
-Kay niyqa  Ministerio Federal de Cooperación Económica y Desarrollo ( BMZ) nisqap yanapasqam
-Llapannintin hatun diseño metodológico nisqam rurakunku:
-K’anchapaypa kayninkunaqa llapan ruraqkunata imaymana  munana rimanakunatawan ima yaykuchin.
-Ichataq, lluqsiq yachakuqkunap, yachachiqkunap, DW-AKADEMIEp masichakunkunap kutichiyninkuta online nisqa tapuriymanta tariykurqan.
-Chaymanta, CEVAL yanapaqkuna Vietnamtapas , Colombiatapas Tanzaniatapas ima in situ Sapanka hatun llaqtamanta yacharquyta apachisqa willaykunata huqarinapaq.
-Mana pimantapas amawt’akunaqa rurarqan tapuykachayta, chaymantari paykunaqa masikunawan unay hamuqkunawan huñusqakunapi rimanakuy, hinataq Academia de la Deutschep 37 wakichiyninkunata qhawarqurqanku.
-Sinchi sasam aypasqa ruraykunaqa, hinataq llapannintin ancha allinmi.
-Yacharqukuyqa “llapantinpiqa, chayaykunap tukukuynin allin kusa hina chaninchasqa kanman” nispa nin.
-Allinta willaykuyta qhawarichikun chayqa, pachak tapurisqamanta yaqa 90 tapurisqam   kursup teoríanpas runananpas allinmi kachkan ninku.
-DW-AKADEMIEp qhari warmi yacharquchiqninqa ancha kusa chaninchasqayuq karqankum.
-Pachakmanta 96 yachakuqkunam llamk’ayninmantaqa allin kusisqam kachkanku. 
-Imakuna kusachaypas kantaq.
-Hina nispa, yacharquyqa nin: wakichinakunap allin sayay kayninqa sapa kuti manchay runakunap kuskachayninpa imanasqa hinallataq política de medios nisqap kamachisqanpa imanasqa imam
-Kayrayku, pachakmanta yaqa 90 masichakuq runa hina nin: DW-AKADEMIEp yachaysiyninpas pusariyninpas allin kusam miryukunapaq, hinallataq wakirichinap allin kayninpa allicharquriymi yanaparintaq.
-Llaqta llaqtamanta yacharqusqakunaqa allin kusa ayparisqaman chayan.
-Riqkunaqa Llapanmantapas Alemania yacharquchiqpa riqsichisqa yawa kaypas kamayuq kaypas sumaq sunquwan llamk’ay kaypas allin kusam nispa ninkutaq.
-DW-AKADEMIEqa kusata llamk’an sapanka llaqtapaq hinapas allin rurarispa ninkutaqmi.
-Kikinllatataq nirirqanku CEVAL nisqa amawt’akunaqa.
-Tukusqa willaykurinapiqa wakkunamantapas DW-AKADEMIEmanta rimaspaqa kay hinata nirinku: Wakichiykunap qullqichayninmanta qhawarquriyqa chaniyuq kayqa beneficio nisqawan hinam rin nirichin.
-Tapuriymanta rimaspa unay yachakuqpa correo electrónico nisqapi qhawaspa qillqarisqanqa ancha kusikuypaq karqan.
-“Deutsche Wellep yachachiysisqanqa allin kusam; kunan p’unchawqa pitaq ñuqa kani chayta kachiwanmi.
-Añaychaykichikmi yanapasqaykichikmantapas, ñuqapaqpas raryuy llamk’aq masiykunapaqpas qamkunamanta ñachay kariypaña kicharirikusqanmanta.
-Supay kay apaykachaymanta
-Supay kayta waqaychaykachaypaq
-DW-AKADEMIEqa pay kikinpaqqa  yachakuy quq chaskiq wasim.
-Supay kayniyuq ofertakunata waqaychaykachanapaqpas chaninchayninta atiychanapaqpas, supay kay apaykachay sistima rurayta qallarinmi
-Supay kayta waqaykachay haywariyta allirquriy
-Chaymi DW-AKADEMIEp musuq Sistema de Administración de Calidad (SAC) nisqap ruranayananqa.
-Kaymi supay taripayta tupuysinan, chaymantataq kaytapas kallpachanan.
-Norma internacional ISO 9001 nisqaqa unancha hina qhawarqunapaqmi.
-Masichakuqninchikpas, rantikuqninchikpas qullqi quqkunanpas certificación ISO nisqawanqa  allin supay kay chaskisqankumanta rikuriypaq hina unanchayuq kanku. 
-Academia de la Deutsche Welle nisqa wasip supay kaymanta ruranayayqa sapa kuti chaninchanapaqmi; rantikuqpa pusariyninchikpas yachaykachachiyninchikpas chaskiqkunap suyasqankuman ririn. Hinallataq rantiqninchikkunapa masichakuqninchikkunap mañariyninkunamanpas ririntaqmi.
-DW-AKADEMIEqa  SAC nisqata wakichiyninkuna allicharquchkallanapaqpas kikinkunap supay kaynin qhawarquririypi pusaykuy kay yuyarinapaqpas willarina miryukunap wiñarquyninpi hatarichinapaq tiqsimuyup yanapayninpi”, nikun huk estratégico nisqa papilpi.
-DW-AKADEMIEp yacharquchiqqa kaypiqa chawpi kaq rurayta hunt’an.
-Qhipa pachapiqa,  sapanka wakichiypaq llamk’aqkuna akllanaqa rikuypaq hina allin sut’i rurasqa kananmi.
-Supay kay apaykachanamanta yachaysiy kursum rurakunqa llapan yacharquchiqpaq wakin wakichinap yanapaysiqninkunapaqpas.
-DW-AKADEMIEp wakichinankuna chaninchayqa kaqlla allicharqasqa kachkanan.
-“Riqkunap kusikusqanqa supay kayniyuq llamk’ayninchik qusqanchikmantaqa allin unancham”, nin Gerda Meuer umalliqqa.
-Chaninchanapaq sistimaqa kimsa hatun rumip wichayninpi sayakun.
-Ñawpaqpi sapa yachaykachana tukuspaqa maykamas chayan kusikuyqa chayta yachachikun.
-Huk wata qhipamantaqa riqkunap nirisqanmi huqarikun sustentabilidad nisqamantawa efecto de los proyectos nisqamantawan.
-Tukusqapim sapa wata  huk tapurina  apakun yacharquchiqkunaman supay kaymanta hinallataq imasqataq wakichiykunaqa ancha allin chaymanta.
-traducción falta
-KIMSA TAPUNA Comisionado de calidad DW-AKADEMIE nisqa Karl Lippeman
-Supay kay apaykachaymantaqa unachanqa norma ISO 9001 nisqam.
-Imanasqataq?
-ISO 9001 nisqaqa empresakunapaq supay kay unanchaman tukurqan, chayqa tiqsimuyupachapi risqirisqam.
-Alemaniapiqa achka yachay wasikunap rurasqallataqmi. 
-SAC nisqaqa llapanmanta yanapaysiqpurap kuyukuynintaqmi.
-Imaynamantataq rurakunman?
-Llapan supay kay apaykachay sistemaqa qhawapayantaq papilchantaq empresap ruruchasqan haywarisqan apaykachaypi ruranakunata.
-Chaypim llapannintin yanapaysiqkuna rurayninta riqsinku chaymi aypakun. Paykunaqa imaynataq imapis tutuchina chayta yachankutaqmi.
-Imaynataq DW-AKADEMIEp supay kay haywariyninqa? 
-Wakichinap achka wata yuyayniyuq umalliqninwanpas yacharquchiqninwanpas hinaqa, ñuqa niymanmi: “rantiqninchikkunaqa” allin hina chanichasqa kaptin ruraymanpas hap’ichisqa kaptin pusaq huñusqa runakunapaq allin kaptin llamk’ayninchikta munapakunkum.
-SAC nisqawantaq certificación ISO 9001 nisqawantaq ñuqayku waqaychaytam munayku supay kaypa puriyninta wiñarquchispa.
-KARL LIPPEqa ingenierotaq, yacharquchiqtaq, wakichiypa pusaqnintaq, DW-AKADEMIEp allin kachkayninpaq apachisqataqmi.
-Sistema de Administración de Calidad nisqap tatkiynin purichiyta allinta pusarqurin. Qhipa pachapitaqmi pay winarquchichkaqlla kachkanqa.
-Ruranawan yupanawan
-2009 watap chaninchaynin | yaykuqkuna
-Deutsche Wellep wakin wakichisqanmantaqa DW-AKADEMIEp llamk’ayninqa manan Ministerio de Estado para la Cultura y los Medios de Comunicación nisqap qullqi qusqanchu.
-Qullqichaymanta yaqa dos terciosmi Ministerio Federal de Cooperación Económica y Desarrollo (BMZ) nispap yanapasqanqa.
-Chaykunaqa DW-AKADEMIEman qusqam willarina miryukunap tiqsimuyupi wiñarquyninmanta wakichiypaqtaqmi.
-Ministerio de Asuntos Exteriores nisqawan Organización para la Seguridad y la Cooperación en Europa nisqawan , Unión Europea nisqawan wak wasikunawan imam DW-AKADEMIEp llamk’anantaqa allinta riykuchinku.
-DW-AKADEMIEp huñuchasqa qullqinqa pachakmanta 4 yupaymi yapakurqan, qayna watamanta 8.915.484,03 euroman.
-2009 watapi sapanka k’itipi wakichiypa sapa p’unchawpi llamk’aynin 
-2009 watapi DW-AKADEMIE rimanakuspa aparqan 2.459 miryukunaq wiñarquyninpa k’itinkunapi (mana qullita chaskispa)  wakichinap sapa p’unchawpi llamk’ayninkunata. Hinallataq  miryukunapi yachaykachakuytapas aparqantaqmi.
-Hinataqmi 2009 watapiqa wakichiypa llamk’asqa p’unchawninpa yupayninpa yapakusqanmanta yachakun.
-Kayqa churasqa kawsaykuna aswan allin apaykachasqamanta, kay llamk’anata  wiñachkaq hina munaq kasqanmanta hinallataq wiñarquyman yanapaypi miryukunap llamk’ananta kallpawan riqsiq kasqamantapas ima.
-Wakin hatun tukuchkallaq llaqtapiqa, miryukunaqa paykuna kikinmi DW-AKADEMIEp  yuyaychayninmantaqa qullqita churankuman.
-2009pi riqkuna
-2009 watapi DW-AKADEMIEp haywarikuykunawanqa 3.127 runam yanapakurqanku.
-Kayri qayna watamantaña (2008: 2.546), 23 % nisqawanmi yapakun.
-Warmikunap hamusqanqa 2009 watapiqa 39 % karqan, chayqa ñawpaq watamantapas yapakusqam.
-Achka yachaykachakuypaq yuyaychaypaq kursuqa DW-AKADEMIEp kikin masichakuq llaqtanpi qusqa karqan (mapata qhaway 4wan 5wan raphikunapi).
-Deutsche Welle
-Hawa llaqtapaq Alemania raryu
-“Europap paqarisqan kulturayuq llaqta hinam Alemaniaman riqsichinan qhispisqa kaypi yurisqa Estado de derechos nisqa hina
-“Europapi wak hatun allpapi allin sut’i rimanamanta Alemaniap munayninkunamanpas huk kaq munaykunamanpas rimayta qunan llaqtapura kulturapura rimanakunankupaq riqsinakunankupaq.”
-Chaywanqa Alemania simi mast’arinanmi. Chay hinatam nin kamachisqaqa.
-Deutsche Welle tiliwisyunpi radiopi  internetpi (www.dw-world.de) oferta quspa chay kamachisqata hunt’an. Alemania simipi Inglaterra simipi Arabia simipi España simipimi tiliwisyunapi lluqsin, chaymanta raryupi internetpi 30 ruma simipi, amárico simimanta urdu simikama, indionesio simipiwanpas suahili simipiwanpas.
-Chaypaqqa yanapakun yaqa 1.500 fijo llamk’aqwan, hinallataq 60 hatun llaqtamanta hamusqa pachak pachak qhispisqa yanapaqkunawan ima.
-Deutsche Welleqa llapan tiqsimuyupi Alemaniamanta Europamanta yachay munaq runakunata rimapan, paykunari mirachiq imatapas allin ruraq kananku; sinchi munayniyuq manchachikuq Istarupi, democraciarayku allin llamk’aq, wiñarquy munaq, derechos libertarios nisqa munaq runata rimapan. 
-Kaykunamantaqa, Deutsche Welleqa kay hatun llaqtakunap ima imanasqankunamanta willantaq.
-Willay apay ofertaqa tiqsimuyupi kaq satélitepipas internetpi churasqa miryukunapipas lluqsin; chaykunapi kachkan uyarinapas, kawsachkaq on-demand nisqa kaq wiriyu qhawanapas, silularpaq podcasts nisqapas, silularpaq ima kaypas.
-Wakin k’itikunapiqa, raryukunaqa onda media nisqapiwan onda corta nisqapiwan lluqsinku; wakin capitalkunapi frecuencia modulada nisqapi lluqsinku.
-Tawa chunka watamanta aswanmi, Deutsche Welleqa kunan wiñachkaq llaqtakuna raryu kamayuqta yachaysin.
-Alemania empresapwan institucionkunapwan umalliqninkunapaqmi quntaq miryukunapi intercultural yacharquyta.
-Deutsche Welleqa derecho publicuyuq raryum, chaymanta financiakun Estadop  phiskal kawsayninwanmi.
-Bonn llaqtapi chawpi tiyananqa kan. 
-Chaypi kay DW-RADIOp progamanpas  DW-WORLD.DE. nisqap paginanpa niyninpas kamakunku. 
-DW-TV nisqap ruranqa Berlínpi huñunku. 

focus_2007.txt

@@ -1,220 +0,0 @@
-Uywa uyway hatariq:
- Wakcha mirachiqkunapaqqa allinchu kay?
-  Lliw qhawarina
- Uywaqa – Kawsanapaqwan mikhunapaqwan
- Wakcha uywa uywaqkuna
- Objetivos de Desarrollo del Milenio nisqa llapa suyukunamanta 2015 watapaq ima munasqakunata wakichikuptinpas, wakcha kayqa sapanka tiqsimuyupiqa aswan kallpayuq hina kachkan.
- 75% yupay hinam lliw tiqsimuyupi mana sinchi qullqiyuq runakunaqa, llaqtap kantunkunapim tiyanku.
- Achkhankupi paykunap kawsanankupaqqa, wasi uywakunaqa aswan chaniyuqmi.
- Kaykunaqa achkha imaymanakunatam ruwanku:
- Chaniyuq mikhunatawan wanukunatawan ima rikurichinku, qullqichaqpas kanku, yawar kallpankuwan imatapas aysanku, hinallataq activo financiero nisqapas kanku.
- Qhawaspaqa, huch'uy uywakunaqa pisi qullqillatam wakcha runamantaqa mañakunku.
- Wasikunap sispallanmim utaq purun allpakunapipas uywachikullankum, hinallataq chakra ruruchiymanta “puchunkunawanpas” qarachikullaykutaq.
- Ichaqa, wakin astakuq llaqtakunaqa, ñawpa yachayninkumanta yachaspam kikin uywa uywayllapin llamk'anku.
- Mirachiqqa, uywa uywaspa qullqichakunanpaqqa, manam mikhunanpaqchu uywan, astawanchá ima sasa tapuykuna hatarin paypaq, ñataq imayna qhatuchayman haykunamanta utaq imayna kaykuna kasqankumantapas.
- Uywamanta ima mikhuy hamuqqa usqay ismuqlla kaptin, hinallataq huch'uy mirachiqkunapas aknalla ima sasaymanpas haykuriptinkuraykum paykunaqa allin astaq carrukunallapim samarinku, hinallataq chaninmantawan rantiqkunamanta willaqnillanpin iñinkutaqa churakunku.
- Ichaqa, Estadoqa sapa kutilla hatun ruruchiq hatun mirachiqllamanmi ima allintapas aypachin, chay aranceles impuestos aduaneros nistatapas allin allinllatam haywarin, kaqllataq ima qullqi mañakuyman haypanankupaqpas yanapallantaq, hinallataq sapa kuti Mamapacha waqaychana kamachikuykunata mana kasukuptinkupas, mana huch'ayuq hinalla qhipakunku.
- Hinallataq, hawa suyukunapi qhatuchanapaqqa imaymana qhali kaymanta kamachikunataqa, manam huch'uy mirachiqkunaqa wasapayta atinkuchu.
-  Uywa uyway hatariq
-  Hawa suyumanta ukhu llaqtamantawan uywa qhatuchayqa sinchi sasa aypanam huch'uy mirachiqkunapaqqa.
- Ichaqa kikinllapitaq, qhipa watakunapiqa, qhatukunaqa lliw tikraymanmi haykuchkanku.
- Wakin wiñaq suyukunapiqa uywamanta mikhunaqa aswanta mañakusqanraykum yaparikuchkan, chaymi llapa chakra ruruchiyqa huk kinrayman pusachikuchkan.
- Yachaqkunaqa “Uywa uyway hatariq” nispan kaytaqa sutichachkanku (paña kantuta qhawariy).
- Hatun llaqtakuna ukhunpi runakuna yaparikuptin, chay runakuna mikhunankuna aychallaman tukuchiptinkum, kayqa astawan wiñarin.
- Kayqa ch'uyatapunim qhawarikun wiñaq suyukunapi hinallataq kamalliq suyukunaman tukuq suyukunapipas, chayta qhawanapaqqa China suyutawan India suyutawan qhawarisunman.
- Ichaqa, wakcha suyukunapiqa –kikin África subsaharianapi– kay imaymanaqa manaraqmi rikhurikunchu.
- Mañakuyman aypayachinapaqraykum, uywa mirachiywan q'achu wiñachiywanqa, wiñaq suyukunapi hinallataq kamalliq suyukunaman tukuq suyukunapipas, aswanta mast'arikuchkan.
- Hinallam suyu kamachiqkunaqa, llaqtap qayllankunapim manchay wasikuna uywa wiñachiqta, chay industrializado nisqa uywaqta astawan mast'arpachin.
- Kunan pachapiqa, Chinawan, Indiawan Brasilwan ima,suyukuna kuraq uywa mirachiqqa kanku.
- Wallpakuna khuchikuna ima uywayqa, hunt'asqa k'itikunapim wasi indutrializado nispapin aswantaqa uywakun.
- Qhawarinapaqqa, wakin k'itikunapiqa, India suyupiqa ñuqñu achkhayachiyqa, sapan ayllupi mast'arisqa hinam kachkan.
-  Wiñaq suyukunapi aswanta uywa wirachikuptinqa, aswan qullqitam aswan llamk'aytam hatarichin.
- Ichaqa, mirachiy hatunyaptinqa, sasa kaypas hatunyanpunim.
- Ima q'usñi samay kaqpas, mamapacha qhillichaqmi; uywakuna sinchita achkayaptinqa, uywa michiypas ima unquykunapas sinchitapunim achkayan; uywakunap genes nisqanpas llawch'iyanmi.
- Hinallataq, aswan qhachu wiñachiy mast'arikuptinpas ichapas sumaq allpakuna kaqta t'ustuyachinqa, ñataq sach'a sach'akunata chinkachispa, mana chayqa, ichapas runa mikhuna ruruchiykunatapas llallipanman.
- Qhipa qhawarinapaqtaq, industrializado nisqa ima mirachiy kaptin, hinallataq ima t'aqapanakuy hunt'asqa sasahina rikuriptinpas, astawa huch'uy mirachiqtaqa qhatumanta ichapas qharqurinqa.
-  Uywa mirachiymanta wakcha kayta thaniyachiymantawan
- Uywamanta imaymankuna hamuqqa aswantapunim wiñaq suyukunapiqa mañarikuchkan.
- Kikin pachapitaq, llaqtaq kantunkunapi achkha runakuna mana qullqiyuqqa, ña uywakunataqa uywachkankuñan.
- Imayna uywa uyway thaniyachinman wakcha kaytaqa ancha riqsisqañam kan, ichaqa imayna hatun mirachiy ñak'ayman hakuchisqantapas riqsikunña.
- Chaymi, manaña sinchita mamapachata sasayachispa ¿Imata ruwakunman huch'uy mirachiqkuna uywa uyway hatariqta allinta hap'ipanankupaq?.
- Kay qillqa riqsichiqqa manam kay tapuytaqa ch'iqayta kutichinmanchu.
- Icha qhawachinmi imayna huch'uy mirachiqkuna kasqanta, hinallataq imaymanakunatam Uywa uyway Hatariq paykunaman haywarikunman chaytapas, kaqllataq ima sasachaykuna kasqantapas, imaymanakuna uywamanta hamusqatapas.
-  K'iti
-  Wakcha uywa uywaqkunap k'itin
- Pisi qullqiyup llaqtakunapaqqa, manam uywa mirachiymanqa qullqiraykullachu haykunku, aswanchá hawakunapi imaymana hatariptinrayku chaypiqa kachkanku, chaymi chay hawa ruwaypiqa paykunaqa pisillata mana chayqa manapaschá sunqunkutaqa churankupaschu.
- Kay kasqamantam aswan chaniyuq imaymanakunata rikuchinqa.
-  Tiqsimuyu k'iti
- Wiñaq suyukunap wañakuynin hatunyasqamanta
-  Wiñaq suyukunapi hinallataq kamalliq suyukunaman tukuq suyukunapipas, uywamanta imaymanakuna hamuqqa aswansi mañakuywanqa wiñarinqa.
- Kay qhatu wiñariqtaqa, industrializados nisqa suyukunaqa ima mirachiypi aswan qullqiyuq kaptinkum chikallataqa munakunku, lliw qhawariypiqa, wiñaq suyukuna qullqichasqankuta qhawarispaqa industrializados nisqa suyukunaqa ima mirachiypiqa aswan qullqisapa hina rikurinku.
- Chay suyukunamanta mirachiqkunawan llallipanapaqqa, wata watapaq qullqi mañarisqallawanmi hawa suyukunapiqa qhatuchankuman.
- Ichaqa, kay hina qullqi mañariyqa chinqarichkanñam.
- Asiapi Sudaméricapipas, ’90 watapiqa, aychawan ñuqñuwan sinchiyasqaraykum, qhapaq chawpi kayqa, wichay suyukunamanta uray suyukunamankama astarikun.
- Manchay aycha achkayachiq wasikuna, industrializados nisqa hatariptinmi, aycha achkayachiyqa wiñarun.
- Hukniraq hinataq, Indiapi Chinapipas ñuqñu achkhayachiypiqa, huch'uy michariqkunam llallirichkanku.
-  Tiqsimuyupi qhatuna imayna kasqan
- Wiñaq suyukuna hinallataq kamalliq suyukunaman tukuq suyukunamanta huch'uy mirachiqkunapaqqa manam atinalla hinachu tiqsimuyupi qhatunamanqa haykuykuchu.
- Hawaman uywakuna qhatuchay, uywamanta imaymana hamuqkunapas qhatuchayqa, qhali kaymanta kamachinakunarayku aranceles nisqakuna kaptinpas, hark'asqa hina kachkankun.
- Chayraykum, hawakunaman qhatuchayqa manchay hatun mirachiqkunallapaqmi kan.
-  Waskarchakuq qhatu wasikunaqa, qhipa 5- 10 watakunapiqa, astawanmi wiñaq suyukunapi hinallataq kamalliq suyukunaman tukuq suyukunapipas mast'arikun. 
-Kayqa, k'iti urbano nisqapi runa tiyaqkunamammi haywarikun. chay runakuna sapa kuti astawan ima allin imaymanakunata mañarikuptinku.
- Qhatu wasikunaqa, imaymanakuna achkhanpi allin chaniyuq haywarikusqanmantam, allintaqa purin.
- Kay hunt'achiykuna wasapaymi, sinchi sasa hina huch'uy mirachiqkunapaqqa rikurin.
- Epizootias chaymanta zoonosis sutichasqa unquykuna hatariptinkuqa, uywakuna qhatuchayta hinallataq uywamanta imaymanakuna hamuqtapas qhatuchay urmarparisqantaqa qhawachinkupunim, chaynatapunim chay gripe aviar nisqapas qhawarichin.
- Tiqsimuyupi suyukuna kamachikuptinmi, sapa suyu kamachiqkunaqa ima hark'anakunata yurichinku, chaymi chay gripe de aviar unquy rikuriptinpas Asia suyupiqa, llapan wallpakunam sipichikunku, ichaqa wallpa uywaqkunaqa pisi qullqillata mana chayqa mana imatapa chaskinkuchu.
- Huch'uy mirachiqkuna mana uywankuta waqaychakuptinmi, chay hina uyqusqa uywakuna sipikuptinqa, paykunaqa qullqi chinkachiq hinam rikurinku.
-  Mamapachaman takaqkuna
-Uywamanta mikhunakuna yurichiy mast'atikuyptinqa mamapachamanqa millay takaykunatam qun.
- Kutimikhuqkunaqa (waka, uwija, capra, llamapaqu uywakuna) mikhusqankumantaqa achkha gas metano sutichasqatam samanku.
- Hinallataq uywa mirachiyqa, dióxido de carbonota hinallataq óxido de nitrógenotapas aswanta hunt'achin.
- Tiqsimuyupi aswan q'uñiwaqsi yurichiqkunamantaqa, uywakunas aswan yurichiqqa, chayna qhipa watuchikuykunaqa ninku.
- Kay q'uñichisqanqa, sinchiyaq llaphitan hatarichin, kay llaphitaq kantu llaqtakunapi tiyaq wakcha kurnakutam astawanqa suq'ayan.
- Chaynam qhawarinapaq hinaqa, uray q'uñi k'itikunapi, kikin q'uñi k'itikunapipas ch'akiyaywan unu pisiyaywanpas aswanta yaparikun.
- Q'achu pisiyaywan unu pisiyaywaqa aswantam uywa mirachiytaqa qullqipaq chaniyachin, chaymi wakcha mirachiqkunapaqqa mana q'achuta unuta rantiyta atiptinkun aswantaqa sasachakunku.
-  Objetivos de Desarrollo del Milenio (MDG) nisqapa aypanankuna
- 2000 watapiqa, tiqsimuyu suyukunaqa pusaq aypanakunatam ruwarinku (lluqi kantuta qhawariy).
- 2015 watapaq munasqakunata aypanapaqqa imaymana ruwanapaqmi kachkan.
- Llaqtakuna kantunkunapi wakcha runa uywakuna uywaqtinmi, ichapas huk aypanaqa, uywa allin mirachiy kanman.
- Hinam wallpakuna, uwijakuna, kaprakuna ima huch'uy uywakuna mirachiyqa, ichapas runa kawsaynintaqa huqarinman, hinallataq kallpachana proteínas, vitaminas, minerales nistatapas hatarichinmanmi.
- Kayqa wakcha kayta, hatun yarqaytawan mana allin mikhuchisqatawan thaniyachinmanmi, hinallataq wawa wañuytapas pisiyachinmanmi, mamakunap qhali kaynintapas yanapanmanmi, kaqllataq sistema inmunológico nisqatapas aswantam kallpayachinmanmi.
- Hinallataq wakin k'itikunapiqa uywa uywaywan uywamanta ima hap'iypas, allin runakaytam unanchan, hinallataq llaqtapipas runata huqarisqata aswan qullqichasqatahina masichan (warmi kuskanchaywan, lliw yachachiywan).
-  VIH/SIDA UNQUY
- Huch'uy mirachiqkunapiqa, aswan maki llamk'aytam mañarikun, chaymi llapan ayllu llamk'anku(qharikuna, warmikuna wawakunapas).
- VIH/SIDA unquy aswan mast'arikuptinqa, llapa runa kawsaytam hatun ñak'ayman tanqarparin, chaymi wakcha uywa uwaqkunatapas huk ñak'aytapas yaparparinmi.
- Ayllumanta runakuna SIDA unquywan wañuptinku unquyuqtinkupas, llasaq apakachana hina sasawanmi wakin ayllumasiqkunataqa ñak'ayachin, chayna kaptinkun hukpiqa llapa uywankuta qhatucharparinku.
-  Llaqta k'iti
- Documentos de Estrategias de Reducción de la Pobreza (PRSP) sutichasqa 
-1991 watapim, Fondo Monetario Internacional hinallataq Banco Mundial sutichasqapas PRSP nisqa qillqarikunanpaqqa qallarinkum.
-Chay qillqasqapiqa, llapa pisi qullqiyuq suyukunata wakcha kayninta thaniyachinapaq ruwanam aypanapaqqa karqan.
- Kay wakichinakunaqa sapan suyupin qhawarisqa kanman, hinallataq munakuptinpas hukhinachikullanmanmi.
- PRSP sutichasqakunaqa llamk'ana hina hap'ipakunkuman chay Objetivos de Desarrollo del Milenio nisqata haypanapaqqa.
- Uywa uyway astapas wakcha kayta thaniyachiyta atiptinpas, PRSP nisqapiqa pampa chaniyuq hinallatam kunankamaqa qhawanku.
-  Estadopa yanapaynin
- Suyu kamachiqkunaqa, allintapunim ñawpaqman tanqarinman ima uywa mirachiytaqa, kaytaqa atipachinmanmi ñataq qullqichaspa hinallataq ima allin kamachiykunatapas yurichispa, kaqllataq imaymanakuna kaqtawan haywariytawan mast'achinmanmi.
- Uywamanta imaymanakuna mañakunqa llaqta ukhu runakuna achkhayaptinmi kay mañakuyqa wiñan, chaymi manam huch'uy mirachiywan achkha mirachiywanpas saksachikunmanchu.
- Chaymi, hatun karay mirachiyta mañakun, ñataq allin mirachinapaq, ñancharichinapaq allin wasichasqata hinallataq astachinapaqpas.
- Kay empresa nisqakunaqa achkha suyukunapi, kikin llaqtap ukhunpim kanku, chay kanankutaq aswanchá suyu kamachiqkunap aranceleskunata yanapayninwan hawamantaqa imaymanakuna apachikamun, hinallataq impuetukunapas pisiyasqa haywarikun, qullqipas wata watanpaq mañarikun.
- Icha llaqtap kantunkunapi wakcha mirachiqkuna kaqqa, sapa kutiqa Estadopa wikchusqan hinam tarikunku.
- Hinallataq mirachinankupaq mana allin wasiyup kaptinkum mana ima empresapas yanapanchu mirachiyninkutaqa.
- Estadoqa, wakin k'itikunapiqa kikin qullqiyuq empresakuna hatarispa haywarikunankupaqqa, manam allin kamachiykunataqa qunchu.
- Qhipa watakuna aswan allinyaspapas, manaraqmi uywa hamp'iykuna nitaq imaymanakunanpas llapan k'itikunamanqa chayanraqchu.
- Suyukunap saywankuta chinpaspa michiqkuna astakuq llaqtarunakunapas, wakcha mirachiqkuna hinam sapa kutin ñawpa taytamamankumanta sistemakuna yachasqallankutam hap'ipanku.
- Kay mirachiqkuna allin kanankupaqqa, pin runa kasqankuta maymanta llanllirisqankupas aswan chaniyuqmi.
- Ichaqa kay wakcha ayllukuna kawsanankupaqqa, nitaq as qullqichaytapas nitaq pin kasqanku waqaychaytapas suyu kamachiqkunaqa yupaychankuchu.
-  Awqanakuykuna 
-Sapa awqanakuypi, suyukuna t'akanakuptinpas, tarpuna allpakunaqa millaytapunim chaquchikum, hinallataq uywa suwachikuptinpas wañuchikuptinpas, mirachiqkuna kawsanallapaq ima ruruchisqankuqa, millaytam chinkarparichinkum.
- Chay awqanaykunamanta sayarinapaqqa, uywa hap'iyqa ancha chaniyuqmi rikurikun.
- Chakra tarpuymantaqa, uywa uywayqa (qhawarinapaqqa, uwija uyway utaq wallpauna uyway) usqayllatam mikhunataqa haywakun, chaynatam runataqa hamuq haymuraykamakawsachin,mana chayqa ima mikhuna kasqamanpas kallpachanmi.
-  Wakcha uywa uywaqkunap imayna kasqanmanta 
-Chakiyuq Cuenta Bancaria nisqa
- Ayllukunap uywankunaqa achkha imaymanakunatam ruwanku.
- Manam kallpachasqa hina mikhunallankupaqchu, astawanmi qullqichaq hinapas kanku.
- Uywataqa “chakiyuq cuenta bancaria” hinam qhawakun, ima mirachiytapas ñuqñupi, aychapi, millmapi, qarapi, llamk'aypipas kutichunmi, kaqllataq qullqipas qhatuchakuptinmi allin kaytaqa t'akyachin.
- Chaymi, industrializados suyukunapi cuenta bancaria hinallataq bienes de capital nisqapas hinapunim wiñaq suyukuna hinallataq kamalliq suyukunaman tukuq suyukunapipas, uywaqa, wakcha runakunapaqqa ancha chaniyuqmi kan.
-Uywamanta imaymanakuna mañakuymi, wakcha mirachiqkunapaqqa aswan qullichakunankupaq pachatam allin yurichin.
- Ichaqa uywapi qullqichayqa ima urmaytapas apamullanmi, kayqa millaypunim millaytapunim qullqi mañasqallawan uywa rantikuptinqa.
- Uywakunaqa uyquptinkuraykuqa chinkarparinkumanmi, ichaqa qullqi mañakusqaqa kutichipunallam kan.
-  Runa kawsaypa kamachinkuna
- Wakin wakcha mirachiqkunapaqqa uywayuq kayqa, manam “capitalniyuq” kallaychu kanman, aswanmi llaqta huqariyninytam munanam, hinallataq ñawpa kawsaniyuq kawsaynintapas.
- Chayraykun, kay mirachiqkunaqa aswan hatun uywayuq kanankupaqqa (wakakunawan llamapaquchakunawan) aswantam kallpachakunku.
- Qhawarinapaqqa, wakin llaqtakunapi saywachakuyqa, kuy uywa haywarikuptinllam apakuytaqa atikun.
- Imayna warmikunallam waka chawana hina llamk'asqankuqa yachakunña, ichaqa wakin suyukunapi uywa hap'iyqa uywa saqiyqa, qharikunallamanmi qunku.
- Chaynatam, warmikuna itmayaqqa, wikchuyasqa, t'aqakusqapas, mana uywayuq hinamanmi kikurinku, chaymi mana qullqiyuq mana imayuq kaptinkun llaqtapas sarunchan.
- Kay hina llaqtakunapi warmikuna uywayuq kaspaqa, aswantapunis qhatuchanankukama uywataqa mirachinku, chaynatam kay warmikunaqa as allintam qullqitaqa yurichinkuman.
- Kamalliq suyukunapi awqanakuyrayku mana chayqa SIDA unquy hatariptinmi qharikunaqa wañunku, chaymi warmikuna uywa hap'ipanankuqa uywa chaskinakuqa as allinta mañarikuchkan.
-  Uywamanta allpamantawan derecho.
- Llapa tiqsimuyupi uywa hap'iyqa manam kikillanchu, chaynam sapa runa uywa hap'iyninqa.
- Qhawarinapaqqa, ñawpa yachaykunamanta uywa hap'iy hamuqqa, chhulla uywallatam achkha runanakuna mana chayqa achkha ayllukunam hap'iqku; chay uywaqa saqinalla chalañallata atikuq, ichaqa mana qhatuchakuqchu, mana chayqa, sumaq imaynakuq uywaqa ayllu umalliq makillanpim tukuq.
- Llapan suyukunapi mirachiqkunaqa manam kikin tiqsipaq derechuyuqchu kanku.
- Uwijakunata, cabrakunata, wakakunata, llamapaquchakunatapas hap'ipanapaqqa, ñawpaqqa michinapaq allpakunatam hinallataq unutapas aswanraqmi hap'inmanqa.
- Ichaqa michinapaq allpakunawan michina derechukunawanpas, manañam wakcha uywa uywaqkunap makinpiñachu kan, nitaq ayllukunap nitaq ayllu runap makinkupipas, kayqa Estadupan mana chayqa hatun llaqtakunapi qhapaq runakuna tiyaqku makinkupillam kan.
- Chaynam, mana allpayuq wakcha mirachiqkunaqa, millaytam llaqtakunap kantunkunamanmi tanqarichikunku (ñankunap kantunkunaman utaq kharu michina allpakunaman).
- Ichaqa, llaqtakunapi runa achkhayaqqa, purun allpakunatam tiyanapaq allpaman tukuchichkan, hinallataq mana tarpuna allpakunatataq tarpunapaqmi watan watan mast'arikuypas.
-  Llallipanakuykuna
- Qhatukunaman haykuna
-  Hawa suyukunaman allinta haykunapaqqa, kay aftosa, gripe aviar hinallataq brucelosis uyquykunatam hark'achiymi allinqa kanman.
- Kay unquykunaqa mana sapanka huch'uy mirachiqkunawanqa hark'achiytaqa atikunchu, chaymi mast'arisqa hina hark'anaqa yurichikunmanmi.
- Kamalliq ukhu suyukunapipas huch'uy mirachiqkunaqa sasapakullankutaqmi chaypipas.
- Qhawarinapaqqa, kamalliq suyukunaman tukuq suyukunaqa, pisi chaniyuq imaymanunatam kamalliq suyukunamanqa qhatunku.
- Huk qhawaypiqa, hatun mirachiqkunallamanmi llapa qhatuchayqa ima quypas aywarikun, hinallataq kayqa huch'uy mirachiqkunap kallpanwanmi apuykachakunku.
- Chaynam, kay qatikuqkuna qhispichinankupaqqa, wak michachiqkunaman huñukuyllatam suyanku.
-Achkha runayuq k'itikunapim achkha espresakuna mana saksayta atichiptinkun, allin llallipakunapaq pachatam huch'uy mirachiqkunapaqqa churan.
- Qhipapitaq – llapankumantaqa, ichapas kayqa aswan chaniyuqmi – huch'uy mirachiqkuna may khatu k'uchukunapi kaspaqa, llamk'anankupaq mana imakunayuq kaptinkun kikin hatun sasachaytaqa churan.
- Qhatuchanapaqqa, mikhunakuna ismukuq hinallataq uywakunatawan astanapaqqa, allin ñankunaqa aswan chaniyuqmi.
-  Mamapachap chanin 
-Mana allin micharispaqa, hatunninpi huch'uyninpi ñataq hunt'a uywata uywaspa, hinallataq achkha uywata uywaspapas, millaytapunim mamapachataqa wañuyachinmanmi.
- Kay imaymanakunaqa kankun, imaymanakunayuq qhachu wiñachiy, sinchi michispa qhachu chinkachiy, achkha unu hap'ipay hinallataq mana allinta hap'ipaspapas uywap wanunkuna qhillichay ima.
-  Mirachiywan ruruchiywan huñusqa kaptinqa, uywa uywaywan chakra mirachiywanpas allintapunim hunt'achikunku.
- Qhawarinapaqqa, uywap wanun hap'iyqa, hinallataq mirachiymanta puchunkuna hap'iypas kikin llaqtapaqqa allintapunim hap'ipakunman.
- Llakikunapaqtaq, mast'arisqa mirachiqkunapaqqa, mirachisqankuta qhatuchaspaqa manam mirachisqankuta qullqichaymayqa aypankuchu.
- Aswan kasqa imaynakunallam yupaychakun (qhachu, unu, uywa hamp'ikuna), mana mamapacha qhillichayqa yupaymanqa haykunchu.
- Uywa michiy, mast'arisqa mirachiyqa, sapa kutim mana chay hina michinapaq k'itikunapim kayqa apakuchkan.
- Chay hina k'itikunapiqa sichus asllatapas uywa michiywan allpa t'ustuchiywan yaparinkunqa chayqa, mamapachapim sasa kayqa hatarinqa.
-  Chaynam hunt'a mirachiywan mast'arisqa mirachiywanpas ñawpa nisqa hinam q'uñiwapsitaqa hatarichinkum.
- Ichaqa, kay imaymanakuna sasachakuyqa medidas técnica y políticas nisqakunawan allin kamachisqaykunawanqa kaspaqa thaniyachinkunmanmi.
- Llakikunapaqtaq, imayna mamapachata ima millaykunamanta hark'anaqa, wakin suyukunapiqa as allallamantam hamut'achkankuqa.
-  Achkha genes nisqakuna hap'ipay
- Aswan hunt'a mirachiy allin apakunanpaqqa, qhachukunatam kallpayachinku hinallataq kikin mamapacha kasqankumanpas allintam hawa uywakunatam t'akyachinku, kay uywakunataq ñuqñuta, aychana utaq runtuta mirachinkunapaqmi uywakunku.
- Allin qhawakuspa uywakuptinqa, kay sanakunaqa allintapunim mirachikunku. 
- Chaymi huch'uy mirachiqkunaqa, llaqtankupa uywankutam hawa uywakunawan masichanku, mana chayqa uywankuta hawa uywakunawan yankinku.
- África quntinpim, uywa Muturu enano sutichasqa hinam, llaqtaman wakin sanakuna yachapachisqaqa, urmarinqaña chinkayman mana chayqa ña chinkarunña.
- Uywa sanakuna achkha mirachikuq mana allinta uywachikuspaqa, qullqi chinkachiymi mana chayqa uywa chinkachiypas imam.
- Hawa uywa sanankumanta kikin llaqta uywakunaqa, achkha imaymanakunatam haywakunku, qhawarinapaqqa ñuqñuta aychata ima.
- Hinallataq, kay llaqta uywakunaqa allin yachapakusqañan kanku imaymanakunamanpas, chayna allinta ruphaytapas, ch'aki pachatapas, pisi qhachutapas hinallataq unquykunatapas allintam wasapanku.
- Uywa sanankuqa waqaychayqa, chayraqmi qhipa watakunapi alli allimanta qhawarikuchkan, chaynam Convenio de Río sobre la Diversidad Biológica nisqaraykupas puriyta qallarin.
-  Qhali kayta allinyachiy
-  As t'ikraykunalla ruwakuptinpas, allintapunin uywa mirachiytawan runap uywaq qhali kaynintawanpas huqarikunman.
- Chaynam, uywap kuyka uyquyta chinkachispapas, uywaqa allintam kawsakunman, hinallataq kay uywa kuyka unquy runaman chinpanantapas aswanta chinkachikunman.
-Ichaqa, kaykunata allin hap'inapaqqa, huch'uy mirachiqkunaqa riqsinkumanraqmi mayqin kuyka uyquy kasqantaqa.
- Chaymantaqa, wak allinchaykunatapas riqsinkumanmi, ñataq uywa hamp'iyta utaq hukniraq allin uywa michiytapas.
- Chaymantataq, ima ruwanankupaqpas imaymanakunayuqmi kankuman.
- Llakikunapaqtaq, kay ima willakuykunaqa, manam huch'uy mirachiqkunamanqa aypanchu, ñataq yachanakunaman mana aypaptinku, mana qullqikuq kaptinku utaq yachanankupaq hawa llaqtakunaman ch'usanankurayku mana imaymanakunataqa riqsinkuchu.
-  Ñawpaq ñan
- Wakcha mirachiqkunapa imaymanakuna quna
- Huch'uy mirachiqkunaqa, chiqaytapunim allintam Uywa uyway Hat'ariytaqa hap'inkunman.
- Ichaqa, sichus kikin kawsasqanku watachasqata paskakunqa chayqa, chayraqmi kayqa apakunqa.
- Chaymi sapan kinraymanta aswanta kallpachakuy kanman:
- Estadowan, k'uskiqkunawan, wiñarinapaq ima huñukunawan, kikin qullqiyuq empresakuna hinallataq kikin mirachiqkunapas.
-  Uywa uyway t'ikrakuptinqa, imaymana allin sumaqkunatam aparikunqa, ichaqa huch'uy mirachiqkunamanqa ancha sasayta qunqa, chaytaqa manapaschá llapankuqa wasapanqankuchu.
- Huk qhawaypitaq, qhatuchayman yachapakuyqa, mamapachap kaqninkunañataq mana yupaychaspa hinataq hap'irpachintaq.
- Chaymi, mana uywa uywan allin kaptinqa, wakcha mirachiqkunamanqa ch'uyata ruwankuna kananta riqsichinam.
-  Kamachiykuna allinyachiy 
-Huch'uy mirachiqkuna kanankutaqa, allin kamachiykunata ruwaspan suyu kamachiqkunaqa yanaparinkuman, qhawarinapaqqa, allpa hayp'iytawan uywa hap'iytawan allinta hap'inapaqqa allinta llapankupaq kamachinkuman.
- Hinallataq, masichakunkumanmi allpa kawsaq hina hap'inapaq kamachiykunawanpas, hinallataq uywakunaqpa mamapachaqpa qhali kayninkutapas allinyachinkumanmi.
- Kay qhipakunaqa mamapachap chaninkutan sunquchakunkuman – qhawarinapaqtaq, mamapachap kaqninkutaqa impuestos nisqawan chaninkuman.
- Suyu kamachiqkunaqa, tiqsipakunapaqhinaqa imayna uywa mirachiy wakcha kayta pisiyachinman chayta allintaqa qharinman, qhawarinapaqqa, PRSP k'itinpihina kasqanta.
-  Qhatuman haykuna munapachiy
- Huch'uy mirachiqkuna, qhatuchanapaq mirachiyta atinankupaqqa, llaqtap kantunkunapi kasqankutaqa allinyachinkunmanmi, hinallataq allin tinkunchiq ñankunapas ruwankumanmi, chay medios waqyarikunapaqpas hinallataq wasi qullqi mañakuqpapas churakunkumanmi.
- Hinallataq munakunqapunim imaymanakuna allin chakra ruruchinapaq, uywa mirachinapaq hampipas munakullanqapunim.
- Allin qullqiyuq wiñariyqa mana manchay industrializados nisqa mirachiqkunallapaqchu kanman.
- Hinam huch'uy mirachiqkunapas mana sinchi sasachakuspam qhatuchaypipas llamk'ankuman, qhawarinapaqqa, kayqa apakunmanmi qullqi mañarikuspa, aswantataq warmikunaman mañarikuspa.
- Hatun llamk'aq wasikunamanqa, yanapankumanmi sichus kaykuna llaqtap kantunkunapi runa tiyaqkunaman allin llamk'ayta quptinkullam, utaq imaymanakunata haywariqkunamanpas allin paqtachasqata qullqichallaptillanku (imaymanakuna rantipasqa).
- Huñukuykuna público-privadas nisqaqa, ruwanankuqa huch'uy mirachiqkunapaqqa chaniyuqpunim, hinam huch'uy mirachiqkuna hatun qhatuchaqkunaman aypanankupaq utaq llallipanankupaqpas, kay huñukunam yachachinmanku.
-  Técnico yanapaywan ima musuq kaykunawan
- Wakin wiñaq suyukunapiqa, huch'uy mirachiqkuna mirachisqankuqa nishu pisin, kayqa mana técnico nisqa yanapayta aypaptinkum mana sinchitaqa mirachinkuchu.Uywa
- Wakin k'uskiq k'itikunapi hinallata mast'arikuy k'itikunapipas imaymanakuna ruwakuptinqa allinyachinmanmi kayna kaytaqa.
- Uywa akllanapaq uywanapaqpas ima, imayna kawsasqankumanta willaykunataqa huñunkumanmi, hinallataq yupayasqa hina chaninkumanmi.
- Ch'uya sanayuq uywakuna, ch'aqrusqa sanayuq uywakuna mana chayqa musuq sanayuq uywakuna ima uywayqa, aswan allintan mirachiqkunamanqa qullqichanqa.
- Qhachu allin wiñachisqawan uywa allin uywachisqawanpas, achkhanpipunim kay uywakunap kaqninkunaqa hurquchikunqa.
- Wak allin chaniyuq ruwanqa, unquy hark'aymi kan.
- Imayna mamapachata ruwasqankuta qhawaspaqa, ima mirachiypas kallanmanmi mana mamapachata k'irispa, kaypaqqa pisi allpapiqa pisi uywallatam uywankuman.
-  Mirachiqkunap puriykachaynin
- Huchuy mirachiqkunaqa huñu miraqman hinallataq huñu ruruchiqman masichakuspam llamk'ankuman, chaynatam Uywa uyway Hatariqwanqa allinchakunqaku. 
- Kayqa, ruruchisqankutan aswanta qhatuchinqa, ñataq achkha achkayanpi qhatuman churakuspa hinallataq mirachisqankuta sumaqyachispapas.
- Chaynataq supermercados nisqaman mirachisqankuta qunankupaqpas ima ñanpas kicharikunqapunim.
- Hinallataq, qullqi chanita pisiyachispa ima urmayta pisiyachispapas allintapunim chhalanqaku.
- Ichaqa, huñu mirachiqkuna kamariyqa mana atinallachu, kaykunaqa huk runa kallaytam hinallataq ch'ulla runa rimayllatam mañakunku.
- Yachaykunata ayninakuspa, hinallataq imaymanakuna yachanapaq haywarikuspapas, mirachiykunaqa allinta huqarikunman, hinallataq mamapacha mana k'irichaypas aswantam sunquchakunman.
-  Llaqtap kasqayninta masichakuyninta kallpachay
- SIDA utaq malaria unquykuna chinkachiyqa, allinpunim kanman maki llamk'ayllawan uywa hunt'a mirachinapaqqa.
- Hinallataq, warmikuna uywakunata uywasqankuta qhawaspaqa, kawsayninkuta huqarpariyqa kikin allinmi kanman.
- Hinallataq, uywamanta imaymanakuna hamuqqa, runap mikhunantaqa kallpachanmi, chaynata ima unquytapas hark'apanmi.
- Uywa mirachiypiqa, astapakup huñu michiqkunaqa aswan chaniyuqmi kanku.
- Kay llamk'aypim ima kawsankupas ima ñawpa yachayninkupas t'akyakun.
- Ñawpa rimasqawan kay huñu runakunap kawsanta huqarinapaqqa, suyu kamachiqkunam allin kamachiykunataqa qunkuman.
-  Sapan kinraykunapi allin imaymanakuna ruwakuptinqa, wakcha mirachiqkunap kawsayninkuta huqarillakunmanmi.
- Economista Christopher Delgado kikin nisqa hinaqa, Uywa uyway Hatariqwanqa mirachiqkunamanqa aypanqas sichus chay allin imaymanakuna ruwakunqa chaylla:
- “Huch'uy qhawariypiqa, Uywa uyway Hatariqqa, manam kawsay wiñachiqkunap sunqukusqallawanchu utirinqa.
- Kay ruwayqa qhipakuqmi hamun.
- Wiñaq suyukunapaq allin mana allin kanantaqa, kikinkupa makinpim chayqa kachkan.

focus_2008.txt

@@ -1,492 +0,0 @@
-Papawan llaphi t'ikraywan
-
-Lliw qhawarina
-
-Papa ruruchiqkunaqa rikuchkankuñam llaphi t'ikray ruwasqantaqa
-
-Padam Damiaqa, waylla Katmandu, Nepal suyupim papataqa ruruchin.
-
-Qayna wataqa paypaq, ayllunpaqpas mana allinchu karqan.
-
-Febrero killapi mana hayk'ap rikusqa rit'iy, q'uñipachapi chikchi mana chayaqpas, yaqapas iskay kutipim llapan aymuraynintaqa waqlliyachipun.
-
-Pachap chiriq'uñinqa sinchitapunim sapa kuti millayachkan, hinapunim tiqsimuyupi wak papa ruruchiq suyukunapaqpas kachkan.
-
-Qhawarinapaqqa, Perú suyup Qulla suyun pampankunapiqa, kikin pacha puquypi kachkaptinmi, chiriqa  30 ºC bajo cero nisqakaman urmarparin, chaymi sumaq hatun aymuraytaqa chinkachin.
-
-Wakin suyukunapiqa, ch'akipacharaykum aymurayqa pisiyapun.
-
-¿Sapa kikin kaqchu icha llaphi t'ikray ruwasqanchu?
-
-T'uyurkuna, ch'akipachakuna, lluqllaykuna imam, runataqa paqarisqanmantaraqmi sasachan.
-
-Ichaqa qhipa watakunapiqa, achkha suyukunapim aswantapuni pachap llaphinqa t'ikrapakun, yachaqkunaqa llaphi t'ikraymanpunim huchayanku.
-
-Llapa tiqsimuyupi tarpuqkunaqa sapa kuti imaymanakuna hatariptinmanqa yachakullankum, ichaqa sapa kuti aswan ima t'ikraykuna hatariqqa ancha ñak'ariymanmi tarpuqkunata haykuchin.
-
-Tukuy Tiqsimuyupi Papap Watanraykum, kay Focus qillqayninpiqa imaynam llaphi t'ikray chakra tarpuyman, hina kikin papamanpas tupayman haykuchisqanta qhawarichin.
-
-Papaqa – chaniyuq tiqsimuyuntinpi
-
-Llapa tarpuykunamanta, ñataq arusmanta, trigumanta, saramantapas, papaqa tawa ñiqin aswan chaniyuq tarpusqam, chaymi runap mikhunanpaqqa aswan chaniyuq rikurin, hinallataq lliw tiqsimuyupiqa, paparaykum hunu hunu runakunapas allin kawsariyta aypanku.
-
-XVI siglupi España runakuna Abya Yala uraymanta Europa hatun suyumankamam apamuptinkum, papaqa allintapuni tiqsimuyupiqa mast'arikun.
-
-Europamanta Asiakama aparqanku XVII siglupi, Africamantaq XIX siglupi.
-
-Papaqa utqhay wiñayniyuq kaptinrayku llapa tiqsimuyu ruruchiqkunamanqa allinta haywarikun, chaymi tarpuqkunaqa mayqin allin pacha tarpuyta akllayukuspanku, papataqa achkha pacha llaphikunapim tarpunku.
-
-Hatun suyukuna wiñachakuptinrayku, qhipa watakunapiqa lliw tiqsimuyuntinpim papa tarpuyqa, allintapuni yapaparikun.
-
-Papa ñawran kallpachakuptin hinallataq chakra ruwaypas sapa kuti aswan allin kaspapas aswantapunim papataqa yurichikun.
-
-Hinallataq, achkha suyukunapi runap mikhuynin wakhinayachikuptinmi, papamanta imaymana mikhunakunaqa hatarparin, chaymi papaqa achkhatapunim tarpukun.
-
-2005 watapiqa, papa tarpusqa allpapi llapan papa mirachiypipas, wiñaq suyukunam kamalliq suyukunamanqa llallipanku.
-
-China sutiyuq suyum, 71 hunu tuniladasta huñuptinmi kuraq papa ruruchiqhinaqa rikurin, chaymi llapa tiqsimuyuntinpi ruruchiymantaqa 20%  nisqatam aypan.
-
-...allinpunim huch'uypi ruruchiqkunapaqqa
-
-Papaqa, mana allin allpakunapi chiri punakunapipas wiñallaqpunim.
-
-Chaymantapas, sapa papa tarpusqahinaqa, pisi tarpuykunallam kallpachakuq mikhunakunataqa qun – kayqa allinpunim pisi allpayuq suyukunapaqqa.
-
-Chayraykum papaqa, lliw tiqsimuyupi antikunapi kaq ayllukunapaqqa allinpunim.
-
-Kay tarpuyqa aswan maki llamk'aytam mañakun.
-
-Ichaqa, aswan ruruchikuptin, aswan qhatuchakuptinpas, kaqllataq huch'uypi tarpuqkunawanpas mana makinawan tarpuchikuptinpas allinmi, chaymi ruru llallipakuqhina qhawarikun.
-
-...chanin qhatuna tarpuy
-
-Achkha tarpuqkunapaqqa, papaqa allin qullqichaqmi.
-
-Antisuyukunapi  huch'uy tarpuqkunaqa, yaqa chayllatapunim qhatunankupaqhinaqa tarpunku.
-
-Bangladesh suyupi hinataq India suyupipas, uray q'uñi allpankupi chiripacha kachkaptinqa, kikin qhatunapaqhinaqa, qarpayllawanmi tarpunku.
-
-Qhatuchakuptinrayku Vietnam suyup antiantikunanpi tarpuqkunaqa, anchatam papataqa munapakunku.
-
-Kaykunaqa chawpi tarpuytahinam papataqa, aruswan sarawan muyumuyuchispa tarpunku, qhatuchakuypitaq papaqa aruswan kuskachakun, ichaqa saratawan apichutawanpas, iskay kutipim qullqichakuyninkumantaqa llallipan.
-
-Llaphi t'ikraypa ruwaynin...
-
-Hinallataq manam kurukunallawanchu unquykunallawanchu sasachakuyqa masichakun, tarpuqkunaqa astawanmi sapa kuti mana kawsayniyuq unquykunawanmi tupakuchkanku.
-
-Imayna unu pisiyasqanta, para hukniraspa pisi-achkhayasqanta, chikchisqanta, punakunapi astawan qasasqanta rit'iyasqantapas, ruruchiqkunawan t'aqwiqkunawanpas qhawarichkankuñam.
-
-Sapa kuti, pacha llaphi astawan hatun karaqninta rikuchispaqa, ch'uyatapunim llaphi t'ikraywan masichakuchkan.
-
-2007 watapi, Panel Intergubernamental sobre Cambio Climático (IPCC) nisqap qhipa willaykuyninpiqa tiqsimuyup ruphapakusqantaqa qhawarichinpunim.
-
-Q'uñiwapsiraykus 2100 watapi tiqsimuyup q'uñiyninqa  1,8 ºC nisqamanta 4 ºC nisqakamam sapa suyupi yapapakunqa, chay hinatam IPCC nisqaqa qhawarichichkan.
-
-Llaphi 2 ºC nisqakamaraq yapapakuptinqa, runakunapaqpas hinallataq pachamamapaqpas sinchi millay kawsaytapunim apamunqa.
-
-Tiqsimuyupi llapan q'uñiwapsitaqa, chakra ruwaylla 15% nisqakamaqa asuyachin.
-
-Sach'asach'akunata allpa tarpunapaq hinaman tukuchinapaq, sach'akuna wit'uyqa 11% nisqakama Pacha llaphintaqa aypachin.
-
-Chakra tarpuymanta dióxido de carbono (CO2) nisqa hamuqqa,rumiyasqa combustiblikunata hap'ikuptinmi chaynaqa, hinallataq tarpuykunapi puchunkunata kanasqarayku, chaymantapas sach'asach'akunata wit'ukuptin kanakuptinrayku ima.
-
-Hinallataq, chakra tarpuyqa metano (CH4) nisqa wapsiriyta, óxido nitroso (N2O) nisqapas llapa wapsiykuna kasqanmantaqa, yaqa kuskantam paqarichin; kaykunaqa dióxido de carbono nisqamantaqa aswan millay kallpayuqmi.
-
-Uywa uyway, qarpasqa arus tarpuy hinallataq wanu waqaychaypas, CH4 nisqataqa hatunmantam yurichinku.
-
-Uywa wanuta, runap wanu ruwasqatapas mana allin churakuptinmi, N2O nisqaqa pampanta hanaq pachakama kacharikun.
-
-Chakra tarpuy, allin qhawarisqa kaptinqa, pisiyachinmanmi q'uñiwapsitaqa, hinatapunim allinta yanaparispaqa llaphi t'ikrayta pisiyachinmanmi.
-
-... Chakra llamk'ay
-
-Chakra ruruchiypa allinpas mana allin kayninpas pacha llaphinrayku factores meteorológicos nisqamantam allintaqa ruruchiyninqa.
-
-Kikinpiqa, chayraykum llaphi t'ikray ruwayninqa sinchipunitam llamk'aytaqa sasachan.
-
-Wakin suyukunapiqa, ch'akiriypacha kaptinmi unutapas ancha chaniyuqtahina qhawarikun, ichaqa wakinkunataqa lluqllañataq sapa kuti hatarispa ñak'arichichkan, mana chayqa ch'akipachawan lluqllawan iskayninkuñataq ñak'ayachichkanku.
-
-Llapan watukuykunaqa mallipasqallamanta hamuptinraykum mana ancha iñinapaqhinachu.
-
-Ichaqa, imayna llaphi t'ikray sapanka suyukunapi, chakra tarpuyta hukniraqman t'ikrananku, ñataq pisiyachispapas utaq achkhayachispapas, chaytaqa ch'uyatapuniñam qhawarikun.
-
-Pacha t'ikrayta qhawarispa ancha ruway apakunantam qhawarichkanku, hinataq chay t'ikrayqa manam llapa suyukunapaqqa kikillanchu kanqa.
-
-IPCC nisqamanta II huñupi ruwaqninkuna nisqankumanhinaqa:
-
-"Chawpi sunichapi kaq k'itikunapi llaphi 1 ºC nisqamanta 3 ºC nisqakama hukniraptinqa, chakra llamk'asqap ruruyninqa asllatapas yapakunantam suyarikun, hinallataq wakin suyukunapiqa kikin chakra ruruynin pisiyanantapas suyarikullanmi.
-
-Uray sunichakunapi, aswantataq ch'akiriy pachayuq q'uñiriy k'itiyuq suyukunapipas, suyasqa chakra ruruyqa pisiyanqam, hinam kanqa llaqtap llaphin (1 ºC nisqamanta 2 ºC nisqakama) asllata yaparikuptinpas, chaytaqmi wiñaq muchuytapas apamunqa.
-
-Lliw tiqsimuyupi watukuykunaqa ninkum, 1 ºC  nisqamanta 3 ºC nisqakama llaqtapi llaphi yaparikuptinqa, mikhuna ruruchiyqa yaparikunqam, ichaqa kay yupanakunata llaphi astawan  llallipaptinqa, pisiyanqapunim.
-
-Watuchikuykunapaqqa, sapa kuti ch'akiriykuna lluqllakuna ima yapakunqa chayqa, chakra ruruynintaqa millayachinqam, kayqa astawantaq uray sunichakunapi, hinam mikhunallapaq chakra ruruykunaqa astawanmi millayapunqa."
-
-... kawsanapaq imaymanakunawan mikhuna waqaychaywan
-
-Watukuykunaqa ch'uyatapunim ninku, imayna tiqsimuyup chawpi uyayninpi suyukuna kaqqa, suq'achikunqakus llaphi t'ikraywanqa, hinanaspanmi ima sasakayninkunapas ñataq allpa t'ustuchiy utaq unu pisichiypas astawansi hatunyanqa.
-
-Kay suyukunapi runawan chakra ruwaywan aswan masichakuptinraykum, runakunaqa mana kallpayuqhina llaphi t'ikraymanqa sayapakunku.
-
-Astawantaqmi mikhunallapaq chakra ruruchiq runakunaqa, ima tarpuy pisiyaptinqa, millaytapuni ñak'arinqaku.
-
-Paykunamanta wakinkunaqa mana qullqiyuqhina kaptinku mana riqsiptinkupas, ima t'ikraykuna hamuqkunamanqa manam utqhaylla yachakuytaqa atinqakuchu.
-
-Mikhuna waqaychayta llaphi t'ikray  waqllirparichisqanmantaqa, manam k'apak yachayqa kanchu; kayqa sapa k'itikunapi huk niraqkama kasqanrayku:
-
-"Llamp'uyachisqahina kaptinqa, runakunaman hatun yarqayman urmachinaypiqa, ima t'ikraypas pisi ruwayniyuqhina qhawarikun."
-
-Qallariq mitapiqa, wiñaq suyukunapi chakra ruruy chinkachikuptinqa, ichapas kamalliq suyukunapiqa astawanraq ruruyninqa yapaparikunqa.
-
-Ichaqa, imaynatam mikhuykuna llapa tiqsimuyup suyunkunapi rakipakunamanta, tapukuyqa hatarillantaq.
-
-Sutillanta rimaspaqa, wakcha llaqtakunaqa, wichay qhapaq llaqtakunapa mikhuna ruruchisqantaqa, manam aypayta atinqakuchu.
-
-Wak rimaykunataq ninku, "tiqsimuyupi rupay  3 ºC nisqakama yapaparikuptinqa, 600 hunu runakunatam hatun yarqayman tanqarinqa.
-
-Ichaqa, yuyarinam, mana llaphi t'ikrayllachu mikhuna waqaychaytaqa urmayachinman, kachkanmi huk kuraq imaynakunapas, ñataq llaqtakunapi runa wiñay, hatun qhatuchay, mikhuna rakiy, ima hukkunawanpas.
-
-... Papa tarpuy
-
-Papa tarpuyta llaphi t'ikray imaymanasqanmantaqa, pisi mallinakunallam kan, ima willaykunata haywariqqa.
-
-Llaphip yapaparikuynin:
-
-saminchana ñakachina iman ...
-
-Q'uñiy yaparikuptinqa, llapa yurakunam aswanta hump'iyta qallarinku, hinaspataq achkha unutam mañarikunqaku.
-
-Kayqa, ch'aki k'itikuna ruruchiqpiqa unutam pisiyachinqa, kikillantaq ima ruruchiytapas pisiyachinqam.
-
-Kay ruwayqa achkhata sasachakunqa para chayaynin hukniraqman t'ikrakuptinqa.
-
-Kay suyukunapiqa, ima ruruchiyqa pisiyanqa, astawantaq mana qarpayuq suyukunapiqa, hinan papa tarpuyqa mana tarpukuykamam chayanqa.
-
-Achkha suyukunamanta, astawantaq q'uñi, tumpa q'uñi suyukunamanta ruruchiyninkuqa, kay 20–30 % nisqakama pisiyaynintam suyarikun.
-
-Tutapi llaphiqa kaqqa, allintam papasapa rurukunap hak'untaqa yurichin; llaphi sumaq kaptinqa, 15 ºC, 18 ºC nisqakaman chayan.
-
-Q'uñi 22 ºC nisqamanta astawan yapapakuptinqa, papasapa rurukunap wiñayninqa millaytapuni waqllirparin.
-
-Astawantaq, hanaq tarpuna allpakunapi tarpusqakunap ruruynin aswan allin kananta suyakun.
-
-Wakin k'itikunapiqa, llaphiqa sumaqyachkanmi, chaymi q'uñiriy yapaparikuptinqa papa tarpuyqa sumaqyachkanmi.
-
-Kayqa yanaparinpuni ima ruruchiytaqa, hinatam hanaq wichay k'itikunamanqa, ruruchiyta mast'arichin.
-
-Wakin suyukunapiqa, kikin chiripachapim papaqa tarpurikuyta atikunqa.
-
-Ichaqa, hanaq k'itikunaman tarpuy mast'arichiyqa, chay tarpuna allpakuna qhatakuna kaptinkum sasa kaymanñataq haykurichinqa; chay allpakuna sinchita hasp'ichikuptinmi, astawanqa t'ustuchikunqa.
-
-Hukpiqa, hanaq k'itikunapi papa tarpukuq, radiación ultravioleta nisqa chaskisqanmantam, yachakusqanmanta astawanmi t'aqwirina.
-
-¿CO2 nisqa yapapakuptin ruruchiy yapakunqachu?
-
-CO2 yapapakuynin llaphi t'ikraywan masichakuyqa, t'aqasqallapi qhawarikuptinqa, allinmi chakra ruruchinapaqqa.
-
-Kayta "laboratorio" nisqapi qhawarisqaqa aswan allinmi papapaq, allpa ukhupi wiñas huk rurukunapaqpas.
-
-Chaymi wakin yachaq t'aqwiqkunaqa ninku, imayna CO2 allinpas kanman allpata kallpachanapaq, chaysi, llaphi t'ikray ruruchikuna chinkachisqanta astawanmi ruruchikunman.
-
-Ichaqa, CO2 yapapakuyninwan q'uñi yapapakuyninwan ruwapasqankumantaqa, manaraqmi allinta yachakunraqchu, chaymi papasapakunap wiñaynin imanakusqanmantaqa, manaraqmi chiqay rimayta hurqukunqachu.
-
-Qhipa pachakunapi t'aqwispa tarisqakunaqa, imayna sinchi CO2 pampakunapi allin imanasqanqa, mana laboraturiyupi qhawasqahinachu, chaysi allin imanasqanqa aswan pisim allpapiqa qhawarikun.
-
-Yaqapaschá kurukunawan unquykunawan yaparikunqa
-
-Wakin suyukunapiqa, llaphi t'ikrayqa kurukunatawan unquykunatawan imam, papa tarpuymanqa apamunqa.
-
-Mana kay unquyniyuq kaq suyukunamanmi Tizón tardío sutiyuq papa unquyqa chayaspa mast'arikunantam suyakuchkan.
-
-Hinallataq, ichapas wakin suyukunapiqa papap pikinqa astawan yaparikunqa, hinallaq pacha llaphi paykunapaq sumaq kaptinmi, may pachapipas astawanmi hatarinqaku.
-
-Ch'iñi kuru astaq kaptinmi, papap pikiqa, kikin muhupaqqa millay urmachiqmi kan.
-
-Kunan pachapiqa, hanan k'itikunapi muhukunaqa tarpukun, manaraq papa pikip pachan hatarichkaptin, chaynatam qispichikun ch'iñi kurumantaqa.
-
-Purun papa ñawrayninkunap urmaynin
-
-Astawan q'uñiriy yaparikuyninqa, sinchitapuni purun papataqa chinkachinqa.
-
-2055 watapaqqa, 16%  nisqamanta 22 %  nisqakama kaykunaqa chinkarinqaku, kay kawsaqkunaqa, genes nisqanpi sumaq kawsayta apamuspam musuq ñawrayuqkunata yurichinku, chaymi munasqa kanku, hinam, chinkarispaqa muchuymi hatarparinman.
-
-Kamachinakuna
-
-¿Ima ñankuna akllana chakra llamk'anapaq?
-
-Ña llaphi t'ikray imanasqankunaqa rikukuchkanña, kikinmanqa churapakunam kan ima amachaypas ima yachakuypas.
-
-Llaphi t'ikrakuyninmanta "Convención Marco de las Naciones Unidas, Protocolo de Kioto" nisqapim churasqa kachkan imaymanakuna Pachamamata amachanapaq, hinallataq kayman imakuna hunt'achiqpas churasqallan kachkan.
-
-Chakra tarpuna llamk'aypiqa, achkha huñunasqa suyukuna huñunakuspam- FAO nisqawan, centros internacionales de investigación agrícola del CGIAR nisqapuwanpas– aswan muchusqa suyukunaman imaymanakunata haywarinankupaqmi llamk'achkanku.
-
-Yachakuy
-
-Llaphi t'ikrayqa, takyasqata chakra ruruchiypa ancha chanin kasqanta qhawachikun.
-
-Chakra ruruchiypa sisteman allin takyasqa kaptinqa,  hamusqa sasachakuykunamantaqa aswan allintam qispichikun.
-
-Mama pachapi imaymana kaqkunata yuyaywan hap'iypas chakra llamk'aytapas takyasqata hap'iypas, allinpunim llapa chakra llamk'ay phuturinanpaq.
-
-Aswan kawsachiyta yurichinapaqqa, sapan ima ruway apakuptinpas, allin imaynakunatam churanqa.
-
-Qhawarinapaqhina, mulching nisqa (kirpaspa tarpuy), allpapi wanu kaqtaqa astawanchá sumaqyachinman.
-
-Chaymantapas allpapi kaq unutapas waqaychan ch'uymakuynintapas  pisiyachispa, chayhinapi yurakunapaq aswan unuta waqaychaspa.
-
-Hinallataqmi mana unuta usuchispa qarpaytapas yachakunman, unuta sut'uchispalla allpa qarpaypihina.
-
-Chay sistemakunaqa manam sinchi qullqipaqchu kanku.
-
-Llaqta qarpanapaqqa, Indiapihina wakin wiñaq suyukunapiqa, mana sinchi qullqichanapaq huch'uy sistemakunatam yurichichkanku.
-
-Rurukunap ñawrayninta, tarpuykunata ima chhaqruyqa (kikin chakrallapi achkha yurakunata tarpuna), achkha kallpasapa rurukunatam yurichin, hinapunim chaywanqa pacha llaphinpa imaymana hamuptinpas, chakraqa aswan kallpayuqña kanqa.
-
-Achkhas kutin "ciencia" nisqaqa, chay huch'uy, kantuchasqa chakra llamk'aqkunap  yachayninkunamanta astawan yachayta atin.
-
-Huk imaymanakunapiqa, chakra llamk'aqkunaqa tarpuy pachata kuyuchinku sapa watapi puquy killakuna chayamusqanmanhina, mana hinaqa imayna tarpuy yachasqankuta chakra llamk'ay pachap pisiyayninmanhina mat'ipanku.
-
-Kay ruwaykunaqa manam chayllachu, chaymi huk ruraykunatapas hunt'anaraq.
-
-Kay ñawrakuna ruphaytapas ch'akiriytapas llallipaqtaqa, anchatapunim chaninchana.
-
-Hinallataqmi, llaqtap huñukunantaqa kallparichinam, hinallataq pisi qullqi manukuymanpas aypallankumanmi, hinaspapas huch'uy waqaycha "microseguro" nisqamanpas, kikinllataq pacha llaphimanta ima willarikuymanpas aypallankumanmi.
-
-Kay imaymanakuna apakunankupaqqa munakunpunim llaqtamanta hawa llaqtakunamanta huñunakuqpa qullqichanankuta yanapanankutapas, kay yanapaytaqa wakchahina llaqtakunam astawantaqqa munanku
-
-Thanichina
-
-Chakra tarpuyqa, mana sinchita qullqichaspallam pachap q'uñiwapsintaqa pisiyachinman.
-
-Munasqata aypanapaq, ima ruwaykuna purichikuqqa, mana suyasqa allin imaymanakunatawanmi apamun.
-
-Sach'a sach'akunapi kaq allpata, chakra allpaman kutichinapaqqa, sach'a sach'akuna chaquytam pisiyachina; kay ruwayqa sinchi sasapunim.
-
-Agroforestales nisqa sistemakunaqa allin musuq hap'iyniyuqhinam aypakunman.
-
-Hinallataq, mana chaqmasqa allpapiqa, kikinmanta wanuchakuspa sumaqyaruspa manañam t'ustuchikunchu, kaqllataq CO2 nisqapas allinta takyan.
-
-Huk qhawanpitaqmi, aruspa musuq ñawrankunaqa, manañam sinchi unuwanqa tarpukunchu, hinallataqmi chay CH4 nisqatapas allinta pisiyachin.
-
-Wanuchaypi nitrato nisqap chinkayninpa pisiyayninqa N2O nisqap wapsiyninta pisiyachinmi.
-
-Chanin ruwaykunata hunt'ana
-
-Qhaprakuymanta chaninchana
-
-Hawa suyukunapi, kikin suyukunapi  kaq  institutukuna, suyu kamachiqkunapas, allintam yachananku pachap llaphi t'ikraynin sinchi sasachaykuna apamusqanta, hinaspapas ñawpaqta, imakunatam ruwana chay sasachaykunamanta qispisqa kanapaq, chayta qhawarinanku.
-
-Ichaqa, kayqa manam hina atinallachu:
-
-"...Kunanqa, mana sinchi yachaqniyuqhina kachkanchik, hinallataq manam allintapaschu riqsikun imaynatam kay sasakayman yachakuymanta, kaykunamantaqa willakuq sistemaqa manaraqmi allintapaschu chaninchan..."
-
-Ñawpaqpiqa, pacha llaphip qhaprakuntintam chaninchanaqa.
-
-Ima ruwaykunatam hunt'ana kanqa chay sasachaykuna llallinapaq,  chayta yachanapaqqa, ñawpaqtam allinta riqsina maykamam sasachaykuna imaymana tarpuykunaman, suyukunaman, runakunamanpas chayanqa, chaytaraqmi yachana.
-
-Llapan wakichinakunap qhaprakayninta chaninchanapaqqa, ruwarinkuñam tukuy llamk'anakunataqa.
-
-Kunanqa, imaynan chay  iskay kamasqa llamk'anakuna kasqanmanta pisita willarikunqa.
-
-Software CRISTAL nisqa llamk'anaqa, wakichinakunata allin ruwanapaqmi, chaymi llaphi t'ikrayman ima sasakuna masichakuytapas riqsichin.
-
-Imaynatam llaphiwan, kawsanapaq imaymana mikhuykunawan, ima ruwaykuna wakichinakunawan imayna tinkusqanta yachanapaqmi chay llamk'anaqa.
-
-Banco Mundialpa kamasqan, "ADAPT" nisqa llamk'anaqa,  pacha llaphi t'ikrakuyninrayku "proyectos de desarrollo" nisqakunata sasachasqan yachanapaqmi.
-
-Kay softwareqa, llaphi t'ikraypa ima rikch'akuqnintam riqsichin, chaypaqqa llaphi t'ikraytam chay proyecto nisqakuna waqllipuyninwan tinkuchispan qhawachin.
-
-Kay llamk'anaqa "Area de Cooperacion Para el Desarrollo" nisqapi, musuq ruwaykunata qhawaspa llamk'aqkunapaqmi kamasqa.
-
-Centro Internacional de la Papa (CIP) nisqaqa, huk mallinatam yurichimun, kayqa llaphi t'ikrayman rikch'akuqtam qhawarichin, hinallataq papa ruruchiyman imanasqanmantapas qhawarichillanmi.
-
-Mallinaqa, Sistema de Informacion Geografica (GIS) nisqamanmi sayan, mallinamantaq hap'iqmasikunaqa para chayaymanta, llaphimanta, allpamanta hinallataq papakunap ñawrankumantapas willaykunata haykuchinapaqmi.
-
-Maskhaspa tariqqa, imaynan papap ruruynin hamuq pachakunapi kanqa, achkhachu, pisillachu kanqa may suyukunapipas, chaykunatam yachayta atichin.
-
-suyukunawan llaphi t'ikraywan tinkuchiyqa, aswan sut'in yachaykunamanmi asuyachin, hinam kayqa, huch'uy k'itikunapi mallina churakuspaqa, allin willaytam haywarin.
-
-Chayraykum, papa tarpunapi yanapaq llamk'ana hinatam, tarpuqkunawan  yachayniyuq t'aqwiqkunawanpas apaykachanankum.
-
-Mallina llamk'anaqa, ch'akiriyman ruphariyman ima pachakunaman musuq ñawraykuna yachapakuqtam paqarichin.
-
-Kallpachana
-
-Papa tarpunapaq kimsa ruwaykuna
-
-Sapanka suyup qhapra kayninta qhawarispam ima hunt'ana ruwaykunata qhawarina.
-
-
-Qhawarinapaqqa, llaphip t'ikrakuyninwanqa, kimsa ruwaytam papa ruruchiqkunaqa qatinanku:
-
-Ruruchinata saqipuy
-
-Sichus llaphi t'ikray, papa ruruchinata anchatapuni sasachanqa chayqa, wakin suyukunapi tarpuqkunaqa yaqapunim papa tarpuyta saqipunankuta qhawarinqaku.
-
-Kay imaymanamantaqa, Malí urayninpi Sikasso suyum, hina kasqanmanta qhawarinapaqhina kachkan.
-
-Qhipa watakunapiqa, llaqta umalliqkuna hinallataq hawamanta yanapakuqkunapas, allintapunim papa ruruchiytaqa  papa qhatuytapas yanaparinku.
-
-Kunanqa, llaphi t'ikrakusqanraykum, allinchus icha manachus chay llamk'aykuna kasqanta qhawarichkanku, chaymi chay  llamk'aqmasikunapas huk ruwaykunaman yachakunanrayku papa ruruchiytaqa saqipuyta munachkanku.
-
-Musuq k'itikunaman mast'arikuy
-
-Wakin k'itikunapiqa, llaphi t'ikraylla kaptinmi papa tarpuyqa kachkan mana chayqa astawan kallpachakuchkan.
-
-Qhawarinapaqqa, China suyupihina chiri mit'akunapim papa tarpuy kanantam suyakuchkan.
-
-Ichaqa, maypipas papata musuq tarpuytahina apamuspaqa tarpukuptinqa, sasachakuykuna hamunantaqa qhawarinapunim.
-
-Ruruchiypa yachakuynin
-
-Wakin k'itikunapim, ruruchiypa yachakunapaqqa imaymana ruwaykunatam ñawpaqtaqa hunt'ana allin ruruy kananpaqpas, mana sinchi o pisilla kananpaqpas.
-
-Hamuq qillqasqapim, ruruchiy yachakunamanta hinallataq papa ruruchinapaqpas, achkha willaykunam riqsichikunqa.
-
-Pachap llaphinpa puririyninmanta watupakuykunaqa sapa kutinmi aswan allin.
-
-Llaphi t'ikraypa sasachakuykuna apamusqanmanta ima yachaykunaqa, ancha chaninmi chakra tarpuqkunapaqqa.
-
-Qhawarinapaq, sistemakuna paqariqllamanta willakuqqa, millaysapa para chayamunanmantam runakunamanqa willari, chaynam ñawpaqtaraq ima sasachakuyman haykunamantaqa, willarisqañam kakun.
-
-
-Pachap puriyninmanta ñawpaq watupakuykunaqa, imayna tarpuy pacha kasqanmanta yachanapaqmi aswan allinmi kanman.
-
-Wakin suyukunapiqa, imayna pacha puririynin kasqanta watupakunapaqqa, tarpuqkunaqa, tiyasqankupi taytamamankup yachasqankupim iñinku.
-
-Kay watupakuykunaqa, llaphi t'ikray hatunyakuptinmi manaña sinchi chaniyuqñachu kampun, hinan pachap imayna kayninta watupakuyqa, sapa kutin aswan sasa kapuchkan.
-
-Chayraykum kunan, científicos nisqakunap imayna llaphip kayninmanta watupakuyqa, aswan chaniyuqmi kapuchkan.
-
-Ichaqa, achkha tarpuqkuna manam kayna watupakuypiqa iñinkuchu, maski taytamamankumantapacha watupakuy yachasqanku mana allinta watupakuptinpas.
-
-Huk yachanapim nin, Antikunamanta tarpuqkunaqa hawa suyukunapi watupakuykunapi, manas chaninchankuchu, chaykuna hukniraq mana llaqtankupahina kaptin.
- 
-
-Lliw qhawarinapaqqa, paykunaqa, llaqtanku ukhupi watupakuqkunapim iñinku, ichaqa mana hinatachu iñinku hawa yachayniyuq watupakuykunapiqa.
-
-Kay ruruchiqkunaqa tarpunankuta watupakunankupaqqa, llaqtankup allin ruruchiq runakunamanmi riqku, ch'askakunata, mama pachapi imaymana kaqkunata qhawaspalla, pachap llaphin puriyninmanta watupakuyta yachasqankuraykum.
-
-Científicos nisqa watupakuqkuna chakra llamk'aqkunapaq allin kananpaqqa, mañana chaypi iñiqtinkupas, chay suyukunapi kaq yachaqkunam kay científico nisqa watupakuqkunata yanaparinanku, chayhinatam chay musuq yachaykunaqa llaqta munasqanmanhinam haywarikunqa.
-
-Musuq ñawrakunata paqarichiyqa -  aswan allinpaqmi
-
-T'aqwiqkuna, hinallataq tarpuqkunapas, llaphi t'ikrayman yachakuq musuq papa ñawrakuna paqarichiytaqa, ancha chaniyuq kasqantam qhawarichkanku.
-
-CIP nisqapiqa, kallpachakuchkankum kaykunata taripanankupaq, chaymi llapan kallpachakuyninku, utqhaylla wiñaq papa ñawraykuna paqarichiymanmi richkan.
-
-Kay ñawrakunaqa, utqhaylla wiñaq kasqanraykum ruruchiqkunataqa  ima sasachakuymantapas qispichin, chayhinatam ruruchiqkunaqa sasa pachatapas, q'uñiriy pachatapas, ch'akiriy pachatapas llallipallankumanmi.
-
-Llaphi t'ikrayqa, musuq ñawrakuna paqarichiqkunataqa, hatun karay sasachakuymanmi tanqarillachkantaq, kaykuna huk  imayna kayninta allinman tukuchichkanankukamaqa, llaphi t'ikrayqa achkha musuq sasachakuykunañataqmi rikurichichkan.
-
-Chaymi, CIP nisqaqa ñawrankuna kaqtapas chaninchachkanmi, hinaspapas chayraq musuq ñawrakuna pisi unuman, sinchi chiriman-q'uñiriyman yachakuq atiqtam maskharichkanku.
-
-
-CIP nisqapaqa, tiqsimuyuntinpi aswan  hatun,  musuq papa ñawrakuna paqarichiqninkuna ukhupiqa, 5000 tarpusqa hukniraykama papakuna, 2000 waranqa purun papakuna, 140 huk niray papakunapas, waqaychasqantaqa.                       
-
-
-Akllariyqa, kallpasapa genes nisqakunatam maskhan, chaykuna ima sasachakuykunata llallipay atiqkunatam riqsina, kay akllariyqa huk akllariq-t'uqsichiq sistema nisqawanmi apakun.
-
-Pisi paray pachapi utqhay puquq papakuna
-
-Boliviamanta Fundación para la Promoción e Investigación de Productos Andinos (PROINPA) nisqawan CIP sutichasqawanpas, llaphi t'ikrayman atipakuq papakunata maskhapachin, musuq ñawrayuq papakunata yurichiypim llamk'achkanku.
-
-Qhipa watakunapiqa, wakin Boliviapi kaq wakin k'itinkunapim, imayna para qallariy pacha huknirasqantam qhawarichkarqanku.
- .
-
-Ñawpaqqa, papa tarpuqkunaqa, kantaray killapim tarpuyta qallariqku, kikin para qallarichkaptin.
-
-Kunantaqmi, para qallariy pachaqa yaqapunim hatunraymi killakamaraq qhiparikun, ichaqa imayna kikin kasqan hinallataq, para pachaqa, hatunpuquy killallapim tukukuchkan.
-
-Kayqa, ruruchiqkunata, pisi pachallapi tarpuymanmi tanqarin.
-
-Ñawpaqmanta pacha papa ñawrankuna kaqqa, manam pisilla paray mit'akunaman yachakuyta atinchu, chayraykum pisillataña rurun.
-
-Chayrayku, anchata llaphi t'ikray hatunyariptinqa, achkha llaqtakunap mikhuna waqaychay atiyninku chinkaykaman urmarparichkanman.
-
-
-Kunankamaqa, achkha papa tarpuqkunaqa ch'ulla hawallapim sapanka ñawrayuqtam tarpuchkarqanku;kurukuna, unquykuna llaphi t'ikrayninpas ima sasa kaptinwanpas, ruruta ama pisiyachinanpaq.
-
-PROINPA nisqapi llamk'aq Jorge Rojasqa thukinmi, hamuq pachakunapi takyaspa yachakunapaq mana kay ruwanalla kananmanta.
-
-Rojasqa nisqanmanhinaqa, llaphi t'ikrayqa antisapa suyukunapim aswanta muchuyachiynintaqa mast'arichkan, chayraykum chay allpakunapi tarpuqkunaqa, manam sasachakuyta allillamanta llallipayta atinkuchu.
-
-Paykuna q'imiykunata, yanapaykunatam munanku, aswantataqmi musuq ñawrayuq muhukunata tarichinapaq.
-
-PROINPA nisqaqa, sinchi para chayayaptinpas allin wiñaq, allin ruruq  musuq ñawrayuqkunata paqarichispam wakichinapi llamk'achkan; chaymi llaphi t'ikrakusqanwanqa manañam ruruchiynintaqa sinchitañachu chinkachinqa.
-
-Kay llamk'ayqa, chakra tarpuqkunawan kuskam hunt'akun utqhayta llamk'anankupaq, hinam musuq ñawraykunata tarinku kikin kawsakusqanku pachapi tarpuspa.
-
-Purun muhukunaqa – chanin waqaychasqa muhukunam
-
-Allin rurup ñawrakuna tariyqa, allinta akllaspa huñuriymantam, waqaychaymantam, hinallataqmi muhup kaqnin allinta t'akarisqamantam hurqukun.
-
-Sasa pachaman musuq ñawrakuna llalliy atiq paqarichinapaqqa, purun papakunam kaypaqqa kusa.
-
-Muhunpa allin kaqkuna kaptinmi ancha chaniyuq kanku hukniraq muhukunata paqarichinapaqqa.
-
-Kaqninkupi mana munasqa imaymanakunata apamuptinmi, mana kunankamaqa hap'ipankuchu musuq ñawraqkunata paqarichinapaqqa.
-
-Purun ñawrakunamanta aswan yachana kaptinmi, musuq tarpukunata paqarichinapaqqa, unay pachataraqmi suyakunqa.
-
-Llaphi t'ikraywan hinallataq huk sasachakuykunawanpas, pachamamata tanqarinku chayqa, achkha purun ñawraykuna kanantam chinkachiyman apan.
-
-Kay ñawraykuna mana chinkanankuraykum kay bancos genéticos sutichasqataqa kamanku waqaychanku ima.
-
-Mayniraq muhukunaqa, ruruhina, papa muhuhina, yurachakunahinam waqaychakunku.
-
-Papa wayaqchanata qhawaspaqa, kikin wiñasqan k'itipim waqaychakuna, chaynallataqmi ñawrakunatapas kikin pachamamapi qhawachikunman.
-
-Kayqa akllay pachatam puririchin, hinallataq yaqapas llaphi t'ikrayman yachakuytapas.
-
-Chay fitogenéticos sutichasqakunata allinta waqaychanapaq hinallataq tarpuypi churanapaqpas, yachaqkunaqa chaypaq imaymana ruwaykunataqa ñam hamut'arqunkuña.
-
-Kunanqa, lliw tiqsimuyuntinpim, waranqa tawa pachak (1,400) waqaychaq banco nisqakuna kan, chaypitaqmi 6 hunu (6,000,000) recursos genéticos nisqakunam qhawanapaq kachkan, hinallataq CGIAR sutichasqapiqa chaykunamanta tawa t'aqamanta, kimsa kachkan.
-
-Hamuq pachakunapiqa, bancokunap waqaychananpaq, recursos genéticos nisqakunaqa,  musuq kaqniyuq rurukunata akllanqaku, qhawarinapaqqa, ch'akipachaman llallipaq muhukunatam astawanqa akllarinqaku.
-
-Chaymantapas, waqaychaq banco nisqakunaqa,  aswantataq waqaychasqan ñawrakuna mast'arinam huk purun ñawrakunata yapaspa hinallataq llaqtap muhunkunapas.
-
-Papap musuq ñawran paqarichiyqa 12 watamanta 20 watakama unayan, qhawarinapaqqa, kay tapukuy hatariqmanqa manam yachaykuna t'aqwiqkunaqa kutichiyta atinkuraqchu; chay "recursos genéticos" nisqakuna kasqan, maykamam allin kanqa llaphi t'ikrayman llallipanapaq?.
-
-Hamuq purina ñan
-
-Imatataq tarpuqkunaqa hamuq pachamanta suyankuman?
-
-Padam  Damaiqari, (1 raphita qhaway) tarpunqallachu papata?;
-
-30 wata qhipaman, wawankuna atinqakuchu papa tarpuyta?
-
-Mallinakunamanta achkha ima watuchikuykuna kaptinpas, imaynatam llaphi t'ikray chakra llamk'aypaq sasachakuykunanta apamusqanmantaqa, pisillataraqmi yachanchik.
-
-Llaphi t'ikrakuy papaman imanasqanmantapas,  pachap puririyninwanñachá yachakunqa.
-
-Wakin suyukunapi papa tarpuqkunaqa, kikin sasachakuykunayuq pachapi tiyaspaqa, hamuq watakunapiqa manapaschá ruruchiytaqa atinqakuñachu.
-
-Kay ruruchiqkunaqa huk tarpuykunatam tarinanku, mana chayqa manapasñachá chakrapipas llamk'anqakuchu.
-
-Yaqa llapankum sasachakuspapas yachakunallankum kanqa, hinam mana hawamanta yanapaywan, ima mat'ipakuykunataqa ruwallankuñam, ichaqa huk ruwaykunata ruwapaqqa, chay hawa yanapayqa munasqallapunim kanqa.
-
-Llaqta kamachiy ukhupiqa, llaqtapaq ima llamk'ay apakuqpipas llaphi t'ikray sasachasqanqa qhawarikunmanmi, hinam qhapra kayta chaninchaspaqa, allin thanichiqkunatam tarina.
-
-Kay llamk'aykunata purichinapaqqa, manam imapas nisqaqa kanchu.
-
-
-Sapanka suyukunapi ima sasachakuykuna kasqamanhinam ruwaykunataqa puririchina.
-
-Wakin pisi wiñaq suyukunaqa (LDC), ña ima atipaykunatapas chay Programas Nacionales de Acción para la Adaptación (NAPA) sutichasqamanqa churachkankuñam, chay atipaykunaqa llaphi t'ikraymanta ima sasachakuytapas kasqanta,ima ruwaykuna hunt'akuytapas qhawarichinmi.
-
-Chakra llamk'aypi, astawantaq kikin papa ruruchiypipas, musuq ñawraku paqarichiymantam allin kayninqa.
-
-Sichus yachay t'aqwiqkuna atinqaku musuq kallpasapa ñawrakunata paqarichiyta chayqa, astawanchá ima llaphi t'ikraypipas wiñarillanqa, chaymi may suyupipas pacha imayna kaptinpas, papa tarpuyqa tarpukullanqapunim.
-
-
-Astawan unu pisiyaptinqa,hayk'atam unuwan tarpuspa hurqusunchik, nispachá allillamanta huk rimayqa chaninchakunqa.
-
-Kay yuyaymanaqqa "sapa sut'upi hayk'a rurukuna" kasqantam rikuchin.
-
-Sapan m3 nisqa unupim, papaqa 6,2 nisqamanta 11,6 kg nisqakaman rurun qarpayniyuq tarpusqa papaqa, arusmanta, trigumanta hinallataq saramantapas astawanmi rurun.
-
-CIP nisqaqa, hamuq p'unchawkunaman, papap runakunaman mikhuytatapas, chakra llamk'aqkuna qullqichakuynintapas qunantam qhawan:
-
-Sapanka pachapi, allpapi ruruchikuptinrayku, purun imaymana chaniyuq ruru kaptinrayku, hinallataq pisillata llallipachikuptinraykum, papaqa runap mikhunanta waqaychan, ruruchiqkunap qullqichakuynintapas qun, wakcha kaytapas pisiyachin, papa tarpuqkuna sasachakukunaman haykunankutapas ayqirichin (CIP, kikin rimarisqan).

fundacion_aypanankuna_2008.txt

@@ -1,440 +0,0 @@
-2008 watamanta willakuy
- Huch'uy Willay
- FUNDACIONPA AYPANANKUNA:
- Fundacionpa ancha munasqa aypananqa, Ura Abya Yala akllasqa suyukunamanta wakcha wakcha runakuna, ancha yachayniyuq runakuna, runa umalliq runakuna yurinantam munan.
- Kaynatam wakchka kayta, imaymanakunantawan chinkachinapaq yanapayta munan, hinam runap ima kaynintaqa huqariytam munan.
-  FUNDACIONPA CHANIN KASQAN UNAYAYNIN:
- Fundacion kasqanqa, allin munasqakunatam tarin, chaynatam hamuq watakunapaqqa chanin kasqanqa unayanqapunim.
- Fundacionqa chunka suqtayuq ñiqi wata llamk'aytam qallarichkan.
-  FUNDACIONPA HAYWARISQANKUNA:
- Fundacionqa becario nisqakunamanqa achkhanpiqa mana imata mañakuspan yanapan.
- Sapan suyupi chay Comités Locales nisqaqa, masichakunapaq k'iti nisqa hinam llamk'an, hinam yachasqanku pachapi chaymanta llamk'asqanku pachapipas ima sasakuy hatariptinpas yanaparillankum.
-  PERÚ SUYUPI becariokunaqa, kay hatun yachay wasikunapin Universidad Católica (40), Universidad de Lima (30) hinallataq TECSUP (29) qillqarisqa hinam kachkanku.
- Kay wakichinakuna qullqichasqankuqa US$ 241.153 nisqakamam aypan, chaymantataq US$ 81.461 nisqa hinatam yachanamanta lluqsiqkunaqa sunqunkumanta kutichinku.
-  COLOMBIA SUYUPI becariokunaqa, kay hatun yachay wasikuna Universidad EAFIT (51) hinallataq Instituto Pedro Justo Berrío (11) nisqakunapim qillqarisqa hinam kachkanku.
- Ruwana apukuptintaq, US$ 212.185 nisqakama qullqichayqa aypan.
-  HONDURAS SUYUPI Fundacionqa, 77 becarios nisqa hinatam yanapan.
- Paykunamantaqa, orientación técnica nisqayuq yachay wasikunapiqa 31 kaqkuta, 43 bachillerato nisqapi kaqkunata, hinallataq hatun yachay wasipitaq kimsa kaqkunatam.
- 2006 watapi munasqa hina allichaqa wakichinam apakuchkan.
- Becariokunaman qullqi aypayqa US$ 50.086 nisqakaman chayan.
-  SALVADOR SUYUPIQA, 28 becariokunatam yanapan.
- Paykunamantaqa 12 ITCA (Instituto Tecnológico Centroamericano) sutichasqapi qillqarisqa kachkanku, Universidad Don Bosco hatun yachay wasipitaq 8, ESEN (Escuela Superior de Economía y Negocios) sutichasqapitaq 8 kachkanku.
- Qallarisqamantaraqqa warmiqhari kayqa, yupaychasqa hina qhawarikun.
- Kay yachana quypitaq, qullqichayqa US$ 117.048 nisqakama chayan.
- Kay qullqichayqa, chay patrocinadores privados nisqakunam llapantaqa qullqichanku.
-  GUATEMALA SUYUPIQA, suqta watapaqmi kay ruwaytaqa unayachikunqa, kayqa huñukuna haywarisqankurayku.
-  CONSEJO DIRECTIVO sutichasqaqa, Asociaciones de Egresados huñupi llapan yanapaqkunaman anchatapuni añanchakun, hinallataq Fundacionpa yuyaymanakuta allin mast'arisqankumantapas añayukullanmi.
- Hinallataq becariokunamanpas haywarikullanmi añayukuyninta, hinam kaykuna yachay wasipi allin yacharisqankumanta, llamk'asqankupipas allin llamk'aspam Fundacionpa yuyaymananta mast'arisqankumantapas añayukullanmi.
- EDUCACÍONQA ANCHA AÑAYUKUYNINTAM yanapaqkunamanqa haywarikun.
-  Salvador suyupi, yachachina lliw mast'ariy. 
-Salvador suyupi, Comité Local huñu kaqqa, mana yachaqikunamanqa yachayllatachu haywariyta munan, aswan yachaqikuna suyup yachay kawsayninwan chaqrukunantam munan.
- Huk ruwayqa, El Salvadorpi Museo de Arte nisqa watukuymi karan.
-  Perú suyumanta Jorge Guerrero
- Jorge Guerreroqa, Lima llaqtapi hatun yachay wasi Universidad Católica sutichasqamanta lluqsin.
- Yachasqanmanta allin llalliptinrayku achkhakunamanta payta akllarqarinku, chaymi hatun yachay wasipi Universidad de Cardiff, UK nisqapim wak waynakuna akllasqawanpas hatun k'uskiypi llamk'anqa.
- Jorgeqa chaypi unayaspaqa, manam chay qhawapaq camarakunap softwareninllamantachu aswanta yachapan, aswanmi wak suyukunamanta yachaqikunawanpas allinta masichakun.
- Wankipiqa pusaq yachachiqninpa David Marshall sispanpim kachkan.
-  Colombia suyumanta Yuway Mazo Giraldo.
- Yuway Mazoqa wakcha k'itimanta hamum, hinallataq yachay wasi Instituto Justo Berrío sutichasqapin mecanicamanta técnico nisqapaq yacharan.
- Kikin pachapipas, phisqa ayllumasinkunatam kuska p'unchaw llamk'ayninwan yanaparan.
- YACHANAPAQ beca nisqa chaskisqanqa, hatun yachay wasipi EAFIT sutichasqapim yachayninta 1998 watapi tukuchin.
- Yuwayqa, kunan pachapiqa Medellin llaqtapin hatun empresapim maquinakuna allichaymanta umalliq hina llamk'an.
- Yuwayqa, paypa kawsayninpipas ancha yuyayniyuq hinapunim ayllunpaqpas llaqtanpaqpas purikun.
- Qullqichaspan iskay sullqa panakutapas hatun yachay wasipi yachayninkuta tukuchin.
- Kunanqa iska churiyuqña kan, hinallataq awqanakuykunamanta mana mamataytayuq wakcha wawakunatan warminwan wawachaykuyta munan.
-  Abya yala uray suyunkunapi, wakchasapa k'itikunamanta ancha yuyayniyuq marmiqharikunatam fundacionqa yachay wasikunapi allinta yachanankupaq yanapan qullqichan ima, hinam warmiqharikuna yachayninkuta tukuspaqa, allin yachaq llallipaq runa kanankupas, suyunkunata huqarinankupaqmi yanapan.
-  Hondurasmanta Flores wispakuna
- Kay wispa wayqikunaqa mana rikukuq hinam allinta yachanapiqa llalliparunku.
- Alexisqa chay diploma de comercio nisqataqa 98.24% nisqa hinawan llallipan, hinallataq wispa wayqinpas 98.14% nisqawan llallipan.
- Quri wallqakunawan hinallataq «Jesús Milla Silva» sutiyuq diplomawanpas Iskayninkum samichikunku.
- Wayqikunaqa, wakin tawa panaka achkha ayllumasinkunawanmi wachulanku wasinpi tiyanku.
- Paykunaqa, manam taytankutaqa riqsinkuchu, tantantaq nitaq hayk'appas mikunallankupaqpas qullqitaqa haywarinchu.
- Mamam wasitaqa kamachin, huk warmi wawataq pisi qullqi llamk'asqanwanmi wasipi ima rantinatapas qullqichan.
-  Fundacionpa munasqan 
-Fundacionpa ancha munasqa aypananqa, latinoamericapi akllasqa suyukunamanta, wakcha wakcha runakuna, ancha yachayniyuq, runa umalliq runakuna yurinantam munan.
- Kaynatam wakchka kayta, imaymanakunantawan chinkachinapaq yanapayta munan, hinam runap ima kaynintaqa huqariytam munan.
- Becarios nisqakunaqa, suyunkunapiqa aswan llamk'ana yurichinanpaqqa, kinkin llamk'asqankuwanmi wakin runamasinkunataqa yachapachinkuman.
- Ima ruwaykuna unayananpaqqa, Fundacionqa allintapunim yuyachakun qullqichakuypi yachapakuypi yanapanantaqa.
-  Llaqtamanta mana sinchi qullqiyuq waynasipaskuna yanapay
- Abyayala uray suyukunapiqa, hatun yachay wasikunaman haykunaqa sinchi pisillapunim.
- Wakinkunallam kay llaqtapaq hatun yachay wasikunamanqa haykunku, hinallataq mana qullqichanapaq kaspapas mana allin yachaykunataqa haywarinkuchu.
- Qullqichanapaq yachay wasikunam munasqa yachanataq haywariyta munan, ichaqa qullqichanapaq kaptinrayku kayqa mana wakcha llaqtaqa aypaytaqa atinchu.
- Chayraykum, ancha yuyayniyuq waynasipaskunaqa mana atipasqanku yachanakunamanqa haykunkuchu.
- Chaynatam llaqtakunaqa munasqa ancha yachaysapa runakunatam chinkachin.
-  Kikinpaq llaqtanpaqpas yuyay puriyta mast'ana 
-Llaqta wiñaptinqa hinallataq allichakuptinpas, umalliqkunam yachaqkunawan ima, ima kaqkunataqa kamachinku.
- Chayraykum Fundacionqa, manam chay conocimientos técnicos nisqallatachu haywariyta munam, ichaqa aswantachá becarios nisqankunaqa, ayllunkupaq llamk'anankupaq allin runa kanankutam munan
- Kikinpaq llaqtanpaqpas yuyay puriyqa, ancha munasqa hina qhawakun.
-  Warmikuna yachanankupaq mast'arina
- Warmikunaman yachachiyqa sinchi pisin pachanmanta puriq llaqtakunapiqa.
- Kayqa chiqaypunim Ura Abyayala suyukunapiqa.
- Fundacionqa llamk'anpuni allita becarios nisqakunata akllanapaqqa, chaypaqqa yuyayniyuq kasqankuta allin runa kasqankutan qhawanku ichaqa warmichu qharichu kasqankutaqa.
- Kuraq t'aqa yachaypiqa, ima munasqaqa ña ayparunkuñan.
-  Yachay wasikuna allin akllay
- Yachay wasikunawan umalliqninkunawan yachachiqkunawanpas yachaqikunap nunankutaq t'akyachinkun.
- Allin runa kanapaqqa chaninkuna yachachiyqa ancha allinpunim. 
- Chayraykum llaqta huqarinapaq yachaqikunaman yachachinapaq qispisqa hamut'ayniyuq yachay wasikunallawanmi masichakuspam yanapan,
-  Becarikunapaq ancha yanapay
- Becarios sutichasqakunaqa, yachay wasinkunapiqa riqsichinqakun ancha yuyayniyuq kasqankutaqa, chaymi mana sinchi yachay wasikunapi kaqkunaqa allintapunim wakichinkuman ayllumasikunawan mana kuska tiyaspapas.
- Sasa kaykunawan manchayunawanpas kaspaqa ima yachay kaqtaqa hark'arparinmanmi.
- Chayraykun becarios sutichasqakunaqa munankupunim sapankuman pusachikunanta yanapachikunatapas ima.
- Fundacionqa, Comités Locales sutichasqata hinallataq secretaria ejecutiva nisqatawan akllaspaqa allintapunim qhawan imayna kasqankutaqa, becarios nisqakuna ima mañakusqankuta allinta yanapanankupaqqa runakunawan allin masichaykuyninkuqa ancha munasqapunim.
-  Becarios sutichasqakunaqa kikin pacha yachapasqankupi hinallataq hamuq pachakunapipas masinkunawan ancha tantanakunankutam munakun.
- Fundacionqa manam yachapasqanku pachallapichu yachaqikunaqa yanapakunankuta munan, aswantan hamuq pachakunapi llamk'asqanku pachapi chulla runalla hina Fundacionpa yuyanmanasqata hap'ispapas ayninakuspapas kawsanankuta munan.
- Kayqa Comités Locales sutichasqakuna chay ñanman puriqkunatam ñawpaqman tanqarin.
- Hinallataq huñukuy Asociaciones de Egresados sutichasqata wiñanankupaqpas yanapanmi.
-   Fundacionpa haywarisqankuna
- Yachanakunap qullqichaynin
- Fundacionqa becarios nisqakunanap yachanankutaqa Grants nisqa hinawan qullqichan, hinallataq wakinnillanpin qillqa munasqa hinallataq ch'uspa astanakupaqpas qullqichan.
- Comités Locales sutichasqakunan hayk'a kanantaqa ninku.
- Qhipa watakunapim wakin becarios sutichasqakuna qullqi chaskisqankutaqa sunqunkumanta kutichiyta munapasqanku,ña llamk'aspanku pachapi kaspan kay ruwaytaqa munanku, chaynatam wakcha llaqtakunamanta wakin wañakuqkunamanpas yanapakuy aypananpaq, chaymantam Fundacionqa ancha kusisqapunim kaytaqa qhawarin.
- Kay munasqataqa Compromiso de Honor nispan sutichanku, kayqa sunqumanta sullullchakuymi mana jusgadupi chaniyuq. 
- Qullqi kutiysqakunaqa anchapuni Perú suyupi qhawakun, hinallataq watam watapiqa yapakun.
- Fundacionqa qullqichasqawan kuskam kaytaqa musuq becakunapaqqa hap'ipan.
-  Becakuna unayasqan
- Beca nisqata quspaqa, Fundacionqa becario nisqawanqa sullullchakunmi, chaynam yachay wasi akllaspim tukunankama yanapan, kayqa sichus yachaqi sapa kuti wasapayta atin chayqa yanapan.
-  Hark'apanakuna
- Beca nisqakutaqa mana sinchi qullqipaq profesionkunallatan qullqicham hinallataq yachay wasikuna Fundacionpa akllasqallapim.
- Manam hawa suyukunapi yachanapaqqa becas nisqakunataqa qunquchu.
-  Becarikunapaq takya yanapay
- Comités Locales sutichasqakuna, hinallataq secretarias ejecutivas sutichasqakunapas yanapanqakun becarios nisqakunamanqa, kaykunaqa yachananku pachapin riqsisqanku kanqa.
- Kay ruwayqa ancha munasqapunim, becariokuna ayllumasinkumanta sinchi kharu kaptinku.
- Sasa kaykunawan manchayunawanpas kaspaqa ima yachay kaqtaqa hark'arparinmanmi.
- Hinallataq becariokuna huñukunankutapas ruwallankun, chaymi riqsipakuspa ayninakunku ñataq kikin kawsankupi mana chayqa yachayninkupi utaq llamk'anankupipas.
-  Yachanata tukuspamanta masinakuy 
- Becariokuna yachaynikuta tukuspaqa, suyunkupi Asociaciones de Egresados sutichasqa huñupim huñunakunku.
- Chaynata ima yuyaykuna yachasqawanpas purillankun.
-  Colombiamanta Octavio Peláez
- Octavio Peláezqa Colombiamanta huñu qallariq becariokunamantam.
- Mana qusayuq warmip wawan hina uywakun.
- Chay warmiqa sulk'a ñañan mañuptinpas wawankunatapas wawachunmi.
- Octavioqa yachananpinqa allintapuni wasapan. 
- T'aqa bachillerato nisqakamataq kuska p'unchaw llamk'aspa llamk'aspa ima ñak'ayraq yachanantaqa tukurparin.
- EAFIT nisqapi yanachanqa hatun yachay wasi Universidad nisqap hinallataq Fundacionpa yanayninkullawanmi atipan.
- Medellín llaqtapin riqsisqa empresapi llamk'arqan, chaypi yachananta tukuspaqa allinta qhipachipunku llamk'ananpaq.
- Watakuna hamuqtintaq mirachiq k'itiman umallin chaymantataq kikin kuraq umallinman tukun.
- Octavioqa llamk'ay pachaman haykuspaqa, wakin wayqipanankunatan yanapan yachanankuta tukunankupaq.
- Payqa qallariqllamantaraqmi Fundacionpa yuyaninwanqa kuskachakun.
- Yachaqikuna tukuqkunatan aswanta mat'inapaqmi Asociación de Egresados CESE sutichasqatan payqa yurichin.
-   Suyukunamanta willayninkuna 
-Perú, becariokuna llaqtapa llamk'asqanku
- Becariokuna sumaq sunqu kasqakutaqa mana paykunapuralla yanapakuyninkullapichu qhawakun, aswanmi llaqtapaq imaymanakunapi llamk'aptinkupas qhawarikun.
- Huñuqa, Lima urayninpi llaqta Cañete sutiyuqpim, anchata mana mamataytayuq wakchakunap wasintam yanapanku.
-  Huñu wasiwan hinallataq wakin suyukunapi llamk'asqankupipas,16 watantin yachaykunata huñuspam wiñarin
- Consejo Directivo sutichasqam ancha kamachikunata kamachin.
-  Consejo Directivo nisqamantam huk runam, sapanka suyukunapiqa kamachin
- Kayqa Comité Local sutichasqawanmi masichakun, hinam yachanapi ima wakichiy rikuriptinpas kamayaysin yanapan ima, hinallataq hamuq pachakunapi wakichiykuna apakunankupaqpas yanaparillanmi.
- Comité Local sutisqa purinanpaqqa ancha chanitan churakun, chaymi Consejo Directivo nisqapiqa umalli masikunaqa allintapuni akllarikun.
- Fundacionpa ukhu kamachiyninpiqa Comité Local sutichasqaqa ancha qispiyuqmi ruwanakunata kamachinanpaqqa.
-  Becariokuna akllanaqa ancha chaniyuqmi.
- Fundacionpa munasqan hinam yachay wasikunaqa Comité Local nisqakunanaman willanku manqinninku allinku kasqamanta.
- Suyupi Fundacionpa rantinman manaraq qhipa akllasqakuna riqsichispaqa, Comité Local sutichasqaqa kikinpunim akllakunamanta tapupan mana chayta kikin wasinkupipas watukunmi.
- Secretaria ejecutiva sutichasqan becariokunamanqa yanapan, chaypaqqa Comité Local nisqap masikunamantam yanapachikunpas.
- Kay sinchi llamk'ayqa allin sunqu kayta haywarikuyta imam mañakun.
-  Hondurasmanta Eduardo Zúñiga López
-  Eduardo Zúñigaqa yachaynintaqa bachillerato nisqatam yachay wasi Instituto Técnico «Luis Bográn» nisqapi ayparqan, chaytaqa 94% nisqa yupaykunawan wasapan, hinallataq huk yupaychaywanpas samichakullanmi. 
- Wakcha ayllun machulankupa wasillanpi tiyaqkumantam hamun.
- Qulqichasqanqa US$ 103 nisqaman haypan, yapakuntaq US$ 184 qullqi maman llamk'asqanwan.
- Eduardoqa munanpuni Medicina nisqa yachapayta, ichaqa Fundacionqa kamachiyninunaraykum mana qullqichayta atinchu.
-  Perumanta Andrés García Picón
- Andrés Garcíaqa, Electrónica y Automatización nisqa yachanantaqa ña TECSUP sutichasqapiqa tukurunqaña.
- Yachachiqkunaqa allintapuni rimanku Ima qallariypipas, kamariypipas usqay ruwaypipas yuyaysapa kasqanmantaqa. 
- Kunankamaqa allitapunin ima chaninchaypipas wasapan.
-2008 watap Kantaray killapin, TECSUP yachay wasin sutinpi «Olimpiadas Mecatrónicas» nisqapi llallirpan, chaypitaq llapa suyumanta lliw hatun chay wasikuna llallipakusqankumanta iska ñiq'ipi hina qhipakun.
- Andrésqa qhawarikullantaq imayna masinkunawan llamk'asqanmanta hinallataq umalliqsapa kasqanmantapas.
-   Perú suyupi EDUCACIÓN nisqmanta, 90 watakuna qallarichkantinmi Purú suyupiqa llamk'ayta qallarparin, chaypitaq huñu parachiq Dr. Ernst Keller tiyarqan.
- Chaypi yachayta hap'isqanwanmi, Fundación wakin suyukunapi purinanpaqmi ima wakichiykunata ruwakun.
- Fundacionqa apoya Perú suyupi becariokunataq kay hatun yachay wasikunatam yanapan: Universidad Católica, Universidad de Lima hinallataq Instituto Superior TECSUP nisqatapas.
-  Becariokunawan 2008 watapi becakuna qullqichasqakunawan 
-46 becariokunam Ingeniería e Informática nisqataqa yachapanku, 16 nisqakunataq Ciencias Empresariales nisqata kay ima masichakuytawanpas, 8 nisqataq Economía Política nisqatawan Derecho nisqatawanpas.
- 25 becariokunaqa especializaciones técnicas nisqatan yachapanku.
- Hatun yachay wasipiqa becariokuna yupayninqa 32 yupaykaman hunt'arun, chayqallapa becariokunamantaq kimka phatman hinamanmi chayan.
-  Yachay wasikunan
- Limapi Universidad Católica, www.pucp.edu.pe
- Perú suyumanta qhallariq sapan hatun yachay wasim, hinallataq 1916 watapin pararichikun.
- Qallariyninpiqa Humanidades nisqa yachaykunamanmi asuyaq.
- Chaymantataq Ciencias Naturales nisqa yachaykunatam yapakun, chay patamantaq Gerencia Empresarial nisqatapas pararikullantaq.
- Yachaqinkunaqa 20.000 yupaykama hina aypan.
- Yachachiqkunaqa kuskan pachata hunt'a pachata hina llamk'aspaqa 1.200 ima aypanku.
-  Limapi Universidad de Lima, www.ulima.edu.pe
- Aswan yachaypiqa Disciplinas de las Ciencias Naturales, Tecnología y Gerencia Empresarial nisqa yachaykunam qallariypiqa kachkanku.
- Chaymatataq Ciencias Sociales nisqa yachay yaparikun.n
- Yachanakuna munapachiyqa achkha runakunamanta yachanakunawanmi hunt'achikun.
- Yachaqikuna qillqachisqaqa 15.000 yupaykama aypan, yachachiqkuna kaqtaq 1.200 yupaykama aypan.
-   LImapi TECSUP (Instituto Superior Tecnológico Privado), www.tecsup.edu.pe
- Q'ikllay kamk'aykunapin yachachin, chaykunaqa: Química, Metalurgia, Eléc¬trica, Electrónica hinallataq Manutención Máquinas nisqapas.
- Llsqtap yachay wasi SENATI llamk'asqanta qhawaspaqa TECSUP yachaywasiqa hunt'a pachatam llamk'am.
- Arequipa llaqtapin hukaq wasinpas kan.
- Yachaqinkunaqa 2.000 yupaykama aypan, yachachiqkuna kaqtaq 250 yupaykama aypanku.
-  Comité Local sutichasqamanta
- Ruwanankuna
- Secretaria ejecutiva sutichasqaqa manam llamk'ay kamachiykunallapichu llamk'an, astawanmi yachaqikuna kamachiqkunapipas masichaspa llamk'allantaq.
- Hatun yachay wasikunan k'itinkunapiqa, Fundación ancha chaniyuq hina qhawarikun, kayqa ñataq aswan yanaparisqamanta, becariokuna allinta yachayninkuta llamk'ayninkutapas wasapariptinku, achkha qullqichasqakunata kutikuptinpas ima.
- Sapan becariokunaman yanapay haywariymanqa ancha chanitan churakun.
- Hillataq, becariokuna ayninakusqankuta huñunakusqankuta kallpachanapaqqa ima huñuypas ruwakullanmi.
- Kay huñunakuykunaqa allipunim riqsipakukunap masichakunankupaqqa hinallataq ima hamuq llamk'aykunamanta rimanakunapaqpas.
- Huñu ABEFE (Asociación de Becarios de la Fundación Educación sutichasqaqa), Becariokunap yanamanta qullsiqkuna paqarichisqankuqa anchatapunim secretaria ejecutiva sutichasqataqa yanapanku.
- Huñuqa 200 masikunawanmi kunanqa kan.
- Huñuqa Fundacionpa hawanpiqa llaqta wakichiykunapiqa llamk'allanmi.
- Qhawarinapaqqa, becariokunaqa Cañete llaqtapin mana mamataytayuq wakchakunap wasintam yanapanku, Kay k'itiqa Limap urayninpi kaqmi, chaypim 2007 watapi 15 punch'aw Puquy Raymi killa kachkanpinmi pacha kuyuptin millay sinchita uymaykunata ñak'arin.
-  Wakin huñusqa becariokunawan yachanamanta lluqsisqakunawanpas autobuses nisqakunata qhawanapaq allinta llamk'anankupaq imam, chay GPS hinallataq GSM sutichasqakunapim huk sistemata ruwanku.
- Lima llaqtap sistema kamachiyninqa 5% nisqa hinallatan autobuskuna may ñanta purisqankutaqa qhawan.
- Becariokuna wakichina ruwasqankuwanqa, lliw llaqtapi may ñanta autobuskuna purisqantaqa qhawarikullanmanmi.
- Hatun yachay wasi Universidad Católica sutichasqaqa wakichinataq yanapallanmi ima electrónico nisqa llamk'anakunata churaspa hinallataq chay asesorando técnicamente nisqata quspapas.
- Yachay wasikunap llamk'ayninku sapan hukniraq kamachiyniyuq kaptinmi, Fundacionpa sapan suyu kamachiqkunaqa qullqi kutichiy chaskinapiqa kallpachakuspanmi llamk'ankuman.
- Universidad Católica hatun yachay wasimanta becariokunaqa, tesis nisqankuta ruwaptinkun chay sasakaypaq thaniyta tariyta munaku, chaypaqtaq huk softwareta ruwanqaku.
-   Colombia suyu
- Colombia suyupi Fundacionpa llamk'ayninqa, Medellín llaqtapin iskay yachay wasikunapi becakunataqa qun.
- Hatun yachay wasipiqa Universidad EAFIT nisqapi, kikin yachay wasillapitaq Pedro Justo Berrío nisqapim.
- Kikin llaqtapi huñukuyqa achkha chaniyuqmi kan.
- Comité Local sutichasqap yachasqanqa atiyllachinmi becariokuna akllayta yanapaytapas ima.
- Hinallataq kamachinapas sinchi atiyllam.
- Kuraq llaqta Medellín akllanamanta Bogotá akllakuyqa kay imaymanakunaraykun akllakun.
- Suyuqa ancha qhatuchanapaq k'iti hina riqsichikun.
- Universidad EAFIT hatun yachay wasiqa llaqtapi qhatuchapkuna qullqinwanmi purin, chay qhatuchaqkunaqa ancha chanitan churanku yachaqikuna yachanankupiqa hinallataq llaqta qhatuchaypipas yuyaymanallankupunim.
- Hatun yachay wasiwan Fundacionpa paqarichiqkunawan unay watantin masichakusqankuraykum imay llamk'aypas usqaylla purirparin.
- Yachay wasi Instituto Salesiano Pedro Justo Berrío sutisqan chaninrayku yuyaymananrayku akllarichikun.
- Ichaqa instituto nisqaqa qhari irqikunallamanmi yachanataqa haywarin.
- Warmi irqikunata haykuchinapaqta wak yachay wasitam tarina.
-  Fundacionqa 34 beca nisqakutam Universidad EAFIT hatun yachay wasipiqa haywarin.
- Comité Local sutichasqaq haywarillanmanmi achkha becakunataqa, ichaqa kayta masichayninpi qullqi tariyta atispaqa ruwallanmanmi.
- Llakikunapaq hinataq kay pachakunapiqa manam qullqichaytaqa qati qatilla hinachu tarikun, chaymi yachanamanta lluqsiqkunamanqa musuq becariokuna haykuqqa manam kikin yupanamanqa aypankuchu.
- 2008 watapi EAFIT hatun yachay wasipiqa, 36 becariokunam Ingeniería nisqataqa yachanku, 11 yupaykunataq Ciencias Empresariales nisqata kaqllataq 4 Economía Política, Derecho hinallataq Ciencias Sociales nisqa yachakunatawanpas.
- Warmikunaqa 50% nisqakaman aypanku.
- Instituto Pedro Justo Berrío sutichasqa yachay wasiqa chuka hukniyuq becakunatam waynasipaskunamanqa qun, kay maki llamk'aykana yachanakunatam qun: Mecánica nisqapi, kurkuwan llamk'anapi, Electricidad nisqapi, Informática hinallataq Industria Gráfica nisqapipas.
-   Medellinpi Universidad EAFIT (Escuela de Administración, Finanzas, Investigación y Tecnología sutichasqa), www.eafit.edu.co
- Hatun yachay wasiqa llaqta qhatuchaqkunam 1964 watapi paqarichinku, kunantaq 12.633 yachaqikunawan kan, hinallataq 292 hunt'a llamk'aq yachachiqkunawan kaqllataq 600 kuskan llamk'aq yachachiqkunawanpas.
- Qallariqpiqa Ciencias Empresariales yachanapaqmi wakin técnicos nisqa yanakunapaqpas paqarichikun, kunanqa Ciencias Culturales sutichasqa yachanakunatapas yachachin.
- Hawa suyukuna nisqanku hinam aswan allin hatun yachay wasis kan, hinallataq Universidad de San Gallen hatun yachay wasiwanpas masichakullansis.
-  Medellínpi Instituto Pedro Justio Berrío, www.pedrojustoberrio.edu.co
- Instituto nisqaqa Orden Salesiana nisqakunam 1926 watapi paqarichinku, hinam waynasipaskuna ancha yachayniyuq wakcha k'itimanta hamuqkunatam yachachin.
- Instituto nisqaqa usqaytapunin wiñarun, hinam 70 watakunapiqa ayparparunmi bachiller hinan yachaqikuna lluqsinanpaqku, chayqa allinpunim karqan hatun yachay wasiman haykunapaqqa.
- Yachanamanta qullqsiqkunaqa atillankunmanmi llamk'ayman haykuytaqa hinallata hatun yachay wasikunaman haykuypas atikullanqan aswan llallipaqkuna chaninchanata wasapaspaqa.
- Yachaqinkunaqa 1.650 yupaykama hina aypan.
- Yachachiqkunaqa, achkhankupi yayakama kaspam 142 hinaman aypan.
-   Comité Local sutichasqa kamachiqqa, umalliq llaqta llamk'aywan masichakuqmi.
- Payqa Universidad EAFIT hatun yachay wasimantam lluqsin, hinallataq maymata hamuptinrayku llallipaq katptinraykupas yachaqi kasqanpiqa becariopaschá karqan.
- Comité Local nisqa masichakuqkunaqa hukniraq llamk'ayniyuq kaptinkum allintapunim aynipakunku, kayqa allinpunim becariokunap kawsayninpi, yachayninpi hamuy llamk'ayninpipas yanapanapaqqa.
-   Qhatuchay qullichay sinchi urmarpariptinqa pisiyachinpi sapan qhatuchaqta llaqta qhatuchaqta ima, chaymi becakunapaq qullqichaypas pisiyarparinmi.
- Kay hina pachapiqa wakcha waynasipaskunam aswantaqa ñak'arinku, chaymi yanapaykuna wakcha waynasipaskunaman chayananpaqqa masimasikunamanta Fundacionqa anchatapuni llamk'an.
- Sapan yachay wasipi becariokuna llallipaq hinata churayqa Comité Local nisqa llamk'ayninpaqqa aswan llamk'aymi.
- Kayqa allintapunim Universidad EAFIT hatun yachay wasipiqa aypakun.
-  Universidad EAFIT hatun yachay wasipiqa yachaqikunaqa tanqachikullankum yachay wasi kawsaypi puriykachanankupaq, kayqa ñataq pusar hina, ancha yachaysapakuan yanapaq hina utaq hatun yachay wasi sapa p'unchaw ima ruwayninpipas yanapankupaq hina.
- Instituto de Fomento de la Pequeña y Mediana Empresa sutichasqaqa llaqta qhatuchaywan sapan qhatuchaqkunawanpas llamk´anmi, chaymi masichakuspa aswan kuska llamk'ayta munanku
- Medellín llaqtap alcaldianqa huk ñawpa becariotam Fomento Empresarial nisqa umallinanpaqqa churan.
-  Comité Local sutichasqaqa achatapunim puriykachan sapa becariokuna kawsaynipi wiñarinanpaqqa.
- Becariokunaqa sapa kutin Comité Local sutichasqawanqa huk huñukuyman waqyachikunku, chaypiqa imayna kasqankumanta rimarinankupaq hinallataq imayna hamuq pachakunakanqa chaymanta rimarinapappas.
- Comité Local sutichasqamanta umalliqqa sapan suqta killam becariokunata yachanamanta lluqsiqkunatapas huñurin, hinatam wasinpi ch'isiyaq p'unchay rimarinakuyta apachin.
- Fundacionqa sispalla hinam Universidad EAFIT hatun yachay wasi kamachiyninpi yanapan.
- Chaynam Desarrollo Humano k'iti umalliqqa Comité Local sutichasqapipas masi hina rikurin.
- Kay hinatam becariokuna akllayqa mana sinchi sasachu, kaqllataq ima munasqankuta haywarinapaqpas atisqa hinalla kan.
- Hatun yachay wasi kamachiqkuna becarionkunata yanapasqankumantaqa, Fundacionqa añaychakullanmi.
- Paykunaqa manam kurku hamp'ita nitaq nunamanta hamp'inallatachu chaskinku, aswanmi mikhunankupaq astakunakupas ima, qullqitapas chaskinku.
- Hinallataq yachanamanta qullsiqkunatapas manan harkankupaschu aswanta yachanankupaqqa.
- Hinallataq Fundacionpa ima llamk'asqanmanta yupaykunataqa apallanmi.
-  Becariokuna yachanankuta tukusptinkuqa Asociación de Egresados CESE (Corporación Educación Suiza-EAFIT nisqa) huñu sutichasqam llamk'ay pachapi kaptinkupas masichaspa hina kanankupaqmi yanapan.
- EAFITA nisqapi becakuna chaskisqamanta sunqumanta qullqi kutichiy yuririptinpas manam ancha qullqimantachu rimana kan.
- Ichaqa CESE yanapasqawanqa, ña iskay becakunata qullqichayta atikun.
- Instituto Pedro Justo Berrío yachay wasipi becariokuna kaqtaqa Comité Local nisqam qhawapan.
- Rikuchikunña ayllukuna pisi qullqi kasqanta hinallataq yachayninkupi aswan yuyayniq kasqankutapas icha mana chaynatachu sapan runa imayna kasqankupiqa.
- Qallariypiqa EAFIT nispapi yachaqikuna lluqsiqqa, becayuq kaspaqa hawa yachay wasikunapiqa yachanarankum karan.
- Ichaqa hamut'arparinku imayna wakin becariokuna hina llapanku kanankupaq.
-  Honduras suyu
- Honduras suyupi Fundacionpa llamk'ayninqa 2005-2009 watakunapin takcha pachapi hina apakunqa.
- Ña ñawpaqkunapi primaria t'aqaman becakuna manaña haywakuptinpas, 2008 watapipas manañam becakunataqa Ciclo Básico Común sutichasqa t'aqamanpas qunkuñachu.
- Fundacionqa - Fundacionpa kamachiyninqa kay Honduras suyupi llamk'anapqa huknirachikunmi - Ciclo Básico Técnico t'aqapin hinallataq y Secundaria Superior (Bachillerato o Escuela de Comercio) t'aqapipas llamk'aynintaqa churan, chay t'aqakunamanta lluqsisipaqa hatun yachay wasiman hatunatam huñichin.
- Chay Ciclo Básico Técnico hinallataq bachillerato nisqa yachana aypaspaqa maki llamk'aykuna kaptinmi llamk'achin utaq huch'uy qhatuchaq hinatapas yatarichin.
- Comité Local sutichasqa kay imaymanakuna mast'ariptinmi Fundacionqa Honduras sapan munasqanman hina haywariyta munan:
- Llamk'aqkunap yachayninkuqa sinchi pisipunim, chaymi lliw (kamachisqa mana kamachisqa k'itipi) llamk'aqkunaqa 10.5% nisqakamalla yachay wasikunapi maki llamk'ay yachaypiqa aypanku, hinallataq hatun wasipi ch'ulla watallapaq hukuqkunapas 4% nisqakaman aypan.
-  Kuska watapiqa kimka becariokunam INFOP hatun yachay wasimanta qullsinku.
- Kay kimsa becakunam kikin 2008 watapiqa wak yachaqikunaman qukun, chaymi wata tukukuptinqa manañam 11 yachaqikunallachu tukuyku astawanmi 14 yachaqikunakama tukunku.
-  Tegucigalpapi INFOP (Instituto Nacional de Formación Profesional), www.gob.hn
- Kay Insatituto nisqaqa achkha maki llamk'ay yachanakunatam haywarin.
-  Tegucigalpapi K'iti Yachanina San Juan Bosco, www.sales.hn/centro
- Orden Salesianawan kamachisqa yachay wasiqa achkha maki llamk'aykunatam yachachin hinallataq qhipa pachakunapipas infomaticamanta aswan yachaytapas yachachillantaq.
-  Tegucigalpapi Bachillerato hinalltaq Escuelas de Comercio nisqapas. 
- Kunan pachapiqa Fundacion isqun yachay wasikunatam yanapan.
- Allillamantam kay yachay wasikunaqa phichqaman tukunqa.n
- Bachillerato sutichayqa hatun yachay wasiman haykunapaqmi huñichin.
-  Tegucigalpapi UNAH (Universidad Nacional Autónoma de Honduras), www.unah.edu.hn
- Llaqtap hatun yachay wasiqa llapa huñu yachanayuqmi.
-  Tegucigalpapi CEUTEC (Centro Universitario Tecnológico), www.unitec.edu
- Intituto wasiqa Universidad Tecnológica Centroamericana (UNITEC) hatun yachay wasi sispanmi kachkan, hinallataq yachachillanmi bancarios yachanakunamanta hinallataq financieros nisqa yachaykunamantapas.
-  INFOP wasipi hinallataq Centro Don Bosco nisqapipas qharikunallapaq llamk'aykunata yachichiptinkum warmikunaman becakunataqa manam sinchitachu qunku.
- Bachillerato t'aqakunapi yachay wasikuna kaptinkun, warmi becariokunamanqa informatica yachanata hinallataq qhatuchana yachakunatapas yachachinku.
- Kaynatam warmi becariokunataqa llapan becariokunamanta kimsa phatmaman hina pisi pachakunallapi yaparichinku.
-  Lliw wasikunapi llapan becariokunap yachayninqa munasqatapunim aypanku.
- Bachilleratomanta llapan lluqsiqkunamantaqa aswan llallipaq yachaqikuna kasqankumantaqa rimarinam.
- Paykunamanta hukninpas allintam quri walqawan riqsichikun.
- Ch'ullallapin mana llallipayta atiptin becataqa qichukun.
-   Insatitukuna llallipaq yachaqikunata akllarisqanmanta sapa huñu apakuptinpi Comité Local sutichasqaqa warmi qhari becariokunata akllapakun.
- Honduraspiqa yachanakunaqa mana qullqichaqpaqmim.
- Hinam becariokuna kawsanankupaqqa aswan qullqitan munan. 
- Chayraykum Fundacionqa mana yachay wasikunataqa qullqichanchu.
- Sapan becarioqa qillqatam US$ qullqipi chaskinku.
- Becamanta 10% phatmantaqa qullqi akcha wasipin becariop cuentanpim akchakun.
- Yachanamanta lluqsiqtaqa pachan pachanti huñusqa qullqitan becariomanqa haywarinku, kayqa ñataq llamk'ariyta qhallarinanpaq mana chayqa kuraq yachanakunata yachanallanpaq ima.
- Honduraspi secretaria ejecutiva kaqqa, allintapunin qhawapan becariokuna killapi qullqin chaskisqankuta ama pampallata wikchunankupaq.
- Kay ruwayqa chiqa qhawantapuni mañakun, hinapaqtaq secretaria ejecutiva nisqawan becariokunawan kaykunap taytamakunawan kuska llamk'anankutam mañakun.
- Sunqu churaspa masichakuymi apakun.
- Sapan hatu yachay wasiman beca qullqichayqa, manararmi atikunraqchu.
- Mana qullqichanapaqmi llaqtamanta UNAH hatun yachay wasiqa ima yachanakunatapas haywarin, ichaqa allin yachachiqkunayuq kaspas manam Fundación chani yachachiy maskhasqataqa haywarinchu.
- Mana kuyuriq kamachikuna kaptinraykun chaynaqa kan.
- Sapan hatun yacha wasikunaman beca qullqichayqa sinchitapunichá suyuman Fundacion qullqi haywarisqanqa wanqurikunman, kayqa yachay wasikunapi becariokuna yachanankupas nishutam pisiyarparinman.
- Huk kuti chay suyupi tiyachkaspam Fundacionpa umalliqninqa sapan hatun yachay wasikunata waturikurqan, kayqa 2010-2014 watakunapi ima sasa kaykunapaq thaniyta tarinapa, ichaqa chayqa atikuptinraykullan aparikunqaqa.
-  El Salvador suyu
- El Salvador suyuqa allintapun hunt'a llamk'ayniyuq iskay wata llamk'anata tukun.
- Fundacionpa munaniykunataqa ruwakullanmanmi kay kimsa ruwaykunata qhawaspaqa:
- Secretaria ejecutiva sutichasqa kamachiyninwan, Comité Local sutichasqa ancha llamk'ayninwan hinallataq akllasqakunaman yachay wasikuna yanaparisqakunawanpas.
- Wakin suyupi hinam wakichikunaqa becariokuna institutos técnicos nisqaman hinallataq hatun yachay wasikunaman haykunankupaqmi kan.
- Sapan huñu llapan wakichinataqa qullqichan.
- 2007 watapi watukuq hamuspankun qullqi quqkunaqa astawan haywarisqankuta yaparinku, chaynapuni kan medios nisqa willapasqankumantapas.
- Chaynatam becariokunataqa aswanta yaparikunpas.
- Qanchis wata suyaypim 70-80 becariokunaq yachayninqa qullqichayta atikunqa.
- Kay Cawpi Abya Yala suyupiqa, llaqtamanta mana sinchi qullqiyuq waynasipaskunaman yanapayqa allin unayanantam qhawarikuchkan.
- Llaqta waknirasqanmi pachanmanta llaqtakuna kaqtaqa t'ikran.
- Wakcha k'itimanta runa kaqqa aswanta llamk'achkaspaqa mana wiñayuq hinam karqan.
- Ichaqa kay kikin k'itikunamantam yachaysapakuna umalliqkuna yupaychaqkuna ima yuririmunman.
- Becariokuna akllanaqa imayna kasqankumantam hinallata ima llamk'ay akllasqankumantapasmi saman akllachikunankupaqqa.
- Qullqichaq musuq llamk'aykunam aswanta munakun, qhawarinapaqqa, k'iti qhatuchaypi, informática nisqapi (hardwarepi hinallataq softwarepipas), avionkuna allichanaypi hinallata mikhuna waykuypipas.
- Qhipa yachanam sipaskuna beca hap'inankupaqqa kicharayan.
-  46 becariokunam Ingeniería e Informática nisqataqa yachapanku, 8 hinataq Ciencias Empresariales nisqata, 4 hinataq Manutención aérea nisqata, chu'ulla runallam Arquitectura nisqata yachan, hinallata 4 becariokunataq mikhuna waykuy gastronomía sutichasqapi yachanku.
- Qallarisqamanta pacham warmikunamanqa becata quyta munaku, chaymi 28 becariokunamantaqa 14 warmikuna kanku.
- 2009 watapaqmi yachanamanta qallariq tukuqkunata suyakun.
- Yachay wasikunamanta Comité Local sutichasqa becariokunamanta aswan imaymanakuna mañakun.
- Chayrarkum, kuj becario mana yachana wasapayta atiptinmi hukwan yankikun. 
-  San Salvadorpi ITCA - Instituto Tecnológico Centroamericano, www.itca.edu.sv
- Suyupi tawa llaqtakunapi yachay wasiyuq institutom kayqa, hinam askha llamk'aykunata yachachin, ñatataq Informática nisqapi, Construcción Mecánica nispapi hinallataq Sector Turístico nisqapipas.
- Fundacionqa waynasipaskunamanqa San Salvadorpi Campus Central nispapim yachanankuta yanapan.
-  San Salvador suyu Universidad Don Bosco, www.udb.edu.sv
- Orden Salesiana huñuwan hatun yachay wasiqa kamachikun, kayqa kay yachanaykutam haywarin Economía Técnica nisqata, Política nisqata, Empresarialnisqatawan hinallataq Ciencias Sociales nisqatapas.
- Llaqtaq mañakusqanmanta hinallataq qhatuchaymanta yachanakuna yachachisqanmanta imam riqsipachikun.
-  San Salvadorpi ESEN - Escuela Superior de Economía y Negocios, www.esen.edu.sv 
-Kay wasiqa qhatuchaymanta musuy yachaykunawanmi hatuchasqunaqa yurichinku.
- Kay yachanakunayuqmi kan Economía Política y Empresarial nisqayuq, hinallataq Derecho nisqa yachanayuqpas.
- Haykunapaqqa Yachay wasiman chaninchaytam wasapana hinallataq huk haykunapaq chaniychaytapas.
- Chay hatun yachay wasiqa kunam pachapiqa sayninpiqa huch'uyllam, ichaqa unaychakuchkanmi yachaqikunaman musuq yachaykunata haywarinapaq chaypaqqa mañakullantaq llallisapa kanankupaq
- Qhatuchay kawsaypiqa unanchankunaqa ancha munasqapunim.
-  Wakin suyupi hinam llaqta huñutaqa kamarikun.
- Masikunaqa yachachiy k'itikunamanta hinallataq qhatuchay k'itikunamantapas hamunku.
- Llapankum llaqta llamk'aykunapi llamk'anku.
-   Fundacionpa llatapi huñunkuna kaqpa llamk'ayninqa becariokuna akllaymi yanapaymi ima kan.
- Yachay wasikuna akllarisqakumantam Fundacionpa mañusqanta hinam chaninchaspa Comité Local sutichasqaqa akllakun.
- Ayllu k'iti ancha chaniyup kaptinmi secretaria ejecutiva sutichasqaqa becariokunamanqa kikin wasinkupin watukun.
- Comité Local sutichasqapi huk tapurinakuy apakuptinmi akllanaqa tukurikun.
- Becariokunaman yanapayqa manam qharillaypichu nitaq pusarillaypipaschu, aswanmi sunqu huñunakuy kanankupaq lliw kawsaymanta yachanankupaqpas.
- Chayraykum becariokuna huñurinaypiqa llaqta wasikunata, fabricakunata ima waturikunku, utaq llaqtapaq runa llamk'ayninmantapas.
- 2009 yachanamanta lluqsiqkuna llamk'ana pachantaqa qallarinku.
- Asociación de Egresados huñu sutichasqa paqarichkaptinqa, llamk'ay pachamanta astawan masichaspa hina kanankutam maskhanku.
- Hinam Runa kaypa sullullchayta haykuchiyta munanku.
-  Guatemala suyu
-  El Salvador suyupi wakichikuna qhatispam Guatemala suyupaqpas sapan qullqichaq haywarisqanmi Fundacionqa uyasqa watapaq wakichinata kamarin.
- Yachanakuna apuptinmi Fundacionqa kikin pachapi kay wakichiytaqa yurichin.
- Chaypaqqa allintapunin yachay wasikutaqa akllarin hinallataq Comité Local nisqapaqpas kamachiqninkunata imaymanankunatawan akllarillantaq.
- Yachay wasikuna qhawarisqamantaqa kimsam Funsacionpa munasqan hina aswan chaninchanapaq.
- Qallariy llamk'ay watapiqa allinpaschá kanqa nisqa iskay Institutokuna asta utichikun:
- uktaq hatun yachay wasi hukaqtaq formaciones técnicas nisqapi.
-  Ciudad de Guatemalapi Universidad Francisco Marroquin, www.ufm.edu.gt
- Llaqtap hatun yachay wasi hukniraq kananpaq hina huk qhatuchaq 1972 watapi pararichin.
- Kamachiywan qullqichaywanpas sapan hukunamantam hamun.
- Ichaqa, llamk'ana becakunawan purinapaqqa hawa yapaykunatawanmi munam.
-  Guatemalapi Universidad del Valle de Guatemala, Campus Sololá www.uvg.edu.gt
- Sololápi Campus sutichasqaqa, qucha Atitlán sispanpi kachkan, hinallataq UVG nisqa yanapayninpin saman, chaytaq sapan huñukunawan kamachisqanwan purin.
- Campus nisqapitaq kinraykunapi llaqta runaman kaqtaqa achkha maki llamk'ay yachanakunata haywarin, kaykunamantaqa Gastronomía nisqata, Agricultura nisqata y Gestión de Pequeñas Empresas nisqatawanpas.
- Yachay wasiqa ñawpa walla walla wasipi, kuraq llaqtap 150 kms suninpi hina kachkan.
- Kay hatun yachay wasiqa suyu mast'ariytam yanapan. 
-Secretaría Ejecutiva nisqapaqqa aswan llallipaq yanapaqtan tarikun, hinallataq Comité Local nisqapaqpas llaqtakunamanta qhatuchanamanta may niraq yachaysapakunatam tarikun.
-  Phichqa watapap wakichina yurichisqaqa CHF 500.000 yupaytan munarqan, kayqa huq quq haywarisqanwanmi hunt'achikun.
-   Becariokunap yachanamanta qullsiqkuna aypasqankumanta
- Becariokuna llapan yachanankupi llallipasqakumanta hinallataq yachanamanta qullsiqkuna llamk'anaman allinta haykusqankumantapas qhawayqa, becariokunata Fundacion allin akllasqanta allin yanapasqantawan imam chaypiqa qhawakun.
- Llallipaykuna hawamanta qhawaspaqa manapaschá kikin runa wiñasqantaqa rikuchin, ichaqa llapankupa yuyanmanantaqa rikuchinpunim.
- Llama suyukunapi qhipa chaninchay apakuptinqa, yachaqimasinkunamantaqa becarionchikkunam aswa llallipa hina sayarinku.
- Honduraspiqa, Ruth Sarah López sutiyuq becarian quri walqatawan runa kaymanta unanchaytapas chaskiyta ayparunmi.
- Kunanqa paypaqqa yachananta mallichinanpaqqa achkha punkukunan kicharayasqa hina kachkan, chaykuna allin kasqapa yachana tukukuptinqa allin llamk'anatapaschá unaypaq haywarinqa.
- Kikin yachana pachapi wak ruwanakuna kuska ruwaptinkum wakin becariokunaqa ancha qhawarisqañam kanku.
- Qhawarinapaqqa Perú suyupin huk becario yachaqimasinkunawan kuskam arquitectura nisqamanta La Creatura sutichasqa p'anqa yurichinku, chayta ña kikin rimaymanta k'itikunataqa kuyurichinñam.
- Andrés Loperaqa, EAFIT wasipi yachanantaqa qullqichan Asociación de Egresados nisqapi umalliq hina llamk'aspan, hinallataq Orquesta Juvenil Latinoamericana sutichasqapipas chaskichikunmi, chaymi chaypi kasqantaqa Roma suyupin chay festival Música Sacra nisaqapin Puquy raymi killapi raymichakun.
- Yachanamanta lluqsiqkunamantaqa Fundacionqa ancha napaykuytam chaskin ñataq huk yachanapi allin llamk'asqankumanta, huq qhatucha wasipi kasqankumanta utaq kikin qhatuchaykunqa yurichisqankumantapas.
- Wakinkunaqa llaqtapaq wakichinankunawanmi sullullchasqa kachkanku.
- Hukpiqa Perú suyumanta qallariq becariakunamanta Milagros Cárdenasqa, Californiapi llamk'an kuskawanmi huk llamk'apipas llamk'an, kayqa Ura Abya Yala suyumanta astakuy runakuna qullqi pisiyaptin wasinta chinkachiqkustam yanapan, chaypaqqa wasi kamayaysisqan wasipim llamk'an.
- Kay ruwayqa allintapunim medios nisqa rimarinakuypiqa mast'arikun.
- Hatun yachay wasipi becariokunaqa 80% yupaykuna hinam allin sutichasqa qhatuchay wasikunapim llamk'anku, chaypitaq manaraq sinchi pacha unayachkaptin umalliq hinaman tukuchispa llamk'achinku.
- Paykunamanta wakinkunaqa ancha yachayta hap'ispaqa, kikin paykunapaq llamk'ariyta qallarinku.
- 10% hina yupaykunaqa kikinkupaqmi llamk'ayta qallarinku, chaykunataq servicios nisqa haywariypi llamk'anku.
- 20% hina yupaykunaqa yachanankuta astawam suyunkupi hawa suyunkupupas aswan yachayta qallarinku.
- Becarionchikkuna ancha llallipaq kaptinkum hawa suyukunamantaqa becakunaqa astawan haywarichikunku, chaymi Europapipas hinallataq Estadosunidospipas yachanankutaqa qhatillankun.
- Formaciones técnicas nisqamanta lluqsiqkunaqa, llapankupi hinaqa kikinkupaq llamk'ayta akllanku.
- Wakin achkhankupiqa imaymana allichana wasikunatam kicharinku, kaykunaqa ñataq maquinakunaq allichanapaq, vehículokunata allichanapaq ima, mana chayqa huk imaymanakunamanta llamk'anata yachasqakuta.
-  El Salvadorpi Consejo Directivowan Comités Locales nisqakunawan yanapakuy 
-Sapan suyupi Consejo Directivo nisqap masinkunaqa sispa ayninakuypi purinku Comités Locales nisqakunawan hinallataq Secretarias ejecutivas nisqakunawanpas, chayqa EL Salvadorpi wakichinakuna qallarichkaptinqa aswantapunim apakun.
- Wankiqa El Salvador suyumanta Consejo Directivo umalliq masinta Manuel Jansontam rikuchin, paywantaq Secretaria Ejecutiva sutichasqa Mirna de Halimbourgmi chaypim kachkan (pañapi), paykunawantaq El Salvadormanta qallariq huñu becariokuna kachkanku.
-  Consejo Directivowan kamachinawan
- Chay pachakunapi Consejo Directivo nisqaqa manam huknirachikunchu.
- Pawkar mit'api hinallataq Awkay mit'apipas iskay huñukuqa apakuptinqa, imayna qhatuchanakuna purisqanmanta hinallataq Fundacionpa hamuq pachakunapi wiñayninmantam rimarikun.
- Qallariypiqa Fundaciopa aypanankuna purinallantam munakun.
- Kaypaqmi Awkay mit'a huñupi Consejo Directivo nisqaqa allin purinanpas kamachiykunata t'akyachin, chaywantaq Comités Locales nisqa llapan ruwanankuta mat'ispa llamk'anankupaq.
- Kay mañakuyqa wakichinakuna yaparikuptinmi yuririn.
- Kamachiyqa mana ancha hukniraq t'ikrasqachu kachkan, chaymi Fundacionpa ima llamk'ayninkunata hap'ipaspam sapan suyupi kikin kawsankuta qhawaspan wiñarinapaqqa puririnkuman.
- Becariokuna imayna akllakunantam kamachiyqa qhawachin.
- Munakunpuni llaqta yanapaywan yuyaysapakunatawan ancha masichayta.
- Hinallataq Yachay wasikuna imayna akllakunantapas qhawachinmi.
- Kay akllayqa Comité Local nisqawan suyupi umalliq ruchasqawapas kuskankum akllarinku, chaymantañam Consejo Directivo nisqaman qhawachinku paykuna chiqanchanankupaq. 
- Suyukunamanta ñawirispaqa sasa kaykunapaq thanintam maskhakum, qhawarinapaqqa, hayk'a warmikuna kasqanmanta hinallataq chay formación técnica nisqapipas mayninpin aswata llamk'ana kikin hatun yachay wasipi hina kananpaq ima.
- Ichapas wak yachay wasikuna comercio nisqamanta utaq gastronomía nisqamanta yachachiqkunawanmi masichakuna kanqa.
- Hinallataq Fundacionqa llamk'ayninkuna imayna kasqanmantapas rimarikun, kayqa huñumasikunata qhawaspan rimakun.
-  Asociaciones de Egresados nisqa huñupipas Consejo Directivo nisqaqa kamachinpunim, kayqa yachanamanta lluqsiqkuna ama masichakuyraykullachu kanankupaq, astawanpi Fundacionpa chaninkunatapas mast'arinankupaqmi.
- Kay munasqataqa ña qawarikunña Runa kayta Sullullchayman asuyaspanku, chaymi becakuna chaskisqankumantapas sunqunkumantam qullqi kutichiyta munanku.
-  Suyupi qulli pisichiyqa ancha sasatapunim Fundacionpa qullqi hap'isqanpipas churan.
- Hinam chayana suyukunamantas aypan.
- Becakunapaq llaqtap qullqiqa sinchitapunim pisiyachkan, chaymi wakcha yachaqikuna yachanankupaqqa aswan sasa hatarin.
- FinCom sutichasqaqa, qullqi quy kanampaqqa maskhachkanpunim kamachikunata, hinam yaqanpas ch'iqa qullqichaywan allin mirachiywan kuska kanankupaq.
- Aswan qullqita hunt'achinapaqqa, Fundacionqa anchatapunim munan ima ruwanakuna purichiytaqa.
- Chayana suyukunapiqa, munakunpuni huñu mast'aqkunata yurichiyta, kayqa hamuq pachakunapi kikin llaqtamanta quqkuna haywarisqankuta mat'inapaqmi.
- Awkay mit'api huñu apakuptinpiqa, Guatemalapaq wakichinakunata chaskikun, chaymi 2009 watapi llamk'ayta qallarinanpaqqa sapan huñum qullqichan.
- Fundacionpa musuq kamachisqan hina apakunanpaqqa, huk softwaretam haykuchinku, kayqa kikintapuni llapa kayk'a kasqamanta imayna kasqanmantapas liwta yupanqa.
- Perú llaqtapiqa iskay becariakunam tesis nisqankuta ruwasqapa uk softwareta yurichinku.
- Softwareqanmanan qullqi yupayllamantachu nitaq imaymana yupaykunallamantachu qhawachinqa, astawanmi becariokunap imayna yachanankupi llallisqantapasmi rikuchinqa, kayqa ñataq kiki yachanapi kaspapas lluqsisqanmantapas ima.
- Softwareta wankin suyukunaman haykunataqa Fundacionqa munanpunim, ichaqa kayqa apakunqa mallirispa mallirispa allin kasqanta qhawaspañam.
- Ñawpa secretariaqa mana qhati kaptinraykun ayqikun.
- Mama MLaw Andrea von May iskay suyuyup Suiza-Perú warmim yankin.
-  Qullqichaykunamanta
- Qullqichasqa mirachiyninqa urayarunmi CHF 350.776 nisqamanta CHF 268.809 nisqakamam.
- Kay yupaymanqa CHF 50.348 nisqam yapana, kayqa Euro qullqi US$ qullqi sinchi kuyuriptinmantan ima wak qullqichasqakunamanta, qullqi allchasqamanta imam hamun.
-Lliwta yupaspaqa Fundacionqa CHF 616.213 hinatan quqkunamanta chaskin, kaymantataq CHF 485.841nisqaman hinam paqachichiq saqisqanmanta hamun.
- Lliw becakunata qullchaypiqa CHF 480.111 nisqakama chayan.
- El Salvador suyupaq becankuna qullichasqamantapas chaypin CHF 85.418 nisqa hina kachkan,huk quq haywarisqanwan qullqichasqa, chaymi manam Fundacionpa qullintaqa imananpaschu.
- Becakunapaq CHF nisqaka paparikunmi, 2007 watata wharispaqa, kikin yupay becariokunata hap'ispapas CHF 338.748 niskamanta CHF 394.693 nisqaman yaparikun.
- Kayqa Perú suyup qullqin hinallata Colombiap qullqinpas anchata chanirikuptinmi kaynaqa kan.
- 2008 watapi becakuna qullchinapaqqa, kikinyarunmi suyasqa hinawan.
- Suizapi chayana suyupipas kamachinapaq qullqichayqa manam huknirayunchu.
- Kikin kasqa hinata Consejo Directivo sutichasqaqa manam llamk'asqanmantaqa qullqitaqa chaskinchu.
- Qullqi pisichiy hatariptinqa Fundacionqa aswa waqaychasqa qullqintaqa chinkarparichinpunim. 
- Huy qullqi churasqata ranakuptinraykum mana llapantachu chinkachikun, ichaqa kaywanqa kuskantam CHF 190.016 nisqakama aypaqta chinkachikun.
- Hinam wakin qullqi churasqakunapas wata tukukuptinqa nishu pisitapunim chanirqaranku hina suyasqata pisiyachinpunim.
- Hamuq pachakunapi wakmanta hap'inapaqqa iñikunpunim.
- CHF chaninmanta US$ qullqip chanin uymayaptin hinallataq Euro sinchi kuyuriptinpas, qullqi wayaychayqa CHF 616.913 nisqakamam tukurin, hinam pacha hamuptinqa CHF 366.983 nisqakamam chinkachiyqa chayanqa.
-  Fundacionpa antivos nisqankuta allichaspaqa CHF 5.060.213 nisqamanta CHF 4.707.963 nisqakaman urayasqanta rikuchin.
- .............Los activos se componen de CHF 579.746 en inversiones bancarias (el año pasado CHF 229.030), CHF 3.841.717 en inversiones de valores (CHF 3.265.498 de las cuales en obligaciones), CHF 103.549 de los anticipos a los comités de los países y de los activos transitorios y letras de cambio por valor de CHF 182.951.
- 2008 wata tukukuchkaptinqa, kaqninkunamantaqa 42% yupaymi US$ qullqipi churasqa karqan, 52% yupaytaq Euro qullqipi, wakin 6% yupaytaq CHF nisqapi churasqa karqan.
- US$ qullqipi aswan qullqi churayqa, Fundancionpa imaymana qullichanan chay qullqipi kaptinrayku chaynaqa kan.
- Qullqi mirachiykuna sinchita urmayaptinraykun 2007 watapi Fundacionqa munarqanpuni huk fondos de acciones sólidos sutichasqapi qullchichaytaqa, hinallataq Fundacionpa llamk'ayninkuna purinallanpaqqa may k'itikunapipas qullqi mirachiyta munaranpunim.
- Qullqi mirachinapaqqa achkha k'itikunapin churakun, hinan chawpi watamantaqa allinpunin kapun.
- Hamuq pachapi chanikuna kutirinantaqa suyakunpunin. 
- Ichaqa yankiy kuyurisqanmantaqa llallikuyqa kallanmi. 
- Mat'inapaq hinataq US$ qullqipi kaqkunataq Euros qullqiman churakunqa, hinallaq kay qullqillapin imay kamachiytapas chaskinqa ima.
- Kunaqa manaraqmi acciones nisqapi qullqi churaytaqa chaskirikunqaraqchu.
- Fundacionqa allin aypachikunanpaq hinatam quqkuna haywarisqankuta suyukunapi llamk'anapaqtaqa kamachin.
-  El Salvadormanta Roberto Osorio
- Roberto Osorioqa phichqa ayllasinkunawanmi uywakun, hinallataq hawa ayllunpa irqitapas uywapakullankun.
- Tatantanqa llaqtaq imaymana llamk'anakunapin llamkarqan, hinamam ayllumasinkunata uywananpaqraykum tanqarisqa hina Estados Unidos suyupi llamk'ay maskhaq rikurin.
- Chaypin qaqaparuspa suchuman tukurparin.
- Taytap qullqichasqanta churarparinapaqtaq maman huch'uy qhatuchana wasitan kicharan, chaypin llapan allumasinkuna llamkanku.
- Robertoqa aswan yupaychaq sunqu kaptin hinallataq yachanakunata allin llallipaptinrayku sayarin.
- Wasinpi imaymana ruwana kaptinpas hinallataq yachay wasiman chayana kharu kaptinpas payqa imayamanta ruwan wak sullk'a waynakunata matemáticas nisqata yachachinanpaqqa.
-  Colombiamanta Álvaro Andrés Posada
- Álvaro Posadaqa Medellín llaqtapin uywakun, chay k'itiqa sinchi millaypuni karqan saqra hamp'i kaptin, chayraqmi qhipa pachakunapi Metro Cable nisqayuq kan hinallata lliw pichaychiytapas aypan.
-Taytamamankunaqa huch'uy sirana wasipi qhatusqankuwanmi kimka wawakunataqa yachay wasimanqa churanku.
- Allin llallipaq kaptinmi Álvaroqa becataqa chaskikun, chaymi 2007 watapi Ingeniero de Sistema nisqa hina yachananqa allin chaninchaywan hina tukukun.
- Kunan pachakunapi El Colombiano sutichasqa willaq p'anqapin informáticamanta umalliq hina llamk'an.
- Manallamk'ananpi llamk'aptinqa pachapiqa wakcha k'itikunapin waynakunawan llamk'an.
- Yachanankuta qhatinankutaqa acha chaniyuptan qhawarin

gregorio_condori_mamani.txt

@@ -1,185 +0,0 @@
-Aqopiyamanta kani, ñan tawa chunka wataña llaqtaymanta chayamusqay, Gregorio Condori Mamanin sutiy. Llaqtaymanta hanpurani mana mamay taytay kaqtin; totalmente q'ara, wakcha, madrinaypa makinpi karani. Paymi chukchayta rutuwaran, hinaspa huk p'unchay hatunchaña kashaqtiy niwaq:
- -Ñataq hallpayoqña kanki, tullu takyasqa, chayqa llank'aqmi rinayki. Qoqawaykitayá ruwapusayki llank'ana maskhamunaykipaq, a ver icha qolqeta apamuwaq kachi lawa mikhullasqaykipaqpas. Ñataq tullu takyasqa kallpayoqña kanki, chayqa manan maki ñeqeypi hap'iyta atiykimanñachu. Paqareq warmiyoq wawayoq kanki a lo mejor tocasunki huk warmi mana imapi yanapakoq. Hinaspa ñakawankiman, y mana noqa munanichu wañusqay qhepaman pipas ñakawamanta, penantemanpas tukuyman. Chhayna kunanmanta pacha vidayki awayta qan sapayki yachay, paqareq familiarniyki mantenenaykipaq.
-Chhaynatan madrinay niwaq. Noqataq nirani: -Bueno, mamá.
-Chayqa chay p'unchaymanta pacha madrinaypa wasinmanta ripunayachikuyniy sunqoypi aguja hina t'iparayan trabajo maskhakoq rinaypaq. Mañanan ni puñuytapas atiranichu. Chayllaman huk arriero llaqtayta chayamun, kachi azucarta askha mula caballopi apamusqa willmawan, ch'uñuwan morayawan chhalananpaq. Hina niwaranku chay Don Jacinto Mamani sutiyoqmi, Qosqota chikuchakunata apayta yachan compadrenkunaq muchachonpaq. Chayta yachaspan maskhamurani mulankunaq corralninpi. Hinaspa nirani:
- -Papáy Jacinto, compadreykikunaq wasinpi llank'amunaypaqmi Qosqota apawanaykita munani.
-Chayta uyariwaspataqmi wiraqocha Jacinto chakiymanta umayman qhawaywaspa nin:
- Chikuraq kanki.
-Chayman, mana noqa yachanichu maymantaraqchá weqeykuna waqwarimun, hinaspa waqayuspa nini:
- Amayá, papáy, wakcha sapaymi kani, manan madrinayman teneyta munawanñachu.
-Chayqa contestamuwan:
- Entonces, ñanpi martesta suyawanki Yuraq  Mayu  chakaq ladonpi.
-Kunankamapas yuyashanin, imayna hatun kankaraysi chay tawa p'unchay suyasqay karan llaqtaymanta hanpunaypaq chayta. Manan hayk'aqpas p'unchaykuna chhayna hatun largo suyasqa p'unchaykuna Qosqoman hamunaypaq hinaqa kanchu. Hoq kutillan, faenapi, tayta Laureano Kutipata Qosqomanta rimaqta uyarirani. Tayta Laureano alcalde varayoq kashaqtinmi, chay faenapi niran Inka Qosqota hatarichishaqtinsi machulanchiskuna chaypi tiyaq hinas lliwsi panpa, manas urqopas kasqachu, wintullas waka hina qepayusparaq haykumoq, Inkaq wasitana pirqataña hatarichisqantapas lliwtas thuniyarachipoq. Chaysi huk p'unchay Inka warminta nisqa:
- Carajo! Chay wintun mana llank'aqta dejawanchu, huk kanchamanmi wisq'amusaq hasta Qosqo ruway tukunaykama.
-Chhaynatas riki Inka Rayata  pasan wintu wisq'aq, chaypaqsi riki hatun karay kancha ruwasqa, Ña wintuta  wisq'arunanpaq qatiramushaqtinñas, Inka Qolla rikhuriramusqa. Inka Qollaqsi riki wintuqa, chaysi Qolla ladoqa pura panpa askha wintuyoq. Inka Qolla nisqa:
- Imapaqmi wintuyta wisq'ayta munanki?
- Llaqtay ruwanaypaq, nispa Inkaqa contestasqa.
- Sichus llaqtaykita ruwayta munanki chayqa, huk p'unchayllapaqmi consentishayki wintuy wisq'amunaykipaq, mana chay p'unchay tukuyta atinkichu chayqa manan hayk'aqpas  tukunkichu, wintuymanmi aswan kallpata churamusaq, hinaspan lliwta pichanqa.
-Chay situacionpi rikukuspas, Inkaqa watasqa intita, chhaynapin tiempo hatun karay p'unchayman tukusqa. Ña Qosqo ruwayta tukuroqtinñas, Inkata warmin nisqa:
- Askha tajamalkunataqa ruwanayki, Inka Qolla wintuta kacharimoqtinqa, yapamantachá riki phukurapunqa.
-Chayta comprendespan Inkaqa, chay llipin Qosqo urqokunataqa ruwasqa, chaymanta pachan chay urqokuna kan.
-Chay historiapin noqa pensarani: Inka Qosqota ruwashaspa p'unchayta hatunyayachiy munasqanpi, Inka Qollaq wintunmanta cuidakuspa. Chayqa paray tiempon karan; para, rit'i tuta-p'unchay chayaq, lomakuna panpakuna lliw yuraq rit'eqtapasqan. Chayqa huk martes p'unchaychu hina, puririmuyku kumunta, mana ñan rikukunchu. Mulakuna caballokunapas purinku lliw thankispa ña Inti Tayta tardenta allin k'irayusqa kashaqtinña, huk ratolla lloqsiramun; chaywan urqokuna lliw yuraq k'anchariyta qallarinku, espejopas yawrashanman hinaraq. Chaychu hina ñawiyta rupharunman karan, surunpi qoyaspan. Ñan tutataña chayamuyku huk paskana lomadapi kasqa, chayman chayamullasqataq huk arriero media piara mulantin señoranwan kuska. Wiksayoq ultimo p'unchaypiña señoranqa kasqa. Hinaspa piara mulata ña carganta urayachishaqtiykuña para hich'ayta qallarimun, rayokunata ladoykupi fuerte camaretazokuna hinaraq t'oqyayushan, chaywan llipiyku noqayku mancharisqa kayushayku. Chayqa mulakuna caballokunapas mancharisqa escapayta kanchamanta p'itaspa munanku, chayña wiraqocha Jacinto iskaynin peonninkunata kamachin:
- Cercokunamanta atajamuychis! Qantaq, Gregorio, montanay caballoyta hap'iy.
-Chayqa chhayna parapi lliw ch'uychullaña mulata hap'iyushani. Arrieroq señorantaq ¡pobrecita! wiksa nanaywan mancharisqa, chhayna niraq rayu ukhupi qaparqachayushan. Manan hayk'aqpas chay tuta hina chhayna niraq rayuta rikuranichu urqokunatapassi, panpayachinman hinaraq. Chayqa para ukhupi, rayukuna noqaykoq ladoykuman chayayamushaqtin, wawacha mamanmanta lloqsirun, qaparqachaspa rayukunawanmanpassi mancharisqa kashanman hinaraq. Hinaspan chay kutin ña illamuy kashaqtinña, ñawiykuna nanayta qallariwan, ñawiykunamanpassi chay caballo markana ruphashaq fierrota sat'iruwankuman karan hinaraq. Manataq hayk'aqpas chhaynata nanawaqchu ñawi t'isarukuy ganas nanaywan, chayqa noqapas qaparqachayta qallarini chay señora hina, chayqa qaparqachasqaypi hina, noqamantaqa nina ñawiypi ña cuerpontintaña ruphayamuwashan. Chhaynapin chay señoraq peonnin niwan:
- Amayá bruto indioqa kaychu!   Askhata rit'ita   juntonaruy, pantalonniykita urayachikuy hinaman chay patapi tiyay. Hinas rikunki nanayniykeq pasasqanta.
-Chhaynata niwasqanta ruwani, chayqa waqayuspa rit'i patapi tiyaspa mulata hap'iyushani riki. Hinaman cheqaqmá kasqa riki, ñawi nanayniy pisi pisimanta bajarapun. Chayqa paqarisnintinmanqa sikiyñataq punkillisqa lliw puka, t'inpushaq unuwanpassi pelayukuyman karan hinaraq, manan puriyta atipunichu.
-Chaypacha Qosqota muchachomanta empleakoq chayamunay kashaqtinmi chay mala suerteta pasarani; seguropunin estrellay mana Qosqoman muchachomanta llank'aq chayamunaypaqchu karan, aswan kaska llaqtan llaqtan penaspa muyunaypaq. Chay pacha ñawiy, sikiy totalmente punkisqa karan hina mana tropa mulaq purisqanman qhepanta puriyta atiranichu. Paykuna avanzayushanku noqataq aswan qhepapi. Chayta peonkuna repararuspan patronman willarunku, hinaspataqmi patron peonta kamachin pagaspa huk uwihirukunaq estancianman saqemunawanpaq hanpiwanankupaq ima. Chayqa peon niwan:
- Qhaliyapuspayki wasiykita kutipunki.
-Pero chay tuta p'unchay, chay uwiha micheq runakunaq wasinpi, unqosqa kayushanin, ña hoq kaq vidaman kinrayushaqña, ñawita t'ikraspallaña nana allin calenturawan. Cuerpoytaq nina sansa hinata chhaynatan chay estanciapi señoraña salvawan. Ojala chay sumaq sunqoyoq señorata Taytanchis ladonpi tiyachishanman, paymi salvawaran ña hoq kaq vidaman puririshaqtiyña. Pay hanpiwaran qosanmanta hasta huch'uy chikuchankama hatun puruñapi hisp'achiran. Chay hisp'ayta askha kachiyoqta t'inpurachin, chay hisp'ay t'inpuwantaq chakiymanta umayman llipin cuerpoyta bañaruwan, huk hatun kankaray bayetata q'onchapi q'oñirachispataq p'isturuwan. Chhayna llipin mana allin kayniy chayllapaq kasqa, paqarisnintinmanqa thani. Chayqa chay ratomanta pachaqa noqa sunqoy ukhullapi yuyayukuni icha ayparuymanchu paykunaman nispa. Pero paray tiempotaq, manataq ñankunatapas rikunichu chay qhawayoqtiy mana atikunchu. Chhaynapi rikukuspan estanciayoq dueñonmanta pakallapi waqayta qallayuni. Chhayna waqayuspallataq kayushani chayqa, chay estanciayoq dueñon niwan:
- Noqaykuwan uwiha micheq quedakuy.
-Manataq maytapas riyta atinichu chayqa, paykunawan quedakapuni uwiha micheq. Chayqa paykunawan quedakusqaymanta paqarisnintin kinsa p'unchaymanqa, paykunawan kuska uwihata michini. Pero chay estanciayoqpa askha herq'enkuna supay pendencierokunallaña karan, hinaspas sapa rato maqayta munawaqku. Hina mana noqaqa dejakoqchu kani. Paykunari jode y jode, manaña ni pacienciapas kaqchu aguantanaqa. Chayqa qaparicheq kani, chaymantan askha kuti soq'aywaran:
-  Abusivo, carajo! wawaykunata maqasqanki.
-Wawankuna y paykuna imataq maltratawaqku, mikhunapas
-pisitaq, estanciapeqa pisipunin mikhuna mana p'unchayta tareqraqchu kani maymanpas ripunaypaq. Chhayna uwihakunaq qhepan purishasqaypi, ña hoq lado llaqtapi sunqoyoqña, huk p'unchay arrierokuna pasanku Aqopiya ladoman. Hinaspa uwihakuna michisqayta huk lomadaman saqeyuspa paykunaq qhepanta pasapuni.
-Chay arrierokunaq qhepanta purispan, yapamanta Aqopiyapi rikhurirullanitaq. Ñan Aqopiyapiña mana mayman haykuyta atinichu p'enqakuyniywan madrinaypa wasinta mana kutiyunichu. Manataq chay Aqopiyapi ni hoq t'oqopas chayman suchuyunaypaq kanchu chayqa ña tutataña madrinaypa wasinman kutipuni. Hinaspas susiwuwan chaki puntaypi purispalla wasita haykusharani mana madrinaypa qosanwan notachikunaypaq. Pero hinawanpas chay desalmadoqa rikuruwasqapuni:
-  A carajo! Kay mañosoqa kutiramusqamá; seguro riki mana rakrana kamunchu.
-Chayqa noqataq rimasqanwan, p'enqakuymanta khatatatayushaniraq.
-  Llank'aqmi rini, nispalla nini.
-Pero madrinayqa rikuruwaspachu hina kusirikun. Hinaspa niwan:
-  Llank'aqtaq riranki chayqa willakuwaqmá karan.
-Chhayna chay tutaqa madrinaypa wasinpi mana puñuyta atiyunichu manchay p'enqali. Pero paqarisnintinmanqa hoqmanta ña kamachinpiña. Hina chaymanta noqaqa manaña noqapiñachu kani, pensaspalla maytapas llank'apakoq ripunaypaq. Chayqa hinata madrinaypa wasinpi huk killakunapuwanraq ñak'arispa pasani wakcha wawa kasqayrayku, y mana noqa yachanichu del todo pipaqsi mamay wachawaran, huk casadopaqchu, solteropaqchu icha huk viudopaqchus; chaytaqa kunan yachan pay sapan almalla. Wawaraq ni simiypas sutiyman t'okhachaqtinraqsi, mamay entregawasqa mana wawayoq madrinayman.
-Pero chay madrinaypa qosanmi mich'a, imaymanamanta yawarchawanankamaraqmi maqawaq, hasta mikhusqaymantawanpas. Huk kutillanmi tioy Luís niwaran chay vidaman mamay wikch'uwasqan llaqtaqa Layon; legitimo llaqtay nacesqay. Chayta pensaspan Aqopiyamanta lloqsimurani Layoman huk Qosqo carniceron. Enterota purispan uwihata ranteq chay kuska. Chay carnicerotan neqku suwa, mana hayk'aqpas llaqtapi alojakusqanmanta, huk toldollapin llaqtaq kantunpi acampaq, chay toldopin wayk'ukoqpas. Nisyutan chiriran paykunaq chay tuta ripusharani; chayqa nisyutaq chiri, chayqa mana paykunaq reparasqallan toldo ukhuta haykuni. Ña toldo ukhupi kashaqtiy hap'iruwanku asikuspanku:
- Suwan haykuramusqa, nispa, makiymanta chakiymanta wataruwanku chayqa chay tuta paykunawan toldo ukhupi puñuni. Chay sucedewaran huch'uy qorito kashaqtiy.
-Yachaspaqa seguro madrinay waqaranpunin, manan noqamanta Aqopiyamanta lloqsimusqaymanta pacha yachakunchu. Cieloman wichaspachus o ukhu pachaman haykuspachus chinkarani, madrinayqa seguropunin maskhawaran:
-  Maypin pobre waway?  niranchá.
-  Maypin Gregorioy?
-  Maytan ripun?
-  Mayuchu apan?
-  Qaqachu ñitin?
-  Iman Gregorioyta pasan?
-Chhaynatachá madrinay waqaspa puriran, payqa munakuwaranmi. Pero noqaqa ña carnicerowanña uwihata qatispa enterota purishani. Chay animalchakunaq qhepanta purisqanman hina pureq kayku. Chhaynatan purichiwaqku mikhunantapas qowaqkun chay tiempoqa askhan mikhuna kaq manan kunan hinachu escaso. Chayqa chhayna chay carnicerokunawan purishasqaypin huk p'unchay Langui panpani puñurapusqani, chay panpaqa kashan ichhumanta q'oyamanta hunt'an.
-Chayqa puñurunaykama carnicerokuna wikch'uwaspanku pasanpusqaku. Wikch'usqa chay panpapi sapachallay rikukuni chay vidapi. Chayman qallarini phawakachayta estancia-estanciata, wichayman urayman, compañeroykunamanta tapukachakuspa. Runakuna niwanku:
-  Nakharaqmi chayninta pasanku.
-Chayqa qoya ukhupi kachi vidaymanta llakispa waqakuspa purishaqtiy, huk allin sunqoyoq warmi pusawan.
-  -Ama waqayñachu, nakharaqmi pasapunku,  nispa
-Chay señoraq wasinpi uwihata michispa iskay killa karani. Hinan huk p'unchay Sicuanita trigo hak'uman viajamuran, hinaspapas chay pachaqa yuraq qolqen correran, qhepamanñan Benavides rikhurichimun kunan q'ellu qolqetaqa. Hinaspan chay llaqtapi chay señora huk trigo ranteqkunaman entregaramuwasqa, chaymi paykuna asnopi montasqata Sicuanita apapuwanku.
-  Manan puriyta atinmanchu,  nispa.
-Chhaynan Sicuanita chayamurani, chaypeqa yapamanta llank'allanitaq hoq carnicerowanñataq. Chayqa yapamanta chay carniceropas hoq diablollataq kasqa. Nisyuta maqawaq. Ninriy manaña ninriñachu kaq, wasay manaña wasayñachu kaq, khuyayta maqawaq. Chaypeqa wakatañataq micheq kani. Hinaspan waka michisqaypi lliw chico nina puñurapoq kani. Mayninpeqa tardeyachikamoqñataq kani. Chaymantan maqawaq, tiranteman waskhapi warkuwaspa, poqo hisp'aytataqmi qhechinchayoqta qowaq:
-  Hillp'uy chayta, chay qanman gustasunki!  nispa.
-Manchakuymanta, mana wasaypi yawarchilchinankama waqtawananpaq hinata tomaq kani.
-Chhaynatan chay cristiano rurawaq, kunanqa wañunñachá. Hinaspas kunan imaynatachá Diosninchis Señorman cuentata qoshan. Chayta rurawaq wakcha wawa kasqanrayku, mana mamayoq. Hoq ocasionpeqa wasi cuidaytañataq saqewaran. Aqota panpapi Sicuanipi tiyashaqtiykun. Chay tiempon, hatun hacendado wiraqocha Valdivia sutiyoq karan. Hinaspa chay hacendadoq enteropi allpankuna kaq chaymantataqmi patronniy neq:
- Noqanchispas sullk'a Valdiviallapas kasunchis.
-Chayta yuyaspan, enteropi allpachakunata ranteq, hinaspapas chay tiempoqa baraton karan. Hinaspañataq huk p'unchay llipinku allpa rantiymanta rimaq riranku, hina askha p'unchay mana kutimunkuchu, noqataq sapallay wasipi quedakuni. Chayqa pukllaq siki kayniypi, qowikunaman q'achu qoyta qonqapusqani. Chayqa manataq askha p'unchay qowikuna mikhurankuchu chayqa wañupusqaku, hinamantaq michikuna mikhuyapusqaku. Chayqa kinsa p'unchay kutimusqankumanña, qowikunaq faltasqanta cuentata qorukunku. Hinaman maqayta qallaywanku:
- -Rimay, mañoso! Seguro venderanki. Rimanki chayqa mana maqasqaykichu,  nispa.
-Chayqa mana aspuwan maqawananpaq, llullakuspa rimarini:
- -Arí, venderanin,  nispa.
- -Hayk'amantaq venderanki?
- -Manan, tawa t'antallawanmi cambiarani.
- -Con que cambiasqankiraq, indio mañoso...
-Hinaman chayraq cheqaq castigo hamun. Warkuruwan... chayman wasay lliw morado yawarchawanan kamaraq waqtaywan.
-Hoq kutinkunapeqa uwiha micheq risqaypi, pukllasqaypi puñurapoq kani, chaykamataq uwihakuna dañorukoq kanku. Chayraq lloqsimushaq papa trigota mikhurapoqku. Chay inocente uwihakunaq dañonmantan haqay cristiano castigawananraykun obligawaq qasay tiempopi a las cinco de la manaña Willkamayupi bañakunaypaq.
-Chay carniceroqa manan hayk'aqpas wasinpichu tiyaq viajasallaq. Hina noqalla sapallay uywakunata michispa wasipi tiyaq kani; mana viajeta reqtintaq, asnochanta qhawaq kani, hina Suyupanpallaman atipakoq mikhunanpaq. Hinaspan huk p'unchay asno cheqaqtapuni chinkarun. Chay chinkaymanta maqawananmanta manchakuspa manaña chay wasita kutiniñachu. Chayqa chay carniceroq wasinpa ladonpin huk canchon, hatun rumi qolqayoqku karan; chaypi k'uytuspalla huk sikipi pakakurani. Hinaspa chaypi patronniyta pasaqta rikuruni makinpi hatun kankaray zurriagowan enqhepakuspa pasaqta. Chayqa suerteychá karan, Señorninchispunin pakawanman karan maskhashawaspa ladoyta pasarun hinaspa mana rikuwanchu. Chayqa noqataq mana tariwananpaq encomendayukushani papacha Diosman:
-Pakayway, Señor, chay cristiano diablo ama rikuwachunchu.
-Chayqa chay tuta, Sicuanimanta San Pablo direccion ripuni, Willkamayoq kantuntakama mana ñannintachu, chay diablowan mana tupanayrayku. Hinaman purisqaypi ñanpi tupani huk warmiwan huk qhariwan nina tutata truchashasqaku. Chayqa paykunachu sino mancharikunku, aunque noqapas hatun mancharikapullanitaq. Chayqa manchan manchan khatatataspa paykunaman achhuyuni:
--Chay vidachu kanki, hoq vidachu? nimuwan qhari.
--Chay vidan kani, nispa contestani.
--Pin kanki? Maytan rinki? hoqmanta tapumuwallantaq.
--Chhaynatan purishani, manan taytay kanchu.
-Paykunaqa runakunalla noqa hina karanku, allin sunqoyoq. Hinaspa niwanku:
--Noqaykuwan ripuyta munawaqchu?
-Chayqa q'epinmanta qoqawninta horqospa qowanku, chayllata mikhuykuni. Hina Sicuanita kutimuni. Noqaq sunqollaypi nini: ñataq hoq patronniyoqña kani, chayqa chay diabloqa manañachá riki maskhawanqachu, nispa. Hina Sicuanimanta chay Gumercindo Qhuruwan -hinan sutin karan- ripoqku warminpa llaqtanta Arisa aylluman. Chaypi paykuna kasqaku allin sunqo limpio alma. Chayqa hinachá
-riki suertey. P'unchaypa k'anchaynin rikusqaymanta pachataq, wasin wasinta purini, Taytanchista renegachispa. Hinachá riki chay mundoman wikch'umusqakunapaq suerte sufrenapaq. Hinatas riki wakchakuna Taytachaq lliw k'irinkunata hanpinchis, chay k'irikuna hoqpaqkama totalmente qhaliyapoqtinsi, chay pachapi ñak'ariy sufrimiento chinkanqa. Chaytan huk kutin cuartelpi huk cabo Paruro ladomanta niwaranku, noqayku soldadokunataq nirayku:
--Imaynataq, carajo? May chikan karay hatuntaq chay k'irikunari chhayna niraq sufrimientowan mana chinkanchu? Nichá ni matacaballopas!
-Paytaqmi niwaranku:
--Ama hereje kaychischu, carajo! Ya! Cuatro últimos, formarse!
-Chayqa.
-Yuyarispallan nini, kunanmi aswan sufrimiento ñawpaqmanta. Chay vidaqa manañan aguantay atiyñachu. Wasaypi q'epimantapas aswan llasan kashan chay vidaqa. Kunan p'unchaykunaq pasasqanman hina chay wasa astawan cargata llasachikun. Chhaynan vida kashan Ignoranciallaypin nini: chay Taytachaq llagankunataq chhayna niraq nak'ariypaq causa, tawa p'unchay vidapaq... chayqa, imanaqtinmi mana maskhaspachu hanpirunku? Ña watakunaña chhaynata warmiyta nirani, paytaqmi niran:
-Chaypaqsi extranjero mama Killata rin.
-Chaypaq hinataqmi chay p'unchaykuna lliw callekunapi rimay kan, gringokunas avionpi semanantin purispa mama Killaman chayanku, nispa. Noqamantaqa rimayllachu si no kanman.
-Chhaynan sufrimiento. Arisa ayllupeqa chay Gumercindo runa, estimasqatan hap'iwaq, huch'uychamanta pachan waka masawan puriyta yacharani. Hinan wakaq yugochan q'epiyusqa yapoq req kani, chaywanmi astawan munankuwanku. Allinmi pureq kani, ropaymantaqa kunan hina thantallapunin. Chay pacha chakran chakrata purishani, chayqa manan tragota aqhata tomayta yacharanichu. Pero mikhunataqa askhatan qowaqku. Mayninpi kachawaq compadrenpata, familiar o amigonpata, mink'amanta otaq aynimanta. Chhaynan chay don Gumercindoq wasinpi wata mas karani. Pero huk p'unchay mala suerte pasaruwan. Noqamantaqa yana lunar hinachu si no mala suerte noqapi pegasqa. Chay pachan chay patronniywan iskay asnopi trigo hak'u cargantin, Sicuanipi vendenapaq haykumurayku, hinaspa asnoman montashanaykama hoq nin esquinata voltearamun, pero asnoq qhepanta hamoqtiyqa mana kanñachu, chinkarapun tutayaq. Chhayna huk asnollantin kutimurani.
--Hoq kaqtaqa Sicuanipin saqemuni, -nispa.
-Chayqa asno maskhaq lloqsimuni, ñannin ñanninta tapukachakuspa purini, chay pachaqa askha asno kaq, lliw asnollapi pureqku mana carro karanchu ni hukpas, ni reqsikuranpastaqchu. Maskhaspa purisqaypi San Pabloman cercapi huk mistiwan tupani. Hinaspa chay misti niwan:
--Chico! Maytan purishanki?
--Asnoymi chinkaramun, chaytan purishani maskhaspa, nini.
--Kanmanñachus burroyki! Ñachá pakarunkuña. Chayri, maytataq kunan rinki?
--Asnotaq rakrasqa hina chinkarun chay mana wasiyta kutishaqñachu, nispa nini.
--Haku noqawan a arrear caballo, niwan.
-Chhaynata chay misteq caballonpa qhepanta ripuni. Manan sutintaqa yuyanichu, paqarisnintinllaman huk mistiman Maranganipi entregaruwan. Chay misteq wasinpeqa kikin tutallamanta niwanku:
--Phaway, ovejata michimunki.
-Chhaynata hoqmanta uwihiruman tukurullanitaq. Uwihaq qhepanta urqota rispan, huk uwihiru chikukunawan armani amistadta, paykunawanmi pukllayoq kayku, uwihakunaq mikhushanankama, trapokunamanta hayt'anapaq bolatas ruraspa, trompotataq ruraroq kayku huk chachacomo k'ullukunamanta. Imaynachá kanpas, kunankamapunin mana chinkanchu maypichá tiyaruni chaypi puñuruyta yachani, hinapunin karani chico kasqaymanta pacha. Bueno, urqopi nina uwihachakuna michimusqayman hina, mayninpeqa pukllanaykama otaq puñurunaykama uwihakuna dañoyukoqku otaq atoq mikhurapoq. Chaymantan huk p'unchay patronniy niwan:
--Qanqa ovejaykunatapas tukuruwaq. Aswan ripuy manan necesitaykiñachu. Imapaqtaq necesitasaq uywaykunawan tukoqta?
-P'acha churawasqan mosoqllaraq kasharan. Ch'ustiruwaspa hoq kaq thanta p'achayta qoyapuwaspa niwan:
--Phaway, ripuy!
-Chhaynatan calleman wasinmanta wikch'umuwaran. Chayqa chay p'unchay, p'unchaynintin waqayuspa Maranganeq callen -callenta puriyuni. Ña ultimomanña chay entregawaqniy misteq wasinta rini:
--Chaymi sucedewan, -nispa.
-Chay misteq wasinpipas uwihallatataq michimuni. Chaypaqa asnon, wakan, uwihan, pero manaña uywaq qhepanta urqon urqontañachu purimoq kani; canchonninkuna, wayllarninkuna kaq, chaypin cuidarani chay uywakunata. Pero imaynapichá kanpas, huk p'unchay huk uwiha chinkarun. Hinaspas sin mas compasion qarqoranpuwan:
--Fuera, mañoso, carajo! -nispa.
-Chayqa hatun ñanninta waqayuspa purispa, T'iyupanpa ayllupi rikhuriruni, Maranganeq hawanpi Leandro Kutipaq wasinpi. Chayqa paisanon karan mana mistichu karan, hinaspa paypapi hoqmanta micheqmanta quedakullanitaq. Chay wasipipas uwihallataq qhawanay kaq. Hinaspa wata hina chaypi kani. Ñataq hatunchaña kashani, chayqa semana hunt'a pongomanta Marangani kuraq wasinta kachawaqku. Ñawpaqqa hawa llaqta llaqtakunapeqa kurakunatan turnopi sirvena kaq. Chaytataqmi  ruraqku priostekuna, cargo chayraq qallareq runakuna. Bueno, hina chaypitaq mana convienewanchu, chaymi ch'inlla mana willakuspa San Pablo llaqtaman chinkakapurani, señora Agueda Palominoq wasinman mana wawayoq, mana uywayoqmi pay karan. Chaypeqa sapa p'unchayñataq llant'aman urqota rinay kaq, wayllarkunata q'awa pallaq. Pero dueñonkuna, huk hacendadokuna karan, hinaspa atajakoqku llant'ata, q'awata urqokunamanta. Ñataq hatuncha pendejoña kashani chayqa, chay lambe mayordomokunawan maqanakunay kaq sapa llant'ata otaq q'awata qechuyta munawaqtinku. Chhayna huk p'unchay chay hacendado Zavaleta Onoqorapi pay kikin ponchochayta qechuruwan llant'a pallasqaymanta. Chhaynan mana imantin kutinpurani:
--Chhaynatan qechuramuwanku, -nispa.
-Allin chay wasipi kashaspan, noqa asno umaypi pensaspan señora Aguedata nirani:
--Mamá, Señor de Wankata mankakuna vendeq risaq.
-Chhaynata puririmuni chay ermitataman, mankakuna q'epiyusqa, patronaypa asnopi, hoq asno fletasqapi ima. Chay mankakunatan San Pedropin rantirani, hinaspan apamurani qheswa sarawan chhalanaypaq. Huk mankamantan qowaqku sarata mankaq kuskanninta. Huch'uyña hatunña manka kaqtinpas kuskanninpunin kaq. Ña chayqa yachasqaña kaq; nitaq pipas qolqewanqa ranteqtaqchu ni mankapas kaqchu qolqepaqqa. Lliw imaymana mikhuywan chhalanallapaq
-Ñachá kinsa otaq tawa wataña chay ermitaman warmiypuwan kutisqay. Kunanqa manan ñawpaq hinañachu, gentepas Puno qocha wichay ladomantaraq pachaq pachaq llamakunapi caballokunapi asnokunapi hamoq. Kunanqa Señor de Wanka ermitaqa mancharisqa zonzo kanapaqraqmi, hinaspapas hinapas qolqellapaq carrokunapas sisi hinaraq rinku.
-Chay feria ermitaman chayasqay kikin p'unchay llipinta mankakunata chhalarapuni. Asnokunaqa mikhoq huk paisano mankiru Sicuani ladomanta caballokunawan, llamakunawan, kuska. Ankhayna entropasqa tranquilo asnochakuna mikhushaqtinmi, noqa t'aqaramuni unu tomachinaypaq. Señor de Wankapeqa capillaq hawallanpin tawa qaqa rumikuna kashan, chay qaqakunaq chakinpitaqmi pukyu unu pachamamamanta lloqsimushan. Primero pukyoq ununmi mamacha Virgen Mariaq unun. Ununta tomakoqtinmi aswan cristiano kanki, hinaspapas machukunaq fatigantan thanichin. Qhaywaq pukyu unoqa San Isidro Labradorpañataqmi. Ununmi bendecisqa chaymi apana chatukunapi botellakunapi pukyukunaq ñawinman hich'ayamunapaq. Chaymi mana pukyoq unun pisiyanchu, kaqlla lloqsimun ch'akiy tiempopipas. Kinsa kaq pukyu unoqa Arcangelpañataqmi. Chay unu wawakunapaq tomaqtinkun kurunkuta wañuchin, sarnatapas thanichin. Ultimo pukyun aswan askha unuyoq, saqhra demonioq. Manan ununta tomanachu layqariyusniyoqmi. Chay unutaqa tomanku layqakunallas layqerias ruranankupaq.
--Bueno, manka nogociopitaq lloqsimurani lliw sicuaneño hina, 
-negocioyta asnopi q'epiyuspa, chayqa noqa munarani chay asnochakunaq mamacha Virgen Mariaq ununta tomaspanku cristianoman tukunankupaq suertella negocio q'epinankupaq. Pero chayman aswan ratollaman asnokuna unqosqa fiebrewan, chay qhencha anuncio karan. Noqa mana negociopi pureq runa kanaypaq. Chayqa hina paysanuwan kuska asnokunata hanpiyuyku bañayuyku, imata mana ruraykuchu, wañuymanta quechunaykupaq. Pero, carajo, chay cristianokuna wañupunkupuni. Chay p'unchaymantan Señor de Wanka Señorpaq sunqoy partekapun ladonpi asnoykunata wañuchisqanmanta. Chhayna sunqo tikrasqa mala suerteyta waqaspa, wañusqa asnokunaq karunanta q'epiyuspa Sicuani wichayta ripushaqtiymi, Kaykaypi quedakuni. Asnokunataq wañun chayqa mana sara kanchu. Imaynataq wasiyta kutiyman karan mana imantin. Chaymi Kaykaypi quedakapurani huk misti panaderoq wasinpi, t'antata ruraq iskay kutita semanapi, chaypin yanapaq kani t'anta rurayta. Chay misteqa allin cristianon karan total tacaño pero manan maqawaqchu, chaymi iskay kutita semanapi t'antata rurashaspa iskay otaq kinsa kutillata chay wasipi kashaspa t'antata mikhurani. Kaykaynintataq pasaq hatun ñan Sicuanimanta Qosqoman, hina huk p'unchay patronniy señora Aguedaq qosan uya pura noqawan tuparun, ninaspa de frente niwan:
-Maymi asnokuna? Imatan ruraruranki, so mañoso?
-Noqataq nirani:
-Fiebrewanmi wañupunku, pero chaypin kashan karunankuna.
-Khayna kikin p'unchay qonqayllapi tupasqaykumantan, recogerapuwan Sicuaniman apapuwananpaq. Hina Sicuanipi servini iskay wata asnokunaq wañusqan pagonmanta.
-Chay señora Aguedaq ñañachan kaq, noqaqa chay tiempoqa ña jovenchaña kashani. Hina chay ñañachanpa Justinacha sutin karan, paywan parlarayku comprometenakuspa, ña enamoraday, hinaña kaqpas. Hinaspa mayninpi pay niwaq:
-Apaway.
-Tapoqtaq kani:
-Mayta?
-Contestamuwaq:
-Chakratayá, zonzo.
-Chhayna parlaspa chakra purisqaykupi, ña yachanayakuykuña, cuerpoykupas ña tupaqña.
-Chay wasipeqa mana iskay wata hunt'achu kani patronniypa niwasqan hina. Iskay kinsa killa asno pagomanta hut'anay kashaqtin chinkarapuni. Aqopiyatapunin kutimuyta munarani. Cheqaqtaqmi mamay mana taytay karanchu, pero tioykuna karan hinaspa paykunata napayuyta munarani. Chay yuyaytaqmi watan watan sunqoypi poqoran Aqopiya rinaypaq. Ñataq waynachaña kashani chayqa, chayaqtiy mana mayqen kaq tioypas reqsipuwanchu. Nitaq noqapas reqsiyta atinichu ni yachanichu hayk'as karanku chayta, pero noqaqa munarani
-reqsiwanankutapuni. Chaypaq plazapi cruzpa ñawpaqenpi pacha illamuymanta tiyayuni ch'isiyaqnintin, ichachu reqsiwankuman nispa.
-Chayqa chhaynapi, runaqa pasaylla pasashan, wakillan nirinku:
--Huk forasteron cruzpa ladonpi tiyashan.
-Noqaqa chay p'unchay mana kuyurispa tiyayushani. Ña uywakunapas mikhusqankumanta kutimushankuña, noqataq kaqllapi tiyayushani. Chayllaman huk paisano, huk tropa uwihata qatispa, pasan. Hinaspa tapuwan:
-Wayna, tiyashallankiraqchu?
-Arí, tayta. Suyashanin mayqen tiollaypas reqsiwaq hamunanta. Gregorio Condori Mamani sutiy, alma Doroteo Condori Mamaneq churinmi kani.
-Chay suteqa manan taytaypa sutinchu karan, sapan tioypa sutillan yachasqaymi karan.
-A! Tayta Doroteoqa manan almaraqchu. Yanaoqa carcelpin kashan hinaspapas compadreymi. Chhaynaqa hakuyá wasiyta.
-Ña wasinpi kashaspaña tioy Doroteomanta yachani, amigonkunapuwan Liwitaka T'otora ayllumanta llamakunata tiraramusqaku. Chay nanachá riki chay ladoman llamakunantin wasapamuyta atimurankuchu, chayqa Wamani apachetapi ayparachikusqaku pelontinman. Chaymantan tioy carcelpi kasqa.
-Aqopiyaman chayamoqtiyqa kuhichu tiempoña karan chayqa lliw makita nisitakoqña. Primerota chakran chakranta papata allaysikuspa purini. Huk p'unchay yanapaymanta mana pagoqa qolqepichu kaq huk q'epi papa, lisas otaq oqa. Chhaynata allaypi llank'apakuspa huk trojepaq hinaraq papata huñurani. Hinaspa ña allay tukukushaqtinña huk paisano niwan:
-Quedakuy wasiypi, uwiha qhawayllata yanapawanki.
-Hinaspa nirani:
-Bueno.
-Chhaynata yapamanta uwihiru kallanita, hinaspa paqarisnillanman uwihakunawan estanciata pasapuni. Chay estanciataqmi karan huk urqo qhatapi ch'ukllachalla. Chaypi sapallay tiyarani kinsa alqollantin. Hinaspan chay estanciapi mana unu kaqchu, chaymi sapa p'unchay tarden otaq tutamanta unuman rina kaq media leguaman hinaraq. Pacha riki urqokunaq puntanpi "q'aq" nishan, chaymanta pachan wayk'uyta qallareq kani huk mankallapi noqapaq alqoykunapaqwan sapa tutamanta tardesninpuwan. P'unchaytaqmi uwihaq qhepanta purispa llant'ata huñoq kani. Chhayna estanciapi kashaqtiyña, chay patronniy paisano karanpas, manaña yuyanpuwanchu qallariyninpi hina, pay kikin otaq apachimuwaq mas que pisichallatapas mikhuyta, hinaspa ch'ipiriraqta machaqraqta karan. Chhayna qonqasqa kashaqtiymi huk p'unchay patronniypa huk partidon niwan paywan ripunaypaq. Chhaynata wasin wasinta puriseqtiymi movilizablepaq hap'iruwanku.
-IV
-Ñawpaq manaraq soldadopaq hamushaqtiy, llipin waynan llaqtaypeqa chakra llank'aq req kayku. Haqaypeqa manan pipas ni huk p'unchaypas mana chakrata llank'aspaqa kanmanchu; manan chayqa atikunchu. Quizas warmiykitapas manapas atendenkichu otaq qonqankipas, pero chakrataqa mana atikunchu, pachamamata. Sichus qonqarunki, chayqa Pachamamapas qonqallasunkitaq. Chhaynan chacarero kay. Tarpoq rinayki, tarpuymantaqa hallmaqñataq rinallaykitaq. Chayman kuhichupi puriy; chaypin aswantaqa gente nisitakun llank'anapaq. Yanapaspa llank'aysinayki kaq familiarniykita, paisano amigokunata huk p'unchaymanta hasta semanakunakama; chaymantan paykunapas llank'ayseqniyki hamullaqkutaq nisitaqtiyki, chaypaqtaqmi willayamunalla kaq:
-Wayqey fulano, tal p'unchaymi chakrata ruramusunchis.
-Ya listo, maypi?
-Chaymantaqmi neq kanki chakra ruramunaykita.
-Chhaynallan walimintu karan.
-Yanapaqniykitaqmi hamoqku. Chaymantataq mana hayk'aqpas pagoqa qolqepichu kaq: ni yanapakusqaykimanta ni yanapasqasuykimantapas. Chaymi ayni karan. Chay Qosqoman hamusqaymanta pacha pisita rikuni aynita. Paisanokunataqmi chayman hamuspa qonqapunku chhayna yanapanakuyta. Warmiyta hoq paisanokunatawanmi askha nini:
-Imanaqtinmi mana aynitachu ruranchis? Chhaynaqa mana chay wasikuna huk'uchaq t'oqon hinachu kanman.
-Chhaynan aynitaqa rurayku wakillan paisano, familiar otaq amigo puralla. Sichus llipillayku aynita ruraykuman chayqa kay wasikuna manan kay hinachu kashanman, condenadokunaq wasin hina; chayqa kanman llipin paisano Qosqopi tiyaqpa sunqontaq manaña kay
-costumbreta uyarinñachu. Chayraykun barriadapi ima llank'anapas qolqellapaq mana ayneqa kanchu.
-Chhayna ayniwan yanapaysi qoyqa manan chakrallapichu, imaymanapin: casarakunki, aynipi yanapasunkiku; pipas familiarniykimanta wañun, entierropi yanapasunkiku aynipi. Allaypi caballo o asno faltasunki, chakramanta trojeman astamunapaq, aynillapitaq mañasunkiku. Pero eso si, llipin aynita llipin sunqowan kutichinayki. Kay animalniykikuna sichus kan chayqa parienteykikunaman amigokunaman mañanayki nisitaqtinku. Mana caballo, asno otaq huk uywakuna chakraman wanu q'epinanpaq kaqtin, manan chakrata rurayta atiwaqchu. A ver, imaynatataq rurawaq manataq uywa kanmanchu wanu, muhu, q'epinapaq? Khaynallataqmi kanan uywakuna wanu akananpaq, mana uywa wanu akananpaq kaqtin, menos mana kanchu tarpuypi, kuhichu carganapaq. Chaymi necesariamentepuni kay uywayoqkunata llank'aypi yanapamunki wanuchanrayku, carga uywanrayku. Chaymi askha uywayoqqa aswanta chakrata ruran, mana uywakunayoq wakchataq yanapaqninku rinku, wanunrayku, carga uywanrayku
-Mana uywayoqkuna chakrata rurayta munanku laymipi otaq maynin wataqa iskay laymi kamun, hinan mana askha chakrata rurayta atinkuchu, salvo askha p'unchay uywayoqkunata yanapakamoqtinku.
-Iskay laymi kamoqtinqa askha llank'ana kaq. Pero kay iskay laymeqa, chakrakamayoq kukata otaq estrellata qhawaspa determinaq. Chaytaqmi kukapi otaq estrellakunapi qhencha mal agüerota willakoq qasamunanpaq otaq chikchimunanpaq "Qasa" nispa chakrakamayoq nimoqtintaqmi, tarpuy huknin laymi ñawpaq, hoq kaqnintaq qhepaqraq.
-Kay manan comunchu karan, chakrakamallayoqmi sapan tarpuytaqa qallarinan kaq. Nitaqmi chakrakamayoqpas comuntaqa mayqen p'unchaypas qallareqtaqchu. Qallariy tarpuyqa kanan, martes jueves o viernesninpipunin, kay p'unchaykunan Pachamama kawsashan. Paypas warmi hinan; sichus ganasninpi rato ruwanki chayqa contenta churakun. Khayna Pachamama kay p'unchaykunalla muhuta munan, mana qollori p'unchaykunachu. Hinallataqmi chakrakamayoq: "Chikchi" neqtinpas.
-Iskay laymi kaq, sapanka laymipitaq papa tarpukoq askha ladopi mana hukllapichu. Chikchi hamoqtintaqmi laymikunaman haykun recto ñanta kicharisparaq otaq q'enqo q'enqota, mikhuykunataq salvakunku kantunpi kaqkunalla.
-Chay sufrimientokunatawan wakcha paisanokuna llaqtapi pasan. Askha uywayoq paisanokunaqa claro yanapasunkiku sichus familiar ni otaq amigon kaqtiyki, pero yanapankipuni kay paykunaqa askha chakrata ruranku allintaq  kuhichunkupas, qhapaqtaq kanku
-askha paisanokuna yanapaqtinku uywa    cargachanrayku.    Tarpuypi wanuchu carganapaq, kuhichu carganapaq aynita ruranapuni.
-Paray tiempopipas yanapakullantaqmi uwiha, llamakuna michiyta, tutataq suwakunamanta atoqmanta velana, kay atoqkunan mañoso kanku, justo paray tutakunapi otaq rit'iypi chitakakuna suwakoq hamunku. Kay yanapasqamantataqmi pagaq kasunki aychapi otaq willmapi bayetapaq.
-Chhaynan noqapas huk compadreyta uwiha micheq req kani, tutataq uywakunata micheq velaq kayku Kay yanapasqaymantataqmi pagawaq willmapi, huk kutin killa michisqaymanta pagawaran huk uwiha rutuy willmawan, hoq kutinpeqa aychapaqñataq wasinpi puñurayseq kani, hinaspa pagawaranku kinsa killa puñuysisqaymanta huk wañusqa borregowan. Kay aychataqmi madrinaywan mikhupurayku huk martes carnavalpi.
-Kaymi chacarero runaq vidan, sichus mana askhachu familiaykikuna ñaq'arinki, aynita, mink'ata rurashanallayki. Kay aynipipas sumaq sunqo kana, yanapaqniyki hamunku, allinta atendenayki, mana wasiykipi cariño kaqtintaqmi pisi yanapaqniyki hamunku, porque wakin paisanokunaqa chakrata hamunku aqha, trago tomanankurayku. Kaymi chakrakuyqa huch'uy cargo ruray hina. Gasto, yanapakoq paisano hamoqkunamantaqmi huk p'unchaymanta q'epi papata qonayki kaq, kay kuhichupi yanapasqasuyki, mana aynipichu chayqa, chhaynan kuhichupeqa nisitakun askha genteta. Iskay laymipi chakrakunata ruranki, aswanta llank'aqkunata nisitanki. Kay iskay laymi rurayqa maynillanpin kaq, huk laymillapipunin rurakoqqa. Kaymi sapa watan lunes carnavalpi huk arariwa churakoq, watantinpaqtaqmi cargo hina kaq, kay arariwan papa chakrata cuidanan kaq chikchimanta, ranchamanta, qasamanta. Kaypaqmi ch'ukllachanta huk lomachapi ruraq, papa laymiman cercapi. Kaypitaqmi kanan kaq, paray ukhupi ch'isiyaqnintin, cielota qhawaspa. Sichus cielo armakamun yana phuyuwan, seguro chikchinanpaq entonces arariwaqa ña ch'ukllachanpiña kashanan reezaspa, kansi riki oración San Ciprianpa chikchi pasachinapaq. Kayman q'osñicheq inciensota ch'aki cebollata, kerosenwan agua benditawantaq ch'allaq yana phuyu ña urmayamushaq kasqanman. Sichus chikchi malograytapuni papata munaqtinta, arariwa ch'ustirukoq q'alata, imaynan mamanpa wiksanmanta lloqsiran hinata ch'aki k'urpata kerosenewan agua benditawan ch'allaruspa wark'aq k'amiyuspa.
-Chikchipeqa kinsa wayqes purinku, juntollataqsi kashanku Primero kaqmi Bernaku, paymi llipinkumanta aswan bullanguero wichayman urayman purispalla bullata t'okhaspa ruwaspa kashan. Kaymi illapa, amenazallan payqa. Qhepa kaqtaqmi Elaku, huk chikan allin San Ciprianpa oracionninwan k'amispa, ch'allanki kerosenwan agua benditawan kay escapakapun, kerosene agua benditataqmi ñawinman ruphaspa uchu hinaraq chayan.  Ultimo wayqetaqmi Chanaku,
-pay aswan loco llipinkumanta, pallapero mana imatapas respetanchu. Chakraman haykoqtin llipinta suwakun papata, hawasta q'alata apan mikhuyta. Espiritonta aparapun. Imaynatataq kuhichu kanqa mikhuyta mana espiritontin quedarapun?
-Kay maldadosokunaqa cuidanallamantan, suwa kikinpunin kanku. Kay sichus arariwa mana qhawaspalla allintachu cuidan rikhurimusqanman hina, chayqa llipin mikhuytapas aparikunkumanmi, ayllutataq mana kuhichuyoqta saqenkuman. Kaymi razon karan allin wata askha kuhichu kaqtinqa arariwa llipin chakramanta huk wachu allakamunanpaq. Nitaq pipas imatapas neqchu. Pay akllakuyta ateq mayqen kaq wachutapas, huch'uyta hatunta papamanta, lisasmanta otaq oqamanta. Voluntadninmanta, khaynatan askha muhuta horqoq. Pero sichus mana allin kuhichu wata, chikchimanta, qasamanta, pobre arariwa, k'amisqa kaq; neqkutaq:
-Alqo, carajo! Acaso qharichu kanki? Warmiykeq chakan ukhupi kashanaykikama chikchin; maymi papa, carajo?
-Hina mana agasajaqkuchu martes carnavalpi. Pero allin kuhichu kaqtintaq, fijo machachinanku kaq. Kay arariwakunaqa waynakunapunin kaq, recien casadokuna, chayraq warmiman churakoqkuna. Claro, waynapuniyá kananku karan kallpayoq wark'anakuspa chikchiwan maqanakunanpaq hina. Chikchi wark'amoq rayowan, arariwapas contestanallantaq k'amispa huk wark'awan. Arariwa allin liso kaqtinqa, chikchi mana animakoqchu suwakoq haykunanpaq.
-Chhaynan kay kinsantin wayqekuna kanku, kuskallataq maytapas purinku. Paykunaq mamankoqa rit'in, huk payacha soqosapa ch'alqe uya tiyaspalla kashan. Ñawinmantataqsi iskay zanjakuna, yarqha hinaraq ñawin urayta pasayushan, kaynintataqmi tuta p'unchay ch'oqñin sut'un. Kay sut'usqan ch'oqñintaqmi sapa p'unchay respeto urqokunapi rit'eq sullusqan.
-Huk kutinsi huk forastero Pinchimuro ayllumanta ch'in pajonalkunapi purishasqa. Kaypis para saqtayta qallarisqa, kay pajonalkunapi purishaqtintaqsi tuta yana laqhanwan ayparamusqa. Khayna purishasqanpis huk k'anchaychata rikurun karupiraq, hinaspas sunqon ukhullapi nin:
-Haqaypi estancia; kaypi qorpachakusaq.
-Khaynatas estanciaman asuyun. Pero manas wasi estanciachu kasqa, huk yanqa astana wasillas mana kanchayoq mana kanikoq alqokunayoq. Alojamientota mañakoqtintaqsi huk payacha lloqsimun soqowan atipasqa urna. Forasteroqa ninsi:
-Qorpachaway, mamitáy.
-Payachataqsi contestan:
-Manan qorpachayta atiykimanchu. Wawaykunan nisyu loco, wañuchisunkikumanchá.
-Forasteroqa rogakusqa:
-Maytañataq, mamita, risaq? Qorpachaway, favor!
-Khaynata mamakuchaqa walimintunman wasinta haykuchisqa:
-Bueno, chaypi qorpachakunki, huk sikita t'oqsiykuspa, rakiwanmi p'aktisayki, mana kuyurispan kanki.
-Khaynan kasqa.
-Pero hawapeqa paraqa siguesallansi, hinaspas paskarikun rayokuna t'oqyayta wasi chinkarachinanpaq hinaraq. Hinaspas rayokuna astawan wasi punkuman chayayamushan, "raqhaq, punrun!" nisparaq
-Kay rayo ukhupitaqsi huk runa wasiman chayaramun. Kuraq kaq rit'eq wawan kasqa. Hinamantaqsi chayamullantaq renegasqa hoq kaq wawan rayokuna ukhullapitaq. Khaynas askha rayokuna chayamun, rayo rayo ukhupitaqsi Chanaku rimapakuspa, carajeakuspa wasiman haykun.
-Kay gran puta fulano, kerosenechawan ch'allamuwashasqa. Pero, carajo, siempre llipintapuni horqariramuni!
-Chhaynas, kay fulanoq sutin kasqa forasteroq ayllunpi arariwaq.
-Rakeq huk t'oqontataqsi rikusqa, mulankunapi papata, hawasta cargamusqaku waskhakunawan mula t'eqemusqankutaqsi kasqa kawsashaq q'ellu mach'aqwaykuna mayt'urikushaqraq. Kaypi forastero puñurapusqa. Rikch'areqtintaq ña p'unchayña kasqa, nitaq tutapi wasi alojakusqan kasqachu: Qochaq kantunpi puñusqa.
-Chikcheq wasinqa Mama Qocha. Kaypin kashan lliw kinsantin wayqentin suwakusqanku: hawas, papa, sara. Llipin mejorllanmi kaypi kashan kharwayusqa trojepi hina, San Juan tuta rikukunmi killa hunt'api kuska tutata.
-lllapaq hap'isqan kay runakunataqmi hoq kaq vidaman chayaspa chikcheq peonninman tukunku. Kay hoq kaq vidapin llipin vidanta pasanqa chikcheq suwakusqankunata mulankunaman cargaspa descargaspa. Aunque kay peonkunaqa askha mikhuykichá kawsankupas, pero maldecisqa kanku. Ima ayllupitaq mana maldecinkunchu chikchita, mana kuhichu kaqtin?

lecturas-favoritas-quechua-chanka-2019.txt

@@ -1,1321 +0,0 @@
-2019
-
-Ñawinchanapaq
-munay qillqasqakuna
-
-Chanka qichwa simi
-
-Flor Pablo Medina
-Ministra de Educación del Perú
-
-Guido Alfredo Rospigliosi Galindo
-Viceministro de Gestión Institucional
-
-Ana Patricia Andrade Pacora
-Viceministra de Gestión Pedagógica
-
-José Carlos Chávez Cuentas
-Secretario de Planificación Estratégica
-
-Humberto Hildebrando Pérez León Ibañez
-Jefe de la Oficina de Medición de la Calidad de los Aprendizajes
-
-“Ñawinchanapaq munay qillqasqakuna 2019”
-Responsables de la elaboración de este material
-Tania Pacheco Valenzuela
-Coordinadora del Equipo de Evaluación de la UMC
-
-Jorge Martín Talancha De La Cruz
-Subcoordinador del Equipo de Evaluación de IE EIB de la UMC
-
-Equipo de Especialistas de la UMC de evaluación de IE EIB
-Jainor Saavedra Salas (Especialista Quechua)
-Hermenegildo Espejo Apikai (Especialista Awajún)
-Wilder Rodríguez Gonzales (Especialista Shipibo-Konibo)
-Edgar Sanga Calamullo (Especialista Aimara)
-Luz Marina Huanca Sivana (Especialista en castellano como segunda lengua)
-Pamela Jiménez Lizama (Especialista en castellano como segunda lengua)
-
-Revisión lingüística quechua chanka
-Áurea Condori Janampa
-
-Autores y/o recopiladores de textos ganadores del “I Concurso de textos para Mis lecturas favoritas”
-Ethel Zubia Aguilar (“Los hijos de Sol”)
-Rómulo Quispe Soto (“El origen de un hermoso pueblo”)
-
-Participaron en la revisión de este material
-Adolfo Zárate, Yoni Arámbulo, Patricia Soto, Carmen Carpio, Jannet Salinas, Vilma Murga, Fiorella López y Fernando Guerra
-
-Corrección de estilo en versión castellana
-Valeria Cáceres Bravo, Edwin Johel Angulo Quiroz
-
-Ilustraciones
-Patricia Nishimata Oishi
-
-Diagramación
-Alejandra Palacios Pérez
-Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú: N°
-Tiraje:
-De esta edición:
-© Ministerio de Educación
-Calle del Comercio N° 193, San Borja. Lima 41, Perú. Teléfono: 615-5800
-www.minedu.gob.pe
-medicion@minedu.gob.pe
-Impreso por:
-Se permite la copia o la transmisión de partes o de toda esta obra sin requerir permiso previo; basta con citar la fuente.
-Impreso en el Perú.
-
-Ancha kuyasqay wawa:
-Kaymi “Ñawinchanapaq munay qillasqakuna 2019” sutiyuq maytu
-kachkan.
-Kay maytupim tarinki willakuykunata, historieta nisqata, huk
-qillqasqakunata ima. Chayninam hampatuwan tupay allinchus icha
-manachus chaymanta qillqasqa kachkan. Usqullu misimantapas
-munay willakuy kachkallantaq. Wakin simikuna mana chinkananpaq
-imatachus rurachkanku, chaymantapas noticia nisqa kachkallantaq.
-Hinallataqmi, qayna wata “Ñawinchanapaq Munaq Qillqasqakuna
-Ñawpaq
-
-Atipanakuy”
-
-karqa.
-
-Chay
-
-atipanakuypaqmi
-
-achka
-
-hamawtakuna qillqasqakunata apachimurqaku. Chaykunamanta
-llalliq qillqasqakunata akllaspam kay maytuman churallanikutaq.
-Chaymantapas, sapakama qillqasqam ruranakunayuq kachkan.
-Chay ruranakunataqa yachay wasipi hamawtaykiwan kuska
-llamkanki.
-
-Wakintaqa,
-
-mama
-
-taytaykiwan
-
-yanapachikuspa,
-
-wasiykipi llamkallankitaq. Chaykunawanmi tukuy qillqasqakuna
-hamutaytaqa astawanña atinki.
-Chaykunatam tukuy sunquykuwan qampaq ruraniku. Ichapas
-munayniykipaqhina kanman.
-
-Oficina de Medición de la Calidad de los Aprendizes (UMC)
-
-Hampatumantam wawakuna
-rimachkanku. Chayta
-ñawinchasunchik.
-
-Llaqtanchikkunapi hampatupa
-willakuyninkuna
-Ñuqan Suraru kani. Asháninka llaqtaykupiqa, paray
-pachapi mayu patakunapi hampatu kar karyaptinqa, mayu
-pisiyanantam willakuchkan. Chaymi runaqa challwaq rinku.
-Ichaqa, chakiriy pachakunapi sachapa sunqunmanta kar
-karyan chayñataq parata mañakun. Hinallataq, armakuy
-pachapi, chumpi hampatuta rikuyku chayqa, ña uywakuna
-chakumuy pachaña.
-
-Ñuqapa sutiymi Shekut,
-Awajún llaqtamantam kani.
-Ñuqaykupaqqa, hampatu
-kallpawan kar kar nin
-chayqa, parananpaqmi.
-Hinallataq, wasi ukupi
-hatun hampatuta
-rikuspaqa, pichá wañunqa,
-nispañataq niniku.
-Chaynataqa kar karyan,
-mayqin millay runachus
-layqachiwaptinkum.
-Ichaqa, uchuy
-hampatuchatachus rikunku
-chayqa, manam imapas
-kanqachu, ninikuñataq.
-
-Ñuqapa sutiyñataqmi Soy Sani. Shipibo llaqtamanta.
-Ñuqaykupaqqa, uchuy hampatucha kar karyaptinqa,
-parananpaqmi. Hatun hampatu kar karyan chayñataq, anchata
-paraspa lluqllaraq kanqa, niniku.
-Hinallataq, warmi warmachachus qillu qasquyuq hampatuwan
-tinkuptinqa, allin away yachaqmi kanqa. Chayraykum, mama
-taytan piripiri yurapa yakuchanwan ñawinman sutuykachinku,
-hampatuwantaq makinta qaqunku. Chaymantataq, warmaqa
-iskay simana hina pisichallata mikun.
-
-4
-
-Ñuqapa sutiymi Phaqsi. Aymara
-runapaqqa, chakra yapuy pachapi uqi
-llimpiyuq hatun hampatuta rikunku
-chayqa, allin wata kanqa. Uchuy qillu
-hampatutachus rikunku chayñataq,
-chaki wata kanqa.
-Tutapichus, kallpawan hampatu
-kar karyan chayqa, paramunanta
-willakun. Ñuqaykupaqqa hatun
-hampatu rikuyqa qullqim. Wasi
-waqtankunapichus chayqa, uywachus
-icha mikuychus allin qullqiman
-qatukunqa.
-
-Ñuqan Sayri kani, Qusqu llaqtamanta.
-Ñuqaykupaqqa, hampatuqa qullqin.
-Hatun qillu hampatu wasi ukuman
-yaykurqun chayqa, wasiyuqmi achka
-qullqita chaskinqa.
-Hinallataq, chakrapi hatun hampatuwan
-tupaspaqa, kunan wata chakra
-allinta rurunqa. Ichaqa, uchuy qumir
-hampatuchawan tupanku chayqa,
-parañataq mana kanqachu. Chayraykum
-mikuykunapas mana allintachu rurunqa.
-Chaymantapas, hampatu unayta kar
-karyaykuptinqa, allinta chay watapi
-paranqa.
-
-Ruranakuna
-1
-
-Qillqasqamanhina, kay tawa kuchuta huntay. Manachus ima yuyaytapas wakin huntanapaq
-tarispaqa, chusaqllata saqinki.
-Hampatu kar karyaspa, ¿imatataq willakun?
-
-Hampatupa sayaynin, ¿imatataq willakun?
-
-Aymara
-
-Shipibo
-
-Qichwa
-
-Awajún
-
-Asháninka
-
-2
-
-Kunanqa, tawa kuchupi huntasqayki yuyaykunawan yanapachikuspa, kay tapukuykunata
-kutichiy:
-a
-
-3
-
-Hampatu kar kar niptin, aymara warmapa
-nisqan awajun warmapa nisqanwan, ¿imapitaq
-rikchakunku?
-
-ch Hampatup hatun kasqanmanta rimaspa,
-Qusqu warmapa nisqan, shipibo warma
-nisqanwan, ¿imapitaq huqniraq kanku?
-
-Willkapa rimasqanta ñawinchay.
-Qillqasqamanhina, ¿ima nispataq Suraru
-Willkata kutichinman?
-
-Willka
-
-Huk punchaw, paray
-pachapi, mayuta yaku
-aysamuq riptiy, achka
-hampatukuna kar
-karyaykuptin anchata
-mancharikuni.
-
-Suraru
-Asháninka wawa
-
-4
-
-¿Imakunatawanmi aylluykipi hampatu willakun? Mama taytaykitapas kuraq runakunatapas
-tapurikuy. Chaytataq, huk rapipi qillqaspa yachay wasipi masichaykikunawan ñawinchaychik.
-
-5
-
-Asnumanta Atuqmantawan
-Huk kutinsi, uwihan chinkaptin, tayta Panchuqa warminpuwan
-llakisqa kasqaku.
-
-Sapa tutanmi uwihanchik
-chinkachkan. Chay millay atuqta
-hapirqusunpuni.
-
-Arí, mamáy Antuka. Atuqta
-manchachinanpaq, uwiha
-kancha punkupi asnunchikta
-watasunchik.
-
-Ñuqaqa imaymanata qipispa llumpayta llamkani. Ichaqa,
-uywaqniykuna mana allintachu qawariwanku. Aswanmi
-yarqaypi uywawanku.
-
-Chawpi tutataqa, huk atuqsi kancha
-punkupi rikurirqusqa…
-
-Atuq astawan rimapayaptinsi asnupas
-rimayta qallaykusqa.
-
-Atuqqa Mariyanu llakisqasqa kasqanta
-rikuspas kayta nisqa:
-
-Allinllachu, masiy Mariyanu,
-¿sapallaykichu rimakuchkanki?
-
-Wakapa allinta mikunanpaq llumpayta
-llamkanki. Qamtaq tullullaña
-kachkanki.
-
-Wawqiy Mariyanu, ñuqa
-yanapasqayki. Tutantin
-lliwa mikukunaykipaq
-paskarqusqayki.
-
-Ichaqa, asnuqa manas rimayta munanchu.
-
-Arí, wawqiy. Uywaqniykunaqa
-manachusmi ñuqata kuyawankuchu.
-
-Ichaqa, atuqqa asnupa nisqantas mana uyarisqachu.
-
-Ha, ha, ha. Uqi
-uwihachata
-apakusaq. Wiracham
-kachkasqa.
-
-Tayta Panchuqa pampapi mikuchkaptas asnunta tarimusqa.
-
-Yaw Mariyanu, kaypimá
-sumaqta mikuspa
-kachkasqanki. ¿Maymi waska?
-Chay huchaykimantam
-aswanta llamkanki.
-
-6
-
-Chay tutaqa, Mariyanu sutiyuq asnuqa, llakisqas uwiha
-kancha punkupi kayhinata rimapakusqa:
-
-Anchata waqaychayki wawqiy.
-Munaspaqa huk uwihachata apakuy,
-ichaqa ama uqi kaqtaqa apankichu..
-
-Achikyaytaqa, mama Antukas uwiha kanchata yaykusqa…
-
-…¡Manam uqi uwihapas
-asnupas kankuchu!
-
-Mariyanuqa, punchawnintinsi pastuta qipiykun.
-
-Wasaymi
-nanaykuwachkan.
-Atuqpa huchanpi
-usuykuchkani.
-
-Chay tutaqa, atuqsi rikuriqullantaq…
-
-Allinllachu, wawqiy Mariyanu. ¿Kunan
-tutatapas yanapanakullasuntaqmi, aw?
-
-Ichaqa, yapamantas atuqqa asnuta
-yukaykullantaq.
-
-Ama piñakuychu, wawqiy Mariyanu.
-Kunanqa aswan karuta mikuq
-rinki. Chaynapiqa uywaqniyki mana
-tarisunkichu.
-
-Manam llullakuyniykiman
-urmaykusaqñachu. Huchaykipi
-llumpayta llamkachiwanku.
-
-Atuqqa, yuraq uwihatapunis waskantinta
-aparqullasqataq. Llakisqas uywaqninkuqa
-rimanku.
-
-Chay uwihaqa
-rantikunanchikmi
-karqa. Mana qullqiyuq
-rikuyukunchik.
-
-Waskanchikpas
-mana kapunchu.
-
-Allinmi. Ichaqa,
-waskatapas yuraq uwihatapas
-amapuni apankichu.
-
-Mariyanutaqa maskaspas tarillasqakutaq. Paytaqsi
-uywaqninkuna llakipi kasqankuta rikuspa, llapanta willapusqa.
-
-Huchaykunata pampachaykuwaychik, ama
-hina kaspa. Chay atuqmi yukaykuwan. Mikuq
-rinaypaq paskawaspam, uwihata
-waskatawan apaq karqa.
-
-¿Ima ninkin,
-yaw asnu?
-
-Chaysi, asnuqa nisqa: ama llakikuychikchu ñuqa waskata
-atuqtawan apamusaq, nispa.
-
-¿Imaynatam
-chayta ruranki?
-Kinuwa yanusqawan llusirquwaychik.
-Hina llusisqa machaynin punkunta rispa
-ankallasaq. Atuqqa wañusqa kasqayta hamutanqa.
-
-Atuqqa uñankunapuwan Mariyanuta kumparayasaqta tarisqaku…
-
-¡Atatallaw! Mariyanu
-wañupusqa. Ichaqa
-achka aychanchik kanqa.
-Wasiman apakusunchik.
-
-¡Uruña atichkasqa!
-Waskawan watakuspanchik
-llapanchik chutasunchik.
-
-Arí. Ichaqa nisyu
-llasaqcha kachkan.
-
-Atuqkuna wiqawninkuman waskawan watakuspa chutananku
-kachkaptiñas, qunqaymanta sayarirqusqa, asnuqa aysamusqa.
-
-¡Ay…! Umachayta.
-
-¡¡Ay... Ay!!
-wasachayta.
-
-¡Qasiy, Mariyanu!
-Amaña kayta
-rurawaykuchu.
-
-Chay punchawmantas atuqqa Mariyanuta mana yukasqañachu, uwihatapas mana apasqañachu.
-
-Asnunchikta mana allin
-uywasqanchikmi ñuqanchikpapas
-huchanchik. Kunanmantaqa
-allinta mikuchisunchik.
-
-¡Hihaw! kunanqa
-allinta kawsakusaq.
-Mariyanu, atuqta
-wanachisqaykimanta,
-anchata añaychayki.
-
-Kunankamapas asnuqa llamkallachkansi, ichaqa allinta mikuspa samakuspa.
-
-7
-
-Ruranakuna
-
-1 Kay tapukuykunata kutichiy:
-a
-
-¿Imaraykutaq Mariyanu asnu uywaqninku mana kuyasqanta musyarqa?
-
-ch ¿Imapaqtaq tayta Panchu mama Antukawan uwiha kancha punkupi asnuta watasqaku?
-
-h
-
-2
-
-Ñawpaq kutillaraq tupaspa, ¿imaynatam atuq Mariyanuta yukarqa?
-
-Kay qillqasqapi imakunachus kasqa, chaymanhina urapi rimaykunata ñiqichay.
-1 yupaymanta 6 yupaykama qillqanki.
-Atuqqa uwiha kanchaman yaykunanpaq Mariyanuta yukasqa.
-Machayninkuman aysanankupaq atuqkunaqa Mariyanuta waskawan watasqaku.
-Uwiha kancha punkupi uywaqninku asnuta watasqaku.
-Mariyanuqa atuqwan imaymana rurasqankuta willakapusqa.
-Panchu Antukawan aswan achka pastuta Mariyanuta qipiykachisqaku.
-Mariyanu atuqkunata aysasqa, waskatapas apapusqa.
-
-8
-
-3
-
-Imaynachus kasqankumanhina, urapi simikunapa qayllanpi “atuq” icha “asnu” sutita
-qillqay.
-Yuyaysapa
-
-Llamkaysapa
-
-Kuyakuq
-
-Micha
-
-Yanapakuq
-
-		
-
-Kallpasapa 		
-
-Yukakuq
-
-4
-
-Llulla
-
-Kimsa warmakunam atuqmanta Mariyanumantawan kayhinata rimasqaku:
-Mariyanupa
-atuqchakunata
-aysaykachasqanmi
-ñuqapaqqa mana
-allinchu.
-
-Chay Mariyanupa
-atuqkunata
-wanachisqanmi
-ñuqapaqqa
-allinpuni.
-
-Ñuqapaqñataq,
-atuqpas
-asnupas
-millaypuni
-kasqaku.
-
-Luwisa
-
-Antuku
-
-Amaliya
-
-¿Mayqin warmapa rimasqantam allinmi ninki? Imaraykuchus allin kasqanta
-urapi qillqay.
-
-9
-
-¿Imaynatataq uru wañuchiq hampita rurasunman?
-Chakranchikpiqa, kanmi tarpukusqanchikkuna mikuq urukuna. Chay urukunapaq hampi
-rurayta yachasunchik. Pachamamanchikta mana unquchiqmi chay hampiqa kanan.
-
-¿Imakunataq kanan?
-
-•
-•
-•
-•
-•
-
-Iskay hatun siwulla
-Chunka hayaq uchu
-Iskay uma ahus
-Huk huchuy jabón nisqa
-Iskay winku yaku
-
-•
-•
-•
-•
-•
-
-Kuchuna
-Iskay anqara
-Latapapas plastikupas
-Maray utaq kutana
-Suysuna
-
-¿Imakunatataq rurasunchik?
-
-1
-
-2
-
-Adaptado de: http://www.ipade.org.ni/images/portadas/libro_desarrollo_economico/INSECTICIDAS.pdf
-
-Uchuta, ahusta, siwullatawan
-kuchunawan ñuturqusun,
-chaymantataq, sapakamallata
-maraypi chamcharqusun.
-
-10
-
-4
-
-Kunanqa, llapan chamchasqata
-huknin anqaraman hichaykusun.
-Hawanmantaq, yakuta talliykuspa,
-allinta chaqrukunankama qaywisun.
-
-5
-
-Llapan chaqrusqanchikta
-huk tuta puñuchisun.
-Paqaristinpaqqa,
-qachakunam sikinman
-tiyaykunqa.
-
-Kunanqa, suysunawanñataq
-chay chaqruta huk kaq
-anqaraman suysurqusun.
-Hinapim qachankuna qipanqa.
-
-3
-
-Latapawanpas plástico
-nisqawanpas anqarata
-kirpasun. Hinataqa kirpana,
-wasi mana asnananpaq.
-
-6
-
-Mana qachayuq yakumantaq
-jabón nisqata churasun.
-Chaymantataq, jabón nisqapa
-chullunankama qaywisun. Jabón
-nisqataqa churana, yurakunapa
-llaqinman hampi ratananpaqmi.
-
-¿Imaynatataq tarpusqaman hampita churana?
-
-¿Imanantaq uruta chay hampi?
-
-Chay hampi rurasqanchikpa kuskanninta,
-20 winku yakuwan chaqrurqusun. Chaytataq
-tarpusqanchik yurapa llaqinman challaykusun.
-Pichqa punchaw qipatachus uru kankaraq chayqa,
-yapamanta challarqullasuntaq. Manam sapa
-punchawchu challana. Sapa punchaw challasqaqa
-yurakunañataqmi chakirqunman. Chisinkuyta
-challaptinchikqa aswan allinmi kanqa.
-
-Uchuqa llumpaytam hayan.
-Aswanraq chay uchuta, ahuswan,
-siwullawan ima chaqruqtinchikqa
-sinchitapuni hayan. Chaykunawan
-hampi rurasqanchikta uru
-mikuptinqa hayaykunmi. Chayhinata
-hayaptinmi, uruqa llaqi mikuyta
-mana munanñachu.
-
-!
-
-Ama ukuykimanpas ñawiykimanpas kay hampiwanqa tupachinkichu, anchatam kararachikun.
-
-Ruranakuna
-1
-
-Tapukuykunata kutichiy.
-a
-
-Qillqasqamanhina, ¿imanasqataq urukuna llaqi mikuyta mana munapunkuñachu?
-
-ch Qillqasqamanhina, ¿imanasqataq mana sapa punchawchu yurakunaman hampita challana?
-
-2
-
-Kay qillqasqapi imakunatachus qati qatillata rurana kasqa, chaymanhina urapi
-rimaykunata ñiqinchay. 1 yupaymanta 6 yupaykama qillqanki.
-Hampi mana qachayuq kananpaq yakuta suysurqusun.
-Uchuta, ahusta, siwillatawan sapakamallata chamcharqusun.
-Jabón nisqata churasun, chaymantataq yakuwan chullunankama qaywisun.
-Llapan chaqrusqayuq yakuta huk tuta puñuchisun.
-Latapawanpas plástico nisqawanpas yakuyuq anqarata kirpaykusun.
-Llapan chamchasqata anqaraman hichaykuspa, yakuta talliykusun.
-
-3
-
-Saraqa taytantas hampi rurayta yanapasqa.
-Hampi rurasqaykumanqa, uchutapas,
-kachitapas, siwullatapas, allinta
-churaniku. Ichaqa, urukunaqa
-mikuykullachkanku.
-
-Hampita ruraspa, ¿imapitaq Sara taytanwan pantankuman karqa?
-
-4
-
-Tapukamuy.
-Imawanñataqchus uru hampita rurawaq, chayta mama taytaykita huk runatapas
-tapukamuy. Chaytataq qillqana maytuykipi qillqaspa, masichaykikunapaq yachay
-wasipi ñawinchay.
-
-11
-
-RIMAYNINCHIK
-
-Arí, wakin uywakuna
-yanapakuq kasqankumantapas
-willakullachkantaq.
-Ñawinchasunchik.
-
-2018 watapi, qapaq raymi killapa, 31 punchawninpi
-
-Chinkanayaq simikunatas kuraq taytakuna
-warmakunata yachachichkanku
-Lima llaqta. Programa Pensión 65
-nisqapi kaq kuraq tayta mamakunas wakin
-chinkanayaq simikunata kawsarichichkanku.
-Kay chinkanayaq simikunas jaqaru, kukama
-kukamiriyapuwan kanku.
-Jaqaru simitaqa Tupe llaqtallapis rimanku. Kay
-Tupe llaqtaqa Limapi kaq Yauyos provincia
-nisqapis kachkan. Chaypis 63 kuraq mama
-taytakuna chiqap willakuykunata, harawikunata
-ima jaqaru simipi willaspa warmakunata
-yachachichkanku.
-Aswantapas,
-lliklla
-awayta, chakrapi llamkayta, tusuykunatapas
-yachachillankutaq, chaykunawan kawsayninku
-siminkupas aswan kallpachasqa kananpaq.
-Hinallataqsi, Loreto suyupi kaq San Juan
-Bautista llaqtapi, Nauta llaqtapipas kukama
-kukumiria simitañataq pusaq mama taytakuna
-yachachillachkankutaq. Paykunaqa kay simita
-yachachinku mayupi challwaspa, hampiq
-qurakunata riqsichispa, takispa tususpa
-imañataq.
-
-Ministro de Cultura umalliqmi kayhinata rimarisqa:
-“Huk simichus mana wañunchu chayqa, kay simi
-rimaq runakunapa kawsayninpas manam wañunchu.
-Paykunam imaynatachus kawsana, imaynatachus
-Pachamamanchikta
-qawarina
-chaykunata
-yachachiwanchis”, nispa.
-Perú suyunchikpiqa, 48 simikunan kachkanraq,
-chaykunamantam 21 chinkaypiña kachkan. Chay
-simikunataqa manam chinkachinañachu. Huk simichus
-chinkan chayqa, huk kawsaymi chinkallantaq
-
-Lurukunapa sachakuna tarpusqankutas tarinku
-Brasil suyu. Kay suyupiqa, arawkariya sutiyuq
-sachas chinkanayapuchkan. Ichaqa, Amazonía
-suyupi yachaq lurukunas kay sacha mana
-chinkananpaq yanapakunku. Chaytas huk
-musuq investigación nisqawan tarinku.
-Kunankamapas, luruqa arawkariya sacha
-wañuchiqmi, nispas rimaq kasqaku. Ichaqa, kay
-
-lurukunaqa aswansi arawkariyata yanapan. ¿Imaynatam
-yanapan? Lurukunas rurunta mikunku. Ichaqa manas
-llapantachu mikunku. Saksarqunku chayqa, kuska
-kuskan mikusqa rurutaqa wischupunku. Kayhinatam
-Guillermo Blanco sutiyuq willakun: “Qawaptiykun,
-chay kuskan mikusqa rurumantaqa utqaylla sumaqta
-yuracha wiñamun, mana mikusqan rurumantataq
-qipataña wiñamun”, nispa.
-Hinallataqsi mikunanpaqqa, luruqa karumanraq
-rurukunata
-apan.
-Mikuyta
-mana
-tukuspa
-wischuptinkutaq, chaykunapiñataq musuq arawkariya
-wiñamun.
-Kay investigación ruraqkunas, kayhinata nisqaku:
-“Pachamamanchik mana unqunanpaqqa, uywatapas
-runatapas sumaqtan uywananchik”, nispa
-
-12
-
-Adaptado de: https://larepublica.pe/sociedad/1388578-pension-65-adultos-mayores-ensenan-ninos-lenguas-peligro-extincion-ministerio-desarrollo-e-inclusion-social-escolares
-https://www.agenciasinc.es/Noticias/Los-loros-colaboran-en-la-expansion-de-la-araucaria-brasilena
-
-Qawariy, kay periódico
-nisqata rantimuni. Chaypi huk
-kuraq taytakuna simikuna
-yachachisqankumanta
-willakuchkan.
-
-Ruranakuna
-1
-
-“Chinkanayaq simikunatas kuraq taytakuna warmakunata yachachichkanku”
-sutiyuq qillqasqata ñawinchay.
-a
-
-Kunanqa, kay tawa kuchuta huntay:
-¿Pikunamantam kay
-qillqasqa rimachkan?
-
-¿May llaqtakunapim kay
-qillqasqapa willakusqan kasqa?
-
-ch Kay qillqasqata ñawinchaspas tayta Evaristo kayhinata nisqa:
-Imaynam kuraq taytakuna jaqaru
-simita wawakunata yachachichkanku,
-kaqllatataqmi wakin llaqtakunapipas
-siminkuta yachachinanku.
-Evaristo
-
-Tayta Evaristo rimasqan, ¿qampaq allinchu manachu? ¿Imarayku?
-
-2
-
-Iskaynin qillqasqakunapa willakusqanmanhina, tawa kuchupi tapukuykunata
-kutichiy.
-Chinkanayaq simikunatas
-taytakuna warmakunata
-yachachichkanku.
-
-Lurukunapa sachakuna tarpuq
-kasqankutas tarinku.
-
-¿Imataq chinkaypi
-kachkan?
-¿Imatataq mana
-chinkananpaq
-rurachkanku?
-
-3
-
-Ima uywachus icha ima yurachus llaqtaykipi chinkanayachkan, ¿chayta yachanki?
-¿Imatataq mana chinkapunanpaq rurawaq? Kutichiyniykita qillqay.
-
-13
-
-USQULLU MISITA
-
-ASTAWAN RIQSISUNCHIK
-Chupanmanta
-
-Kay misiqa hatun tampa chupayuqmi. Chaymi
-mana chiri atinanpaq, tampa chupanwan
-wankukuspa sinqachantapas pakaspa, puñun.
-Hinallataqmi, utqaylla kallpaptinpas allinta
-takyananpaq chupanqa yanapallantaq.
-
-Mikunanmanta
-Usqullu misiqa wiskachata chinchillata imam aswanta mikun. Ichaqa, mikunanta
-mana tarispaqa, pisquchakunata, sukulluwaytapas, hapispam mikun.
-
-14
-
-Usqullu misiqa Perú, Bolivia, Argentina, Chile, Paraguay ima suyukunapi
-yachaq uywam. Anti suyupa qaqasapa urqunkunapim aswantaqa kawsan.
-Chay kawsasqan urqukunapitaqmi llumpayta chirinpas qasaykunpas.
-
-¿Maypim yachan?
-
-Uyarinanmanta
-
-Usqullu michipa rinrinqa
-hatunmi, chaywanmi karutapuni
-uyarin. Chaymi, ima uywachus
-karupiraq imatapas rurachkan
-chayqa, uyarirquspa hapirquq
-kallpan. Chayhina allin uyariq
-kaspanmi, tutapas punchawpas
-mikunanta hapimun.
-
-Sayayninmanta
-
-Chinkanayasqanmanta
-Usqullu misiqa chinkapuchkanmi. Runa wiskachata, chinchillata ima,
-hapiptinmi mana mikunan ancha kanchu. Hinallataqmi, minero
-runakunapas yachasqanku urqukunamanta qatichkanku. Aswantaqa,
-qaranmanta pacha ruranankupaqmi usqullu misitaqa runakuna
-sipichkanku. Chaykunaraykum usqullu misiqa chinkachkanña.
-
-Adaptado de http://www.otromundoesposible.net/el-gato-andino/
-
-Chupantawan tupuptinchikqa, wakin usqullu
-misiqa 80 centímetros nisqakama aypan.
-Ichaqa, pumawan tinkunachiptinchikqa,
-usqullu misiqa aswan huchuyllam.
-
-15
-
-Ruranakuna
-1
-
-Tapukuykunata kutichiy.
-a
-
-Qillqasqamanhina, ¿maykunapim usqullu misi kawsan?
-
-ch Usqullu misipa hatun chupan, ¿imapaqtaq allin kasqa?
-
-2
-
-Susanas ñawinchayta tukuspa kayhinata rimasqa:
-Usqullu misi mana
-tukukunanta munaspaqa,
-manam wiskachatapas
-chinchillatapas hapinachu.
-Susana
-
-Qampaq, ¿Susanapa rimasqan allinchu icha manachu? ¿Imarayku?
-
-3
-
-Urapi siqita qaway:
-
-¿Imapaqtaq qillqasqa ruraq kay siqita churanman karqa? Kutichiyniykita chimpuy.
-a
-
-16
-
-Usqullu misi
-pumawan kuskalla
-yachanku, chay
-willawananchikpaq.
-
-ch Usqullu misiqa
-pumamanta aswan
-uchuylla, chay
-rikuchiwananchikpaq.
-
-h
-
-Usqullu misita
-pumatawan siqiy
-yachananchikpaq.
-
-El lince Ibérico sutiyuq uywacha
-Lince Ibérico sutiyuq uywaqa España Portugal suyukunapa urqunkunapim yachan. Kay uywapa
-rinrinpim suni, ñawchi pilukuna kachkan. Chay ñawchi pilunqa qura sunqukunapi pakakuptinmi
-llaqikunawan pantanachikun. Hinapi pantanakuptinmi misitaqa mana ancha pipas rikunchu.
-Chupantinta tupuptinchikqa 135 centímetros nisqakama tupun. Kay uywapa chupanqa uchuyllam
-pisi pilullayuq. Lince ibérico nisqaqa purun quwitam aswantaqa mikun. Ichaqa atispaqa, ukuchata,
-unkuchukuta, pisquchakunatapas hapintaqmi.
-Lince Ibérico nisqaqa, chinkaypim kachkan. Qaranmanta pacha ruranankupaqmi runa hapin.
-Chakrapi yachaq runapas, uywachaykunatan mikun, nispan sipillankutaq. Ichaqa, aswantaqa
-chinkanayachkan mikunanpaq purun quwita mana tariptinmi.
-
-https://www.faunaiberica.org/lince-iberico
-
-Kunanqa kay qillqasqatañataq ñawinchay:
-
-Kay tapukuykunata kutichiy.
-
-4
-
-¿Imapaqtaq Lince ibérico nisqapa rinrinpi ñawchi pilunkuna allin kasqa?
-
-5
-
-¿Imanasqataq lince ibérico sutiyuq uywa chinkaypi kachkan?
-
-6
-
-Iskaynin qillqasqata ñawinchaspa, kay tawa kuchuta huntay.
-Usqullu misi
-
-Lince ibérico sutiyuq uywa
-
-¿Maypim yachan?
-¿Imaynataq kawsanin
-kachkan?
-¿Imatam aswanta mikun?
-¿Imatam qaranwan
-ruranku?
-
-¿Imakunapim kay uywakuna hukniraq kasqaku? Tawa kuchupi qillqasqaykiwan
-yanapachikuspa, tapukuyta kutichiy.
-
-17
-
-Anemia unquymanta yachasun
-Iskay sutiyuq simi: Kukupin, kipchan
-
-Luwismi Anawan hampina wasita risqaku. Chaypim anemia unquymanta kay willakuyta
-rikusqaku.
-
-Anacha, qawariy.
-Hatun willakuyta
-churasqaku.
-Arí, Luwis. Anemia unquymantam
-willakuchkan. Ñuqapas mamaywan
-hamuni. Kunanqa, imaymanata
-wasiypi yanunku.
-
-Ah… mamaypas hamurqanpaschá.
-¡Chayraykuchá huk
-mikunakunata yanuchkan!
-
-Wasita ripuspas ñanpi Anawan Luwiswan kayhinata rimasqaku:
-Iskay kimsa punchawñam mamay
-yawarniyuqta, kukupinniyuqta
-yanuchkan. Anemia unquymanta
-qaliyanapaqmi, nispam yanuchkan.
-Saykusqallata rikuwaspanmi,
-anemia unquyniyuq kasqayta
-mamayqa musyan.
-
-1
-
-Imaynachá kampas Anacha,
-ichaqa qalin kachkani. Chaymi
-yawarniyuq, kukupinniyuq
-mikunataqa mana mikunaychu.
-Yachay wasinchikmanpas allinmi
-richkani, tayta mamaytapas
-allintam llamkaypi
-yanapachkani.
-
-3
-
-Chiqaqpaschá Hampiqpa nisqan.
-Ichaqa, yawarniyuq, kukupinniyuq
-mikunataqa manam munanichu.
-Manam millpuyta atinichu.
-Munasqaytam ñuqaqa mikunay,
-manam mamaypa
-munasqantachu.
-
-18
-
-5
-
-Luwis, mamaykipa nisqanqa
-allinmi. Hampiqmi kayhinata
-nin: Kukupinniyuq, yawarniyuq
-mikunaqa allinmi, yawarninchikman
-hierro nisqata apasqanrayku.
-Hierro nisqachus yawarninchikpi
-pisiyanman chayqa, anemia
-unquymi hapiwasunman, nispa.
-
-2
-
-Arí, ichaqa Hampiqmi kayhinata
-nin: saykusqachus kanchis icha
-samapakunchikchus chayqa,
-manam unqusqa kasqanchikta
-yachanchikchu, mana imanchikpas
-nanawasqanchikrayku. Ichaqa, anemia
-unquyniyuqpas kachkanchik. Kay
-unquyqa wiñananchiktam harkakun,
-huk unquynunatapas apamun.
-
-4
-
-Ñuqapas yawarniyuq kukupinniyuq
-mikunataqa manam munanichu. Ichaqa,
-munasqay mikunawan chaqruspam
-mikuni. Qampas chayhinata mikuwaqmi.
-Ñuqaqa aswanmi kukupinta mikuyman
-anemia unquyniyuq kanaytaqa.
-
-6
-
-Ruranakuna
-1
-
-Anapa willakusqanmanhina, anemia unquyniyuq kaptinchik, ¿imaynataq
-kasunman?
-
-2
-
-Pichus maychus anemia unquyniyuq kaptin, ¿mayqin kaq mikunanataq akllasunman?
-
-a
-
-Kukupin tiqtichisqa
-arusniyuq, ispinakayuq.
-
-ch
-
-Tiqtichisqa papa arusniyuq,
-siwullayuq.
-
-¿Imanasqataq chay mikunata akllanman? Kutichinaykipaq qillqasqata ñawinchay.
-
-3
-
-¿Imapaqtaq Hampina Wasipi chay qillqasqata churarqaku?
-a
-
-Anemia unquymanta rimanakuyman qayananpaq.
-
-ch Warmakunapa wayarninta qawachinata yuyarichinanpaq.
-h
-
-4
-
-Hierro nisqayuq mikuykuna rakikunanta willananpaq.
-
-Hampina Wasipi qillqasqa churasqankupim kay rimay kachkan:
-
-¡Qali kaymi imamantapas ñawpaq!
-¿Imatataq kay rimay niyta munachkan?
-
-5
-
-¿Ima huk mikuykunataq anemia unquymanta harkawanchikman? Yachachiqniykiwan
-tapukamuychik. Willasusqaykitataq rapipi qillqaspa wasiykiman apay. Chaywan
-mikunata yanukuychik.
-
-19
-
-Huk llaqtakuna riqsiyqa, llaqtanchik
-chaninchaytam yanapawanchik
-Yachay wasipi
-Huk punchawsi, yachay wasipiqa anchata chiriykusqa. Chayraykus, Mariya sutiyuq musuq warmaqa
-masin Luwista tapusqa:
-Luwis, ¿imanasqataq
-kay chiri urqupi llaqtata
-sayarichirqanku?
-Mariya
-
-Luwis
-
-Hatun taytaymi kayhinata
-willawarqa: “Ancha unay watapirqsi
-runakuna mikunankupaq uywata
-maskaspa kayman chayamusqaku.
-Achka uywakuna kaptinsi kaypi
-yachapusqaku”, nispa.
-
-Wawakunapa rimasqanta uyarispas, yachachiqqa huk munay qillqasqata yuyarisqa. Chay qillqasqapis
-imaynatam Tarukamarka llaqta kamakusqa, chaymanta willakuchkan. Qillqasqata maskaspas
-wawakunaman ñawinchanankupaq qusqa. Qampas ñawinchay.
-
-May
-
-Tayta Intipa wawankuna
-
-unay watakunapiraqsi, Español runakuna chayamuspa kay llaqtayuq runataqa nisyuta
-llamkachikpa muchuypi kawsachiq kasqaku. Chaytas hanaqpachamanta llakikuywan Tayta Intiqa
-qawaq kasqa.
-
-Huk punchawsi, wakin runakunaqa, llakipi kawsayta manaña atispa, qispinankupaq kamachinakusqaku.
-Chaysi mana riqsisqa karu suyuman ayqikusqaku. Chay suyutaqa anchatas chirin.
-Achka punchawña purispas, kaypi kawsasunchik nispa, hatun qaqakunapa qipan pampata
-akllasqaku. Chay pampapi llaqtachakuspas mana pipa rikusqan, kawsayta qallaykusqaku. Kay
-musuq llaqtankupaqsi Tarukamarka sutita akllasqaku. Chay punchawmantas tayta Intiqa sumaqta
-kanchaspa chakrapi tarpusqata mikuykunatapas sumaqta wiñachiyta qallaykun. Chayhinas, iskay
-kimsa killaña, allinta kawsakuchkanku.
-
-Ichaqa, Caylloma llaqtapi yachaq Español runakunas ayqikusqankuta yacharquspa, maskaq risqaku.
-Hapimusunchikpunim chay runakunataqa, nispas rimanku paykunapura.
-
-Español runakunaqa achka punchawñas ayqikuq runakunapa purisqankutakama qatichkanku.
-Chaysi, huk tutaqa karupi nina kanchaqta rikurqusqaku. Chaypiqa runa kachkanpunin, paqarin
-achikyayta risunchik, nispas rimanku.
-
-20
-
-Texto adaptado para fines pedagógicos. Título del texto: “Los hijos del sol”. Autor/adaptador: Ethel Zubia Aguilar.
-
-“Ñawinchanapaq Munay Qillqasqakuna Ñawpaq
-Atipanakuy” llalliqmanta akllasqa willakuy.
-
-Paqaristin achikyamuytaqa, nina kanchay rikusqanku kinraytas purinku. Ichaqa, tayta Intis
-churinkuna tarinanta mana munanchu. Chayraykus, kanchayninta aswan kallpawan kachaykun.
-Hinaptinsi inti pinqachiptin rikuyta mana atinkuchu.
-
-Tarukamarkaman chayaspaqa Español runakunaqa, manas imatapas tarinkuchu. Hatun qaqakunallatas
-imaymanaman rikchakuqta rikunku. Manas runapas uywapas kanchu. Hinaptinsi, saykusqa piñasqa
-ima, Caylloma llaqtata kutikusqaku.
-
-Español runakuna kutirquptinkuqa, Tarukamarka llaqtaqa rikurirqullantaqsi. Chaypis runaqa
-wakmanta kusisqa kawsakuyta qallaykusqakutaq. Warmakunas kusisqa pampakunapi pukllakunku,
-mama taytankupas paquta, llamata michispas sumaqta kawsakunku.
-Chayhinatas Tayta Intiqa, Español runapa muchuchinanmanta churinkunata qispichisqa.
-
-Wawakuna ñawinchayta tukuptinkus, hamawtankuqa kutichinankupaq kay tapukuykunata
-qusqa. Qampas kutichiy.
-
-1
-
-Español runakunamanta ayqikusqanku
-suyu, ¿imaynam kasqa?
-
-3
-
-Kay qillqasqapi imakunachus kasqa, chaymanhina urapi rimaykunata ñiqichay.
-1 yupaymanta 6 yupaykama qillqanki.
-
-2
-
-¿Imaraykutaq Español runakuna
-Tarukamarkapi mana pitapas tarirqakuchu?
-
-Hatun qaqakunapa qipan pampata Tarukamarka llaqta paqarichinankupaq akllasqaku.
-Español runakunaqa huk tuta karupi nina kanchaqta rikurqusqaku.
-Runakunaqa llaki kawsayta manaña atispa karuman ayqikusqaku.
-Español runakunaqa ayqikusqankuta yacharquspas runakuna maskaq risqaku.
-Tarukamarka llaqtaqa wakmanta rikuripuspa kusisqa kawsayta qallaykusqaku.
-Español runakunaqa Tarukamarkapi mana imatapas tarispa Cayllomata kutipusqaku.
-
-4
-
-Qillqasqata ñawinchayta tukuspas Luwisqa, kayhinata rimasqa:
-Chay runakunapa karu
-suyutaraq llaqtachakunankupaq
-ripusqankuqa allinmi.
-
-Luwispa rimasqan, ¿qampaq allinchu icha manachu? ¿Imarayku?
-
-21
-
-Imaynatam Tarukamarka paqarisqanta yacharqunkiña. Kunanqa, imaynatachus aylluyki
-paqarisqa, chaytañataq qillqay. Qillqasqaykitaqa, Aylluykipa raymin punchawpi
-riqsichisunchik. Qillqanayki allin kananpaqqa, mama taytaykitapas huk yuyaq runatapas
-tapurikuy.
-Ñawpaqtaqa, imakunatachus pipaqchus, qillqanki, chayllataraq qillqarquy.
-Kaypiqa ima yuyaykunachus ñawpaqta umaykiman hamun, chaykunawan huk listallataraq qillqay.
-
-Chaymantaqa, kaypi ÑAWPAQ QILLQASQATA RURAY. Chaypaqqa ñawpaq yuyaykuna
-qillqasqaykiwan yanapachikuy. Kunanqa wachu wachutaña qillqanki. Manaraqchus
-munasqaykimanhina kachkan chaypas, pichaspa allicharquy. Yachachiqniykimanpas qawachiy,
-paypa imatachus allichawaq nisusqaykita allichapay.
-
-22
-
-Kunanqa, HUNTASQATAÑA QILLQAY. Kay qillqasqaykiqa chuyachañam kanan. Ñawpaq
-qillqasqapi pantasqaykikunapas allichasqaña kanan.
-
-Kunanñataq, huk rapiman qillqarquy. Chaytataq wakin masichaykikuna ñawinchananpaq,
-yachay wasiykipi periódico mural nisqapi ratachiy. Hinallataq, aylluykipa rayminpi
-apallankitaq. Munaspaqa, qillqasqayki yuyaykuna huntapananpaq, siqita churay.
-
-23
-
-Llaqtanchikkunamanta astawan yachasunchik
-Yachay wasipi
-Panchus Elisawan chayllaraq kay Musuqllaqtaman chayamusqaku. Paykunaqa llaqta iskay
-quchapa chawpinpi kasqantas lilirayasparaq qawasqaku. Chayraykus, yachay wasiman
-rispaqa hamawtankuta chay quchakunamanta tapusqaku. Hamawtaqa, wawakunapa yachay
-munasqanta rikuspas maytunpi maskaspa, kay qillqasqata ñawinchanankupaq qusqa.
-Qampas qillqasqata ñawinchay.
-“Ñawinchanapaq Munay Qillqasqakuna Ñawpaq
-Atipanakuy” llalliqmanta akllasqa willakuy.
-
-Sumaq quchakunapa paqarisqanmanta
-
-Huk punchawsi uwiha michisqanmanta kutinpuchkaspa, Pampamarka llaqtamanta hamuq maqtawan
-tupasqa. Maqtaqa sumaq sipas kasqanta rikuspas tapuykusqa: “¿Musuqllaqtachu pampapi kaq
-llaqta kachkan?”, nispa. “Arí, Musuqllaqtam sutin”, nispataqsi sipasqa kutichisqa. “Añay. Quri
-Qintin sutiy. Chay llaqtata riptiykiqa, ¿Kuska risunmanchu?”, nispas maqtaqa tapuykullasqataq.
-Arí, niptinsi, kuska risqaku. Chay punchawmantas masintin kapusqaku, hinaspas sapa punchaw
-uwihanta maqtaqa michiysiq kasqa. Achka puñchawña hinapi kawsaspas tukuy sunqunkuwan
-munanakapusqaku. Chaysi mana imaypas rakinakunankupaq rimanakusqaku. Chaysi maqtaqa,
-wasinta kutispa Panti Tikata tukuy sunqunwan munakusqanta tayta mamanman willakusqa.
-Kasaranaypaq yanapaykuwaychik, nispa imas mañakusqa.
-Hinaptinsi, Quri Qintiqa mama taytanwan kuska allichakusqaku. Rinanku punchaw chayamuptinqa,
-sumaq mikunata qipirukuspa, ahatapas qipirukuspa, llapanku Panti Tikapa wasinta risqaku. Wasiman
-chayaspaqa, llapanpa ñawpanpi qunqurikuspas Quri Qintiqa, kayhinata nisqa: “Taytáy, Mamáy:
-Panti Tikawanmi anchatapuni kuyanakuniku. Chayraykum kasaraykachiwanaykichikpaq tukuy
-sunquywan mañakuykichik”, nispa.
-Ichaqa, chunkataña mañakuptinpas, sipaspa taytansi manapuni munasqachu. “Ususiyqa manam
-qamwan kasarakunmanchu. Kay Musuqllaqta masiykuwanpunim payqa kasarakunqa”, nispas
-rimayta tukusqa.
-Chayta uyarispas wasimanta llapanku lluqsipusqaku. Hinaspas, Sunchupukyu kinrayman chayapasqa,
-Quri Qintiqa llakikuytapuni waqaykusqa. Aswanqa, wiqin yapakuptinsi as asmanta hatun quchaman
-tikrakusqa. Chay quchapa sutinsi kunanqa Miski Qucha. Chaykamataqsi, Panti Tikapas, Wichunqullu
-kinraymanñataq ayqikusqa. Chaypis sipaspas llakitapuni waqaykusqa,
-hinaspas paypa wiqinpas huk quchaman tikrakullasqataq. Chay
-quchapa sutinsi kunanqa Puchqu Qucha kapun.
-Chay quchakunapa rikurisqanraykus, Musuqllaqtaqa
-iskaynin quchapa chawpinpi tarikun. Ichaqa,
-Yuyaq taytakuna kayhinata ninku:
-“kay quchakunaqa imay punchawpas
-hukllanakunqakupunim. Hinapim Quri
-Inti Panti Tikawan mana imaypas
-rakinakunankupaq rimanakusqanku
-huntakunqa”, nispa.
-
-24
-
-Texto adaptado para fines pedagógicos. Título del texto: “La leyenda de Panti T’ika”. Autor/adaptador: Rómulo Quispe Soto.
-
-Ancha unay watapiraqsi, Musuqllaqta ayllupi, Panti Tika sutiyuq sipas mama taytanwan yachakusqa.
-Wiñarquspaqa, llaqtantinmanta aswan sumaq sipasmansi Panti Tikaqa tukupusqa. Panti Tikaqa,
-sapa punchawsi pampapi uwihanta michiq kasqa.
-
-Wawakuna ñawinchayta tukuptinkuqa, hamawtankus kutichinankupaq kay tapukuykunata
-qusqa. Qampas kutichiy.
-
-1
-
-Qillqasqamanhina, ¿imapaqtaq Quri Qinti mama taytantin Panti Tikapa wasinta risqaku?
-
-2
-
-Qillqasqamanhina, ¿imaynatam Musuqllaqtapi quchakuna paqarisqaku?
-
-3
-
-¿Imanasqataq Panti Tika Quri Qintiwan mana kasarasqakuchu?
-
-4
-
-Qillqasqapa kay taqanta ñawinchay:
-“Ususiyqa manam qamwan kasarakunmanchu. Kay Musuqllaqta
-masiykuwanpunim payqa kasarakunqa”.
-
-¿Imapaqtaq kay chikuta “
-a
-
-” qillqasqa ruraq churarqa?
-
-Chiku ukupi simikuna mana allin riqsisqa kasqanta qawachinanpaq.
-
-ch Chiku ukupi simikuna runapa rimasqan kasqanta qawachinanpaq.
-h
-
-5
-
-Chiku ukupi simikuna kusa chaninpuni kasqanta qawachinanpaq.
-
-Qillqasqata ñawinchayta tukuspa, Rosita kayhinata rimasqa:
-Aswanmi chay llaqtaqa astakunan.
-Paqta yuyaq taytakunapa
-rimasqanku huntakunman.
-
-Rositapa rimasqan, ¿qampaq allinchu icha manachu? ¿Imanasqa?
-
-25
-
-Ñawinchayta tukuspas wawakunaqa kayhinata rimasqaku: Manchakuymi chay
-quchakunaqa, manachusmi imapaqpas ancha allinchu kankuman. Chayta uyarispas
-yachachiqqa huk qillqasqatañataq qusqa.
-Wawakuna, kay qillqasqapas
-quchanchikmantam rimallachkantaq.
-kaytawan ñawincharquychik.
-
-Qampaq qillqasqata ñawinchallaytaq.
-
-Quchanchikkuna
-Wakin runakunaqa, Miski Qucha Puchqu Quchapas millay kawsaykuta apachimuwasunman.
-Paraptin yaku wasapaspa wasinchikkunata apanman, hinallataq kay llaqtanchikpiqa anchata
-chirin kay quchakunarayku, nispa rimanku. Ichaqa ñuqañataq kay quchanchikkunamantaqa
-kayta niyman:
-Achka watañam kay quchanchikkunapi trucha challwata uywanchik. Chaymi mikunanchikpaq
-rantikunanchikpaqpas, achka challwanchik kan. Hinallaptaqmi, kay quchanchikpa yakunwan
-chakranchikkunata parqunchik. Chakiy pachakunapi mana yaku kaptinpas quchanchikkunaqa
-upyanapaq, parqunapaq yakuta quwanchik.
-Ingeniero nisqakunapa yachamusqankuman hinaqa, kay quchakunaraykus llaqtanchiqpiqa
-mana anchatachu chirin, manataq anchatachu quñin. Hinaptinsi, imaymana uywakuna yurakuna
-ima, qucha ukupipas hawa pampakunapipas yachanku.
-
-Ñawinchayta tukuptinkuqa, hamawtankus kutichinankupaq kay tapukuykunata qusqa.
-Qampas kutichiy.
-
-6
-
-Qillqasqamanhina, ¿imaraykutaq imaymana uywakuna yurakuna ima Musuqllaqtapi kan?
-
-7
-
-¿Imakunapaqmi Miski Qucha y Puchqu Quchawan allin kasqaku? Chaykunamanta akllaspa
-iskayllata qillqay.
-
-8
-
-¿Imamantataq kay qillqasqa aswanta rimachkan?
-
-9
-
-Qillqay.
-Yachay wasipim Musuq Llaqta quchakuna allin qawanata munanku. Llaqtaman
-riqsichinankupaqmi kartil nisqata ruranqaku. Chaypim imaynatachus qawana, imaraykuchus
-qawana, chaykunamanta tawa wachuta qillqanqaku. Qampas, mañakusqankumanhina, kartil
-nisqata rurallaytaq.
-
-26
-
-

microsoft_2021.txt

@@ -1,179 +0,0 @@
-Microsoft Sapanchasqa willakuy
-Chayraq Kunanyachisqa: Kantaray killa 2021 wata Imakunataq musuq?
-Llapa Hatunyachiy
-ImprimiyImprimiy
-Sapanchasqayki chaniyuq nuqaykupaq kan. Kay sapanchasqa willakuy kay sapalla willay Microsoft ruwanakunata nin, imayna Microsoft ruwan, chaymanta imataq metakunapaq.
-
-Microsoft hatun ranguta rurukunamanta qun, yapa qarakuq rurukunata ruwasqanku yanapaypaq rurasqa hatun llankaykunata llapa pachapi, dispositivokuna wasiykipi ruwanki, software kay yachakuqkuna yachaywasipi ruwan, chaymanta yanapakuykunapa paqarichiqkunan ruwanku imataq qatiqnin paqarichiypaq chaymanta host yanapakuykuna ruwaypaq. Willakuykuna kay Microsoft rurukunata kay uchuy llankaqpi Microsoft yanapakuykuna, web kitikuna, llamkanakuna, software, qarakuqkuna, chaymanta dispositivokuna yapanku.
-
-Akllasqa rurupa kaqninkuna kay sapanchasqa willakuynipi ñawiriy, chayta yaparisqa chaniyuq willakuyta quy. Kay uchuy llankaq tinkiykunaman Microsoft kaqta qamwan tiyan chaymanta Microsoft rurukunawan uran listapi ruwan, wak Microsoft rurukunapas kay uchuy llankaqta qaway.
-
-Waynakunaqa qallariyta munankukay Waykakunapaq sapanchasqa willakuy rapipi. Kay rapiqa waynakunapaq hina kaq willaytam kancharichin.
-
-Sapalla willayta huñuyku
-Imayna sapalla willayta ruwayku
-Yuyaykuna sapalla willayta qunakuyku
-Imayna sapalla willayniykiman yaykuy chaymanta patachay
-Cookiekuna chaymanta kikin tecnologiakuna
-Rurukuna allichakunaykirayku qusqanku–willakuy tukuq ruwaqkunapaq
-Microsoft yupay
-Huñusqa willay warmamanta
-Wak chaniyuq sapanchasqa willakuy
-Akllasqa Rurup kaqninkunan:
-Hatun llankay chaymanta paqarichiqpa rurukunan
-Ruwana chaymanta willakuyninkunapa rurukunan
-Maskay, Microsoft Edge chaymanta artificial yuyaysapa
-Windows
-Kusirikunapaq chaymanta tinkisqa yanapakuykuna
-Cookiekuna
-Aswan Microsoft kitikuna cookiekuna ruwan, huchuy qillqa kipukuna dispositivoykipi churasqanku chayqa web qarakuqkuna dominiopi ruwan chayqa churasqa cookiekunata aswan qhipaman kutirichiy atikun. Cookiekuna ruwayku waqaychaypaq munasqakunayki chaymanta tupachiyniyki, llamkayta qallariywan yanapay, chaymana willakuykuna quy, chaymanta kiti ruwarinakuna qawapay. Aswan willakuyta, Kay Cookiekuna chaymanta kikin tecnologiakuna ruwana kay sapanchasqa willakuymanta rikuy.
-
-EU-EE.UU. chaymanta Suizo-EE.UU. Sapanchasqa Amachaq
-Microsoft kamachinakunaman EU-EE.UU. chaymanta Suizo-EE.UU. Sapanchasqa Amachaq markokunamanta huntan, ichaqa Microsoft mana EU-U.S. Sapanchasqa Amachaq Marko tiyanchu huk legal ruwana hina haywapuyninkunapaq sapalla willaynipaq ch'uya casupi Corte de Justicia nisqamanta EE.UU. Casupi C-311/18. Aswan willakuypaq, EE.UU. Departamento Comerciopa Sapanchasqa Amachaq web kitimanta watukuy.
-
-Nuqaykuwan tinkiy
-Sichus huk sapanchasqa yuyay, ch'atay, utaq tapuna Microsoft Sapanchasqa Kamachiq utaq EU Willay Harkasqa Oficial kaqpaq tiyanki, nuqaykuman tinkinki sichus web imayna ruwanakuna kaqniyku ruwachkan. Aswan willakuypaq Microsoft kaqmanta, yapa Microsoft Ireland Operations Limited, kay Imayna nuqaykuman tinkinku ruwanakuna kay sapanchasqa willakuypi rikuy.
-
-Sapalla willayta huñuyku
-Microsoft willayta qammanta, tikraykunayku qamwan chaymanta rurukunaykuwan huñun. Wakin kay willaynimanta chiqa qunki, chaymanta wakin kaymanta tariyku kay willayta tinkiqkunaykumanta huñuchkayku, rurukunaykuwan ruwayku, chaymanta yachayku. Willayta huñusqayku kay winasqapaq sapa tinkiykunaykipaq Microsoft kaqwan akllarin chaymanta akllanakuna ruwanki, sapanchasqa tupachiyninniyki chaymanta rurukunayki yapachkanku chaymanta imayna kanankuna ruwanki. Willayta qammanta hukkunamanta quykupas.
-
-Sichus huk allichakuna rikchanki, kayhina qatuna utaq yachaywasi, Hatun llankay chaymanta Paqarichiqa Rurukuna Microsoft kaqmanta ruwan, kay Hatun llankay chaymanta paqarichiqpa rurukunan ruwanakuna kay sapanchasqa willakuynimanta yachaypaq imayna willayniyki puriyku. Sichus huk llankay tukuq huk Microsoft rurumanta utaq huk Microsoft yupaynimanta kanki allichakunaykirayku qusqan, Rurukuna allichakunaykirayku qusqanku chaymanta Microsoft yupay ruwanakuna aswan willakuypaq rikuy.
-
-Akllanakuna tiyanki mayk'aq tecnologia ruwankiman hamun chaymanta willayta qunakunki. Mayk'aq sapalla willayta quyta tapuyku, wischuyta atikunki. Achka rurukunaykumanta wakin sapalla willayta munanku qamwan yanapakuyniwan qunki. Sichus willayta mana quypaq chikllanki chayta huk ruruwan utaq imayna kananta quypaq munan, mana kay ruru utaq imayna kanan ruwaypaq atikunkichu. Chayhina, maypi sapalla willayta kamachinapaq huñuyta munayku utaq kaypi qillqaypaq utaq huk iñiy qamwan tiyaypaq, chaymanta mana willayta quyta ruwankichu, mana iñiypi qillqayta atikuykuchu; utaq sichus huk kanña ruruman tinkisqan, tatichiyta utaq chinkachiyta tiyayku. Qamta willayku sichus ruwana pachapi. Maypi willayta akllariypaq quchkan, chaymanta mana sapalla willayta qunakuypaq akllankichu, imayna kanankuna kikinchay hina willayta ruwan chanta mana qampaq llamkanchu.
-
-Aswan yachay
-Hanaq rapimanta
-Imayna sapalla willayta ruwayku
-Microsoft willayta ruwan k'achawan, kuyusqa yachaykuna qunkipaq huñuyku. Chantapas, willayta ruwayku kayman:
-
-Rurukunayki quy, chayqa yapa kunanchay, harkay chaymanta allichay, allichay yanapaqpas quchkan. Qunakusqa willayta yapanpas, mayk'aq qarakuq quypaq munasqan utaq qunakuykuna apamuyta munanki.
-Rurukuna allichay chaymanta paqarichiy.
-Rurukunayku kikinchay chaymanta nisqakuna ruway.
-Qampaq willay chaymanta qatuy, chayqa yapa apachisqa promocional rimasqakunata apachichkan, chayamusqa willakuy chaymanta chaniyuq rantikunawan qampaq.
-Willayta ruwaypaq qatunayku ruwaykupas, chayqa atikuyninniyku yapan, legal obligacionkunayku huñunakuy, llamkaqkunaykupaq paqarichiy chaymanta maskana ruway.
-
-Kay metakuna tiyachkanku, willayta huñunayku wak willaykunamanta huñuyku (kayhina, iskay Microsoft rurukunamanta ruwanki) utaq wakkunamanta quyku quypaq aswan huñusqa, consistente chaymanta sapanchasqa yachaykuna qunki, ruwaypaq willasqa qatunapa akllanakunan, chaymanta wak legitima metakunapaq.
-
-Sapalla willaynimanta rurayniyku kay propositokunapaq iskay kikinchasqa chaymanta makillawan (runa) metudukuna rurayninmanta yapanku. Kikinchasqa metudukunayku sapa kuti tinkisqanku chaymanta makillawan metudukunaykurayku yanapakusqanku. Kayhina, kikinchasqa metudukunayku artificial inteligencia (AI) yapan, chayqa huk huñu tecnologiakunamanta yuyayku chayta computadorakuna kawsarichinku presibiypaq, yachaypaq chaymanta yanapaypaq akllariy ruwanapaq tukuypaq pantaykuna ñankunapi kikin imataq runakunaman ruwayta kanku. Ruwaypaq, entrenaypaq, allichaypaq allinnin kikinchasqa metudkunaykumanta ruwariyninmanta (AI yapay), wakin prediccionkunamanta makiwan qhawasqayku chaymanta interferenciakuna kikinchasqa metudukunarayku uran pachapi ruwasqan chayqa prediccionkuna chaymanta interferenciakuna ruwasqanku. Kay hina, ñuqaykuqa sapakamatam uchuy rimay willakuyta qawapaniku chaytapas paskariniku rimay riqsiy tecnología nisqaykuta allichanaykupaqmi. Kay sapakama qawapaytaqa Microsoft llamkaqkunam utaq rantiqkunam ruwanku Microsoft nisqapa sutinpi llamkaqkuna.
-
-Aswan yachay
-Hanaq rapimanta
-Yuyaykuna sapalla willayta qunakuyku
-Sapalla willayniyki uyakuyniyuqwan utaq hunt'aypaq wakin qelqachakuyta qunakuyku utaq wakin ruruta qun kay munasqa utaq uyakusqa tiyanki. Willayta Microsoft-patachasqa afiliadokunawan chaymanta subsidiariokunawan qunakuykupas; ranqhaqkunawan qampi llamkachkanku; mayk'aq kamachinarayku munasqan utaq legal purisqaman kutichiypaq; harkaypaq ruwaqkunanku; harkaypaq kawsarichiykuna; harkasqa rurukunankumanta tiyaypaq; chaymanta harkaypaq waqaychakunawan chaymanta kaqniyuqwan Microsoft chaymanta rantiqkunayuq.
-
-Aswan yachay
-Hanaq rapimanta
-Imayna sapalla willayniykiman yaykuy chaymanta patachay
-Akllanakuna kay huñusqamanta chaymanta ruwasqa willayniykimanta Microsoft kaqmanta ruwayta atikunkipas. Sapalla willayniyki patachayta atikunki chanta Microsoft tarisqan, chaymanta willayniyki harkaypaq waqaychakunayki ruway, Microsoft kaqrayku tinkichkan utaq achka ruwanakuna quyku. Wakin kutikuna, yachayniyki yaykunaman utaq sapalla willayniykita patachay chanta ruwasqa kamachinarayku hina uyakusqan utaq munasqan. Imayna sapalla willayniyki yaykuyta utaq patachay atikunkipas chayta imayna rurukuna akllayta ruwanki. Kayhina, atikunki:
-
-Ruwaynin willayniykimanta munasqa willachiqpaq Microsoft kaqmanta akllayta patachay kay hawa rapimanta akllay watukuchkan.
-Chikllayta sichus promocional correo electrónicokuna, SMS willakuykuna, telefono qaymanakuna utaq postal chaski Microsoft kaqmanta chaskiyta munanki.
-Wakin willayniyki Microsoft sapallampaq qata kaqpi yaykuy chaymanta pichay.
-Mana llapan sapalla willayta Microsoft kaqnirayku ruwasqanchu yaykusqanapaq utaq hanaqpi llamkanakunarayku patachasqan. Sichus sapalla willayta yaykuyta chaymanta patachayta munanki ruwasqa Microsoft kaqniykurayku ruwanakunawan uranpi mana llamkanchu utaq chiqan Microsoft rurukunapi ruwanki, Microsoft maypi kasqanta Imayna nuqaykuman tinkinku ruwanakunapi tinkiypuni atikunki utaq web imayna ruwanakuna kaqniyku ruwachkanki.
-
-Tupukuna ruwaqpa tapunakunanmanta yapariypaq quyku ejercicio ruwaypaq willay llankaqkunapa waqaychakunanku Microsoft Privacy Willakuy kaqwan.
-
-Aswan yachay
-Hanaq rapimanta
-Cookiekuna chaymanta kikin tecnologiakuna
-Cookiekuna huchuy qillqapa kipukunan dispositivoykipi churasqanku rantiypaq willayta huk web qarakuq dominiopi sutipasqa atikunku chanta kay cookie churasqan. Cookiekuna chaymanta kikin tecnologiakuna rantiypaq ruwayku chaymanta munasqakunayki chaymanta tupachiynin sumaychachkanku, qamta kawsarichichkanki llamkay qallariypaq, munasqa willaqniwan quchkan, qiquyta maqanakuchkan, qhawachkan imayna rurukunayku allichay, chaymanta wak legitimo metakunawan hunt'achkanku. Microsoft llamkanakuna yapa riqsichiqkunata ruwan, kayhina munachiy riqsichiq Windows kaqpi kay Munachiy riqsichiq ruwanakunapi kay sapanchasqa willakuynimanta nisqan, kikin propositokunapaq.
-
-"Web yupaykuna" ruwaykupas yanapakuypaq cookiekuna tarinku chaymanta ruwasqa pallanku chaymanta willayta allichanku. Web kitikunayku web ñisqamanta yupaykuna llamk'ayninkuna, cookiekuna utaq kikin tecnologiakuna kimsa yanapakuypa quqkunamanta yapayta atikunku.
-
-Achka ruwanakunamanta tiyanki patachaypaq willayta cookiekunarayku, web yupaykuna chaymanta kikin tecnologiakuna huñusqanku. Kayhina, patachaqkuna internet maskanaykipi ruwayta atikunki tukuypaq imayna web kitikuna watukunki ruwaypaq cookiekunata chaymanta qichuypaq uyakuyniyki pichasqapaq utaq harkasqa cookiekunapaq.
-
-Aswan yachay
-Hanaq rapimanta
-Rurukuna allichakunaykirayku–willakuy tukuq ruwaqkunapaq qusqanku
-Sichus huk Microsoft ruru huk yupayniwan ruwanki huk allichakunarayku ruwanki kaywan huñusqanki, kayhina llamkayniyki utaq yachaywasip yupayniyki, kay llamkanata atikun:
-
-Microsoft rurupa chaymanta rurupa yupayniyki patachay chaymanta kamachiy, yapa patachasqa sapallampaq tinkisqa tupachiynin rurumanta utaq rurupa yupayninmanta.
-Willayniykita yaykuy chaymanta ruway, yapa tinkiynin wikllayta, qawapayaypa willayta chaymanta winasqakuna rimanakunaykimanta chaymanta kipukunaykimanta yapachkanku, Microsoft rurupa chaymanta rurupa yupaykunaykiwan huñusqanku.
-Sichus llamkaypa utaq yachaywasipa yupayniykiman (ewintupi tiykat paqarichiyninmanta, kayhina) yaykuna chinkachinki, rurukunaman chaymanta winasqa huñusqa rurukunawan yaykuna chinkachinki, kaykunata qusqa qampaq yapachkan, sichus llamkaypa utaq yachaywasipa yupaykunayki ruwasqanki llamkay qallariypaq rurukuna hina.
-
-Achka Microsoft rurukuna ruwaypaq allichakunarayku ruwasqanku, yachaywasikuna hina chaymanta qatinakuna hina. Kay Hatun llankay chaymanta paqarichiqpa rurukunan ruwana kay sapanchasqa willakuymanta rikuy. Sichus allichakuyki yaykunawan Microsoft rurukunaman ruwaypaq Microsoft rurukunamanta qun chanta allichakunapa kamachinakunaykiman ruwan, sichus wakin kanku. Sapallampaq tapunakunayki pusanki, wakin tapunakuna yapay ruwaypaq willayniyki harkaynin waqaychakuna, allichakunapa kamachiqniykiman. Mayk'aq llapa runa imayna kasqanta Microsoft rurukunapi ruwanki, wak ruwaqkuna llikaykipi wakin ruwanaykimanta rikuyta atikunku. Aswan yachaypaq llapa runa imayna kasqankunamanta chaymanta ruwayninmanta, qillqa akllasqa qhaway utaq winasqa akllaypaq Microsoft ruruman yanapay. Microsoft mana sapanchasqa utaq harkasqa ruwanakuna rantiqkunayku kanchu, chayta kay wak hina kay sapanchasqa willakuypi takyayta atikunku.
-
-Mayk'aq huk Microsoft ruruta qusqa allichakunaykirayku ruwanki, Microsoft ruraynin sapalla willayniykimanta tinkiyninpi kay ruruwan huk uynirayku Microsoft kaqpura chaymanta allichakunaykipura kamachisqan. Microsoft nisqaqa kiki willakuyniykitam hapin huñuykiman ruru qunanpaq, qanmanpas, wakinpiñataq, Microsoft nisqawan tupaq riqsisqa qatuy ruwaykunapaq chaypas ruruwan tupaqta sapaqpi Hatun llankay chaymanta paqarichiqpa rurukunan nisqanman hina. Hanaq hina nisqan, sichus tapunakuna Microsoft ruraynin sapalla willayniykimanta tinkiyninpi kay rurukunawan tiyanki allichakunaykipaq, allichakunayki tinkiy. Sichus tapunakuna Microsoft chiqa qatuna ruwarinankunamanta tinkiyninpi kay qusqa rurukunawan allichakunaykipaq qusqa chawpichasqa hina tiyanki, Microsoft ruwanapi nisqaImayna nuqaykuman tinkinku hina tinkiy. Aswan willakuypaq chiqa qatuna rurayninkunaykupi, kay Hatun llankay chaymanta paqarichiqpa rurukunan ruwana rikuypi.
-
-Microsoft rurkukunapaq K-12 yachaywasiykirayku qusqan, yapa Microsoft 365 Education, Microsoft ruwan:
-
-mana huñuychu utaq yachakuq sapalla willayta ruway kay munasqa yachaykuna utaq uyachaywasi metakunapaq uyakusqan;
-mana ranqhaychu utaq yachakuq sapalla willayta alkilay:
-mana ruwaychu utaq yachakuq sapalla willayta qunakuy qhawariypaq utaq kikin qatuna metakunapaq, kayhina comportamientota qallarina willaqkunamanta yachakuqkunaman;
-mana huk sapalla runapa kaynin huk yachakuqnimanta ruwasqanchu, wak yanapakusqa yachaykuna uyakusqan utaq yachaywasi metakuna utaq tatakunarayku, guardian hina utaq yachakuq chiq watayuq uyakusqan; chaymanta
-munan ranqhaqkunayku pitaq yachakuq sapalla willayniwan yachaykuna yanapakuyniman qusqan, sichus wakin, implementaypaq kikin metakuna yachakuq sapalla willaynipaq tiyasqanku.
-Hanaq rapimanta
-Microsoft yupay
-Huk Microsoft yupaywan, Microsoft rurukunapi llamkayta qallariy atikunki, kay Microsoft yachaqmasikunata akllaypas. Sapalla willayta Microsoft yupayniykiwan huñusqan chay chiqaqchaykuna, suti chaymanta tupaqmasi willayta, hunt'achina willayta, dispositivota chaymanta ruwasqa willayta tupaqmasikunayki, willakuyta ruwarinakunaykimanta, chaymanta munasqakunayki chaymanta munasqkunata yapachkanku. Llamkayta qallarispa Microsoft yupayniykipi kikinchayta chaymanta consistente yachaykunata rurukunapi chaymanta dispositivokunapi kawsarichin, qamta ruwaypaq puyu willaypa churananta uyakunki, qamta uyakunki ruwaypaq pagokunata hunt'achina llankanakunawan waqaychasqa Microsoft yupayniykipi ruwachkan, chaymanta wak imayna kananta kawsarichinki.
-
-Kimsa rikchayninkuna Microsoft yupayniykimanta kanku:
-
-Mayk'aq Microsoft yupayniyuq sapalla correo electronicopa maypi kasqanniykiman paqarinki, kay yupayta huk sapalla Microsoft yupay kaqhina willakuyku.
-Mayk'aq qam utaq allichakunayki (kayhina huk llamkaq utaq yachaywasiyki) Microsoft yupayniyki paqarichiy kay correo electronicopa maypi kasqanniykiman kay allichakunarayku qusqan, yupayta huk llamkay utaq yachaywasi yupay kaqhina willayku.
-Mayk'aq qam utaq haywaqkuna apachimuqniyki (kayhina huk cable utaq internet haywaqkuna apachimuq) Microsoft yupayniyki paqarichiy kay correo electronicopa maypi kasqanniykiman kay haywaqkuna apachimuqnirayku kamachinanta qusqan, yupayta huk wakkuna yupay kaqhina willayku.
-Sichus huk yanapakuypi qusqa wakkuna Microsoft yupayniykiwan llamkayta qallarinki, kay munasqa yupaypa willaynin wakkunawan kay yanapakuyrayku qunakuypaq.
-
-Aswan yachay
-Hanaq rapimanta
-Warmakunamanta willay huñuy
-Mayk'aq Microsoft ruru watata huñun, chaymanta huk wata jurisdiccionniykipi uraan imayna tata-mamapa uyakuynin utaq kamachikuynin ruruta ruwaypaq munasqan, ruruta ruwaqkuna harkanku uran watapi uctaq kaykunaman tapunki quypaq uyakuynin utaq kamachikuyta huk tata-mamamanta utaq arariwamanta ñawpaq kayta ruwayta atikunku. Mana yachasqa wawakuna pisi kay watayuqwan kankuchu aswan willayta kay munasqa rurupaq quypaq.
-
-Sichus tatan iñiyta utaq kamachikuyta kasqan, warmap yupaynin wak yupayhina ruwasqan. Warmaqa kay rimanakuy yanapakuykunaman yaykunman Outlook, Skype, hinaspa lliw watayuq runawan rimanakunman willaykunata apachinman. Taytamamapa uyakuyninmanta Microsoft warmakunapaq yupay aswan yachay.
-
-Taytamamakuna utaq qichpa runakuna ñawpaq akllanakuna ruwasqata tikrankuman utaq sayachinkuman, chaynallataq warmakunapa kiki willakuy qawapanapaq, ruwapanapaq utaq chinkachiy mañakunapaq uyakuyta utaq kamachikuyta qusqankuta. Microsoft ayllu huñu kamachiq hina, tayta-mama utaq arariwa warmapa willakuyninta tupachiyninta kamachinman Warmakuna Harkaq rapi hinaspa warmapa willakuynita qawanman chinkachinman sapanchasqa qatapi.
-
-Qatiqpi aswan willakuyta akllay warmakunamanta Xbox kaqmanta runapa kaynin hatallinapaq.
-
-Aswan yachay
-Hanaq rapimanta
-Wak chaniyuq sapanchasqa willakuy
-Uranpi yapa sapallampaq willakuyta tarinki, kayhina imayna willayniyki harkanki, maypi willayniyki ruwayku, chaymanta machka willayniyki qichuyku. Aswan willakuy Microsoftkaqpi chaymanta iñiyku tariyta atikunkipas harkaypaq sapanchaqayki kaypi Microsoft Privacy.
-
-Aswan yachay
-Hanaq rapimanta
-Akllasqa Rurup kaqninkunan:
-Hatun llankay chaymanta paqarichiqpa rurukunan
-Hatun llankaypa chaymanta Paqarichiqpa Rurukunan Microsoft rurukunata chaymanta tinkisqa software kaqta kanku chayta ruwaypaq ñawpaq hatun llamkaykunarayku chaymanta llamkaqkunarayku qusqanku chaymanta ruwasqanku. Paykuna yaykunku:
-
-Puyu yanapakuykuna, Tinkisqa Yanapakuykuna qina nisqa kaypi, Microsoft 365 qina chaymanta Office 365, Microsoft Azure, Microsoft Dynamics365, chaymanta Microsoft Intune imarayku huk hatun llamkay (rantiqniyku) mink'aykuna Microsoft yanapakuykunawan (“Hatun llankayta Tinkisqa Yanapakuykunapaq”).
-Empresakunapaq huk llamkanakuna ruwaykunapas chaynallataq yanapaykunapas puyupi kaq, Azure PlayFab Services nisqa hina Azure PlayFab Yanaymanta Kamachiykuna).
-Qarakuq, paqarichiq chaymanta hibrido puyu plataformap rurukunan, ahina Windows Server, SQL Server, Visual Studio, Imayna Kasqan Kiti, Azure Stack chaymanta qallarina software kichay kayhina Bot Harkaqnin tukusqakuna ("Empresapa chaymanta Programaq Software").
-Llamkanakuna chaymanta hardware churana infraestructurapaq ruwasqanku, chaynapas StorSimple ("Hatun llankaypa Ruwaynin").
-Profesional yanapakuykuna kaqpi willasqan chanta hapirinallapaq Empresa Tinkisqa Yanapakuykunawan kanku, kayhina yapaynin yanapakuykuna, willay ciencia yanapakuykuna utaq yanapakuykuna yapaypaq imayna kanankunaman Empresa Tinkisqa Yanapakuykunapi.
-Ruwanapi huk sasachaymanta kay Microsoft sapanchasqa willakuypura chaymanta términokunapura wakin iñiy(kuna)manta huk rantiq chaymanta Microsoft Hatun llankaypaq chaymanta Paqarichiqpa Rurukunanpura kanku, términokuna kay iñiy(kuna)manta patachanku.
-
-Aswan yachay Hatun llankayniykumanta chaymanta Paqarichiqpa Rurukunan imayna kanankunaykumanta chaymanta tupachiyniyku yachaypas atikunki, akllanakuna yapachkanku kay sapanchasqayki ruway utaq ruwaqkunapa sapanchasqan tukunki, ruru willakuykunapi.
-
-Sichus wakin kamachinakunamanta uranpi kay Sapanchasqa Willakuypi nisqanchu utaq Products Terms, paykuna uraypi tiyanku.
-
-Llapan. Mayk'aq huk rantiq ruwan, rantin utaq qillqachakun Hatun llankayman chaymanta Paqarichiq Rurukunaman, utaq allichay yanapaq rurukunapaq qun utaq profesional yanapakuykunawan kay rurukunapaq Microsoft willayta huñun quypaq yanapakuyta (yapa allichaynin, harkaynin chaymanta yanapakuy kunanchaynin), legal qaruna ruwarinankunayku ruway chaymanta rantiqwan rimay. Kay qina:
-
-Mayk'aq huk rantiq huk chaniyuq Microsoft ranqaqkunawan tantan, rantiqpa stinta chaymanta tupaqmasi willayta huñuyku, willakuywan rantiqpa hatun llamkayninmanta, yanapakuypaq sullullchayta.
-Mayk'aq huk rantiq huk Microsoft yanapakuypa profesionalninwan tinkin, dispositivo chaymanta ruwaypa willayninta utaq pantaypa willaykunanta huñuyku qawaypaq chaymanta tukuypaq pantaykunata.
-Mayk'aq huk rantiq rurukunata payllan, tupaqmasita chaymanta hunt'achina willayta huñuyku ruwaypaq hunt'achinata.
-Mayk'aq Microsoft huk rantiqman rimanakuna apachin, willayta chullachaypaq winasqa willaymanta ruwayku.
-Mayk'aq huk rantiqta Microsoft kaqwan profesional yanapakuykunapaq tinkin, sutinta chaymanta tupaqmasi willayta rantiqnimanta ruwasqa kiti tinkiypaq huñuyku chaymanta willakuy qusqa rantiqpaq ruwayku allichaypaq yanapakuykunata kay rantiqta munasqan.
-Hatun llankay chaymanta Paqarichiqpa Rurukunan qamta kawsarichinku rantiypaq, yaykuchiy, utaq wak rurukuna chaymanta tinkisqa yanapakuykuna Microsoft kaqnimanta utaq wak kimsayuq wak sapanchasqa ruwarinakunawan ruway, chaymanta wak rurukuna chaymanta tinkisqa yanapakuykuna sapanchasqa willakuykunaykupaq chaymanta kamachinakunaykupaq kamachisqanku.
-
-Aswan yachay
-Hanaq rapimanta
-Ruwana chaymanta willakuyninkunapa rurukunan
-Ruwana chaymanta willakuyninkuna rurukuna llamkanakunapaq kanku, software chaymanta yanapakuykuna kanku chayta paqarichiypaq, rantiypaq chaymanta qillqa willakuqkunata qunakuypaq atikunki, chantapas wakkunawan rimay.
-
-Aswan yachay
-Hanaq rapimanta
-Maskay, Microsoft Edge chaymanta artificial yuyaysapa
-Maskay chaymanta artificial yuyaysapa rurukuna qamta willakuywan chaymanta yuyayninwan, ruwarinawan chaymanta willana willakuypi tinkinku—pachapi yachachkan chaymanta adaptachkan.
-
-Aswan yachay
-Hanaq rapimanta
-Windows
-Windows sapanchasqa computadora kiti kan chayta mana pantaywan purichkan chaymanta yaykuna yanapakuykunata, munaykuna, chaymanta winasqa computadora dispositivokunaykipi telefonokunamanta tabletakunaman Surface Hub kaqpi kawsarichinki. Huk estático software programa dispositivoykipi tiyakuchkan, kichana imakuna Windows kaqmanta puyumanta kasqan, chaymanta puyuta chaymanta local imakuna Windows kaqmanta sapa kuti kunanchasqanku, qamta qhipa allichaykunawan chaymanta caracteristicakunawan quchkanki. Quypaq kay computadora yachaywan, willayta qammanta, dispositivoykimanta chaymanta kay ñan Windows ruwanki huñuyku. Chaymanta Windows sapalla qampaq kan, chanta akllanakunayki sapalla willaymanta quyku kay willayta huñuyku chaymanta imayna kayta ruwayku. Qaway sichus Windows dispositivoyki llamkayniykirayku kamachisqan (llamkaqniykihina utaq yachay wasiykihina), llamkayniyki chawpichasqa kamachiypa llamkanakunanta ruway atikun Microsoft kaqrayku utaq wakkuna willayniyki yaykuypaq chaymanta ruwaypaq chaymanta patachaypaq dispositivo tupachiynin (yapa sapanchasqa tupachiynin), dispositivo kamachinakuna, software kunanyachiykuna, willay huñusqa nuqaykurayku utaq llamkayrayku utaq wak imakuna dispositivoykimanta. Chaymantapas, allichakunayki kamachiynin llamkanakuna qusqa Microsoft kaqnirayku ruwayta atikun utaq wakkuna yaykuypaq chaymanta ruwaypaq willayniyki kay dispositivomanta, yapa tinkiynin willayniyki, qawapayaypa willaynin, chaymanta winasqakuna rimanakunaykimanta chaymanta kipukunaykimanta. Aswan willakuypaq kay willay huñumanta chaymanta sapanchasqa Windows kaqpi, Willaypa huñusqa Windows kaqpaq pisichaynin kaqta rikuy. Kay willakuyqa qawapayanmi Windows 10 chaymanta Winsdows 11 nisqankunata Windows qawachimuynitapas kay rurunpa kasqanpi. Ñawpaq Windows ima niraqkunamanta (Windows Vista, Windows 7, Windows 8 chaymanta Windows 8.1 yapasqanku) sapanchasqa willakuykunayuqwan kanku.
-
-Aswan yachay
-Hanaq rapimanta
-Hawkay chaymanta tinkisqa yanapakuykuna
-Kusirikunapaq chaymanta Tinkisqa Yanapakuykuna qhapaq yachaykuna kallpan chaymanta qamta kawsarichinki yaykuypaq achka winasqata, llamkanakunata chaymanta pukllaykunata.
-
-Aswan yachay
-Hanaq rapimanta

nanotecnologia_2016.txt

@@ -1,606 +0,0 @@
-Conozcamos la nanotecnología
-Chay nanotecnologiyata Riqsirisunchis
-Noboru Takeuchi
-
-Se cree que la Nanociencia y Nanotecnologia van a
-poder usarse en mucha áreas diferentes y que va a
-impactar todos los aspectos de nuestras vidas. Por
-eso se dice que la nanoteconología va a detonar una
-revolución tecnológica en el siglo XXI.
-Iñikun nanociencia hinallataq nanotecnología
-nisqakuna atipaqnin huq askha huqniraqkuna
-allinchanapaq hinallataq mancharichin llapallan
-imaymanapi kausayninchista. Chaymi nikun
-nanotecnología nisqata iskaychunka uqniyuq
-pachaq watapi (Siglo XXI).
-
-Traducido por
-Santiago Cuba Huamaní y Gustavo Cuba Supanta
-Ilustraciones Citlalin Arcos
-
-Conozcamos la nanotecnología
-Chay nanotecnologiyata riqsirisunchis
-Noboru Takeuchi
-Agradecimientos
-
-Traducido por
-Santiago Cuba Huamaní y Gustavo Cuba Supanta
-
-A Justo Rojas y a Juan Pablo Hurtado por su apoyo.
-Las siguientes ilustraciones que aparecen como fondos de
-páginas son imágenes ganadoras del Concurso Internacional
-SPMAGE07 organizado por el ICMM del CSIC y de la Universidad Autónoma de Madrid: Páginas 12, 13, 30 y 31 Nanoanillos
-por Andreas Fuhrer, 22 y 23 Raiz por Konatantin Demidenko.
-Imagen de la página 29 cortesía de Saw Hla, página 25 Darthmoth College, y página 33 Manu Barandarián.
-Conozcamos la nanotecnología, Riqsiyku nanotecnología se
-terminó de imprimir en los talleres de Design, ubicados en Av.
-Bolivia Nº148 - Ofc.2026 C.C.Centro Lima, Lima.
-El tiraje consistió de 1000 ejemplares en papel Couche Brillante de 150 gs, julio 2016.
-
-Ilustraciones Citlalin Arcos
-
-Dr. Enrique Graue Wiechers
-Dr. Leonardo Lomelí Vanegas
-Dr. William Lee Alardín
-
-Q.I. Marisol Romo
-
-Sociedad Peruana de Física
-Jaime Vento Flores
-Presidente
-Carlos Landauro Saenz
-VicePresidente
-Juan Carlos Gonzales Gonzales
-Secretario
-Justiniano Quispe Marcatoma
-Tesorero
-Marco A. Merma Jara
-Sec. Prom. Social
-en Perú: julio 2016
-
-DR Sociedad Peruana de Física
-
-Esta publicación fue financiada
-por la DGAPA-UNAM, proyecto PAPIME No. PE100316
-y por la Sociedad Peruana de Física
-
-Impreso y hecho en Perú
-Perú
-ISBN: 978-607-02-7972-0
-
-3
-
-El quechua
-Qheswa
-simi
-4
-
-5
-
-Qheswa simiqa kikin kaq simin antikuna peruanukunaq rimaynin, qheswa
-simiqa allinchay inkakunaq rimayninmi, ñawpaq allin q’anchariyninpi
-mast’arikuran, qollasuyumanta chinchaysuyu kama. Kunan kawsariypiqa
-tawa qepaq rimaymi, aswantaqa América nisqapi, hichaqa América teqsi
-muyupiqa aswan kikin kaq simin.
-Rimakunmi Sudamérica nispa kinraypi Boliviapi, Perupi, Chilepi, Ecuadorpi hinallataq Argentinapi.
-Qheswa simipiqa iskay t’aqaqmi rimayninqa: quechua I nisqaqa qheswa
-simi rimaymi rimakun antisuyo chawpinpi hinallataq chinchaysuyo
-chawpinpi; chaymantataq quechua II nisqataq mast’arikuranpuni,
-rimakuntaqmi Ecuadorpi, chinchapi hinallataq qollapi Perú llaqtapi, Boliviapi, Chilepi hinallataq Argentinapi ima.
-Kay qelqasqapiqa ruwakunmi quechua II nisqawan Qosqo runakunaq
-rimaynin hina hichaqa kunankama.
-
-El quechua es un idioma originario de los Andes peruanos. Fue la
-lengua utilizada por el Imperio de los Incas y en su época de mayor
-esplendor su uso se extendió desde el sur de Colombia hasta el norte
-de Argentina. Actualmente es el cuarto idioma más hablado en América
-y es la lengua originaria más usada en el continente. Se habla en el occidente de Sudamérica en Bolivia, Perú, Chile, Ecuador y Argentina. En el
-quechua se distinguen dos ramas: la quechua I que se habla en la
-sierra central y norcentral del Perú y la quechua II que tuvo una mayor
-expansión y se habla en Ecuador, el norte y sur de Perú, Bolivia, Chile
-y Argentina. En este texto usamos la rama II hablada en Cuzco.
-
-El pantalón que no se ensucia
-Mana que llichakoq wara
-Te sientas a comer y se te derrama tu chicha
-morada encima de tu pantalón blanco.
-Mikhunaikipaq tiyayunki hinaspa kulli aqha unu
-hich'ayukun yuraq waraykipataman
-
-También son realidades mejores tratamientos y medicamentos contra
-enfermedades como el cáncer; focos de luz que consumen muy poca
-energía; fibras más resistentes que el acero, las cuales se pueden usar
-en la fabricación de nuevos materiales. Todo esto y más es el resultado
-de la investigación que se lleva a cabo en los campos de la nanociencia
-y la nanotecnología.
-Para entender cómo se ha logrado alcanzar estos resultados tan
-“fantásticos”, necesitamos hablar de medidas tan pequeñas como las
-de unos cuantos nanómetros.
-Cheqaqllataqmi huqpas allin ruwaykuna hinallataq allin hanpikunan
-onqoy kunamantan imaynan cancer nisqa hina, chiqan kallpawan ch'iq
-qanchariq mikhusqan, allin seq'a acero hina, chaykunatan hap'ina musoq
-ruwanakunapi. Llapan kaykunan astawan lloqsiriq maskariykunapi,
-wakirintaqmi nanociencia chaypas nanotecnología nisqakunapi.
-
-6
-
-En lugar de correr a cambiarte, sólo tomas una
-servilleta y secas el líquido que se resbaló por la
-tela sin mojarla ni ensuciarla. Parece extraño
-pero ya es una realidad: telas que repelen los
-líquidos y además, no se manchan.
-Phawaspa t’ilaay kasiaqtin huq unkhuñallata
-hap'ispa
-chay
-apichasqata
-ch'akichinki
-llusq'asqata unkhuñapatanta mana apichaspa
-mana quellichaspa. Mana reqsisqan kanman
-chaypas ñan cheqayña: unkhuñakunaqa manan
-ch'akichinchu hinaspapas manan map'achanchu
-
-Yacharinapaq imaynatan wakirichinku aypariykunata hina, rimaytan
-munanchis huch'uy phururiykunata imaynan nanómetros nisqakunata
-hina.
-
-7
-
-El Tiranosaurio Enano
-Huch'uy tiranosaurio nisqa
-
-¿Es un error o una contradicción? el Tiranosaurio rex
-es un animal muy grande y nano es algo pequeño.
-¿Huq pantasqachu huq hayuchu?, chay Tiranosaurio
-rex nisqaqa huq uywa ancha hatun. Chaymi nano
-nisqaqa huch'uyllataqmi.
-
-Antes de hablar del nanómetro, hablemos del significado del prefijo nano.
-8
-
-9
-
-Ya dijimos que nano es algo muy pequeño, sin
-embargo, en algunos museos con fósiles encontramos uno al que llaman Nanotiranosaurios rex.
-Manaraq nanómetro nisqamanta rimashaspa uran
-seq'e simipi nano nisqa imaninantaraq rimayusun
-ñan ninchisña nano nisqaqa ancha huch'uyllapunin,
-chaymantaqa huq museos nisqakunan fósiles tarisqa
-nisqakunan chaytan ninku Nanotiranosaurios rex
-nisqa.
-
-Esto se explica porque nano es un
-prefijo griego, que significa enano.
-Entonces un Nanotiranosaurios rex
-es un Tiranosaurio enano
-Chaninchakunmi kayqa, imanaqtin
-nano nisqaqa huq uran seq'e simipi
-griego nisqan, imaninmi chay tanka
-ninmi. Chaymi chay huq Nanotiranosaurios rex nisqaqa huq Tiranosaurio
-tanka nispa.
-
-El resultado es una unidad de medida muy pequeña. Para tener una idea de
-qué tan pequeño es un nanómetro, vamos a medir en nanómetros objetos muy
-chicos, por ejemplo, el diámetro del virus de la influenza es de aproximadamente 200 nm, el de un glóbulo rojo es de 7,000 nm y el de un cabello
-humano promedio es de aproximadamente 75,000 nm. Son muchos nanómetros.
-Lloqsisqantaqmi huq huqlla ch'ipuch'ipuy ancha huch'uylla. Yuyayniyuq
-kananpaq, huch'uyllataq huq nanómetro nisqaqa, hakuchi nanómetros nisqata
-ch'ipuych'ipusun nanómetro nisqawan imaymana huch'uy rurukunata.
-Imaynan kuskant'aqaqnin virus nisqapi influenza nisqapiwan achhuykuy hina
-iskaypachaq (200) nm, globulo rojo nisqapiwan qanchis waranqa (7000) nm,
-runa chuqchataq achhuykun qanchis chunka pisqayuq waranqa (75000) nm.
-Askhan kanku nanómetros nisqakuna.
-11
-
-El Nanómetro
-¿Y que es un nanómetro?, ¿Un metro enano?
-Más precisamente, un nanómetro es un metro
-dividido en mil millones. El símbolo que se usa
-es nm.
-
-Nanómetro nisqa
-¿Imataq huq nanómetro nisqari?, ¿Huq metro
-tankari?
-Astawan kikin huq nanómetro nisqaqa, chay huq
-ch'ipuch'ipuy t'aqaq waranqa hunu huqtaq huq
-waranqa ñeqen t'aqaq, hinaqa huq waranqan
-unanchantaqmi ruwarikunanpaq chay nm.
-
-12
-
-Las Nanoestructuras
-
-Nanoestructuras
-nisqakunan
-
-Se llaman nanoestructuras a objetos cuyo
-tamaño varía desde unos pocos hasta cientos de
-nanómetros.
-
-Nanoestructuras nisqakunaqa kanmi ruwanapaq,
-piqpa sayaynin chaymanta pacha huq chikanmanta,
-pachaqnin kama nanómetros nisqa.
-
-Nanociencia es el estudio de los procesos fundamentales que ocurren en las nanoestructuras,
-mientras que la nanotecnología busca su aplicación práctica.
-
-Nanociencia nisqata allinta qatinakuspa yachaymi,
-nanoestructuras nisqapi kashan, nanotecnología
-nisqataq maskan ruwapakuyman rin.
-
-A veces se llama nanotecnología al poder controlar la materia a escala atómica o molecular.
-
-Huq mantaqa nanotecnología nisqata, ninmi khaway
-atipayta ruwanakunata ancha atómica nisqata
-chaymantapas molecular nisqakunaman.
-
-13
-
-¿Imataq kusa allin hina, sayaykuna
-piqpa huq pachaq chaymanta nm?
-Nanómetros nisqapi hina kanmi allinnin ruwanakunapaq
-imaymanamanta ruwasqa sayaynin manta yachasqa kanchis
-kausayninchispi sapa p'unchaw.
-Qhawarichisqan Tinkuchisunchis huq siwita qorimanta huq
-walqanawan kikin ruwanamanta ch'uyanmanta qawarisuntaq
-sayayninta ruwaynintawan huqniraqmi, iskaynin ruwasqakuna
-kikillantaqmi kanku kaqninkuna física hinallataq química
-nisqakunan, imaynan Tullpun, chuchuynin ariynin t'akaynin
-kanraqmi huqpas.
-14
-
-¿Y qué tienen de especial los
-tamaños entre l y 100 nm?
-A escalas de nanométros, las propiedades de los
-materiales difieren en muchas formas de las
-propiedades de la materia a tamaños a los que
-estamos acostumbrados en nuestra vida cotidiana.
-Por ejemplo, si comparamos un anillo de oro con
-un collar del mismo material y de la misma
-pureza, podemos observar que aunque de forma
-y tamaño distintos, los dos objetos tienen las
-mismas propiedades físicas y químicas, tales
-como el color, la dureza, el punto de fusión, la
-densidad, etc.
-
-15
-
-No podemos decir lo mismo de las nanoestructuras de oro ya que sus propiedades son muy distintas a las del oro que conocemos.
-Pueden ser rojas, naranjas, púrpuras, o hasta verdosas, dependiendo de su
-tamaño.
-Manan atiswaychu niytaqa kikintaqa nanoestructuras qori manta nisqata, allin
-ruwanankunapaq kanmi huqniraqkuna qorimantaqa riqsisqanchiskuna.
-Kanmanmi pukakuna, qoriqellokuna, sansapukakuna, qomerkunapas,
-sayayninmanta hina.
-16
-
-Esferas de 25 nm
-
-Esferas de 50 nm
-
-Esferas de 100 nm
-
-Cambia también su punto de fusión y sus otras propiedades físicas
-y químicas. Nuestra nanoestructura de oro deja de comportarse
-como el oro que nosotros conocemos.
-La investigación en nanotecnolgía busca entender y aprovechar
-estas nuevas propiedades para fabricar materiales e instrumentos
-que funcionen mejor.
-Huqpas T'iqrallantaqmi ch'umaq kikinpi huq ruwanantaqmi física
-hinallataq química nisqakuna. Noqanchispa nanoestructura nisqaqa
-qorimantan, manan qorimanta hinachu, noqanchispa riqsisqanchis.
-T'aqwinapiqa nanotecnología nisqaqa maskan chaninchayta
-hinallataq hap'iyta musoq ruwaykunata ruwanapaq ruwanakunawan
-wakichun allinta.
-
-17
-
-21
-
-Estas son algunas de las pinturas murales
-en las que se utilizó el azul maya
-
-Kaykunan wakinkunaqa perqakunapi llimp'isqakuna
-Maya anqaskunaq ruwasqankuqa
-
-Hoy se sabe que dicha pintura está formada por una mezcla de índigo (el
-tinte de los pantalones de mezclilla) con una arcilla, la cual tiene cavidades de tamaño en los nanómetros. Los átomos que forma el índigo
-quedan atrapados en dichas cavidades, creando una estructura que le da
-al material su color y estabilidad característicos.
-Kunanqa yachakunmi chay llinphina ruwasqa kashanmi huq hunt'asqa
-indigo nisqawan (chharqosqa warakunapi tulipayuq) huq t'oroñasuwan
-chaymi kashan t'oqokunayuq sayay nanómetro nisqapi. Kankum átomos
-nisqa ruwakun kanmi indigo nisqawan chaypin qhepan hap'ispa chay
-t'oqokunapi, kanman huq perqasqata ruwanata qon tullpunta hinallataq
-allin taqyaq chaninkunata.
-
-22
-
-Aunque nuestros antepasados usaron
-nanoestructuras para fabricar sus vitrales o
-pintar sus paredes, ellos fabricaban estos
-materiales sin saber lo que sucedía.
-Esta es la diferencia, lo realmente nuevo de
-la nanotecnología es la habilidad que tenemos hoy para ver y manipular la materia a
-nivel de átomos y moléculas.
-Maskipas noqanchispa ñaupa machunchis
-aulanchiskuna ima nanoestructuras nisqata
-ruwariranku aswanta ruwarinankupaq qespi
-tullpuyuq hinallataq llinphiy perqankuta,
-paikunan askhata ruwariranku chay ruwanakunata mana yachaspa imapas kananta.
-Kaymi huq niraq, chaypuni nanotecnología
-nisqa musoq, allin kaspa kapuwanchis
-kunan
-qhawarinanchispaq hinallataq
-hap'inanchispa ruwanata átomos hinallataq
-moleculas nisqakunata.
-
-23
-
-¿Cómo se pueden ver las nanoestructuras?
-
-Imaynatan nanoestructuras nisqata qhawarina?
-
-A finales del siglo XX se comenzaron a perfeccionar instrumentos
-que ya existían y se inventaron nuevos. Hoy existen unos poderosos
-microscopios que en lugar de usar la luz como los microscopios que
-conocemos, usan electrones. Se llaman microscopios electrónicos.
-
-Iskay chunkapasaq wata tukukushaqtin, qallarikun allin llanq'anakunapaq
-ña karanña chaypi kamarikun musoqkuna. Kunantaq kan atipaq
-microscopio nisqa q'anchariywan ruwarina kashaqtin microscopios nisqa
-hina riqsisqanchis ruwana electrones nisqawan. Microscopios electrónicos
-nisqan sutin.
-
-24
-
-25
-
-Mira como se ve una hormiga usando ese
-microscopio.
-Qhawariy imaynan rikukun
-microscopio nisqata hap'irispa.
-
-huq
-
-sisi
-
-En los años ochenta se inventó el microscopio de efecto túnel
-STM por sus siglas en inglés (scanning tunneling microscope).
-El funcionamiento del STM es completamente diferente al de
-los microscopios ópticos o electrónicos.
-Si tenemos un objeto y queremos saber su forma, podemos
-'verlo', tocándolo con la mano, para sentir los diferentes contornos del objeto. De esta manera estamos usando nuestra mano
-para estudiar el objeto.
-
-26
-
-Pusaqchunka watakunapiqa microscopio de efecto tunel (STM)
-nisqa kamarikuran inglés rimaypiqa (scanning tunneling microscope). STM nisqa kallpachakuspa wakichin, llapachanmi
-uqniraq microscopios ópticos kallantaqmi electrónicos nisqa
-kasqanmantaqa.
-Huq ruwarinanchis kaqtinqa chaymanta yachayta munanchis
-imaynatas ruwarikun, atiswaymi qhawariytaqa makinchiswan
-hap'iyuspa, nqanchis huqniraqkunata riparananchispaq
-muyuriqninpi ruwana.
-Aqnatan makinchiswanqa ruwarinchis ruwariykunata yacharina
-t'aqpirispa maskarispa.
-
-27
-
-El STM funciona de manera similar: tantea la superficie con
-algo equivalente a la mano: una punta metálica la cual termina en unos cuantos átomos.
-Kanmi STM nisqaqa riqch'akuytan wakirichin: hawanpiqa
-kanmantaqmi makilla imapas rantin: Huq choqe ñauchi
-tukun huq átomos nisqakunapi.
-
-28
-
-Con este microscopio podemos ver átomos. También con este
-microscopio podemos mover los átomos como se puede ver en la
-figura siguiente.
-Huqpas microscopio nisqawanqa atiswaymi kuyuchiyta átomos
-nisqawanqa Imaynan atisway qhawariyta siq'inchasqa qatiqninpi.
-Huqpas microscopio nisqawanqa atiswaymi kuyuchiyta átomos
-nisqawanqa Imaynan atisway qhawariyta siq'inchasqa qatiqninpi.
-
-29
-
-¿Cómo se pueden fabricar las nanoestructuras?
-¿Imaynatan nanoestructuras kunata nisqata
-ruwarisway askhata?
-
-Usando métodos químicos, por medio de algunas reacciones
-químicas muy controladas, se pueden fabricar muchas clases
-de nanoestructuras, entre ellas sobresalen los llamados nanotubos de carbono.
-Wakirichispa allinchay químicos nisqapi, hatarin huqkuna
-chawpipi químicas sinchi qawarisqa nisqa, atikunmanmi
-askha ruwaykunata askha huqniraq nanoestructuras nisqata
-chaykunapin atipan nanotubos paypa carbono nisqa.
-
-30
-
-Las nanoestructuras se pueden fabricar usando métodos físicos, químicos y biológicos.
-Por medio de métodos físicos se pueden fabricar por
-ejemplo, estructuras en forma de capas muy delgadas de algunos nanómetros de grosor, las cuales se
-pueden utilizar para guardar información en las computadoras, o música en aparatos como el ipod, el mp3
-o en un teléfono celular.
-Nanoestructuras kuna nisqataqa atikunmanmi askhata
-yuwariytaqa sapanka allinchaypi físicos, químicos
-hinallataq biológicos nisqakunapi.
-Sapanka chawpichay físicos nisqapi atikunmanmi
-askha ruwakuyta, qhawarichispa estructuras nisqa
-llanulla t'aqa t'aqa huqkuna nanómetros nisqa rakhu,
-chaykunaqa allinchakunmanmi allinta allcharinapaq
-computadorakunapi chay willakuykuna nisqapi
-kanmantaqmi tusuy takikuna aparatokunapi imaynan
-chay ipod nisqapi, huqpas el mp3 nisqapi huqpas
-chay uq teléfono celular nisqapi.
-
-31
-
-Como su nombre lo indica tienen forma de tubo y están
-hechos de carbono.
-Imaynan sutin nikun toqoro hina ichaqa k'illinsamanta
-ruwasqan.
-
-Pueden tener un diámetro de algunos nanómetros, y una longitud de
-varios centímetros. Los nanotubos de carbono son las fibras más fuertes
-que se conocen. Es por eso que se piensa que se pueden fabricar cables
-muy resistentes a partir de ellos.
-
-También se puede fabricar nanoestructuras usando seres vivos
-como plantas o bacterias. Un ejemplo es el uso de la bacteria Magnetospirilum griphyswaldense para fabricar nanoestructuras magnéticas.
-
-En la siguiente figura se muestra una imagen de un nanotubo de carbono
-tomada con un microscopio electrónico
-
-Huqpas wakichikunmanmi askha ruwaytaqa nanoestructuras nisqa
-allinchay kausaq uywakunawan hinallataq yurakunawan hinallataq
-onqoymuhukunawan. Huq qhawarichiyqa allinchay bacteria Magnetospirilum griphyswaldense nisqawan askha ruwarinapaq nanoestructuras magnéticas nisqawan.
-
-Kanmanmi huq kuskanchaq nanómetros nisqa wakinpiqa ichaqa huq
-tupay wakinkunaq. Huch'uy tupun nanotuboskuna nisqa k'illinsamanta,
-allinch'ila hanq'ukunan riqsikunñan chaymi ñosqonchakun, atikunanpaq
-askha ruwasqakunata waskhata sinchin seq'ata qallariyninmanta.
-32
-
-Bacteria
-
-Magnetospirilum
-7
-griphyswaldense
-
-Qatiq siq'enpi qhawarichikun huq siq'esqata huq nanotubo nisqata
-k'illinsamanta orqosqata huq microscopio electrónico nisqawan
-
-500nm
-
-33
-
-Los usos de la Nanotecnología
-Allinchay nanotecnología nisqamanta
-
-Bueno y todo esto ¿para qué sirve?
-
-34
-
-Como la nanotecnología no ha llegado a un
-estado de completo desarrollo, muchos productos están todavía en una fase de investigación, y
-no es posible saber cuáles llegarán finalmente
-al consumidor. Entre lo que ya está al alcance de
-nosotros, se tienen aplicaciones electrónicas,
-magnéticas, optolectrónicas, biomédicas,
-farmacéuticas, cosméticas, energéticas, y
-catalíticas.
-Allinmi kay llapanri ¿Imapaqmi allin?
-Nanotecnología nisqa imaynan mana chayamunchu
-huq llapachan wiñayman, ancha miraynin
-kashanraqmi maskariynin chaypi, hichaqa
-manan wakiqchu yachay mihuqmanqa imaraqcha
-chayanqapas tukukuymanqa.
-Noqanchispa aypananchisqa ñan kashanña,
-karanñan kanñan ruwayqa electrónicas, magnéticas, optoelectrónicas, biomédicas farmacéuticas,
-cosmeticas, energéticas chaymanta catalíticas
-nisqakunapi.
-
-Por ejemplo, en la fabricación de artículos tan diversos como:
-Pelotas de tenis que duran más.
-Bicicletas, raquetas de tenis y partes de automóviles
-más resistentes y livianas.
-Pinturas y recubrimientos contra la corrosión, rayado
-o radiación.
-Herramientas para cortar los metales.
-Bloqueadores de sol y cosméticos.
-Ropa y textiles que no se manchan.
-Qhawarichiykuna askha ruwaykunapi imaymana
-mikhunakunapi imaynan:
-Tenis nisqa sinkupi as unay.
-Bicicleta nisqa, raqueta paypa tenis nisqa, partes de
-automoviles aswan ch'ilayusqata hinallataq chhaplla. 35
-Llimphiñakuna hinallataq patachaqkuna sarru awqa
-(yari).
-Sananpasqa kallantaq radiación nisqapi.
-Ruwanakuna qaqlla kuchunapaq.
-Bloqueadores nisqa intimanta kallantaq cosmeticos
-nisqa. P'acha kallantaq awaykuna mananqhellichakunchu.
-
-La nanotecnología también tiene aplicaciones en la
-obtención de nuevas formas de energía y en la protección del medio ambiente:
-
-36
-
-En la computación y la electrónica:
-Chay computacion hinallataq chay
-electrónica nisqapi:
-
-En celdas solares más livianas, flexibles y baratas.
-En la obtención de luz blanca más eficiente, con diodos emisores
-de luz (LEDs)
-En el almacenamiento de hidrógeno como combustible.
-En la fabricación de mejores y más baratos catalizadores para la
-reducción de la contaminación del medio ambiente.
-En el proceso de refinación del petróleo.
-Para mejorar la combustión del carbón y reducir su efecto contaminante.
-
-37
-
-Kanmi
-nanotecnología
-nisqa
-huqpas
-kanmi
-allinchanapaq atipasqa mosoq kallpachaykunata
-hinallataq kaypacha amachayta:
-Chay celdas solares (inti qhawana) nisqapi aswan chhaplla,
-kuyuchiy atiy hinallataq aypay atiylla.
-Yuray q'anchariy atipaypi aswan allinta, diodos emisores de luz
-(LED) nisqapi.
-Askha ruwarinapi allinkunapi hinallataq aswan aypay atinapi catalizadores nisqa kaypachata pisiyachispa qhellichanamanta.
-Ch'uyanchay tukunapi petroleo nisqata.
-Wayq'una k'illinsapaq allinchanapaq hichaqa pisiyachina Sinchi
-qhellichayninta.
-
-Para fabricar computadoras cada vez más potentes, rápidas,
-baratas y con mayores capacidades de almacenamiento de
-información.
-En la fabricación de dispositivos electrónicos más pequeños y
-versátiles.
-Computadoras nisqa ruwaykunapi sapa kutin aswan allin hatun
-usqhay, aypaq atiy hinallataq aswan hatunkuna willakuy
-allchayninkuna.
-Ruwayninkunapi dispositivos electrónicos nisqa asway huch'uy
-kuna hinallataq ratulla ruwaqkuna.
-
-En las ciencias de la vida:
-Hatun yachaykuna kausaypi:
-
-38
-
-Como transporte de medicamentos; como marcadores médicos, por ejemplo para detectar los tumores.
-En el tratamiento de enfermedades como el cáncer, usando
-nanoparticulas y radiación infrarroja para quemar tumores.
-En las prótesis con nuevos materiales.
-En el uso de nuevos materiales y aleaciones para tapar las
-cavidades de los dientes.
-Hampikuna apaykunapi imaynan marcadores médicos nisqa
-qhawarichiykuna ch'upukuna tarinapaq.
-Onqoykuna hanpinapaq imaynan pay cáncer nisqa allinchay
-nanopartículas hinallataq radiación infrarroja nisqa ch'upukuna
-ruphachinapaq.
-Chay ch'ulla protesis nisqapi mosoq ruwanakunawan.
-Mosoq ruwanakuna allinchanapaq hinallataq ch'arqoy t'oqo
-kirukuna kirpanapaq.
-
-Se cree que la Nanociencia y Nanotecnologia van a poder
-usarse en mucha áreas diferentes y que va a impactar todos
-los aspectos de nuestras vidas. Por eso se dice que la nanoteconología va a detonar una revolución tecnológica en el
-siglo XXI.
-Iñikun nanociencia hinallataq nanotecnología nisqakuna
-atipaqnin huq askha huqniraqkuna allinchanapaq hinallataq
-mancharichin llapallan imaymanapi kausayninchista.
-Chaymi nikun nanotecnología nisqata iskaychunka uqniyuq
-pachaq watapi (Siglo XXI).
-
-39
-
-

oscar-quz.txt

@@ -1,491 +0,0 @@
-Topeka nisqa llaqtaqa, Kansas suyup, Hukllachasqa Amirika Suyukunapi huk hatun llaqtam. Topeka llaqtapiqa 127.473 runakuna (2010) tiyachkan.
-Warayu wichay (kastilla simipi: Ascensión de Guarayos) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi, Santa Krus suyupi, huk llaqtam, Warayu pruwinsyap uma llaqtanmi.
-Tunari munisipyu (kastilla simipi: Municipio de Villa Tunari) nisqaqa kimsa ñiqin munisipyu, Chapari pruwinsyapi, Quchapampa suyupi, Buliwya mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Tunari llaqtam.
-Antañiqiq ch'ipachina (printer) nisqaqa rikch'akunata qillqakunatapas antañiqiqmanta qillqana p'anqaman ch'ipachinapaq llamk'anam.
-Schleswig-Holstein nisqaqa huk suyum (Land / Bundesland) Alimanya mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Kiel llaqtam.
-Wanuku suyu nisqaqa (aymara simipi: Wanuku jach'a suyu; kastilla simipi: Departamento de Huánuco) huk suyum Piruw mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Wanuku llaqtam.
-Puwaqpampa wamani (pusaq pampa) icha Pumapampa pruwinsya (aymara simipi: Pumapampa jisk'a suyu; kastilla simipi: Provincia de Pomabamba) nisqaqa Piruw mama llaqtapi, Anqash suyupi, huk wamanim. Uma llaqtanqa Pumapampa llaqtam.
-Santiwañis munisipyu, ñawpa suti Qarasa, (kastilla simipi: Municipio de Santivañez) nisqaqa iskay ñiqin munisipyu Kapinuta pruwinsyapi, Quchapampa suyupi, Buliwya mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Santiwañis llaqtam.
-Victor Hugo (Wiktur Uuku, maypis) sutiyuq runaqa (* 26 ñiqin hatun puquy killapi 1809 watapi paqarisqa Besançon llaqtapi - † 05 ñiqin 1849pi wañusqa Paris llaqtapi ), Ransiya mama llaqtamanta qillqaqmi karqan.
-Amachasqa sallqa suyukuna: Kachiqucha Yuraqyaku mama llaqta risirwa  Mejía quchakuna mamallaqta willkachasqa  Kutawasi qhichwa risirwa
-Wak'as (kastilla simipi: Vacas, wak'a nisqamanta sutinchasqa) nisqaqa iskay ñiqin munisipyu, Jarani pruwinsyapi, Quchapampa suyupi, Buliwya mama llaqtapi. Uma llaqtan Wak'as, "Papaq llaqtan" sutiwan riqsisqa, achkha papa puqusqanrayku.
-Ancha hatun llaqtam. Ñawpa pacha chaypiqa Texkoko quchas, Tenochtitlan llaqtas, Tlakopan llaqtas, huk llaqtakunas karqan.
-Rusya (rusu simipi: Россия) nisqaqa Iwrupapi huk republika mama llaqtam. Uma llaqtanqa Moskwa llaqtam.
-Allpa saywachi: Sinru qillqa: Llaqtakuna (Piruw) · Piruwpi amachasqa sallqa suyukuna · Piruwpa pulitika rakiynin
-Piruw suyupi runa llaqtakuna · Piruwpi rimaykuna · Lista: Yachay sunturkuna (Piruw) · Piruwpa llaqta takin · Piruwpa unanchan · Piruwpa wallqanqan
-Llimanta aswan riqsisqa qillqasqanqa Le Petit Prince (Quyllur llaqtayuq wawamanta) nisqa kawsay rikch'anmi karqan.
-Dover nisqa llaqtaqa, Delaware suyup, Hukllachasqa Amirika Suyukunapi huk hatun llaqtam. Dover llaqtapiqa 36.047 runakuna (2010) tiyachkan.
-Hiqin qucha icha Hijin qucha nisqaqa (kastilla simipi: Lago Higin) Piruw mamallaqtap qucham, Anqash suyupi, Wari pruwinsyapi, Rapayan distritupi, Hiqin sutiyuq llaqtacha ñiqpi.
-Sardegna nisqaqa Allpapura hatun quchapi huk Italyaman kapuq wat'am suyupas. Uma llaqtanqa Cagliari llaqtam.
-Kay sapaq p'anqaqa t'inkisqa p'anqakunapi ñaqha hukchasqakunatam rikuchin. Watiqasqayki p'anqakunaqa yanasapa qillqasqam.
-Oslo llaqtaqa Nurwiga mama llaqtap uma llaqtanmi. Oslo llaqtapiqa 547 155 runakunam kawsachkanku (2006).
-K'urkur distritu nisqaqa (Distrito de Gorgor) Piruw mamallaqtapi huk distritum, Lima suyupi, Qaqatampu pruwinsyapi, K'urkur mayup patanpi. Uma llaqtanqa K'urkur llaqtam.
-Riga llaqtaqa Litunya mama llaqtap uma llaqtanmi. Riga llaqtapiqa 727.578 runakunam kawsachkanku (2006).
-Antañiqiq ch'ipachina (printer) nisqaqa rikch'akunata qillqakunatapas antañiqiqmanta qillqana p'anqaman ch'ipachinapaq llamk'anam.
-Yawrisqi distritu (kastilla simipi: Distrito de Yaurisque) nisqaqa huk distritum Piruw mama llaqtapi, Qusqu suyupi, Paruru pruwinsyapi. Uma llaqtanqa Yawrisqi llaqtam.
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Qullqipata distritu; (kastilla simipi: Distrito de Colquepata) nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk distritum, Pawqartampu pruwinsyapi, Qusqu suyupi. Uma llaqtanqa Qullqipata llaqtam.
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Ullachiya distritu (kastilla simipi: Distrito de Ollachea) nisqaqa Piruw mama llaqtapi, Punu suyupi, Kallawaya pruwinsyapi, huk distritum. Uma llaqtanqa Ullachiya llaqtam.
-Urin Chichas pruwinsya (kastilla simipi: Provincia de Sur Chichas) nisqaqa Buliwyapi, P'utuqsi suyupi, huk pruwinsyam. Uma llaqtanqa Tupisa llaqtam.
-Kay qatiq katiguriyakunaqa p'anqayuqmi icha midyayuqmi. Ch'usaq katiguriyakunataqa kaypi manam rikunkichu. Muchusqa katiguriyakunatapas qhaway.
-Wischunku nisqaqa (kastilla simipi: Vischongo) huk piruwanu llaqtam, Ayakuchu suyupi, Willkawaman pruwinsyapi. Wischunku distritup uma llaqtanmi.
-Qapachiqa (kastilla qillqaypi Capachica) nisqaqa Piruw mama llaqtapi, Titiqaqa quchapi, huk yaqa wat'ataqmi, Punu suyupi, Punu pruwinsyapi, Qapachiqa distritupi, Quwata distritupipas.
-Amachasqa sallqa suyukuna: Kachiqucha Yuraqyaku mama llaqta risirwa  Mejía quchakuna mamallaqta willkachasqa  Kutawasi qhichwa risirwa
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Chukiyapu (kastilla simipi: La Paz) nisqaqa Buliwya mama llaqtap uma llaqtan (administrativo), Pedro Domingo Murillo pruwinsyapi, Chuqiyapu suyup uma llaqtanmi. Chuqiyapu llaqtapiqa 789.585 runakunam kawsachkanku (2001).
-Baden-Württemberg nisqaqa huk suyum (Land/ Bundesland) Alimanya mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Stuttgart llaqtam.
-Taqna suyu nisqaqa (aymara simipi: Taqna jach'a suyu; kastilla simipi: Departamento de Tacna) Piruw mama llaqtapi huk suyum. Uma llaqtanqa Taqna llaqtam.
-Sipawa distritu nisqaqa (kastilla simipi: Distrito de Sepahua ) Piruw mama llaqtapi huk distritum, Atalaya pruwinsyapi, Ukayali suyupi. Uma llaqtanqa Sipawa llaqtam.
-1 nisqaqa ruray atiy, Kabu llaqta nisqaqa kamachi quq atiy, Bloemfontein nisqaqa kama paqtachi atiy.
-Amachasqa sallqa suyukuna: Kachiqucha Yuraqyaku mama llaqta risirwa  Mejía quchakuna mamallaqta willkachasqa  Kutawasi qhichwa risirwa
-Piruw (kastilla simipi: Perú, aymara simipi: Piruw) nisqaqa Urin Awya Yalapi huk Sinchawkam. Uma llaqtanqa Lima llaqtam.
-Amachasqa sallqa suyukuna: Kachiqucha Yuraqyaku mama llaqta risirwa  Mejía quchakuna mamallaqta willkachasqa  Kutawasi qhichwa risirwa
-Ljubljana llaqtaqa Isluwinya mama llaqtap uma llaqtanmi. Ljubljana llaqtapiqa 255.115 runakunam kawsachkanku (2005).
-Baltimore nisqa llaqtaqa, Maryland suyup, Hukllachasqa Amirika Suyukunapi huk hatun llaqtam. Baltimore llaqtapiqa 637.418 runakuna (2009) tiyachkan.
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Wankapampa (kastilla simipi: Huancabamba) nisqaqa Piruwpi huk llaqtam, Piwra suyupi, Wankapampa distritupi, Wankapampa pruwinsyap uma llaqtanmi.
-Sullana pruwinsya (kastilla simipi: Provincia de Sullana) nisqaqa Piruw mama llaqtapi, Piwra suyupi, huk pruwinsyam. Uma llaqtanqa Sullana llaqtam.
-Amaru suyu icha Apuyayaypa Mamaynin suyu, (kastilla simipi: Departamento de Madre de Dios) nisqaqa Piruw Sapan llaqtapi huk suyum. Uma llaqtanqa Puerto Maldonado llaqtam.
-Santa Ana (kastilla simipi: Santa Ana) llaqtaqa Santa Ana suyup uma llaqtanmi. Santa Ana llaqta 245 421 runakunam kawsachkanku (2005).
-Nikasyu distritu (kastilla simipi: Distrito de Nicasio) nisqaqa Piruw mama llaqtapi, Punu suyupi, Lampa pruwinsyapi, huk distritum. Uma llaqtanqa Nikasyu llaqtam.
-Allpa saywachi: Sinru qillqa: Llaqtakuna (Piruw) · Piruwpi amachasqa sallqa suyukuna · Piruwpa pulitika rakiynin
-Piruw suyupi runa llaqtakuna · Piruwpi rimaykuna · Lista: Yachay sunturkuna (Piruw) · Piruwpa llaqta takin · Piruwpa unanchan · Piruwpa wallqanqan
-Manawa suyu (kastilla simipi: Departamento de Managua) nisqaqa huk suyum Nikarawa mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Managua llaqtam.
-Felipe Waman Puma de Ayala icha Waman Puma chaylla, 1556 watapi Antamarka llaqtapi (Wamanqa llaqta ñiqpi), Lukana pruwinsyapi, Ayakuchu suyupi, paqarisqa, 1644 watapi wañukusqa Lima llaqtapi, Inkakunap kawsayninmanta Ispañulkunap atisqanmantapas ancha achkata qillqarqan. "Nueva Corónica y buen gobierno" ñisqa qillqasqan kastilla simipi pisilla qhichwa simipipas rurarqan.
-Luritu (kastilla simipi: Loreto) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk munisipyum, Marbán pruwinsyapi, Beni suyupi. Uma llaqtanqa Luritu llaqtam.
-Sipawa distritu nisqaqa (kastilla simipi: Distrito de Tahuanía ) Piruw mama llaqtapi huk distritum, Atalaya pruwinsyapi, Ukayali suyupi. Uma llaqtanqa Bolognesi llaqtam.
-Oklahoma llaqta nisqa llaqtaqa Oklahoma suyupi, Hukllachasqa Amirika Suyukunapi, huk hatun llaqtam. Oklahoma llaqta llaqtapiqa 551.789 runakuna (2008) tiyachkan.
-Nashville nisqa llaqtaqa, Tennessee suyup, Hukllachasqa Amirika Suyukunapi huk hatun llaqtam. Nashville llaqtapiqa 635.710 runakuna (2009) tiyachkan.
-Runakunam sutiyuq, hinallataqmi ima allpamanta yachaykunapi puystukunapas sapaq sutiyuqmi: llaqtakunam, urqukunam, mayukunam, quchakunapas.
-K'ayruma munisipyu (kastilla simipi: Municipio Cairoma) nisqaqa pichqa ñiqin munisipyu José Ramón Loayza pruwinsyapi, Chuqiyapu suyupi, Buliwya mama llaqtapi. Uma llaqtanqa K'ayruma llaqtam.
-Chiklayu pruwinsya (kastilla simipi: Provincia de Chiclayo) nisqaqa Piruw mama llaqtapi, Lampalliqi suyupi, huk pruwinsyam. Uma llaqtanqa Chiklayu llaqtam.
-Jorge Basadre pruwinsya (aymara simipi: Taqna jisk'a suyu; kastilla simipi: Provincia de Jorge Basadre) nisqaqa Piruw mama llaqtapi, Taqna suyupi, huk pruwinsyam. Uma llaqtanqa Lukumpa llaqtam.
-Arapa distritu (kastilla simipi: Distrito de Arapa) nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk distritum, Punu suyupi, Asankaru pruwinsyapi. Uma llaqtanqa Arapa llaqtam.
-San Javier munisipyu (kastilla simipi: Municipio de San Javier) nisqaqa huk ñiqin munisipyu Qincha pruwinsyapi, Beni suyupi, Buliwya mama llaqtapi. Uma llaqtanqa San Javier llaqtam.
-Talara (kastilla simipi: Talara) nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk llaqtam, Piwra suyupi, Pariñas distritupi, Talara pruwinsyap uma llaqtanmi.
-Alawsi llaqtaqa (kastilla simipi: Alausí) Ikwadur mama llaqtapi, Chimpurasu markapi, huk llaqtam.Alawsi kitip uma llaqtanmi.
-Pará suyu (purtuyis simipi: Estado do Pará) nisqaqa Brasilpi huk suyum. Uma llaqtanqa Belém llaqtam.
-/* Ima kaypi qillqamusqa JavaScript nisqa wakichi qillqapas MySkin nisqa qarata llamk'achiq ruraqkunapaq chaqnasqa kanqa */
-Iskuma munisipyu (kastilla simipi: Municipio Escoma) nisqaqa pichqa ñiqin munisipyu Eliodoro Camacho pruwinsyapi, Chuqiyapu suyupi, Buliwya suyupi, kamasqa 6 ñiqin hatun puquy killapi 2009 watapi. Kay p'unchawkama Waychu munisipyupi kantunmi karqan. [2] Uma llaqtanqa Iskuma llaqtam.
-Ceará suyu (purtugal simipi: Estado do Ceará) nisqaqa Brasilpi huk suyum. Uma llaqtanqa Fortaleza llaqtam.
-Shawsha pruwinsya (aymara simipi : Shawsha jisk'a suyu; kastilla simipi: Provincia de Jauja) (Hatun Xauxa) nisqaqa Piruw mama llaqtap Hunin suyupi huk pruwinsyam. Uma llaqtanqa Shawsha llaqtam.
-Cuevo nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk llaqtam, Santa Krus suyupi, Cordillera pruwinsyapi, Cuevo munisipyupi.
-Rondônia suyu (purtuyis simipi: Estado de Rondônia) nisqaqa Brasilpi huk suyum. Uma llaqtanqa Porto Velho llaqtam.
-Wachapala (kastilla simipi: Guachapala) nisqaqa Ikwadur mama llaqtapi, Asway markapi, huk llaqtam Pawti mayu patanpi, Wachapala kitip uma llaqtanmi.
-Masisea distritu nisqaqa (kastilla simipi: Distrito de Masisea) Piruw mama llaqtapi huk distritum, Coronel Portillo pruwinsyapi, Ukayali suyupi. Uma llaqtanqa Pukallpa llaqtam.
-Qupaqhawana munisipyu nisqaqa (kastilla simipi: Municipio de Copacabana) huk ñiqin munisipyu Manqu Qhapaq pruwinsyapi, Chuqiyapu suyupi, Buliwya mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Qupaqhawana llaqtam.
-Munisipyukuna (uma llaqtakuna): Baure (Baure) Exaltación (Exaltación)  Huacaraje (Huacaraje)  Kimsantin (Kimsantin) Luritu (Luritu)  Magdalena (Magdalena  Puerto Siles (Puerto Siles)  Reyes (Reyes)  Riberalta (Riberalta)  Rurrenabaque (Rurrenabaque)  San Andrés (San Andrés)  San Borja (San Borja)  San Ignacio (San Ignacio de Moxos)  San Javier (San Javier)  San Joaquín (San Joaquín)  San Ramón (San Ramón)  Santa Ana (Santa Ana Yakumamanta)  Santa Rosa (Santa Rosa Yakumamanta)  Wayaramirin (Wayaramirin)
-Javier Pulgar Vidal sutiyuq runaqa (2 ñiqin qhulla puquy killapi 1911 watapi paqarisqa Panaw llaqtapi, 18 ñiqin aymuray killapi 2003 watapi wañusqa Lima llaqtapi) huk Piruw mama llaqtayuq allpamanta yachaqsi karqan.
-Uru Uru suyu icha Ururu suyu (aymara simipi: Ururu jach'a suyu; kastilla simipi: Departamento de Oruro nisqaqa huk suyum Buliwya mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Uru Uru (Ururu) llaqtam.
-T'aypik (chunwa simipi: 台北, pinyin: Táiběi, Kastilla simipi: Taipéi) icha Taipei hatun llaqtaqa Chunwa Republika mama llaqtap, uma llaqtami.
-Astana llaqtaqa Qasaqsuyu mama llaqtap uma llaqtanmi. Astana llaqtapiqa 351.343 runakunam kawsachkanku (2006).
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Sergipe suyu (purtuyis simipi: Estado de Sergipe) nisqaqa Brasilpi huk suyum. Uma llaqtanqa Aracaju llaqtam.
-Sincelejo (kastilla simipi: Sincelejo) nisqaqa Kulumbyapi huk hatun llaqtam. Sucre suyu uma llaqtapmi. 278,4 km²
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Punu suyu nisqaqa (aymara simipi: Punu jach'a suyu; kastilla simipi: Departamento de Puno) Piruw mama llaqtapi huk suyum . Uma llaqtanqa Punu llaqtam.
-Pawqartanpu pruwinsa (aymara simipi: Pawqartampu jisk'a suyu; kastilla simipi: Provincia de Paucartambo) nisqaqa Piruw mamallaqtapi, Qusqu suyupi, huk pruwinsyam. Uma llaqtanqa Pawqartanpu llaqtam.
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Katamayu kiti (kastilla simipi: Cantón Catamayo) nisqaqa Ikwadur mama llaqtapi, Loja markapi, huk kitim. Uma llaqtanqa Katamayu llaqtam.
-Wantuwal distritu (kastilla simipi: Distrito de Huandoval) nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk distritum, Anqash suyupi, Pallasqa pruwinsyapi. Uma llaqtanqa Wantuwal llaqtam.
-Manuel María Caballero pruwinsya (kastilla simipi: Manuel María Caballero) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk pruwinsyam, Santa Krus suyupi. Uma llaqtanqa Kumarapa llaqtam.
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Chawiña (kastilla simipi: Chaviña) nisqaqa Piruw mama llaqtapi, Ayakuchu suyupi huk llaqtam, Lukana pruwinsyapi, Chawiña distritup uma llaqtanmi.
-Runa Simi: Qusqu (Qosqo) Piruwpi llaqta kan. Inka runakunap, Tawantin Suyupa uma llaqtan karqan. 1533 watapi Ispaña awqakunapaq atipasqan, thuñisqan.
-Mato Grosso suyu (purtuyis simipi: Estado do Mato Grosso) nisqaqa Brasilpi huk suyum. Uma llaqtanqa Cuiabá llaqtam.
-K'anas (aymara simipi: K'anas jisk'a suyu; kastilla simipi: Provincia de Canas) nisqaqa Qusqu suyupi (Piruwpi) huk pruwinsyam. Uma llaqtanqa Yanawqa llaqtam.
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Bolívar nisqaqa Buliwya mamallaqtapi, Quchapampa suyupi, huk llaqtam, Bolívar pruwinsyap uma llaqtanmi.
-Luritu pruwinsya (kastilla simipi: Provincia de Loreto) nisqaqa Luritu suyupi, Piruw mama llaqtapi huk pruwinsyam. Uma llaqtanqa Nawta llaqtam.
-Uruwicha munisipyu (kastilla simipi: Municipio de Urubichá) nisqaqa iskay ñiqin munisipyu Warayu pruwinsyapi, Santa Krus suyupi, Buliwya mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Uruwicha llaqtam (3.224 llaqtayuq, 2001 watapi).
-Muqiwa suyu nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk suyum. Muqiwa suyupiqa 163.757 runakunam kawsachkanku (2004). Uma llaqtanqa Muqiwa llaqtam.
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Tiyupunti (kastilla simipi: Teoponte) nisqaqa pusaq ñiqin munisipyu Lariqaqa pruwinsyapi, Chuqiyapu suyupi, Buliwya mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Tiyupunti llaqtam.
-Allawqa distritu (kastilla simipi Distrito de Ayauca) nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk distritum, Lima suyupi , Yawyu pruwinsyapi. Uma llaqtanqa Allawqa llaqtam.
-Montpelier nisqa llaqtaqa, Vermont suyup, Hukllachasqa Amirika Suyukunapi huk hatun llaqtam. Montpelier llaqtapiqa 186.440 runakuna (2010) tiyachkan.
-Um wildnissport.de - echt gute Ausrüstung in vollem Umfang nutzen zu können, empfehlen wir Dir Javascript in Deinem Browser zu aktiveren.
-Maqari distritu (kastilla simipi: Distrito de Macari) nisqaqa Piruw mama llaqtapi, Punu suyupi, Melgar pruwinsyapi, huk distritum. Uma llaqtanqa Maqari llaqtam.
-St. Louis nisqa llaqtaqa, Missouri suyup, Hukllachasqa Amirika Suyukunapi huk hatun llaqtam. St. Louis llaqtapiqa 807.815 runakuna (2008) tiyachkan.
-Charles Perraultsutiyuq runaqa (* 12 ñiqin qhulla puquy killapi 1628 watapi paqarisqa Paris llaqtapi paqarisqa - † 16 ñiqin aymuray killapi 1703 watapi wañusqa Paris llaqtapi), Ransiya mama llaqta qillqaqmi karqan.
-Yuqalla kantun (kastilla simipi: Cantón Yocalla) nisqaqa Buliwya suyupi huk kantunmi, P'utuqsi suyupi, Tomás Frías pruwinsyapi, Yuqalla munisipyupi. Uma llaqtanqa Yuqalla llaqtam (413 runa, 2001 watapi).
-Janq'ulaymi (aymara simi; kastilla simipi: Ancoraimes) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk llaqtam, Chuqiyapu suyupi, Umasuyu pruwinsyapi, Janq'ulaymi munisipyup uma llaqtanmi.
-Chulli nisqaqa (Kastilla simipi: Juli) Piruw mama llaqtapi, Punu suyupi, huk llaqtam, Chukuwitu pruwinsyap uma llaqtanmi.
-Ruburiy (kastilla simipi: Roboré) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk llaqtam, Santa Krus suyupi, Chikitus pruwinsyapi, Ruburiy munisipyup uma llaqtanmi.
-Bernal distritu (kastilla simipi: Distrito de Bernal) nisqaqa Piruw mama llaqtapi, huk distritum Piwra suyupi, Sichura pruwinsyapi. Uma llaqtanqa Bernal llaqtam.
-Samaypata nisqaqa Buliwya mama llaqtapi, Santa Krus suyupi, huk llaqtam, Florida pruwinsyap uma llaqtanmi.
-Ayu Ayu icha Jayu Jayu[1] (kastilla simipi: Ayo Ayo) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk llaqtam, Chuqiyapu suyupi, Jaruma pruwinsyapi, Ayu Ayu munisipyup uma llaqtanmi.
-Munisipyukuna (uma llaqtakuna): Baure (Baure) Exaltación (Exaltación)  Huacaraje (Huacaraje)  Kimsantin (Kimsantin) Luritu (Luritu)  Magdalena (Magdalena  Puerto Siles (Puerto Siles)  Reyes (Reyes)  Riberalta (Riberalta)  Rurrenabaque (Rurrenabaque)  San Andrés (San Andrés)  San Borja (San Borja)  San Ignacio (San Ignacio de Moxos)  San Javier (San Javier)  San Joaquín (San Joaquín)  San Ramón (San Ramón)  Santa Ana (Santa Ana Yakumamanta)  Santa Rosa (Santa Rosa Yakumamanta)  Wayaramirin (Wayaramirin)
-Quripata (kastilla simipi: Coripata) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk llaqtam, Chuqiyapu suyupi, pruwinsyapi, Quripata munisipyup uma llaqtanmi.
-Upa mayu (kastilla simipi: Río Opamayo) nisqaqa Piruw mamallaqtapi huk mayum, Wankawillka suyupi, Anqara pruwinsyapi.
-Amachasqa sallqa suyukuna: Kachiqucha Yuraqyaku mama llaqta risirwa  Mejía quchakuna mamallaqta willkachasqa  Kutawasi qhichwa risirwa
-Kanta (kastilla simipi: Canta) nisqaqa Piruw mama llaqtapi, Lima suyupi, huk llaqtam, Kanta pruwinsyap uma llaqtanmi.
-Muray (kastilla simipi: Moray) nisqaqa huk piruwanu mawk'a llaqtam Urupampa pruwinsyapi, Qusqu suyupi. Murayqa Qusqu llaqtamanta 38 km karum, Maras llaqtamantataq 7 km karum.
-Piruw (kastilla simipi: Perú, aymara simipi: Piruw) nisqaqa Urin Awya Yalapi huk Sinchawkam. Uma llaqtanqa Lima llaqtam.
-Allpa saywachi: Sinru qillqa: Llaqtakuna (Piruw) · Piruwpi amachasqa sallqa suyukuna · Piruwpa pulitika rakiynin
-Piruw suyupi runa llaqtakuna · Piruwpi rimaykuna · Lista: Yachay sunturkuna (Piruw) · Piruwpa llaqta takin · Piruwpa unanchan · Piruwpa wallqanqan
-Jilawi distritu nisqaqa (kastilla simipi: Distrito de Ilave) Piruw mama llaqtapi huk distritum, Qullaw pruwinsyapi, Punu suyupi. Uma llaqtanqa Jilawi llaqtam.
-Belén (kastilla simipi: Belén) nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk llaqtam, Luritu suyupi , Maynas pruwinsyapi. Belén distritup uma llaqtanmi.
-Lima suyu nisqaqa (aymara simipi: Lima jach'a suyu; kastilla simipi: Departamento de Lima) huk suyum Piruw mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Wachu llaqtam.
-Sunin pruwinsya (kastilla simipi: Provincia de Junín) nisqaqa Piruw mama llaqtap Hunin suyupi huk pruwinsyam. Uma llaqtanqa Hunin llaqtam.
-Pilkuyu distritu nisqaqa (kastilla simipi: Distrito de Pilcuyo) Piruw mama llaqtapi huk distritum, Qullaw pruwinsyapi, Punu suyupi. Uma llaqtanqa Pilkuyu (Pilcuyo) llaqtam.
-Qusqu suyu (aymara simipi: Qusqu jach'a suyu; kastilla simipi: Departamento del Cusco) nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk suyum. Uma llaqtanqa Qusqu llaqtam.
-Amachasqa suyukuna: Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu - Manu mamallaqta parki - Utishi mamallaqta parki - Machiqinqa ayllu llaqta risirwa - Megantoni mamallaqta willkachasqa
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Awqaq sipas suyu nisqaqa (aymara simipi: Aucasiri tawaqu jach'a suyu; kastilla simipi: Departamento de Amazonas) Piruw llaqtahuñum. Uma llaqtanqa Chachapuyas llaqtam.
-Ika suyu (aymara simipi: Ika jach'a suyu; kastilla simipi: Departamento de Ica) nisqaqa Piruw mama llaqtayuq huk suyum. Uma llaqtanqa Ika llaqtam. Aqu aqu suyupimi kaykan. Hatun qucha manyanpi.
-Piwra suyu (kastilla simipi: Departamento de Piura) nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk suyum. Uma llaqtanqa Piwra llaqtam.
-Manu mamallaqta parki nisqaqa Piruw mama llaqtapi, Mayutata suyupi, Manu pruwinsyapi, Qusqu suyupipas, Pawqartampu pruwinsyapi, huk mama llaqta parkim. Chay muyuyqa qhawasqan kasan. Llipinchispa qhawakuntaqmi askha qhapaq kasqan hina.
-Virginia Beach nisqa llaqtaqa, Virginia suyup, Hukllachasqa Amirika Suyukunapi huk hatun llaqtam. Virginia Beach llaqtapiqa 433.746 runakuna (2008) tiyachkan.
-Auvergne nisqaqa Ransiya mama llaqtapi huk riqyunmi (region). Uma llaqtanqa Clermont-Ferrand llaqtam.
-Limpani distritu (kastilla simipi: Distrito de Limbani) nisqaqa Piruw mama llaqtapi, Punu suyupi, Sandia pruwinsyapi, huk distritum. Uma llaqtanqa Limpani llaqtam.
-Iskumanta rurasqa k'aspikunata yachay wasikunapi yana qillqana pirqapi qillqanapaqmi llamk'achinchik.
-Rivas suyu (kastilla simipi: Departamento de Rivas) nisqaqa huk suyum Nikarawa mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Rivas llaqtam.
-Santa pruwinsya (kastilla simipi: Provincia de Santa) nisqaqa Piruw mama llaqtap Anqash suyupi huk pruwinsyam. Uma llaqtanqa Chimputi llaqtam.
-Stockholm llaqtaqa Suwidsuyu mama llaqtap uma llaqtanmi. Stockholm llaqtapiqa 935 619 runakunam kawsachkanku (2006). 381.63 km²
-Kutipay munisipyu icha El Torno munisipyu nisqaqa (kastilla simipi: Municipio de El Torno) tawa ñiqin munisipyu Andrés Ibáñez pruwinsyapi, Santa Krus suyupi, Buliwya mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Kutipay (El Torno) llaqtam.
-Susapaya distritu nisqaqa (kastilla simipi: Distrito de Susapaya) Piruw mama llaqtapi huk distritum, Taqna suyupi, Tarata pruwinsyapi. Uma llaqtanqa Susapaya llaqtam.
-Turpu qucha nisqaqa (kastilla qillqaypi: Lago Turpo) Piruw mama llaqtapi, huk qucham Wankawillka suyupi, Chuqlluqucha pruwinsyapi, Chupamarka distritupi.
-Rusya (rusu simipi: Россия) nisqaqa Iwrupapi huk republika mama llaqtam. Uma llaqtanqa Moskwa llaqtam.
-Gheorghe Hagi sutiyuq runaqa (* 5 ñiqin hatun puquy killapi 1965 watapi paqarisqa Săcele llaqtapi, Rumanya mama llaqtapi) huk Rumanya mama llaqtayuq piluta hayt'aqmi karqan.
-Lincoln nisqa llaqtaqa, Nebraska suyup, Hukllachasqa Amirika Suyukunapi huk hatun llaqtam. Helena llaqtapiqa 28.190 runakuna (2000) tiyachkan.
-Belfast (inlish simipi; ilanda simipi: Beal Feirste) llaqtaqa Chinchay Ilanda mama llaqtap uma llaqtanmi. Belfast 276 459 runakunam kawsachkanku (2002).
-Paraná suyu (purtuyis simipi: Estado do Paraná) nisqaqa Brasilpi huk suyum. Uma llaqtanqa Curitiba llaqtam.
-Chiksuyu icha Chika (Chiku simipi: Česko) nisqaqa Iwrupapi huk mama llaqtam. Uma llaqtanqa Praha llaqtam.
-Quibdó (kastilla simipi: Quibdó) nisqaqa Kulumbyapi huk hatun llaqtam. Chocó suyu uma llaqtapmi. 3 337,5 km²,
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Chiqa distritu (kastilla simipi: distrito de Checca) nisqaqa huk distritum Piruw mama llaqtapi, K'anas pruwinsyapi, Qusqu suyupi. Uma llaqtanqa Chiqa llaqtam.
-Minsk icha Miensk (Менск) llaqtaqa Bilarus mama llaqtap uma llaqtanmi. Minsk llaqtapiqa 1.974.819 runakunam kawsachkanku (2017).
-Kilmana distritu nisqaqa (kastilla simipi: Distrito de Quilmaná) Piruw mama llaqtapi huk distritum, Lima suyupi , Kañiti pruwinsyapi. Uma llaqtanqa Kilmana llaqtam.
-Reykjavík llaqtaqa Islandya mama llaqtap uma llaqtanmi. Reykjavík llaqtapiqa 116.446 runakunam kawsachkanku (2006).
-Chikitus pruwinsya (aymara simipi: Chikitus jisk'a suyu; kastilla simipi: Provincia de Chiquitos) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk pruwinsyam, Santa Krus suyupi. Uma llaqtanqa San José Chikitus llaqtam.
-Punu pruwinsya nisqaqa (aymara simipi: Punu jisk'a suyu; kastilla simipi: Provincia de Puno) Piruw mama llaqtapi, Punu suyupi, huk pruwinsyam.
-Achuqalla (kastilla simipi: Achocalla) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi, Chuqiyapu suyupi, Pedro Domingo Murillo pruwinsyapi, huk llaqtam, Achuqalla munisipyup uma llaqtanmi.
-Mapiri nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk llaqtam, Chuqiyapu suyupi, Lariqaqa pruwinsyapi, Mapiri munisipyup uma llaqtanmi.
-Calakmul nisqaqa Mishiku mamallaqtapi huk mawk'a Maya llaqtam. 2002 watapis UNESCO nisqa Tukuy runakunap qhapaq kaynin rimarirqan.
-Antawayllacha distritu (kastilla simipi: Distrito de Andahuaylillas ) nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk distritum, Qispiqanchi pruwinsyapi, Qusqu suyupi. Uma llaqtanqa Antawayllacha llaqtam.
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-La Rioja nisqaqa huk suyum (comunidad autónoma) Ispaña mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Logroño llaqtam.
-Aqumayu distritu nisqaqa Qusqu suyupi, Aqumayu pruwinsyapi, huk distritum, Aqumayu llaqta Aqumayu k'itipas.
-Achasiri nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk urqum, Quwasa distritupi, Kallawaya pruwinsyapi, Punu suyupi.
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Yaku munisipyu (kastilla simipi: Municipio Yaco) nisqaqa kimsa ñiqin munisipyu José Ramón Loayza pruwinsyapi, Chuqiyapu suyupi, Buliwya mama llaqtapi, Kimsa Krus wallapi. Uma llaqtanqa Yaku llaqtam (640 llaqtayuq, 2001 watapi).[1]
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Amachasqa suyukuna: Utishi mamallaqta parki - Machiqinqa ayllu llaqta risirwa - Megantoni mamallaqta willkachasqa
-Yanatama nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk qucham, Wak'as munisipyupi, Jarani pruwinsyapi, Quchapampa suyupi.
-Iskanwaya nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk mawk'a llaqtam, Chuqiyapu suyupi, Muñecas pruwinsyapi, Llika mayu qhichwapi, Awkapata llaqta ñiqpi.
-Warmiy pruwinsya (kastilla simipi: Provincia de Huarmey) nisqaqa Piruw mama llaqtapi, Anqash suyupi, huk pruwinsyam. Uma llaqtanqa Warmiy llaqtam.
-T'uru T'uru munisipyu (kastilla simipi: Municipio de Toro Toro / Torotoro) nisqaqa iskay ñiqin munisipyu Charkas pruwinsyapi, P'utuqsi suyupi, Buliwya mama llaqtapi. Uma llaqtanqa T'uru T'uru llaqtam (676 llaqtayuq, 2001 watapi).
-Saskatoon nisqaqa Kanada mama llaqtap hatun llaqtanmi. Saskatchewan pruwinsya aswan hatun llaqtanmi.
-Lasa kantun (kastilla simipi: Cantón Laza) nisqaqa huk kantunmi Buliwya mamallaqtapi, Chuqiyapu suyupi, Urin Yunka pruwinsyapi, Irupana munisipyupi. Uma llaqtanqa Lasa llaqtam.
-Wachay kamachiy nisqa kawpaywanqa mama llaqtapi kamachiqkuna llaqtayuq runakunap wawankunap yupaynintam, wachayninkunap, paqariyninkunap yupaynintam kamachiyta munan.
-Toluca de Lerdo icha Toluca (nawa simipi: Tōllocān, "lugar donde habita el dios Tōlloh") nisqaqa Mishiku mama llaqtap hatun llaqtanmi. Mishiku suyu wan Toluca munisipyu uma llaqtanmi.
-Anqas Urqu distritu nisqaqa (kastilla simipi: Distrito de Cerro Azul) Piruw mama llaqtapi huk distritum, Lima suyupi , Kañiti pruwinsyapi. Uma llaqtanqa Anqas Urqu (Cerro Azul) llaqtam.
-Andorra la Vella nisqaqa Andurra mama llaqtap huk uma llaqtanmi. Andorra la Vella llaqtapi 22.884 runakuna kawsachkanku (2005).
-Piuray qucha nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk qucham, Qusqu suyupi, Urupampa pruwinsyapi, Chinchiru distritupi, Chinchiru llaqtañiq.
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Hatun Wayllay distritu (kastilla simipi: Distrito de Huayllay Grande) nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk distritum, Anqara pruwinsya pruwinsyapi, Wankawillka suyupi. Uma llaqtanqa Hatun Wayllay llaqtam.
-Watimala suyu (kastilla simipi: Departamento de Guatemala) nisqaqa huk suyum Watimala mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Watimala llaqtam.
-Runa Simi: Preston nisqaqa Inlatirra suyupi, Hukllachasqa Qhapaq Suyupi huk hatun llaqtam. (→Preston)
-Urqukuna: Akichwa  Alqamarinayuq  Amruqa  Anqasqucha  Apu Qañakway  Apuy Padreyoc  Awsanqati  Awsanqati (Sayapata)  Ayakachi  Bonanta  Chakiriyuq  Chawpimayu  Chikun  Chimpulla  Chinchina  Chuqisapra  Chukitakarpu  Chumpi  Ch'uñuna  Grau‎  Halanikuna  Halanquma  Hapu Punta  Hatun Allpapata  Hatun Uma  Hatunkampa  Hatunñanu Punta  Iskina  Iskupitani  Kampalla  Kimsachata  Kisuq'ipina  Kiswar  Kunka  Kuntur Ikiña  Kunturquta  Kunturwachana  Markuni  Millu  Muskaya  Muyuq  Ninaparaqu  Pachanta  Padreyoc  Palkay  Panta  Pantipata  Pitusiray‎  Puka Puka  Puka Punta  Pumanuta  Pumasillu  Pumawank'a  Q'umirqucha  Qallanqati  Qhapaqsaya  Qillqa (Qusqu)  Qiluqanuqa‎  Qullpa Ananta  Qullqi Qullqip'unqu  Quriwayrachina  Quyllurpuñuna  Quysupakana  Saksarayuq  Sallqantay  Sallqantay (Qispiqanchi)  San Braulio  Santa Katalina  Sasawini  Sawasiray  Sinaqara  Suqchupampa Suray  Takusiri  Tukarway  Uqhupampa  Walawantay  Wamantay  Waqay Willka  Wasaqucha  Wayanay  Waykintani  Wayna Pikchu  Wayruru Punku  Wila Jaqhi  Willka Wiqi  Wisk'achani  Yanaqaqa  Yana Urqu  Yayamari - Wallakuna: Willkanuta walla  Willkapampa walla  Raya walla  Urupampa walla
-Guaviare suyu nisqaqa (kastilla simipi: Departamento del Guaviare) Kulumbya mama llaqtapi huk suyum. Uma llaqtanqa San José Guaviare llaqtam.
-Faro distritu (kastilla simipi Distrito de Faro), nisqaqa Purtugal mama llaqtapi huk pruwinsyam. Uma llaqtanqa Faro llaqtam.
-Limón llaqtaqa Kustarika mama llaqtap hatun llaqtanmi. Limón pruwinsya wan Limón kantun uma llaqtanmi. Limón llaqta 70 000 runakunam kawsachkanku (2010).
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Atakami (kastilla simipi: Atacames) nisqaqa Ikwadur mama llaqtapi, Esmeraldas markapi, huk llaqtam, Atakami kitip uma llaqtanmi.
-Hanoi llaqtaqa, witnam simipi Hà Nội, chinu simipi 河内 Hé Nèi nisqaqa Witnam mama llaqtap uma llaqtanmi,
-Amachasqa sallqa suyukuna: Kachiqucha Yuraqyaku mama llaqta risirwa  Mejía quchakuna mamallaqta willkachasqa  Kutawasi qhichwa risirwa
-Commons nisqaqa multimidya kapuyninkunayuqmi kay hawa: Piruw mama llaqtap piluta hayt'ay qhari quchun.
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Kawpaq runa icha Pulitiku icha llaqta pusaq nisqa runakunaqa huk mama llaqtap kamachinanwan llamk'aykuq runakunam:
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Qispi kay suyu (kastilla simipi Departamento de La Libertad) nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk suyum. Uma llaqtanqa Truhillu llaqtam.
-Mamallaqta risirwakuna: Mishiku suyupi mama llaqta risirwakuna: - Pantanos de Centla mama llaqta risirwa - Sian Ka'an
-Mawk'a llaqtakuna: Katiguriya:Mishikupi mawk'a llaqtakuna - Katiguriya:Cem Anáhuac Tenochca Tlalpan mawk'a llaqta
-Mayupura icha Bulo Bulo (kastilla simipi: Entre Ríos) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk munisipyum, Tutura pruwinsyapi, Quchapampa suyupi. Uma llaqtanqa Mayupura (Entre Ríos) llaqtam.
-Pruwinsyakuna: Andrés Ibáñez  Ángel Sandoval  Chikitus  Florida  Germán Busch  Ichilu  Ignacio Warnes  José Miguel de Velasco  Manuel María Caballero  Obispo Santiestevan  Sara  Urquwallqa  Vallegrande  Warayu  Ñuflo de Chávez
-Miqapaka (kastilla simipi: Mecapaca) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk llaqtam, Chuqiyapu suyupi, Pedro Domingo Murillo pruwinsyapi, Miqapaka munisipyup uma llaqtanmi.
-Portachuelo munisipyu (kastilla simipi: Municipio de Portachuelo) nisqaqa huk ñiqin munisipyu Sara pruwinsyapi, Santa Krus suyupi, Buliwya mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Portachuelo llaqtam.
-Iwawi (Iwawe) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk mawk'a llaqtam, Chuqiyapu suyupi, Inkawi pruwinsyapi, Wiskachani llaqta ñiqpi, Titiqaqa qucha patapi.
-Qanchi pruwinsya (aymara simipi: Qanchi jisk'a suyu; kastilla simipi: Provincia de Canchis) nisqaqa Qusqu suyupi, Piruw mama llaqtapi huk pruwinsyam. Uma llaqtanqa Sikuwani llaqtam.
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Awqaq sipas suyu nisqaqa (aymara simipi: Aucasiri tawaqu jach'a suyu; kastilla simipi: Departamento de Amazonas) Piruw llaqtahuñum. Uma llaqtanqa Chachapuyas llaqtam.
-Florida pruwinsya (kastilla simipi: Provincia de Florida) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk pruwinsyam, Santa Krus suyupi. Uma llaqtanqa Samaypata llaqtam.
-Anhui pruwinsya (kastilla simipi Provincia de Anhui, chun simipi: 安徽, phinyimpi: Ānhuī, a: Anhwei, nisqaqa Chunwa Runallaqta Republika mama llaqtapi huk pruwinsyam. Uma llaqtanqa Hefei llaqtam.
-Huila suyu nisqaqa (kastilla simipi: Departamento del Huila) Kulumbya mama llaqtapi huk suyum. Uma llaqtanqa Neiva llaqtam.
-Altu llaqta munisipyu (kastilla simipi: Municipio de El Alto) nisqaqa tawa ñiqin munisipyu Pedro Domingo Murillo pruwinsyapi, Chuqiyapu suyupi, Buliwya mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Altu llaqtam.
-Durán icha Eloy Alfaro nisqaqa Ikwadur mama llaqtapi huk hatun llaqtam, Wayas markap uma llaqtanmi. Durán llaqtapiqa 174.531 runakunam kawsachkanku (2001).
-Chukuwitu pruwinsya icha Chukuytu pruwinsya (aymara simipi: Chukuwitu jisk'a suyu / Chukuytu jisk'a suyu; kastilla simipi: Provincia de Chucuito) nisqaqa Piruw mama llaqtapi, Punu suyupi, huk pruwinsyam. Uma llaqtanqa Chulli llaqtam.
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Hurwatsuyu, Kruwasya icha Kruwasiya nisqaqa (Hurwat simipi Hrvatska) Iwrupapi mama llaqtam. Uma llaqtanqa Zagreb llaqtam.
-Chuqlluqucha nisqaqa (kastilla simipi: Castrovirreyna) Piruw mama llaqtapi, Wankawillka suyupi, huk llaqtam, Chuqlluqucha pruwinsyap uma llaqtanmi.
-Amachasqa sallqa suyukuna: Kachiqucha Yuraqyaku mama llaqta risirwa  Mejía quchakuna mamallaqta willkachasqa  Kutawasi qhichwa risirwa
-Amachasqa sallqa suyukuna: Kachiqucha Yuraqyaku mama llaqta risirwa  Mejía quchakuna mamallaqta willkachasqa  Kutawasi qhichwa risirwa
-Chuqlluqucha pruwinsya nisqaqa (aymara simipi: Chuqlluqucha jisk'a suyu; kastilla simipi: Provincia de Castrovirreyna) Piruw mama llaqtapi, Wankawillka suyupi, huk pruwinsyam. Uma llaqtanqa Chuqlluqucha llaqtam.
-Amachasqa sallqa suyukuna: Puliwyapi amachasqa sallqa suyukuna - mamallaqta parkikuna risirwakunapas
-Buliwya suyuqa ima munay rikukuyniyuq, imaymananiray kawsayniyuq, raymikunayuq, takikunayuq. Kay suyuqa hamuqkunapaq imaymana kawsaykunata kicharin. Kanqan: qaqa siqaykuna, mayupi wamp'upi tuytuykuna, puriykuna, pisqukuna, sallqa kawsay qhawaykunapas, q'uñi unu wayt'aykuna, ñawpa willakuykuna, wasichakuy, ñawpa wasichakuyninkuna qhawaykunapis.
-Wayaramirin (kastilla simipi: Guayaramerín) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi, Vaca Díez pruwinsyapi, Beni suyupi, huk llaqtam, Wayaramirin munisipyup uma llaqtanmi, Mamuriy mayup lluq'i patanpi tiyaq.
-San Ignacio de Moxos (kastilla simipi: San Ignacio de Moxos) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi, Beni suyupi, huk llaqtam, Moxos pruwinsyap uma llaqtanmi.
-Heredia llaqtaqa Kustarika mama llaqtap hatun llaqtanmi. Heredia pruwinsya uma llaqtanmi. Alajuela llaqta 42 600 runakunam kawsachkanku (2004).
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Uchkus Inkañan nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk mawk'a llaqtam, Wankawillka suyupi, Wankawillka pruwinsyapi,Yawli distritupi, Uchkus Alto llaqtapi.
-Wachu nisqaqa (kastilla simipi: Huacho) Piruw mama llaqtapi llaqtam, Lima suyupi, Wawra pruwinsyapi, Wachu distritupi.
-Coronel Portillo pruwinsya (aymara simipi: Coronel Portillo jisk'a suyu; kastilla simipi: Provincia de Coronel Portillo) nisqaqa Piruw mama llaqtap Ukayali suyupi huk pruwinsyam. Uma llaqtanqa Pukallpa llaqtam.
-Amsterdam llaqtaqa Uray Llaqta Suyu mama llaqtap uma llaqtanmi. Amsterdam llaqtapiqa 859.732 runakunam kawsachkanku (2018).
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Mumbai llaqtaqa Indya mama llaqtapi huk hatun llaqtam. Mumbai llaqtapiqa 12.883.645 runakunam kawsachkanku.
-Willka Qhichwa (kastilla simipi: Valle Sagrado) nisqaqa Willkamayup qhichwanmi, Qusqu suyupi, Piruw mama llaqtapi.
-Kaypin llaqtaq kayninkuna rikukun, llaqta raymikuna, ñawpa ruwayninkuna, tusuykuna, tukaykuna , anti kawsaykunaq yachaynin (cosmología andina), anti llaqtakunaq wayk'uyninpas
-Amachasqa sallqa suyukuna: Llakipampa sallqa kawsay risirwa  Pumaq sach'a-sach'a willkachasqa ñawpa suyu  Hatun Batan parki
-Amachasqa sallqa suyukuna: Kachiqucha Yuraqyaku mama llaqta risirwa  Mejía quchakuna mamallaqta willkachasqa  Kutawasi qhichwa risirwa
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Qatawi kantun icha Q'atawi kantun kastilla simipi: Cantón Catavi) nisqaqa Buliwya mamallaqtapi huk kantunmi, Chuqiyapu suyupi, Antikuna pruwinsyapi, Pukarani munisipyupi. Uma llaqtanqa Qatawi (icha Q'atawi) llaqtam (82 llaqtayuq, 2001 watapi).
-Amachasqa sallqa suyukuna: Kachiqucha Yuraqyaku mama llaqta risirwa  Mejía quchakuna mamallaqta willkachasqa  Kutawasi qhichwa risirwa
-Rusya (rusu simipi: Россия) nisqaqa Iwrupapi huk republika mama llaqtam. Uma llaqtanqa Moskwa llaqtam.
-Qirupallqa icha Q'irup'allqa (kastilla simipi: Distrito de Queropalca) nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk distritum, Wanuku suyupi, Lawriqucha pruwinsyapi. Uma llaqtanqa Qirupallqa (Q'irup'allqa) llaqtam.
-Karim Mostafa Benzema sutiyuq runaqa (* 19 ñiqin qhapaq raymi killapi 1987 watapi paqarisqa Lyon llaqtapi, Ransiya mama llaqtapi) huk Ransiya mama llaqtayuq piluta hayt'aqmi karqan.
-Cabañas suyu (kastilla simipi: Departamento de Cabañas) nisqaqa huk suyum Salwadur mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Sensuntepeque llaqtam.
-Arika (kastilla simipi: Arica) llaqtaqa Chili mama llaqtapi Arika Parinaqutapas suyupi huk llaqtam. Lucas Martínez Begazom llaqtataqa 1541 watapim kamarirqan. 1868 watapiqa hatun pacha kuyuymi llaqtataqa waqllichirqan.
-Wilmington nisqa llaqtaqa, Delaware suyup, Hukllachasqa Amirika Suyukunapi huk hatun llaqtam. Wilmington llaqtapiqa 72.664 runakuna (2000) tiyachkan.
-Potsdam llaqtaqa Alimanya mama llaqtapi huk hatun llaqtam, Brandenburg suyup uma llaqtanmi. Potsdam llaqtapiqa 171.810 runakunam kawsachkanku (2016 watapi).
-Quchapampa pruwinsya (kastilla simi: Provincia de Cercado) nisqaqa Buliwya suyupi, Quchapampa suyupi, huk pruwinsyam. Uma llaqtanqa Quchapampa llaqtam.
-Lleida (Kastilla simipi: Lérida) llaqtaqa Ispañapi huk hatun llaqtam, Katalunya suyup llaqtanmi, Girona pruwinsya uma llaqtanmi, 96 188 tiyaq runakunayuq.
-Sina distritu (kastilla simipi: Distrito de Sina) nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk distritum, Punu suyupi, Putina pruwinsyapi, 2 ñiqin aymuray killapi 1854 watapi kamasqa. Uma llaqtanqa Sina llaqtam.
-Apullashqa wamani icha Pallasqa pruwinsya (aymara simipi: Pallasqa jisk'a suyu; kastilla simipi: Provincia de Pallasca) nisqaqa Piruw mama llaqtap Anqash suyupi huk pruwinsyam.
-Colón suyu (kastilla simipi: Departamento de Colón), nisqaqa huk suyum Unduras mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Trujillom.
-Piwra suyu (kastilla simipi: Departamento de Piura) nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk suyum. Uma llaqtanqa Piwra llaqtam.
-Iquique (aymara simimanta: Ikiñ-iki [1] llaqtaqa Chili mama llaqtapi huk llaqtam. Iquique llaqtaqa Tarapaka suyup uma llaqtanmi.
-Ankash washa waqta (kastilla simipi: Ancash trasandino) nisqaqa Piruw llaqtapi, Anqash suyupi, huk waqtamm. Wantar Chawin llaqtaqa Ankash washa waqtapi huk ñawpa llaqtam. 1985 watapis UNESCO nisqa Tukuy runakunap qhapaq kaynin rimarirqan.
-Tampupata pruwinsya (kastilla simipi: Provincia de Tambopata) nisqaqa Piruw mama llaqtapi, Mayutata suyupi, huk pruwinsyam. Uma llaqtanqa Puerto Maldonado llaqtam.
-Manaus llaqtaqa Brasilpi (Amazonas suyupi), Amarumayu sach'a-sach'a suyupi huk hatun llaqtam, Purtuyiskunap 1669 watapis tiksisqan.
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Morazán suyu (kastilla simipi: Departamento de Morazán) nisqaqa huk suyum Salwadur mama llaqtapi. Uma llaqtanqa San Francisco Gotera llaqtam.
-Ñawinqucha nisqaqa (kastilla qillqaypi: Ñawincocha) Piruw mama llaqtapi, huk qucham Wankawillka suyupi, Wankawillka pruwinsyapi, Aqupampilla distritupi.
-Uru Uru icha Ururu (kastilla simipi: Oruro) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk hatun llaqtam, Uru Uru suyup uma llaqtanmi.
-Santa Ana Yakumamanta (kastilla simipi: Santa Ana del Yacuma) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi, Beni suyupi, huk llaqtam, Yakuma pruwinsyap uma llaqtanmi.
-Coyhaique llaqtaqa Chili mama llaqtapi Aysén suyupi huk llaqtam. Coyhaique llaqtaqa Aysén suyup uma llaqtanmi. 2002 watapi runa yupaykamaqa 50.041 runayuqmi kachkan. Lliwmanta aswan hatun musikuy rurayninkunaqa michiymi, qhatuymi, karu puriypas.
-Urin Lipis pruwinsya nisqaqa (kastilla simipi: Provincia de Sur Lípez) Buliwyapi, P'utuqsi suyupi, huk pruwinsyam. Uma llaqtanqa San Pawlu Lipis llaqtam.
-Augusta nisqa llaqtaqa, Maine suyup, Hukllachasqa Amirika Suyukunapi huk hatun llaqtam. Augusta Rouge llaqtapiqa 19.136 runakuna (2010) tiyachkan.
-Sonsonate suyu (kastilla simipi: Departamento de Sonsonate) nisqaqa huk suyum Salwadur mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Sonsonate llaqtam.
-Suwiri, Suwidsuyu icha Suysya (Suysu simipi Sverige) nisqaqa chincha Iwrupapi mama llaqtam, qhapaq suyum. Uma llaqtanqa Stockholm llaqtam.
-Szczecin llaqtaqa (aliman simipi: Stettin) Pulskapi huk hatun llaqtam, Kunti Pumiranya suyup uma llaqtanmi, 407.180 tiyaq runakunayuq (2014).
-Andalucía icha Andalusiya nisqaqa huk suyum (comunidad autónoma) Ispaña mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Sevilla llaqtam.
-Champagne-Ardenne nisqaqa Ransiya mama llaqtapi huk riqyunmi. Uma llaqtanqa Châlons-en-Champagne llaqtam
-Banladish icha Bangladesh nisqaqa (banla simipi: বাংলাদেশ) Asyapi huk mama llaqtam. Uma llaqtanqa Dhaka llaqtam.
-La Habana (kastilla simipi: Villa de San Cristóbal de La Habana) llaqtaqa Kuba mama llaqtap uma llaqtanmi. La Habana llaqtapiqa 2.201.610 runakunam kawsachkanku (2002).
-Kyōto (nihun simipi: 京都市, Hepburn: Kyōto-shi?), Nihun hatun llaqta, Uma llaqtam Kyōto llaqta kamachiy llaqtam, Kansai suyu hatun llaqta. 827,90 km2
-Chubut wamani (kastilla simipi: Provincia del Chubut) nisqaqa huk wamanim Arhintina mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Rawson llaqtam.
-P'allqaluma nisqaqa Buliwya mama llaqtapi, Quchapampa suyupi, huk urqum, Jarani pruwinsyapi, Wak'as munisipyupi.
-Awqapata (kastilla simipi: Aucapata) nisqaqa kimsa ñiqin munisipyu Muñecas pruwinsyapi, Chuqiyapu suyupi, Buliwya suyupi. Uma llaqtanqa Awqapata llaqtam (183 runa, 2001 watapi).
-Amachasqa sallqa suyukuna: Kachiqucha Yuraqyaku mama llaqta risirwa  Mejía quchakuna mamallaqta willkachasqa  Kutawasi qhichwa risirwa
-Hamalka distritu (kastilla simipi: Distrito de Jamalca) nisqaqa huk distritum Piruw mama llaqtapi, Amarumayu suyupi, Utkupampa pruwinsyapi. Uma llaqtanqa Hamalka llaqtam.
-The Mars Volta nisqaqa huk USA mama llaqtayuq Rock kusituymi, 2001 watapi paqarisqa El Paso llaqtapi.
-Pichari distritu (kastilla simipi: Distrito de Pichari) nisqaqa Piruw suyupi, huk Piruw distritum Killapampa pruwinsyapi, Qusqu suyupi. Uma llaqtanqa Picharillaqtam.
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Shawsha (kastilla simipi: Jauja) nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk llaqtam, Hunin suyupi llaqtanmi, Shawsha pruwinsyap uma llaqtanmi.
-Pando suyu (aymara simipi: Pando jach'a suyu; kastilla simipi: Departamento de Pando) nisqaqa huk suyum Buliwya mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Kuwiha llaqtam.
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Surat'a[1] [2] (kastilla simipi: Sorata) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi, Chuqiyapu suyupi, huk llaqtam, Lariqaqa pruwinsyap uma llaqtanmi.
-Neuquén llaqtaqa Arhintina mama llaqtapi huk hatun llaqtam. Neuquén wamani uma llaqtap. Neuquénpiqa 227 460 runakunam kawsachkanku (2005).
-Santa Cruz de Tenerife llaqtaqa Ispañapi huk hatun llaqtam, Santa Cruz de Tenerife pruwinsyapi. Tenerife wat'ap uma llaqtanmi.
-Waruchiri pruwinsya (kastilla simipi: Provincia de Huarochirí) nisqaqa Lima suyupi, Piruw mama llaqtapi huk pruwinsyam. Waruchiri llaqtapiqa Waruchiri qillqasqa nisqa kamarisqas karqan, Tawantinsuyu iñiymanta willaq.
-Anapia distritu (kastilla simipi: Distrito de Anapia) nisqaqa Piruw mama llaqtapi, Punu suyupi, Yunkuyu pruwinsyapi, huk distritum. Uma llaqtanqa Anapia llaqtam.
-Ripuwlika (kastilla simimanta: República, latin simipi: res publica) nisqaqa mama llaqtayuq runakuna kamachiyniyuq mama llaqtam. Manam huklla sapan qhapaqchu kan. Ripuwlikap umalliq nisqa pusaq runantaqa mama llaqtayuq runakunam akllanku.
-La Guajira suyu nisqaqa (kastilla simipi: Departamento de La Guajira) Kulumbya mama llaqtapi huk suyum. Uma llaqtanqa Riohacha llaqtam.
-Villahermosa nisqaqa Mishiku mama llaqtap hatun llaqtanmi. Tabasco suyu wan Centro (Tabasco) munisipyu uma llaqtanmi.
-Alkali q'illaykuna Allpa alkali q'illaykuna Lantanu rikch'aq q'illaykuna Aktinyu rikch'aq q'illaykuna Kinray q'illaykuna Uma huñu q'illaykuna Yaqa q'illaykuna Mana q'illaykuna Kachichaqkuna Umiña wapsikuna
-Portuguesa suyu (kastilla simipi: Estado Portuguesa) nisqaqa Winisuylapi huk suyum. 15 200 km². Uma llaqtanqa Guanare llaqtam.
-Yunchara munisipyu (kastilla simipi: Municipio Yunchará) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk munisipyum, José María Avilés pruwinsyapi, Tarija suyupi. Uma llaqtanqa Yunchara llaqtam.
-Yawyu distritu nisqaqa (kastilla simipi: Distrito de Yauyos) Piruw mama llaqtapi huk distritum, Lima suyupi , Yawyu pruwinsyapi. Uma llaqtanqa Yawyu llaqtam.
-Baton Rouge nisqa llaqtaqa, Louisiana suyup, Hukllachasqa Amirika Suyukunapi huk hatun llaqtam. Baton Rouge llaqtapiqa 229.553 runakuna (2010) tiyachkan.
-Chankay distritu nisqaqa (kastilla simipi: Distrito de Chancay) Piruw mama llaqtapi huk distritum, Lima suyupi, Waral pruwinsyapi. Uma llaqtanqa Chankay (Chancay) llaqtam.
-T'iraqi pruwinsya ([aymara simi]]pi: T'iraqi jisk'a suyu; kastilla simi: Provincia de Tiraque) nisqaqa Buliwya suyupi, Quchapampa suyupi, huk pruwinsyam. Uma llaqtanqa T'iraqi llaqtam.
-Izabal suyu (kastilla simipi: Departamento de Izabal) nisqaqa huk suyum Watimala mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Puerto Barrios llaqtam.
-Llika nisqaqa (kastilla simipi: Llica) Buliwya mama llaqtapi, P'utuqsi suyupi, huk llaqtam, Daniel Campos pruwinsyap uma llaqtanmi.
-Nikarawa llaqtaqa Chawpi Awya Yalapi huk mama llaqtam. Uma llaqtanqa Managua llaqtam (1.817.096 runa (2005)).
-Muruchata munisipyu nisqaqa (kastilla simipi: Municipio de Morochata) iskay ñiqin munisipyu Jayupaya pruwinsyapi, Quchapampa suyupi, Buliwya mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Muruchata llaqtam.
-Luritu (kastilla simipi: Loreto) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi, Beni suyupi, huk llaqtam, Marbán pruwinsyap uma llaqtanmi.
-Mit'uqucha (kastilla qillqaypi Mitucocha) nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk qucham, Ayakuchu suyupi, Wanta pruwinsyapi, Wanta distritupi.
-Willkawaman pruwinsya (kastilla simipi: Provincia de Vilcas Huamán) nisqaqa huk piruwanu pruwinsyam, Ayakuchu suyupi. Uma llaqtanqa Willkawaman llaqtam.
-Tarija (kastilla simipi: Tarija icha San Bernardo de Tarija) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi, Tarija suyupi, Cercado nisqa Tarija pruwinsyapi, huk llaqtam, Tarija suyup uma llaqtanmi.
-Sarasara Pawqar (aymara simipi: Sarasara Pawqar jisk'a suyu; kastilla simipi: Provincia de Páucar del Sara Sara) nisqaqa Piruw mama llaqtap Ayakuchu suyupi huk pruwinsyam. Uma llaqtanqa Pawsa llaqtam.
-Lampalliqi suyu (kastilla simipi: Departamento de Lambayeque) nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk suyum. Uma llaqtanqa Chiklayum.
-San Marcos suyu (kastilla simipi: Departamento de San Marcos, nisqaqa huk suyum Watimala mama llaqtapi. Uma llaqtanqa San Marcos llaqtam.
-Tarragona llaqtaqa Ispañapi huk hatun llaqtam, Katalunya suyup llaqtanmi, 140 323 tiyaq runakunayuq.
-Kōbe (nihun simipi: 神戸市, Hepburn: Kōbe-shi?), Nihun hatun llaqta, Uma llaqtam Hyōgo llaqta kamachiy llaqtam, Kansai suyu hatun llaqta. 551,40 km2
-Jérémy Toulalan sutiyuq runaqa (* 10 ñiqin tarpuy killapi 1983 watapi paqarisqa Nantes llaqtapi, Ransiya mama llaqtapi) huk Ransiya mama llaqtayuq piluta hayt'aqmi karqan.
-Qalaqutu munisipyu (aymara simi: Qalaqutu jisk'a t'aqa suyu; kastilla simipi: Municipio Calacoto) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk munisipyum, Pakaxi pruwinsyapi, Chuqiyapu suyupi. Uma llaqtanqa Qalaqutu llaqtam.
-Goiás suyu (purtuyis simipi: Estado de Goiás) nisqaqa Brasilpi huk suyum. Uma llaqtanqa Goiânia llaqtam.
-Philadelphia nisqa llaqtaqa, Pennsylvania suyup, Hukllachasqa Amirika Suyukunapi huk hatun llaqtam. Philadelphia llaqtapiqa 1.540.351 runakuna (2008) tiyachkan.
-Markas distritu (kastilla simipi: Distrito de Marcas) nisqaqa Piruw suyupi, huk distritum Aqupampa pruwinsyapi, Wankawillka suyupi. Uma llaqtanqa Markas llaqtam.
-Urquwallqa pruwinsya icha Cordillera pruwinsya (kastilla simipi: Provincia Cordillera) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk pruwinsyam, Santa Krus suyupi. Uma llaqtanqa Lagunillas llaqtam.
-Chinchiru nisqaqa (kastilla simipi: Chincheros) Piruw mama llaqtapi, Apurimaq suyupi, huk llaqtam, Chinchiru pruwinsyap uma llaqtanmi.
-Chuma icha Aymara simimanta[2] Ch'uma (kastilla simipi: Chuma) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi, Chuqiyapu suyupi, huk llaqtam, Muñecas pruwinsyap uma llaqtanmi.
-Puwpu pruwinsya (aymara simipi: Puwpu jisk'a suyu; kastilla simipi: Provincia de Poopó) nisqaqa Buliwyapi, Uru Uru suyupi, huk pruwinsyam. Uma llaqtanqa Puwpu llaqtam.
-Tinku Mariya mamallaqta parki nisqaqa Piruw llaqtapi, huk mamallaqta parkim Wanuku suyupi, Leoncio Prado pruwinsyapi.
-Jackson (inlish simipi) llaqtaqa Hukllachasqa Amirika Suyukuna (USA) mama llaqtap aswan hatun llaqtanmi, Mississippi suyup uma llaqtan. Jackson llaqtapiqa 173.861 runakuna (2008) tiyachkan.
-Puerto Quijarro munisipyu (kastilla simipi: Municipio de Puerto Quijarro) nisqaqa iskay ñiqin munisipyu Germán Busch pruwinsyapi, Santa Krus suyupi, Buliwya mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Puerto Quijarro llaqtam.
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Pilichuku munisipyu (kastilla simipi: Municipio de Pelechuco) nisqaqa iskay ñiqin munisipyu Franz Tamayo pruwinsyapi, Chuqiyapu suyupi, Buliwya mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Pilichuku llaqtam (936 runa, 2001 watapi).
-Patiwillka mayu (kastilla simipi: Río Pativilca) nisqaqa Piruw mama llaqtapi, huk mayum Anqash suyupi, Lima suyupipas.
-Pallatanka (kastilla simipi: Pallatanga) nisqaqa Ikwadur mama llaqtapi, Chimpurasu markapi, huk llaqtam, Pallatanka kitip uma llaqtanmi.
-Chawpi suyu (kastilla simipi: Departamento Central), nisqaqa huk suyum Parawayi mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Areguá mi.
-Siwas pruwinsya (kastilla simipi: Provincia de Sihuas) nisqaqa Piruw mama llaqtapi, Anqash suyupi, huk pruwinsyam. Uma llaqtanqa Siwas llaqtam.
-Taraqu (kastilla simipi: Taraco) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk llaqtam, Chuqiyapu suyupi, Inkawi pruwinsyapi, Taraqu munisipyup uma llaqtanmi.
-Kaqwata (kastilla qillqaypi: Cajuata) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk llaqtam, Chuqiyapu suyupi, Inkisiwi pruwinsyapi, Kaqwata munisipyup uma llaqtanmi.
-Munsun (kastilla simipi: Monzón) llaqtaqa Ispañapi huk hatun llaqtam, Aragun suyup, 17 115 tiyaq runakunayuq.
-San Luis Potosí nisqaqa Mishiku mama llaqtap hatun llaqtanmi. San Luis Potosí suyu wan San Luis Potosí munisipyu uma llaqtanmi.
-Allpa saywachi: Sinru qillqa: Llaqtakuna (Piruw) · Piruwpi amachasqa sallqa suyukuna · Piruwpa pulitika rakiynin
-Piruw suyupi runa llaqtakuna · Piruwpi rimaykuna · Lista: Yachay sunturkuna (Piruw) · Piruwpa llaqta takin · Piruwpa unanchan · Piruwpa wallqanqan
-Qaqatampu pruwinsya nisqaqa (aymara simipi: Qaqatampu jisk'a suyu; kastilla simipi: Provincia de Cajatambo) Lima suyupi, Piruw mama llaqtapi, huk pruwinsyam. Uma llaqtanqa Qaqatampu llaqtam.
-Jach'ak'achi munisipyu (aymara simi: Jach'ak'achi jisk'a t'aqa suyu; kastilla simipi: Municipio Achacachi) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk munisipyum, Umasuyu pruwinsyapi, Chuqiyapu suyupi. Uma llaqtanqa Jach'ak'achi llaqtam (7.540 runa, 2001 watapi).[1]
-Kayampi (kastilla simipi: Cayambe) nisqaqa Ikwadur mama llaqtapi, Pichincha markapi, huk llaqtam, Kayampi kitip uma llaqtanmi.
-Lampalliqi (kastilla simipi: Lambayeque) nisqaqa Lampalliqi suyupi (Piruwpi) huk llaqtam (manataqmi uma llaqtanchu), Lampalliqi pruwinsyap uma llaqtanmi..
-Eliodoro Camacho pruwinsya (kastilla simipi: Provincia de Eliodoro Camacho) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi, Chuqiyapu suyupi, huk pruwinsyam. Uma llaqtanqa Waychu llaqtam.
-Ho Chi Minh llaqta llaqtaqa, witnam simipi Thành phố Hồ Chí Minh, ñawpaqtataq Sàigòn nisqaqa Witnam mama llaqtapi lliwmanta aswan hatun llaqtam. Dong Nam Bo suyup uma llaqtanmi.
-Sikra mayu (kastilla simipi: Río Sicra) nisqaqa Lirqay llaqtapam mayun, Piruw mamallaqtapi, Wankawillka suyupi, Anqara pruwinsyapi. Tinkun Upa mayuwan.
-Uru Uru munisipyu nisqaqa (kastilla simipi: Municipio de Oruro) uma llaqta munisipyu, Uru-Uru pruwinsyapi, Uru-Uru suyupi, Buliwya mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Uru Uru llaqtam.
-Pachataka Kastilla simipi: Horca del Inca) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk mawk'a llaqtam, Chuqiyapu suyupi, Manqu Qhapaq pruwinsyapi, Kisanani urqupi. Qupaqhawana llaqta nisqamantaqa 600 m karum.
-Rikch'a kapchiy nisqaqa runap makinwan rurasqan rikch'akunam, llimphisqapas siq'isqapas huk hina rurasqapas, ch'iqusqapas ch'ipachisqapas.
-Anchunqa distritu (kastilla simipi: Distrito de Anchonga) nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk distritum, Anqara pruwinsyapi, Wankawillka suyupi. Uma llaqtanqa Anchunqa llaqtam.
-Pierre nisqa llaqtaqa, South Dakota suyup, Hukllachasqa Amirika Suyukunapi huk hatun llaqtam. Pierre llaqtapiqa 13.646 runakuna (2010) tiyachkan.
-Qusqu (QSHKS qillqaypi: Qosqo, kastilla simipi: Cusco icha Cuzco) nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk hatun llaqtam, Qusqu suyup uma llaqtanmi. Qusqu llaqtapi 329.203 tiyaq (runa) kawsachkanku (2005).
-Inka runakunapawan Tawantinsuyup uma llaqtansi karqan. 1533 watapi Ispaña awqakunas atipaspa thuñirqan.
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Wini nisqaqa Puliwya mama llaqtapi huk suyum (Beni, Kastilla simipi). Uma llaqtanqa Kimsantin llaqtam.
-Kumanta kiti (kastilla simipi: Cantón Cumandá) nisqaqa Ikwadur mamallaqtapi, Chimpurasu markapi, huk kitim. Uma llaqtanqa Cumandá llaqtam.
-Phiruru[1] (kastilla qillqaypi Piruro) nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk mawk'a llaqtam, Wanuku suyupi, Wamali pruwinsyapi, Tantamayu distritupi.
-Angelos Charisteas sutiyuq runaqa (* 9 ñiqin hatun puquy killapi 1980 watapi paqarisqa Serres llaqtapi, Grisya mama llaqtapi - ) huk Grisya mama llaqtayuq piluta hayt'aqmi karqan.
-Chayanta (kastilla simipi: Chayanta) nisqaqa iskay ñiqin munisipyu Rafael Bustillo pruwinsyapi, P'utuqsi suyupi, Buliwya mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Chayanta llaqtam.
-Asnaqucha (kastilla simipi: Laguna Asnacocha / Laguna de Mosoqllacta) nisqaqa Piruwpi mama llaqtapi huk qucham, Qusqu suyupi, Aqumayu pruwinsyapi, Musuqllaqta distritupi, Musuqllaqta ñiqpi.
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-San Borja (kastilla simipi: San Borja) nisqaqa iskay ñiqin munisipyu José Ballivián pruwinsyapi, Beni suyupi, Buliwya mama llaqtapi. Uma llaqtanqa San Borja llaqtam.
-Qumanchi (kastilla simipi: Comanche) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk llaqtam, Chuqiyapu suyupi, Paqaqi pruwinsyapi, Qumanchi munisipyup uma llaqtanmi.
-Rocha suyu (kastilla simipi: Departamento de Rocha), nisqaqa huk suyum Uruwayi mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Rochami.
-Lima icha Limaq icha Rimaq (Lima < Limaq < Rimaq) llaqtaqa Piruw mama llaqtap Lima llaqta suyupas uma llaqtanmi. Chaypiqa qanchis hunu runakunam kawsanku. Francisco Pizarro llaqtataqa 1535 watapim kamarirqan. 1687 watapiqa hatun pacha kuyuymi llaqtataqa waqllichirqan.
-Pasurapa (kastilla simipi: Pasorapa) nisqaqa Buliwya mamallaqtapi, Quchapampa suyupi, Narciso Campero pruwinsyapi, huk llaqtam, Pasurapa munisipyup uma llaqtanmi.
-Wila Wila (kastilla qillqaypi: Vila Vila) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk llaqtam, Quchapampa suyupi, Misk'i pruwinsyapi, Wila Wila munisipyup uma llaqtanmi.
-Sikaya (kastilla qillqaypi: Sicaya) nisqaqa Buliwya mamallaqtapi huk llaqtam, Quchapampa suyupi, Kapinuta pruwinsyapi, Sikaya munisipyup uma llaqtanmi.
-Podgorica llaqtaqa Yanaurqu mama llaqtap uma llaqtanmi. Podgorica llaqtapiqa 139.724 runakunam kawsachkanku (2004).
-Montería (kastilla simipi: Montería) nisqaqa Kulumbyapi huk hatun llaqtam. Córdoba suyu uma llaqtapmi. 3 141 km²,
-Santiwañis (kastilla simipi: Santivañez) nisqaqa Buliwya mamallaqtapi huk llaqtam, Quchapampa suyupi, Kapinuta pruwinsyapi, Santiwañis munisipyup uma llaqtanmi.
-Jayupaya, Ayupaya icha Indipindinsya llaqta (kastilla simipi: Ayopaya / Villa Independencia) nisqaqa Buliwya mamallaqtapi, Quchapampa suyupi, huk llaqtam, Jayupaya pruwinsyap uma llaqtanmi.
-Sonora suyu (kastilla simipi: Estado Libre y Soberano de Sonora), nisqaqa Mishikupi huk suyum. Uma llaqtanqa Hermosillo llaqtam.
-Daule kiti (kastilla simipi: Cantón Daule) nisqaqa Ikwadur mama llaqtapi, Wayas markapi, huk kitim. Uma llaqtanqa Daule llaqtam.
-Patqaya (kastilla simipi: Padcaya) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi, Tarija suyupi, huk llaqtam, Aniceto Arce pruwinsyap uma llaqtanmi.
-Adelaide (kastilla simipi: Adelaida) sutiyuq llaqtaqa Awstralyap hatun llaqtanmi, Urin Awstralya suyup uma llaqtanmi.
-Entre Ríos wamani (kastilla simipi: Provincia de Entre Ríos) nisqaqa huk wamanim Arhintina mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Paraná llaqtam.
-Pernambuco suyu (purtuyis simipi: Estado do Pernambuco) nisqaqa Brasilpi huk suyum. Uma llaqtanqa Recife llaqtam.
-Berlin llaqtaqa Alimanya mama llaqtap uma llaqtanmi. Chaypiqa 3.440.441 runakunam kawsanku (2010 watapi).
-Camargo nisqaqa Buliwya mama llaqtapi, Chuqichaka suyupi, huk llaqtam, Chinchay Cinti pruwinsyap uma llaqtanmi.
-Lariqaqa pruwinsya (aymara simipi: Lariqaqa jisk'a suyu; kastilla simipi: Larecaja ) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk pruwinsyam, Chuqiyapu suyupi.
-Tolima suyu nisqaqa (kastilla simipi: Departamento del Tolima) Kulumbya mama llaqtapi huk suyum. Uma llaqtanqa Sincelejo llaqtam.
-Pukara icha Hark'apa nisqaqa maqanakuypaq ancha sinchichasqa hatunkaray wasim, wasikunam, llaqtam, awqaqkunayuq.
-Sendai (nihun simipi: 仙台市, Hepburn: Sendai-shi?), Nihun hatun llaqta, Uma llaqtam Miyagi llaqta kamachiy llaqtam, Tōhoku suyu hatun llaqta.
-Ingenio distritu nisqaqa (kastilla simipi: Distrito de Ingenio) Piruw mama llaqtapi huk distritum, Hunin suyupi , Wankayu pruwinsyapi. Uma llaqtanqa Ingenio llaqtam.
-Tumina pruwinsya (kastilla simipi: Provincia de Tomina) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk pruwinsyam, Chuqichaka suyupi. Uma llaqtanqa Padilla llaqtam.
-Huacaraje munisipyu (kastilla simipi: Municipio de Huacaraje) nisqaqa kimsa ñiqin munisipyu Iténez pruwinsyapi, Beni suyupi, Buliwya mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Huacaraje llaqtam.
-Sakaka (kastilla qillqaypi Sacaca) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi, P'utuqsi suyupi, huk llaqtam, Alonso de Ibáñez pruwinsyap uma llaqtanmi.
-Chilla kiti (kastilla simipi: Cantón Chilla) nisqaqa Ikwadur mama llaqtapi, Kuri markapi, huk kitim. Uma llaqtanqa Chilla llaqtam.
-Brussel (nirlandis simipi) icha Bruxelles (ransis simipi) llaqtaqa Bilhika mama llaqtap uma llaqtanmi. Chay llaqtapiqa iskaymi simita rimanku: nirlandis simita, ransis simitapas.
-Santa Rosa suyu (kastilla simipi: Departamento de Santa Rosa, nisqaqa huk suyum Watimala mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Cuilapa llaqtam.
-Yoro suyu (kastilla simipi: Departamento de Yoro), nisqaqa huk suyum Unduras mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Yoro.
-Santa Krus nisqaqa (aymara simipi: Santa Krus jach'a suyu; kastilla simipi: Provincia de Santa Cruz) Buliwya mama llaqtapi huk suyum. Uma llaqtanqa Santa Krus llaqtam.
-Witichi munisipyu (kastilla simipi: Municipio de Vitichi) nisqaqa iskay ñiqin munisipyu Chinchay Chichas pruwinsyapi, P'utuqsi suyupi, Buliwya mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Witichi llaqtam.
-Luriway (kastilla simipi: Luribay) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi, Chuqiyapu suyupi, huk llaqtam, José Ramón Loayza pruwinsyap uma llaqtanmi.
-Quchamarka distritu (kastilla simipi: Distrito de Cochamarca) nisqaqa Piruw mama llaqtapi, huk distritum Lima suyupi, Uyun pruwinsyapi. Uma llaqtanqa Quchamarka llaqtam.
-Colón pruwinsya (kastilla simipi: Provincia de Colón), nisqaqa huk pruwinsyam Panama mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Colónmi. 4 868,4 km2.
-Qullqamarka distritu (kastilla simipi: Distrito de Julcamarca) nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk distritum, Anqara pruwinsyapi, Wankawillka suyupi. Uma llaqtanqa Qullqamarka llaqtam.
-Qalasaya (Kalasaya) llaqtaqa Piruw mama llaqtapi huk mawk'a llaqtam, Punu suyupi, Lampa pruwinsyapi, Pukara distritupi. Pukara llaqtamantaqa 1 km karum.
-Qamkunaqa kay pachapi runakunapaqmi achkiy hina kankichik, urqupa puntanpi llaqtaqa manam pakasqachu.
-Kusikuyniyuqmi Diospaq nisqanta ruwayta munaqkunaqa, yariqasqa unumanta ch'akisqa jina. Dios yanapanqa munasqankuta ruwanankupaq.
-“Kusikuyniyuqmi kanku pikunachus ñak'ariypi jinallataq waqaykunapi kaqkunaqa, imaraykuchus paykunaqa sunquchasqam kanqaku.”
-Javier Sologuren sutiyuq runaqa (* 1920 watapi paqarisqa Limapi - 2004 watapi wañusqa) huk Piruw mama llaqtayuq qillqaqsi karqan.
-Tukuy imakunaqa Payñiqta ruwasqa karqa, ruwasqa kaqmantataq mana Paywanqa mana imapis ruwasqachu karqa.
-El Triunfo nisqaqa Ikwadur mama llaqtapi, Wayas markapi, huk llaqtam, El Triunfo kitip uma llaqtanmi.
-Batumi (Kartul simi: ბათუმი, kastilla simipi: Batumi) llaqtaqa Kartulsuyu mama llaqtap. Adjara suyu uma llaqtanmi, Yana hatun qucha.
-Tamil Nadu nisqaqa (tamil simipi: தமிழ் நாடு) Indya mama llaqtapi huk suyum (state). Uma llaqtanqa Chennai llaqtam.
-Aspero nisqaqa Piruw mama llaqtapi, Supi qhichwapi, huk mawk'a llaqtam, Lima suyupi, Barranca pruwinsyapi, Supi Wamp'urani distritupi.
-Oña kiti (kastilla simipi: Oña) nisqaqa Ikwadur mamallaqtapi, Asway markapi, huk kitim. Uma llaqtanqa Oña llaqtam.
-Santa Krus nisqaqa (aymara simipi: Santa Krus jach'a suyu; kastilla simipi: Provincia de Santa Cruz) Buliwya mama llaqtapi huk suyum. Uma llaqtanqa Santa Krus llaqtam.
-Chay p'unchaykunapin Ruma riy Augustuqa kamachikurqan llapa llaqtakunapi tiyaqkuna qilqasqa kanankupaq.
-Chay p'unchaykunapin Ruma riy Awgustuqa kamachikurqan llapa llaqtakunapi tiyaqkuna qilqasqa kanankupaq.
-Puerto Villamil nisqaqa Ikwadur mama llaqtapi huk llaqtam, Yawatisuyupi, Isabela wat'ap uma llaqtanmi.
-Karakas llaqtaqa Winisuyla (kastilla simipi: Santiago de León de Caracas) mama llaqtap uma llaqtanmi.
-Santa Rusa distritu nisqaqa (aymara simipi: Santa Rusa jisk'a t'aqa suyu; kastilla simipi: Distrito de Santa Rosa) Piruw mama llaqtapi huk distritum, Punu suyupi, Melgar pruwinsyapi. Uma llaqtanqa Santa Rusa llaqtam.
-Tukuy imakunaqa Payñiqta ruwasqa karqa, ruwasqa kaqmantataq mana Paywanqa mana imapis ruwasqachu karqa.
-Manawi marka nisqaqa (kastilla simipi: Provincia de Manabí) Ikwadur mama llaqtapi huk markam . Uma llaqtanqa Portoviejo llaqtam.
-Rusya (rusu simipi: Россия) nisqaqa Iwrupapi huk republika mama llaqtam. Uma llaqtanqa Moskwa llaqtam.
-Arak (Pharsi simipi: اراک ) hatun llaqtaqa Iran mama llaqtap, Markazi pruwynsyapi uma llaqtami. Soltan Abad.
-Richmond nisqa llaqtaqa, Virginia suyup, Hukllachasqa Amirika Suyukunapi huk hatun llaqtam. Richmond llaqtapiqa 204.214 runakuna (2010) tiyachkan.
-Saint Paul (inlish simipi) llaqtaqa Hukllachasqa Amirika Suyukuna (USA) mama llaqtap aswan hatun llaqtanmi, Minnesota suyup uma llaqtan. Saint Paul llaqtapiqa 287 151 runakuna (2000) tiyachkan.
-Ibero nisqa runakunas 5 ñiqin pachakwata kñ Helike nisqa llaqtata kamarirqan. Qhipaqtataq romanukunas kikncharqan. 8 ñiqin pachakwatapi arabya mama llaqtaman kapurirqan, 1244 watapis Aragun qhapaq suyup awqankunap hap'isqan karqan.
-Punata munisipyu (kastilla simipi: Municipio Punata) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk munisipyum, Punata pruwinsyapi, Quchapampa suyupi. Uma llaqtanqa Punata llaqtam.
-Madidi mamallaqta parkipiqa, parki ñiqpipas, 31 ayllu llaqtapi 3.900-chá runa tiyan (mamallaqta parki: 9 ayllu llaqta, IMNA k'itipi: 22 ayllu llaqta): Qhichwa runakuna (Tuychi mayu patanpi), Takana runakuna (Ixiamas Tumupasapas k'itikuna), Araona runakuna (Madidi mayu patanpi). Runakuna aswanta llaqtakuna ñiqpi tiyanku.
-Kuraka nisqaqa (kastilla simipi: alcalde) huk llaqtap (hatun llaqtap, uchuy llaqtap, ayllu llaqtap) pusaqnin runam.
-Antonio Alfonso Cisneros Campoy sutiyuq runaqa (* 17 ñiqin qhapaq raymi killapi 1942 watapi paqarisqa Lima llaqtapi - 6 ñiqin kantaray killapi 2012 watapi wañusqa Lima llaqtapi) Piruw mama llaqtayuq qillqaq runam, kastilla simipi qillqaqmi.
-Klisa (kastilla simipi: Cliza / Villa Cliza) nisqaqa Buliwya mamallaqtapi, Quchapampa suyupi, huk llaqtam, Klisa pruwinsyap uma llaqtanmi.
-Chikichasqa Rikch'aq Puka Sutisuyu nisqaqa Mamallaqtapura Huñu Sallqa Pachata Sallqapi Kaqkunata Amachanapaq (IUCN) nisqap llamk'aykusqan chikichasqa kawsaq rikch'aqkunamanta sutisuyum.
-Iñuku huk'i ayñi nisqakunaqa iñuku huk'i t'uqyaywan thuñichiq, runakunta wañuchiq ayñikunam, illanchaykuywan runakunata unquchiq.
-Piwra pruwinsya (kastilla simipi: Provincia de Piura) nisqaqa Piwra suyupi, Piruw mama llaqtapi, huk pruwinsyam. Uma llaqtanqa Piwra llaqtam.
-Columbus llaqtaqa Hukllachasqa Amirika Suyukuna mama llaqtap aswan hatun llaqtanmi, Ohio suyup uma llaqtan. Columbus llaqtapiqa 754.885 runakuna (2008) tiyachkan.
-Girona llaqtaqa Ispañapi huk hatun llaqtam, Katalunya suyup llaqtanmi, Girona pruwinsya uma llaqtanmi, 96 188 tiyaq runakunayuq.
-Medellín (kastilla simipi: Medellín) nisqaqa Kulumbyapi huk hatun llaqtam. Antioquia suyu uma llaqtapmi. 380 km²,
-Tiwanaku nisqaqa Buliwya mama llaqtapi, Chuqiyapu suyupi, Inkawi pruwinsyapi, Tiwanaku munisipyupi, huk mawk'a llaqtam. Tiwanaku llaqtapiqa 800 runakuna kawsachkan.
-Pumawaka distritu nisqaqa (kastilla simipi: Distrito de Pomahuaca) Piruw mama llaqtapi huk distritum, Kashamarka suyupi, Jaén pruwinsyapi. Uma llaqtanqa Pumawaka llaqtam.
-Izabal suyu (kastilla simipi: Departamento de Izabal) nisqaqa huk suyum Watimala mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Puerto Barrios llaqtam.
-Gelderland nisqaqa Urasuyupi huk pruwinsyam (provincie). Uma llaqtanqa Arnhem llaqtam. Aswan hatun llaqtanqa Nijmegen llaqtam. Gelderland pruwinsyapiqa kimsa riqyunmi:
-Beograd llaqtaqa Sirbya mama llaqtap uma llaqtanmi. Beograd llaqtapiqa 1.670.000 runakunam kawsachkanku (2006).
-Chumpiwillka pruwinsya (aymara simipi: Chumpiwillka jisk'a suyu; kastilla simipi: Provincia de Chumbivilcas) nisqaqa Qusqu suyupi, Piruwpi, huk pruwinsyam. Uma llaqtanqa Santo Tomás llaqtam.
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-East Riding of Yorkshire nisqaqa huk suyum (county) Inlatirrapi, Hukllachasqa Qhapaq Suyupi. Uma llaqtanqa Beverley llaqtam.
-Ch'uya Ispiritu suyu (purtuyis simipi: Estado do Espírito Santo) nisqaqa Brasilpi huk suyum. Uma llaqtanqa Vitória llaqtam.
-Kumamoto (nihun simipi: 北九州市, Hepburn: Kumamoto-shi?), Nihun mama llaqtapi huk hatun llaqtam. Uma llaqtam Kumamoto llaqta kamachiy llaqtam, Kyūshū suyu hatun llaqta. 389,36 km2
-Aqupampa (kastilla simipi: Acobamba) nisqaqa huk piruwanu llaqtam, Wankawillka suyupi, Mantaru mayu patapi, Aqupampa pruwinsyap uma llaqtanmi.
-Jonava (lituwa simipi Jonava) llaqtaqa Lituwa mama llaqtapi huk llaqtam. Jonava llaqtapiqa 34 056 runakunam kawsachkanku (2010).
-San Marino llaqtaqa San Marino mama llaqtap uma llaqtanmi. San Marino llaqtapiqa 4.426 runakunam kawsachkanku (2006).
-James Gordon Brown (* 20 ñiqin hatun puquy killapi 1951 p'unchawpi paqarisqa Glasgow llaqtapi, Iskusya pi mama llaqtapi) Hukllachasqa Qhapaq Suyu mama llaqtap uma kamayuqninmi kachkan.
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Kanatá nisqaqa (inlish simipi, phransis simipi Canada) Awya Yala chinchayninpi mama llaqta. Uma llaqta: Ottawa.
-Wiraquchapaq llamk'ay mit'a nisqaqa huk simanapas huk killapas mistikunapaq, wiraqucha nisqa llaqta taytakunapaq yanqa, qasilla llamk'ana mit'a karqan.
-Reyes (kastilla simipi: Reyes) nisqaqa huk ñiqin munisipyu José Ballivián pruwinsyapi, Beni suyupi, Buliwya mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Reyes llaqtam.
-Qullqa distritu (kastilla simipi: Distrito de Colca) nisqaqa huk distritum Piruw mama llaqtapi, Victor Fajardo pruwinsyapi, Ayakuchu suyupi. Uma llaqtanqa Qullqa llaqtam.
-Lincha distritu (kastilla simipi: Distrito de Lincha) nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk distritum, Lima suyupi , Yawyu pruwinsyapi. Uma llaqtanqa Lincha llaqtam.
-Machaqa (kastilla simipi: Santiago de Machaca) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi, Chuqiyapu suyupi, huk llaqtam, José Manuel Pando pruwinsyap uma llaqtanmi.
-Watimala llaqta (kastilla simipi: Nueva Guatemala de la Asunción) llaqtaqa Watimala mama llaqtap uma llaqtanmi. Watimala llaqta 942 348 runakunam kawsachkanku (2002).
-Apurimaq suyu (aymara simipi: Apurimaq jach'a suyu; kastilla simipi: Departamento de Apurímac) nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk suyum. Uma llaqtanqa Awankay llaqtam.
-Malta nisqaqa Allpapura hatun quchapi huk wat'a huñum, Iwrupaman kapuq, mama llaqtapas. Uma llaqtanqa Valletta llaqtam.
-San Javier munisipyu (kastilla simipi: Municipio de San Javier) nisqaqa iskay ñiqin munisipyu Ñuflo de Chávez pruwinsyapi, Santa Krus suyupi, Buliwya mama llaqtapi. Uma llaqtanqa San Javier llaqtam.
-Qusqu suyu (aymara simipi: Qusqu jach'a suyu; kastilla simipi: Departamento del Cusco) nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk suyum. Uma llaqtanqa Qusqu llaqtam.
-Amachasqa suyukuna: Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu - Manu mamallaqta parki - Utishi mamallaqta parki - Machiqinqa ayllu llaqta risirwa - Megantoni mamallaqta willkachasqa
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Sarwa nisqaqa (kastilla simipi: Sarhua) Piruw mama llaqtapi huk llaqtam, Victor Fajardo pruwinsyapi, Ayakuchu suyupi. Sarwa distritup uma llaqtanmi.
-Qarañawi icha K'arañawi (kastilla simipi: Caranavi) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi, Chuqiyapu suyupi, huk llaqtam, Qarañawi pruwinsyap uma llaqtanmi.
-Kamiri munisipyu (kastilla simipi: Municipio de Camiri) nisqaqa suqta ñiqin munisipyu Cordillera pruwinsyapi, Santa Krus suyupi, Buliwya mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Kamiri llaqtam.
-Marco Polo sutiyuq runaqa (15 ñiqin tarpuy killapi 1253 watapi paqarisqa Venezia llaqtapi - 8 ñiqin qhulla puquy killapi 1324 watapi wañusqa Venezia llaqtapi ) huk Italya mama llaqtayuq, Veneziayuq qhatuqsi, wamp'uykachaqsi, suyu tariqsi, saywitu qillqaqpas karqan. Ñawpaq Iwrupayuqpura Sida Ñan nisqanta Chunwa mama llaqtaman puriq runapuras qarqan.
-Mataqutu distritu (kastilla simipi: Distrito de Matacoto) nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk distritum, Yunkay pruwinsyapi, Anqash suyupi. Uma llaqtanqa Mataqutu llaqtam.
-Quripata munisipyu (kastilla simipi: Municipio de Coripata) nisqaqa iskay ñiqin munisipyu Chinchay Yunka pruwinsyapi, Chuqiyapu suyupi, Buliwya mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Quripata llaqtam (2.205 llaqtayuq, 2001 watapi).
-Gaius Iulius Caesar sutiyuq runaqa (13 ñiqin anta situwa killapi 100 kñ watapi paqarisqa Roma llaqtapi; 15 ñiqin pawqar waray killapi 44 kñ watapi wañusqa Roma llaqtapi) huk romanu awqaq pusaqsi, kawpaq runas, mama llaqta pusaqsi, qillqaqsi karqan.
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-San Miguel (kastilla simipi: San Miguel de Velasco) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk llaqtam, Santa Krus suyupi, José Miguel de Velasco pruwinsyapi, San Miguel munisipyup uma llaqtanmi.
-Sumpilka distritu nisqaqa (kastilla simipi: Distrito de Sumbilca) Piruw mama llaqtapi huk distritum, Lima suyupi , Waral pruwinsyapi. Uma llaqtanqa Sumpilka llaqtam.
-Tikipaya nisqaqa (kastilla simipi: Tiguipaya icha Ing. Gabriel Vera) kimsa ñiqin munisipyu Killaqullu pruwinsyapi, Quchapampa suyupi, Buliwya mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Tikipaya llaqtam (26.732 runa, 2001 watapi).
-San Pidru munisipyu (kastilla simipi: Municipio San Pedro) nisqaqa huk munisipyu Obispo Santiestevan pruwinsyapi, Santa Krus suyupi, Buliwya mama llaqtapi. Uma llaqtanqa San Pidru llaqtam.
-Kankallu icha Qaqallu (kastilla simipi: Cangallo) nisqaqa Piruw mama llaqtapi, Ayakuchu suyupi, huk llaqtam, Kankallu pruwinsyap uma llaqtanmi.
-Datem del Marañón pruwinsya (kastilla simipi: Provincia de Datem del Marañón) nisqaqa Luritu suyupi, Piruw mama llaqtapi, huk pruwinsyam. Uma llaqtanqa San Lorenzo llaqtam.
-Chukuwitu icha Chukuytu[1] (kastilla simipi: Chucuito) nisqaqa Piruw mama llaqtap huk uchuy llaqtam, Titiqaqa quchap patanpi, Punu suyup llaqtanmi, Punu pruwinsyapi (manam Chukuwitu pruwinsyapichu). Chukuwitu llaqtaqa Punu llaqtamanta 18 km karum.
-Charlottetown nisqaqa Kanada mama llaqtap hatun llaqtanmi. Prince Edward Island pruwinsya uma llaqtanmi.
-Chakarilla (kastilla simipi: Chacarilla) nisqaqa kimsa ñiqin munisipyu Gualberto Villarroel pruwinsyapi, Chuqiyapu suyupi, Buliwya mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Chakarilla llaqtam.
-Qupaqhawana (kastilla simipi: Copacabana) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi, Chuqiyapu suyupi, huk llaqtam, Manqu Qhapaq pruwinsyapi, Titiqaqa qucha patapi. Chuqiyapu nisqamantaqa 155 km karum.
-Surat'a munisipyu (kastilla simipi: Municipio de Sorata) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk munisipyum, Lariqaqa pruwinsyapi, Chuqiyapu suyupi. Uma llaqtanqa Surata llaqtam.
-Amarumayu suyu (purtugal simipi: Estado do Amazonas) nisqaqa Brasilpi huk suyum. Uma llaqtanqa Manaus llaqtam.
-Pampamarka distritu (kastilla simipi: distrito de Pampamarca) nisqaqa huk distritum Piruw mama llaqtapi, K'anas pruwinsyapi, Qusqu suyupi. Uma llaqtanqa Pampamarka llaqtam.
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Musuq Mishiku icha New Mexico nisqaqa Hukllachasqa Amirika Suyukunapi huk suyum. Uma llaqtanqa Santa Fe llaqtam.
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Khallka distritu; (kastilla simipi: Distrito de Calca) nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk distritum, Khallka pruwinsyapi, Qusqu suyupi. Uma llaqtanqa Khallka llaqtam.
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Saylla distritu; (kastilla simipi: distrito de Saylla) nisqaqa huk distritum Piruw mama llaqtapi, Qusqu pruwinsyapi, Qusqu suyupi. Uma llaqtanqa Saylla llaqtam.
-Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa  Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu  Manu mamallaqta parki  Megantoni mamallaqta willkachasqa  Utishi mamallaqta parki
-Ignacio Warnes pruwinsya (aymara simipi: Ignacio Warnes jisk'a suyu; kastilla simipi: Ignacio Warnes ) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk pruwinsyam, Santa Krus suyupi. Uma llaqtanqa Warnes llaqtam.
-Asia distritu nisqaqa (kastilla simipi: Distrito de Asia) Piruw mama llaqtapi huk distritum, Lima suyupi , Kañiti pruwinsyapi. Uma llaqtanqa Asia llaqtam.

poder_jucial_peru.txt

@@ -1,246 +0,0 @@
-Perú suyuntinpi Kay iskaynin pachaq watapi warmiqarikunata yuyarisun.
-RIKUCHIY PATAMAN CHURAY
-Peru suyupi Iskay pachaq Independencia yuyariyta raymichanchis, Libertador don Jose de San
-Martin, iskay pachaq yaqa watachakuypi, llaqta chawpipi estandarte qispiyninta watiykuspa, independencia qapariyta uyarichikun “Perú suyuqa kunanmantapachan libre qispisqa kikinchasqa
-lliw llaqtakunaq munayninpi justicia amachay aparisqa Apunchis amachayninpi”.
-Ñawpaqtaqa, chunka iskayniyuq punchay puquy killapi waranqa pusaq pachaq iskay chunka hukniyuq watapi, Estatuto Provisorio Huaura llaqtapi nisqa “waqaychakusaqmi ejercicio función jurisdiccional ruwaywan mana mitukunaypaq chayraykun independencia kayninqa sapankayninpi
-chiqaqkayninpi llaqtapa libertad qispiy saphichakuyninmi”.
-JUSTICIA INDEPENDENCIA LIBERTAD qapariy qispiy rimay munaykunan rikhurin, saphichakuq
-allinpi kaykuna puririypi justicia ñanninta wasapananpaq, Republica paqariynin patapi qapaqapariykuna waykapakuq kayninpi, munay aypaypi iman kanan patapi runaruna aypayninpi, huqllachasqa kuchkanchasqa, thak kawsay patapi kananpaq.
-Kunan patapi kawsayqa llunpay sasan. huqlawmantaqa, especial kayninqa Judicial wata qallariypi
-iskay pachaq raymichakuy watata yuyarispa. crisis sanitaria, económica, social hinaspa política
-llankanapatakuna wasapasqan hawa democracia kayninchista yanqayachispa, Poderes Estado patakunatatapas sasachaspa, chaykuna ukhupi Poder Judicial tarikun kallpachakuykunaman aypanapaq aysariwaspanchis,
-Imaynan ñawpa karan chaytan yuyarinchis. Chhaynapicha kikinchanakusun iman kanchis imataq runarunachakuyninchispi huqllachawanchis suyunchakuyninchispi ima. Kay identidad nisaqa
-chaninchawanchis llankanapatakuna saphichakunanpaq, taripanakunapaq ima, kamachiykunata
-manchaywanpuni qawarispa democráticas ukhupi kaspa republicano patapi purinapaq.
-Hamuq pachaman churapakuspa, sunquchakuspa ima ejercicio del poder ukhupi tarikuspaqa
-chhaynan kanan, kay conmemoración histórica nisqaqa yanapawananchismi, nación hina rimanakuypatapi líneas estratégicas ukhupi kamanakunanchispaq. Chhaynallapin bicentenario raymichakuytaqa chiqaq República ukhupi kallpachakuq llaqtarunakunawan chaninpi imapas servicios
-públicos de calidad mañakuyninkuwan chaypi qatipakuyninkuwan kichasqa uyarikuq runarunakuna ukhupi wasapananchispaq. imapas integración social económico qullqichakuypata democrático rimanakuykunawanmi imapas crisis sasachakuykunamantaqa lluqsisun hinaspanmi problemas
-estructurales muchuykuna hinaspa injusticia social manaraq qawarisqa agenda pública ukhupi
-chaninchanaraq kachhan.
-¿ima kunanchakuyraq kanman identidad nacional kikinchakuy, estrategia imayna ruway, integración haykuchinakuy crisis sasachakuy nisqakunari? yuyayniymantaqa llunpaymi kan. Kay milenio
-qallariymi sasachakuykunaq wasapayta uyapurananchispaqmi qawarichiwasun. ciencia hinaspa
-tecnología llikapatakunaq wasapaypin tarikunchis, hinallataqmi mamapachanchiswan kawsayninchista crisis sanitaria rataq unquykuna kaqta hinaspa ambiental chaqruykunata iman,kawsaypatanchispi qawatinanchis. Kaykunan kan anyanakuy debilidades estructurales qalichakuypatapi
-
-económico qullqichakuypatapi, educativo yachaypatakunapi, infraestructura patakunapi, sistema
-justicia patapi ima qalallanpi iman kaq kasqanta qawarichiwanchis.
-Chaymi kaykuna churawanchis alta responsabilidad llunpaypatapi Poder Judicial amachaqpatata
-derechos fundamentales, gobernabilidad democrática paz pública, qawapayay amachay harkayninta chaninpi ruwanan chiqaqpi desarrollo integral wasapay llaqtanchispi kananrayku. Chaymi
-lliw Republica patanchismanta allin kaykunata ruwaykunata kamakunanchis: libertad qispiykunata, democracia huqllachaykunata, justicia social llaqta ukhupi iman kananta,poderes patakunapi
-tayaykunata ima. Ñuqanchis hayllipitaq ñawpa taytamamanchiskunaq valores comunitarios munay saphichasqa integridad, laboriosidad, honestidad kawsaykunata kallpachaspa hatarichispa
-kananchis
-¿imaynapitaq kunankunari tarikunchis?
-Poder Judicial amachaqpataqa legitimidad sasachaypin tarikun. Kikinpatapin política pública jurisdiccional ukhupi llankaykunan mana iman kanan patapi qawarisqa, mana utqay patapi ruwasqa
-hina rikukun, kaykunan sanpayachin insuficiencia kayniykuta chaninpi rol constitucional ruwayniykuta mana atipachispayku, kay factores estructurales ñawpamanta kaqmi mana wasapachiwankuchu servicio justicia llankayniykupi, chaymantaqmi corrupción waqlliykuna ima yapapakullantaq,
-hinaspanmi musuq riesgos nisqakuna utqaypatapi yuyaychakuspa kutirinaykupaq kamakullantaq
-kaypiqa, crisis sanitaria global qalikaypi sasachakuymi kay hamuq chunka watapi política jurisdiccional wasapayta yanqayachinqa. Kay musuq escenario incierto sasachakuy ukhupi manaya
-yachakunchu imayna kananta, planeamiento estratégico institucional Poder Judicial amachaqpataq kaynintapas wasapachinraq. Pusaq objetivos estratégicos munay aypay ruway munasqaykuqa Plan Estrategico Institucional 2020-2030 ukhupi tarikun, kaykunan utqaychasqa ruwayninpi
-kanan iman kanan ruwaykunawan servicio justicia amachay chaninpi purinanpaq, imapas restricciones harkaykuna dificultades operativas sasachakuykuna hinaspa recursos qatiykuna kay
-pandemia unquy aypayninkuna churawasqanchis hinaman. Chanin acciones concretas ruwaykunawanmi qallarinayku Poder Judicial amachaqpatata misión llankayninpi gobernabilidad democrática ukhupi sociedad desarrollada runaruna wasapaypi, inclusiva haykupachikuyninpi pacífica
-thak kayninpi waykapakunanpaq, utaqaypatapi, musuqyachiypatapi, chilanpatapi imankanapatapi
-ima administración justicia llankayninta qispichinanpaq.
-¿Imatataq ruwasway?
-Misión llankayninchiskuna ruwanapaqqa utqaypatapi medidas transversales nisqakunatan ruwana, poder judicial amachaqpatamantapacha justicia amachay llankay llaqta ukhupi riqsiyniyuq kananpaq, piwan mitukuspa mana piwan qayllichakuspa. Poder del Estado Apulli kayniypin chaninta
-llankanapatata saphichanay, corrupción waqlliykuna muchunanpaq mecanismos de lucha nisqata
-kallpachaspa, diseño del flujo litigiosidad nisqata aswanta allinyachispa expeditivo hina kananpaq
-hinaspa utqaypi wasapananpaq, transformación digital llikapatata huntapaspa, recursos estratégicos nisqata kallpachaspapuni hinaspa asignación presupuestal qullqichakuyta aypaspa, órganos
-jurisdiccionales amachaqpatakuna chaninpi llankayninkunata purichinankupaq.
-Sistema justicia amachaypa sasachakuyninkunaqa Poder Judicial patamanmi waykapan. Kaykunaqa llunpay problemas estructurales sasachakuykunan nichhullaña chaypaqqa haykupakunankun
-Poder Ejecutivo Apullipata, Poder Legislativo Apullipata, organismos constitucionales autónomos
-llankaypatakuna, llaqtarunakuna nisqakunapiwan ima. gobernanza democrática kayninchisya sa-
-
-phi kachun wasapanapaq conciencia kayninmanya iman ruwayninkunaman atipanchis
-Chaymi kunan, lliw Peru suyuntinpi jueces juezas paqtaqkamayuqkunaq rantinpi sayasqaywan,
-kamakuyku compromiso ukhupi chaninchakuyniykuta kikinchakuyniykuta Poder Judicial hina llaqtarunapaq Estado Constitucional Derecho: kamaynin ukhupi kananpaq justicia amachayta, thak
-kayta hinaspa runakunaq derechos kamayninku chaninchasqa kayninpi
-Chaymi kikin Plan de Gobierno 2021-2022 ukhupi wiquni, Sala Plena Corte Suprema Justicia
-pataman hinaspa llaqtarunakunaman ima imaynan Plan Estratégico Institucional 2020-2030 kamakusqanman hinata (llunpay qawapaykuna qatipaykuna iman kanqa), llankayniypa ejes gestión
-nisqapi. Hinaspapas kunanqa llankayniy ukhupi utqaypatapi churasqakunaqa kaykunan kanqa:
-AUTONOMÍA HINASPA INDEPENDENCIA JUDICIAL HINAPI
-Kay función nisqaqa ruwakunan colaboración yanapakuy, interacción waykapanakuy hinaspa
-equilibrios contrapesos ukhupi kikin poderes públicos llankaypatakunallaqtarunakunawan chaninpi rimanakuyninkuna chuyapi puririnan, confianza quyninkutaqipisqanchis hawa hinaspa
-paykunamantaqmi llankayninchiskuna chayan. Kallpachasqa Poder Judicial amachaqpatallawanmi responsabilidad nisqawan ruwayninchiskunaqa chaninchakunqa, integridad, transparencia,
-modernización, democratización justicia amachaypi, autonomía ukhupi llankaynin qatipaq, contrapeso legítimo hina sayananpaq kikin sistema democrático patapi, iman kananpi gestión ukhupi
-recursos nisqakunata hinaspa presupuesto qullqichakuykunata machkakuchun.
-Chay presupuesto qullqichakuy qusqanqa manaya aypanchu llankaypatapi brechas históricas
-llankaykuna ruwasqaykumanqa, kayqa manaya chaninpiqa Poder Judicial amachaqpatapi imapas munay aypaykuna churakusqaykutaqa kallpachanchu. justicia amachay qullqichayqa manaya
-yanqa qullqi lluqsiqllachu bienestar común allin kayta wasapachiymi.
-Jueces juezas provisionales judicatura patapi kayninkuqa mayninpiqa disfuncionalidades nisqakunatan wasapachinanchis. Kinsa waranqa tawa pachaq chunka qanchisniyuq paqtaqkamayuqkuna
-llankay patapi kaqkunamanta, waranqa tawa pachaq suqta chunka qanchisniyuq paqtaqkamayuqkunan provisionales hina kanku (43% pachaqchakuy); chaymi utqaypi plazas vacantes nisqakunata Corte Suprema Justicia de la República amachaqpatapi hinallataq Corte Superior Nacional
-Justicia Penal Especializada amachaqpatapiwan ima llankaqkunawan huntapana, kaypiqa casos
-emblemáticos judicatura patamantan qawarikun. Respeto kamaywan hinaspa autonomía ukhunpi
-iman, Junta Nacional Justicia ukhupi wiraquchakuna, jueces juezas titulares paqtaqkamayuqkunatan churakunan, mana chayqa paradoja yanqayaymanmi yuyaqyayninkupi tawantin jueces supremos llankaynin tatiyman kunan wata chayaqtinku, Salas Corte Suprema patakunataqa, jueces utaq
-juezas provisionales paqtaqkamayuqkunan chayman wichanqaku.
-CORRUPCIÓN WAQLLICHIY: TRANSPARENCIA CHILANCHAY
-INTEGRIDAD CHUYAKAY.
-Lliw Suyunchispi kunanpuni llunpay sasachakuy sistema social, económico hinaspa político patakunapi muyurin corrupción waqlliykuna. Kay millay flagelo nisqaqa manaya institucionalidad
-kaynillantachu muchuchin, ichaqa democracia, buen gobierno hinaspa desarrollo wasapaykunata
-imallachu, ichaqa confianza ciudadana llaqta runaq iñiyninta, cohesión social runaruna huqllachakuyta chaywantaq gobernabilidad chaninpi thak patapi kawsaykunata yanqayachin.
-
-Poder Judicial amachaqpatapas manaya kay fenómeno nisqamantaqa ayqikunchu. Kayqa qawarikun rikuchiy patapi churakusqan hawa kunanpuni kuchkiypatakunapi kachhan; chaykunawanmi llaqta runakunaqa desconfianza qawayninwan kay Poder del Estado amachaqpatata qawarin.
-¿manaya kaymantaqa imaraykupas achhurikuswaychu? manapuniya.
-Corrupción waqlliy uyapurayqa hatun desafío nisqan Poder Judicial amachaqpatapaqqa, iskaypatapin churapakunan corrupción externa muchuchinapaq, hinallataqmi corrupción llankay ukhupi
-kaqta muchuchinallataq. chhaynapikaspaqa, kikiymi kamakuni Sala Penal Especial Corte Suprema
-Justicia amachaqpatapi hinaspa Corte Superior Nacional Justicia Penal Especializada amachaqpatatawan procesos emblemáticos nisqakunataqa chaninpi riqsinku chayraykun chaninpi yanapasaq, especial énfasis nisqatan churasaq sistemas supervisión hinaspa control disciplinario Poder
-Judicial amachaqpatata kallpachanaypaq.
-Ruwaykunaqa chaninmi kanqa, llaqtaruna qawayninpaq Perú suyumanta jueces juezas paqtaqkamayuqkunaqa sunquchakunanchismi imapas percepción negativa Poder Judicial amachaqpataq
-qawaynintan tiqrananchis imapas descredito desaprobación llaqtarunapi kaykunataqa cultura organizacional nisqawanmi integridad, transparencia ukhupi, corrupción waqlliykunata muchuchinapaq. Hinaspapas chikachikanmantan sistema Gestión de Riesgos procesos estratégicos, misionales
-de apoyo, hinallataq Sistema de Gestion Antisoborno con ISO 37001 hinaspa proceso certificación
-Cortes Superiores justicia lliw Peru suyukunapi huntapakunqa.
-Corrupción waqlliy muchuchiyqa peruanos lliwllanchistan sayarichiwanchis, sistema justicia amachay ukhupi kayninqañakarichiwanchismi, llaqtarunan manaña allin ñawinwanñachu sistema de
-justicia nisqata qawarin, paz social thak kawsaytan yanqayachin, economía qullqichakuyta pisiyachin – inversiones nisqakunata ayqichin utaq manchachin-, chaywantaq país emergente wasapayninchista harkan. chayraykun, Poder Judicial amachaqpataq kallpachakuyninqa wakin poderes
-públicos hinaspa llalqtarunaq sayariyninwan ima kanan chaymantapas servicios judiciales ukhupi
-puriqkunapiwan ima paykunatan kay waqlliykunaqa kikinkuta ñakarichin.
-LLIKAPATAPI TRANSFORMACIÓN DIGITAL TIQRAY
-Crisis sasachakuykunaqa oportunidades nisqan imapas allinman tiqranapaq, kunanpuni kawsasqanchisqa musuq escenario tecnológico nisqatan llikapatapi churawanchischaymi manapuni qipamanqa kutiswaychu. Kay transformación digital llikaqa llankayniypi mayores desafíos hinan kan
-hinaspanmi cultura organizacional nisqata tiqrapana servicios judiciales llankaykunatan musuqyachina. Tecnología llikapataqa control en línea qatipaymi, utqaypatan, accesibilidad permanente
-tukuy unay haykunapaq, corrupción waqlliykunaqa pisiyanmi, recursos públicos qullqichayta ahorro ukhupi waqaychachin, manapuniña raphikunapiqa ruwankuñachu ecoeficiencia allin kayninpi.
-Compromiso churakuyniyqa kay proceso nisqata utqachasaq, churapaypatapitaq talento humano
-runachakuyta yuyaychakuy hamutayninta kallpachanaypaq nuevas tecnologías llikapatakunaman
-atipanankupaq. Lliwllanchismi necesarios hina kanchis.
-Kay llankayniypiqa innovación tecnológica llikapatatan kallpachasaq, imaynan “Proyecto Tucuy
-Ricuy” kachhan hinata automatización, pisipatapi reducción dramática tuymipachapi chaskiykuna
-casos violencia género sasachakuymanta kananpaq. Kay proyecto llankayqa ruwakunqa alianza
-tantanakuypi kikin laboratorio inteligencia artificial Universidad Buenos Aires suntur wasiwan Dr.
-Cesar San Martin Castro umalliyninwan kanqa.
-
-Hinallataqmi ruwakunanpaq lliw garantías nisqata churasaq hatun proyectos de inversión ukhupi
-musuqyachinan justicia amachayta. Banco Mundial (BM) hinaspa Banco Internacional de Reconstrucción hinaspa Fomento (BIRF) qullqiwasikunawan pisqa watapin programas Inversión ukhupi
-“Mejoramiento servicios justicia no penal nisqata ruwasaqku expediente judicial electrónico” hinaspa “Mejoramiento Servicios de justicia materia penal” patakunata tecnología clase mundial
-inteligencia artificial llikakunawan huntapakunqa.
-Imapas transformación digital llikapatapi llankaykunapaqqa kananmi Plan de Gobierno Digital del
-Poder Judicial hinaspa rediseño lliw áreas hinaspa procesos institucionales patakunapi, hinallataq
-flujos trabajo miraykuna, hinaspapas llankaqkunaq competencias chanin ruwayninkuna ima
-DESCARGA PROCESAL SANPAYACHIY
-Iskay waranqa iskay chunka hukniyuq watata qallarinchis 2,601,455 expedientes judiciales tawqachakuykunawan giro ukhupi, trámite puririy patapitaq 1,113,685 tawqachakuykunawan ejecución ruway ukhupitaqmi 1,487,770 tawqachakuykuna kachhan.
-Chaymanta, kikin Corte Suprema Justicia amachaqpatapi pendientes suyaypatapi kachhan 40,873
-expedientes tawqachasqa sasachakuykuna. May tiqsimuyupipas manaya yuyaychakunchu Sala
-Constitucional Corte Suprema amachaqpata 17,000 procesos previsionales pendientes suyaypatapi sasachakuyniyuq manaraq allichasqa kaynin, waranqanpi tercera edad yuyaqkunawan pensión digna suyakuyninwan suyaqkuna. Manapunin chayqa justicia con rostro humano nisqachu,
-chayraykun ���justicia” amachayqa sutinta chinkachikun. Imaymana Medidas nisqakunatan huntapasaqku chay carga procesal pisiyananpaq, chaypaqmi kinsa taqa equipos de descarga especializados de asesores jurisdiccionales taqa llankayta huntapasaqku paykunan yanapakuykunata
-ruwanqaku Salas Supremas llankanapatakunapaq utqaypatapi descarga procesal wasapananpaq,
-iskay equipos nisqakunatataq Salas Constitucionales Supremas procesos previsionales riqsiqkunata huntapakunqa, chaymantapas equipo llankaqkuna Salas Penales Corte Suprema amachaqpatakunapaqpas ima.
-Kayqa utqaypatapi Congreso de la República apullipata chaninchanan hawa hinaspa Ley kamachiywan fución casacional inherente Corte Suprema amachaqpataq llankayninpaq kamachiy chaninchakunanpaq.
-Kay medidas nisqakunaqa chikachikamantan wasapayninpi huntapakunqa hinaspa previa evaluación chuymapaywan carga procesal Cortes Superiores de Justicia sasachakuy tawqakunata
-qawarispa.
-Sala Penal Permanente hinaspa Sala Penal Transtoria Corte Suprema de Justicia de la República
-kayninmi jurisprudencia saphichakuyninta sasachan, kayqa utqaymanmi allichakunan. kay Plan
-Descarga Procesal nisqaqa puririntaqmi Sala Penal Permanente amachaqpata, rol de Sala Casacional Penal nisqata ñawpachinan, hinaspa Sala Penal Transitoria llankanapatañataq lliw procesos
-regidos por el Código de Procedimientos Penales liquidación patakama ruwanan.
-Requerimos mañakuykuna reforma procesal penal tukupayninta huntapana hinallataq consolidacion de la oralidad reformas civil laboral patakunapi aypana, llunpay beneficios kay reformas
-nisqakuna celeridad, transparencia, eficacia patakunapi kasqan hawa, dchaypaqmi qullqichakuykunaqa chaninpuni.
-Doble instancia iskay taqa patapi Constitución kamay pirwanchis kamasqan hina manaya kikin
-
-Corte Suprema de Justicia patallapichu tukunan kaymi desnaturaliza tiqran uniformización de la
-jurisprudencia hinaspa adecuada aplicación del derecho material y procesal kayninkunata. Corte
-Suprema amachaqpataqa qatipanan precedentes judiciales nisqakuna kananpaq predictibilidad
-kaykunawan administración de justicia wasapachiywan bases jurisprudenciales nisqakunata saphichaspa justicia diferente hina kananpaq. Chayraykun Proyecto de Ley de Casación kamachiyta
-ruwachhayku manaña causas nisakuna Corte Supremaamachaqpataman haykunanpaq chaypaqqa
-kaypi Congreso de la República Apullin kaypi kasqanta qawarispa mañakuni chaninchayninku patapi debatido hinaspa aprobado hina kachun carácter prioritario uyqaypatawan.
-GENERO HINASPA JUSTICIA AMACHAY
-Administración de Justicia nisqaqa manaya mana rikuqchu tukunan violencia warmikunaq sasachakuyninman. Kay ñakariypa saphinqa discriminación estructural histórica ñuqaykupaq muchuy
-kasqan hawan, chay tatichiyqa manaya warmikunallapichu iñin, qarikunapas kaypiqa chaninpin
-sayapakunanku kuchkanchanakuypatapi kaspaallinman tiqrakunanpaq.chayraykun, Comisión de
-Justicia de Género del Poder Judicial kunankama qawriyniypi kaq, Juez Supremo Titular, doctor
-Carlos Arias Lazarte umalliyninwanmi kunanmantapacha kanqa. Hinallataq, institucionalización
-del enfoque de género organización judicial patapi llankayta wasapachisaqku.
-Llikapatanta servicios digitales Poder Judicial amachaqpatapi wasapachikunqa, interoperabilidad ukhupi PNP llankanapatawan aplicativos teconológicos llikakunawan víctimas violencia sasachakuy muchuy ukhupi tarikuqkuna harkanapaq. Sistema Nacional Especializado de Violencia contra la Mujer y los Integrantes del Grupo Familiar llankaytan huntapasaq; kaymi bandera de acción
-ruwayniyku kanqa. Kuchkanchanakuy patapi alianzas estratégicasnisqata ruwasaqku cooperación
-internacional patawan kay kinsantin watakunapi llankanapatapaq chanin soporte fundamental
-hina kasqankupi, aswanqa runa chinkachiyukuna muchuchiypi kaqchaypi ima kasqan ku hawa
-hinaspa otras formas explotación sexual y laboral sasachakuykunapi ima.kayqa delito invisible
-mana ancha rikusqa sasachakuy mayor acción ruwaytan qayachiwanchis.
-Warmikunatan Empoderachina qullqichakuyninkuna chaninpi wasapananpaq llankaykunata wasapachina kaymi kikin desarrollo sostenible pataman chayachinqa, aypaykuñan avances importantes nisqakunata en esferas que desafían el poder patakunapi, chayraykun lucha por la igualdad de
-género nisqaqa suyaypatapi agenda pendiente nisqayuqraqmi kachhan kachhanraqmi brecha por
-saldar nisqa ruway. Sala Plena Corte Suprema patapi aqlliyniwanku kay Poder del Estado patapi
-Apullin hina sayanaypaq musuq tiqraymi qawarikun rol de la mujer escenarios toma de decisiones
-patakunapi warmi qispiynin. Kayta añanchakunipuni.
-Chaymi escenario judicial patapiqa paridad nisqaqa manaya obligación convencional hinachu
-ichaqa histórica y moral nisqan estructura judicial patakunapi chaninchakuyninwan kanan, chayraykun, Salas Corte Suprema amachaqpatakunapi paridad de género con meritocracia kanan,
-kayqa lliw distritos judicialespatakunamanmi aysarikunan. hinallataqmi Junta Nacional Justicia
-kunan kaypi hayllichawaqninchiskunaman mañarikuni Reglamento de selección y ascenso de Juezas y Jueces patakunapi imapas medida afirmativanisqata kamchunku kaywan administración
-de justicia amachaypatapi warmikuna chayananpaq, chaywan, brechas de género carrera judicial
-ukhupi wisqanapaq hinaspa condiciones hina kichakuchun presencia paritaria de las mujeres salas hinaspa Juzgados de diversa especialidad llankanapatakunapi warmikuna kananpaq.
-
-JUSTICIA AMACHAYMAN MANA SASAWAN HAYKUY
-Sistema de justicia ukhuman sasawan haykuyqa llaqtarunakunatan muchuchispa ñakarichin vulnerabilidad imaymana kaqkunamanta ukhupi tarikuqkunata
-Yanapayniytapunin haywarisaq Comisión Nacional de Acceso a la Justicia de Personas en Condición de Vulnerabilidad y Justicia en tu Comunidad llankanapatata Juez Suprema Janet Tello Gilardi
-paqtaqkamayuq umalliyninwan kaqta, encomiable gestión nisqata ruwaspa, hinallan “Reglas de
-Brasilia sobre Acceso a la Justicia de Personas en Condición de Vulnerabilidad” hinaspa lliw peru
-suyuntinpi “Carta de Derechos del Ciudadano ante el Poder Judicial peruano” nisqa wasapananpaq
-huntapakuyninwan.
-Servicio judicial descentralizado hinaspa huq instituciones llankanapatakunawan kuchkanchanakuspa “Justicia Itinerante” sutichasqa chayman astakun servicios y despachos judiciales amachaqpatakuna kiti llaqtakunapi zonas urbano marginales nisqakunamanwanmi aysakunqa.
-Hinallataq Comisión de Gestión Ambiental amachaqpata llankayninta ruwanqa gestion jurisdiccional y administrativa en el uso sostenible de los recuros institucionales (ecoeficiencia) chaninchaypi observatorio ambiental Poder Judicial llankaywan huntapaspa.
-Wiraqucha Apulli, rimayniytan mastariyta munani reinvindicaciones pendientes de atención del
-personal jurisdiccional y administrativo del Poder Judicial nisqakunan kachhan, chayraykun mañakuyku mejor escala salarial qullqichakuyninku kananta, chay hawa llankayniyku ukhupi productividad ruwayniykuta wasapachisaqku, utqaymi kayqa judiciales llankaqkunapaq tercer tramo de
-la escala remunerativa de los trabajadores judiciales nisqaqa kikin justicia nisqan.
-Utqaypatapi ruwaykuna
-kay medidas ruwakuqkunaqa kikinpatapi tinkunakun, kaykunaqa multidimensionales nisqan hinaspanmi utqaypi servicio impartición justicia sasachakuykunata uyapurana.
-- Lliw causas nisqakuna año judicial 2020 patapi qawarikuqkunaqa allichasqañan kanan hinaspa publicación kamaykuna rikuchiy pataman churakunanpuni. Sapanka Corte Superior hinaspa
-Salas Corte Suprema Justicia amachaqpatakunan responsables hina kanqaku disposición kamachiy ruwakunanpaqpuni. Qawapayayninqa iskay chunka isqunniyuq punchay enero killamanta
-ruwakunqa.
-- Iskay chunka isqunniyuq punchay kunan wata enero killamantan proceso judicial (autos hinaspa
-sentencias) lliw órganos jurisdiccionales patakunapi kamariykunamantan wikapayninku patamanta bajo responsabilidad rikuchiy pataman churakunan. Sapanka Corte Superior hinaspa Salas Corte Suprema Justicia patakunamantan responsable de supervisar hinaspa kikinpi qawapayakunan
-cumplimiento ukhupi kay kamachiy nisqan hina ruwasqankuta, Decreto Legislativo Nº 1342. Para
-tal efecto chaypaq hinan funcionamiento ukhupi puririnqa aplicativo “Módulo de Registro de Decisiones Judiciales”, kayman llaqtaruna haykurinqa.
-- Lliw Perú suyumanta 3,417 jueces juezas paqtaqkamayuqkunan “Casilleros Digitales Individuales” kayniyuq kanqaku, chayman llaqtarunaq haykuyniyuq, kay llikapatapin lliw llankaypatanpi
-resoluciones kamariykuna ruwasqan tawqakunqa, kaymantaqmi jurisdiccional ruwaynin patapi
-llaqtaruna haykurinqa, chaypicha riqsinqa imayna kamarisqanta hayratasqanta ima. Kay casillero
-nisqaqa kichasqa kanqa kunan wata segundo semestre killamantapacha.
-
-- Lliw imaymana expedientes sasachakuykuna Corte Suprema amachaqpataman wichachisqa
-kaqkunan digitalizados llikapatapi churasqa kanqaku lliw Perú Suyuntinpi, kaywanqa kay expedientes sasachakuykunan chusarinqa llikapatantakama red de datos llikanta, chaypaq manaña
-raphikunataqa qawarisaqkupasñachu kay proceso sasachakuypiqa utqaypin tuymipachakuna pisiyanqa. kay sistema nisqaqa kunan wata segundo semestre killamantapacha qallarinqa.
-- Imapas haykuymanta declaraciones juradas, bienes hinaspa rentas hinallataq declaración intereses jueces/as paqtaqkamayuqkunaq, funcionarios Poder Judicial amachaqpatamanta llankaqkunan
-rikuchiy pataman churakunqa kikin aplicativo especial portal Web Poder Judicial amachaqpataq
-llikapatanta. Lliw funcionario público kayninpiqa churananpunin rikuchiy pataman hinaspanmi
-chuyapi llaqtarunaman bienes e intereses kayninkunata kikinchananku. Kay sistema nisqaqa segundo semestre killamantapachan qallarinqa.
-- Lliw Perú Suyuntinpi tawa chunka kinsayuq Comisarías de Familia llankanapatakunan juzgados de familia nisqakunawan llankayninkuta tupanachinqaku, kaywanqa transmisión información
-kaqkuna policía hinaspa juzgados amachaqpatakuna imapas denuncias warmikunapi taqa ayllu
-ukhukunapi violencia sasachakuykunamanta, hinallataq ñakariqkunapaq amachay harkaykuna
-kaqtin medios tecnológicos llikapatanta ruwakunqa, manañan raphikunaqa kanqañachu nitaqmi
-llankaqkunapas notificaciones ukhupipas kanqañachu. Kay sistema nisqaqa pachaq punchaypin
-qallarinqa.
-- Llikapatapi plicativo tecnológico “Botón de Pánico” nisqaqa warmikunapi taqa ayllukunapi violencia sasachakuyniyuqkunata chaninpi kaq patapin amachan, lliw distritos judiciales amachaqpatakunapin kayqa huntapakunqa. Kay sistema nisqaqa pachaq punchaypin kichakunqa.
-- Llikapatapi servicios digitales Poder Judicial llankaykunan yapapakunqa, aplicativo “SEGURAS”
-kayqa geolocalización gratuita de servicios judiciales. Herramienta nisqan. Kay sistema nisqaqa
-pachaq punchaypin qallarinqa.
-- Kay Sistema de Remates Judiciales –REMAJU- nisqaqa distrito judicial Lima amachaqpatapin
-kichasqa tarikun, chunka isqunniyuq cortes superiores justicia amachaqpatakunapiwanmi kinsa
-killapi kichakunqa hinallataq tukuy Peru suyuntinpitaq suqta killapi kichakullanqataq.
-- Imapas imagen institucional kallpachaymanqa. “Vocería Judicial” utaq portavoz entidad nisqan
-kichakunqa, canal directo comunicación Poder Judicial hinaspa comunidad nacional nisqawan rimaykuna pachkarikunanpaq.
-WISQAYPATA
-Ñan iskay pachaq wataña vida Republicana ukhupi kawsay kay tukuy unaypitaq “patria firme y
-feliz por la unión” mana chanin llaqtata qispichiyta atinchischu, Peru suyunchispiqa kanmi kiti
-llaqtakuna chaypiqa justicia amachay aypayqa utiywan musqusqa hinan mana aypana. Kaymantaqa paqarinanmi Peru suyumanta jueces y juezas paqtaqkamayuqkunaq sunquchakuyninchiskunapi voluntad inquebrantable de encarnar un Poder Judicial comprometido chanin llankayninchispatapi, ñanpi yanqa paradigmas hinaspa ritualismos nisqakunata wiqchuspa comunidad
-kiti llaqtakunamanta kharunchachiqwanchiskuna, actitud autocrítica hinaspa espíritu innovador
-kayninchiswan kallpachawananchis Poder judicial inclusivo saphichakuyninta, kikinmantapacha
-kaq qallarin servicio llankayninta chaninpi wasapachinanpaq. servidores públicosllankaqkunan
-
-kanchis paykunamantaqmi llankayninchis wiqukunan.
-Historia kawsayninchista qawarispa advertimos nichhutapunin pensamientos libertarios aypay
-munaykunamanta ayqirikunchis paykunaqa karan probidad, luces, patriotismo chuyo munayniyuq. Warmiqari kunanmi llaqtarunakuna dialogo fraterno hinaspa consenso rimanakuypataman
-haykurinanchis, paz social thak kawsayta machkaspa tarinanchispaq, kunanmi llunpay sasachakuy
-muchuy pata kawsayninchispi kachhanchis
-Tukuyunallaypaqña, Poder Judicial Apulli kayniypin ñuqaman tupawan umallispa ñawpachinay,
-yaqa iskay pachaq watan manapuni karanchu qayna qullanapatakunapi warmikunaq ñawpachiynin. Justicia ñannintan puririmuni desde muy joven en costa, sierra y selva, soy mujer que se
-ha forjado profesionalmente kayniypi tukuy patakunapi llaqtanchis sasachakuynin patakunapipas
-ima, chayraykun yuyaychakuni warmikunaqa saphin kanchis cambio social kawsaykuna tiqrakunanpaq, humildad hinaspa decencia sunquchakuyniwan compromiso nisqata kamakuni imapas
-bases hinaspa pilares saphi llankaykunata kallpachanaypaq hinapi modernización Poder Judicial
-amachaqpataq musuqyachiyninta aypanaypaq, valores hinaspa principios chaninkunawan sistema judicial amachayninchista saphichinanpaq.
-Bicentenario inti taytaq kanchayninpin warmikuna chanin patakunapi llantuyukunchis, kayqa manan yanqa casualidad hinallachu.kunanpachakunan ñuqanchispaq hina chayaykun, kunanpunin.
-Qarikunawan kuchkaya chanin Perú suyuta qispichisun hinaspa patria libre qispiqtapuni mana
-piman mitukuspa ayparisun.
-Chayraykun kay rimayqa pachkarikun:
-ALLINTA YACHAY
-Aprende bien
-
-ALLINTA RUWAY
-Haz bien las cosas
-
-ALLINTA LLAQTAYKITA KHUYAY
-Quiere bien …a tu país.
-
-Añay
-
-

tatoeba.txt

@@ -1,428 +0,0 @@
-Manam sapallaykichu kachakanki!
-¿Hayk'an wawqiykikuna?
-¿Hayk'a watayuqmi paykuna kanku?
-¿Aylluykiwanchu tiyanki?
-Wayt'ayta yachani.
-¿Ikipupi pukllankichu?
-Mana ñocaypa cananpac!
-Pita maytam llantunayki?
-Ayllumantam napaykarimuyki
-Cafetachu tetachu munanki?
-Lliw runakunam paqarisqanchikmantapacha qispisqa kanchik, lliw chayaqinchikpipas kaqllataqmi sapakamanchikpa kanan.
-Yuyayniyuq kasqanchikraykum hawkalla aylluntinhina kawsayta atinanchik llapa runakunawan.
-Warmiyuq kankichu?
-Qusayuq kankichu?
-Runas wasinman rin.
-Unqusqa runa kani.
-.Unqusqa runa kasani
-Utkayta rimaptiyki, mana hapiyta yachanichu.
-Samayta munasani.
-Mikuyta munasani.
-Mikuyta munankichu?
-Yachakusani runasimita.
-Payqa suni.
-Paykunaqa hatun.
-Paykunaqa suni kankuchu?
-Unu kanchu?
-Kuñi unu kanchu?
-Kay runa Pidrum.
-Chay runaqa Raulmi.
-Kaynihpi huk mikhuy wasichu kan?
-Pitaq chay runa?
-Pitaq kay runa?
-Maynintataq chay ñan rin?
-Imataq kay?
-Imataq chay?
-Imataq hakay?
-Imay urataq hamun?
-Pitaq Pidru?
-Maychika sibulla?
-Pitaq kankichu?
-Mana warmiyuq kanichu.
-Arí, warmiyuq kani.
-Warmakunayuq kankichu?
-Hayka warmakunayuq kankichu?
-Kamayuq kankichu?
-Llaqtakamayuq kankichu?
-Noqapaq wasiy kasan.
-Mesay kapuwan.
-Mesayki kanchu?
-Tupananchis.
-Tupananchiskama, Sayoko.
-Rimaykullayki, John!
-Allillanchu?
-Siskuq chakranpiqa rurushansi kiwña.
-Runasimita ancha sumaqta rimasanki.
-Bakayni kuruyan ukutinpi.
-Qecha onqoywan kashani.
-Tayta Wayllaqawaqa karpintirus.
-Alqoqa qarita kachuran.
-Alqo qaritaqa kachuran.
-Noqapaq hatun wasiy kasan.
-Noqapaq wasikunatay kasan.
-Noqapaq hatun wasikunatay kasan.
-Chay wasiykichu?
-Arí, chayqa wasiy.
-Chayqa, mana wasiychu kan.
-Llamachu?
-Mana qamwan riyta munasanichu.
-Mana qamwanchu riyta munasani.
-Ustadus Unidusmanta hamusankichu?
-Mana, noqaqa mana Ustadus Unidusmanta hamusanichu.
-Holandamanta hamusani.
-Wasiymanta hamusani.
-Noqaqa mana wasiymanta hamusanichu.
-Munasani wasiyta.
-Haku wasiyta!
-Wasiykiman risani.
-Mana wasiykiman risanichu.
-Noqaqa waiyman risani.
-Wasinchisman risun.
-Rimaspay runasimita warma hina kasani.
-Tapuykuykimanchu?
-Allichu, allillanmanta rimaykuychis!
-Allillanchu, Mike?
-Imaynataq kasanki, Mike?
-Imaynallataq kasanki, Mike?
-Allillanmi.
-Allillanpuni kasani.
-Walehllanpuni kasani.
-Ima sutiyki?
-Jack sutiy.
-Imamantataq hamunki?
-Imapi tianki?
-Tiani hutilpi Sheraton sutin.
-Turiyuq kankichu, Ana?
-Wawkeyuq kankichu, Pidru?
-Paniyuq kankichu, Juan?
-Ñañayuq kankichu, Lucia?
-Pidruqa mana paniyuq kanchu.
-Juanqa mana wawkeyuq kanchu.
-Luciaqa mana turiyuq kanchu.
-Anaqa mana ñañayuq kanchu.
-Lópezqa tawa wawkenkunayuq kan.
-Juanitoqa tawa paninkunayuq kan.
-Doloresqa tawa ñañankunayuq kan.
-Maríaqa tawa turinkunayuq kan.
-Turiykunayuq kani.
-Wawkeykunayuq kani.
-Noqa turiykanyuq kani.
-Noqa wawkeykunayuq kani.
-Paniykunayuq kani.
-Ñañaykunayuq kani.
-Noqa ñañaykunayuq kani.
-Noqa paniykunayuq kani.
-Mana paniyuq kanichu.
-Mana ñañayuq kanichu.
-Noqaqa mana ñañayuq kanichu.
-Noqaqa mana paniyuq kanichu.
-Mana turiyuq kanichu.
-Mana wawkeyuq kanichu.
-Noqaqa mana wawkeyuq kanichu.
-Noqaqa mana turiyuq kanichu.
-Mana tawa turiykunayuq kanichu.
-Mana tawa wawkeykunayuq kanichu.
-Noqaqa mana tawa turiykunayuq kanichu.
-Noqaqa mana tawa wawkeykunayuq kanichu.
-Mana tawa ñañaykunayuq kanichu.
-Mana tawa paniykunayuq kanichu.
-Noqaqa mana tawa paniykunayuq kanichu.
-Noqaqa mana tawa ñañaykunayuq kanichu.
-Huk ratukama!
-Paqarinkama.
-Qhayakama.
-Huk kutikama!
-Tupananchiskama!
-Kusikusani reqsisuspay.
-Kusikusankichu reqsisuspawanki?
-Munayki.
-Arí, munawanki.
-Wasitaqa qupuyki.
-Wasitaqa qupuwanki.
-Uyariyki.
-Uyariwanki.
-Kusikuni kaypi kasanki.
-Kusikuni kaypi kasankichis.
-Noqaqa kusikusani kaypi kasani.
-Ruwayta munayman haywarisqata.
-Ruwayta munaykiman haywarisqata.
-Chay hinaqa apukuna noqapah rimanqaku.
-Kuyawankichu?
-Wayllusankichu allochallaykita?
-Arí, haku!
-Arí, hakunchis!
-Ama hamuychu.
-Ama riychischu.
-Ama pukllasunchu.
-Warmakunaqa pukllachunku!
-Warmakunaqa hamuchun!
-Runakunaqa hamusan.
-Chayqa mana hatun wasiychu kan.
-Chay hatun wasiykichu?
-Chay hatun wasikunaykichu?
-Iskay warmikuna takisanku.
-Iskay warmi takisanku.
-Tawa runakuna takisanku.
-Tawa runa takisanku.
-Hakay runaqa Pidrum.
-Hakay warmiqa Anam.
-Hakay warmi Anam.
-Hakay runa Pidrum.
-Payta munani.
-Paykunata quyman.
-Yachakuni runasimita.
-Mayllakuyta munasani.
-Mana uyarikuyta atinichu!
-Paramusan.
-Ritimusan.
-Paran.
-Ritin.
-Parasan.
-Ritisan.
-Llaqtapi yachani.
-Llaqtachapi yachani.
-Llaqtapi yachasani.
-Llaqtachapi yachasani.
-Llaqtapi yachayta munasani.
-Llaqtachapi yachayta munasani.
-Hatun llaqtapi yachayta munasani.
-Mariawan, Marcelinawan, tayta Husiymi llaqtaman risanku.
-Mariawan, Marcelinawan, tayta Husiymi llaqtaman riyta munasanku.
-Kutimuptinku risaq.
-Munaptiyki kutimusaq.
-Utkayta rimaptiyki, hapiyta yachani.
-Rimaptiyku runasimita, Cuscopi runakuna kusikunku.
-Waqasaptin llakikurqani.
-Wañuptiy, pitaq waqanqa?
-Rimaspay runasimita kusikuni.
-Runasimita yachaspayki, imatataq ruwanki?
-Puristin takisani.
-Waqastin mikusarqaniku.
-Qam munaptiykiqa, ruwasaq.
-Runasimita yachakusqa tukuspaqa, imatataq ruwasaq?
-Niptinmi, ruwasaq.
-Niptinmi manachu ruwankiman?
-Niptiypas, mana ruwankichu.
-Nispapas, ruwanqa.
-Takikusaq samanankama.
-Takikusankama tiakusaq.
-Ashka yachakunanrayku Limata rirqa.
-Hamurani willawanaykirayku.
-Rimasanku takinankupaq.
-Takisani kawsanaypaq.
-Yachakusani rimanaypaq runasimita.
-Llamkasani yachanaykipaq runasimita.
-Mana llamkasanichu samanaykipaq punchawnintin!
-Asisani kusikunaykipaq.
-Much’ananayakapushasqakupuniñataqsunamá.
-Pacha mama.
-Zombi kani.
-Runasimita yachakuni.
-Qhichwa simita yachakuni.
-Kusikunaykipaq asichkani.
-Mishikakunaqa Nawa simita rimarqanku.
-Makllu munaq chayka, chaypim usupanqa.
-"Hayk'a watayuqmi kanki?"
-"Chunka suqtayuq watayuqmi kani."
-"Hayk'a watayuqmi kanki?" "16 watayuqmi kani."
-"Imaynallam kachkanki?"
-"Allillanmi, añayki."
-Riqsinakuymanta anchatam kusikuni.
-Nihun shimita rimankichu?
-Mikhuq kusikun puñuq kusikun.
-Michikuna ancha ch'uya uywam.
-Kastilla simip hanllallinta pasaqlla pantani.
-Ama suway, ama llullay, ama qillay.
-Kamripi, Chubutpi, Kamri simiqa tukri simim.
-Esperantop sutinqa tukuy rimaykunapi kaqllam!
-Arabya simiqa mana sasa simim.
-Payqa kaypim!
-Yupay yachayta chiqnini.
-Yarqawachkan.
-Ñuqa t'antatam munani.
-Michiqa yanam.
-Burj Khalifa tukuy tiqsimuyupi aswan hatun wasim.
-Pañaman muyuriy.
-Lluq'iman muyuriy.
-Manan tusuyta yachanichu.
-Llakisqan kashani.
-Aylluypaq llank'ani.
-Wardiyawan rimashanku.
-Sapa huch'uy wasiqa huch'uy chakatayuqmi.
-Kay pataraqa chaqayta yallinmi.
-Aracajuman allin hamusqa.
-Pitaq Inlish harawikuntinmanta yalliq?
-Pitaq yalliq Inlish harawiku?
-Yachapakuyqa yalliq yachachiqmi.
-Ñuqa k'acham.
-K'acha kani.
-Magyar simita rimani.
-Samakuyta muchuqmi yachanqaku.
-Yanapawayku!
-Killaqa sumaqta llipipinmi.
-Hawaiiqa Qasi Mamaquchapi ariq-ariq wat'antinmi.
-Sinqawaqra ancha hatunmi.
-Yaw, Hanako.
-Taytaykiqa imataq munakun?
-Ñañaykiqa imayna kan?
-Turaykiqa imaynam?
-Tomqa sumaq sipasllam munakun.
-Payqa Urin Awya-Yalamantam kutimuchkan.
-Paykuna aylluyuqmi kanku.
-"Aleman simi - sasa simi", Aleman runa nispa, ichaqa, chiqaqmanta Aleman simi manam chhika sasachu.
-Allichu yanapawankikumanchu?
-Unqushanin.
-Chinkay chinkaylla purikuni.
-Sulpayki, wasiykipi qurpachaytan munayman.
-Allinmi.
-Kunanqa ripukusaqkuña.
-Ñuqa aychatam mikuni.
-Tukuy kay pachaman paqarimujkuna libres nasekuntu tukuypunitaj kikin obligacionesniycjllataj, jinakamalla honorniyojtaj atiyniyojtaj, chantaqa razonwantaj concienciawantaj dotasqa kasqankurayku, kawsaqe masipura jina, tukuy uj munakuyllapi kawsakunanku tian.
-Huk liwruta rantirqani.
-Tom se musel trochu rozhýbat.
-Ñukaka yakuta kuyani.
-Runakunaka Ecuadorpi kichwata rimanchik
-Wambrakunaka kichwata munan.
-Runakunaka Ecuadorpi kichwata riman, icha runa kunaka Perupi quechuata riman.
-Kamuwasipi achka kamukunakami kan.
-Kuchika tukuy mikunata mikun.
-Maymanta kanki?
-Ima shuti kanki?
-Kanka Ecuadormanta kankichu?
-Ñukaka Otavalopimi kawsani.
-Payka kanpak warmichu?
-Ñawpa ñukaka wawallami karkani.
-Kichwaka ñuka shungupi kawsan.
-Sara mutitapish, atallpa aychatapish, papatapish ñukanchik randishun.
-Kichwaka shina runa kunapak sapitami kan.
-Imapak kichwata yachakukunki?
-Mashna kan?
-Mana charinichu.
-Mana munanichu.
-Mana yuyarinichu.
-Mana yachanichu.
-Mana uyarkankichu?
-Chay anaquka ishki patzak dolarmi kan.
-Kay muchikuka mashna kan?
-Ñukapak wawki Españapimi kawsan.
-Ñukaka mana Ecuadorpi wacharirkanichu, icha kichwaka achka munanimi.
-Imanalla, mashikuna.
-Mashi Guaman, Mayman rigunki?
-Chay qarika, Ima shuti kan?
-Chay wambraka, Perumantachu kan?
-Alli punlla, mashi Sandra.
-Alli tuta, tayta.
-Kichwata rimapay, mashikuna.
-Ñuka yachachij sumakmi kan.
--Kanka yanujchu kan? -Mana, ñukaka mana lulunkunata yanunichu.
-Wiwakunawan, yurakunawan, yakuwan ñukanchika yuyanchikpish, purinchikpish, kawsanchikpish.
-Pacha Mamawan runakunaka kawsanchik.
-Yaykuymanchu?
-Lluqsiymanchu?
-Maytuta wichqaychik.
-Ima ninkim?
-Manam yachanichu.
-Manam atinichu.
-Ñukaka Inglaterra mantami kani.
-Ñukaka mana kanpak shimita rimanichu.
-Ñukaka uvyanayanami kani.
-Ñukaka Jack shutimi.
-Ñuka kullkita shuwarkan.
-Yupaichani!
-Yanapaway!
-Alli punlla.
-Alli chisi.
-Alli tuta.
-Imanalla
-Shoq punllakaman.
-Ashtakashkaman.
-Kayakaman.
-Tupankakaman.
-Paksipakaman.
-Maymantak kanki?
-Ecuadormantami kani.
-Shuk Intika kan.
-Ishki lulunkuna gentikunakami charin.
-Kanka ishki chunga watayuk kanki.
-Payka kimsa ñañakunata charin.
-Apiukuna chusko chakikunata charin.
-Makika pichka rukakuna charin.
-Ñuka wasipi soqta runakunaka kawsanchik.
-Kanpak churika kanchis watayukmi kan.
-Ishki allkukuna posoq chakikuna charin.
-Intika posoq rumpukunata charin.
-Ñuka makikuna chunga rukakunata charin.
-Adele takijmi kan.
-Leo Messika rumpata pugllajmi kan.
-Bill Nye yachachijmi kan.
-House hambinayukmi kan.
-José Andrés sumak yanujmi kan.
-Pelé Brasilmantami kan.
-Shakira Colombiamantami kan.
-Evo Morales Boliviamantami kan.
-Obama Estados Unidosmantami kan.
-Payka ñuka mashi Mari.
--Kushikuni. -Kushikunipish.
-Shina shinalla.
-Kanka?
-Jesuska Mariapak churimi.
-Zeuska Cronospak churimi.
-Heraka Zeuspak warmimi.
-Zeuska Herapak kusami.
-Ateneaka Zeuspak ushimi.
-Afroditaka Ateneapak ñañami.
-Apoloka Ateneapak turimi.
-Dionisioka Apolopak wawkimi.
-Hadeska Apolopak yayawkimi.
-Dionisioka Poseidonpak saniimi.
-Cronoska Apolopak hatun taytami.
-Zeuska Afroditapak taytami.
-Heraka Arespak mamami.
-Heraka Dionisiopak ipami.
-Ateneaka Herapak mullami.
-Hefestoka Hermespak turaymi.
-Ateneaka Hefestospak panaymi.
-Pipaktak kay muchikoka kan?
-Kay muchikoka Josepakmi kan.
-Mashna lulunkuna yanunaukupi tiyanchik?
-Atallpaka kimsa chakikunata charinchu?
-Ñukaka mana chusko wawkikunata charinichu.
-Runashimita yachakukunimi.
-Payka Quitomantami kan.
-Ñukaka Chilemantami kani.
-Maymanta kanki?
-Ñukaka yachakujmi kani.
-Kanka?
-Kanka hambinayuk kankichu?
-Ñukaka Aliciami kani.
-Payka ñuka mashi Pedromi kan.
-Payka sumak kapupwin charin.
-Kanka munajpi, Ñuka killinsa hatallina ushankimi.
-Helenami Alejandrotaka kuyan.
-Uliseska Penelopetami kuyan.
-Pukami Garutaka kuyan.
-Kay kullkika kanpakchu?
-Ñuka istallata ch'ingachirkani.
-Uyay.
-Uyapay
-Uyapaway.
-Shamuy
-Shamupay.
-Kutin nipay.
-Kutin rimapay.
-Tiyaripay.
-Kanka shoq mushuq kushmata mutzunki.
-Ñuqa llakikuyki.
-Qanmi kanki ñuqapa kawsay.
-Maymantataq kanki?
-Maymantataq hamunki?
-Samarikuy.
-May llaqtamantataq kanki?
-Haykaqtaq ripunki?
-Haykatataq manuyki?
-Hayka watayuqtaq kanki?
-Purisap.
-Achachaw!
-Alalaw!
-Ananaw.
-Añañaw!

wikimedia.txt

@@ -1,276 +0,0 @@
-Diskunkuna
-Magaly Solier
-Ana Rusaryupa Itsil Hara Wilaskis sutiyuq warmiqa ( Ana Ethel del Rosario Jara Velásquez, Kastilla simipi ) ( 11 ñiqin aymuray killapi 1968 watapi paqarisqa Ika llaqtapi - ) huk Piruw mama llaqtap taripay amachaq wan pulitikupas .
-Beatriz Merino Lucero ( * 15 ñiqin ayamarq'a killapi 1947 watapi paqarisqa Lima llaqtapi - ) piruwanu kamachiy amachaqmi warmi pulitika nisqapas .
-Piruw mama llaqtayuw Taripay amachaqmi .
-Ariruma Kowiiqa Jacinto Conejo Maldonadopa sutiyuq runaqa kuynin .
-Pay runaqa ( 4 ñiqin chakra yapuy killapi 1961 watapi paqarisqa Utawalu / Otavalo llaqtapi, Ikwadurpi ) ikwayurniyuq kichwa rimaypi kastilla simipipas qillqaqmi, harawiqmi, yachachiqmi, pulitiku runapas .
-Mushuq rumilla patsachu ( era neolítica ) runakuna qallariyaran yupayta ( contar ), yapayta ( sumar ), qichuyta ( restar ), yayuyaran may karuyaqtan ( distancia ) aywayanqanta .
-Chunka ( diez ) rukanakuna-wan ( dedos ) yupayaran .
-Tsaynúpa yuritsiyaran chunkata, chunka atska yupay awaykunapa ( sistemas de numeración ) tákuna-n ( base ) .
-Kanaqa kay qurqaku, rurananinntawan arupayan :
-Wari yupakuna { 0, 1, 2, 3, 4 ... } ( de modo natural ) ( maypis paqariran wariruna mitapi ) [ 1 ] Ishkanman yupakuna { 0, 1 -1 2 -2 3 -3 4 -4 ... } ( dos direcciones = ishkay manyapa ) Chunkapa yupakuna ( números decimales ) Rakina yupakuna ( números racionales ) ( en fracciones ) Tupu yupakuna ( números reales ) ( para medir ) ( √ 2 = 1,4142 ..., Manchakaran Pitaqoras yachaq ayllun ; Π2, yaykun tinkullpapa qara tupuyninman,' toro' nisqa Kastilla simi ; 45 / 37 ; 2 + ) Allawka yupakuna ( números positivos ) ( 1, 3.45, 3 / 15, π, e,, etc . )
-Itsuq yupakuna ( números negativos ) ( -2, -45.18, -4 / 7, -0.010010001 ..., etc ) Tiwikipu yupakuna ( números irracionales ) ( infinidad de cifras ) ( π3 / 4 ; 0,1011011101111 ... ; : 5 { \ displaystyle { \ sqrt { 5 } } } ) Tullupatsi yupakuna ( números algebraicos ) ( arregla huesos ) ( 1 ; -3 / 4 ; 1-2i ) Qishpihawa yupakuna ( números trascendentes ) ( libre de raíces ) ( 2e ; 2 √ 2 ) Wakcha yupakuna ( números primos ) ( 2 ; 47 ; 37, etc . )
-Kapuq yupakuna ( números compuestos ) ( 24 tiene ocho factores ) Wakchamaha yupakuna ( primos entre sí ) ( 23, tiene dos factores ) Mata-wakcha yupakuna ( primos gemelos ) ( 29 y 31 ; 41 y 43, etc . )
-Tsulla yupakuna ( números impares ) Maha yupakuna ( números pares ) Panpa yupakuna ( números complejos ) (' números del plano' ) ( 2 + 7i ; -5 + 1 / 2i ) Muspa yupakuna ( números imaginarios ) (' existen' en el sueño ) ( 2i, -71 ; 0,147i, etc . )
-Chusku maha yupakuna ( cuaterniones ) ( cuaternas ordenadas ) [ 2 ]
-English ( Inlish simi ) Kaypi rimasqa : Hukllachasqa Amirika Suyukuna, Hukllachasqa Qhapaq Suyu, huk 103 mama llaqtakunapi Suyukuna : Rimaqkuna : • Mama rimay : • Hukkuna : 508 hunu ( Ethnologue,1999 ) • 309 hunu • 199 hunu Ñiqi : 3 Rimaykunap ayllun : Indu iwrupiyu rimaykuna Germanu rimaykuna Kunti germanu rimaykuna Inlish simi Qillqa : Latin siq'i llumpa Tukri simi : Kay mama llaqtakunapi : Awstralya, Bilisi, Kanada, Hukllachasqa Amirika Suyukuna ( rurasqamanta,"de facto"), Philipinakuna, Barat, Ilanda, Libirya, Musuq Silanda, Hukllachasqa Qhapaq Suyu ( rurasqamanta,"de facto"), Uralan Afrika ; Iwrupa Huñu Kaypa kamachisqan : Tuyrukuna ISO 639-1 en ISO 639-2 eng ISO 639-3 eng SIL ENG Maypim Inlish simita rimachkanku Kaytapas qhaway : Rimay - Rimaykunap ayllun - Katiguriya : Rimay
-Ada Chura sutiyuq warmiqa, ( 26 ñiqin hatun puquy killapi 1974 watapi paqarisqa Taqna llaqtapi - ) huk Piruw mama llaqtayuq takiqmi qarqan .
-Tecnocumbia kusituy : Ada y Los Apasionados .
-1 2 3 4 5 6 Layal Abboud .
-Insight Publishing House Limited, UK . ( p'unchaw : 24 August 2017 )  Layal Abboud : The unworthy recipient of a cultural award .
-The NOW team ( p'unchaw : 23 August 2017 )  ليال عبود - Layal Abboud. knopedia.com ( p'unchaw : 23 August 2017 ) 1 2"ليال عبود layal abboud". asraroki.com / .
-Asraroki .
-Retrieved 24 August 2017 . "The official lebanese Top 20 - Layal Abboud".
-The official lebanese Top 20 . "layale abboud". alfananine.com .
-Syndicate Of Professional Artists In Lebanon .
-Retrieved 24 August 2017 . "Al Kahera Wal Nas". youtube.com .
-You Tube .
-15 June 2017 . "ليال عبود : وضع مسدساً في رأسي ولولا العناية الإلهية لما خرجتُ سالمة - ليالينا". ليالينا ( in Arabic ) .
-1 2"ليال عبود : كنت في الأمن الداخلي .. وطليقي حاول أن يردعني". elfann.com .
-El-Fann .
-Retrieved 25 August 2017 . "ليال عبود :"نجرحت كتير لأنو قلبي طيب".. نيكولا داغر :"حلمي التلفزيون وكل شي بوقتو"".
-Elfann News ( in Arabic ) .
-Elfann News .
-July 23, 2014 .
-1 2 3"ليال عبود :"شيفرة تمام بليق كانت شيفرة إما أفتحها على نفسي أو أغلقها"". elfann.com .
-Retrieved 24 August 2017 .
-1 2 3 4"ليال عبود تتمنى تجسيد حياة مارلين مونرو وتستعد لألبوم جديد". alittihad.ae .
-Al-Ittihad .
-Retrieved 24 August 2017 . ""سيدتي نت"تكشف سجلاّت ليال عبود في الشرطة اللبنانية". sayidaty.net .
-Sayidaty Magazine .
-Retrieved 24 August 2017 . "BAYNETNA / 2012 Layal Abboud"( Interview ) . mtv.com.lb ( in Arabic ) .
-MTV Lebanon .
-June 30, 2012 . "Layal - Fi Shouq". www.balaha-records.com . "ليال عبود : انسحبت من استديو الفن لأنطلق بقوة".
-Jouhina Magazine .
-1 2"ليال عبود : جنوني مُخيفٌ ... ومُدمّر". alraimedia.com .
-Al Rai .
-Retrieved 24 August 2017 . "ليال عبود :"لا أتمنى الوصول الى نهاية صباح وأنافس أم كلثوم". wen.co.il . wen .
-1 2 3 4 5"حكي عالمكشوف مع الفنانة ليال عبّود".
-OTV Lebanon .
-26 June 2017 . "عقل فقيه :"غنّجت ليال عبّود بخمسة لوكات في عملها الجديد"".
-1 2 3 4 5"Episode 29 - Layal Abboud Interview". lbcgroup.tv .
-Lebanese Broadcasting Corporation International .
-Retrieved 24 August 2017 . "ماهي حقيقة خلاف ليال عبود و عقل فقيه ؟ | دنيا الوطن". دنيا الوطن .
-Donia Al Watan .
-March 27, 2017 . "وقفة |"نادين"عوني الكعكي :"بلاي بوي"لبناني !". الأخبار ( in Arabic ) . "تمام بليق ... وزاد في الابتذال حتى انفلق". الأخبار ( in Arabic ) . "ليال عبود لـنادين الإشارة ركن أساسي عند الأنثي النجمة الأميركية فانيسا هادجنز بعد وفاة والدها كان لابد من تجاوز الأزمة". alanba.com.kw ( in Arabic ) . "بلا تشفير حلقة ليال عبود". youtube.com .
-28 January 2017 . "ليال عبود ترد على الأقلام الصفراء …". الضاد برس ( in Arabic ) .
-16 June 2015 .  Hasnaa, Al ."الحسناء | ليال عبود لـ"الحسناء": أضع بعض التصريحات تحت أقدامي لكي أرتفع أكثر". الحسناء ( in Arabic ) . "ليال عبود توكل محامي للدفاع عن المسيئين لها بسبب صورتها المزيفة". sayidaty.net .
-Retrieved 24 August 2017 . "إلقاء القبض على مزوّر صورة". www.lbcgroup.tv .
-Lebanese Broadcasting Corporation International . "وشوشة | ليال عبود تكشف حقيقة ما نشر عن صدرها في مجلة نادين Washwasha".
-29 April 2016 . "لبنان : عنوان بتلميحات جنسية لمجلة حول صورة ليال عبود يثير جدلاً واسعاً .. والفنانة ترد : قصدي شريف !". arabic.cnn.com .
-CNN Arabic .
-Retrieved 24 August 2017 . "ليال عبود : الطبيعة صيدلية الجمال". أنا زهرة . "ليال عبود : جسمي كله طبيعي .. وسر جمالي الرياضة". face-msr.com .
-Face Misr .
-Retrieved 24 August 2017 . "شيخ الحارة ؛ لقاء بسمة وهبه مع ليال عبود القاهرة والناس القاهرة والناس". youtube.com / .
-Retrieved 24 August 2017 . "ليال عبّود :"طَبخي"يُغنيني عن الدهون والحرمان".
-Al-Joumhouria .
-Al-Joumhouria . "ليال عبود"زوجي خانني وخفت من عنوان"في أكبر من هيدا الصدر"". elfann.com .
-El-Fann . "ليال عبود : أفطّر ستة أيتام في رمضان .. وأخدمهم". alhayat.com / .
-Al-Hayat .
-June 7, 2016 . "ليال عبود توزع الاغذية و الالعاب على الفقراء المزيد على دنيا الوطن ..". alwatanvoice.com . دنيا الوطن - Donia Al Watan .
-Retrieved 23 August 2017 . "ليال عبود تقديم وجبات للمتسولين في بيروت هؤلاء الأطفال أمانة في أعناقنا وتيلر سويفت تتصدر قائمة فوربس لاتزال متربعة في القمة". alanba.com.kw ( in Arabic ) . "ليال عبود للمرة الأولى : جاد ابني وأخفيته عن الاعلام لهذا السبب !". aljaras.com .
-Al-Jaras .
-Retrieved 24 August 2017 . "مجلة اليمامة". sites.alriyadh.com ( in Arabic ) . "اغنية"مش هبكي"ليال عبود - من فيلم"سطو مثلث"".
-23 June 2016 . "اغنية"مش هبكي"- ليال عبود والراقصة الا كوشنيرمن فيلم"سطو مثلث"( فيديو كليب )".
-4 July 2016 . "ليال عبّود تحتفل بعيد الحب في نادي الضباط في اليرزة". khabar3ajel.com .
-Khabar3ajel .
-Retrieved 24 August 2017 . "تكريم الفنانة ليال عبود بمناسبة عيد الجيش". خبر عاجل ... ( in Arabic ) . khabar3ajel .
-23 November 2011 . "تكريم ليال عبود ضمن .. مهرجان السينما في بيروت". elfann.com .
-El-Fann . "ليال عبّود تسلم الكبير صباح فخري درعاً تقديرياً ضمن مهرجان الوزّاني الجنوبي - ليالينا". ليالينا ( in Arabic ) . "ليال ��بود تنال الجائزة الذهبية لأفضل اغنية عربية للعام 2014". innlebanon.com .
-INN LEBANON .
-Retrieved 24 August 2017 . "ليال عبود تغني الإستقلال مع ضباط الجيش البناني". alhasnaa.com .
-Al-Hasnaa Magazine .
-Retrieved 24 August 2017 . "تكريم ليال عبود في نادي الضباط". lebanon24.com .
-Lebanon24 .
-Retrieved 24 August 2017 . "ليال عبود مكرمة وسط اهل الفن و الصحافة". خبر عاجل ... ( in Arabic ) .
-21 March 2016 . "ليال عبود … مكرّمة – 7asriyan". www.7asriyan.com . "كتيبة امنية كاملة لحماية ليال عبود … والسبب". خبر عاجل ... ( in Arabic ) .
-15 August 2016 . "وزارة السياحة تكرم اهل مغدوشيا والنيشان ليال عبود".
-EntaWayn.com | By Viken Tchaparian .
-29 August 2016 . "الهواتف المحمولة تلاحق ليال عبود في انطلياس". خبر عاجل ... ( in Arabic ) .
-24 September 2016 . "ليال عبود تحصد جائزة الإبداع الفني".
-Al-Jarida .
-2017-04-23 .
-Retrieved 23 August 2017 . "جمعية الاصيل لاحياء التراث توضح : تكريم الفنانين مبادرة شخصية". lebanonfiles.com .
-Lebanon Files .
-Retrieved 24 August 2017 . "وزارة الثقافة نفت تكريم ليال عبود". nna-leb.gov.lb .
-National News Agency - Ministry of Information Lebanese .
-Retrieved 24 August 2017 . "تكريم ليال عبود ..."الثقافة"توضح".
-An-Nahar .
-2016-04-11 .
-Retrieved 23 August 2017 .  للإعلام, الوكالة الوطنية ."وزارة الثقافة نفت تكريم ليال عبود". الوكالة الوطنية للإعلام ( in Arabic ) . "احتجاجات في لبنان بسبب تكريم الفنانة ليال عبود".
-12 April 2016 . "تكريم ليال عبود من جامعة"aul"( صور )". elfagr.org . el-fagr .
-Retrieved 24 August 2017 . "ليال عبود من بزيزا". amwagenews.com .
-Amwag Newes .
-Retrieved 24 August 2017 .
-Iwrupisyun Taki Atipanakuy ( Ransis simipi : Concours Eurovision de la chanson ), [ 1 ] icha Iwrupisyun icha Eurovision, wata chawpisuyu taki atipanakuyqa, takiqkuna takichkanku Iwrupa suyukunamanntin .
-Pukyukuna
-Hawa t'inkikuna
-Tayhanpa Yachaynin Suntur ( 한국학중앙연구원, AKS ) Tayhan Republikapi huk sunturmi kan, paykunaqa Tayhan yachayninmanta allin taqwichayta munan, Tayhanpa Kawsay Saphiynin allinchatapas t'aqwichiyta munan .
-1978 watapi, Inti Raymi Killapi 22 p'uchaypi Ministry of Education & Science Technology-manta ( 교육과학기술부 ) . [ 1 ] paqarichisqan .
-Tayhanpa Yachaynin
-Puwlikasqa
-Waqkuna
-Aswan qhaway
-Tayhan Mamallaqta
-grwwbwb Community portal – Bulletin board, projects, resources and activities covering a wide range of Wikipedia areas .
-Help desk – Ask questions about using Wikipedia .
-Local embassy – For Wikipedia-related communication in languages other than English .
-Reference desk – Serving as virtual librarians, Wikipedia volunteers tackle your questions on a wide range of subjects .
-Site news – Announcements, updates, articles and press releases on Wikipedia and the Wikimedia Foundation .
-Village pump – For discussions about Wikipedia itself, including areas for technical issues and policies. webwebwb Commons Free media repository ad adsa adsad a adsd asdad sda rg fa adasdfd dfdf dafaf fafdd Wikipedia languages This Wikipedia is written in English .
-Started in 2001 ( 2001 ), it currently contains 6,074,384 articles .
-Many other Wikipedias are available ; some of the largest are listed below .
-More than 1,000,000 articles : العربية Deutsch Español Français Italiano Nederlands 日本語 Polski Português Русский Svenska Українська Tiếng Việt 中文 More than 250,000 articles : Bahasa Indonesia Bahasa Melayu Български Català Čeština Dansk Esperanto Euskara فارسی‎ עברית 한국어 Magyar Norsk Bokmål Română Srpski Srpskohrvatski Suomi Türkçe More than 50,000 articles : Asturianu Bosanski Eesti Ελληνικά English ( Simple English ) Galego Hrvatski Latviešu Lietuvių മലയ ള Norsk nynorsk Slovenčina Slovenščina ไทย faergd
-Space Exploration Technologies Corp., SpaceX-hina aswan riqsisqa, ch'usaqpa purinakunan ruwaq kan .
-Paykunaqa Hukllachasqa Amirika Suyukunamanta rantiq, qatuq tantanakuyta kan .
-Umalliqnin k'iti Kalifurniyapi tiyan .
-Kay tantanakuyta 2002 watapi paqarichisqan, Elon Munsk-qa paqarichiq kan, Awqakuq rinanchiqpaq paqarichisqan, hinaspataq aswan chaniyuqnin pisichakuypaq . [ 1 ] [ 2 ] [ 3 ] SpaceX-qa achka purinakuna chaskirqakun antakillahina, antawach'i ( kuwiti ) .
-Huk allin riqsisqa Dragun spacecraftqa kapun .
-Allin ruwasqakunta tiyan, 2008 watapi Falcon 1-qa puriqlla-sapachimpaq antawach'ita chaskisqakun [ 1 ] Tantanakuypura huklla International Space Station-man antakillata chaskisqanta kutisqanta atipakun [ 2 ] .
-NASA 1958 watapi paqarichisqan, National Advisory Committee for Aeronautics-manta pusapunachispa .
-Kay musuq tantanakuy qhasiqaknitapaq hamut'akuspan. hinaspataq achka antawich'u, antakillakunapas chaskichisqan .
-Paykunaqa huklla International Space Station ta paqarichirqan .
-Hinaqtin Tiqsimuyup imankuna astawan riqsisqa munan, lliw pacha paqarisqantapas .
-Dynetics ch'usaqpa purinakunan ruwaq kan .
-Umalliqnin k'iti Alabamapi tiyan . [ 1 ]
-Wiñay kawsay
-1974 watapi, Herschel Matheny, Dr. Steve Gilbert-tin Dyneticsta paqarichikun . [ 1 ] 1980 watakunapi, Dynetics wiñakusqan, electro-optic, infrared sensors kunata hatunlachikusqan, hinaspataq aswan allin antawach'ikuna ruwakusqakun . [ 1 ]
-1984 watapi, NASA Bruce McCandless II-qa ch'usaq puriq, purinan hawanpi kaspa .
-Ch'usaq puriq huk kamachiq, purichiq, utaq ripuq runam kan .
-Paykunaqa hamut'apaq hawamanta lluqsimun .
-Paykunaqa antawach'ikunap, antakillakunap ukhuynin puririn .
-Paykunaqa turistakuna, pulitikukuna, hamut'aq-runapis kapunman . [ 1 ] [ 2 ]
-1961 watapi Alan Shepard
-Urmaq-karu-kaqninqa huk Allpa saywachiymanta yachaymi kan .
-Kayqa, karu-kaqnintap intiraksyunkunamanta yachaykunanta sutinchakun .
-Kay urmaq-karu-kaqninqa kayta ninta munan : iskay kitikunap karu-kaqninta wiñaptin, chayman intiraksyunninta wañukun .
-Iskay kitikunap llamk'aynin karunchakuptin, chayman interaksyunkunan wañurikukun
-Kaypipas qhaway
-Willay pukyukuna
-Urmaq-karu-kaqninqa llinkuwan rikch'ahina sutichayta atikun .
-Chay x ejepi karu-kaqninta wiñaptin, chayman kay llinkuta concavo-hina urmarichin.Urmaq-karu-kaqninqa yupay-yachayllapi kutirisqa tawak'uchup teorema-nhina sutichayta atikun .
-Kayhinawan riqsichinakun :
-where I is interaction and d is distance .
-It can take other forms such as negative exponential, [ 1 ] i.e.
-"I"interaksyunmi,"d"karu-kaqninmi .
-Negativo exponential-hina kutikuyta atikun, hina :
-Urmaq-karu-kaqninqa huch'uy llaqtakunapi, hatun llaqtakunapipas atiqlla riqsinanpaqmi .
-Kay yachayqa"llaqtap musikuq chawpin"( Central Business District ) -manta achka imankunamanpas ninta, willanta atinraqku .
-runakunap trafico-npaq densidad-manta ñankuna allin-kaqninmanta tienda-kunap allin-kaqninmanta wasikunap sayayninmanta allp'ap chaninmanta
-El humanismo en España tuvo un gran desarrollo y constituye el antecedente más inmediato del Siglo de Oro de su cultura .
-El humanismo llegó desde Italia coincidiendo con el inicio de la Edad Moderna, aunque algunas de las características del humanismo español pueden rastrearse a lo largo de todo el siglo XV.El humanismo en España tuvo un gran desarrollo y constituye el antecedente más inmediato del Siglo de Oro de su cultura .
-El humanismo llegó desde Italia coincidiendo con el inicio de la Edad Moderna, aunque algunas de las características del humanismo español pueden rastrearse a lo largo de todo el siglo XV .
-Main Page Unancha Wallqanqa Situación de Main Page Uma Llaqta • Runakuna • Tinkurachina siwikuna n / d n / d n / d Tukri simi n / d Kamachiy Pulitika Paqarisqanpa watan Mama llaqtap hawan • Llapan hallka k'iti k'anchar • % yakukuna Saywakuna Chalakuna n / d n / d n / d n / d Runakuna • Llapan • T'iqisqa kay n / d n / d Brutu ukhu hayt'uy ( BUH ) - Llaqta ukhu hayt'uy ( LUH ) • Llapan • BUH, llapan runap n / d n / d HDI -Runa kururay rikuchiq- n / d Kañina n / d Runa llaqtap sutin n / d Pacha suyu n / d Internet tuyru n / d Karu rimay tuyru n / d Ankichiy tuyru n / d ISO tuyru n / d
-Wiñay Kawsay
-Mormónpaj Quilkashka : Jesucristo Cutishu Testamento [ 7 ]
-qhochu Qosqo qosqo willkasqan sutiyki inka pacha tayta intinhina teqsimuyun qhasqonpi apasunki haylli taki unanchanta hina .
-Mana llaliy sanaykiq pukaran llaqtakunan much'aiykusunki suyutaqmi ayllukiwan samisqa mat'iykiman pilluta churan. yarayma Wiñay qosqo intiq qorimanyankuna illaykikunata llank'arqan haylliykikunatan pacha llaqllarqan wankiykitataq kusi pacha .
-Llapan suyukuna sayarichun ch'aska takinkuta wach'ichispa lliu pachataq yupay chasunkiku unanchanta k'umuy kachispa .
-Véase también Himno Nacional del Perú http : / / es.wikipedia.org / wiki / Himno _ al _ Cuzco
-Qosqo yupaychana taki
-Hoja de Vida Σφάλμα στην κλήση του template : cite web : Οι παράμετροι url και title πρέπει να οριστούν
-1 2 3 4 5 6 7 Tauro del Pino, Alberto ( 2001 ) .
-« ESPINOZA SORIANO, Waldemar » .
-Enciclopedia Ilustrada del Perú 6 ( 3 . ª edición ) .
-Lima : PEISA. p . 943 .
-ISBN 9972-40-149-9 .
-1 2 Hampe, Teodoro ( 1986 ) .
-En Carlos Milla Batres .
-Diccionario Histórico y Biográfico del Perú .
-Siglos XV-XX 3 ( 2 . ª edición ) .
-Lima : Editorial Milla Batres. pp. 345-347 .
-ISBN 84-599-1820-3 .  Espinoza Soriano, Waldemar ( 1990 ) .
-La destrucción del imperio de los incas ( 5 . ª edición ) .
-Lima : Amaru Editores. p . 218 .  Espinoza Soriano, Waldemar ( 1997 ) .
-Los incas ( 3 . ª edición ) .
-Lima : Amaru Editores. p . 500 .  Σφάλμα στην κλήση του template : cite web : Οι παράμετροι url και title πρέπει να οριστούν
-UlmusOlmos Katidral, Ulmus Saywitu Wallqanqa Unancha .
-Mama llaqta Piruw Tinkurachina siwikuna 06 º 47' S, 79 º 49' W Suyu Lampalliqi suyu Pruwinsya Lampalliqi pruwinsya Distritu Ulmus distritu Simikuna kastilla simi Runakuna 46.484 ( 2017 ) Runa ñit'inakuy - runa / km² Hallka k'iti kanchar - km² Hanaq kay 178 m Kamasqa wata 27 ñiqin Anta situwa killapi 1573 watapi Kuraka Karu rimay yupay 74 Pacha suyu UTC-5 Llika tiyanan http : / / http / / muniolmos.gob.pe /
-Ulmus llaqtaqa Piruw mama llaqtapi Llampalliqi suyupi huk llaqtam .
-Ulmus llaqtaqa Ulmus distritup uma llaqtanmi .
-2017 watapi runa yupaykamaqa 46.484 runayuqmi kachkan .
-2016-pi astaypa wiñakuynin : yaykuy ( anqas ), lluqsiy ( killmu ), mayqin ( qumir ), mana taripasqaku ( uqhi )
-Runakunap astaynin runakunap kuyuchininmanta huk lanthimanta waq lanthikama prusisuta kan, paykunap llaqtan, paqarinantin wiñaypaq ichaqa llaqa wiñaypaq tikran . [ 1 ] [ 2 ] May ñinpi huk runallaqa sapallan purin, payqa waq runakunawan huñusqata huk hatun astaypa kuyuchiynin ruwan .
-Runakunaqa runakunap paqariyninmanta waq lanthikama astarichkasqan, Aphrikamanta huk paqarinamanta, runakunaqa lluqsimusqa, chaymantari lliw allpa pachakama, lliw k'uchukama purichisqan .
-Hinallataqmi, llapan runakuna astaq, icha astaqpa churinta kanku . [ 3 ]
-Hatun runakunap astaynin yaraqayraykuta, manan-llamk'ay-kaq-raykuta, maqanakuyraykuta imanaykuta kapusqan
-Helena Paparizou Antique nisqaqa huk Suwisa Grisya mama llaqtayuq laïko eurodance nisqaqa kusituymi karqan .
-Iskaynintin takiqkunam : Helena Paparizou, Nikos Panagiotidis .
-Jonida Maliqi Iwrupisyunpim Jonida Maliqi ( 26 ñiqin pawqar waray killapi 1983 watapi paqarisqa Tirana llaqtapi ) huk Albanya mama llaqtayuq takiqmi .
-2009 Iwrupisyun Taki Atipanakuy Albanyapaq karqanmi, Ktheju tokësmi takirqan .
-Pancho Saavedra Francisco Javier Saavedra Guerra ( Kurikú, 25 ñiqin ayamarqa killapi 1977 ), [ 1 ] [ 2 ] icha « Pancho » Saavedra, huk Chili mama llaqtayuq ñawikaruy rikuriq .
-Lugares que hablanpi kan .
-CA Colón ( Club Atlético Colón ), icha Colón de Santa Fe icha Colón, nisqaqa huk Arhintinapa piluta hayt'ay klubmi .
-Elitsa Todorova 2013 Iwrupisyunpi Elitsa Todorova ( 2 ñiqin tarpuy killapi 1977 watapi paqarisqa Varna llaqtapi ) huk Bulgarya mama llaqtayuq takiqmi .
-2009 2013 Iwrupisyun Taki Atipanakuy Bulgaryapaq Stoyan Yankoulovwan karqanmi .
-Water 2009pi, Samo shampioni 2013pi takirqan .
-USB Yuyay : lluqi waqtap chip-nintaqa yuyay-hallch'anam tiyan .
-Paña waqtapi kamachinam tiyan .
-Yuyay hallch'ana Kikin uperasyunpa yuyayninpa achka k'itinintapi qillqayta, likayta saqillachin .
-Hinallataqmi flash allqiya kamay, pinchikillaqpa impulsukunantawan, ñawpaq EEPROM-pa allqiya kamayninmanta aswan usqay purichin USB yuyaykunapi, sinchiyasqa unitatkunapi ( solid state driver ) kay allqiya kamayta tiyan
-Sapsi waqaychanap dispusitivunkuna, antañiqiqmanta infurmasyunta apachinanpaq .
-1994-pi, SanDisk kayhina yuyay tarhitakuna ranqhachiyta qayllarisqan, chaymantataq kunan p'unchaykama huch'uy MP3-kunahina, karu rimanahina, tarhitakunahina chayarqamun
-USB Yuyay Antañiqiq
-TKSAT-1 Antakilla ( Tupaq Katari ) -qa Qullasuyup huklla antakillam .
-Qullasuyu Mamallaqtamanta rimanakuna allinchakupaq purichikun, 2013 watapi inti raymi killapi 13 p'unchaw purichisqan, Chunwa Xichang Antakillap purichiq pampamanta [ 1 ]
-Makirurasqa antakilla
-Antakillaqa huk navi ch'usaq pachaman rinta atikun. huk kuwitimanta hawakama wichamun, hinaspataq tiqsimuyup, utaq waq pachahinap muyurichin .
-Chaymantari, chank'ana hina hawamanta tukupun, ñachus waqmanta kutikuyta atin .
-2019-2020 dinki unqurichiq huk unquymi kan, Aedes huchuy chuspikunamanta hamun, paykunaqa runaman runanta puririn, hinaspataq unquyta apan .
-Uran-Anti Asiyapi, achka suyukunap runankunaman unquchisqan, chaykunahina : Philipinakuna, Malasya, Witnam, Banladish, [ 1 ] Pakistan, [ 2 ] Thaysuyu, Singapur, Law-tin . [ 3 ] Hinallataqsi, Urin Awya Yala achka suyukuna, paykunahina : Brasil, Mishiku, [ 4 ] Kulumbya, Chawpi Awya Yala, Piruw, Qullasuyu, Parawayi, Ikwayur, Arhintinap chinchanpis . [ 5 ]
-Mana hampinakusqa k'itikunapi aswan achkata unqusqa runakunata kapun, mana allin maqchikuspa achka huchuy chuspikuna kaspaqa, aswan usqay runakuna unqurichin .
-Chuspikuna q'uñi pacha, muki k'itikunapas anchata munan, chay kaspapas, aswan achka kapukunanpaq .
-Wayra JaponAndes-qa ( ワイラハポナンデス ) 2015 watapi paqarichisqa folklor takiqkuna huñunakuymi kanku, tiyaq Qullasuyupi Nihun takiqkunamanta huñusqa . [ 1 ] [ 2 ] [ 3 ] [ 4 ]
-Pukyu
-Wiñay-kawsay
-2015 watapi, huñunakuyqa pichqa tiyaq Qulllasuyupas, munaq ñawpaq Qullasuyup takiyninpas Nihun-runakunamanta paqarichisqa : Hiroyuki Akimoto, Makoto Shishido, Kohei Watanabe, Takahiro Ochiai Kenichi Kuwabara-wan . [ 1 ] [ 2 ] Sapa saphi takiqkuna wak huñunakuypi takisqanña, Hiroyuki Akimoto-hina, Anata Bolivia takiq huñunakuypa miemrom karqa, Makoto Shishidopas, Los Kjarkas-pa miemrom kallankutaq . [ 3 ] Takiqkunaqa miemromkunap kulturanmanta, hamuq mamallaqtanmanta takikun .
-Chay rurananpaq Nihunpa, Antikunap instrumentonkunawan takikun achka takiykunap generonta takinanpaq, kaykunahina : Jpop, anime, ñawpaq Qullasuyu takiy, ñawpaq Nihun takiy, wakkuna . [ 4 ] Takinkunaqa Nihun simipi, kastilla simipi, Qichwa simipipas, aymara simipipasmi kanku . [ 5 ] 2016 watapi, bandaqa ñawpaq disku hurqurichisqan, sutinmi Gracias Bolivia, chaskikuq mamallaqtanpaq .
-2019 -pi Kenichi Kuwabara bandata saqirusqan, pay llankinanpaq Mayuu Kobayashi haykukusqa .
-Mana achka Qullasuyup llaqtankunallapichu takisqanku [ 6 ] [ 7 ], ichaqa Nihunpi, Awyayalapitaq takikusqanraqmi .
-Takiqkuna
-Hiroyuki Akimoto ( 秋元 広行 ? ) : punta takiq, tintawku Makoto Shishido ( 宍戸 誠 ? ) : charanku Kohei Watanabe ( 渡辺 康平 ? ) : tintawku .
-Takahiro Ochiai ( 落合 隆弘 ? ) : qina, siku, shakuhachi .
-Mayuu Kobayashi ( 小林 まゆう ? ) : sanshin .
-Albumkuna
-Gantz : O
-"Japan Box Office October 29 – 30, 2016".
-Box Office Mojo .
-Consultado o 30 de outubro de 2016 .  Σφάλμα στην κλήση του template : cite web : Οι παράμετροι url και title πρέπει να οριστούν  Σφάλμα στην κλήση του template : cite web : Οι παράμετροι url και title πρέπει να οριστούν "Gantz : O CG Anime Film Reveals New Cast, Visual,' Love' Teaser Video". animenewsnetwork.com .
-Consultado o 27 de febreiro de 2017 .
-Children of Men
-A esmorga
-Paper Towns
- British Board of Film Classification, ed .
-( 16 de xullo de 2015 ) .
-"PAPER TOWNS ( 12A )".
-Consultado o 17 de xullo de 2015 .  Pamela McClintock ( 21 de xullo de 2015 ) .
-The Hollywood Reporter, ed .
-"Box-Office Preview :' Pixels,'' Paper Towns' Prepare for Battle With' Ant-Man,'' Minions'".
-( Prometheus Global Media ) .
-Consultado o 22 de xullo de 2015 .  Box Office Mojo ( ed . ) .
-"Paper Towns ( 2015 )".
-( Amazon.com ) .
-Consultado o 10 de novembro de 2015 .  Σφάλμα στην κλήση του template : cite web : Οι παράμετροι url και title πρέπει να οριστούν
-Sempre Xonxa
-Vilamor ( kuyu walltay )
-Doentes ( kuyu walltay )
-Club Athletico Paranaense [ 1 ] ( conhecido também como Athletico-PR ou Athletico e cujo acrônimo é CAP ) é um clube de futebol brasileiro, da cidade de Curitiba .. [ 2 ]
-INTERCONTINENTAIS Competição Títulos Temporadas Levain Cup / CONMEBOL 1 2019 CONTINENTAIS Competição Títulos Temporadas Copa Sul-Americana 1 2018 NACIONAIS Competição Títulos Temporadas Campeonato Brasileiro 1 2001 Copa do Brasil 1 2019 Torneio Seletivo da Libertadores 1 1999 Campeonato Brasileiro - Série B 1 1995 ESTADUAIS Competição Títulos Temporadas Campeonato Paranaense 25 1925, 1929, 1930, 1934, 1936, 1940, 1943, 1945, 1949, 1958, 1970, 1982, 1983, 1985, 1988, 1990, 1998, 2000, 2001, 2002 *, 2005, 2009, 2016, 2018, 2019 Copa Paraná 2 1998 e 2003 [ 1 ] Torneio Início 6 1936, 1947, 1955, 1958, 1987 e 1988
-Clodoaldo Soto Ruiz sutiyuq runaqa huk piruwanu simikunamanta yachaqmi .
-Aswanta Chanka qhichwa simimantam yachan .
-Qillqasqankuna
-Gramática quechua : Ayacucho-Chanca .
-2 editions - first published in 1976 Quechua, manual de enseñanza .
-2 editions - first published in 1979 Diccionario quechua .
-1 edition - first published in 1976 Diccionario quechua, Ayacucho-Chanca .
-1 edition - first published in 1976 Gramática quechua .
-1 edition - first published in 1976 .
-Quechua .
-Manual de enseñanza ( 2010 ) ISBN 978-9972-51-253-5 ¿Chaymantaqá ?
-¿Y después ?
-Quechua avanzado .
-Quechua : manual de enseñanza ( 2016 )
-Llika nisqapi
-Runasimi-kastillanu-inlis llamkaymanaq qullqa .
-University of Illinois, 2010