text
stringlengths 3
252k
|
|---|
Павел Яковлевич Зальцман (2 қаңтар 1912 жыл, Кишинёв, Бессараб губерниясы — 20 желтоқсан 1985 Алматы) — кеңес дәуірі суретші, кескінші, жазушы. Аналитикалық өнер деп аталатын ағымның өкілі, П.Н. Филоновтың шәкірті, кейде «соңғы филоншыл» аталған. Қазақ КСР еңбегі сіңген өнер қайраткері.
## Өмірбаяны
Павел Зальцман Кишиневте (қазіргі Чишинеу) патша офицерінің әулетінде туған. Балалық шағы сол қалада өткен, Азаматтық соғыс аяқталғасын жанұямен бірге Рыбницаға көшкен, сосың Одессада тұрып, 1925 ж. Ленинградта мекенденген.
### Ленинград кезеңі
Ленинградтағы Өнерлер бірінші мемлекетттік студиясынның декоратор бөлімінде дәріс алған, сонымен бірге Өнер тарихы мемлекеттік институтында тәмамданған. 1920 жж. Ленинградтағы басылған «Резец», «Перелом», «Стройка», «Юный пролетарий» деген журналдарында суретпен безендірушы болып істей бастаған.
1929 ж. П.Н. Филоновпен танысып жолын ұстаушыға айналған, 1930 ж. «Аналитикалық өнер шеберлері мектебі» деген тобына қатыса бастады, сонымен бірге ЛОСХ (КСРО суреткер одағы Ленинград бөлімі) мүшесі болды.
1930 жж. Зальцман Филоновтың басқа шәкірттерімен бірге финндердің «Калевала» (1932) дәстүрлі дастанына суретттеу дайындады, сол кезде портрет жасауға айрықша бейімділігін көрсетті.
1931 ж. А.А. Арапов басқарушылығымен Ленфильм киностудиясында жұмыс істей бастады, суреткер-қоюшы болып бірнеше филмдерге қатысқан: Васильев ағайындылардың («Дербес іс», 1932), Илья Траубергтің («Жеке жағдай», 1934), Эдуард Иогансонның («Демалыста», 1936) және Александр Ивановтың («Шекарада», 1938).
### Алматы кезеңі
Ленинград блокадасы зардаптарын кешіп, 1943 ж. Қазақстанға эвакуацияға көшірлді. Алматыдағы соғыс кезіндегі болған ЦОКС (Біріккен орталық киностудиясына) орналастырылған. Ұлы Отан соғысы біткесін Алматыда қалған, талай жыл Қазақфилм киностудиясында суреткер-қоюшы (1955 ж. — студияның бас суреткері) болып жұмыс атқарған.
Шәкен Аймановтың бірқатар кинокөріністерінің режиссёр-қоюшысы болған: «Ақ әтіргүл» (1943), «Дала қызы» (1954), «Махаббат туралы дастан» (1954) және «Жол түйісі» (1963); Ефим Арондың «Алтын керней» (1948) және «Ботагөз» (1958); Павел Боголюбовтың «Қыз-жігіт» (1955) т.б.
1948 ж. бастап өнер тарихы пәнінен Алматыда сабақ беріп жүрді: өнер мектебі, Сәулет академиясы, педагогиқалық институт, Қазақ университетінің филология факультеті және Қазақфилм студиясының сценарий курсы.
Зальцман соғыстан соңғы шығармашылығы екі тақырыпқа зейін болды: Бессарабиядағы жебірей кенттерін еске салатын кескіндеу топтамалары және өзіне замандас қазақ ықпалына негізделінген портреттер салу.
## Отбасы
П.Я.Зальцманның жиені (үлкен әпкесі Нина Яковлевна Лебедеваның қызы) - Татьяна Борисовна Струве (1922-2005) және оның күйеуі, протоиерей және дәрігер Петр Алексеевич Струве (1925-1968, П.Б. Струвенің немересі) Франциядағы қарсылық қозғалыстың мүшелері болды.
## Өнер шығармашлығы мұрасы
Зальцманның кескіндері мен сұңғаттары Орыс мемлекеттік мұражайы, Третьяков қоймасы, А.С. Пушкин атындағы Бейнелеу өнерлері мемлекеттік мұражайы оймыш кәбинеті, Шығыс халықтар өнері мұражайы, Қазақтың өнерлер мемлекеттік мұражайы және дербес жинақтамаларында сақталады.
## Әдебиет шығармашылығы
Өлең мен қарасөз жазуды 1930 жж. Обэриутттер ықпалына түсіп Ленинградта бастаған. Бірақ әдебиет мұрасы тек өзі дүние өтегесін Израиль (Зальцманның әулеті көшіп кеткен) мен Ресей баспасөздерінде жарық көрді. Алматы кезеңінде жазылған «Мадам Ф.» таңдамалы хикаялар мен әңгімелер және өлеңдер кітабы 2003 ж. Мәскеу «Лира» баспасөзінде шықты.
### Кітаптары
* Калевала (Зальцман т.б. суреттеулері). Academia: Ленинград, 1933.
* Альбом (өңдетуші — Баян Кәрібайқызы Барманқұлова). Өнер: Алматы, 1983.
* Дербес көрме тізімдемесі. Қарағанды, 1983.
* Альбом (өңдетуші — Баян Барманқұлова). Қарағанды, 1989.
* Pawel Zaltsman. Katalog der Ausstellung im Maison des Vaches: IZBA Verlag: Blankenheim, 1998.
* «Мадам Ф.» Лира: Мәскеу, 2003.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелері
* Сочинения и живопись П.Я. Зальцмана (орысша)
* Анализ творческого наследия Павла Зальцмана Мұрағатталған 19 қазанның 2007 жылы. (орысша) |
Ішкі Қазақ Ордасы немесе Бөкей Ордасы) — Ресей империясының вассалы ретінде Еділ мен Жайық өзендерінің аралығында 1801 жылы құрылған тарихи мемлекет. Бөкей Ордасы — қазақтардың және әлемдегі ең соңғы Шыңғысхан ұрпақтарымен меңгерілген мемлекеттік құрылым.
## Атауы
Хандық сұлтан Бөкей Нұралыұлының есімімен аталды.
## Географиясы
Бөкей Ордасы Еділ мен Жайықтың аралығында орналасқан. Солтүстікте Самар губерниясы, шығыста — Орал облысы, оңтүстікте Каспий теңізі батыс жағында — Астрахан губерниясының Царёв, Енотаев және Краснояр уездері. Жер көлемі — 92 144,5 km2 19 ғ. аяғында Астрахан меже бөлімі бойынша — 77 624 km2.
Орда өңірініңдегі дала көпшілігі құмды мен сазды жерден тұрады. Көтеріңкі жерлері төмпелі, ойпаттарда шабындық жерлер орналасады, бірақ кей тұстарда былқылдақ құм бар. Солтүстік жағында (Тарғын, Тал, Қамыс-Самар, Қалмақ) қара топырақты дала кездеседі, Оңтүстігінде көбінесе құм жайлайды. Оңтүстікте құм төбелерінің арасында құмаршық (Triticum cristatum) өсетін ойпаттар кездеседі. Төмпелерде ештеңе өспейді, теңізге жақындағанда тегістеніп кетеді де сорларға айналады. Оңтүстік-батыста Бэр төмпелері көріне бастайды. Орданың солтүстігінде бірде жалғыз, бірде топтасқан обалар бар,әдетте біреуі ірілеу болады. Ең ірілерінің шеңбер диаметрі 30 м шамасына жетеді. Бұл обалар мола екенін қазба жұмыстар дәлелдеді, соның ішінде адам мәйітінен басқа дүние-мүлік табылған, ал кейбіреулерінде зер тасты кірпіш қалауы бар.
Хан Жәңгір Бөкей ордасына келген ғалым-зерттеушілерді ерекше құрметпен қабыл алған. Осы өңірде болған Г.С. Карелин, В.И. Даль, т.б. хан үйінің қонақжайлылығына ризашылықтарын естелік—зерттеулерінде жазып көрсетеді. Бұлардан басқа Бөкей ордасында 100-ден астам Ресей және шетел зерттеушілері болған.
1842 ж. Жәңгірдің өтінішімен белгілі картограф, Орыс жағрапиялық қоғамының мүшесі Я.В. Ханыков Бөкей ордасының аумақтық картасын жасайды.
### Әкімшілік бөлінісі
## Халқы
Хандықта Кіші жүзден шыққан 5 мың жанұя болды, 19 ғ. 50 жж. Бөкей ордасында 300 мың адам тұрды (50 мың жанұя).
## Тарихы
Кіші жүз - үш жүздің ішіндегі жерді ең көп иеленген өлке. Ол Жайық пен Тобылдаң бастап Сырдарияның төменгі ағысына дейінгі алқапты қамтып (850 000 шақырым) жатыр. Оңтүстігінде Хиуа, Қоқан хандықтарымен, Түрікмен, Қарақалпақ иеліктерімен, солтүстігінде Ресейдің Астрахан, Саратов және Орынбор губернияларымен, шығысыңда Ұлы және Орта жүз жерімен шектеседі. ХІХ ғасыр басында Кіші жүздің бірқатар ауылдары Ресей империясының құрамындағы Жайық пен Еділ өзендерінің төменгі ағысын қамтыды. Олар кейін Бөкей ордасы немесе Ішкі орданы (географиялык орналасуы бойьнша) құрады. 1801 жылғы 11 наурызда император I Павелдің Жарлығымен Кіші жүз қазақтарының осы жерде көшіп-қонуы заңдастырылды. 1803 жылғы есепке қарағанда олардың мал саны едәуір болған (70 мың түйе, 30 мың жылқы, 250 мың ірі қара мал, 1 миллионнан астам қой).Патша үкіметі Кіші жүз руларына Жайық пен Еділ арасында еркін қоныстануға қайта мүмкіндік беру арқылы қазақтардың жер үшін күресін біршама бәсеңдетіп, оны өзінің отарлау саясатындағы басты бағыт деп қарастырды.Бөкей Нұралыұлы (1804 - 1845 жж) - Кіші жүздің белді сұлтандарының бірі. Саяси күреске ХVIII ғасырдың соңынан араласа бастаған. Өзінің туған ағасы Қаратаймен алакөз болып, кейіннен Айшуақ ханмен де жағаласты. ХIX ғасырдың басында Хан кеңесіне төраға болды, алайда тәкаппарлығы оның бағыныштылығына жол бермеді, орыс өкіметіне жағымды болды.Жәңгір жас кезінен білімге құштарлығын байқатты. Астрахань губернаторының үйінде тәрбиеленді. Парсы, орыс, араб тілдерін білді. Сауда-саттыққа қамқорлық жасады. Ресей елінде белгілі қайраткер ретінде бедел мен билікке ие болды.
### Хандық
1801 жылы Нұралы ханның екінші ұлы Бөкей сұлтан Орыс патшасына бос жатқан Еділ мен Жайық өзендері аралығындағы атамекеніне көшіп-қоныстануға рұқсат сұраған өтініш жолдайды. Ресей императоры Павел I Бөкей сұлтанның өтінішін қабыл алып, 1801 ж. наурыздың 11 былай деген рескриптісін (жарлық) шығарады:
Қырғыз-Қайсақ Кіші ордасының Хан кеңесінің төрағасы Бөкей сұлтан Нұралы хан ұлын өзіме ризашылықпен қабылдаймын, өзі қалаған жеріне көшіп жүруіне рұқсат етемін және менің рахым етуімнің белгісі ретінде қара лентамен мойынға тағатын өз суретім бар алтын медаль тағайындаймын.
Сол жылдың күзінде Бөкей сұлтан өзіне қарасты 5 мың түтін ауылымен Жайықтың ішкі бетіне көшіп-қоныстанады. Тарихта Ішкі Қазақ немесе Бөкей ордасы аталған өлкенің іргесі осылай қаланады.
1806 ж. мамырдың 19 Патшалық Үкіметтің арнайы жарлығымен хандықтың территориялық көлемі 6500 мың десятина болып бөлінеді. Жарлықта былай деп көрсетіледі:
Бөкей сұлтанның қол астындағы қазақтарға Үлкен және Кіші өзендерінен Боғда тауларына дейін, одан Шапшашы арқылы Дудацкий немесе Телепнёв батағаларына және теңізге дейін көшуге рұқсат беріледі.
1808 жылы шілденің 17 Бөкей хандығы Астрахан әскери губернаторының және Орынбор шекара комиссиясының құзырына бағынышты болып бекітіледі.
1812 жылы Александр I патшаның арнайы жарлығымен Бөкей сұлтан Ішкі Қазақ ордасының ханы болып тағайындалады. Бөкейді ақ киізге көтеріп хан сайлау Орал қаласының маңындағы тоғайда өтеді, кейін ол жер «Хан тоғайы» деп аталады.
1815 жылдың мамырдың 21 Бөкей хан қайтыс болады. Тақ мұрагері Жәңгір жас болғандықтан, хан тағына регент есебінде уақытша сұлтан Шығай Нұралыұлы отырады.
1823 ж. Жәңгір Бөкейұлы хан тағының мұрагері болып танылып, 1824 ж. маусымның 22 «Хан тоғайында» ақ киізге көтеріліп, хан сайланады.
Бөкей хандығының тарихында Жәңгір ханның билік еткен кезеңі анағұрлым елеулі із қалдырды. Жәңгір ең алдымен қазақтарға ыңғайлы әрі тиімді тұрмыстың үлгісі етіп, 1827 ж. Нарын құмының Жасқұс деген жеріне Хан сарайын салдырады. Жәңгірден үлгі алған би-сұлтандар, кейін қарапайым халық үй тұрғызып, Хан ставкасы саяси-экономикалық маңызға ие орталыққа айналады.
Бөкей ордасы тарихында маңызды орын алатын оқиға — Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған 1836—1838 жж. халық көтерілісі. Бүл — патша әкімшілігі мен хан-сұлтандарға қарсы көтерілген халықтың азаттығы үшін бастаған бой көтеруі болды.
1845 жылы тамыздың 11 Бөкей ордасының саяси, мәдени, экономикалық жағынан дамуына жол бастап, бұл өлкенің басқару ісіне көптеген өзгерістер енгізген ұлы реформатор, қазақ даласының ұлы жаңартушысы Хан Жәңгір Бөкейұлы қайтыс болады.
Хан Жәңгір дүние салғаннан кейін хан тағы Паждар корпусында оқыған Жәңгірдің баласына Сайып-Керейге көшті. Хан дәрежесі берілгенде басқа Жәңгір Бөкейұлының балаларына сияқты тегі Шыңғысхан деп өзгертілді.
1847 ж. Сайып-Керей хан қайтыс болады, Бөкей ордасындағы хандық басқару құрылымы жойылып, жаңа әкімшілік — Уақытша Кеңес құрылады. Сол кездегі болған ірі Исатай-Махамбет , Кенесары көтерілістерінен шошыған Ресей империясы Бөкей Ордасын аннексияландырады.
### Уақытша Кеңес
Уақытша Кеңес 1847—1917 жж. аралығында билік жүргізеді, орталықта және жергілікті жерлерде жазбаша іс жүргізу енгізілді. Сонымен бірге, Орда қазынасы пайдасына халыққа салық салудың қатал жүйесі іске асырылды.
1860 ж. Бөкей ордасы 7 әкімшілік бөлікке бөлінеді. Олар: Тарғын, Қалмақ, Нарын, Қамыс-Самар, Талов қисымдары және I, II Теңіз жағалауы округтері. Әрбір әкімшілік бөлікті әкім-правительдер басқарады.
1862 ж. Хан Ставкасында кітапхана ашылады. Кітапхана қорында О. Бальзактың, У. Шекспирдің, В-М. Гюгоның, Т. Шевченконың кітаптары, сондай-ақ Ресейдің басылымдары болған.
Хан жәрмеңкесіндегі сауда саласының дамуына байланысты, ақша капиталын реттейтін әрі сақтайтын орын «Казначейство» мекемесі 1867 ж. ашылып, банк қызметін атқарады.
1869 ж. 5 адамнан тұратын өрт сөндірушілер командасы және жылжымалы обоз жасақталады.
1870 ж. Ресейден ауа райын бақылайтын аспаптар әкелініп, метеорологиялық станция жұмыс жасайды.
1832 ж. Жәңгірдің бастауымен отырғызылған Орда орманын мемлекет тарапынан қорғау 1890 ж. бастап қолға алынады. 1908 ж. Орда орман шаруашылығы мекемесі жанынан питомниктер жасақталып, зерттеу жұмыстары жүргізіледі. Соның нәтижесінде — Нарын қарағайы дүниеге келеді.
1908 ж. қазақ даласындағы ең тұңғыш Оба індетіне қарсы күрес станциясы кұрылады. Бүл станцияда Халықтық денсаулық сақтау комиссарының орынбасары М. Шомбалов, оба індетін емдеуге маманданған дәрігерлер И.А. Деминский, А. Михайлов, кейін медицина ғылымының докторы Н. Доброхотова жұмыс жасады.
1911 ж. қазақ баспасының қарлығаштарының бірі — «Қазақстан» газеті белгілі ақын Г. Қараштың ұйымдастыруымен Ордада басылып шығады.
1917 ж. Бөкей Ордасы жерлері жаңадан құрылған Бөкей губерниясына енді.
## Саяси құрылысы
Елді хан басқарды. Жәңгір-Керей хан кезінде хан билігі абсолютистікке жақын болды. Дегенмен, 1828 ж. сәуірдің 1 хан жанында 12 би кеңесі ұйымдастырылды. Бірінші шақырысындағы болған билер (депутаттар): шеркештен — Мүпәт Айдаболұлы, ноғай-қазақтан — Шомбал Ниязұлы, байбақтыдан — Қонаш Сопақұлы, масқардан — Шора Кедейұлы, беріштен — Бәтке Құдайбергенұлы, алашадан — Алтай Досмұхамедұлы, жаппастан — Көшетұр Мапақұлы, ысықтан — Жантөре Абдалұлы, адайдан — Байту Төменбайұлы, қызылқұрттан — Дуантай Айтуғанұлы, есентемірден — Татан Сәкенбайұлы, таздан — Құдайшүкір Базайұлы, жетірудан (табын, тама, кердері рулаларынан) — Кендірбай Ырысбайұлы және кетеден — Бос Боздайұлы.
Бөкей хандығында хан билігі институты, екі ханның Бөкей хан мен оның баласы Жәңгір ханның басқару кезеңін қосып есептегенде 45 жылға созылды.
Ішкі Орданы қадағалауды Орынбор әскери губернаторы және Ресей империясының Сыртқы істер министрлігі іске асырды.
## Экономикасы
Бөкей хандығы Ресей үшін мал, ет, жүнмен жабдықтаушы болды. Хандықта ақша-тауар қатынасының дамуы қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымының өзгеруіне, рулық-қауымдық шаруашылықтың қалдықтарын жоюға ықпал етті.
Хан Жәңгір Бөкей ордасындағы мал басының санын көбейтіп қана қоймай, оның тұқымын асылдандыруға, әсіресе, жылқы малына үлкен мән береді. Хан ставкасында, Ресейдің Орск, Элиста қалаларында ат көрмелері өткізіліп, ат жарыстары ұйымдастырылып тұрады.
1840 ж. Жәңгірдің шақыртуымен Ордаға ветеринар К.П. Ольдекоп келеді. Осында қазақ жеріндегі түңғыш ветеринарлық бөлім ашылып, алғаш мал ауруларына қарсы екпе, тәжірибе-зерттеу жұмыстары қолға алынады.
1841 ж. Хан ставкасы мен Черный Яр қаласының аралығына пошта-телеграф байланысы орнатылады.
## Мәдениет және қоғам
1828 жылы Жәңгір өз үйінің бір бөлмесіне әулеттік-династиялық құнды заттарды, ат әбзелдерін, жауынгер қару-жарағын жинастырып, қару-жарақ палатасын ұйымдастырады. Бұл - қазақ жерінде ашылған тұңғыш музей болатын.
1841 ж. желтоқсанның 6 Нарын құмында Қазақстан тарихында ең түңғыш қазақша-орысша білім беретін мектеп ашылды. Бұл мектептен есімі елге танылған талай тұлғалар білім алды. Солардың бірі - қазақтан шыққан ғалым-этнограф Мұхамедсалық Бабажанов. Оның қазақтар жөніндегі зерттеулері, тарихи мұралары туралы басылымдары жоғары бағаланып, 1862 жылы Орыс жағрапиялық қоғамының күміс медалімен марапатталады. Жәңгір мектебінен білім бастауын алған жүзден астам ғалым-зерттеушілер, Асан Тайманов сынды жиырмадан астам академиктер шықты.
1844 ж. Қазақ жастарының Ресейдің жоғары оқу орындарында оқуы үшін вакансиялық орындар алынды. Осы уақытта көшпелі және жартылай көшпелі қазақ халқына қызмет ететін дәріхана және емдеу орны, өте сирек кездесетін экспонаттары бар қару-жарақ музейі ашылды.
Бөкей хандығынан шыққан көрнекті композиторлар Құрманғазы мен Дәулеткерей Қазақстанның мәдениеті мен қоғамдық ойының тарихында орасан зор рөл атқарды.
## Әлеуметтік саласы
Бөкей хандығы құрылуының алғашқы жылдарынан бастап шұрайлы тәуір жайылымды жерлерде хан өз туыстары мен хан сарайындағы ақсүйектерге бөліп берді. Өйткені Бөкейдің - Ішкі орданың хандары тақты ұзақ ұстап отыра алмайтындарын түсінді.
Жәңгір өз қоластындағы халқының денсаулығына да үлкен көңіл бөліп отырған. 1825 ж. С. Жәнібеков деген қазақты шешекке қарсы екпе жұмысын жүргізуді үйрену үшін оқуға жібереді. 1826 ж. бастап Ордада шешек ауруына қарсы екпе жұмыстары жүргізіледі. 1832 ж. Жәңгір ханның шақыртуымен Хан ставкасына дәрігер А.А. Сергачев келеді. Кейін 1839 ж. тұңғыш дәріхана ашылады. Осы кезеңдерде Ордада В.Ф. Евланов, Пупорев, т. б. дәрігерлер қызмет атқарады. 1852 ж. Ордада 16 кереуеттік қоғамдық аурухана ашылады. Бүл аурухана күні бүгінге дейін сақталып, халыққа қалтқысыз қызмет етіп келе жатыр.
1832 ж. хан Жәңгір халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру, сауда-саттық саласын дамытып, жолға қою мақсатында жәрмеңке ұйымдастырады. Жәрмеңке көктем және күз айларында өткізіліп, оған Ресейдің Сарытау, Мәскеу, Нижний Новгород, т.б. губернияларынан саудагерлер келген. 1846 ж. көктемгі жәрмеңкеге 3883 адам қатысса, 1851 ж. тауар айналымы 1,5 миллион күміс ақша құраған.
Жәңгір бөкейлік қазақтардың өз дінін жоғалтпай, сақтап қалуы үшін 1835 ж. өз үйінің ауласына ерекше архитектуралық үлгімен мешіт салдырады. Ел ішінде оны «Хан мешіті» деп атаған.
## Дереккөздер
## Тағы қараңыз
* Бөкей губерниясы
## Сыртқы сілтемелер
* Билял Аспандияров. Образование Букеевской Орды и ее ликвидация Мұрағатталған 26 қаңтардың 2005 жылы.
* Зиманов С.З. Россия и Букеевское ханство Мұрағатталған 22 шілденің 2011 жылы. |
Айша Ғарифқызы Ғалымбаева (29 желтоқсан 1917, Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданы, Есік қаласы - 21 сәуір, 2008, Алматы) - қазақ кескіндемешісі және кино суретшісі, Қазақстан халық суретшісі (1967), Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері (1961), Қазақ қыздарының арасынан шыққан алғашқы суретші.
## Өмірбаяны
* 1943 ж. Алматы көркемсурет училищесін бітірген.
* 1949 ж. Мәскеу жалпыодақтық кинематографистер институтының мода өнері факультетін бітірген.
## Шығармашылығы
Оның еңбектерінде қазақ әйелдерінің көркем бейнесі талантты және нәзік бейнеленген. Суретшінің кез келген туындысынан халқының өнеріне деген ерекше махаббатты көруге болады.
Шығырмашыық жұмысын:
* "Махаббат туралы аңыз" (1954)
* "Шабандоз қыз" (1955)
* "Бұл Шұғылада болған еді" (1955) фильмдеріне эскиз жасаудан бастады.
Алғашқы кескіндемелік туыңдылары:
* "Тоқымашылар" (1951)
* "Г.Разиеваның портреті" (1952)
* "Автопортрет" (1956)
* "Халық таланттары" (1957)
* "Халық ісмері Б.Бәсенованың портреті" (1958)
* "Дастарқан" (1959).
20 ғасырдың 60-жылдары "Абай әні" кинофильмі желісіне арналған кескіндемелік шығармалар топтамасын ("Билер соты "Үйлену тойы", "Той", "Айтыс", "Кездесу", т.б.) салды. Сондай-ақ, әр алуан жанрларда жемісті еңбек етті. 60-70-жылдар Ғалымбаева шығармашылығының кемелденген кезеңі болды. Бұл уақытта суретші
* "Аяққалқан"
* "Жайлау соқпағы"
* "Көне көзе"
* "Қобыз"
* "Сары алма"
* "Қызыл апорт", т.б. пейзаждар мен натюрморттар
Қазақ бейнелеу енерінің алтын қорына енген:
* "Батыр ана" (1966)
* "Қазақстан әндері" (1962)
* "Ежелгі керамика" (1966)
* "Қостанай. Алтын 238 дән пирамидалары" (1971)
* "Бейбітшілік" триптихи (1975)
* "Жердің сыйы" (1978)
* "Береке" (1980), т.б. шығармаларын жазды.
Сәндік-монументтік сарындағы композициядарды салуда Ғалымбаеваның жаңа көркемдік ізденістері төмендегі шығармаларынан айқын байқалады:
* "Біз заманымызды мақтан етеміз" (1965)
* "Бір кесе қымыз" (1967; Қазақстанның Мемлекеттік сыйлығы, 1972);
Портрет жанрында:
* "ұлымның портреті" (1964)
* "Жазушы Ғарифқызы Мұстафиннің портреті" (1965)
* "К.Байсейітованың портреті" (1974)
* "Өнер зерттеуші Г. Сарықұлованың портреті" (1975)
* "Актриса С.Майқанованың Ш.Уалиханов анасының рөліндегі портреті" (1976)
* "Актриса Х.Бөкееваның "Абай" спектакліндегі Әйгерім реліндегі портреті" (1976)
* "Оралдық келін" (1978), т.б. шығармалары отандық суретшілердің осы жанрдағы үздік туындылары қатарынан орын алады.
Суретші шығармаларына тән нәзік лиризм оның 20 ғ-дың 90-жылдарындағы
* "Қызыл раушан гүлдері"
* "Шұғынық гүлдер"
* "Жемістер мен гүлдер" туындыларында айқын байқалады.
"Қазақтың ұлттық киімдері" (1958, 1976) альбомының авторлары. Ол Алматы керкемсурет училищесінде және ҚазПИ-де дәріс оқыды.
## Марапаттаулары
* "Еңбек айырмашылығы үшін" медалі (1959).
* Қазақ КСР еңбек сіңірген өнер қайраткері (1961).
* Қазақ КСР Халық суретшісі (1967).
* Шоқан Уәлиханов атындағы Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1972).
* Еңбек Қызыл Ту орденімен және "Құрмет Белгісі"орденімен марапатталған.
* Парасат Ордені (2007).
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* "Қылқалам" - Айша Ғалымбаева YouTube сайтында
* Айша Ғалымбаева – киносуретші және ұлттық костюм білгірі Мұрағатталған 26 қарашаның 2021 жылы. |
Әбдірәшіт Аронұлы Сыдыханов– (12.8.1937 жылы Гурьев облысы Кулагин ауылы) – суретші, Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының еңбек сіңірген өнер қайраткері (1990).
## Шығармалар
Қоюшы-суретші ретінде “Қараш-Қараш” (1967), “Құлагер” (1972), “Кездеспей кеткен бір бейне” (1976), “Өрнек” (1979), “Жусан” (1986), тағы басқа көркем фильмдерді түсіруге қатысты. Ол – “1916 жыл” (1969, “Ақындар даусы", “Ереуілшілер”, “Жеңілгендер”), “Маңғыстау мұнайшылары” (1970), “Кездесу” (1982) триптихтарының, “Қазақстан туралы поэма” панносының (1974); сондай-ақ “Автопортрет” (1970), “Бозторғай әні” (1982), “Қарғалар бақташысы” (1987), “Жер бесік” (1997), “Тау. Қыз емшек” (2000), “Атырау кеші” (2002), “Асқақ ойлы ақын Махамбет”, “Мәңгілік әуені” (екеуі де 2003), т.б. шығармаларын жазған. Сыдыхановтың бейнелеу өнері саласындағы үздік туындылары кезінде Польшада, Болгарияда (1979), Ресейде (Мәскеуде, 1987) өткен халықаралық көрмелерге қойылды.
## Марапаттар
1980 жылдары суретші өзінің суреттеме тілінің стилін өзгертіп, көрермендер мен сыншылардың жоғары бағасын алған: "Тон киген қыз" (1981, ГТГ, Москва), "Ақ бұлақ" (1986), "Әдемі інгенді сауу" (1987, Қастеев атындағы ГМИ, Алматы), сондай- ақ "Өз күшіктерін жеген ит" (1988,. Қастеев атындағы ГМИ ), шығармалары жарық көріп, Каспий жағалауындағы республикалардың Бакуде өткен на Биеннале көрмесінде алтын медальмен марапатталды. 1986 жылы Ш. Уәлиханов атындағы Мемелкеттік сыйлықтың лауреаты атағы берілді. 1990 жылы, Қазақстан Республикасының өнерге еңбек сіңірген атағы берілді. Құрмет орденінің құрметті иегері, “Тарлан” сыйлығының лауреаты болды.
## Дереккөздер |
Шаяхметов Кәміл Махмұтұлы (1928 ж. т.) - суретші. Қондырғылы кескіндеме және жанрлық сурет саласында жұмыс істейді. Қазақстан Республикасының халық суретшісі, еңбек сіңірген өнер қайраткері. Шаяхметов «Бала Абай орыс мектебіңде» (1969, кенеп, майлыбояу), «Жігіт Абайдың портреті»(1971, кенеп, майлыбояу), «Қодардың өлімі»(1977, кенеп, майлыбояу, үшеуінде Абайдың мемлекеттік қорық-музейі қоры) суреттерін салды.
## Дереккөздер |
Бөкей ордасы ауданы — Батыс Қазақстан облысының батысындағы әкімшілік бөлініс.
## Географиялық орны, жер бедері
Солтүстігінде Жәнібек, Казталов, шығысында Жаңақала аудандарымен, оңтүстігінде Атырау облысының Құрманғазы ауданымен және батысында Ресеймен шекаралас.
Облыс аумағының бедері тегіс. Аймақ Каспий маңы ойпатында орналасқан, едәуір бөлігі теңіз деңгейінен төмен. Аумақтың көп бөлігін Нарын құмдары алып жатыр. Ең биік нүкте - оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан Кіші Боғда тауы, теңіз деңгейінен 37,5 м биіктікте. Табиғи құрылыс материалдарының қоры тереңдікте зерттелген.
## Климаты, өсімдігі мен жануарлар дүниесі
Климаты континенталды, қысы аязды, жазы орташа ыстық. Қаңтардың орташа температурасы -12-14°С, шілде 24-25°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 250-300 мм. Аудан арқылы Ащыөзек өзені ағып өтеді. Көлдері: Аралсор, Боркөл және басқалар. Топырақтары ашық-каштан, құмды. Бетеге, жусан, көкбұршақ, ебелек және басқалары өседі. Аңдардан қасқыр, түлкі, қоян, ақбөкен, қабан, қарсақ; құстардан үйрек, қаз және басқа құстар ұя салады. Аудан жартылай шөлді табиғи аймақта орналасқан. Сонымен қатар, аймаққа тән ерекшелік - құмды массивтерінде ормандардың болуы, орманды аумақтардың бір бөлігі табиғи ормандар, бір бөлігі - екпелі орман. Мемлекеттік орман қорының ауданы 2019 жылдың 1 қаңтарына 16405 га құрайды, оның ішінде 5027 га орманды. Халқы негізінен мал шаруашылығымен айналысады. Бөкей Ордасы ауданында Қазақстан Республикасы бойынша мал шаруашылығы ең жақсы дамыған аудандардың бірі.
## Атауы
Ішкі Қазақ Ордасы (Бөкей Ордасы) — Ресей империясының вассалы ретінде Еділ мен Жайық аралығында 1801-1845 жылдар аралығында құрылған. Бөкей Ордасы — қазақтардың және әлемдегі ең соңғы Шыңғысхан ұрпақтарымен меңгерілген мемлекеттік құрылым. Бөкей Ордасында Қазақстан тарихында алғаш рет мектеп, жәрмеңке, қазынашылық ашылған. 1845 жылы хандық билік жойылып, Астрахань губерниясы құрамына кірді. 1917 жылы өз алдына Бөкей губерниясы болып құрылды. Азамат соғысы жылдары, 1918 жылы 01 желтоқсан күні, Батыс Қазақстан облысы бойынша ең бірінші Кеңес Одағы орнады.↵Кеңес Одағының саясатының кесірінен губерния Қырғыз (Қазақ) АКСР құрамына қосылып,
1925 жылы Бөкей губерниясы таратылып, Орал губерниясының құрамына енгізілді Губернияның көптеген жерлері Қазіргі РФ Астрахань, Волгоград облыстары және ҚР Атырау облыстары аумағына қосылды. Сол жылы Бөкей уездік болып құрылып. 1928 жылы Бөкей уезінің аты Орал облысының Орда ауданы болып өзгертілді. Осы уақыттан бастап Бөкей ордасы атауы жойылды.
2001 жыл ордалықтар үшін екі бірдей қуаныш әкелді. Оның бірі — Тәуелсіздіктің 10 жылдығы болса, екіншісі — Орданың 200 жылдығына орай Қазақстан Республикасының Президентінің 10.03.2000 жылғы жарлығымен Бөкей Ордасы ауданы атауы қайтарылып берілді. 2012 жылы Бөкей Ордасы ауданы көршілес Жәнібек ауданынан бөлініп, аудан болып қайта құрылуының 40 жылдығы атап өтілді.
## Аудан тарихы
Кең байтақ қазақ даласының батыс бөлігінде орналасқан шежіресі бай, табиғаты сұлу өлке - Бөкей ордасы ауданы. XIX ғасырда мәдениет, өнер, білім орталығы болған ғажайып өлкенің тарихы тереңнен бастау алады.
1801 жылы Нұралы ханның екінші ұлы Бөкей сұлтан Орыс патшасына бос жатқан Еділ мен Жайық өзендері аралығындағы атамекеніне көшіп - қоныстануға рұқсат сұраған өтініш жолдайды. Ресей императоры Павел I Бөкей сұлтанның өтінішін қабыл алып, 1801 жылдың 11 наурызында "Қырғыз - Қайсақ Кіші ордасының Хан кеңесінің төрағасы Бөкей сұлтан Нұралы хан ұлын өзіме ризашылықпен қабылдаймын, өзі қалаған жеріне көшіп жүруіне рұқсат етемін және менің рахым етуімнің белгісі ретінде қара лентамен мойынға тағатын өз суретім бар алтын медаль тағайындаймын" деген жарлық-рескриптісін шығарады. Сол жылдың күзінде Бөкей сұлтан өзіне қарасты 5 мың түтін ауылымен Жайықтың ішкі бетіне көшіп-қоныстанады. Тарихта Ішкі Қазақ немесе Бөкей ордасы аталған өлкенің іргесі осылай қаланады.
1806 жылдың 19 мамырында Патшалық Үкіметтің арнайы жарлығымен хандықтың территориялық көлемі 6500 мың десятина болып бөлінеді. Жарлықта: "Бөкей сұлтанның қол астындағы қазақтарға Үлкен және Кіші өзендерінен Богда тауларына дейін, одан Чапчачи арқылы Дудацк немесе Телепнев ватагаларына және теңізге дейін көшуге рұқсат беріледі" деп көрсетіледі.
1808 жылы 17 шілдеде Бөкей хандығы Астрахан әскери губернаторының және Орынбор шекара комиссиясының құзырына бағынышты болып бекітіледі.
1812 жылы Александр I патшаның арнайы жарлығымен Бөкей сұлтан Ішкі Қазақ ордасының ханы болып тағайындалады. Бөкейді ақ киізге көтеріп хан сайлау Орал қаласының маңындағы тоғайда өтеді, кейін ол жер "Хан тоғайы" деп аталады. 1815 жылдың 21 мамырында Бөкей хан қайтыс болады. Тақ мұрагері Жәңгір жас болғандықтан, хан тағына уақытша сұлтан Шығай Нұралы хан ұлы отырады.
1823 жылы Жәңгір Бөкейұлы хан тағының мұрагері болып танылып, 1824 жылы 22 маусымда "Хан тоғайында" ақ киізге көтеріліп, хан сайланады.
Ішкі Орданың іргесі бекіп, ішкі әлеуметтік - шаруашылық жағдайы қалыптасып, нығайған тұсы 1823 - 1845 жылдары Жәңгір хан басқарған кезең болатын. Көзі ашық, көкірегі ояу, орыс, татар, араб, парсы тілдерін жетік меңгерген Жәңгір Ресей үкіметінің көптеген наградаларымен марапатталып, алтын тәжбен безендірілген I дәрежелі Әулие Анна орденінің кавалері атанып, генерал - майор шеніне дейін көтерілген тұңғыш қазақ ханы.
Жәңгір 1824 жылдың күзінде Орынбор муфтиі Мұхамеджан Хусейновтың қызы Фатимаға үйленеді. Фатима европаша білім алған, тілдерді жетік меңгерген, би, музыкаға жақын болатын.
1826 жылы хан Жәңгір жұбайы Фатима ханшамен Орыс патшасы Николай I-нің таққа отыру рәсіміне шақырылады. Мәскеу қаласында өткен салтанатта Фатиманың білімділігі мен мәдениеттілігіне орыс интеллигенциясы, Фатиманы биге шақырған Николай патшаның өзі де, оның орысша таза сөйлеп, билегеніне тәнті болады.
1827 жылы Жәңгір хан патшаға ерекше шеберлікпен жасалған киіз үй сыйға тартады. 1829 жылы императрица Александра Федоровна Фатима ханшаға бразилия топаздарымен безендірілген алтын диадема, тарақ және сырға сыйлайды.
Жәңгір ең алдымен қазақтарға ыңғайлы әрі тиімді тұрмыстың үлгісі етіп, 1827 жылы Нарын құмының Жасқұс деген жеріне Хан сарайын салдырады. Жәңгірден үлгі алған би - сұлтандар, кейін қарапайым халық үй тұрғызып, Хан ставкасы саяси-экономикалық маңызға ие орталыққа айналады.
1828 жылы өз үйінің бір бөлмесіне әулеттік - династиялық құнды заттарды, ат әбзелдерін, жауынгер қару - жарағын жинастырып, қару - жарақ палатасын ұйымдастырады. Бұл - қазақ жерінде ашылған тұңғыш музей болатын.
Жәңгір өз қоластындағы халқының денсаулығына да үлкен көңіл бөліп отырған. 1825 жылы С.Жәнібеков деген қазақты шешекке қарсы екпе жұмысын жүргізуді үйрену үшін оқуға жібереді. 1826 жылдан бастап Ордада шешек ауруына қарсы екпе жұмыстары жүргізіледі. 1832 жылы Жәңгір ханның шақыртуымен Хан ставкасына дәрігер А.А.Сергачев келеді. Кейін 1839 жылы тұңғыш дәріхана ашылады. Осы кезеңдерде Ордада В.Ф.Евланов, Пупорев, т. б. дәрігерлер қызмет атқарады. 1852 жылы Ордада 16 кереуеттік қоғамдық аурухана ашылады. Бүл аурухана күні бүгінге дейін сақталып, халыққа қалтқысыз қызмет етіп келе жатыр.
1832 жылы хан Жәңгір халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру, сауда - саттық саласын дамытып, жолға қою мақсатында жәрмеңке ұйымдастырады. Жәрмеңке көктем және күз айларында өткізіліп, оған Ресейдің Саратов, Мәскеу, Новгород, т.б. губернияларынан саудагерлер келген. 1846 жылы көктемгі жәрмеңкеге 3883 адам қатысса, 1851 жылғы тауар айналымы 1,5 миллион күміс ақша құраған.
Жәңгір бөкейлік қазақтардың өз дінін жоғалтпай, сақтап қалуы үшін 1835 жылы өз үйінің ауласына ерекше архитектуралық үлгімен мешіт салдырады. Ел ішінде оны "Хан мешіті" деп атаған.
Хан Жәңгір Бөкей ордасындағы мал басының санын көбейтіп қана қоймай, оның тұқымын асылдандыруға, әсіресе, жылқы малына үлкен мән береді. Хан ставкасында, Ресейдің Орск, Элиста қалаларында ат көрмелері өткізіліп, ат жарыстары ұйымдастырылып тұрады.
Бөкей ордасы тарихында маңызды орын алатын оқиға - И.Тайманұлы мен М.Өтемісұлы бастаған 1836-1838 жылдардағы халық көтерілісі. Бүл - патша әкімшілігі мен хан-сұлтандарға қарсы көтерілген халықтың азаттығы үшін бастаған бой көтеруі болды.
1840 жылы Жәңгірдің шақыртуымен Ордаға ветеринар К.П.Ольдекоп келеді. Осында қазақ жеріндегі түңғыш ветеринарлық бөлім ашылып, алғаш мал ауруларына қарсы екпе, тәжірибе - зерттеу жұмыстары қолға алынады.
Ел болашағының білімде екенін түсінген Жәңгір 1841 жылы 6 желтоқсанда қазақ даласындағы ең түңғыш қазақша - орысша білім беретін мектеп ашады. Бұл мектептен есімі елге танылған талай тұлғалар білім алды. Солардың бірі - қазақтан шыққан ғалым - этнограф Мұхамедсалық Бабажанов. Оның қазақтар жөніндегі зерттеулері, тарихи мұралары туралы басылымдары жоғары бағаланып, 1862 жылы Орыс географиялық қоғамының күміс медалімен марапатталады. Жәңгір мектебінен білім бастауын алған жүзден астам ғалым - зерттеушілер, Асан Тайманов сынды жиырмадан астам академиктер шықты.
Кезінде Жәңгірдің өзі де Қазан университетінің кітапханасына араб, парсы, түркі тілдерінде жазылған маңызды қолжазбаларды сыйға тартады. Оның ағартушылықты таратуға деген еңбегін құрметтеп, 1844 жылы университеттің ғылыми кеңесі Жәңгірді "Қазан университетінің құрметті мүшесі" етіп сайлайды. Жәңгір орыс басылымдарын, газет-журналдар, әртүрлі кітаптар алдырып, бай кітапхана қорын жинақтаған. Оның үйіндегі жеке кітапханасында "Северная пчела", "Отечественные записки", "Современник" басылымдары, Шинкелдің "Архитектура XIX ст.", Гогольдің "Мертвые души" кітаптары болған.
Хан Жәңгір Бөкей ордасына келген ғалым - зерттеушілерді ерекше құрметпен қабыл алған. Осы өңірде болған Г.С.Карелин, В.И.Даль, т.б. хан үйінің қонақжайлылығына ризашылықтарын естелік - зерттеулерінде жазып көрсетеді.Бұлардан басқа Бөкей ордасында 100 - ден астам орыс және шетел зерттеушілері болған. 1842 жылы Жәңгірдің өтінішімен белгілі картограф, Орыс географиялық қоғамының мүшесі Я.В.Ханыков Бөкей ордасының территориялық картасын жасайды. Сол кездегі хандықтың құрамына қазіргі Батыс Қазақстан облысының Жәнібек, Казталовка, Жаңғала, Орда аудандары, Атырау облысының Махамбет, Құрманғазы аудандары, көршілес Ресейдің Волгоград облысы Палласовка ауданының, Астрахан облысы Құмөзек, Володар, Қарабайлы аудандарының бір бөлігі енген.
1841 жылы Хан ставкасы мен Черный Яр қаласының аралығына пошта - телеграф байланысы орнатылады.
1845 жылы 11 тамызда Бөкей ордасының саяси, мәдени, экономикалық жағынан дамуына жол бастап, бұл өлкенің басқару ісіне көптеген өзгерістер енгізген ұлы реформатор, қазақ даласының ұлы жаңартушысы Хан Жәңгір Бөкейұлы қайтыс болады.
Хан Жәңгір дүние салғаннан кейін Бөкей ордасындағы хандық басқару құрылымы жойылып, жаңа әкімшілік - Уақытша Кеңес құрылады. Уақытша Кеңес 1845 - 1917 жылдар аралығында билік жүргізеді.
1860 жылы Бөкей ордасы 7 әкімшілік бөлікке бөлінеді. Олар: Тарғын, Қалмақ, Нарын, Қамыс - Самар, Талов қисымдары және I, II Теңіз жағалауы округтері. Әрбір әкімшілік бөлікті әкім - правительдер басқарады.
1862 жылы Хан Ставкасында кітапхана ашылады. Кітапхана қорында О.Бальзактың, У.Шекспирдің, Г.Гюгоның, Т.Шевченконың кітаптары, сондай - ақ Ресейдің басылымдары болған.
Хан жәрмеңкесіндегі сауда саласының дамуына байланысты, ақша капиталын реттейтін әрі сақтайтын орын "Казначейство" мекемесі 1867 жылы ашылып, банк қызметін атқарады.
1869 жылы 5 адамнан тұратын өрт сөндірушілер командасы және жылжымалы обоз жасақталады. 1870 жылы Ресейден ауа - райын бақылайтын аспаптар әкелініп, метеорологиялық станция жұмыс жасайды.
1832 жылы Жәңгірдің бастауымен отырғызылған Орда орманын мемлекет тарапынан қорғау 1890 жылдан бастап қолға алынады. 1908 жылы Орда орман шаруашылығы мекемесі жанынан питомниктер жасақталып, зерттеу жұмыстары жүргізіледі. Соның нәтижесінде - Нарын қарағайы дүниеге келеді.
1908 жылы қазақ даласындағы ең түңғыш Оба індетіне қарсы күрес станциясы кұрылады. Бүл станцияда Халықтық денсаулық сақтау комиссарының орынбасары М.Шомбалов, оба індетін емдеуге маманданған дәрігерлер И.А.Деминский, А.Михайлов, кейін медицина ғылымының докторы Н.Доброхотова жұмыс жасады.
1911 жылы қазақ баспасының қарлығаштарының бірі - "Қазақстан" газеті белгілі ақын Г.Қараштың ұйымдастыруымен Ордада басылып шығады.
Қазақстандағы ең тұңғыш Ұлы Қазан революциясы орнаған жер - Орда болатын. 1918 жылы тұңғыш комсомол ұясы құрылады. 1918 жылы тұңғыш кеңестік баспахана ашылып, онда "Дұрыстық жолы", "Киргизская правда", т.б. газет - журналдар басылып шығады. 1918 жылы Ордада Қазақтың I үлгілі атты әскер полкі жасақталады. Осы кезеңдерде мәдени өмірге де көп көңіл бөлінеді. "Жігер" жастар ұйымы кұрылып, орыс, татар, қазақ труппалары, белгілі күйші М.Бөкейхановтың ұйымдастыруымен ұлт - аспаптар оркестрі жасақталады. Белгілі драматург И.Меңдіхановтың пьесалары көрермен назарына ұсынылды.
Қазіргі уақытта Бөкей Ордасы ауданы экономикалық қарқыны ең жоғарғы дамыған аудандардың бірі. Елбасы, Қазақстан Республикасының бірінші және экс-президенті Н.Ә.Назарбаев екі мәрте Бөкей Ордасы ауданында ресми сапармен келген. Батыс Қазақстан облысының аудандарының бірде-бір ауданына сапармен Қазақстан басшылары сапармен бармаған екен.
### Ұлы Отан соғысы
1941—45 жж. Ұлы Отан соғысы жылдары Орда ауданы Қазақстандағы соғыс жағдайына келтірілген бірден-бір аудан болды. Ордалық 2000-нан астам азамат туған Отанын қорғауға аттанды. Ордалықтар Ақмедияр Құсайынов, Темір Масин және батыр қос қыздарымыздың біреуі Мәншүк Мәметовға Кеңес Одағының батыры атағы берілді. Сонымен қатар Ұлы Отан соғысының ардагері, Орда ауданының тумасы Шәкір Жексенбаев, Қазақстанның тұңғыш Кеңес әскерінің әскери генералы.Соғыстан кейінгі кезеңде ел шаруашылығын көтеріп, нығайтуда аянбай еңбек еткен 25 ордалыққа [Кеңес Одағының ең жоғарғы наградасы — Социалистік Еңбек Ері атағы берілді.
### Капустин Яр полигоны
Орда тарихының қасіретті беті — Капустин Яр полигоны. 1948 жылы полигонға берілген аудан аймағында жер асты, жер үсті сынақтары жүргізіледі. 1952 жылы ауданның 19 колхозы күшпен өзге аудандарға көшіріледі. 1990 жылдың мамырында Т. Махимовтың жетекшілігімен «Нарын» қоғамдық қозғалысы құрылады.
## Мәдениеті
Орда — талантты ұлы тұлғалардың мекені. Осы өлкеден қазақтың белгілі күйшілері Құрманғазы, Дина, Сейтек, Науша, домбырашылар Ж. Теміралиев, Е.Қазиев, Халық артисі, актриса Х. Бөкеева, қазақтың тұңғыш дирижері Ш. Қажығалиев, халық композиторлары Б. Жұманиязов, М. Сағатов, медицина саласының озық қызметкерлері А. Герасимов, Х. Бөкейханов, білім беру ісінің үздіктері Ғ. Зарипов, М. Кульбацкая, Орда музейін ұйымдастырушы А. Тажетдинов, ауыл шаруашылығының озаттары К. Меңдәлиев, Р. Егізбаев, ақындар Т. Жароков, С. Даумов, Қ. Жұмағалиев, т.б. шықты.
## Халқы
Тұрғындар саны - 15 222 (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар - 99,23%, басқалары - 0,77%.
2020 жылдың басында тұрғындар саны 15026 адамды (7692 ер адам және 7334 әйел адам) құрады.
## Ауылдық округтер
20 елді мекен 7 ауылдық округке біріктірілген:
## Ірі елді мекендері
## Дереккөздер |
Молдахмет Сыздықұлы Кенбаев(25.7.1925 жыл, Қостанай облысы Амангелді ауданы Сартол ауылы – 18.5.1993 жыл, Алматы) – алғашқы қазақ кәсіби суретшілерінің бірі, кескіндемеші, педагог, Қазақстанның халық суретшісі (1985; 1963 жылдан Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері.
## Өмірбаяны
* 1931 – 41 ж. Алматыдағы балалар үйінде тәрбиеленді.
* Алматы көркемсурет училищесін (1948) бітірді.
* Мәскеу көркемсурет институтын (1956) бітірген.
* 1956 – 59 ж. Қазақстан Көркемсурет қоры басқармасының төрағасы.
* 1968 – 74 ж. Қазақстан Суретшілер одағының кескіндеме секциясының төрағасы болды.
## Шығармашылығы
Кенбаевтың шығарм. жұмысы 20 ғ-дың 50-жылдарынан басталады.
* “Әліби Жангелдиннің отряды”
* “Шопан әні” (1956)
* “Әңгіме үстінде” (1957) сияқты туған жер тарихынан сыр шерткен алғашқы туындыларынан-ақ суретші есімі қалың көпшілікке кең танылды.
* “Киіз басу” (1958)
* “Сабан той”
* “Тұскиіз” триптихы (1960)
* “Қашағанды қуу” (1961), т.б. еңбектері ұлттық кескіндеме өнерін дамытты.
Пейзаждық картиналары:
* “Алматының төңірегі” (1958)
* “Суат басында”
* “Қыстауда” (1966)
* “Тау бөктерінде” (1967)
* “Жайлаудағы таң” (1975)
* “Бурят әйелі” (1956)
* “Суретші әйел портреті” (1957)
* “Мұхтар Әуезов” (1977)
* “әл-Фараби” (1980), т.б. портреттері
Монументті өнер шығармалары
* Алматы қаласындағы “Алматы”, “Қазақстан” мейманханасы
* Неке сарайы
* Донецкідегі Металлургтер сарайы
* Мәскеудегі “Қазақстан” кинотеатрының қасбеттері мен интерьерлеріне жасалған мозайкалық паннолар, т.б. ұлттық өнер тарихында қалды.
## Жетістіктері
Кенбаев туындылары терең лиризм мен эпикалық кеңдіктің, монументтіліктің өзара үйлесім табуымен ерекшеленеді. Құрманғазы бейнесін шынайы жеткізгені үшін 1959 жылғы республикалық бәйгеде 1-сыйлыққа ие болды. Оның қылқаламынан туған көптеген еңбектер Мәскеудегі Третьяков галереясы мен Шығыс халықтары өнерінің мемлекеттік мұражайында, Қазақстанның Орталық көркемөнер галереясында сақтаулы.
## Педагогикалық қызметі
* Алматы көркемсурет училищесі, 1959 – 65 ж;
* Қазақ ұлттық техникалық университеті 1965 – 79 ж.
* 1978 жылдан профессор;
* Алматы архитектуралық-құрылыс академиясы
* 1980 жылдан сурет кафедрасының меңгерушісі болды) де айналысты.
## Марапаттары
“Құрмет Белгісі” орденімен және медальдермен марапатталған.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Кенбаев кеңістігі — «Егемен Қазақстан»
* "Қылқалам" - Молдахмет Кенбаев YouTube сайтында |
Бөкей ордасы ауданы — Батыс Қазақстан облысының батысындағы әкімшілік бөлініс.
## Географиялық орны, жер бедері
Солтүстігінде Жәнібек, Казталов, шығысында Жаңақала аудандарымен, оңтүстігінде Атырау облысының Құрманғазы ауданымен және батысында Ресеймен шекаралас.
Облыс аумағының бедері тегіс. Аймақ Каспий маңы ойпатында орналасқан, едәуір бөлігі теңіз деңгейінен төмен. Аумақтың көп бөлігін Нарын құмдары алып жатыр. Ең биік нүкте - оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан Кіші Боғда тауы, теңіз деңгейінен 37,5 м биіктікте. Табиғи құрылыс материалдарының қоры тереңдікте зерттелген.
## Климаты, өсімдігі мен жануарлар дүниесі
Климаты континенталды, қысы аязды, жазы орташа ыстық. Қаңтардың орташа температурасы -12-14°С, шілде 24-25°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 250-300 мм. Аудан арқылы Ащыөзек өзені ағып өтеді. Көлдері: Аралсор, Боркөл және басқалар. Топырақтары ашық-каштан, құмды. Бетеге, жусан, көкбұршақ, ебелек және басқалары өседі. Аңдардан қасқыр, түлкі, қоян, ақбөкен, қабан, қарсақ; құстардан үйрек, қаз және басқа құстар ұя салады. Аудан жартылай шөлді табиғи аймақта орналасқан. Сонымен қатар, аймаққа тән ерекшелік - құмды массивтерінде ормандардың болуы, орманды аумақтардың бір бөлігі табиғи ормандар, бір бөлігі - екпелі орман. Мемлекеттік орман қорының ауданы 2019 жылдың 1 қаңтарына 16405 га құрайды, оның ішінде 5027 га орманды. Халқы негізінен мал шаруашылығымен айналысады. Бөкей Ордасы ауданында Қазақстан Республикасы бойынша мал шаруашылығы ең жақсы дамыған аудандардың бірі.
## Атауы
Ішкі Қазақ Ордасы (Бөкей Ордасы) — Ресей империясының вассалы ретінде Еділ мен Жайық аралығында 1801-1845 жылдар аралығында құрылған. Бөкей Ордасы — қазақтардың және әлемдегі ең соңғы Шыңғысхан ұрпақтарымен меңгерілген мемлекеттік құрылым. Бөкей Ордасында Қазақстан тарихында алғаш рет мектеп, жәрмеңке, қазынашылық ашылған. 1845 жылы хандық билік жойылып, Астрахань губерниясы құрамына кірді. 1917 жылы өз алдына Бөкей губерниясы болып құрылды. Азамат соғысы жылдары, 1918 жылы 01 желтоқсан күні, Батыс Қазақстан облысы бойынша ең бірінші Кеңес Одағы орнады.↵Кеңес Одағының саясатының кесірінен губерния Қырғыз (Қазақ) АКСР құрамына қосылып,
1925 жылы Бөкей губерниясы таратылып, Орал губерниясының құрамына енгізілді Губернияның көптеген жерлері Қазіргі РФ Астрахань, Волгоград облыстары және ҚР Атырау облыстары аумағына қосылды. Сол жылы Бөкей уездік болып құрылып. 1928 жылы Бөкей уезінің аты Орал облысының Орда ауданы болып өзгертілді. Осы уақыттан бастап Бөкей ордасы атауы жойылды.
2001 жыл ордалықтар үшін екі бірдей қуаныш әкелді. Оның бірі — Тәуелсіздіктің 10 жылдығы болса, екіншісі — Орданың 200 жылдығына орай Қазақстан Республикасының Президентінің 10.03.2000 жылғы жарлығымен Бөкей Ордасы ауданы атауы қайтарылып берілді. 2012 жылы Бөкей Ордасы ауданы көршілес Жәнібек ауданынан бөлініп, аудан болып қайта құрылуының 40 жылдығы атап өтілді.
## Аудан тарихы
Кең байтақ қазақ даласының батыс бөлігінде орналасқан шежіресі бай, табиғаты сұлу өлке - Бөкей ордасы ауданы. XIX ғасырда мәдениет, өнер, білім орталығы болған ғажайып өлкенің тарихы тереңнен бастау алады.
1801 жылы Нұралы ханның екінші ұлы Бөкей сұлтан Орыс патшасына бос жатқан Еділ мен Жайық өзендері аралығындағы атамекеніне көшіп - қоныстануға рұқсат сұраған өтініш жолдайды. Ресей императоры Павел I Бөкей сұлтанның өтінішін қабыл алып, 1801 жылдың 11 наурызында "Қырғыз - Қайсақ Кіші ордасының Хан кеңесінің төрағасы Бөкей сұлтан Нұралы хан ұлын өзіме ризашылықпен қабылдаймын, өзі қалаған жеріне көшіп жүруіне рұқсат етемін және менің рахым етуімнің белгісі ретінде қара лентамен мойынға тағатын өз суретім бар алтын медаль тағайындаймын" деген жарлық-рескриптісін шығарады. Сол жылдың күзінде Бөкей сұлтан өзіне қарасты 5 мың түтін ауылымен Жайықтың ішкі бетіне көшіп-қоныстанады. Тарихта Ішкі Қазақ немесе Бөкей ордасы аталған өлкенің іргесі осылай қаланады.
1806 жылдың 19 мамырында Патшалық Үкіметтің арнайы жарлығымен хандықтың территориялық көлемі 6500 мың десятина болып бөлінеді. Жарлықта: "Бөкей сұлтанның қол астындағы қазақтарға Үлкен және Кіші өзендерінен Богда тауларына дейін, одан Чапчачи арқылы Дудацк немесе Телепнев ватагаларына және теңізге дейін көшуге рұқсат беріледі" деп көрсетіледі.
1808 жылы 17 шілдеде Бөкей хандығы Астрахан әскери губернаторының және Орынбор шекара комиссиясының құзырына бағынышты болып бекітіледі.
1812 жылы Александр I патшаның арнайы жарлығымен Бөкей сұлтан Ішкі Қазақ ордасының ханы болып тағайындалады. Бөкейді ақ киізге көтеріп хан сайлау Орал қаласының маңындағы тоғайда өтеді, кейін ол жер "Хан тоғайы" деп аталады. 1815 жылдың 21 мамырында Бөкей хан қайтыс болады. Тақ мұрагері Жәңгір жас болғандықтан, хан тағына уақытша сұлтан Шығай Нұралы хан ұлы отырады.
1823 жылы Жәңгір Бөкейұлы хан тағының мұрагері болып танылып, 1824 жылы 22 маусымда "Хан тоғайында" ақ киізге көтеріліп, хан сайланады.
Ішкі Орданың іргесі бекіп, ішкі әлеуметтік - шаруашылық жағдайы қалыптасып, нығайған тұсы 1823 - 1845 жылдары Жәңгір хан басқарған кезең болатын. Көзі ашық, көкірегі ояу, орыс, татар, араб, парсы тілдерін жетік меңгерген Жәңгір Ресей үкіметінің көптеген наградаларымен марапатталып, алтын тәжбен безендірілген I дәрежелі Әулие Анна орденінің кавалері атанып, генерал - майор шеніне дейін көтерілген тұңғыш қазақ ханы.
Жәңгір 1824 жылдың күзінде Орынбор муфтиі Мұхамеджан Хусейновтың қызы Фатимаға үйленеді. Фатима европаша білім алған, тілдерді жетік меңгерген, би, музыкаға жақын болатын.
1826 жылы хан Жәңгір жұбайы Фатима ханшамен Орыс патшасы Николай I-нің таққа отыру рәсіміне шақырылады. Мәскеу қаласында өткен салтанатта Фатиманың білімділігі мен мәдениеттілігіне орыс интеллигенциясы, Фатиманы биге шақырған Николай патшаның өзі де, оның орысша таза сөйлеп, билегеніне тәнті болады.
1827 жылы Жәңгір хан патшаға ерекше шеберлікпен жасалған киіз үй сыйға тартады. 1829 жылы императрица Александра Федоровна Фатима ханшаға бразилия топаздарымен безендірілген алтын диадема, тарақ және сырға сыйлайды.
Жәңгір ең алдымен қазақтарға ыңғайлы әрі тиімді тұрмыстың үлгісі етіп, 1827 жылы Нарын құмының Жасқұс деген жеріне Хан сарайын салдырады. Жәңгірден үлгі алған би - сұлтандар, кейін қарапайым халық үй тұрғызып, Хан ставкасы саяси-экономикалық маңызға ие орталыққа айналады.
1828 жылы өз үйінің бір бөлмесіне әулеттік - династиялық құнды заттарды, ат әбзелдерін, жауынгер қару - жарағын жинастырып, қару - жарақ палатасын ұйымдастырады. Бұл - қазақ жерінде ашылған тұңғыш музей болатын.
Жәңгір өз қоластындағы халқының денсаулығына да үлкен көңіл бөліп отырған. 1825 жылы С.Жәнібеков деген қазақты шешекке қарсы екпе жұмысын жүргізуді үйрену үшін оқуға жібереді. 1826 жылдан бастап Ордада шешек ауруына қарсы екпе жұмыстары жүргізіледі. 1832 жылы Жәңгір ханның шақыртуымен Хан ставкасына дәрігер А.А.Сергачев келеді. Кейін 1839 жылы тұңғыш дәріхана ашылады. Осы кезеңдерде Ордада В.Ф.Евланов, Пупорев, т. б. дәрігерлер қызмет атқарады. 1852 жылы Ордада 16 кереуеттік қоғамдық аурухана ашылады. Бүл аурухана күні бүгінге дейін сақталып, халыққа қалтқысыз қызмет етіп келе жатыр.
1832 жылы хан Жәңгір халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру, сауда - саттық саласын дамытып, жолға қою мақсатында жәрмеңке ұйымдастырады. Жәрмеңке көктем және күз айларында өткізіліп, оған Ресейдің Саратов, Мәскеу, Новгород, т.б. губернияларынан саудагерлер келген. 1846 жылы көктемгі жәрмеңкеге 3883 адам қатысса, 1851 жылғы тауар айналымы 1,5 миллион күміс ақша құраған.
Жәңгір бөкейлік қазақтардың өз дінін жоғалтпай, сақтап қалуы үшін 1835 жылы өз үйінің ауласына ерекше архитектуралық үлгімен мешіт салдырады. Ел ішінде оны "Хан мешіті" деп атаған.
Хан Жәңгір Бөкей ордасындағы мал басының санын көбейтіп қана қоймай, оның тұқымын асылдандыруға, әсіресе, жылқы малына үлкен мән береді. Хан ставкасында, Ресейдің Орск, Элиста қалаларында ат көрмелері өткізіліп, ат жарыстары ұйымдастырылып тұрады.
Бөкей ордасы тарихында маңызды орын алатын оқиға - И.Тайманұлы мен М.Өтемісұлы бастаған 1836-1838 жылдардағы халық көтерілісі. Бүл - патша әкімшілігі мен хан-сұлтандарға қарсы көтерілген халықтың азаттығы үшін бастаған бой көтеруі болды.
1840 жылы Жәңгірдің шақыртуымен Ордаға ветеринар К.П.Ольдекоп келеді. Осында қазақ жеріндегі түңғыш ветеринарлық бөлім ашылып, алғаш мал ауруларына қарсы екпе, тәжірибе - зерттеу жұмыстары қолға алынады.
Ел болашағының білімде екенін түсінген Жәңгір 1841 жылы 6 желтоқсанда қазақ даласындағы ең түңғыш қазақша - орысша білім беретін мектеп ашады. Бұл мектептен есімі елге танылған талай тұлғалар білім алды. Солардың бірі - қазақтан шыққан ғалым - этнограф Мұхамедсалық Бабажанов. Оның қазақтар жөніндегі зерттеулері, тарихи мұралары туралы басылымдары жоғары бағаланып, 1862 жылы Орыс географиялық қоғамының күміс медалімен марапатталады. Жәңгір мектебінен білім бастауын алған жүзден астам ғалым - зерттеушілер, Асан Тайманов сынды жиырмадан астам академиктер шықты.
Кезінде Жәңгірдің өзі де Қазан университетінің кітапханасына араб, парсы, түркі тілдерінде жазылған маңызды қолжазбаларды сыйға тартады. Оның ағартушылықты таратуға деген еңбегін құрметтеп, 1844 жылы университеттің ғылыми кеңесі Жәңгірді "Қазан университетінің құрметті мүшесі" етіп сайлайды. Жәңгір орыс басылымдарын, газет-журналдар, әртүрлі кітаптар алдырып, бай кітапхана қорын жинақтаған. Оның үйіндегі жеке кітапханасында "Северная пчела", "Отечественные записки", "Современник" басылымдары, Шинкелдің "Архитектура XIX ст.", Гогольдің "Мертвые души" кітаптары болған.
Хан Жәңгір Бөкей ордасына келген ғалым - зерттеушілерді ерекше құрметпен қабыл алған. Осы өңірде болған Г.С.Карелин, В.И.Даль, т.б. хан үйінің қонақжайлылығына ризашылықтарын естелік - зерттеулерінде жазып көрсетеді.Бұлардан басқа Бөкей ордасында 100 - ден астам орыс және шетел зерттеушілері болған. 1842 жылы Жәңгірдің өтінішімен белгілі картограф, Орыс географиялық қоғамының мүшесі Я.В.Ханыков Бөкей ордасының территориялық картасын жасайды. Сол кездегі хандықтың құрамына қазіргі Батыс Қазақстан облысының Жәнібек, Казталовка, Жаңғала, Орда аудандары, Атырау облысының Махамбет, Құрманғазы аудандары, көршілес Ресейдің Волгоград облысы Палласовка ауданының, Астрахан облысы Құмөзек, Володар, Қарабайлы аудандарының бір бөлігі енген.
1841 жылы Хан ставкасы мен Черный Яр қаласының аралығына пошта - телеграф байланысы орнатылады.
1845 жылы 11 тамызда Бөкей ордасының саяси, мәдени, экономикалық жағынан дамуына жол бастап, бұл өлкенің басқару ісіне көптеген өзгерістер енгізген ұлы реформатор, қазақ даласының ұлы жаңартушысы Хан Жәңгір Бөкейұлы қайтыс болады.
Хан Жәңгір дүние салғаннан кейін Бөкей ордасындағы хандық басқару құрылымы жойылып, жаңа әкімшілік - Уақытша Кеңес құрылады. Уақытша Кеңес 1845 - 1917 жылдар аралығында билік жүргізеді.
1860 жылы Бөкей ордасы 7 әкімшілік бөлікке бөлінеді. Олар: Тарғын, Қалмақ, Нарын, Қамыс - Самар, Талов қисымдары және I, II Теңіз жағалауы округтері. Әрбір әкімшілік бөлікті әкім - правительдер басқарады.
1862 жылы Хан Ставкасында кітапхана ашылады. Кітапхана қорында О.Бальзактың, У.Шекспирдің, Г.Гюгоның, Т.Шевченконың кітаптары, сондай - ақ Ресейдің басылымдары болған.
Хан жәрмеңкесіндегі сауда саласының дамуына байланысты, ақша капиталын реттейтін әрі сақтайтын орын "Казначейство" мекемесі 1867 жылы ашылып, банк қызметін атқарады.
1869 жылы 5 адамнан тұратын өрт сөндірушілер командасы және жылжымалы обоз жасақталады. 1870 жылы Ресейден ауа - райын бақылайтын аспаптар әкелініп, метеорологиялық станция жұмыс жасайды.
1832 жылы Жәңгірдің бастауымен отырғызылған Орда орманын мемлекет тарапынан қорғау 1890 жылдан бастап қолға алынады. 1908 жылы Орда орман шаруашылығы мекемесі жанынан питомниктер жасақталып, зерттеу жұмыстары жүргізіледі. Соның нәтижесінде - Нарын қарағайы дүниеге келеді.
1908 жылы қазақ даласындағы ең түңғыш Оба індетіне қарсы күрес станциясы кұрылады. Бүл станцияда Халықтық денсаулық сақтау комиссарының орынбасары М.Шомбалов, оба індетін емдеуге маманданған дәрігерлер И.А.Деминский, А.Михайлов, кейін медицина ғылымының докторы Н.Доброхотова жұмыс жасады.
1911 жылы қазақ баспасының қарлығаштарының бірі - "Қазақстан" газеті белгілі ақын Г.Қараштың ұйымдастыруымен Ордада басылып шығады.
Қазақстандағы ең тұңғыш Ұлы Қазан революциясы орнаған жер - Орда болатын. 1918 жылы тұңғыш комсомол ұясы құрылады. 1918 жылы тұңғыш кеңестік баспахана ашылып, онда "Дұрыстық жолы", "Киргизская правда", т.б. газет - журналдар басылып шығады. 1918 жылы Ордада Қазақтың I үлгілі атты әскер полкі жасақталады. Осы кезеңдерде мәдени өмірге де көп көңіл бөлінеді. "Жігер" жастар ұйымы кұрылып, орыс, татар, қазақ труппалары, белгілі күйші М.Бөкейхановтың ұйымдастыруымен ұлт - аспаптар оркестрі жасақталады. Белгілі драматург И.Меңдіхановтың пьесалары көрермен назарына ұсынылды.
Қазіргі уақытта Бөкей Ордасы ауданы экономикалық қарқыны ең жоғарғы дамыған аудандардың бірі. Елбасы, Қазақстан Республикасының бірінші және экс-президенті Н.Ә.Назарбаев екі мәрте Бөкей Ордасы ауданында ресми сапармен келген. Батыс Қазақстан облысының аудандарының бірде-бір ауданына сапармен Қазақстан басшылары сапармен бармаған екен.
### Ұлы Отан соғысы
1941—45 жж. Ұлы Отан соғысы жылдары Орда ауданы Қазақстандағы соғыс жағдайына келтірілген бірден-бір аудан болды. Ордалық 2000-нан астам азамат туған Отанын қорғауға аттанды. Ордалықтар Ақмедияр Құсайынов, Темір Масин және батыр қос қыздарымыздың біреуі Мәншүк Мәметовға Кеңес Одағының батыры атағы берілді. Сонымен қатар Ұлы Отан соғысының ардагері, Орда ауданының тумасы Шәкір Жексенбаев, Қазақстанның тұңғыш Кеңес әскерінің әскери генералы.Соғыстан кейінгі кезеңде ел шаруашылығын көтеріп, нығайтуда аянбай еңбек еткен 25 ордалыққа [Кеңес Одағының ең жоғарғы наградасы — Социалистік Еңбек Ері атағы берілді.
### Капустин Яр полигоны
Орда тарихының қасіретті беті — Капустин Яр полигоны. 1948 жылы полигонға берілген аудан аймағында жер асты, жер үсті сынақтары жүргізіледі. 1952 жылы ауданның 19 колхозы күшпен өзге аудандарға көшіріледі. 1990 жылдың мамырында Т. Махимовтың жетекшілігімен «Нарын» қоғамдық қозғалысы құрылады.
## Мәдениеті
Орда — талантты ұлы тұлғалардың мекені. Осы өлкеден қазақтың белгілі күйшілері Құрманғазы, Дина, Сейтек, Науша, домбырашылар Ж. Теміралиев, Е.Қазиев, Халық артисі, актриса Х. Бөкеева, қазақтың тұңғыш дирижері Ш. Қажығалиев, халық композиторлары Б. Жұманиязов, М. Сағатов, медицина саласының озық қызметкерлері А. Герасимов, Х. Бөкейханов, білім беру ісінің үздіктері Ғ. Зарипов, М. Кульбацкая, Орда музейін ұйымдастырушы А. Тажетдинов, ауыл шаруашылығының озаттары К. Меңдәлиев, Р. Егізбаев, ақындар Т. Жароков, С. Даумов, Қ. Жұмағалиев, т.б. шықты.
## Халқы
Тұрғындар саны - 15 222 (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар - 99,23%, басқалары - 0,77%.
2020 жылдың басында тұрғындар саны 15026 адамды (7692 ер адам және 7334 әйел адам) құрады.
## Ауылдық округтер
20 елді мекен 7 ауылдық округке біріктірілген:
## Ірі елді мекендері
## Дереккөздер |
Әлімбай Қалтайұлы Бапанов (1953 жыл Қызылорда облысы) - суретші.
## Өмірбаяны
* "Кескіндеме" кафедрасының доценті
## Шығармашылығы
* Өзінің шығармашылығын Алматы қаласындағы “Шежіре” галереясы жеке көрмесінде ұсынды.
* Алматы (2001 жылы), Лозан қаласында, (Швейцария 2002 жылы), Алматы қаласындағы көрмелер дирекциясында (2003 жылы) банкеттік залына қойылған туындылардың авторы.
Соңғы еңбектері:
* «Сарыарқа» (2004)
* «Жержаннаты» (2006, жүн, қолмен тоқу)
* «Көшпелі бақ» (2006)
* киіз киімдерінің топтамасы (2008)
* «Көкке таңырқау» (2007)
* «Түнгі мерген» (2007)
* «Тағдыр тоқуы» (2007)
* «Салт атты әйел» (2007)
* «Ғасырлар биі» (2009)
* «Көк бөрі (Қасқыр-ана)» (2010).
## Танымалдылығы
Бапановтар Қазақстаннан тыс жерлерде де кеңінен танымал. Қазақстан суретшілер одағының мүшелері Строгановка (Мәскеу жоғарғы көркемсурет училищесі) және Суриков көркемсурет училищесі сияқты базалық мектептерден білім алған. Олардың жұмыстары бүгінгі күні еліміздің барлық мемлекеттік және жеке коллекцияларында сақтаулы. Сәуленің қолынан шыққан киіз бұйымдар – жеке дара қазақстандық үлкен сала. Германия, Швейцария, Жапонияда қолдан жасалған бұйымдар жоғары бағаланады. Сонымен қатар, қазақстандық киіз шеберлерінің көршілес қырғыз елінен мықты бәсекелестері бар.
## Отбасы
* Әкесі - Бапанов Қалтай. Анасы - Қосаяқова Нәзипа.
## Дереккөздер |
Төлеген Сәбитұлы Досмағамбетов (1940-2001) — Қазақстан мәдениетінің біртұтас кезеңі ұлттық мүсін өнерінің негізін қалаушы. Ол 1940 жылы солтүстік Қазақстан облысы Уәлиханов ауданы Мұрттық ауданында дүниеге келген. Алматы көркемсурет училищесін (1959), Ленинград кескіндеме, мүсін және архитектура институтын (1965) бітірген. Оқуын бітірген соң КСРО СО мүшесі болды, ал 35 жасында респуликаның Мемлекеттік сыйлығының лауреаты және Қазақстан өнерінің еңбек сіңірген қайраткері болды.
Қазақ халқының батырлық тарихын бейнеленген оның жұмыстары республиканың әрбір қаласында орналасқан. Олар Ақан Сері, Шоқан Уәлиханов, Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Ахмет Байтұрсынұлы, Мұхтар Әуезов, Амангелді Иманов, Әліби Жанкелдин, Ғани Мұратбаев, Қаныш Сәтбаев , Дінмұхамед Ахметұлы Қонаевтың ескерткіштер және кеуде мүсіні . Оның қаламынан Нұрсұлтан Назарбаев, Олжас Сүлейменов, Бибігүл Төлегенова, Әнуар Әлімжанов, Тоқтар Әубәкіров және олардың ұлы замандастарының портреттері туындаған.
Төлеген Досмағамбетовтің соңғы көптеген жұмыстары Қазақстанның жаңа астанасы — Астананың келбетін суреттеді. Ол Есіл өзені арқылы өтетін көпірге орнатылған — барыс мүсіні, Тағы бір мүсінді баланың өмірін құтқарған қасқыр туралы аңызға арнаған Ол мүсін Астана қаласының орталығында тұр. Төлеген Досмағамбетовтің өзі былай дейді:
## Дереккөздер |
Астана — Қазақстан Республикасының астанасы. 1997 жылғы 10 желтоқсаннан бастап астана статусына ие.
Миллионер қаласы мәртебесіне 2017 жылдың маусымында қол жеткізілді, ол кезде тұрғындардың саны 1 002 874 адамға жетті. Астана елдің солтүстігінде Есіл өзенінің жағасында орналасқан. Әкімшілік жағынан қала 5 ауданға бөлінген.
Қазақстанның астанасын Алматыдан Ақмолаға ауыстыру туралы ұсынысты Президент Нұрсұлтан Назарбаев ұсынды. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі 1994 жылы 6 шілдеде ауыстыру туралы шешім қабылдады. Орталық мемлекеттік органдардың Ақмолаға ресми көшуі 1997 жылғы 10 желтоқсанда басталды.
Президенттің 1998 жылғы 6 мамырдағы Жарлығымен Ақмола атауы Астана болып өзгертілді.
Жаңа астананың халықаралық тұсаукесері 1998 жылғы 10 маусым күні өтті.
Қала бес әкімшілік бірліктен — «Алматы», «Сарыарқа», «Есіл», «Байқоңыр» және «Нұра» аудандарынан тұрады. Есіл және Нұра ауданы қаланың даму динамикасына қарай кейінгі жылдары құрылды.
## Географиясы
2023 жылғы 1 қаңтар жағдайы бойынша қала тұрғындар саны 1 354 435 адам, бұл Алматыдан кейінгі Қазақстандағы екінші көрсеткіш. Қала Қазақстанның орталық бөлігінің солтүстігінде Ақмола облысында, Есіл өзенінің алабындағы өзен маңы жазықтығында орналасқан.
Қала территориясы аумағы – 797,33 км² (2017 жылғы 7 ақпанда Ақмола облысының елді мекендерсіз 87,19 км² қалаға қосылғаннан кейін).
Қала дала жазығында орналасқан. Алып жатқан аумақтың рельефі — төмен террассалар. Каштан топырағы басым.
Қаланың геологиясы — солтүстік бөлігінде бөлінбеген палеозойлық шөгінділер, ал оңтүстік және батыс бөліктерде орта төрттік шөгінділер. Қаланың көп бөлігі шөгінді тау жынысында, негізінен құмдақ саздарда жатыр.
Астана қаласы Есіл өзенінің жағалауында орналасқан. Қала екі бөлікке бөлінеді — оң және сол жағалау. Қаланың гидрографиялық желісі тек Есіл өзенімен ғана емес, сонымен қатар Есіл өзенінің оң ағымдары Сарыбұлақ пен Ақбұлақ өзендерімен де ұсынылған. Қаланың 25-30 км радиусында көптеген тұщы және тұзды көлдер бар.
## Тарихы
Астана 1830 жылы Есіл өзенінің жағасында орыс әскерлері негізін қалаған бекіністен бастау алады.
1862 жылы Ақмолинск қала мәртебесін алды.
1962 жылы қалаға Целиноград атауы берілді.
1997 жылы егемен Қазақстанның Президенті Н. Назарбаев Жарлығымен елорданы Алматыдан Ақмолаға көшіру туралы шешім қабылдады.
1998 жылы 6 мамыр жаңа елорданың атау Астана болып өзгертілді.
1998 жылы 10 маусым Қазақстанның жаңа елордасы — Астананың халықаралық тұсауы кесілді.
1998 жылы ЮНЕСКО-ның шешімі бойынша Астана қаласына «Бейбітшілік қаласы» жоғары атағы беріліп, медальмен марапатталды. Бұл атақ қысқа мерзім ішінде әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени дамуда неғұрлым әсерлі әрі қуатты өсуге, тұрақты этникааралық қатынасты орнықтыруға қол жеткізе алған ғаламшардың жас қалаларына беріледі. Бразилияда өткізілген бұл конкурста Астана барлық өлшемдер бойынша әлемнің әр түрлі елдерінің он екі қаласын басып озды.
Астана қаласы Ақмола облысының аумағында орналасқан және осы облыстың үш ауданымен (Целиноград, Шортанды және Аршалы) шектеседі. Қаланың өсуі Ақмола облысы Целиноград ауданының аумағын екі бөлікке бөлді.
2018 жылғы 7 ақпанға дейін Астана территориясына қаладан басқа (69 822 га) 2 орманшылық учаскілері де (шығыста аумағы 459 га мемлекеттік орман тәлімбағы, солтүстікте Қоянды су қоймасындағы саяжай (12 саяжай қауымдастығы бар). Аталған массив аумағы Мемлекеттік жер кадастріне сәйкес 900 га, Астананың бас жоспарына сәйкес 850 га, ал қала территориясы балансына (2018 жылғы 16 наурыздан № 131 Қазақстан Республикасының Үкімет Жарлығы) сәйкес 733 га құрайды.
2018 жылғы 7 ақпанда қала аумағына Ақмола облысы Целиноград ауданының территориясынан қосымша 8 719 га аумағымен 3 учаскілер (тұрғындары жоқ), соның ішінде халықаралық әуежайға жақын 7 300 га учаскі, қаладан оңтүстікте орналасқан ұлттық пантеон (959 га) және солтүстік-батыста орналасқан қалалық зират (460 га) қосылды.
2018 жылғы 16 наурызда Алматы және Сарыарқа аудандарының бөліктерінен төртінші аудан Байқоңыр ауданы құрылды.
2019 жылы 20 наурызда Қазақстанның екінші президенті Қасым-Жомарт Тоқаев шешімі бойынша қаланың атын экс-президент Нұрсұлтан Назарбаевтың құрметіне Нұр-Сұлтан деп өзгертілді.
2022 жылы 17 қыркүйекте президент Қасым-Жомарт Тоқаев жарлығымен Астана атауы қайтарылды.
## Басшылар
## Халқы
2020 жылғы 1 қаңтардағы қала түрғындар саны 1 136 008 адамды құрады. ҚазСтаттың ресми есебі 2017 жылғы 1 қаңтарда елордада 972 672 тұрғынды, 2017 жылғы 1 маусымда 1 002 874 тұрғынды, ал 2020 жылғы 1 қаңтарда есептің жаңа методикасына сәйкес 1 136 008 тұрғынды тіркеді.
2009 жылғы халық санағы бойынша қала тұрғындарының тек 36% -ы Астана қаласында туып-өскен болып шықты. Қала негізін Қазақстанның басқа өңірлерінен келген мигранттар құрады, атап өтсек 19,4% — Ақмола облысы тұрғындары, 7,4% Түркістан облысы тұрғындары, 6,3% — Қарағанды мен Қостанай облыстары тұрғындары құрды.
КазСтаттың 2016 жылғы 1 қазан жағдайы деректері бойынша қаланың еңбекке жарамды тұрғындар (әйелдер жасы 16—58, еркектер жасы 16—63) саны 478 432 адамды құрайды, соның ішінде 21 мың жұмыссыз және 92 мың жұмыс күшіне енбейтін тұлғалар.
Некеге тұрудың орташа жасы — еркектер үшін — 27,5 жас, ал әйелдердер үшін — 25,3 жас.
Астана қаласы халқының саны 2000 жылмен салыстырғанда 169,2 мың адамға көбейіп, 2006 жылдың басында 550,2 мың адам болды. 2013 жылдың 1 наурызындағы ақпарат бойынша халық саны — 783 471 адамды құрады. Халық саны бойынша Қазақстандағы Алматы қаласынын кейінгі 2-орында.
Астана қаласы халқының табиғи қозғалысының оң факторы бала туу мен неке қию деңгейінің артуы болып табылады. 2005 жылы қалада 8,8 мың бала өмірге келді, ол 2000 жылы туылғандармен салыстырғанда 4,3 мыңға көп. 2005 жылы бала туудың коэффициенті 1 мың тұрғынға шаққанда 6,3, өлім — 6,7 құрады.
Қала халқының өсуі негізінен көші-қон ағыны есебінен қамтамасыз етілуде. Көші-қон сальдосының елеулі түрде өсуі (50 мыңнан асатын шекте) 2000—2001 жылдары байқалды.
Келгендердің санының кеткендерден асып түсуі негізінен азаматтардың республиканың ішіндегі көші-қон есебінен қамтамасыз етілді. Алайда соңғы жылдары оның салыстырмалы түрде тұрақтануы байқалады (2002 ж. — 6,8 мың, 2003 ж. — 5,4 мың, 2004 ж. — 14,2 мың, 2005 ж. — 15,7 мың адам). Халықтың табиғи өсімі осы кезеңде 2000 жылғы 1513 адамнан 2005 жылы 5,2 адамға дейін көбейді.
### Демография динамикасы
Қазақстанның Алматы қаласынан кейінгі тағы бір миллионер қаласы тіркеледі. 2009-жылдың көрсеткіштерінде Астана қаласының миграциялық сальдосы 31 908 адамды құрады — бұл республикадағы ең жоғарғы көрсеткіш.
Астана тұрғындар санының динамикасы төменде келтiрiлген.
### Агломерациясы
«Астанагенплан» ҰЗМИ «Астана агломерациясының аумақтық дамуының аймақаралық схемасы» жобасын жасады.
2015 жылдың қарашасында қабылданған бұл құжатпен жалпы ауданы 21,75 мың км² болатын, Ақмола облысының Аршалы, Целиноград және Шортанды аудандарының 127 елді мекені, сондай-ақ Ақкөл облысының төрт ауданы (Урюпин ауылдық округі, Еңбекші ауданы, Кеңес ауылдық округі, Ақкөл қалалық әкімшілігі) қоса, Астана агломерациясының шекаралары анықталды. Қала маңы аймағының белгіленген шекараларында 196 мың адам, ал Астана қаласында 814 мың адам тұрады. Астана қала маңы түрғындарының тығыздығы 9 адам/ км² құрады (бүкіл Қазақстан халқының орташа тығыздығы 1 км²-ге шамамен 7 адам).
Агломерацияны дамыту жобасымен 2020 жылы агломерация саны 1,2 миллион адамға дейін, ал 2030 жылға қарай 1,5 миллионнан астам адамға өседі деп күтілуде.
## Табиғаты мен климаты
Қала климаты аса континенталды. Жазы ыстық және құрғақ, ал қысы суық, ұзақ.
Орташа жылдық температурасы 3,1 °C. Жауын-шашын жылына 300 мм түседі. Жаздың орташа температурасы шамамен 20°С болғанымен, Орта Азияның ыстық ауа массаларына байланысты максималды температурасы 40 °C болуы да мүмкін. Жазы жылы, бірақ қысқа. Ал қыстың орташа температурасы −15 °C шамасында, кейде Сібір аяздарының қалаға жетуіне байланысты -50 °C аязға дейін баруы мүмкін. Қар жамылғысы қалың болып, қыстың ұзақтығы 4-5 айға созылады. Астана Ұланбатырдан кейінгі әлемдегі ең суық астана болып саналады.
Жауын-шашынның жалпы мөлшері жылына шамамен 300-350 мм құрайды. Жауын-шашынның көп бөлігі көктем мен жазда түседі. Қыста жауын-шашын аз болып, қар мөлшері орташа деңгейде болады.
Ауа ылғалдылығы төмен, орташа жылдық көрсеткіші шамамен 60% құрайды. Қыс мезгілінде ылғалдылық көбінесе төмен болады.
Астанада желдің жылдамдығы жиі өзгереді, бірақ орташа жылдамдығы 4-6 м/с шамасында болады. Қыста қатты желдер мен борандар болуы мүмкін, бұл суықты қатты сезіндіреді.
Қаланың адамдар үшін онша қолайлы емес құрғақшылық пен қатты желге бейім даланың ортасында орналасқанына байланысты, қала айналасын жасыл белдеумен — ағаштар мен басқа да жасыл кеңістіктермен жабдықтау бойынша ауқымды жоба жүзеге асырылуда.
## Экономикасы
Астана қаласы экономикасын сауда, транспорт пен байланыс, құрылыс құрайды. Қазақстан экономикасының сауда секторының жалпы өніміне қосқан үлесі бойынша Астана қаласы Қазақстан Республикасының облыстары мен қалалары арасында Алматы қаласынан кейін екінші орын алады. Астана мен Алматы қалаларының жиынтық аймақтық өнім көлемі Қазақстанның жалпы сауданың жартысынан астамын құрайды. Бөлшек тауар айналымы бойынша да Астана қаласы республикада екінші орында. Құрылыс өсімі бойынша Астана қаласы республика бойынша көшбасшы. 2009 жылы Қазақстан бойынша эксплуатацияға берілген тұрғын үйлердің 1/5 бөлігі Астана қаласына келді. Астана бес жылдан астам тұрғын үйлерді эксплуатация енгізу бойынша көшбасшы.
Өнеркәсіптік өндіріс көбінесе құрылыс материалдарын, тамақ өнімдері мен сусындарын және машина жасауда шоғырланған. Қазақстан бойынша Астана қаласы металдан жасалған құрылыс материалдарын, қолдануға дайын бетон және бетоннан жасалынған құрылыс өнімдерін жасаудан көшбасшы болып табылады. Сондай-ақ, құрылыс металл конструкцияларын, радиаторлар мен орталық жылыту қазандықтары мен қондырғыларды өндірудегі қаланың үлесі салыстырмалы жоғары.Инвесторларды жұмылдыру және жаңа бәсеке қабілетті өндірісін дамыту мақсатында қалада «Астана — жаңа қала» атты арнайы экономикалық аймағы қызмет атқаруда.
АЭА-ның артықшылықтары - салықтық және кедендік жеңілдіктерді қарастыратын арнайы құқықтық режимнің болуы. АЭА аумағында әртүрлі бағыттағы жобалар жүзеге асырылуда.
Атап айтқанда, қаланың дамуы өндірістің жалпы көлемінде инновациондық өнімнің жоғары үлесі бар, дамыған өндірістік секторларға (құрылыс материалдарын өндіру, тамақ өнімдерін өңдеу және т.б.), қаланың жалпы аймақтық өнімнің басым бөлігін қамтамасыз ететін шағын бизнеске және дамыған туризм секторына бағытталған бәсекеге қабілетті экономиканы құруға бағытталған.
2009 жылы өндеу өнеркәсібі кәсіпорындарымен 77,25 млрд.теңге көлемінде өнім шығарылды — бұл өндеу өнімінің жалпы көлемінің 81% құрайды. Өндеу өнеркәсібі құрамында ең көп үлес алады:
* Метал емес өнімдерді, құрылыс материалдарын өндіру (30,3 %),
* Тамақ өнімдерін жасау, сусындарды қоса (20,1 %), ет комбинаты, май зауыты, сүт комбинаты, диірмендер;
* Метал өнімдерін жасау (16,2 %), «Металлист», насосты, шойын құю;
* Машина жасау (15,6 %), вагондарды жөндеу, сорғы және басқа да кәсіпорындар;
* 1 % аз тоқыма және тігін өнеркәсібі, ағаш өңдеу және ағаштан жасалған бұйымдарын өндіру.
Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын кішігірім шағын кәсіпорындарды қоспағанда, Астана қаласында орташа айлық жалақы орташа есеппен 308 135 құрайды. 1 мың адамнан 688 адам. үйден Интернетке кіру мүмкіндігі бар. 2019 жылдың IV тоқсанындағы жұмыссыздық деңгейі 4,4% құрайды. Экономиканың салалар бойынша өсу қарқыны (2020 жылдың қаңтарынан 2019 жылдың қаңтарына дейін): өнеркәсіп (100,4%). құрылыс (130,7), көлік (110,6), ауыл шаруашылығы (98,5), сауда (101,4), байланыс (115,8).
## Көлік
Астана қаласы Петропавл — Қарағанды — Балқаш және Барнаул — Павлодар — Астана — Қарталы — Магнитогорск қалаларын қосатын темір жолдар қиылысында орналасқан және темір жол вокзалы бар қала. Қалада «Қазақстан Темір жол» ұлттық темір жол компаниясының бас офисі орналасқан.
2017 жылы қаланың оңтүстік-шығыс бөлігінде мыңжылдық аллеясына жақын «Нұрлы Жол» атауына ие болған жаңа темір жол вокзалы салынды. Қаланың өнеркәсіптік бөлігінде ЖЭС-3 ауданында жүкті вагондар үшін терминал салынбақ.
Шоссе жолдарының ірі торабы: қала іші арқылы А-1 Астана — Петропавл және М-36 Челябинск — Алматы трассалары өтеді. 2019 жылдың соңында Астана қаласы айналасындағы айналма жолы толығымен ашылды.
Қалалық көлік автобустармен ұсынылған (92 бағыт, 871 бірлік), соның ішінде 15 электр автобустары (2020 жылдың соңына дейін 100 бірлік болуы тиіс). Қалалық маршруттар желісінің жалпы ұзындығы (2004 ж) — 1 720 км, жылдық жолаушылар ағыны — 115 млн. адам, жолакы құны 90 теңге (қолма қолсыз төлем немесе смс) немесе 180 теңге (қолма қол төлем).
Троллейбустық қозғалыс 1983 жылы ашылды (3 маршрут, бірақ 2006 жылдан бастап контакт желісі 51,7 км құрайтын бір маршрут қалдырылды). 2008 жылы жалғыз троллейбустық парк мемлекеттік комиссиясының шешімімен жабылды.
2014 жылдан бастап Астана қаласында «Astana Bike» қызмет етуде. 2017 жылы жүйе 40 станция және 1000 велосипедтен тұрды. Жүйеде бір сезонға тіркелу 5000 теңге тұрады + RFID картасы үшін кепіл. Велосипедті жалға алудың алғашқы жарты сағаты ақысыз, одан әрі қарай — 100 теңге. Велосипедті 3 сағатқа жалдағаннан кейін жүйе автоматты түрде велосипедті қайтару керек екендігін хабарлайды. 4-ші сағат және одан кейінгі жалға алу 1 000 теңге тұрады.
Қалада әуе кемелерінің барлық түрлерін қабылдай алатын Нұрсұлтан Назарбаев халықаралық әуежайы бар. Әуежай қаладан 16 шақырым қашықтықта орналасқан.
2017 жылы реконструкциядан кейін әуежайдың өткізу қабілеті жылына 8,2 млн жолаушыға жетті. Жаңа жолаушылар терминалының жалпы көлемі 47 мың шармы метр құрды. Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев атындағы әуежайының жүк терминалының өткізу қабілеттілігі жылына 15 мың тонна.
Астана қаласынан 30-35 км қашықтықта орналасатын жаңа халықаралық әуежайды салу жоспары бар. Екі нұсқа қарастырылуда: Көкшетау трассасындағы Шортанды аудандық орталық пен Қарағанды трассасындағы Осакаровка ауылы. Сонымен бірге жұмыс істеп тұрған халықаралық әуежай ішкі рейстерді қабылдап жұмысын жалғастырады, ал жаңа әуежай халықаралық бағыттарды қабылдайды деп ұсынылады.
2008 жылдан бастап қала шеңберінде Есіл өзені бойымен кеме жүру ұйымдастырылды. «Кеме өткізетін Есіл» бағдарламасын жүзеге асыру аясында қала әкімділігімен арнайы мекеме «Есіл-Астана» құрылды. Бірінші кеме 2008 жылы өтті.
## Мәдениеті
Қалада Ақмола облыстық филармониясы, мұражайлар (ҚР Ұлттық мұражайы, тарихи- өлкетану мұражайы, бейнелеу өнері мұражайы, Сәкен Сейфуллин мұражайы), театрлар ( К. Бәйсеитова атындағы үлттық опера және балет театры, К.Қуанышбаев атындағы қазақ музыкалық-драма театры, Максим Горький атындағы мемлекеттік академиялық орыс драма театры, Ұлттық ғарыш орталығы, болашақ энергия мұражайы «Нұр Әлем», кітапханалар.
Қаланың мәдени-ағарту мекемелеріне Конгресс Холл, Жастар сарайы және Президенттік мәдениет орталығын да жатқызуға болады. Бәйтерек монументі қаланың басты символы болып саналады.
* 2000 жылғы 6 шілдеде Азат Боярлиннің жобасы бойынша «Өмір діңгегі» бұрқағы жасалынды. Құрылыс тек символдық сипатқа ие, ол өмірдің мәңгілік циклын көрсетеді. Алаңның ашылуы Қазақстан тұңғыш президентінің 60-жылдығына арналды.
* 2006 жылдың 24-30 қазан аралығында Астана қаласында ТМД елдері жастарының IV Дельфий ойындары өтті. Іс-шараны дайындауды және өткізуді Қазақстанның Ұлттық Дельфий комитеті мен Халықаралық Дельфий комитеті бірлесіп жүзеге асырды.
* 2012 жылдың 24-29 қыркүйек аралығында Астана қаласында ТМД елдері жастарының VII Дельфий ойындары өтті. Ойындарда 16 елден мыңнан астам өнер қайраткерлері қатысты: Австрия, Әзербайжан, Армения, Афганистан, Белоруссия, Болгария, Грузия, Италия, Қазақстан, Қырғызстан, Молдавия, Ресей, Румыния, Тажікстан, Түркия, Украина.
### Қаланың көрнекі орындары
* Бәйтерек — Астана қаласының басты символы және көрнекі. ҚР Тұңғыш Президенті-Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен тұрғызылған. Жобаның сәулетшісі — Ақмырза Рүстембеков.
* Қазақ Елі — Астана қаласындағы Тәуелсіздік алаңындағы ескерткіш. 91 метрлік стела Самрұқ құсымен – құстар патшасы, халық қорғаушысы — жабдықталған. Самрұқтың мифологиялық бейнесіне Қазақстанның екінші маңызды монументі Бәйтерек (аудармасы – Тіршілік ағасы) жатқызылады.
* Нұр Жол Бульвары (бұрынғы Су-жасыл бульвар) — ән салатын субұрқақтар аллеясы бар жаяу жүргіншілер аймағы.
* «Ақорда» — Қазақстан Республикасы Президентінің резиденциясы.
* Тәуелсіздік Сарайы — дипломатиялық және басқа халықаралық деңгейдегі іс-шараларды өткізуге арналған ғимарат; сонымен қатар ғимаратта қолданыстағы және болашақ нысандары бар Астананың кең макет-жоспары бар.
* Бейбітшілік және Келісім Сарайы — дәстүрлі қазақстандық және әлемдік діндер өкілдерінің саммиттері мен съездеріне арналған Конгресс-холл. Архитекторы Норман Фостер.
* «Қазақстан» — Орталық концерт залы.
* «Шабыт» — Қазақ ұлттық өнер университеті.
* «Жастар» — Оқушылар мен жастар шығармашылығы сарайы.
* «Хан Шатыр» — ең үлкен сауда және ойын-сауық орталығы (әлемдегі ең үлкен шатыр саналады). Архитекторы Фостер, Норман.
* «Этноауыл» ұлттық мәдени кешені - EXPO-2017-нің бірегей мәдени-туристтік имидждік жобасы.
* «Мәңгiлiк ел» қақпасы — Қазақстанның Тәуелсіздігі мерей тойына орай Нұрсұлтан Назарбаевтың идеясы бойынша салынған сәулеттік құрылыс.
* Ұлттық ғарыш орталығы.
* «Нұр Әлем» болашақ энергия мұражайы ЭКСПО 2017 — сфералық ғимарат «Нұр Әлем». Биіктігі — 100 метр, диаметрі — 80 метр. Нұр Әлем Стокгольмдегі диаметрі 30 метрлі Эрикссон-Глоб аренасынан кейін әлемдегі ең биік сфералық ғимарат болып саналады.
### Театрлар, концерт залдары және мұражайлар
Астана қаласында 27 кітапхана, 68 514 экскурсия өткізілген 8 мемлекеттік мұражай бар (2011 жылы 415 500 адам кіріп шықты), 99 шара өткізілген 10 демалыс және көңіл көтеру паркілері (2011 жылы 1 492,2 мың адам қабылдады), 6 кинотеатр бар.
* «Қазақстан» орталық концерт залы — бұл әр түрлі деңгейдегі іс-шараларды: әлемдік және отандық жұлдыздардың концерттері, мерекелік және ресми кездесулер, көрмелер, конференциялар, презентацияларды ұйымдастыруға арналған жас астананың ерекше кешені. Архитекторы Манфреди Николетти.
* Астаналық цирк — Астана қаласының ойын-сауық мекемесі. Қазақстандағы 3 басты цирктердің бірі; бұрыңғы КСРО территориясында ең жаңа цирктердің бірі және «ұшатын табақ» түріндегі екі ерекше ғимараттың бірі (біріншісі Казаньдағы цирк).
* К. Бәйсеитова атындағы ұлттық опера және балет театры — елдегі ең жас музыкалық театр, классикалық мұраны түсінетін және жаңарып жатқан қазақстандық қоғамның рухани қажеттіліктерін іске асыратын, сондай-ақ қазақ және әлемдік музыкалық дәстүрін жалғастырушысы.
* Астана Опера — Қазақстанның тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен құрылған театр. 2013 жылы құрылған театр ғимараты ұлттық маңызы бар сәулет ескерткіші ретінде танылды.
* К.Қуанышбаев атындағы қазақ музыкалық-драма театры.
* Максим Горький атындағы мемлекеттік академиялық орыс драма театры.
* Қазақстан Республикасының ұлттық мұражайы — Орта Азияда ең үлкен мұражай. Мұражай «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында Қазақстанның тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың тапсырмасымен құрылған.
* Заманауи өнер мұражайы.
* Президенттік мәдениет орталығы — Елбасы Н.Назарбаевтың бастасымен құрылды. Ғылыми-зерттеулік және мәдени-білім кешеннің ерекшелігі — оның құрамына мұражай, кітапхана, концерт залы кіреді.
* Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті мұражайы
* АЛЖИР (Отан сатқындары әйелдерінің Ақмола лагері) — совет одағының ең үлкен әйелдер лагері, ГУЛаг архипелагы үш аралының бірі.
* Атамекен — Қазақстанның үлкейтілген картасындағы табиғат, архитектура және өмір сүру этно-мемориалды кешені.
### Ғимараттар
* ҚТЖ мұнарасы — Қазақстан Темір Жолы ғимараты, қаланың ең биік ғимараттарының бірі.
* Транспорт мұнарасы — Көлік және коммуникация министрлігінің ғимараты, қаланың ең биік ғимараттарының бірі.
* «Солтүстік Шұғыла» — үш биік ғимаратты тұрғын үй кешені.
* «Триумф Астаны» — биік тұрғын үй кешені.
* «Думан» ойын-сауық орталығы — аквариум, 5D кинотеатр, динозавр саябағы және басқалары бар.
* Керуен — сауда-ойын-сауық орталығы.
* МЕГА Silkway — сауда-ойын-сауық орталығы.
### Спорттық ғимараттар
* «Астана Арена» спорттық кешені — 30 мың отыру орны.
* Қажымұқан Мұңайтпасов атындағы орталық стадион — 12 350 отыру орны.
* «Алау» мұз айдыны — 8 мың отыру орны.
* «Сарыарқа» (велотрек) — 8 мың отыру орны.
* «Қазақстан» спорт сарайы — 5 532 отыру орны, 1 мыңға жуық тұрған орындар.
* «Барыс Арена» көпфункционалды мұз сарайы — 12 мың отыру орны.
## Әкімшілік бөлінуі
Астана қаласы Сарыарқа, Алматы, Байқоңыр, Есіл, Нұра және Сарайшық аудандарына бөлінген.
## Су қоры
Астана қаласы қуаң аймақта орналасқан, негізгі су қоры өзен және жерасты су көздерінен құралады. Бастауын Нияз таулары бұлақтарынан алып, қысқы қар, жазғы жауын суымен толысып отыратын Есіл өзені қаланың негізгі су артериясы болып табылады. Есілдің қаладан ағып өтетін тұсынан шағын екі өзен Сарыбұлақ пен Ақбұлақ келіп құяды. Қаланы 25-30 км төңіректе шағын өзен-көлдер қоршап жатыр. Олардың кейбіреуі тұщы, кейбіреуі кермек сулы болып келеді. Негізгілері: Сасықкөл, Жоламан, Тышқанкөл, Танакөл, Жылтыркөл, Тазкөл, Қайнарлы, Тағанкөл, Майбалық, Бұзықты, Жалаңаш, Шенет, Ағанас, т.б.
Есіл өзенінің арналы ағысының ұзақтығы 562 км, су жиналу алабы 48 100 шаршы км. Оның Қазақстанды көктеп өтетін ұзындығы- 1 100 км, ал жалпы ұзындығы — 2450 км. Есіл Ресейдің Тюмень және Омбы облыстары арқылы ағып өтетін Ертіс өзеніне барып құяды. Есіл көктемгі қар суымен толысқан шақта ағысын үдетеді. Негізінен баяу ағысты. Қаланы сумен қамтамасыз ететін негізгі өзен болғандықтан, Есілге "Ертіс-Қарағанды" каналынан арна тарту жүзеге асырылды. Есіл баяу ағысты болғандықтан, оның табаны тереңде жатыр. Оның қала аумағындағы су жиналу алқабы 7400 шаршы км, бұған Вячеслав бөгені ауқымындағы 5310 шаршы км су жиналу алқабы қосылады. Есілге Мойылды, Тентек, Қарасу, Сарыбұлақ, Ақбұлақ өзендері келіп құяды, сонымен бірге су таратқыш канал арқылы Майбалық өзенімен жалғасып жатыр. Өзенде ақбалық, нәлім, мөңке, аққайран, сазан, шортан, көксерке, алабұға мекендейді. Бұрыннан қоныс тепкен қала бөлігі Есіл өзенінің солтүстігінде, оң жағалауға, темір жол магистралінен оңтүстікке қаарй етек жая орналасқан. Қала аумағының негізгі бөлігі, Есілдің Ақбұлақ және Сарыбұлақ тармақтарына келіп тұйықталады.
Есіл өзенінің алабында үш ірі бөген бар:
* Вячеслав (пайдалану көлемі — 375,4 млн текше м)
* Сергеев (пайдалану көлемі — 635,0 млн текше м)
* Петропавл (пайдалану көлемі — 16,1 млн текше м)
Алғашқы екеуі судың жиналуын ұзақ мерзім бойына реттеуге арналған, сонымен қатар кешендік бағытта жұмыс атқарып, 3 топтық су құбырлары арқылы Астана қаласын және ауылдық елді мекендерді сумен қамтамасыз етеді. Петропавл бөгенінің аумағы шағын, маусымдық су жинауды жартылай ғана реттеуге арналған. Қаланы тұрмыстық ауызсумен қамтамасыз етудің негізгі көзі-Вячеслав бөгені, оның жылдық су шығымы 67,2 млн текше м (жобадағы сыйымдылығы 410,9 млн текше м).
Сарыбұлақ солтүстіктен оңтүстік бағытта қаланың батыс бөлігі арқылы ағып өтеді. Оның аңғарының 8,5 км-дейі (ені 20-50 м) қыщ комбинантынан ӨМК-ға дейінгі аралықты қамтиды. Бұлақтың 5,8 км бөлігі қаланың жеке меншік үйлер мен көп қабатты үйлер салынған өңірі арқылы өтеді. Өнеркәсіп құрылыстарын бойлай өтетін тұсы — 3,3 км (ЖЭО-1-дің күлтөкпесінен темір жол қиылысына дейін), одан әрі 2,5 км селитебті өңірмен өтіп, Тілендиев даңғылынан 1,8 аралықпен Есілге ұласады. Бұлақтың саға тұсын айтпағанда, қала арқылы өтетін арнасын шылау басып, қамыс өсіп кеткен, кей тұстары үзіліп қалады.
Ақбұлақ қаланың оңтүстік-шығыс бөлігімен өтеді, оның табанына маусым аралығында ғана су жиналады, су жиналатын тұсы ЖЭО-ның 2 — нің маңы. Ақбұлақтың Абылай хан даңғылынан Есіл өзеніне барып құятын аралықтағы жағалауы қайта қалпына келтіріліп, абаттандырылды.
Қаланы тұрмыстық ауызсумен қамтамасыз етудің тағы бір жолы — жерасты су көздерін пайдалану. Ол жерасты жаңа су көздерін іздестіру-барлау және бұрыннан белгілі су көздері мүмкіндіктерін жаңа талап тұрғысынан бағалау арқылы жүзеге асып отыр. Мұндай жерасты су көздеріне: Ақмола су көзі кені (ол солтүстік-батыс жүлге (қаланың солтүстігіне қарай 5-15 км) және шығыс жүлгеден (қала іргесіне, ішінара Есіл өзені аңғарына таяу) тұрады), Есіл су көзі кені (қаланың оңтүстігіне қарай 0,5-10,0 км); Рожденственский су көзі кені (Нұра өзені аллювийлік шөгінді қыртысындағы жер асты суының жалпы пайдаға асу қоры 36,2 мың текше м/ тәуліті құрайды) жатады.
## Бауырлас қалалары
Астананың 20 бауырлас қаласы бар.
## Астана туралы деректер
* Астана — Азия астаналарының ішінде солтүстік полюске ең жақын орналасқан.
* Астана — Моңғолия елордасы Ұланбатырдан кейін ғаламшардағы екінші ең суық астана.
## Тағы қараңыз
* Астана велоклубы
* Астана көшелері тізімі
## Дереккөздер |
Ағымсалы Дүзелханұлы Дүзелханов (1951 жылы 19 тамызда Қызылорда облысы, Қазалыда туған) — суретші. Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері (1996). Қазақстанның мемлекеттік сыйлығының иегері (2003). Қазақ ұлттық өнер академиясының профессоры. ҚР Білім Беру ісінің Үздігі.
## Толығырақ
* Ағымсалы Дүзелханұлы 1951 жылы 19 тамызда Қызылорда облысы, Қазалыда дүниеге келген.
* 1976 жылы Алматы көркемсурет училищесін бітірген.
* 1982 жылы Мәскеу көркемсурет институтын бітірген.
## Шығармашылығы
* Қолданбалы графика, плакат, кітап безендіру, кескіндеме, портрет жанрларында еңбек етеді.
* Тарихи, фольклорлық тақырыптағы және балаларға арналған 200-ден астам кітапты, әлеуметтік және тарихи тақырыптағы 50-ден астам плакатты безендірген.
* «Томирис», «Сақтар», «Айман – Шолпан», «Қыз Жібек», т.б. литографиялардың «Алтын сарбаз», «Түркістан», «Ордабасы», «Көроғлы», «Оғыз хан», т.б. кескіндеме жанрындағы туындылардың авторы. Сондай-ақ, оның «Абылай хан», «Әбілқайыр хан»,»Әйтеке би», «Қазыбек би», «Төле би», «Қорқыт» тәрізді портреттер сериясы бар. Қазақстанның ұлттық ақшасы – теңгені безендірушілердің бірі. «Жоғалған ұйқы» қуыршақты мультфильмінің қоюшы-суретшісі болған.
* Туындылары Қазақстанның және шетелдердің өнер мұражайларына қойылған. Кітап және қондырғылы графика саласында жұмыс істейді. А. Дүзелханов Б. Есмахановпен бірігіп жасаған 1990 жылға арналған «Абай» плакат-күнтізбесі «Өнер» баспасынан 1989 ж. жарық көрген. Ташкентте еткен еларалық конкурста арнайы дипломмен марапатталған.
## Марапаттары
* 1996 жылы 9 желтоқсанда "Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері" құрметті атағымен марапатталды.
* 1996 жылы Қазақстан Білім беру ісінің үздігі (атағы);
* 2002 жылы Қазақстанның мемлекеттік сыйлығы берілді.
* 2013 жылы "Қазақстан Ұлттық теңгесіне 20 жыл" медалі
* 2016 жылы Құрмет ордені мен марапатталды.
## Жеке қасиеттері
* Әскери атағы - запастағы сержант.
* Діни көзқарасы- «Дінге сыйластықпен қараймын».
* Саяси қайраткер ретіндегі идеалы - Н.Ә. Назарбаев.
* Қазақстанның болашағы туралы болжамы - «Өркендеу».
* Хоббиі - кітап оқу.
* Сүйіп оқитын әдебиеті -тарихи тақырып.
## Жеке өмірі
* Үйленген. Жұбайы - Қастеева Гүлназия Әбілханқызы (1955 жылы туған), Т. Жүргенов атындағы Қазақ Ұлттық өнер академиясының оқытушысы.
* Ұлдары - Жомарт (1976 жылы туған), Мирас (1985 жылы туған). Немерелері - Әмина (2000 жылы туғаан), Арманжан (2002 жылы туған).
## Дереккөздер |
Евгений Матвеевич Сидоркин (7 мамыр 1930 Киров облысы - 30 қыркүйек, 1982, Алматы) — суретші, Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген өнер қайраткері.
## Өмірбаяны
* 1957 жылы Репин атындағы архитектура, мүсін және кескіндеме институтын аяқтағаннан
* Қазақстанға келеді. Жұбайы - Гүлфайрус Ысмайылова
## Негізгі еңбектері:
* "Ақсақал" (1959) линогравюрасы, қазақ халық ертегілері тақырыбында автолитография сериялары
* "Көңілді алдағыштар" (1959)
* М. Әуезовтің "Абай жолы" (1960) романына иллюстрациялы сериялар
* "Қазақ эпосы" (1962)
* "Қазақтың ұлттық ойындары" (1964)
* "Сәкен Сейфуллинді оқи отырып" (1965) әдебиетіне сериялар және т.б.
* Республикалық “Өнер” баспасынан көзі тірі кезінде шыққан «Менің Қазақстаным» атты альбомы сурет шеберінің соңғы альбомы болып табылады..
*
*
*
## Марапаттары
* Ш. Уәлиханов атындағы Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты.
* Қылқылам шеберінің көптеген суреттері Мәскеу, Лейпциг, Краков, Венеция, Будапешт сынды қалалардың халықаралық көрмелерге қатысып, жүлделі орындарға ие болған.
* Қазақстандық гарфика өнері жоғары наградаларға ие болған (олардың ішінде Лейпциг және Краковтағы алтын медальдар), беделді көрмелерге қатысуы оның әлемдік деңгейдегі шеберлігін таныту факторы ғана емес, Қазақстанды әлемге танытуға бірден бір септігін тигізді.
## Дереккөздер |
Астана — Қазақстан Республикасының астанасы. 1997 жылғы 10 желтоқсаннан бастап астана статусына ие.
Миллионер қаласы мәртебесіне 2017 жылдың маусымында қол жеткізілді, ол кезде тұрғындардың саны 1 002 874 адамға жетті. Астана елдің солтүстігінде Есіл өзенінің жағасында орналасқан. Әкімшілік жағынан қала 5 ауданға бөлінген.
Қазақстанның астанасын Алматыдан Ақмолаға ауыстыру туралы ұсынысты Президент Нұрсұлтан Назарбаев ұсынды. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі 1994 жылы 6 шілдеде ауыстыру туралы шешім қабылдады. Орталық мемлекеттік органдардың Ақмолаға ресми көшуі 1997 жылғы 10 желтоқсанда басталды.
Президенттің 1998 жылғы 6 мамырдағы Жарлығымен Ақмола атауы Астана болып өзгертілді.
Жаңа астананың халықаралық тұсаукесері 1998 жылғы 10 маусым күні өтті.
Қала бес әкімшілік бірліктен — «Алматы», «Сарыарқа», «Есіл», «Байқоңыр» және «Нұра» аудандарынан тұрады. Есіл және Нұра ауданы қаланың даму динамикасына қарай кейінгі жылдары құрылды.
## Географиясы
2023 жылғы 1 қаңтар жағдайы бойынша қала тұрғындар саны 1 354 435 адам, бұл Алматыдан кейінгі Қазақстандағы екінші көрсеткіш. Қала Қазақстанның орталық бөлігінің солтүстігінде Ақмола облысында, Есіл өзенінің алабындағы өзен маңы жазықтығында орналасқан.
Қала территориясы аумағы – 797,33 км² (2017 жылғы 7 ақпанда Ақмола облысының елді мекендерсіз 87,19 км² қалаға қосылғаннан кейін).
Қала дала жазығында орналасқан. Алып жатқан аумақтың рельефі — төмен террассалар. Каштан топырағы басым.
Қаланың геологиясы — солтүстік бөлігінде бөлінбеген палеозойлық шөгінділер, ал оңтүстік және батыс бөліктерде орта төрттік шөгінділер. Қаланың көп бөлігі шөгінді тау жынысында, негізінен құмдақ саздарда жатыр.
Астана қаласы Есіл өзенінің жағалауында орналасқан. Қала екі бөлікке бөлінеді — оң және сол жағалау. Қаланың гидрографиялық желісі тек Есіл өзенімен ғана емес, сонымен қатар Есіл өзенінің оң ағымдары Сарыбұлақ пен Ақбұлақ өзендерімен де ұсынылған. Қаланың 25-30 км радиусында көптеген тұщы және тұзды көлдер бар.
## Тарихы
Астана 1830 жылы Есіл өзенінің жағасында орыс әскерлері негізін қалаған бекіністен бастау алады.
1862 жылы Ақмолинск қала мәртебесін алды.
1962 жылы қалаға Целиноград атауы берілді.
1997 жылы егемен Қазақстанның Президенті Н. Назарбаев Жарлығымен елорданы Алматыдан Ақмолаға көшіру туралы шешім қабылдады.
1998 жылы 6 мамыр жаңа елорданың атау Астана болып өзгертілді.
1998 жылы 10 маусым Қазақстанның жаңа елордасы — Астананың халықаралық тұсауы кесілді.
1998 жылы ЮНЕСКО-ның шешімі бойынша Астана қаласына «Бейбітшілік қаласы» жоғары атағы беріліп, медальмен марапатталды. Бұл атақ қысқа мерзім ішінде әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени дамуда неғұрлым әсерлі әрі қуатты өсуге, тұрақты этникааралық қатынасты орнықтыруға қол жеткізе алған ғаламшардың жас қалаларына беріледі. Бразилияда өткізілген бұл конкурста Астана барлық өлшемдер бойынша әлемнің әр түрлі елдерінің он екі қаласын басып озды.
Астана қаласы Ақмола облысының аумағында орналасқан және осы облыстың үш ауданымен (Целиноград, Шортанды және Аршалы) шектеседі. Қаланың өсуі Ақмола облысы Целиноград ауданының аумағын екі бөлікке бөлді.
2018 жылғы 7 ақпанға дейін Астана территориясына қаладан басқа (69 822 га) 2 орманшылық учаскілері де (шығыста аумағы 459 га мемлекеттік орман тәлімбағы, солтүстікте Қоянды су қоймасындағы саяжай (12 саяжай қауымдастығы бар). Аталған массив аумағы Мемлекеттік жер кадастріне сәйкес 900 га, Астананың бас жоспарына сәйкес 850 га, ал қала территориясы балансына (2018 жылғы 16 наурыздан № 131 Қазақстан Республикасының Үкімет Жарлығы) сәйкес 733 га құрайды.
2018 жылғы 7 ақпанда қала аумағына Ақмола облысы Целиноград ауданының территориясынан қосымша 8 719 га аумағымен 3 учаскілер (тұрғындары жоқ), соның ішінде халықаралық әуежайға жақын 7 300 га учаскі, қаладан оңтүстікте орналасқан ұлттық пантеон (959 га) және солтүстік-батыста орналасқан қалалық зират (460 га) қосылды.
2018 жылғы 16 наурызда Алматы және Сарыарқа аудандарының бөліктерінен төртінші аудан Байқоңыр ауданы құрылды.
2019 жылы 20 наурызда Қазақстанның екінші президенті Қасым-Жомарт Тоқаев шешімі бойынша қаланың атын экс-президент Нұрсұлтан Назарбаевтың құрметіне Нұр-Сұлтан деп өзгертілді.
2022 жылы 17 қыркүйекте президент Қасым-Жомарт Тоқаев жарлығымен Астана атауы қайтарылды.
## Басшылар
## Халқы
2020 жылғы 1 қаңтардағы қала түрғындар саны 1 136 008 адамды құрады. ҚазСтаттың ресми есебі 2017 жылғы 1 қаңтарда елордада 972 672 тұрғынды, 2017 жылғы 1 маусымда 1 002 874 тұрғынды, ал 2020 жылғы 1 қаңтарда есептің жаңа методикасына сәйкес 1 136 008 тұрғынды тіркеді.
2009 жылғы халық санағы бойынша қала тұрғындарының тек 36% -ы Астана қаласында туып-өскен болып шықты. Қала негізін Қазақстанның басқа өңірлерінен келген мигранттар құрады, атап өтсек 19,4% — Ақмола облысы тұрғындары, 7,4% Түркістан облысы тұрғындары, 6,3% — Қарағанды мен Қостанай облыстары тұрғындары құрды.
КазСтаттың 2016 жылғы 1 қазан жағдайы деректері бойынша қаланың еңбекке жарамды тұрғындар (әйелдер жасы 16—58, еркектер жасы 16—63) саны 478 432 адамды құрайды, соның ішінде 21 мың жұмыссыз және 92 мың жұмыс күшіне енбейтін тұлғалар.
Некеге тұрудың орташа жасы — еркектер үшін — 27,5 жас, ал әйелдердер үшін — 25,3 жас.
Астана қаласы халқының саны 2000 жылмен салыстырғанда 169,2 мың адамға көбейіп, 2006 жылдың басында 550,2 мың адам болды. 2013 жылдың 1 наурызындағы ақпарат бойынша халық саны — 783 471 адамды құрады. Халық саны бойынша Қазақстандағы Алматы қаласынын кейінгі 2-орында.
Астана қаласы халқының табиғи қозғалысының оң факторы бала туу мен неке қию деңгейінің артуы болып табылады. 2005 жылы қалада 8,8 мың бала өмірге келді, ол 2000 жылы туылғандармен салыстырғанда 4,3 мыңға көп. 2005 жылы бала туудың коэффициенті 1 мың тұрғынға шаққанда 6,3, өлім — 6,7 құрады.
Қала халқының өсуі негізінен көші-қон ағыны есебінен қамтамасыз етілуде. Көші-қон сальдосының елеулі түрде өсуі (50 мыңнан асатын шекте) 2000—2001 жылдары байқалды.
Келгендердің санының кеткендерден асып түсуі негізінен азаматтардың республиканың ішіндегі көші-қон есебінен қамтамасыз етілді. Алайда соңғы жылдары оның салыстырмалы түрде тұрақтануы байқалады (2002 ж. — 6,8 мың, 2003 ж. — 5,4 мың, 2004 ж. — 14,2 мың, 2005 ж. — 15,7 мың адам). Халықтың табиғи өсімі осы кезеңде 2000 жылғы 1513 адамнан 2005 жылы 5,2 адамға дейін көбейді.
### Демография динамикасы
Қазақстанның Алматы қаласынан кейінгі тағы бір миллионер қаласы тіркеледі. 2009-жылдың көрсеткіштерінде Астана қаласының миграциялық сальдосы 31 908 адамды құрады — бұл республикадағы ең жоғарғы көрсеткіш.
Астана тұрғындар санының динамикасы төменде келтiрiлген.
### Агломерациясы
«Астанагенплан» ҰЗМИ «Астана агломерациясының аумақтық дамуының аймақаралық схемасы» жобасын жасады.
2015 жылдың қарашасында қабылданған бұл құжатпен жалпы ауданы 21,75 мың км² болатын, Ақмола облысының Аршалы, Целиноград және Шортанды аудандарының 127 елді мекені, сондай-ақ Ақкөл облысының төрт ауданы (Урюпин ауылдық округі, Еңбекші ауданы, Кеңес ауылдық округі, Ақкөл қалалық әкімшілігі) қоса, Астана агломерациясының шекаралары анықталды. Қала маңы аймағының белгіленген шекараларында 196 мың адам, ал Астана қаласында 814 мың адам тұрады. Астана қала маңы түрғындарының тығыздығы 9 адам/ км² құрады (бүкіл Қазақстан халқының орташа тығыздығы 1 км²-ге шамамен 7 адам).
Агломерацияны дамыту жобасымен 2020 жылы агломерация саны 1,2 миллион адамға дейін, ал 2030 жылға қарай 1,5 миллионнан астам адамға өседі деп күтілуде.
## Табиғаты мен климаты
Қала климаты аса континенталды. Жазы ыстық және құрғақ, ал қысы суық, ұзақ.
Орташа жылдық температурасы 3,1 °C. Жауын-шашын жылына 300 мм түседі. Жаздың орташа температурасы шамамен 20°С болғанымен, Орта Азияның ыстық ауа массаларына байланысты максималды температурасы 40 °C болуы да мүмкін. Жазы жылы, бірақ қысқа. Ал қыстың орташа температурасы −15 °C шамасында, кейде Сібір аяздарының қалаға жетуіне байланысты -50 °C аязға дейін баруы мүмкін. Қар жамылғысы қалың болып, қыстың ұзақтығы 4-5 айға созылады. Астана Ұланбатырдан кейінгі әлемдегі ең суық астана болып саналады.
Жауын-шашынның жалпы мөлшері жылына шамамен 300-350 мм құрайды. Жауын-шашынның көп бөлігі көктем мен жазда түседі. Қыста жауын-шашын аз болып, қар мөлшері орташа деңгейде болады.
Ауа ылғалдылығы төмен, орташа жылдық көрсеткіші шамамен 60% құрайды. Қыс мезгілінде ылғалдылық көбінесе төмен болады.
Астанада желдің жылдамдығы жиі өзгереді, бірақ орташа жылдамдығы 4-6 м/с шамасында болады. Қыста қатты желдер мен борандар болуы мүмкін, бұл суықты қатты сезіндіреді.
Қаланың адамдар үшін онша қолайлы емес құрғақшылық пен қатты желге бейім даланың ортасында орналасқанына байланысты, қала айналасын жасыл белдеумен — ағаштар мен басқа да жасыл кеңістіктермен жабдықтау бойынша ауқымды жоба жүзеге асырылуда.
## Экономикасы
Астана қаласы экономикасын сауда, транспорт пен байланыс, құрылыс құрайды. Қазақстан экономикасының сауда секторының жалпы өніміне қосқан үлесі бойынша Астана қаласы Қазақстан Республикасының облыстары мен қалалары арасында Алматы қаласынан кейін екінші орын алады. Астана мен Алматы қалаларының жиынтық аймақтық өнім көлемі Қазақстанның жалпы сауданың жартысынан астамын құрайды. Бөлшек тауар айналымы бойынша да Астана қаласы республикада екінші орында. Құрылыс өсімі бойынша Астана қаласы республика бойынша көшбасшы. 2009 жылы Қазақстан бойынша эксплуатацияға берілген тұрғын үйлердің 1/5 бөлігі Астана қаласына келді. Астана бес жылдан астам тұрғын үйлерді эксплуатация енгізу бойынша көшбасшы.
Өнеркәсіптік өндіріс көбінесе құрылыс материалдарын, тамақ өнімдері мен сусындарын және машина жасауда шоғырланған. Қазақстан бойынша Астана қаласы металдан жасалған құрылыс материалдарын, қолдануға дайын бетон және бетоннан жасалынған құрылыс өнімдерін жасаудан көшбасшы болып табылады. Сондай-ақ, құрылыс металл конструкцияларын, радиаторлар мен орталық жылыту қазандықтары мен қондырғыларды өндірудегі қаланың үлесі салыстырмалы жоғары.Инвесторларды жұмылдыру және жаңа бәсеке қабілетті өндірісін дамыту мақсатында қалада «Астана — жаңа қала» атты арнайы экономикалық аймағы қызмет атқаруда.
АЭА-ның артықшылықтары - салықтық және кедендік жеңілдіктерді қарастыратын арнайы құқықтық режимнің болуы. АЭА аумағында әртүрлі бағыттағы жобалар жүзеге асырылуда.
Атап айтқанда, қаланың дамуы өндірістің жалпы көлемінде инновациондық өнімнің жоғары үлесі бар, дамыған өндірістік секторларға (құрылыс материалдарын өндіру, тамақ өнімдерін өңдеу және т.б.), қаланың жалпы аймақтық өнімнің басым бөлігін қамтамасыз ететін шағын бизнеске және дамыған туризм секторына бағытталған бәсекеге қабілетті экономиканы құруға бағытталған.
2009 жылы өндеу өнеркәсібі кәсіпорындарымен 77,25 млрд.теңге көлемінде өнім шығарылды — бұл өндеу өнімінің жалпы көлемінің 81% құрайды. Өндеу өнеркәсібі құрамында ең көп үлес алады:
* Метал емес өнімдерді, құрылыс материалдарын өндіру (30,3 %),
* Тамақ өнімдерін жасау, сусындарды қоса (20,1 %), ет комбинаты, май зауыты, сүт комбинаты, диірмендер;
* Метал өнімдерін жасау (16,2 %), «Металлист», насосты, шойын құю;
* Машина жасау (15,6 %), вагондарды жөндеу, сорғы және басқа да кәсіпорындар;
* 1 % аз тоқыма және тігін өнеркәсібі, ағаш өңдеу және ағаштан жасалған бұйымдарын өндіру.
Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын кішігірім шағын кәсіпорындарды қоспағанда, Астана қаласында орташа айлық жалақы орташа есеппен 308 135 құрайды. 1 мың адамнан 688 адам. үйден Интернетке кіру мүмкіндігі бар. 2019 жылдың IV тоқсанындағы жұмыссыздық деңгейі 4,4% құрайды. Экономиканың салалар бойынша өсу қарқыны (2020 жылдың қаңтарынан 2019 жылдың қаңтарына дейін): өнеркәсіп (100,4%). құрылыс (130,7), көлік (110,6), ауыл шаруашылығы (98,5), сауда (101,4), байланыс (115,8).
## Көлік
Астана қаласы Петропавл — Қарағанды — Балқаш және Барнаул — Павлодар — Астана — Қарталы — Магнитогорск қалаларын қосатын темір жолдар қиылысында орналасқан және темір жол вокзалы бар қала. Қалада «Қазақстан Темір жол» ұлттық темір жол компаниясының бас офисі орналасқан.
2017 жылы қаланың оңтүстік-шығыс бөлігінде мыңжылдық аллеясына жақын «Нұрлы Жол» атауына ие болған жаңа темір жол вокзалы салынды. Қаланың өнеркәсіптік бөлігінде ЖЭС-3 ауданында жүкті вагондар үшін терминал салынбақ.
Шоссе жолдарының ірі торабы: қала іші арқылы А-1 Астана — Петропавл және М-36 Челябинск — Алматы трассалары өтеді. 2019 жылдың соңында Астана қаласы айналасындағы айналма жолы толығымен ашылды.
Қалалық көлік автобустармен ұсынылған (92 бағыт, 871 бірлік), соның ішінде 15 электр автобустары (2020 жылдың соңына дейін 100 бірлік болуы тиіс). Қалалық маршруттар желісінің жалпы ұзындығы (2004 ж) — 1 720 км, жылдық жолаушылар ағыны — 115 млн. адам, жолакы құны 90 теңге (қолма қолсыз төлем немесе смс) немесе 180 теңге (қолма қол төлем).
Троллейбустық қозғалыс 1983 жылы ашылды (3 маршрут, бірақ 2006 жылдан бастап контакт желісі 51,7 км құрайтын бір маршрут қалдырылды). 2008 жылы жалғыз троллейбустық парк мемлекеттік комиссиясының шешімімен жабылды.
2014 жылдан бастап Астана қаласында «Astana Bike» қызмет етуде. 2017 жылы жүйе 40 станция және 1000 велосипедтен тұрды. Жүйеде бір сезонға тіркелу 5000 теңге тұрады + RFID картасы үшін кепіл. Велосипедті жалға алудың алғашқы жарты сағаты ақысыз, одан әрі қарай — 100 теңге. Велосипедті 3 сағатқа жалдағаннан кейін жүйе автоматты түрде велосипедті қайтару керек екендігін хабарлайды. 4-ші сағат және одан кейінгі жалға алу 1 000 теңге тұрады.
Қалада әуе кемелерінің барлық түрлерін қабылдай алатын Нұрсұлтан Назарбаев халықаралық әуежайы бар. Әуежай қаладан 16 шақырым қашықтықта орналасқан.
2017 жылы реконструкциядан кейін әуежайдың өткізу қабілеті жылына 8,2 млн жолаушыға жетті. Жаңа жолаушылар терминалының жалпы көлемі 47 мың шармы метр құрды. Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев атындағы әуежайының жүк терминалының өткізу қабілеттілігі жылына 15 мың тонна.
Астана қаласынан 30-35 км қашықтықта орналасатын жаңа халықаралық әуежайды салу жоспары бар. Екі нұсқа қарастырылуда: Көкшетау трассасындағы Шортанды аудандық орталық пен Қарағанды трассасындағы Осакаровка ауылы. Сонымен бірге жұмыс істеп тұрған халықаралық әуежай ішкі рейстерді қабылдап жұмысын жалғастырады, ал жаңа әуежай халықаралық бағыттарды қабылдайды деп ұсынылады.
2008 жылдан бастап қала шеңберінде Есіл өзені бойымен кеме жүру ұйымдастырылды. «Кеме өткізетін Есіл» бағдарламасын жүзеге асыру аясында қала әкімділігімен арнайы мекеме «Есіл-Астана» құрылды. Бірінші кеме 2008 жылы өтті.
## Мәдениеті
Қалада Ақмола облыстық филармониясы, мұражайлар (ҚР Ұлттық мұражайы, тарихи- өлкетану мұражайы, бейнелеу өнері мұражайы, Сәкен Сейфуллин мұражайы), театрлар ( К. Бәйсеитова атындағы үлттық опера және балет театры, К.Қуанышбаев атындағы қазақ музыкалық-драма театры, Максим Горький атындағы мемлекеттік академиялық орыс драма театры, Ұлттық ғарыш орталығы, болашақ энергия мұражайы «Нұр Әлем», кітапханалар.
Қаланың мәдени-ағарту мекемелеріне Конгресс Холл, Жастар сарайы және Президенттік мәдениет орталығын да жатқызуға болады. Бәйтерек монументі қаланың басты символы болып саналады.
* 2000 жылғы 6 шілдеде Азат Боярлиннің жобасы бойынша «Өмір діңгегі» бұрқағы жасалынды. Құрылыс тек символдық сипатқа ие, ол өмірдің мәңгілік циклын көрсетеді. Алаңның ашылуы Қазақстан тұңғыш президентінің 60-жылдығына арналды.
* 2006 жылдың 24-30 қазан аралығында Астана қаласында ТМД елдері жастарының IV Дельфий ойындары өтті. Іс-шараны дайындауды және өткізуді Қазақстанның Ұлттық Дельфий комитеті мен Халықаралық Дельфий комитеті бірлесіп жүзеге асырды.
* 2012 жылдың 24-29 қыркүйек аралығында Астана қаласында ТМД елдері жастарының VII Дельфий ойындары өтті. Ойындарда 16 елден мыңнан астам өнер қайраткерлері қатысты: Австрия, Әзербайжан, Армения, Афганистан, Белоруссия, Болгария, Грузия, Италия, Қазақстан, Қырғызстан, Молдавия, Ресей, Румыния, Тажікстан, Түркия, Украина.
### Қаланың көрнекі орындары
* Бәйтерек — Астана қаласының басты символы және көрнекі. ҚР Тұңғыш Президенті-Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен тұрғызылған. Жобаның сәулетшісі — Ақмырза Рүстембеков.
* Қазақ Елі — Астана қаласындағы Тәуелсіздік алаңындағы ескерткіш. 91 метрлік стела Самрұқ құсымен – құстар патшасы, халық қорғаушысы — жабдықталған. Самрұқтың мифологиялық бейнесіне Қазақстанның екінші маңызды монументі Бәйтерек (аудармасы – Тіршілік ағасы) жатқызылады.
* Нұр Жол Бульвары (бұрынғы Су-жасыл бульвар) — ән салатын субұрқақтар аллеясы бар жаяу жүргіншілер аймағы.
* «Ақорда» — Қазақстан Республикасы Президентінің резиденциясы.
* Тәуелсіздік Сарайы — дипломатиялық және басқа халықаралық деңгейдегі іс-шараларды өткізуге арналған ғимарат; сонымен қатар ғимаратта қолданыстағы және болашақ нысандары бар Астананың кең макет-жоспары бар.
* Бейбітшілік және Келісім Сарайы — дәстүрлі қазақстандық және әлемдік діндер өкілдерінің саммиттері мен съездеріне арналған Конгресс-холл. Архитекторы Норман Фостер.
* «Қазақстан» — Орталық концерт залы.
* «Шабыт» — Қазақ ұлттық өнер университеті.
* «Жастар» — Оқушылар мен жастар шығармашылығы сарайы.
* «Хан Шатыр» — ең үлкен сауда және ойын-сауық орталығы (әлемдегі ең үлкен шатыр саналады). Архитекторы Фостер, Норман.
* «Этноауыл» ұлттық мәдени кешені - EXPO-2017-нің бірегей мәдени-туристтік имидждік жобасы.
* «Мәңгiлiк ел» қақпасы — Қазақстанның Тәуелсіздігі мерей тойына орай Нұрсұлтан Назарбаевтың идеясы бойынша салынған сәулеттік құрылыс.
* Ұлттық ғарыш орталығы.
* «Нұр Әлем» болашақ энергия мұражайы ЭКСПО 2017 — сфералық ғимарат «Нұр Әлем». Биіктігі — 100 метр, диаметрі — 80 метр. Нұр Әлем Стокгольмдегі диаметрі 30 метрлі Эрикссон-Глоб аренасынан кейін әлемдегі ең биік сфералық ғимарат болып саналады.
### Театрлар, концерт залдары және мұражайлар
Астана қаласында 27 кітапхана, 68 514 экскурсия өткізілген 8 мемлекеттік мұражай бар (2011 жылы 415 500 адам кіріп шықты), 99 шара өткізілген 10 демалыс және көңіл көтеру паркілері (2011 жылы 1 492,2 мың адам қабылдады), 6 кинотеатр бар.
* «Қазақстан» орталық концерт залы — бұл әр түрлі деңгейдегі іс-шараларды: әлемдік және отандық жұлдыздардың концерттері, мерекелік және ресми кездесулер, көрмелер, конференциялар, презентацияларды ұйымдастыруға арналған жас астананың ерекше кешені. Архитекторы Манфреди Николетти.
* Астаналық цирк — Астана қаласының ойын-сауық мекемесі. Қазақстандағы 3 басты цирктердің бірі; бұрыңғы КСРО территориясында ең жаңа цирктердің бірі және «ұшатын табақ» түріндегі екі ерекше ғимараттың бірі (біріншісі Казаньдағы цирк).
* К. Бәйсеитова атындағы ұлттық опера және балет театры — елдегі ең жас музыкалық театр, классикалық мұраны түсінетін және жаңарып жатқан қазақстандық қоғамның рухани қажеттіліктерін іске асыратын, сондай-ақ қазақ және әлемдік музыкалық дәстүрін жалғастырушысы.
* Астана Опера — Қазақстанның тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен құрылған театр. 2013 жылы құрылған театр ғимараты ұлттық маңызы бар сәулет ескерткіші ретінде танылды.
* К.Қуанышбаев атындағы қазақ музыкалық-драма театры.
* Максим Горький атындағы мемлекеттік академиялық орыс драма театры.
* Қазақстан Республикасының ұлттық мұражайы — Орта Азияда ең үлкен мұражай. Мұражай «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында Қазақстанның тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың тапсырмасымен құрылған.
* Заманауи өнер мұражайы.
* Президенттік мәдениет орталығы — Елбасы Н.Назарбаевтың бастасымен құрылды. Ғылыми-зерттеулік және мәдени-білім кешеннің ерекшелігі — оның құрамына мұражай, кітапхана, концерт залы кіреді.
* Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті мұражайы
* АЛЖИР (Отан сатқындары әйелдерінің Ақмола лагері) — совет одағының ең үлкен әйелдер лагері, ГУЛаг архипелагы үш аралының бірі.
* Атамекен — Қазақстанның үлкейтілген картасындағы табиғат, архитектура және өмір сүру этно-мемориалды кешені.
### Ғимараттар
* ҚТЖ мұнарасы — Қазақстан Темір Жолы ғимараты, қаланың ең биік ғимараттарының бірі.
* Транспорт мұнарасы — Көлік және коммуникация министрлігінің ғимараты, қаланың ең биік ғимараттарының бірі.
* «Солтүстік Шұғыла» — үш биік ғимаратты тұрғын үй кешені.
* «Триумф Астаны» — биік тұрғын үй кешені.
* «Думан» ойын-сауық орталығы — аквариум, 5D кинотеатр, динозавр саябағы және басқалары бар.
* Керуен — сауда-ойын-сауық орталығы.
* МЕГА Silkway — сауда-ойын-сауық орталығы.
### Спорттық ғимараттар
* «Астана Арена» спорттық кешені — 30 мың отыру орны.
* Қажымұқан Мұңайтпасов атындағы орталық стадион — 12 350 отыру орны.
* «Алау» мұз айдыны — 8 мың отыру орны.
* «Сарыарқа» (велотрек) — 8 мың отыру орны.
* «Қазақстан» спорт сарайы — 5 532 отыру орны, 1 мыңға жуық тұрған орындар.
* «Барыс Арена» көпфункционалды мұз сарайы — 12 мың отыру орны.
## Әкімшілік бөлінуі
Астана қаласы Сарыарқа, Алматы, Байқоңыр, Есіл, Нұра және Сарайшық аудандарына бөлінген.
## Су қоры
Астана қаласы қуаң аймақта орналасқан, негізгі су қоры өзен және жерасты су көздерінен құралады. Бастауын Нияз таулары бұлақтарынан алып, қысқы қар, жазғы жауын суымен толысып отыратын Есіл өзені қаланың негізгі су артериясы болып табылады. Есілдің қаладан ағып өтетін тұсынан шағын екі өзен Сарыбұлақ пен Ақбұлақ келіп құяды. Қаланы 25-30 км төңіректе шағын өзен-көлдер қоршап жатыр. Олардың кейбіреуі тұщы, кейбіреуі кермек сулы болып келеді. Негізгілері: Сасықкөл, Жоламан, Тышқанкөл, Танакөл, Жылтыркөл, Тазкөл, Қайнарлы, Тағанкөл, Майбалық, Бұзықты, Жалаңаш, Шенет, Ағанас, т.б.
Есіл өзенінің арналы ағысының ұзақтығы 562 км, су жиналу алабы 48 100 шаршы км. Оның Қазақстанды көктеп өтетін ұзындығы- 1 100 км, ал жалпы ұзындығы — 2450 км. Есіл Ресейдің Тюмень және Омбы облыстары арқылы ағып өтетін Ертіс өзеніне барып құяды. Есіл көктемгі қар суымен толысқан шақта ағысын үдетеді. Негізінен баяу ағысты. Қаланы сумен қамтамасыз ететін негізгі өзен болғандықтан, Есілге "Ертіс-Қарағанды" каналынан арна тарту жүзеге асырылды. Есіл баяу ағысты болғандықтан, оның табаны тереңде жатыр. Оның қала аумағындағы су жиналу алқабы 7400 шаршы км, бұған Вячеслав бөгені ауқымындағы 5310 шаршы км су жиналу алқабы қосылады. Есілге Мойылды, Тентек, Қарасу, Сарыбұлақ, Ақбұлақ өзендері келіп құяды, сонымен бірге су таратқыш канал арқылы Майбалық өзенімен жалғасып жатыр. Өзенде ақбалық, нәлім, мөңке, аққайран, сазан, шортан, көксерке, алабұға мекендейді. Бұрыннан қоныс тепкен қала бөлігі Есіл өзенінің солтүстігінде, оң жағалауға, темір жол магистралінен оңтүстікке қаарй етек жая орналасқан. Қала аумағының негізгі бөлігі, Есілдің Ақбұлақ және Сарыбұлақ тармақтарына келіп тұйықталады.
Есіл өзенінің алабында үш ірі бөген бар:
* Вячеслав (пайдалану көлемі — 375,4 млн текше м)
* Сергеев (пайдалану көлемі — 635,0 млн текше м)
* Петропавл (пайдалану көлемі — 16,1 млн текше м)
Алғашқы екеуі судың жиналуын ұзақ мерзім бойына реттеуге арналған, сонымен қатар кешендік бағытта жұмыс атқарып, 3 топтық су құбырлары арқылы Астана қаласын және ауылдық елді мекендерді сумен қамтамасыз етеді. Петропавл бөгенінің аумағы шағын, маусымдық су жинауды жартылай ғана реттеуге арналған. Қаланы тұрмыстық ауызсумен қамтамасыз етудің негізгі көзі-Вячеслав бөгені, оның жылдық су шығымы 67,2 млн текше м (жобадағы сыйымдылығы 410,9 млн текше м).
Сарыбұлақ солтүстіктен оңтүстік бағытта қаланың батыс бөлігі арқылы ағып өтеді. Оның аңғарының 8,5 км-дейі (ені 20-50 м) қыщ комбинантынан ӨМК-ға дейінгі аралықты қамтиды. Бұлақтың 5,8 км бөлігі қаланың жеке меншік үйлер мен көп қабатты үйлер салынған өңірі арқылы өтеді. Өнеркәсіп құрылыстарын бойлай өтетін тұсы — 3,3 км (ЖЭО-1-дің күлтөкпесінен темір жол қиылысына дейін), одан әрі 2,5 км селитебті өңірмен өтіп, Тілендиев даңғылынан 1,8 аралықпен Есілге ұласады. Бұлақтың саға тұсын айтпағанда, қала арқылы өтетін арнасын шылау басып, қамыс өсіп кеткен, кей тұстары үзіліп қалады.
Ақбұлақ қаланың оңтүстік-шығыс бөлігімен өтеді, оның табанына маусым аралығында ғана су жиналады, су жиналатын тұсы ЖЭО-ның 2 — нің маңы. Ақбұлақтың Абылай хан даңғылынан Есіл өзеніне барып құятын аралықтағы жағалауы қайта қалпына келтіріліп, абаттандырылды.
Қаланы тұрмыстық ауызсумен қамтамасыз етудің тағы бір жолы — жерасты су көздерін пайдалану. Ол жерасты жаңа су көздерін іздестіру-барлау және бұрыннан белгілі су көздері мүмкіндіктерін жаңа талап тұрғысынан бағалау арқылы жүзеге асып отыр. Мұндай жерасты су көздеріне: Ақмола су көзі кені (ол солтүстік-батыс жүлге (қаланың солтүстігіне қарай 5-15 км) және шығыс жүлгеден (қала іргесіне, ішінара Есіл өзені аңғарына таяу) тұрады), Есіл су көзі кені (қаланың оңтүстігіне қарай 0,5-10,0 км); Рожденственский су көзі кені (Нұра өзені аллювийлік шөгінді қыртысындағы жер асты суының жалпы пайдаға асу қоры 36,2 мың текше м/ тәуліті құрайды) жатады.
## Бауырлас қалалары
Астананың 20 бауырлас қаласы бар.
## Астана туралы деректер
* Астана — Азия астаналарының ішінде солтүстік полюске ең жақын орналасқан.
* Астана — Моңғолия елордасы Ұланбатырдан кейін ғаламшардағы екінші ең суық астана.
## Тағы қараңыз
* Астана велоклубы
* Астана көшелері тізімі
## Дереккөздер |
Хакімжан Есімханұлы Наурызбай (27 тамыз 1925, Қостанай облысы Меңдіқара ауданы бұрынғы 1-ауылы қазіргі Ұлыкөл ауылы - 4 қыркүйек, 2009, Алматы) - мүсінші, Қазақстанның халық суретшісі (1969), ұлттық кәсіби мүсін өнерінің негізін салушылардың бірі.
## Өмірбаяны
* Харьков көркемсурет институтын бітірген (1951).
* Алматы көркемсурет училищесінде оқытушы (1951 - 1964; 1952 ж. осында тұңғыш рет мүсіншілер үйірмесін ұйымдастырды), аға оқытүшы (1980- 1985)
* Алматы сәулет-құрылыс институтында (қазіргі Қазақ бас сәулет-құрылыс академиясы) аға оқытушы (1982 - 1985)
* 1985 жылдан Алматы театр-көркемсурет институтында (қазіргі Қазақ ұлттық өнер академиясы) кафедра меңгерушісі, 1993 жылдан профессор.
## Шығармалары
* "Абай" (1960, Алматы қаласында);
* Абай 1965, қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданы Қарауыл ауылы)
* "Шоқан Уәлиханов" (1969, Алматы қаласында; Қазақстан Мемлекетік сыйлығы, 1970; КСРО Көркемсурет академиясының дипломы, 1971).
* "Жамбыл" (1963, Тараз қаласында)
* "Мәншүк Мәметова" (1988, Орал қаласында)
* "Ахмет Байтұрсынов пен Міржақып Дулатов" (1990, Қостанай облысының Торғай ауданы Торғай ауылы) атты монументті ескерткіштері бар.
### Ол 200-ден астам әр алуан ескерткіштер:
* "Амангелді Иманов", 1960, Қостанай облысы Амангелді ауданының орталығында)ъ
### Бюсттер
* "Құрманғазы", 1958;
* "М.Хакімжанова", 1961;
* "С.Қожамқұлов", 1962;
* С.Сейфуллин", 1964; Қазақстан Мемлекеттік өнер мұражайында;
* Қ.Сәтбаев, 1982, Павлодар облысы Баянауыл ауданы Сәтбаев атындағы кеңшарда
### мүсіндік портреттер
* "Ы.Жақаев", Қызылорда облысы тарихи-өлкетану мұражайында;
* "А.Жұбанов", Ақтөбе облысы өлкетану мұражайында; екеуі де 1981 ж.)
### құлпытастар
* "Т.Тәжібаев
* "Ж.Саин"
* "Д.Нүрпейісова" үшеуі де 1965;
* "Т.Жароков", 1967;
* Х.Есжанов", 1979; жасаумен Қазақстанда мүсін өнерінің қалыптасып өркендеуіне зор үлес қосқан тұңғыш кәсіби мүсінші.
Әсіресе тарихи түлғалардың мүсіндерін сомдауда Наурызбай көркем бейнелілікке, кейіпкерінің жан-дүниесін психологиялық тұрғыдан тереңірек ашуға ұмтылды.
* "М.Әуезов"
* "С.Мұқанов" (1965, Қазақстан Суретшілер одағының көркемсурет қорында)
* "Жас Жамбыл" (1960, Мәскеу, Третьяков галереясында)
* "Шолпан портреті" (1965, Мәскеу, Третьяков галереясында)
* Социалиятік Еңбек Ері К.Дөненбаева (1972)
* "А.Н. Сызғанов" (1982, Қазақстан Мәдениет министрлігінің Көркемсурет көрмесінің дирекңиясы) т.б. портреттер бар.
## Қосымша лауазымдары
* Қазақстан Суретшілер одағы басқармасының (1959-1965) мүшесі.
* Лениндік сыйлығы тағайындау жөніндегі комитеттің (1961 - 1965) мүшесі.
## Марапаттары
* Алдабергенов атындағы ұжымшардың құрметті колхозшысы (1960, қазіргі Алматы облысы, Талдықорған ауданы)
* Ұзынкөл ауылың құрметті азаматы (1995, Қостанай облысы)
* Парасат
* Еңбек Қызыл Ту
* Октябрь Революциясы
* "Құрмет белгісі" орденімен, медальдармен марапатталған.
## Дереккөздер |
Бахыт Бапышев (27 наурыз 1958 жыл Алматы) - суретші.
## Өмірбаяны
* 1979 жылы Алматы көркемсурет училищесін аяқтады, бірнеше жыл Мәскеуде тұрды.
* 1986-90 жылдары АМТИ –да оқыды.
* 1986 жылы Гамбург қаласында "Шлезвиг-Гольдштейн" жерінде Мәдениет министрлігінің стипендиясы бойынша барған.
* 1991-96 жылдары екі мәрте Париждегі "Сите-интернациналь дез Арт" стипендиааты болды.
* 1987 жылы Токиода алтын медальға ие болды. Әртүрлі кішкентай француз қалаларының мэрлерінен алған бірнеше алтын медальдары және сыйлықтары бар, сондай-ақ, Париж мэрінің сыйлығын алған.
* 1992 жылы Сорбонна университеті француз өркениеті курсына түсіп, 1993 жылы аяқтады. Одан соң сол университеттің француз әдебиетін оқып шықты.
* 1997 жыл Метризді бітірді. Сан-Дени, Пари-8 университетінің магистратурасында оқыды. Классикалық өнердің докторы.
* 1979 жылдан бастап көрмелерін ұсынуда. Соңғы жартыжылда Германияда тұрып, жұмыс істеді.
## Дереккөздер |
Қанафия Темірболатұлы Телжанов (1 мамыр 1927, Шығыс Қазақстан облысы Уәлиханов ауданы - 30 қыркүйек, 2013, Алматы) – кескіндемеші, қазақ монументті кескіндеме өнерінің негізін салушылардың бірі, педагог, қоғам қайраткері, Қазақ КСР-інің (1963) және КСРО-ның (1978) халық суретшісі, КСРО Көркемсурет академиясының корреспондент мүшесі (1967), Халықаралық жоғары мектебі ҒА-ның құрметті (1995) және ҚР Ұлттық ғылым академиясының (2003) академигі.
## Өмірбаяны
Керей тайпасның Тарышы руының Ақсары бөлімінен шыққан.
* Суретшілік өнерге деген қабілет-икемі бойынан ерте байқалған Телжанов 1937 жылы КСРО Көркемсурет академиясы жанындағы дарынды жасөспірімдер көркемсурет мектебіне қабылданды.
* 1941 – 44 жылы эвакуациямен Ресейдегі Киров облысының Халтурин ауданындағы Русаново селосында тұрды.
* 1947 жылы Алматы көркемсурет училещесін (педагогы Л.П. Леонтьев) бітірген.
* 1953 жылы Ленинградтың (қазіргі Санкт-Петербургтің) кескіндеме, мүсін және сәулет өнері институтының кескіндеме факультетін (академик М.И. Авиловтың шеберханасы бойынша) бітірген.
* 1953 – 1958 жылы Алматы театр-көркемсурет училещесінде ұстаз.
* 1964 – 1968 жылы Қазақстан суретшілер одағы Басқармасының төрағасы, КСРО Суретшілер одағы Басқармасының хатшысы әрі мүшесі (1964 – 1986) болды.
* 1973 – 1986 жылы Қазақтың көркемсурет галереясының (қазіргі ҚР Мемлекеттік өнер музейі) директоры.
* 1978 жылдан Алматы мемлекеттік театр-көркемсурет институтында педагогикалық қызметпен айналысты: бейнелеу өнері (1978 – 1993), одан кейін академиялық кескіндеме (1993 – 2000, Қазақтың мемлекеттік көркемсурет академиясында, 2000 жылдан – Қазақ ұлттық өнер академиясында) кафедраларының меңгерушісі; 1981 жылдан профессор.
## Шығармашылығы
* Алғашқы көркем шағын жанрлық туындысы – “Жамал” картинасы (1955, Мәскеу, Третьяков галереясы) арқылы одаққа танылды.
* Қазақ бейнелеу өнеріне елеулі бетбұрыс әкелген “Еңбек адамдары” атты топтамасына (“Атамекен”, “Домбыра әуендері”, екеуі де 1958; “Көкпар”, 1960; “Тыныштық” 1964; “Кеңес”, 1966) 1967 жылы Қазақ КСР-і Мемлекеттік сыйлығы берілді.
* Төңкеріс тақырыбындағы монументті полотнолардың “Қазақстан 1918 жылдары” (1957), “Революция күзетінде” (1980 – 81), “Бастау” (1967), “Қазан” (1970), “Бозаралдықтар” (1972) атты триптихтердің
* тұрмыстық (“Бүркіт салу”, 1964; “Қыз қуу”, 1966)
* ұлттық (“Абылай”, “Бостандық үшін”, 1990) тақырыптағы еңбектердің авторы.
* Телжанов жеке басқа табынушылық кезеңінің қасіретіне (“Yйде”, 1965) алғашқылардың бірі болып қылқалам тартқан суреткер.
* Телжановтың “Алғашқы рет” (1954), “Қарлығаш” (1958), “Күн сәулелі өлкеде” (1960), “Жеңіс” (1975, “Төңкеріс күзетінде – 11” (1988), т.б. туындыларынан лиризмге толы асқақ поэзия байқалады.
* Суретші кескіндемелік монументті картиналарымен қатар графикалық еңбектер (“Венеция” графикалық топтамасы, 1961) жасаған. Әскери жанрдағы еңбектері үшін 1968 жылы М.Б. Греков атындағы күміс медальға ие болған.
* “Қазақстанның бейнелеу өнері” (М., 1974; қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде) және “Қазақ КСР-інің мемлекеттік өнер музейі” (А., 1981; қазақ, орыс, неміс, француз және ағылшын тілдерінде) альбомдарын құрастырып, алғы сөзін жазды.
* 1949 жылдан Телжанов шығармалары респ., бұрынғы ТМД елдерімен қатар халықаралық көркемсурет көрмелерінде (Венгрия, (Венгрия, Финляндия, ГДР, Үндістан, Чехословакия, Румыния, Югославия, Польша, Бельгия, Цейлон, Бирма, Швеция, Дания, Ауғанстан, Моңғолия, Канада, Мексика, т.б.) қойылған. Телжановтың картиналары Қазақстанның (негізінен Алматы қаласындағы ҚР Мемлекеттік өнер музейінде), Ресейдің (Мәскеу қаласындағы Третьяков галереясында) мұражайларында және шетелдердегі жекеменшік галереялар қорында (АҚШ, Қытай, Жапония, т.б.) сақтаулы.
## Қоғамдық қызметі
* ҚР Үкіметі жанындағы бейнелеу және сәулет өнері саласы бойынша Мемлекеттік сыйлық жөніндегі комитеттің (1962 жылдан)
* КСРО Министрлер Кеңесі жанындағы әдебиет пен өнер саласы бойынша Лениндік сыйлықты тағайындау жөніндегі комитетінің (1964 – 1968)
* Дүние жүзі мұражайлары халықаралық кеңесінің (1982, Мәскеу қаласы) мүшесі болды.
* 6 – 7-сайланған Қазақ КСР-і Жоғарғы Кеңесінің депутаты.
## Марапаттары
* Қазақ КСР еңбек сіңірген суретшісі (1961)
* Қазақ КСР халық суретшісі (1963)
* КСРО халық суретшісі (1978)
* Ш. Уәлиханов атындағы КСРО премиясы (Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы)
* Отан ордені (2005)
* Парасат ордені (1998)
* Қызыл Ту ордені
* Халықтар достығы ордені
* Құрмет Белгісі ордені (1959)
* Еңбек ардагері медалі (КСРО)
* Владимир Ильич Лениннің туғанына 100 жыл мерекелік медалі
* «Тың жерлерді игергені үшін» медалі
* Астана медалі
* М.Б.Греков атындағы күміс медалі (1968).
## Отбасы
Әкесі Т.Телжанов белгілі қоғам қайраткері.
## Дереккөздер |
Бақытжан Әлімбайұлы Әбішев (17 шілде 1947, Ақтөбе - 18 қаңтар 2017, Алматы) — суретші, мүсінші. Қазақстан суретшілер одағының мүшесі.
## Өмірбаяны
* Алматы орта мектебінің 10 жылдық сыныбын және Алматы Гоголь атындағы сурет училищесін 1969 жылы аяқтағаннан соң, Суриков атындағы Мәскеу мемлекеттік көркемсурет институтына оқуға түсті.
## Шығармашылығы
* 1971 ж. Мәскеу қаласында жас суретшілердің «Шетел әдебиетінің кітапханасы» көрмесінен бастады. Содан бері республикалық, бүкілодақтық көрмелердің тұрақты қатысушысы.
* 1975 ж. бастап, республиканың қайраткерлері: Жасыбай, М. Әуезов, Әл-Фараби, Берсиев және т.б бейнелері сомдалды.
* Сонымен қатар республикадағы монументальды жұмыстардың авторы:Тоқаш Бокин ескерткіші (Алматы қаласы)Ұлы Отан соғыстарының құрбандарына қойылған«ӘлияМәншүк»«Қаныш Сәтпаев»«Ауған соғысының құрбандарына» қойылған ескерткіштердің жобасына қатысушы және т.б.
* Тоқаш Бокин ескерткіші (Алматы қаласы)
* Ұлы Отан соғыстарының құрбандарына қойылған
* «Әлия
* Мәншүк»
* «Қаныш Сәтпаев»
* «Ауған соғысының құрбандарына» қойылған ескерткіштердің жобасына қатысушы және т.б.
* Алматы қаласындағы қоғам қайраткерлерінің аллеясындағыӘл-ФарабиМахамбетКүләш БайсейітоваАлматы қаласындағы Жамбыл ескерткішіБұқар жырау ескерткішіМәшһүр-Жүсіп Көпеев ескерткішіПавлодар облысы Баянауыл ауылындағы С. Торайғыров ескерткішіАқтөбе облысындағы Әлия Молдағұлова ескерткіші.
* Әл-Фараби
* Махамбет
* Күләш Байсейітова
* Алматы қаласындағы Жамбыл ескерткіші
* Бұқар жырау ескерткіші
* Мәшһүр-Жүсіп Көпеев ескерткіші
* Павлодар облысы Баянауыл ауылындағы С. Торайғыров ескерткіші
* Ақтөбе облысындағы Әлия Молдағұлова ескерткіші.
* Республиканың қалаларындағы мұражайларында сондай-ақ шет елде станоктік сипаттағы жұмыстар орналасқан.«Олимпиядашыл» атты еңбегі Швейцариядағы Лозаннада олимпиада комитетінің штаб пәтер мұражайында«Күйші» Германиядағы жеке жиынтығында«Томирис» Мәскеуде орналасқан.
* «Олимпиядашыл» атты еңбегі Швейцариядағы Лозаннада олимпиада комитетінің штаб пәтер мұражайында
* «Күйші» Германиядағы жеке жиынтығында
* «Томирис» Мәскеуде орналасқан.
* Оның жұмыстарының жекелеген даналары ҚР Президентінің резиденциясында қойылған.
* ҚР мемлекеттік сыйлығы авторы
* ҚР Президентінің әлемдік рухани келісім сыйлығы белгілерінің авторы.
## Марапаттары
* Қазақстан Республикасы Ленин Комсомолы сыйлығының лауреаты.
* Жамбыл атындағы халықаралық сыйлықтың иегері.
## Отбасы
* Үйленген. Жұбайы - Шәмшігүл Мырзабекқызы Меңдиярова (1947 жылы туған ), М.Әуезов атындағы мемлекеттік академиялық драма театрының Еңбек сіңірген актрисасы.
* Ұлы - Еркін (1978 жылы туған);
* қызы - Санди (1980 жылы туған).
## Дереккөздер |
Нұрлан Далбай (11 сәуір 1961, Алматы қаласы) - суретші.
* 1983 жылы Гоголь атындағы Алматы көркемсурет училищесін аяқтады;
* 1989 жылы Е. Репин атындағы академияны аяқтады.
* 1990 жылы Дрезден қаласындағы (Германия) Жоғарғы өнер мектебінде тәжірибе жинақтаудан өтті.
* 1993 жылдан Қазақстан Суретшілер Одағының мүшесі.
## Шығармашылығы
* Ғ.Орманов (бюст, 1984)
* Алматыдағы Тәуелсіздік монументі (1998, басқа авторлармен бірге)
* Атырау қаласындағы Д.Нүрпейісова (1999)
* Астана қаласындағы Кенесары хан ескерткіші (2001)
* Оралдағы Абай (2002)
* М.Мақатаев (2002)
* Ә.Қастеев (2004)
* Сырым Датұлы
* Астанадағы Талғат Бигелдинов ескерткіші (2021)
... т.б. ескерткіштердің авторы.
Кескіндеме саласында да еңбек етеді. 1987 жылы Алматыда жеке көрмесі ұйымдастырылды. Халықаралық көрмелерге (Германия, 1996; Баку, 1999; Лондон, 2000, т.б.) қатысқан.
Жеке еңбектері Қазақстан, Франция, Түркия, Германия, Швеция және т.б. жеке коллекцияларынан табылады.
## Дереккөздер |
Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасы - Қазақстанның ұлттық, әрі ең ірі кітап қоры. Алматы қаласында орналасқан.
## Тарихы
1910 жылғы 31 желтоқсанда Л. Толстой атындағы Верный қалалық кітапхана болып құрылды. 1920 жылы бұл кітапхана негізінде Жетісу облыстық көпшілік кітапхана құрылды. Кейін атауы Алматы губерниялық кітапхана, өңірлік кітапхана деп өзгертілді.
Қазақ АКСР Орталық Атқару комитеті Төралқасының 1931 жылғы 12 наурыз күні шыққан «Қазақ АКСР мемлекеттік көпшілік кітапханасын бекіту туралы» Қаулысымен Мемлекеттік көпшілік кітапхана мәртебесі берілді. 1937 жылғы ақпанда орыс ақыны Пушкиннің өлгеніне 100 жыл толуына орай кітапханаға соның аты берілді.
Кітапхана Республикадағы ең ірі кітап қорына айнала бастады. Мұнда Кеңес Одағының түкпір-түкпірінде жарық көрген басылымдар сақталып, ғылыми-әдістемелік және зерттеу жұмысының негізгі орталығы атанды. Кітап қоры 1931 жылы небәрі 64 мыңды құраса, 1982 жылы 4 миллион данадан асты. Ал оқырман саны 1940 жылғы 9 мыңнан 1982 жылғы 55 мыңға дейін өскен еді.
Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің 1991 жылғы 9 желтоқсан күні шыққан №775 Қаулысы бойынша Пушкин атындағы Қазақ КСР Мемлекеттік кітапханасы Қазақ КСР Ұлттық кітапханасы деп өзгертілді. Тәуелсіздік алған соң, Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасы атауы берілді.
Кітапхана ғимараты Қазақ Министрлер Кеңесінің 1982 жылғы 26 қаңтардағы №8 Қаулысының және ҚР «Тарихи-мәдени мұраны сақтау мен пайдалану туралы» Заңының 11 және 19 баптарының негізінде тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізіміне енгізілді.
Кітапхана қорында әлем халықтарының тілдерінде 7 млн сақтау бірлігін құрайтын әмбебап жалпыұлттық әдебиеттер жинағы сақталады. Қор жыл сайын 100 мың данаға толықтырылып отырады. Күн сайын кітапханаға 3 мыңға жуық оқырман келеді. Оқырмандарға 1 жылда 2 миллионнан аса құжат беріледі. Оқырманға арналған 15 оқу залы қызмет көрсетеді, оның ішінде 14-і мамандандырылған. Олар 1500 оқырманға бір уақытта қатар қызмет көрсете алады.
Оқу залдарында негізгі кітап сақтау және қосалқы қорлардан әдебиет беріледі, соның ішінде сирек кітаптар мен қолжазбалар, карталар, ноталар, дыбыс жазбалары, электронды басылымдар топтамалары да бар..
1990 жылы ҚР ҰК Халықаралық кітапхана қауымдастықтары мен мекемелері Федерациясының құрамына кірді. (ИФЛА) және Еуразия кітапхана ассамблеясының (ЕКА) тең құрылтайшысы болды. Толеранттылық, білім, диалогқа ашықтық «Ұлы Жібек жолындағы Керуен-сарай» жобасының негіз қалаушы идеялары болып табылады. ҚР ҰК-ғы шетелдердің мәдениет Орталықтары ақпаратты сақтауға, күшейту мен беруге, мәдени дәстүрлердің жаңғыруы мен халықтардың нақты өзара ықпалдастығына жәрдемдеседі және өздерінің қызметі арқылы «Ұлы Жібек жолындағы Керуен-сарай» бағдарламасын іске асырады. ҚР Ұлттық кітапханасында Ресейлік зерттеулер, Қытай, Пәкістан, Түркия мәдениет Орталықтары, Үндістанды зерделеу, Иран және Орталық Азия халықтарының мәдениетін зерделеу Орталықтары жұмыс істейді. Оқырмандарға әдебиет, Интернет-ресурстар, CD және DVD-материалдар, кітап және өнер туындыларының көрмелері, мәдениет және ғылыми қайраткерлерімен кездесулер арқылы түрлі халықтардың мәдениеті туралы ақпарат беріледі. 2007 жылы Америка мәдениет Орталығын ашу жоспарланды. Тепе-тең бастамаларда Қытай кітапханаларының бірінде Қазақстан мәдениет Орталығы ашылады. Осындай Орталықты Қырғызстан Ұлттық кітапханасында (Бішкек) және Ресей мемлекеттік кітапханасында Орталық Азия мемлекеттері мен Қазақстан ресурстары Орталығын ашу ұйғарылды (Мәскеу).
## Басшылығы
Келесі тізімде кітапхананы басқарған директорлар тізімі хронологиялық тәртіппен келтірілген:
* Жандосов Ораз Қыйқымұлы – алғашқы директор
* Шмелева Е. Н.
* Дәулетова Н. К.
* Бердіғалиева Роза Аманғалиқызы (1987 – 2003)
* Әуезов Мұрат Мұхтарұлы (2003 – 2007)
* Исахов Орынбасар (2007 – 2011)
* Балабекова Гулиса Қабарқызы (2011 – 2014)
* Асқар Әлібек (2014 – 2016)
* Сейдуманов Жанат Тұрарұлы (2016 – 2019)
* Оспанова Бақытжамал Қайырбекқызы (2019 бастап)
## Дереккөздер |
Қазақстан Республикасының Ұлттық академиялық кітапханасы (АҚРҰАК) - 2004 жылдың 23 сәуіріндегі ҚР Үкіметінің № 461 Қаулысымен құрылды.
2004 жылғы 10 маусымда ҚР Президенті Н. Ә. Назарбаев пен Мәскеу мэрі Ю. М. Лужковтың қатысуымен кітапхананың салтанатты ашылу рәсімі өтті.
2005 жылғы 10 қыркүйекте АҚРҰАК оқырмандарына өз есігін ашты. Жаңа кітапхана - жалпы алаңы 15 000 шаршы метрді құрайтын, қазіргі заманға сай 5 қабатты ғимарат. Мұнда тұтынушыларға бар жағдай жасалынған.Қазақстан Үкімтенің жаңа жобасы кітапхана процесстерін автоматтандырудың кешенді жүйесімен қатар, кітапхана ісіндегі жаңа технологияларды дамыту және ақпараттардың ұлттық электронды сақтау қоймасын құру үшін жаңа компьютерлік жабдықтармен жасақталған зияткерлік орталық құруға бағытталған. Бүгінде ҚР Ұлттық академиялық кітапханасында электронды ресурстарды 50 терабайттан петабайтқа дейін ұлғайтуға мүмкіндік беретін электронды сақтау қоймасы мен серверлер кешеніне арналған база құрылды. Кітапхана кітапханалық-библиографиялық процесстерді автоматтандыру деңгейі жөнінен республикамызда көшбасшылық орында. АҚРҰАК базасындағы «РАБИС» ақпараттық-библиографиялық жүйесінің автоматтандырылған негізгі үлгісі Қазақстанда алғаш рет ресми мақұлданды әрі жаңартылды. Бұл жүйе оқырмандарға қызмет көрсету процесіндегі бірегей логикалық тізбек бойынша жұмыс жасайды — оқырмандарды тіркеуден бастап, оларды әдебиеттер іздестіру мен тапсырыс беру, кітап беріліміне дейін бақылау.
Бүгінде кітапхана қызметін 15 мыңнан аса оқырман пайдалануда. Кітап қоры 380 000 жуық. Кітаптан бөлек, кітапханаға қазақ, орыс және басқа да шет тілдерінде 1500 аса атаумен отандық, шетелдік мерзімді басылымдар келіп түседі. Кітапхана өз пайдаланушыларына 15 толық мәтінді ғылыми мәліметтер базасын және әлемдік алпауыт ақпарат орталықтарының он-лайн каталогтарын ұсынады.
АҚРҰАК кітапханашылары компьютер технологияларын қолдануды жетік меңгерген, электрондар тасқынындағы ғылыми ақпараттардан да хабардар, қызмет барысында қашықтағы мәліметтер базасын, виртуальді анықтама қызметін, құжаттарды электронда жеткізу секілді осы замандық қызмет көрсету түрлерін жиі қолданады. Сондай-ақ, кәсіби ақпаратты қажет ететін тұрғындарға қызмет көрсету үшін меншіктік ақпараттық мәліметтер базасын қалыптастыруда.
АҚРҰАК еліміздің кітапханаларына арналған ақпараттандыру мен автоматтандыруды енгізу бойынша консалтингтік орталық құруды зор сеніммен қолға алуда әрі республикамыздың кітапханалық процесстеріне жаңа технологияларды енгізу саласындағы консалтингтік, болжалдау және талдау жұмыстарын жүзеге асыруда.
АҚРҰАК мынадай алып ақпараттық жобалардың инициаторы әрі әзірлеушісі: «Қазақстанның Ұлттық Электронды Кітапханасы» (ҚазҰЭК), «Қазақстанның қашықтағы кітапханалық академиясы», «Қазақстан кітапханаларының бірегей ақпараттық желісі». АҚРҰАК мамандары «Қазақстан кітапханаларын жаңартудың 2007—2009 жылдарға арналған бағдарламасын» әзірлеуде белсенділік танытты.
АҚРҰАК қызметіндегі басым бағыттардың бірі — халықаралық ынтымақтастықты дамыту. АҚРҰАК мынадай халықаралық үкіметтік, қоғамдық, кәсіби ұйымдармен белсенді ынтымақтасқан: ИФЛА, БАЕ, МБИАЦ, ЮНЕСКО, Француз Альянсы, Гете институты, Дүниежүзілік даму банкі, Азия даму банкі, ПРООН, НАТО және басқалар. ТМД елдерінің Ұлттық кітапханаларымен ынтымақтастық туралы Келісім жасалды. Атап айтсақ: Ресей, Әзірбайжан, Тәжікстан, Қырғызстан, Молдова, Белоруссия, Өзбекстан.
«Адам құқықтары жөніндегі ашық сандық кітапхана», «Көпшілік құқықтық ақпараттар орталығы», Үнді мәдениет орталығы, Неміс оқу залы, Ақпараттық даму орталығы, НАТО кітапханасы және басқа да ұйымдармен бірлікте жобалар әзірледі және енгізді. Ынтымақтастық туралы бұл келісімдер кітапхана қызметтері мен ақпараттық ресурстарды әрі қарай электрондауға серпін беретін жаңа жобаларды дамытуды қарастырады.
АҚРҰАК қызметі халықаралық дәрежеде аталып, ақпараттық қоғам қалыптастыруға өзіндік үлес қосқан әлем кітапханалары туралы түсінік беруді мақсат еткен ИФЛА «Success stories of libraries Building the Information Society» арнайы жобасында әлемдегі үздік кітапханалар тарихы ондығына енді.
## Сыртқы сілтемелер
* Қазақстан Республикасының Ұлттық академиялық кітапханасы Мұрағатталған 2 қыркүйектің 2019 жылы. |
Қазақстан Республикасының мемлекеттік орталық музейі — Алматы қаласында орналасқан. Орталық Азиядағы байырғы әрі ең ірі музейлердің бірі.
## Тарихы
1925 жылы Қазақ өлкелік Орталық мұражайы құрылды. 1929 жылы жаңа астана - Алматы қаласына көшіріліп, Жетісу губерниясында мұражайымен біріктіріліп, республикадағы іргелі мәдени ордаға айналды. 1944 жылдан бастап казіргі атымен аталады. Алматы қаласындағы мұражайдың жаңа ғимараты 1985 жылы салынды. Оның қорында Қазақстанның ежелгі дәуірінен бастап қазіргі күніне дейінгі терең тарихынан сыр шертетін 200 мыңнан астам жәдігерлік бұйымдар жинақталған. Ғалам, дүние жаратылысы туралы мұражайдың палеонтология залына хронологиялық мөлш. 570 млн. жыл бұрын кембрий кезеңінен бастау алып, голоцен деп аталатын бүгінгі уақытқа дейінгі кезеңді қамтитын жәдігерлік бұйымдар қойылған. Олар казіргі Қазақстан жерінде тіршілік еткен жан-жануарлар, өсімдіктер, тасқа айналған сүйек қалдықтарымен таныстырады. Мұражайдың археология қорындағы сирек кездесетін экспонаттар - ежелгі обалар мен көмбелер табылған қола, күміс, алтын бұйымдардың жасалу мәнері ерте дәуірдегі бабаларымыздың эстететикалық талғамын көрсетеді. Мұражайға 1939 жылы Алматы қаласынан 50 км батыста, Іле Алатауы бөктерінде орналасқан Қарғалы қонысынан табылған көмбе бұйымдары қойылған. Бұл "Қарғалы көмбесін" қазғанда б.з.б. 2 ғасыр,- б.з. 1 ғасырнда өмір сүрген абыз әйелдің мүрдесімен бірге көмілген ерекше әсем 370 әшекейлік бұйым шықты. Сондай-ақ, мұражайда 1988 жылы (Алматыдан 250 км шығыста) Кеген аңғарындағы Жалаулы а-нан ежелгі сақтардың байырғы мекенінен табылған жәдігерліктер бар. Мұражайда сақталған Қазақстанда б.з.б. 7-3 ғасырларда өмір сүрген ежелгі көшпелілердің тұрмыс салтындағы ғұрыптық ыдыс-аяқтардың жиынтығы - сақ қазандары ТМД аумағындағы ең бай коллекция болып саналды. Мұражайдың археологиялық қорында 11-15 ғасырлардағы Қазақстанның ежелгі қалаларының материалдық мәдениетінен нақты мәлімет беретін заттар, түркі жауынгерлерінің қару-жарақтары, Ұлы жібек жолы арқылы жеткен шет ел тауарлары мол. Қазақстан жерінен табылған көне түркі (5 - 8 ) руханиятына қатысты тас мүсіндер, балбал тастар, ескерткіштер, т.б. жиынтығы мұражай қорында сақтаулы. Мұнда Қазақстанның әр өңірінен жинақталған халқымыздың материалдық мөдениетінің ескерткіштері, түрлі шаруашылық және тұрмыстық бұйымдары, әшекейлер, ұлттық киім-кешектер, ыдыс-аяқтар, кілем, алаша, сырмақ, тұскиіз секілді этнографиялық мүліктер сақталған. 19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басында қазақ зергерлерінің күмістен жасаған әшекейлік бұйымдары жинақталды. Мұражай қорында тері өндейтін зергерлердің көне төсілінен сыр шертегін шаруашьшық заттар (торсық, кесеқап, мес, жағлан), ат әбзелдері (ер-тұрман, жүген, өмілдірік, құйысқан, қамшылар), әйел және ерлер аяқ киім (етік, мәсі, кебіс) үлгілері бар. Киіз үй — көшпелілердің баспанасы болғандықтан мұражайда киіз үй және оның жабдықтары қойылған. Мұражай қорында Қазақстанның ежелгі тарихы мен елімізде өмір сүретін халықтардың тұрмыс-салтына қатысты суреттер, деректер, қол-жазбалар, шағатай, көне түркі, қазақ, араб, парсы, т.б. тілдердегі сирек кездесетін деректемелік материалдар көп. Құран, хадис, шежіре тәрізді көне жәдігерлер сақталған. 20 ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының көрнекті өкілдеріне қатысты фото-суретті құжаттар бар. Сондай-ақ, Қазақстан қылқалам шеберлерінің туындылары да бар. Мұражай қоры тәуелсіз Қазақстанның саяси және әлеуметтік-экономикалық өміріне қатысты жәдігерлер, ұлттық валюта үлгілері, жаңа марка түрлері, ғарышкерлер мен ғарыштану ғылымына қатысты тың материалдар, соңғы кездегі ұлттық қолөнер туындыларымен толықтырылған.
## Басты мақсаттары
* тарихи және мәдени ескерткіштерді кешендік жинау, жүйелеу, сақтау, зерттеу және насихаттау.
* ұлттық мәдени қазынасының жылжымалы бөлігін жинау, сақтау, зерделеу және пайдалану процесін материалдық-техникалық, технологиялық, ұйымдастырушылық, қаржылық, ғылыми-әдістемелік қамтамасыз ету;
## Экспонаттары
Мұражайдың қорында 21750-ден астам бірлік бар, оның ішінде
* палеонтология экспонаты — 13090 бірлік,
* археология — 16754 бірлік,
* бағалы металдар — 8857 бірлік,
* киімдер — 3990 бірлік,
* нумизматикалар — 58373 бірлік,
* кілемдік-тұскиіздің бұйымдар — 1500 бірлік,
* бейнелеу өнері және фарфорлар қоры — 9481 бірлік,
* қару-жарақтар мен ат әбзелдері — 1532 бірлік,
* ағаш және терілер қоры — 2227 бірлік,
* қоспа металдар қоы — 4359 бірлік,
* фотоқұжаттық қон — 9740 бірлік.
## Тағы қараңыз
* Орталық мемлекеттік мұражайының ғимараты
## Сілтемелер
* бейнелеу өнері
* киім
* Экспонат
## Сыртқы сілтемелер
Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұражайы(қолжетпейтін сілтеме)
## Дереккөздер
## Толықтыру |
Мұрат Мұхтарұлы Әуезов (1 қаңтар 1943 жыл, Мерке кенті, Жамбыл облысы – 14 маусым 2024 жыл, Алматы) — мемлекет және қоғам қайраткері, мәдениеттанушы, фиолология ғылымдарының кандидаты (1969), Қазақстанның Қытайдағы Төтенше және Өкілетті Елшісі (1992–1996), жазушы Мұхтар Омарханұлы Әуезовтың ұлы.
## Өмірбаяны
1943 жылғы 1 қаңтарда Жамбыл облысында Мерке кентінде қазақтың жазушысы Мұхтар Омарханұлы Әуезов пен Фатима Ғабитованың отбасында дүниеге келді. Қожа руынан шыққан.
1949 жылы әкесі Мұхтар Алматы қаласындағы екі қазақ мектебінің бірі – ұлдарға арналған №18 мектеп-интернатқа апарып, оқытады. Қазақ мектебінде 3 жыл оқып, орыс тілді №39 мектепке ауысады.
М.В. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің Шығыс тілдері институтын «Қытай филологиясы» мамандығы бойынша бітірді.
Мәскеу қаласында оқып жүрген кезінде, 1963 жылғы 7 қараша күні "Жас тұлпар" ұйымының негізін салады. Ұйым Мәскеуде оқып жүрген қазақ студенттерінің басын қосып, қазақ мәдениетін, тарихын, тілін, әдебиетін насихаттауды көздеді. "Жас тұлпар" сұрапыл Сталиндік заманнан соң, қазақ жастарының алғашқы ұлттық намысын көрсетуі еді. Ұйым ықпалымен жастар қазақша әуен тыңдай бастап, аты-аңызға айналған "Гүлдер", "Дос-Мұқасан" ансамбльдері құрылды.
КСРО Ғылым Академиясының әлем әдебиеті институтында әдебиет теориясы бойынша филология ғылымының кандидаты дәрежесіне диссертация қорғады.
Қазақстан Журналистика Академиясының 2007 жылғы 27 ақпандағы жалпы жиналысы арқылы Академияның толық мүшесі болып сайланды (диплом №44; 2007 жылғы 27 ақпан).
2024 жылғы 14 маусымда Әуезов Алматыда қайтыс болды. Онымен қоштасу рәсімі 16 маусымда өтті де, ол Алматы Орталық зиратында, әкесі Мұхтар Әуезовтің қасында жерленді.
## Қызметі
1963–1966 жылдарда "Жас тұлпар" ұйымына көшбасшылық етті.
1965–1966 жылдарда КСРО Ғылым академиясының Азия және Африка халықтары институтында зерттеуші болып қызмет етті.
1970–1976 жылдарда Мұрат Әуезов «Эстетика кочевья» ұжымдық монографиясын әзірлеген (1975) философия және құқық институтындағы эстетика тобына жетекшілік етті.
1977–1980 жылдарда Қазақстан жазушылар одағында әдеби кеңесші;
1980–1982 жылдарда Қазақ КСР тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау қоғамының Орталық кеңесінде бөлім меңгерушісі;
1982–1987 жылдарда Қазақфильм киностудиясында бас редактор және көркемдік жетекші болып қызмет атқарды.
1988–1989 жылдарда Қазақстан жазушылар одағының көркем аударма және әдеби өзара байланыстар жөніндегі бас алқасын басқарды.
1989–1990 жылдарда Халықаралық антиядролық "Невада-Семей" қозғалысының Вице-Президенті;
1990–1992 жылдарда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Халық депутаты, Президиум мүшесі, сыртқы қарым-қатынас пен парламентаралық байланыстар жөніндегі Комитеттің төрағасы болды.
1992–1995 жылдарда Қазақстанның Қытай Халық Республикасындағы Төтенше және Өкілетті Елшісі қызметін атқарды.
1995–1998 жылдарда Мұрат Әуезов Мәдениет проблемалары ғылыми орталығының тарих және мәдениет теориясы бөлімінің меңгерушісі; «Мир» телерадиокомпаниясының Қазақстандағы көркемдік жетекшісі болды.
1996–1999 жылдарда "Азамат" демократиялық партиясының төрағасы;
1998 жылы Алматы облыстық ақпарат және қоғамдық келісім басқармасының басшысы;
1998–1999 жылдарда Мұхтар Әуезов мұражай-үйінің жетекші ғылыми-қызметкері;
1999 жылғы желтоқсаннан «Сорос-Қазақстан» қорының атқарушы директоры, 2002 жылғы шілдеден 2003 жылғы шілдеге дейін қордың президенті.
2003–2007 жылдары Қазақстан Республикасы Ұлттық кітапханасының Бас директоры қызметіне тағайындалды.
2003 жылдан бастап Бішкек қаласындағы "Планетарное око" фестивалінің Президенті;
2005 жылғы сәуірден бастап "Алматы мәдениеттанушылар форумының" төрағасы;
2007 жылдан бастап Мұхтар Әуезов қорының Президенті.
### Мүшелігі
* Қазақстан жазушылар одағының мүшесі;
* Қазақстан Кинематографияшылар Одағы мүшесі;
* Қазақстан ПЕН-Клубының мүшесі;
* ҚР Президенті жанындағы Ұлттық құрылтай мүшесі;
* "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының қоғамдық кеңес мүшесі;
* ЮНЕСКО ісі жөніндегі Қазақстан Республикасының Ұлттық комиссиясы мүшесі;
* "Ұлы Жібек жолындағы талқы" үкіметтік емес ұйым мүшесі;
* ҚР Параламенті Мәжілісі жанындағы қоғамдық кеңес мүшесі;
## Марапаттары
Мемлекеттік марапаттар
* 2001 — «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері» атағы берілді;
* 2006 — «Құрмет» ордені;
* 2011 — «Парасат» ордені;
* 2022 (22 қазан) — 1 дәрежелі «Барыс» ордені (Ақордада ҚР Президенті табыстаған);
* 2024 (18 сәуір) — «Данакер» ордені (Қырғызстан) — Қырғызстан мен Қазақстан арасындағы достық пен ынтымақтастықты нығайтқаны үшін
Халықаралық және қоғамдық марапаттар
* 2003 — "Тарлан" сыйлығының лауреаты ("Ағарту ісіне қосқан үлесі үшін" санатында);
* 2005 — «Алтын асық» сыйлығының лауреаты, «Алтын Адам-Человек года» фестивалінің арнайы сыйлық лауреаты;
* 2005 — «Интеллигенция для интеллигенции» номинациясында сыйлық лауреаты;
* 2005 — Қазақстан журналистика академиясының "Алтын жұлдыз-2005" сыйлығының лауреаты ("Үздік авторлық бағдарлама" номинациясында);
* ЮНЕСКО қола медалі – Ұлы жібек жолының зерттелуі мен жаңғыруы қосқан үлесі үшін;
Үкіметтік медальдер
* "Қазақстан Республикасының Конституциясына 10 жыл" медалі (2005);
* "Қазақстан Республикасының Парламентіне 10 жыл" медалі (2006);
* "Астана 10 жыл" медалі (2008);
* "Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 10 жыл" медалі (2011);
* "Қазақстан Республикасының Конституциясына 20 жыл" медалі (2015);
* "Қазақстан халқы Ассамблеясына 20 жыл" медалі (2015);
* "Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 25 жыл" медалі (2016);
* "Астана 20 жыл" медалі (2018);
* "Қазақстан халқы Ассамблеясына 25 жыл" медалі (2020);
* "Қазақстан Республикасының Конституциясына 25 жыл" медалі (2020);
* "Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 30 жыл" медалі (2021);
## Шығармашылығы
* Времён связущая нить. Монография. Алматы, «Жазушы» (1972);
* Иппокрена Хождение к колодцам времен (1997).
## Отбасы
* Әкесі — Мұхтар Омарханұлы Әуезов
* Анасы — Фатима Ғабитова
* Мұғамила Мұхтарқызы Әуезова
* Ләйла Мұхтарқызы Әуезова
* Інісі — Ернар Мұхтарұлы Әуезов
* Ұлы — Мағжан Мұратұлы Әуезов
* Қызы — Зифа-Алуа Мұратқызы Әуезова
Әйелдері:
* Хорлан Рахiмбек (қызы — Зифа-Алуа Мұратқызы Әуезова)
* Зәуреш (ұлдары — Мағжан Мұратұлы Әуезов)
* Тамара
## Дереккөздер |
Әбілхан Қастеев атындағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік өнер музейі - 1976 жылы Т.Г. Шевченко атындағы Қазақ мемлекеттік көркемсурет галереясының (1935 жылы қаланған) және Республикалық қолданбалы өнер музейінің (1970 жылы қаланған) қоры негізінде қаланған.
1984 жылы қаңтарда музейге Қазақ КСР Халық суретшісі Әбілхан Қастеевтің есімі берілді.
ЮНЕСКО-ның шешімімен 2004 жылы Әбілхан Қастеевтің 100 жылдық мерейтойы кең көлемде атап өтілді. 2004 жылдың 15 қаңтарында Әбілхан Қастеевтің мерейтойлық көрмесінің салтанатты ашылуы болды. Көрме суретшінің күллі шығармаларын қамтыды. Атап айтар болсақ, 400-ден аса акварельдік және кескіндеме туындылары, фотоқұжаттар, суретшінің жеке заттары, кинохроника музейдің үлкен төрт залдарында қойылды.
Сонымен қатар суретшінің көрмесі Париж қаласындағы ЮНЕСКО-ның штаб-пәтерінде және республиканың облыс орталықтарында өткізілді. Жаркентте Ә. Қастеев атындағы көркемсурет музейі ашылса, Чижин ауылында Ә. Қастеев атындағы саябақ ашылды.
2005 жылдың қаңтарында Әбілхан Қастеевке Алматы қаласының әкімі И. Н. Тасмағамбетовтың және қала басшылығының тікелей қаржылық қолдауымен ескерткіш ашылды.
Бүгінде Ә. Қастеев атындағы МӨМ еліміздегі бейнелеу өнері саласындағы жетекші ғылыми-зерттеу және мәдени-ағарту ісіндегі ірі көркемсурет музейі болып табылады. Музейде Қазақстанның бейнелеу өнері, Қазақстанның қолданбалы өнері, шетел классикалық өнері, жаңа дәуірдегі шетел өнері, қорлар, қайта қалыпқа келтіру, көрме және экспозиция, насихаттау және экскурсиялық қызмет көрсету, ақпарат және баспа ісі сынды 9 ғылыми орталық жұмыс атқарады. Қазіргі таңдағы музейдің қоры өзінің көркемдік деңгейінің жоғарылығымен көптеген әлемдік жинақтардан еш қалыспайды. Музейдің аса бай қорындағы 22500-ден астам кескіндеме, графика, сәулет және Қазақстанның, Ресейдің, Еуропаның, Американың, Шығыс елдері халықтарының қолданбалы өнерінің баға жетпес жұмыстары музейдің негізі қорындағы туындылар болып табылады.
Ә.Қастеев атындағы МӨМ әлемдік мәдени мұраларды сақтау, оларды зерттеу және танытуда маңызды іс шараларды орындайды.
Музейдің тұрақты экспозициясы әрбір халықтың мәдени байлығы мен ерекшелігін көрсететін экспонаттар арқылы әлемдік өнердің негізгі даму сатыларын байқауға болатын тарихи хронология тәртібіне негізделген.
Музейде зерттеу және білім беру ісі белсенді түрде жүргізіліп қана қоймай, сондай-ақ жыл сайын халықаралық және республикалық ғылыми конференциялар өткізу үрдіске айналған. Музейде өткізілетін қазақстандық, шетелдік суретшілердің көрмелері өнер сүйер қауымның, Алматы қонақтарының ерекше қызығушылығын тудырады.
Музей өз тарапынан жинақтау, сақтау, көрме ұйымдастыру жұмыстарымен шектеліп қана қоймай, сонымен бірге музей қорын насихаттау және көркемсурет мәдениеті жайлы тұрғындарды кеңінен таныстыру мақсатында ағартушылық жұмыстарын жүргізуді өз алдына мақсат етіп қойған. Жұмыстың басты түрі болып: түрлі жастағы және әлеуметтік топтағы келушілерді белсенді түрде тарту, музей қорының аса жоғары дәрежедегі көркемдік деңгейін көрсету мақсатында тақырыптық және шолу экскурсияларын жүргізу; аса бай иллюстриативтік материалдарды пайдалана отырып лекциялар өткізу. Музей жанында Кіші өнер академиясы жұмыс істейді. Бейнелеу, сәндік-қолданбалы өнер тарихына арналған лекциялар 4—5 айға ойластырылған.
Ә. Қастеев атындағы МӨМ ЮНЕСКО жанындағы беделді ИКОМ халықаралық музейлер қауымдастығының мүшесі болып табылады.
## Дереккөздер |
Алаш автономиясы — Трансқұрлықты қазақ республикасы болған. Оның аумағының көбісі Орта Азияда болып, бір бөлігі Шығыс Еуропада орналасқан. Бұл Ресей Республикасының, одан кейін Кеңестік Ресейдің бөлігі болған ел. 1917 жылда Алаш партиясының қазақ зиялыларымен құрылып, 1920 жылда Кеңес үкіметі басқарып отырған партияның жұмысына тыйым салғанда таратылған. Автономияның мақсаты - Ресейден тәуелсіздік алып, ұлтшылды-демократиялық мемлекетті құру. Ел солтүстігінен және батысынан Ресей аумақтарымен, оңтүстіктен Түркістан Автономиясымен, ал шығыстан Қытаймен шектескен.
## Атауы
"Алаш" сөзі - түркі тілдерде қандастар, бауырластарды білдіреді. Кейбір деректер бойынша, Алаш - қазақ сөзінің синонимі болып саналады. Яғни қазақ сөзі мен Алаш сөзі, екеуі де еркін, азат адам дегенді білдіреді. Қадырғали Жалайыр өз еңбегінде қазақтарды белгілеу үшін Алаш сөзін қолданған.
Алаш үкіметі болашақта барлық Орталық Азиядағы түркі халықтарды біріктіріп, тәуелсіз ел құрғысы келді. Сондықтан, Алаш партиясы өз атауын қазақ демей, түркі халықтар үшін жаңа ұлт пайда қылдырып бірлікке жеткенін қалаған. Алайда, партия бұл идеяны ешқашан іске асыра ала алмай, басқа халықтардың зиялыларымен ортақ тіл табыса алмады. Бірінші жалпықазақ съезіне қатысқан Мұстафа Шоқай өзінің естеліктерінде бұл жиынға өзбек және татар елдері өкілдерінің де қатынасып, өздерінің ыстық ықыласын білдіргендігін айтып: «Сөйтіп құрылтай ұлы түркі халықтарының бас қосқан үшеуінің мызғымас бірлігін көрсететін сахнаға айналды» - дейді. Бірінші жалпықазақ съезін ұйымдастыру бюросы «Қазақ» газетінің 24-маусым күнгі санында съездің тәртібіне қойылатын мәселелерге байланысты ел талқысына өз тұжырымдарын ұсынды. Тезистер түрінде баяндалған бұл мәселелердің бәрі дерлік кейін бірінші жалпықазақ съезінің күн тәртібіне енді.
## Тарихы
(1917—1920) — 20 ғ. басында қазіргі Қазақстан Республикасы жерін мекендеген қазақ республикалық мемлекеті.
Алаш автономиясы — 1917 ж. 5-13 желтоқсанда Орынбор қаласында өткен 2-жалпықазақ съезінде жарияланған қазақ халқының ұлттық-территориялық мемлекеті. Съезд қазақ автономиясы мәселесі бойынша Халел Ғаббасовтың баяндамасын талқылап, төмендегідей қаулы қабылдады: “Автономия туралы Халелдің баяндамасын тексеріп, қазанның аяғында Уақытша үкімет түскенін, Руссия мемлекетінде халыққа сенімді және беделді үкіметтің жоқтығын ... және бұл бүлікшілік біздің қазақ-қырғыздың басына келуін мүмкін деп ойлап ... съезд бір ауыздан қаулы қылады:
* Бөкей елі, Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Сырдария облыстары, Ферғана, Самарқан облыстарындағы және Амудария бөліміндегі қазақ уездері, Закаспий облысындағы және Алтай губерниясындағы іргелес болыстардың жері бірыңғай, іргелі — халқы қазақ-қырғыз, халі, тұрмысы, тілі бір болғандықтан өз алдына ұлттық, жерлі автономия құруға;
* Қазақ автономиясының жер үстіндегі түгі-суы, астындағы кені Алаш мүлкі болсын;
... Қазақ арасында тұрған аз халықтың құқықтары теңгеріледі. Алаш автономиясына кірген ұлттардың бәрі бүкіл мекемелерде санына қарай орын алады ...
Алаш облыстарын қазіргі бүліншіліктен қорғау мақсатымен Уақытша Ұлттық Кеңес құрылсын. Мұның аты “Алашорда” болсын. Алашорданың ағзасы 25 болып, 10 орын қазақ арасындағы басқа халықтарға қалдырылады. Алашорданың уақытша тұратын орны — Семей қаласы. Алашорда бүгіннен бастап қырғыз-қазақ халқының билігін өз қолына алады (“Сарыарқа” газеті. Семей. 1918, 25 қараша).
Съезд Алаш автономиясының Алашорда аталған (Алаштың ордасы немесе үкіметі) Ұлт кеңесінің құрамын сайлады. Алаш автономиясының үкіметі — Алашорданың төрағасы болып Әлихан Бөкейханов сайланды. 2-жалпықазақ съезі милиция жасақтарын құру мәселесін жан-жақты талдап, оның Алаш автономиясына кіретін әрбір облыс пен уездегі санын анықтап, оларды соғыс өнеріне үйрету мен қажетті қару және киім-кешекпен қамтамасыз ету жолдарын айқындады. Милицияға қажетті қару-жарақ пен оқ-дәрі Алашорданың ұлттық қорының есебінен алынатын болды. Милицияны құру мақсатын съезд былай деп анықтады: “осы күнде мемлекет ішінде бассыздық, талан-тараж, қырылыс-талас болып жатқанын ескеріп, қазақты мұндай бүліншіліктен қорғау үшін ... ешбір тоқтаусыз милиция түзеуге кірісуі тиіс ...” (“Сарыарқа”. 1918, 25 қаңтар, 29).
Сонымен, съезд Алаш автономиясын құру қажеттігін бір ауыздан қолдады. Алаш автономиясының бастау көздерінде тұрған, 2-жалпықазақ съезінің делегаты Әлімхан Ермеков бұл туралы былай деп тебірене жазды: “желтоқсанның 12-і күні, түс ауа, сағат 3-те Алаш автономиясы дүниеге келіп, азан шақырылып ат қойылды. Алты алаштың баласының басына Ақ орда тігіліп, Алаш туы көтерілді. Үлкен ауылдарға қоңсы қонып, шашылып жүрген қазақ жұрты өз алдына ауыл болды. (“Сары арқа”, 1918, 22 қаңтар).
Ұлттық-терр. қазақ автоном. мемлекетін құруда съезд делегаттары бірауыздылық танытқанымен, оны (автономияны) ресми түрде жариялау мәселесінде алауыздыққа жол берді. Бұл жағдай мемл. құрылым ретінде жаңадан қалыптаса бастаған автономия үшін қатерлі еді, өйткені автономияны ресми түрде жарияламайынша, оған қазақ халқын, өлкені мекендеген басқа халықтарды сендіру, Алашорда үкіметін мойындату қиын еді. Бүкілқазақтық 2-съезде автономияны жариялау мерзімі жөнінде қызу айтыстар болды. Бұл айтыстардың негізінде қазақ автономиясын жариялауға байланысты өлкені мекендеген қазақ емес халықтардың (ең алдымен орыстардың) пікірін білу және жариялауға тиісті автономияға Түркістан өлкесін мекендеген оңт. қазақтарының қосылу-қосылмау мәселесін нақтылы шешу қажеттігі жатты. Бұл мәселеде бір-біріне қарама-қайшы екі бағыт қалыптасты. Бір бағытты Ә.Бөкейханов басқарды. Оны жақтаушылар съезде өкілдері болмаған Қазақстанды мекендейтін орыстардың еркін білмейінше автономия жариялауды кідірте тұру қажет деді. Ж.Досмұхамедов бастаған Орал облысы мен Бөкей Ордасының өкілдері автономияны дереу жариялауды қажет деп санады. Дегенмен ұлттық, жалпыхалықтық мүддені жеке бастарының саяси ұпай жинауынан жоғары қойған Ә.Бөкейханов пен Ж.Досмұхамедовтың жақтастары Алаш автономиясын жариялау мерзімі туралы ортақ, ымыралы келісімге келді. Екі жақтың көзқарастарын жақындатуға алғашында бүкіл қазақ жерін Түркістан (“Қоқан”) автономиясының құрамына енуін жақтаған, ал соңынан бұл пікірінен бас тартқан Мұстафа Шоқай оңды рөл атқарды. Съезд қабылдаған ымыралы қаулының негізгі баптары мыналар еді:
* Бір айдың ішінде Алашорда Түркістан қазағын бүкіл Алашқа қосып алады, қосып алса-алмаса да бір айдан кейін халыққа білдіреді...
* Егер бір айдан кейін Алаш баласы (қазақтар - К.Н.) қосылмаса һәм қалған Алашқа иғлан (жария - К.Н.) етілмесе, әркім өз күнін өзі көреді.
* Егер Түркістан қазағы бір айда бізге қосылса, автономияны қашан иғлан ету ықтияры Алашордаға берілсін.
2-бүкілқазақ съезі Түркістан өлкесін мекендеген қазақтардың Алаш автономиясына қосылу немесе қосылмау мәселесін талқылау үшін Сырдария облысы қазақтарының съезін шақыруды қажет деп тапты және оған өз өкілдері ретінде Бақыткерей Құлмановты, Міржақып Дулатовты және Тұрағұл Құнанбаевты жіберуге ұйғарды. Осы мәселеге байланысты Ә.Бөкейханов пен М.Шоқай біріккен мәлімдемеге қол қойды. Мәлімдеме “Қазақ” газетінің 1917 жылғы желтоқсанның 18-індегі 255-і санында жарияланды.
Большевиктер партиясы мен Кеңес үкіметі ұлттық-мемл. құрылыс мәселелерін шешудің негізіне таптық жіктелу принциптерін алса, Алаш көсемдері бұған керісінше ұлттық бірлік, терр. тұтастық принциптерін таңдады. Ә.Бөкейханов 2-жалпықазақ съезінің қазақтың автономиялы ұлттық-терр. мемлекетін құру туралы шешіміне саяси баға бере келіп кейінірек (1919 жылғы 11-і ақпан) былай деп мәлімдеді: “съездің бұл шешімдері қазақтар мекендеген территорияда анархияны болдырмау, өлкеде большевизмнің дамуына жол бермеу мүдделерінен туындады ... Сол кезде Россияда орын алған жағдайда қазақтардың жариялаған автономиясын жүзеге асыру мүмкін емес еді. Кезекте бостандықтың жауы — большевизммен күрес тұрды”. Азамат соғысы жылдарында большевиктер басқарған Кеңес үкіметіне қарсы күресте Алашорда үкіметі жеңіліс тапты. Нәтижесінде жеңіске жеткен Кеңес үкіметі Алаш автономиясын және оның үкіметі Алашорданы тарих сахнасынан күштеп кетірді.
## Мемлекеттік рәміздер
Семейлік «Халық ерігі» (орыс. Народная воля) газетінде ортасында киіз үй бейнеленген ақ байрақ туралы ақпарат болды:
...1918 жылдың 5 маусымында Алаш қаласына 500 жігіттен құралған қазақ жасағы кірді. 6 маусымда саятшылық орталығында салтанатты кездесу өтті. Жасақ қарулы және әскери өнерге үйретілген, былғары тігілген жағалары бар ұлттық камзолды еске түсіретін өзіндік киім нысаны болған. Ортасында киіз үйдің бейнесі болған ақ ту орнатылды...
1910 жылдардың басында шығыстанушы Барлыбек Сыртанов «Қазақ елінің жарғысын» әзірледі. Кейін ол Алаш автономиясы Конституциясының прототипі болды. Оның ережелерінің бірінде жазылған:
Қазақ елінің туы бар. Ту жасыл, қызыл және сары көлденең жолақтардан тұрады. Жоғарғы бұрышта Жарты ай мен жұлдыздың суреті бар. Жасыл түс — елдің исламға деген адалдығының белгісі, қызыл түс — елді қорғау кезінде төгілген қанның символы, сары түс — қалың қазақ даласының, еркіндіктің символы.
Жазушы Сәбит Мұқанов өзінің «Өмір мектебі» кітабының үшінші бөлімінде Ойыл атты Алаш полкінің жасыл туы туралы айтады. Мұқанов басқа жас коммунистермен бірге большевиктер съезі кезінде сахнада бұл туды жыртып тастады.
Профессор Вальтер Трембицкий 1970-ші жылдары Алтын жарты ай мен жұлдызы бар қызыл кенеп түріндегі Алаш автономиясы туының бейнесін жариялады. Ол басқарған дереккөздер анық емес.
## Алашорда үкіметі халық кеңесінің мүшелері
* Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан - төре
* Барлыбек Сыртанов – Найман, Матай
* Мұхаметжан Тынышбайұлы - Найман, Садыр
* Жақып Ақбаев - Арғын, Қаракесек
* Отыншы Әлжанов - Найман, Қаракерей
* Садық Аюкеұлы Аманжолов - Қаңлы, Қара-Қаңлы
* Ахмет Қорғанбекұлы Бірімжанов - Арғын, Шақшақ
* Биахмет Шигедекұлы Сәрсенов - Найман, Сыбан
* Халел Ғаббасов - Төлеңгіт
* Райымжан Мәрсеков – Найман, Терістаңбалы
* Жаһанша Досмұхамедов - Байұлы, Тана
* Халел Досмұхамедов - Байұлы, Беріш
* Әлімхан Әбеуұлы Ермеков - Арғын, Қаракесек
* Бақтыкерей Ахметұлы Құлманов - төре
* Базарбай Мәметов - Найман, Садыр
* Уәлитхан Танашев - Байұлы, Шеркеш
* Айдархан Тұрлыбаев - Арғын, Қарауыл
* Мұстафа Шоқай - Қыпшақ, Торы, Бошай
## Көрнекті мүшелер
* Ақбаев Жақып
* Аманжолов Садық,
* Омар Алмасов
* Байтұрсынұлы Ахмет,
* Бекімов Молданияз,
* Бірімжанов Ахмет,
* Бөкейхан Әлихан Нұрмұхамедұлы
* Боштаев Мұқыш
* Досмұхамедов Жаһанша,
* Досмұхамедов Халел,
* Ермеков Әлімхан,
* Жақыпбаев Нүсіпбек,
* Жанайдаров Сейілбек Мейрамұлы,
* Жұмабаев Мағжан Бекенұлы,
* Итбаев Ережеп
* Қадырбаев Сейдәзім
* Қашқынбаев Иса
* Кенжин Аспандияр
* Мәметов Базарбай,
* Омаров Елдес
* Сарсенов Биахмет
* Сабатаев Сатылған,
* Солтоноев Белек,
* Танашев Уәлитхан,
* Тиесов Елдес Омарұлы,
* Мұхаметжан Тынышбайұлы,
* Тұрлыбаев Айдархан,
* Телжан Шонанов,
* Шоқай Мұстафа,
* Халел Ғаббасов,
* Бақтыкерей Құлманов,
* Отыншы Әлжанов.
## Алаш автономиясының құрылуы
1917 жылдың 5-13 желтоқсан аралығында Орынборда екінші жалпы қазақ съезі өтті. Съезде Алашорда үкіметі құрылды. Оның төрағасы болып Ә.Бөкейхан сайланды. Осы съезде Алаш автономиясы жарияланды. Ә.Бөкейхан бастаған топ Қазақстанды мекендейтін орыстардың еркін білмейінше автономия жариялауды кейінге қалдыра тұруды қажет деп тапты. Ал Х.Досмұхамедұлы бастаған топ автономияны дереу жариялау керек деп санады. Соңында екі жақ ортақ келісімге келді. Нәтижесінде Түркістан қазағын қосып алып, автономия жариялауға 1 ай мерзім берілді. Бір ай ішінде қосылу ісі жүрмесе де автономия жарияланатын болып шешілді. Осы үшін 1918 жылы 5 қаңтарда шақырылған Сырдария съезіне «бірігу мәселесін қозғау үшін» Б.Құлманов, М.Дулатұлы, Т.Құнанбайұлы арнайы жіберілді. Бұл жиында табиғи талас-тартыстан кейін Түркістанның оқығандары қосылуға ықылас танытса керек. Әйтсе де көзделген бір айда қосылу жайы сол күйінде өзгеріссіз қалды. Түркістан автономиясы да амалсыз жұмысын тоқтатты. Қазақ қайраткерлері автономия жариялау үшін қайта жиналған жоқ. II съездің қаулысы күшінде қалып, енді ресми қағаздарда «Алаш автономиясы» деп жазылатын болды. Тіпті осындай мөр табаны да мұрағаттардағы құжаттарда сақталып қалған.
## Жұрты
Қазақтар
## Тарихы
1917 жылы желтоқсанның 5 — желтоқсанның 13 Орынбор қаласында өткізілген Екінші жалпықазақ съезінде жарияланған.
## Тағы қараңыз
* Алаш Орда
* Алаш партиясы
* Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан
* Екінші жалпықазақ съезі
## Фильмдер
* 1990 — «Мағжан» Мағжан Жұмабаев режиссері: Қ.Умаров
Жанр: “Деректі фильм” Өндіріс: “Қазақтелефильм”
* 1993 — «Міржақыптың оралуы» Міржақып Дулатұлы режиссері: Қ.Умаров
Жанр: “Деректі фильм” Өндіріс: “Қазақтелефильм”
* 1994 — «Алаш туралы сөз» режиссері: Қ.Умаров
Жанр: “Деректі фильм” Өндіріс: “Қазақтелефильм”
* 2009 — «Алашорда» режиссері: Қ.Умаров
Жанр: “Деректі фильм” Өндіріс: Шәкен Айманов атындағы “Қазақфильм”
## Сыртқы сілтемелер
* ДЕРЕКТІ ФИЛЬМ
* АЛАШОРДА Мұрағатталған 1 тамыздың 2015 жылы.
* Р.К. Нурмагамбетова. Движение Алаш и Алаш-Орда. Историография проблемы. 1920-1990 жж. XX века. Мұрағатталған 23 ақпанның 2007 жылы. (орысша)
## Дереккөздер
### Деректер
Сілтемелер |
«Ежелгі Тараз ескерткіштері»— мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейі Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1998 жылғы 24 наурыздағы № 256 Қаулысына сәйкес құрылған. Музей ғимараты Тараз қаласы, Хасан Бектұрғанов көшесі, №3 үйде мемлекеттік қорғауға алынған 1900 жылы салынған сәулет өнері ескерткіші ғимаратында орналасқан (бұрынғы Офицерлер үйі). Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің «Ежелгі Тараз ескерткіштері» мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығы республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорны (бұдан әрі-Кәсіпорын) жедел басқару құқығығындағы мемлекеттік кәсіпорынның ұйымдық-құқықтық нысанындағы заңды тұлға болып табылады. Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрінің 2020 жылғы 14 сәуірдегі Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізімін бекіту туралы № 88 бұйрығына сәйкес Жамбыл облысы аумағында орналасқан 30 (отыз), оның ішінде 5 (бес) ЮНЕСКО-ның дүниежүзілік мұралар тізіміне енгізіліген республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерін зерделеу, қорғау және сақтау, түпнұсқалы музей коллекциялары негізінде көркем және ғылыми экспозицияларды жасау және оларды көпшілікке тарату болып табылады. Музейдің қарқынды жұмыстарының нәтижесінде ICOM Халықаралық музейлер одағының шешімімен 2015 жылы «Жыл музейі» деген атаққа ие болды.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі Мәдениет комитетінің «Ежелгі Тараз ескерткіштері» мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығы» РМҚК-на қарасты республикалық маңызы бар ескерткіштердің тізімі: |
Қазақстан Республикасының алтын және бағалы металдар мемлекеттік мұражайы — Астана қаласындағы «Бейбітшілік және келісім сарайында» орналасқан.
Басты мақсаты — тарихи және мәдени ескерткіштерді жинақтау, жинау, жүйелеу, сақтау және зерттеу, сондай-ақ зергерлік, қолданбалы өнерді және ұстаханалық шеберлікті дамыту;
Негізгі қордағы экспонаттардың саны 5782 бірлікті құрайды, соның ішінде негізгі қор — 1720 бірлік, «Есік Алтын адамы» жинағы — 4061 бірлік, көмекші қор — 43 бірлік, соның ішінде — экспозицияда — 426 бірлік, көшпелі көрмелерді — 3289 бірлік. |
«Ордабасы» тарихи-мәдени ұлттық қорығы - Түркістан облысы, Ордабасы ауданы, Ордабасы кенті, Бадам стансасында орналасқан.
* Мемлекеттік мекеме қызметінің негізгі мақсаты тарихи және мәдени археологиялық және сәулет ескерткіштерін сақтау болып табылады.
* Ұйымның қызметінің негізгі бағыты ұйым аумағындағы ұлттық мәдени қазынаны анықтау, қорғау, зерделеу, консервациялау, реставрациялау және пайдалану болып табылады.
* «Ордабасы» Ұлттық тарихи-мәдени қорығы 1134 га аумақты алып жатыр. Қорық-мұражай аумағында тарихи-мәдени маңызы бар 10 ескерткіш орналасқан. Қорық-мұражайдың қорлары мен экспозицияларында барлығы 1376 бірлік бар, оның ішінде негізгі қор – 41 бірлік, көмекші қор – 1335 бірлік. |
Республикалық зағип және көру қабілеті төмен азаматтарға арналған кітапхана -
Арнаулы кітапханалар жүйесінің тарихы Қазақ ССР Мәдениет Министрлігінің «Республикада көзі көрмейтін және нашар көретін азаматтарға арналған арнаулы кітапханалар ашу туралы» 1969 жылғы ақпан айының 12 жұлдызында № 29 бұйрығынан басталады. Қазақ ССР Мәдениет Министрлігінің бұйрығына байланысты 1969 жылы республика аумағында 14 арнаулы кітапханалар, соның ішінде № 22 Алматы қалалық кітапханасы ашылады. Осы кітапхана негізінде 1971 жылы Қазақ ССР Мәдениет министрлігі және Қазақ соқырлар қоғамы орталық басқармасының ұсынысымен қаңтар айының 27 жұлдызында Қазақ ССР Министрлер Советінің № 50 жарлығымен «Көзі көрмейтін және әлсіз көретін азаматтарға арналған республикалық кітапхана» құрылады.
Арнаулы кітапханалар жүйесінің негізін қалаушы, Зағип және нашар көретін азаматтарға арналған республикалық кітапхананың (ЗНКААРК) алғашқы директоры Александр Филипович Сапелкин, еңбек сіңірген мәдениет қызметкері, бүгінде республикалық кітапханада жемісті еңбек етіп жүр, еңбекті жаңа бастаушы жас кітапханашыларға қамқор — ұстаз.
1971 жылы кітапхана штатында 18 адам жұмыс істеген еді (оның 14 кітапханашы). Кітап қоры 18,5 мың дана, 1300 оқырманға кітапханалық қызмет көрсеткен. Кітапхана үш бөлімнен ғана тұрған.
Бүгінгі таңда кітапхана штатында 41 адам жұмыс істейді, оның ішінде 26 кітапханашы, кітапханалық жоғарғы білімі барлар — 23. Кітап қорын 223 мыңнан аса әртүрлі басылымдар қоры құрайды, оқырмандар саны 3 мыңнан асады, келушілер саны — 26700.
Кітапханада 8 бөлім, 8 кітапханалық пункттер, үйде қызмет көрсететін және кітапханааралық абонементтер бар. Үйде қызмет көрсететін оқырмадар саны 30-ға жуық. Онда тек көз мүгедектеріне ғана емес, сол сияқты, басқа да топтағы мүгедектерге кітапханалық қызмет көрсетіледі. Кітапханада дәстүрлі бөлімдерден басқа: дыбыстандыру студиясы, шағын тиражбен нүктелі-бедерлі әдебиеттер шығаратын баспа бөлімі, көз мүгедектерін арнаулы компьютерлік бағдарламалар көмегімен оқытуға арналған компьютерлік класс бар. Курс тыңдаушылары зағип студенттер, жұмыс табудан үміткер жастар және түрлі саладағы зағип мамандар, сонымен қатар зағип жастар ата-аналары, отбасы мүшелері. Мүгедек пайдаланушылардың барлығының Интернетпен жұмыс істеуіне, электронды сайттарды ашып, ақпарат ағынымен ақысыз танысуына мүмкіндіктер бар.
Көз жанарынан айырылған азаматтарды Брайль жүйесі бойынша оқу-жазуға үйрету, Қазақстан әлем тарихы бойынша, шет тілдерін үйрету, отбасы құрамында мүгедек бар және мүгедектер отбасына психологиялық, құқықтық, психологопед кеңестер беру үшін реабилитация кабинеті бар.
Кітапхана бүгінгі заманның талабына сай жаңа техникалық құрал-жабдықтармен жабдықталған, сондықтанда зағип жандарды жаңа ақпараттық технологияларға оқыту, кәсіптік мамандығын көтеру, жаңа мамандық игеру орталығы болып табылады. Сонымен қатар мүгедектердің барлық топтары тең және тез арада ақпарат ала алады.
Кітапхана типтік ғимаратта орналасқан, қаладағы көптеген мәдениет орындарының бірі, басқа да топтағы мүгедектер кітапханаға кіру үшін пандустармен қамтамасыз етілген.
2004 жылдан бастап кітапханаға Балғожина Гүлбаршын Рахымберліқызы жетекшілік жасап келеді.
Зағип және нашар көретін азаматтарға арналған республикалық кітапхана мүгедектердің барлық тобын оңалту, әлеуметтендіру, білім алу, демалу шараларын ұйымдастыру процессіне қатысады. Республикадағы зағип және нашар көретін азаматтарға арналған кітапханаларға координациялық-әдістемелік және арнаулы кітапханалар мамандарының мамандық білімін көтеру орталығы болып табылады.
2005 жылдан бастап Алматыда біліктілігін көтеруге байланысты басқа да кітапханалар мамандары үшін бүгінде оқу базасы орындарының бірі.
Арнаулы кітапханалар қызметін координациялау, жүйелік әмбебаб ақпарат кеңістігін құру, зағип және нашар көретін азаматтардың ақпарат-кітапханалық қажеттігін қамтамасыз ету мақсатында зағип және нашар көретін азаматтарға арналған арнаулы кітапханалар Интернет-порталын құру жұмысы жүргізіліп жатыр, сонымен қатар кітапхананың өз сайты бар.
2005 жылдан бастап зағип және нашар көзі көретін азаматтар үшін «РБНСГ-Вести» газеті екі шрифте шығарыла бастады. 2007 жылдан бастап мемлекеттік бюджеттен қаржы бөлініп, қазақстан баспасөз каталогына енді.
«Юрист» компаниясының демеушілік көрсетуінің арқасында оқырмандардың құқылық анықтамалық «Юрист» жүйесін пайдалану мүмкіндігі бар. Бұл бағдарламаның деректік қоры үнемі жаңартылып, толықтандырылады. Кітапханалық процесстерді аутоматтандыру жұмысы ұдайы жетілдіріліп отырады. Аутоматтандырылған ақпараттық жүйе-Қазақстан Республикасының арнаулы кітапханасы (ААЖ-ҚРАК) бағдарламасын құрастыруы осыған дәлел бола алады. Құрастырушылардың бағдарламаға авторлық куәлігі бар. ЗНКААРК-сы бағдарламаны үйретуге, таратуға және сатуға орнатуға, сол сияқты бағдарламаны қолданылулар барысында өзгерістер, толықтыруларенгізуге және жетілдіруге құқылы. Бұл бағдарлама арнаулы кітапханалардың кітап қорының: нүктелі-бедерлі, дыбыстандырылған, жайпақ — баспа әдебиеттерден тұратын ерекшеліктерін ескере отырып кітапханалық процесстерді аутоматтандыруға бағытталған. Жазбаларды үш тілде: (қазақша, орысша, ағылшынша) басып шығарады. Бағдарламаны қолдану жұмыс орнын аутоматтандыру болып табылады. Басылымдардың барлық түріне инвентарлық кітаптарды құру, есептік кітаптарды енгізу, құжаттарды есептен шығару түрлері, мерзімдік басылымдар, кітап қорын есепке алу деректері, абонемент, тифлология, кітапхана пайдаланушыларымен жұмыс жасауды жеңілдету процесстері және электрондық каталог құру болып табылады.
Қазіргі уақытта кітапханада әртүрлі ақпараттық тасымалдаушы: жайпақ баспа, нүктелі-бедерлі және дыбысты әдебиеттер, сол сияқты бедерлі-нүктелі құралдар, видеоматериалдар, CD дискілер пайдаланылады. Бұл басылыдардың барлығы дерлік электрондық базада көрсетілген. Инвентарлық кітаптарға, басылымдардың барлық түрлеріне (каталог, картотекалар карточкалық және электрондық түрде қатар жүргізіледі).
Халықаралық «Force» қорының қолдауымен кітапханада зағиптарға арналған қазақ тілінде брайль жазуымен жазылған ақпаратты шығаруға мүмкіндік беретін арнаулы компьютерлік бағдарлама қондыру жұмысы жүргізілуде.
Мемлекеттік, қоғамдық құрылымдармен, өкіметтік емес мүгедектер ұйымдарымен сол сияқты Қазақ соқырлар қоғамымен кітапхана тығыз байланыста жемісті еңбек етеді. Олар: «Шырақ» мүгедек әйелдер, Алматы қаласы барлық топтағы мүгедектер ассоциациялары, «Бақытты өз қолыңмен», «Көмектес», мүгедектер құқы жайлы азиялық «Жан», «САТР» қоғамдық бірлестіктер, Алматы қаласындағы Н. Островский атындағы көзі көрмейтін және нашар көретін балаларға арналған мектеп-интернат, «Юринфо» компаниясы, БАҚ. |
«Ежелгі Тараз ескерткіштері»— мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейі Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1998 жылғы 24 наурыздағы № 256 Қаулысына сәйкес құрылған. Музей ғимараты Тараз қаласы, Хасан Бектұрғанов көшесі, №3 үйде мемлекеттік қорғауға алынған 1900 жылы салынған сәулет өнері ескерткіші ғимаратында орналасқан (бұрынғы Офицерлер үйі). Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің «Ежелгі Тараз ескерткіштері» мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығы республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорны (бұдан әрі-Кәсіпорын) жедел басқару құқығығындағы мемлекеттік кәсіпорынның ұйымдық-құқықтық нысанындағы заңды тұлға болып табылады. Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрінің 2020 жылғы 14 сәуірдегі Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізімін бекіту туралы № 88 бұйрығына сәйкес Жамбыл облысы аумағында орналасқан 30 (отыз), оның ішінде 5 (бес) ЮНЕСКО-ның дүниежүзілік мұралар тізіміне енгізіліген республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерін зерделеу, қорғау және сақтау, түпнұсқалы музей коллекциялары негізінде көркем және ғылыми экспозицияларды жасау және оларды көпшілікке тарату болып табылады. Музейдің қарқынды жұмыстарының нәтижесінде ICOM Халықаралық музейлер одағының шешімімен 2015 жылы «Жыл музейі» деген атаққа ие болды.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі Мәдениет комитетінің «Ежелгі Тараз ескерткіштері» мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығы» РМҚК-на қарасты республикалық маңызы бар ескерткіштердің тізімі: |
«Ордабасы» тарихи-мәдени ұлттық қорығы - Түркістан облысы, Ордабасы ауданы, Ордабасы кенті, Бадам стансасында орналасқан.
* Мемлекеттік мекеме қызметінің негізгі мақсаты тарихи және мәдени археологиялық және сәулет ескерткіштерін сақтау болып табылады.
* Ұйымның қызметінің негізгі бағыты ұйым аумағындағы ұлттық мәдени қазынаны анықтау, қорғау, зерделеу, консервациялау, реставрациялау және пайдалану болып табылады.
* «Ордабасы» Ұлттық тарихи-мәдени қорығы 1134 га аумақты алып жатыр. Қорық-мұражай аумағында тарихи-мәдени маңызы бар 10 ескерткіш орналасқан. Қорық-мұражайдың қорлары мен экспозицияларында барлығы 1376 бірлік бар, оның ішінде негізгі қор – 41 бірлік, көмекші қор – 1335 бірлік. |
Қазақстан Республикасының Президенттік мәдениет орталығы — Астана қаласындағы ғылыми және мәдени - ағарту мекемелерінің бірі.
Қазақстан Республикасы Президенті Н. Ә. Назарбаевтің ұсынысы бойынша "жаңа астананың мәдени және рухани кейпін арттыру, үлкен қоғамның Қазақстан халқының тарихи мұрасымен, оның әлемдік мәдениет пен өнер саласындағы жетістіктерімен танысуы мақсатында (Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы 2000 жылдың 27 қазанынан № 1620) «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік мұражайы» және «С. Сейфуллин атындағы Республикалық бұқаралық кітапхана» екі республикалық мекеменің бірігуі арқылы құрылған.
Қазақстан Республикасының Президенттік мәдениет орталығы Астана қаласындағы екі ірі жол торабы Республика даңғылы мен А. Бараев көшелерінің қиылысында орналасқан.
Қазақстан Республикасының Президенттік мәдениет орталығының жалпы ауданы — 20315,0 шаршы шақырым.
Бұл — Астана сәулетінде зәулім ғимараттардың бірі. Қазақстан Республикасының Президенттік мәдениет орталығы үлкен биіктіктен қазақ халқының мәдениетіне тән, сәулелері әлемнің төрт бұрышына таралатын дөңгелек ретінде көрінеді.
Бүкіл сәулет композициясының осьтік орталығы радиусы 19,5м, ғимаратқа түркілік сипат беретін, 16 метрлік күмбезбен бекітілген 5 қабатты мұражай болып табылады. Күмбездің жоғарғы жағы бірінші қабаттың еденінен деңгейінде орналасқан.
Мұражай ғимараттың бес қабатына бөлінген:
* 1 қабатында - "Қазақстан Республикасының мемлекеттік атрибуттары мен символикасы"
* 2 қабатында - "Археология" галереясы
* 3 қабатында - "Тарих" галереясы
* 4 қабатында - "Егемен Қазақстан"
* 5 қабатында - "Бейнелеу өнері" галереясы
Қазақстан Республикасының Президенттік мәдениет орталығы — бұл ерекше орталық, мұнда келесі құрылымдық бөлімдер бар:
* Қазақстан республикасы мемлекеттігі тарихының Мұражайы.
* Ғылыми кітапхана
* Қазақстан Республикасының мемлекеттілігі мен президенттілігі институтының тарихын зерттеу Ғылыми Орталығы.
* Концерттік зал — ұлттық дәстүр Театры
* «Қазақстан музейлері» журналы баспасының орталығы
Қазақстан Республикасының Президенттік мәдениет орталығы Қазақстандағы жалғыз мәдени-ағарту мекемесі болып табылады, мұнда:
* қазақ халқының тарихы мен рухы насихатталады
* қазақ мемлекеттігінің қалыптасуының тарихи оқиғалары анықталып, Қазақстан Республикасы президенттілігі институтының пайда болуы мен гүлденуінің қазіргі тарихының фактілері мен дәйектемелері анықталынады.
* Қазақ этносының Евразия кең даласының ұлы халқы ретінде қалыптасуының ретротарихының аса құнды мәліметтері мен коллекциялары көрсетіледі.
* Қазақстан Республикасының Бірінші Президенті Н. Ә. Назарбаевтың көпқырлы және жемісті шығармашылығының құжаттары мен тарихи материалдары арқылы азаматтық қоғамда көпұлтты және көпконфессионалды қазақ халқының бірігуі, ұлтаралық келісім, бейбітшілік пен толеранттылық объектендіріледі.
Қазақстан Республикасының Президенттік мәдениет орталығы өзінің әртүрлі және әржақты шығармашылығы арқылы тарихи шыңдыққа, қазақ халқының дәстүрлі және әлем әдебиетінің гуманистік құндылықтарына сілтейді және өзінің алдындағы барлық мақсаттарын жүзеге асыруға және бұл салада еңбек ететін барлық ұйымдар мен мекемелер, қорлар мен агенттіліктермен ынтымақтастыққа келуге дайын. |
Әзірет сұлтан - ислам дінін таратуға күш салып, түркі халықтары арасына сопылықтың орнығуына негіз салған әулиенің мәртебелі есімі.
Шын аты - Қожа Ахмет Ясауи. Ол шамамен 1103 жылы ОҚО, Сайрам шаһарында туып, 1228 жылы Ясыда (Түркістан қаласы) қайтыс болған. Оның әкесі - Шайқы Ибраһимның қабірі ОҚО, Сайрам ауданында. Ал жетінші атасы Ысқақ бап дін тарату мақсатында Шамнан Табризге, одан Үргеніш, Сайрам жеріне келген.
Ақын, ислам дінінің көрнекті жаршысы Қожа Ахмет Ясауи елу екі жасқа келгенде дүниені тәрк етіп, бүкіл болмысы мен жанын Хақ тағалаға арнайды. Жасы алпыс үшке, яғни, пайғамбар жасына келгенде жер астынан мешіт салдырып, қылуетке түседі. Оның Құран мен шариғаттың мәнін түрік тілінде түсіндірген ғажайып еңбегі -Диуани хикмет (Даналық кітабы) мұсылмандықтың алтын тұткасына айналады .
1978 жылдың 30 қыркүйегінде Қазақ КСР министрлер Кеңесінің қаулысы бойынша Қожа Ахмет кесенесі негізінде «Республикалық Ахмет Ясауи сәулет кешені музейі» болып ашылып 1989 жылдың 28 тамызындағы Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің № 265 қаулысы бойынша «Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық музейі болып қайта құрылды.
Бұл кісіге арналып салынған музей-қорықта салынған
Қожа Ахмет Ясауи кесенесі Қазақстандағы бүкіләлемдік мұралар тізіміне (ЮНЕСКО) алынған тарихи ескерткіш (2003 жыл, маусым айы).
Қорық музейі Түркістан қаласында көне Ұлы Жібек жолы бойында қазіргі Шымкент-Қызылорда автожолының бойында Тәуке хан даңғылы мен алматы алаңының қиылысында орналасқан. Қорық музейдің құрамында 100-ден астам тарихи-мәдени және археологиялық ескерткіш бар. Олардың жалпы қорғау аймағы 529,4 гектарды алып жатыр. Ал кесене орналасқан қаланың тарихи орталығының қорғау аймағы 88,7 гектар. Осы аймақта орналасқан 8 тарихи ескерткіш музейлендіріліп халыққа қызмет көрсетіп жатыр. Олар:
* Қожа Ахмет Ясауи кесенесі музейі. ХІҮ ғасыр. Экспозициялық алаңы 654.98 шаршы метр.
* Қылует жер асты мешіті музейі. ХІІ ғасыр. 702 шаршы метр.
* Жұма мешіті музейі. ХІХ ғ. 603,6 шаршы метр.
* Шығыс моншасы музейі. ХҮІ ғ. 130 шаршы метр.
* Түркістан тарихы музей. ХІХ ғ. 1050 шаршы метр.
* Археология және этнография музейі. ХІХ ғ. 140 шаршы метр.
* Рабия Сұлтан бегім кесенесі музейі. ХҮ ғ. 62 шаршы метр.
* Түркістан көшесі музейі. ХІХ ғ. 452 шаршы метр.
Музейлердің жалпы экспозициялық алаңы 3794,52 шаршы метр.
Әулиелердің сұлтаны атанған Қожа Ахмет Ясауи көз жұмған соң ХII-шi ғасырдың екінші жартысында оның мазарының басында екi бөлмелi шағын кесене тұрғызылады. Қазіргі үлкен кесене, тамаша сәулет өнерінің туындысы ХIVғ. соңында Әмiр Темiрдiң бұйрығымен салынған. Ғимарат бас ұста Мәулен Убайдулла Садырдың басшылығымен тұрғызылады. Орталық Азияда Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне тең келетін сәулет өнерінің туындысы жоқ. Оның сыртқы биіктігі 41 метр. Ұзындығы 65, ені 46,5 метр. Сыртқы қабырғаларының қалыңдығы 2 метр, Қазандық бөлмесінің қабырғалары 3 метр. Барлығы 35 бөлме бар. Орталық залдың күмбезінің диаметр 18,3 метр. Тайқазан 1239 жылы 25 шақырым жерде тұрған Қарнақ қаласында Әбділәзиз Шарафутдинұлы Тебризи құйған. Салмағы 2 тонна болатын қазанға 3 мың литр су сияды.ХVI ғасырдан бастап кесене маңына хандар мен билер, атақты кiсiлер жерленетін болды. Оларды жерлеу рәсiмi бастарына жеке кесене — мазарлар және дiни құрылыстар салумен қатар жүрдi.
«Әзiрет Сұлтан» кесенесiн жөндеуге алғаш рет 1872 жылы көңiл бөлiндi. Ол жұмыстар кесене төңiрегiндегi қоқысты тазалауға бағытталды. Осы кезден бастап кесенедегi жөндеу және қайта қалпына келтiру жұмыстары бiрнеше кезеңде жүргiзiлiп отырды.
1966 жылы Қазақ КСР Министрлер Кеңесiнiң шешiмiмен Мәдениет министрлiгi жанынан республикалық ғылыми-жөндеу шеберханасы, ал 1972 жылы Түркiстан қаласында арнайы жөндеу және қалпына келтiру шеберханасы ашылды. Қожа Ахмет Ясауи кесенесi музей болып ашылғаннан кейiн кешен құрамындағы «Шығыс моншасы» қайта қалпына келтiрiлдi. 1975 жылға дейiн үздiксiз жұмыс iстеп келген монша тарихи мәдени ескерткiш ретiнде, өзiнiң негiзгi қызметiн тоқтатып, 1979 жылдан бастап мұражайға айналдырылды. 1980 жылы қалпына келтiрiлген Қорған қабырғасы мен Қорғанның қақпасын бұрынғы сақталған сурет, сызбалар негiзiнде жаңадан тұрғызуға тура келдi. Ал, Жұма мешiтiнiң 1878 жылы салынған ғимараты бастапқы қалпы сақталып, қайта қалпына келтiрiлдi. ХIVғ. ескерткiшi болып табылатын Шiлдехана iшiнара қалпына келтiрiлiп, консервацияланды.
1979 жылы кесене төңiрегiндегi ортағасырлық сәулет ескерткiшi «Шығыс моншасы» көне ескерткiшi сақтау мақсатында музейлендiрiлдi. 1982 жылы «Жұма мешiтi» ХIХ ғасыр ескерткiшi орнынан «Археологиялық табыстар» атты музейi ұйымдастырылды.
1996 жылы Қожа Ахмет Ясауи өмiрiмен байланысты тарихи орын, жерасты мекенi, сопылық орталық болып саналатын ХII-ХIХғғ. Ескерткiш «Қылует» мешiтi музей қызметкерлерiнiң күшiмен экспозиция қойылып музей ретiнде ашылды.
«Түркiстан тарихы» музейi орналасқан ғимарат — ХIХ ғасырда салынып әскери казарма ретiнде пайдаланылған. Кеңес заманында тiгiн тоқыма фабрикасы қызметiн атқарған. ХIХ ғасырда салынған сәулет ескерткiшi мемлекет қарауына алынып, жөндеу жұмыстары жүргiзiлiп 2000 жылы «Түркiстан тарихы» музейi-тарихи қаланың 1500 жылдық мерейтойы қарсаңында ашылып пайдалануға берiлдi. Музейден тарихи, рухани қаланың өткенi, кешегiсi туралы толық мағлұмат алуға болады. Музей экспозициясы үлкен-үлкен сегiз бөлiмнен тұрады.Музей қызметкерлерiнiң мақсаты көне қаланы «музейлер қаласы, рухани орталық» ретiнде түрленте беру. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Түркістан қаласында болғанда «Қазақстанның рухани орталығы Түркістан»-деген болатын. Сондықтан «Әзірет Сұлтан» қорық музейінің халқымыздың рухани өсіп өркендеуінде алатын оны ерекше.
Музейде мынадай құрылымдық бөлімдер бар.
* Ғылыми-зерттеу бөлімі.
* Ғылыми кітапхана
* Ғылыми қор бөлімі
* Тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғау бөлімі
Болашақта осы бөлімдерді кеңейтіп, жаңа ғылыми зерттеу салаларын ашу жоспарланып отыр. Олар: археологиялық-ескерткіштерді зертеу бөлімі, этнография және этнология бөлімі, дін тарихы бөлімі, мәдени көпшілік және насихат бөлімі, экспозиция және көрмелер бөлімі, туризм және сервис жұмыстары.
"Әзірет Сұлтан " қорық музейі Қазақстандағы ерекше маңызы бар рухани орталық болып табылады. Мұнда:
* қазақ халқының тарихы мен рухы насихатталады
* қазақтың ел билеген хандары мен елін жерін қорғаған батырлары, би-шешендерінің мәңгілік мекендері ретінде олардың рухтарына тағзым етіледі
* халқымызды имандылыққа, адамгершілікке, адалдыққа тәрбиелейтін Қожа Ахмет Ясауидің мұрасы насихатталады
«Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық музейі өзінің жан-жақты шығармашылығы және рухани құндылықтарды насихаттау арқылы, өзінің алдындағы барлық мақсаттарын жүзеге асыруға және бұл салада қызмет ететін барлық ұйымдар мен мекемелер, қорлар мен агентттіктермен ынтымақтаса отырып жұмыс жүргізуге дайын.
«Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-мұражайы - Түркістан облысы Түркістан қаласында орналасқан.
## Дереккөздер |
«Таңбалы» мемлекеттік тарихи-мәдени және табиғи музей-қорығы — Алматы облысы Жамбыл ауданында орналасқан.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің № 1052 Қаулысымен 2003 жылдың қазан айының 14 жұлдызыңда Мемлекеттік мекеме Алматы облысында «Таңбалы» Мемлекеттік тарихи-мәдени және табиғи музей-қорығы ұйымдастырылды.
Таңбалы музей-қорығы Қазақстан Республикасы, Алматы облысы, Жамбыл ауданы, Алматы қаласынан 170 км солтүстік-батыста, Қарабастау кентінен солтүстік-батысқа қарай 4 км жерде орналасқан.
Таңбалы музей-қорығының жалпы ауданы 3800 га құрайды, ал Сапар орталығы үшін 24 га жер берілген.
«Таңбалы» қорық-музейінің Сапар орталығы 2019 жылы пайдалануға берілді. Барлық талаптарға сай заманауи үлгіде жабдықталған ғимарат экспозициялық зал, конференц-зал, кітапхана, зертхана, кеңсе, асхана және жатақханамен қамтылған.
Таңбалы шатқалының аумағында жүзден астам әр түрлі уақыттағы ескерткіштер — қола дәуірінен біздің заманымызға дейінгі 14—13 ғасырдың ортасынан 19—20 ғасырлардың дейінгі аралықты қамтыған қоныстар, молалар, ертедегі тас қашалған орындар, петроглифтер және табыну ғимараттары (құрбан шалынатын жерлер) орналасқан. Олардың бәрі бірігіп үш мың жыл бойы біздің еліміздің көптеген ертедегі және қазіргі кездегі халықтарының тарихын нақтылы көрсететін археологиялық кешен құрайды. Кешеннің барлық кезеңдердегі негізі жартастарында 3000 жуық петроглифтер (1—5 топ) сақталған каньон болып табылады. Ертедегі петроглифтер белгілі бір бағытқа ғана бағдарланған жазықтықтарға ойып жасалған. Аңғарда каньоннның әрбір жартасының алдында қола дәуірінің барлық суреттері күрделі композицияларға дәйектілікпен біріге отырып, бір мезілде көрінетін жер бар. Таңбалы петроглифтер галереясы өзіндегі қола дәуірінің тайпаларының ертедегі мифологиясы негізіндегі көркем хикаяны нақтылы түрде көрсетеді. Қола дәуіріндегі Таңбалының көптеген петроглифтері Орталық Азияның жартастағы өнеріндегі бірегейі.
Физикалық-географиялық жағдайы:
Таңбалы шатқалы Балхаш көлі және Шу өзенінің су сағасы бассейінін бөлетін, Шу-Іле тауларының оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан және Солтүстік Тянь-Шань провинциясының жазықтық-тау бөктері, шөлді-далалы аймағының құрамына кіреді.
Таңбалы қорық — мұражайының ең көрікті жері шатқалдың сағасында түзілген шағын каньон болып табылады. Мұнда аңғардың таң қаларлық иілімінде жартас беткейлері жабық кеңістіктің елесін жасай отырып, көрерменді тығыз қоршап алады.
Таңбалы қорық — мұражайының аумағында өзінің алғашқы қалпын сақтаған жабайы жануарлар — қасқырлар, түлкілер, қояндар, тасбақалар, жыландар, сондай-ақ көптеген құстар, соның ішінде жыртқыш- дала қыраны, бөктергі, сұңқар-ителгі мекендейді.
Таңбалы археологиялық кешенінің аумағында Шу-Іле тауларында ғана кездесетін, Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген — Регель қызғалдағы, Кушакевич юнонасы және арнайы қорғауға мұқтаж басқа сирек кездесетін және реликті эндемикалық өсімдіктері бар ботаникалық бірлестіктер сақталған аймақтар бар. Одан басқа, жерді жырту және мал бағу нәтижесінде аймақтағы осындай ландшафтың көптеген басқа телімдері бүлінсе де, ескерткіш аумағында өзіне тән өсімдігімен бірге Тянь-Шаньның тау бөктеріндегі шөлге тән ландшафтының бүлінбеген телімдері сақталған.
Таңбалы Орта Азиядағы жартастағы өнердің ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік Мұралар Тізіміне енгізілген бірінші ескерткіш.
Қазақстанның көп ғасырлық тарихындағы Таңбалының мәнділігі, мұнда қола дәуірінің суретшілері алғаш рет құдайға антропоморфтық кескін бере отырып, оның көріп білуге болатын бейнесін жасауында. Таңбалының әлемдік мәні сондай, мұнда адам ашық аспан астында Күн Ордасын жасай отырып, ландшафтың табиғи өзгешелігімен өзінің шығармашылық даналығын біріктіре білген.
Петроглифтердің орналасқан жері Таңбалы шатқалы тек Орта Азия шеңберінде ғана емес, ғаламдық көлемдегі ең маңыздылардың бірі болып табылады. Бұл зерттеліп жатқан және қорғалатын адамзаттың тарихи-мәдени мұрасы болып табылатын осы кешенге аялы қатынасқа себепші болады. Таңбалы шатқалының петроглифтерін зерттеу петроглифтердің тарихи-мәдени және палеоэкологиялық мағыналы мәтінін қайта құру үшін негізгі базаны қамтамасыз етеді. Таңбалының ертедегі петроглифтері ертедегі адамның қоршаған әлемді кеңістіктік көру және қабылдауын көрсете отырып, ап-анық сұлулыққа ие. Осы жартастағы суреттер біздің санамызға әсер ете отырып, ғасырлар арқылы сәлемдеме түрінде бізге жеткендей. Таңбалы ордасының феномені петроглифтердің бейнелеу қатарларының белгілі құрылымдарының болуында, мұнда қола дәуіріндегі петроглифтердің жүйесіз емес, белгілі дәйектілікпен орналасатындығын және белгілі экспозициядағы ғана жазықтықты алып жатқандығын бақылаймыз.
2003 ж. 19 желтоқсанда ЮНЕСКО-Норвегия-Қазақстанның «Менеджмент, консервация және Таңбалының жартастағы өнер ескерткіштерін таныстыру» жобасын іске асыру туралы Қазақстан Үкіметі және ЮНЕСКО арасында Келісімге қол қойды.
2004 жылдың басында Таңбалыны ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік Мұралар Тізіміне енгізу үшін қажетті құжаттамаларды дайындау үдерісі аяқталу кезеңіне кірді.
2004 ж. 30 маусымда Таңбалы археологиялық Ландшафтының Петроглифтері ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік Мұралар Тізіміне енгізілді.
2005 ж. 19 қыркүйекте ЮНЕСКО-ның штаб-пәтерінде ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік Мұралар Тізіміне «Таңбалы археологиялық ландшафтының петроглифтерін» Қазақстандық номинациясын енгізу туралы СЕРТИФИКАТТЫ ЮНЕСКО-ның Бас директоры Койчиро МАЦУУРАның қазақстандық делегацияға тапсыруының салтанатты рәсімі өтті. |
«Таңбалы» мемлекеттік тарихи-мәдени және табиғи музей-қорығы — Алматы облысы Жамбыл ауданында орналасқан.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің № 1052 Қаулысымен 2003 жылдың қазан айының 14 жұлдызыңда Мемлекеттік мекеме Алматы облысында «Таңбалы» Мемлекеттік тарихи-мәдени және табиғи музей-қорығы ұйымдастырылды.
Таңбалы музей-қорығы Қазақстан Республикасы, Алматы облысы, Жамбыл ауданы, Алматы қаласынан 170 км солтүстік-батыста, Қарабастау кентінен солтүстік-батысқа қарай 4 км жерде орналасқан.
Таңбалы музей-қорығының жалпы ауданы 3800 га құрайды, ал Сапар орталығы үшін 24 га жер берілген.
«Таңбалы» қорық-музейінің Сапар орталығы 2019 жылы пайдалануға берілді. Барлық талаптарға сай заманауи үлгіде жабдықталған ғимарат экспозициялық зал, конференц-зал, кітапхана, зертхана, кеңсе, асхана және жатақханамен қамтылған.
Таңбалы шатқалының аумағында жүзден астам әр түрлі уақыттағы ескерткіштер — қола дәуірінен біздің заманымызға дейінгі 14—13 ғасырдың ортасынан 19—20 ғасырлардың дейінгі аралықты қамтыған қоныстар, молалар, ертедегі тас қашалған орындар, петроглифтер және табыну ғимараттары (құрбан шалынатын жерлер) орналасқан. Олардың бәрі бірігіп үш мың жыл бойы біздің еліміздің көптеген ертедегі және қазіргі кездегі халықтарының тарихын нақтылы көрсететін археологиялық кешен құрайды. Кешеннің барлық кезеңдердегі негізі жартастарында 3000 жуық петроглифтер (1—5 топ) сақталған каньон болып табылады. Ертедегі петроглифтер белгілі бір бағытқа ғана бағдарланған жазықтықтарға ойып жасалған. Аңғарда каньоннның әрбір жартасының алдында қола дәуірінің барлық суреттері күрделі композицияларға дәйектілікпен біріге отырып, бір мезілде көрінетін жер бар. Таңбалы петроглифтер галереясы өзіндегі қола дәуірінің тайпаларының ертедегі мифологиясы негізіндегі көркем хикаяны нақтылы түрде көрсетеді. Қола дәуіріндегі Таңбалының көптеген петроглифтері Орталық Азияның жартастағы өнеріндегі бірегейі.
Физикалық-географиялық жағдайы:
Таңбалы шатқалы Балхаш көлі және Шу өзенінің су сағасы бассейінін бөлетін, Шу-Іле тауларының оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан және Солтүстік Тянь-Шань провинциясының жазықтық-тау бөктері, шөлді-далалы аймағының құрамына кіреді.
Таңбалы қорық — мұражайының ең көрікті жері шатқалдың сағасында түзілген шағын каньон болып табылады. Мұнда аңғардың таң қаларлық иілімінде жартас беткейлері жабық кеңістіктің елесін жасай отырып, көрерменді тығыз қоршап алады.
Таңбалы қорық — мұражайының аумағында өзінің алғашқы қалпын сақтаған жабайы жануарлар — қасқырлар, түлкілер, қояндар, тасбақалар, жыландар, сондай-ақ көптеген құстар, соның ішінде жыртқыш- дала қыраны, бөктергі, сұңқар-ителгі мекендейді.
Таңбалы археологиялық кешенінің аумағында Шу-Іле тауларында ғана кездесетін, Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген — Регель қызғалдағы, Кушакевич юнонасы және арнайы қорғауға мұқтаж басқа сирек кездесетін және реликті эндемикалық өсімдіктері бар ботаникалық бірлестіктер сақталған аймақтар бар. Одан басқа, жерді жырту және мал бағу нәтижесінде аймақтағы осындай ландшафтың көптеген басқа телімдері бүлінсе де, ескерткіш аумағында өзіне тән өсімдігімен бірге Тянь-Шаньның тау бөктеріндегі шөлге тән ландшафтының бүлінбеген телімдері сақталған.
Таңбалы Орта Азиядағы жартастағы өнердің ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік Мұралар Тізіміне енгізілген бірінші ескерткіш.
Қазақстанның көп ғасырлық тарихындағы Таңбалының мәнділігі, мұнда қола дәуірінің суретшілері алғаш рет құдайға антропоморфтық кескін бере отырып, оның көріп білуге болатын бейнесін жасауында. Таңбалының әлемдік мәні сондай, мұнда адам ашық аспан астында Күн Ордасын жасай отырып, ландшафтың табиғи өзгешелігімен өзінің шығармашылық даналығын біріктіре білген.
Петроглифтердің орналасқан жері Таңбалы шатқалы тек Орта Азия шеңберінде ғана емес, ғаламдық көлемдегі ең маңыздылардың бірі болып табылады. Бұл зерттеліп жатқан және қорғалатын адамзаттың тарихи-мәдени мұрасы болып табылатын осы кешенге аялы қатынасқа себепші болады. Таңбалы шатқалының петроглифтерін зерттеу петроглифтердің тарихи-мәдени және палеоэкологиялық мағыналы мәтінін қайта құру үшін негізгі базаны қамтамасыз етеді. Таңбалының ертедегі петроглифтері ертедегі адамның қоршаған әлемді кеңістіктік көру және қабылдауын көрсете отырып, ап-анық сұлулыққа ие. Осы жартастағы суреттер біздің санамызға әсер ете отырып, ғасырлар арқылы сәлемдеме түрінде бізге жеткендей. Таңбалы ордасының феномені петроглифтердің бейнелеу қатарларының белгілі құрылымдарының болуында, мұнда қола дәуіріндегі петроглифтердің жүйесіз емес, белгілі дәйектілікпен орналасатындығын және белгілі экспозициядағы ғана жазықтықты алып жатқандығын бақылаймыз.
2003 ж. 19 желтоқсанда ЮНЕСКО-Норвегия-Қазақстанның «Менеджмент, консервация және Таңбалының жартастағы өнер ескерткіштерін таныстыру» жобасын іске асыру туралы Қазақстан Үкіметі және ЮНЕСКО арасында Келісімге қол қойды.
2004 жылдың басында Таңбалыны ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік Мұралар Тізіміне енгізу үшін қажетті құжаттамаларды дайындау үдерісі аяқталу кезеңіне кірді.
2004 ж. 30 маусымда Таңбалы археологиялық Ландшафтының Петроглифтері ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік Мұралар Тізіміне енгізілді.
2005 ж. 19 қыркүйекте ЮНЕСКО-ның штаб-пәтерінде ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік Мұралар Тізіміне «Таңбалы археологиялық ландшафтының петроглифтерін» Қазақстандық номинациясын енгізу туралы СЕРТИФИКАТТЫ ЮНЕСКО-ның Бас директоры Койчиро МАЦУУРАның қазақстандық делегацияға тапсыруының салтанатты рәсімі өтті. |
Әзірет сұлтан - ислам дінін таратуға күш салып, түркі халықтары арасына сопылықтың орнығуына негіз салған әулиенің мәртебелі есімі.
Шын аты - Қожа Ахмет Ясауи. Ол шамамен 1103 жылы ОҚО, Сайрам шаһарында туып, 1228 жылы Ясыда (Түркістан қаласы) қайтыс болған. Оның әкесі - Шайқы Ибраһимның қабірі ОҚО, Сайрам ауданында. Ал жетінші атасы Ысқақ бап дін тарату мақсатында Шамнан Табризге, одан Үргеніш, Сайрам жеріне келген.
Ақын, ислам дінінің көрнекті жаршысы Қожа Ахмет Ясауи елу екі жасқа келгенде дүниені тәрк етіп, бүкіл болмысы мен жанын Хақ тағалаға арнайды. Жасы алпыс үшке, яғни, пайғамбар жасына келгенде жер астынан мешіт салдырып, қылуетке түседі. Оның Құран мен шариғаттың мәнін түрік тілінде түсіндірген ғажайып еңбегі -Диуани хикмет (Даналық кітабы) мұсылмандықтың алтын тұткасына айналады .
1978 жылдың 30 қыркүйегінде Қазақ КСР министрлер Кеңесінің қаулысы бойынша Қожа Ахмет кесенесі негізінде «Республикалық Ахмет Ясауи сәулет кешені музейі» болып ашылып 1989 жылдың 28 тамызындағы Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің № 265 қаулысы бойынша «Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық музейі болып қайта құрылды.
Бұл кісіге арналып салынған музей-қорықта салынған
Қожа Ахмет Ясауи кесенесі Қазақстандағы бүкіләлемдік мұралар тізіміне (ЮНЕСКО) алынған тарихи ескерткіш (2003 жыл, маусым айы).
Қорық музейі Түркістан қаласында көне Ұлы Жібек жолы бойында қазіргі Шымкент-Қызылорда автожолының бойында Тәуке хан даңғылы мен алматы алаңының қиылысында орналасқан. Қорық музейдің құрамында 100-ден астам тарихи-мәдени және археологиялық ескерткіш бар. Олардың жалпы қорғау аймағы 529,4 гектарды алып жатыр. Ал кесене орналасқан қаланың тарихи орталығының қорғау аймағы 88,7 гектар. Осы аймақта орналасқан 8 тарихи ескерткіш музейлендіріліп халыққа қызмет көрсетіп жатыр. Олар:
* Қожа Ахмет Ясауи кесенесі музейі. ХІҮ ғасыр. Экспозициялық алаңы 654.98 шаршы метр.
* Қылует жер асты мешіті музейі. ХІІ ғасыр. 702 шаршы метр.
* Жұма мешіті музейі. ХІХ ғ. 603,6 шаршы метр.
* Шығыс моншасы музейі. ХҮІ ғ. 130 шаршы метр.
* Түркістан тарихы музей. ХІХ ғ. 1050 шаршы метр.
* Археология және этнография музейі. ХІХ ғ. 140 шаршы метр.
* Рабия Сұлтан бегім кесенесі музейі. ХҮ ғ. 62 шаршы метр.
* Түркістан көшесі музейі. ХІХ ғ. 452 шаршы метр.
Музейлердің жалпы экспозициялық алаңы 3794,52 шаршы метр.
Әулиелердің сұлтаны атанған Қожа Ахмет Ясауи көз жұмған соң ХII-шi ғасырдың екінші жартысында оның мазарының басында екi бөлмелi шағын кесене тұрғызылады. Қазіргі үлкен кесене, тамаша сәулет өнерінің туындысы ХIVғ. соңында Әмiр Темiрдiң бұйрығымен салынған. Ғимарат бас ұста Мәулен Убайдулла Садырдың басшылығымен тұрғызылады. Орталық Азияда Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне тең келетін сәулет өнерінің туындысы жоқ. Оның сыртқы биіктігі 41 метр. Ұзындығы 65, ені 46,5 метр. Сыртқы қабырғаларының қалыңдығы 2 метр, Қазандық бөлмесінің қабырғалары 3 метр. Барлығы 35 бөлме бар. Орталық залдың күмбезінің диаметр 18,3 метр. Тайқазан 1239 жылы 25 шақырым жерде тұрған Қарнақ қаласында Әбділәзиз Шарафутдинұлы Тебризи құйған. Салмағы 2 тонна болатын қазанға 3 мың литр су сияды.ХVI ғасырдан бастап кесене маңына хандар мен билер, атақты кiсiлер жерленетін болды. Оларды жерлеу рәсiмi бастарына жеке кесене — мазарлар және дiни құрылыстар салумен қатар жүрдi.
«Әзiрет Сұлтан» кесенесiн жөндеуге алғаш рет 1872 жылы көңiл бөлiндi. Ол жұмыстар кесене төңiрегiндегi қоқысты тазалауға бағытталды. Осы кезден бастап кесенедегi жөндеу және қайта қалпына келтiру жұмыстары бiрнеше кезеңде жүргiзiлiп отырды.
1966 жылы Қазақ КСР Министрлер Кеңесiнiң шешiмiмен Мәдениет министрлiгi жанынан республикалық ғылыми-жөндеу шеберханасы, ал 1972 жылы Түркiстан қаласында арнайы жөндеу және қалпына келтiру шеберханасы ашылды. Қожа Ахмет Ясауи кесенесi музей болып ашылғаннан кейiн кешен құрамындағы «Шығыс моншасы» қайта қалпына келтiрiлдi. 1975 жылға дейiн үздiксiз жұмыс iстеп келген монша тарихи мәдени ескерткiш ретiнде, өзiнiң негiзгi қызметiн тоқтатып, 1979 жылдан бастап мұражайға айналдырылды. 1980 жылы қалпына келтiрiлген Қорған қабырғасы мен Қорғанның қақпасын бұрынғы сақталған сурет, сызбалар негiзiнде жаңадан тұрғызуға тура келдi. Ал, Жұма мешiтiнiң 1878 жылы салынған ғимараты бастапқы қалпы сақталып, қайта қалпына келтiрiлдi. ХIVғ. ескерткiшi болып табылатын Шiлдехана iшiнара қалпына келтiрiлiп, консервацияланды.
1979 жылы кесене төңiрегiндегi ортағасырлық сәулет ескерткiшi «Шығыс моншасы» көне ескерткiшi сақтау мақсатында музейлендiрiлдi. 1982 жылы «Жұма мешiтi» ХIХ ғасыр ескерткiшi орнынан «Археологиялық табыстар» атты музейi ұйымдастырылды.
1996 жылы Қожа Ахмет Ясауи өмiрiмен байланысты тарихи орын, жерасты мекенi, сопылық орталық болып саналатын ХII-ХIХғғ. Ескерткiш «Қылует» мешiтi музей қызметкерлерiнiң күшiмен экспозиция қойылып музей ретiнде ашылды.
«Түркiстан тарихы» музейi орналасқан ғимарат — ХIХ ғасырда салынып әскери казарма ретiнде пайдаланылған. Кеңес заманында тiгiн тоқыма фабрикасы қызметiн атқарған. ХIХ ғасырда салынған сәулет ескерткiшi мемлекет қарауына алынып, жөндеу жұмыстары жүргiзiлiп 2000 жылы «Түркiстан тарихы» музейi-тарихи қаланың 1500 жылдық мерейтойы қарсаңында ашылып пайдалануға берiлдi. Музейден тарихи, рухани қаланың өткенi, кешегiсi туралы толық мағлұмат алуға болады. Музей экспозициясы үлкен-үлкен сегiз бөлiмнен тұрады.Музей қызметкерлерiнiң мақсаты көне қаланы «музейлер қаласы, рухани орталық» ретiнде түрленте беру. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Түркістан қаласында болғанда «Қазақстанның рухани орталығы Түркістан»-деген болатын. Сондықтан «Әзірет Сұлтан» қорық музейінің халқымыздың рухани өсіп өркендеуінде алатын оны ерекше.
Музейде мынадай құрылымдық бөлімдер бар.
* Ғылыми-зерттеу бөлімі.
* Ғылыми кітапхана
* Ғылыми қор бөлімі
* Тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғау бөлімі
Болашақта осы бөлімдерді кеңейтіп, жаңа ғылыми зерттеу салаларын ашу жоспарланып отыр. Олар: археологиялық-ескерткіштерді зертеу бөлімі, этнография және этнология бөлімі, дін тарихы бөлімі, мәдени көпшілік және насихат бөлімі, экспозиция және көрмелер бөлімі, туризм және сервис жұмыстары.
"Әзірет Сұлтан " қорық музейі Қазақстандағы ерекше маңызы бар рухани орталық болып табылады. Мұнда:
* қазақ халқының тарихы мен рухы насихатталады
* қазақтың ел билеген хандары мен елін жерін қорғаған батырлары, би-шешендерінің мәңгілік мекендері ретінде олардың рухтарына тағзым етіледі
* халқымызды имандылыққа, адамгершілікке, адалдыққа тәрбиелейтін Қожа Ахмет Ясауидің мұрасы насихатталады
«Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық музейі өзінің жан-жақты шығармашылығы және рухани құндылықтарды насихаттау арқылы, өзінің алдындағы барлық мақсаттарын жүзеге асыруға және бұл салада қызмет ететін барлық ұйымдар мен мекемелер, қорлар мен агентттіктермен ынтымақтаса отырып жұмыс жүргізуге дайын.
«Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-мұражайы - Түркістан облысы Түркістан қаласында орналасқан.
## Дереккөздер |
Отырар мемлекеттік археологиялық музей-қорығы — 1967 жылы Түркістан облысы, Отырар ауданы, Темiр станциясында ашылған.
Алғашқыда мектеп музейi, 1973 жылдан бастап аудандық музей қызметiн атқарса, 1979 жылы Отырар мемлекеттік археологиялық музей-қорығы болып құрылды.
Музейдiң негiзгi мақсаты - Отырар өңiрiндегi археологиялық, архитетуралық ескерткiштердi қорғау, ғылыми-зерттеу, мәдени-ағартушылық жұмыстармен айналысу. Отырар мемлекеттік археологиялық музей-қорығы құрамына Отырар қалажұрты, Арыстан баб кесенесi және осы өңiрдегi барлық ежелгi қала орындары, қорғандар, суландыру жүйелерi, шеберханалар енедi және бұлар көрермендерге экспозициялық қызмет атқарады.
Музейде бiрнеше бөлiмдер және кiтапхана жұмыс iстейдi. 1993 жылы музей қарамағына 110 тарихи ескерткiш бекiтiлiп берiлдi, қорғау аймағы 11547 гектар болып ұлғайды. Қазiргi кезде Отырар өңiрiнде 160-тан астам тарихи-мәдени ескерткiш бар.
## Тарихы
«Отырар» археологиялық мемлекеттік музей-қорығы 1979 жылы 11-мамырда Қаз КСР министрлер Кеңесі шешімімен ғылыми-зерттеу, мәдени-ағарту және археологиялық ескерткіштерді қорғау мекемесі ретінде құрылған.
Бұл Қазақстан аумағында құрылған алғашқы археологиялық музей-қорық. 1998 жылы 25- желтоқсанындағы № 1335 Үкіметтің қаулысына сәйкес «Отырар» мемлекеттік археологиялық музей-қорығы республикалық бағыныстағы мемлекеттік мекеме болып қайта құрылды. Ол заңды мемлекеттік мекеме ретінде 1999 жылы 27-сәуірде қайта тіркелді. Музей-қорық мекемесі Түркістан облысы, Отырар ауданы, Шәуілдір ауылы, Жібек жолы даңғылының бойында үш қабатты ғимаратта орналасқан.
Музей-қорықта бес ғылыми-зерттеу бөлімі жұмыс істейді:
* Археология және тарихи ескерткіштерді қорғау бөлімі;
* Қор сақтау бөлімі;
* Реставрация және консервация бөлімі;
* Этнография бөлімі;
* Экспозиция, экскурсия және қоғаммен байланыс бөлімі;
* Тарихи ескерткіштерді қорғау ғылыми-зерттеу бөлімі.
* Ғылыми кітапхана (оның қорында 1511 дана кітап) бар.
Көпшілік көрермендерге музей ғимаратымен қоса, Арыстанбаб кесенесі, Отырар қалажұрты, «Қоржын там» этнографиялық кешені қызмет көрсетеді.Қоржын үйдің жалпы ауданы 3048,5 м, экспозиция ауданы 1052 м, қор бөлімінің ауданы 254 м.
Музей ұжымы «Мәдени мұра» және «Көне Отырарды жаңғырту» бағдарламалары негізінде Отырар өңірінде жүргізілген археологиялық және реставрациялық жұмыстарға қатысып бірнеше ғылыми есептер жазды. 2004 жылы күзде осы жұмыстарға орай музей ішінен жаңа реставрация және консервация бөлімі ашылды.
Музей-қорықта қазақ халқының көне тарихы насихатталады.
Музей-қорықтың негізгі мақсаты - Отырар өңіріндегі археологиялық, архитектуралық ескерткіштерді қору, ғылыми зерттеу және насихаттау мен мәдени ағартушылық жұмыстарымен айналысу.
Қазір Отырар оазисінде 5 республикалық, 150-ден астам археологиялық-архитектуралық ескерткіштер анықталған. Ғасырлар қойнауынан жеткен, осы өңірдің тарихында ерекше маңызы бар, Ұлы Жібек Жолы бойында орналасқан Отырар аймағындағы ежелгі және ортағасырлық қалалар мен мекендер – Отырартөбе, Құйрықтөбе, Көкмардан, Алтынтөбе, Ақтөбе, Жалпақтөбе, Оқсызтөбе, Пышақшытөбе және ХІІ ғасырға тән ескерткіш Арыстанбаб әулие кесене-мешіті, тағы басқа тарихи-мәдени археологиялық ескерткіштер.
Сонымен қатар, Отырар қаласының маңында әулиелі, қасиетті орындар аз болмаған. «Отырарда отыз баб, Түркістанда түмен баб, Сайрамда бар сансыз баб, ең үлкені Арыстанбаб» деп дәріптелген бүкіл мұсылман қауымына белгілі шейх Қожа Ахмет Ясауидің ұстазы әулие Арыстанбаб осында жерленген. Арыстанбаб тек Отырар өңіріне ғана емес, бүкіл түркі әлемінің исламдануына септігін тигізген ірі тұлға болған.
Қазіргі кезде Арыстанбаб кесенесі Қазақстан мен Орта Азия мұсылмандарының зиярат ететін қасиетті орны болып саналады. Еліміз тәуелсіздік алғаннан соң кесенеге ерекше назар аударыла бастады, оған толығымен реставрациялық жұмыстар жүргізіліп, кіреберіс қақпа, зияратшыларға қызмет көрсететін қонақ үйлер, кітапхана, салт-дәстүр сарайы, тағы басқа құрылыстар салынды.
Отырартөбеде 1884 жылы тұңғыш қазба жұмыстарын жүргізген шығыстанушы, һәм археолог Н.И.Веселовский. Отырардың қираған орны және осы аймақтың басқа да ескерткіштерін зерттеу үшін ХІХ ғасырдың аяғында Ташкентте жұмыс істей бастаған археология әуесқойлары Түркістан үйірмесінің күшімен 1895-1904 ж.ж. қазба жұмыстары жүргізілген. (А.К.Кларе, А.А.Черкасов жүргізген). 1947-1948 ж.ж. мұнда шығыстанушы ғалым А.Н.Бернштамның жетекшілігімен Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Кең ауқымды зерттеулер 1969 жылы К.Ақышевтің басшылық еткен Қазақ ССР Ғылым академиясы Тарих, археология және этнография институтының Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясы тарапынан басталып, қазіргі Ә.Х. Марғұлан атындағы археология институты мен «Отырар» мемлекеттік археологиялық музей-қорығы жүргізіп жатқан қазба жұмыстарымен жалғасып келеді. Ғалымдар тарихтың жаңа беттерін осылайша бірте-бірте аша бастады.
Орта Азияның батыс бөлігінде орналасқан отырықшылық пен көшпелі мәдениеттің түйіскен жеріндегі археологиялық көрнекті ескерткіштерді, Орта Азия мен Қазақстан тарихын зерттеуде, Отырар оазисінің тарихи-мәдени маңыздылығы зор. Ұлы Жібек Жолы бойындағы ескерткіштер әлі күнге дейін зерттеушілер назарын аударып келеді. Оның айғағы ретінде 2001-2004 ж.ж. Отырардағы халықаралық ЮНЕСКО-Қазақстан-Жапония жобасы бойынша жұмыстарды айтуға болады.
Отырар алқабының ескерткіштері ЮНЕСКО-ның бүкіл әлемдік мұра бағдарламасының алдын-ала тізіміне енген. 2001 жылы тамыз айында Қазақстан Республикасы мен ЮНЕСКО арасындағы Ежелгі Отырар қаласын қалпына келтіру және сақтау туралы келісімге қол қойылып, оған қоса ЮНЕСКО-ның қаржылай көмегі көрсетілді.
2001-2004ж.ж. ЮНЕСКО-Қазақстан-Жапония «Көне Отырарды сақтау және реставрациялау» жобасының аясында Отырар қалажұртындағы аршылған бірқатар құрылыс нысандарына консервациялау жұмыстары жүргізілді. Аталған жобаға Қазақстан, Ұлыбритания, Жапония, Бельгия, Италияның мамандарымен бірге Отырар музей-қорығының қызметкерлері де қатысты. Жобаның мақсатында Отырар ескерткіштерін ғылыми құжаттандыру, көпшілікке таныту, ескерткіштерді пайдалануға бағыттау, сонымен қатар, қалпына келтіру мен сақтаудың бірегей әдісін жасап шығару жұмыстары баса айтылған.
Тұңғыш Президенттің бастамасымен қабылданған Қазақстан Республикасының 2004-2006 ж.ж. «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасының аясында Отырардағы жұмыстар «Ежелгі Отырардың қайта өркендеуі» бағдарламасы бойынша жалғастырылды.
Отырар қалажұртының бірқатар ескерткіштерін (ХVІ ғ. жұма мешіті, ХVІ ғ. тұрғын үй орамы, ХІ-ХІІ ғ.ғ тұрғын үй жайлары, қабырғалар) зерттеу, консервациялау, музейлендіру жұмыстары бойынша ауқымды жұмыстар жүргізілді. ЮНЕСКО-ның қолдауымен аэрофотоқұжаттау іске асырылып, 8 мыңнан астам аэросуреттер түсірілді. Сырдарияның екі жағалауындағы бұрын белгісіз болып келген ескерткіштерге музей тарапынан бірнеше барлау жұмыстары жүргізіліп, нәтижесінде отыздан астам жаңа тарихи ескерткіштер анықталып, есепке алынды.
2008 жылы Отырартөбенің оңтүстік-батыс жағындағы ХІV ғасырға тән шығыс моншасына Қазреставрация мамандарымен бірлесе реставрация-консервация жұмыстары жасалынып, моншаның үсті түгелдей шатырмен жабылды. Сонымен бірге, Отырарда жүргізілген қазба барысында көптен бері ғалымдар айтып келген Отырардың оңтүстік қақапасының табылуы елеулі жетістіктеріміздің бірі болды. Бағдарлама бойынша қазба жұмыстарын бір ізге түсіру мен түрлі жобалар дайындалып, ескерткіштерді қайта қалпына келтіру, оларды музейге тапсыру жұмыстары кешенді жүргізілуде. Сонымен қатар, ғылыми әдебиеттер шығарылып, бейнефильмдер түсірілді.
Түптеп келгенде, осы мәдени іс-шаралардың барлығы Отырарды Тәуелсіз Қазақстан жағдайында қайта өркендетуге, Отырар ескерткіштерін сақтап, оны өскелең ұрпақтың рухани игілігіне айналдыруға бағытталған.
45 жылға жуық көпшілікке археологиялық және этнографиялық көрме залдары қызмет көрсететіп келеді. «Отырар» мемлекеттік археологиялық музей-қорығының «Көне және Ортағасырлық Отырар» атты тақырыптық экспозициялық жоспары жасалды. Отырар музей-қорығының экспозициясы жаңартылып, қайта жасақталды.
Ондағы жәдігерлер тақырыптық және мазмұны жағынан жоспарланып қойылған. Залда Отырар және оның төңірегіндегі бірнеше қалалар мен қалашықтардан археологиялық қазба жұмыстары барысында табылған неолит және қола дәуірінен бастап ХVІІІ ғ. дейінгі саздан күйдіріліп жасалынған тұрмыстық заттар – құмыра, табақ, көзе, сапты аяқ, орта кесе, майшам, сия сауыт т.б. әсем ғимараттарды безендіруге арналған сырлы жапсырма қыштар, терракоталарды, құббаларды көруге болады. Қоладан жасалған келі, тұғыр, майшам, тұмаршалар, күмістен, мыстан соғылған теңгелер, темірден жасалған жебе ұштары, кетпен, қылыш және шыныдан, сүйектен жасалған бұйымдар қойылған.
Отырар музей-қорығының үшінші қабатында ХVІІІ-ХХ ғғ тән қазақ халқының тұрмыс-тіршілігі, шаруашылығы, қолөнері мен мәдениетін көрсететін ағаштан, жүннен, теріден, металдан жасалған жәдігерлер өз алдына бір бөлек этнографиялық экспозицияны құрайды. Сондай-ақ, музейдің екінші қабатында заманауи технологиялармен жабдықталған мәжіліс залы, алтын жәдігерлер залы бар. Экспозицияны ақпараттық киоскілер, деректі фильмдер көрсететін телевизорлар, ҚР Мемлекеттік рәміздері мен карталары толықтыра түседі. Музейдің кіре берісіндегі led экран арқылы музей тарихы туралы мол мағлұмат береді.
«Отырар» мемлекеттік археологиялық музей-қорығының ұжымы өзінің құрылымдық қызметіне сәйкес ғылыми жинастыру, ғылыми зерттеу және мәдени ағарту, ғылыми экспозициялық, ғылыми экспедициялық, ғылыми қор, ғылыми қайта жаңғырту, ғылыми баспа, ғылыми байланыс жұмыстарын жемісті жүргізіп келеді.
Отырар музей-қорығындағы жәдігерлер археологиялық қазба жұмыстары барысында, «Отырар» мемлекеттік археологиялық музей-қорығы қызметкерлерінің әр жылдары ұйымдастырылған ғылыми-зерттеу экспедициялары барысында және халық қазынасына қамқор бола білген, қолөнерді шын сүйіп қастерлейтін қолөнершілер мен қарапайым ел азаматтарының, жәдігер жанашырларының музейге сыйға тартуымен жиналды.
Музей өз тарапынан «Қызылқұм шөліндегі тарихи ескерткіштер», «Әбу Нәсір әл-Фараби ізімен», «Сыр бойы мен Қаратау атырабы шайырлары ізімен», «Көксарай археологиялық экспедициясы», «Қолөнер – халық қазынасы, ғасырлар мұрасы», «Тәуелсіз елдегі өресі биік, өрісі кең өнер», «Қолөнер ұрпаққа аманат», «Сыр өңірінің шежіресі», т.б. тақырыптарда археологиялық, этнографиялық, фольклорлық экспедициялар ұйымдастырды.
Музейдің ғылыми қызметкерлері Астана, Алматы, Семей, Қарағанды, Павлодар, Өскемен, Түркістан, Шымкент қалаларында өткен ғылыми-тәжірибелік конференцияларға, форумдарға, семинарларға қатысып, баяндамалар оқыды. Сондай-ақ халықаралық, республикалық, аймақтық конференция, семинарлар, дөңгелек үстелдер, байқаулар өткізді.
Музей қызметкерлері музей коллекциялары бойынша жүздеген ғылыми мақалалар жазып, қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде кітаптар, кітапшалар, буклеттерді жарыққа шығарды. Заттық және рухани мұрамызды насихаттау мақсатында көптеген телерадио хабарлар берілді.
Музей қорындағы жинақталған түпдерек құжаттарды оқушыларға таныстыру мақсатында мектептерде кездесу кештері өткізіліп, әр түрлі тақырыптарда лекциялар оқылды.
Музей саласында көрмелерді ұйымдастыру және өткізу жұмыстарын мәдени-ағарту саласына жатқызуға болады. Көрмелер белгілі жоспар бойынша және жоспардан тыс болып өткізіледі.
Мәдениет және ақпарат министрлігінің қолдауымен елімізде алғаш рет Отырар қалажұртының маңынан «Сапар орталығын» салудағы мақсат – Отырар оазисінің мәдени мұрасын еліміз бен шет елдерде насихаттау, тарихи-мәдени мұра нысандарын қорғау, сақталуын қамтамасыз ету, туризм саласының заманауи талаптарына сай туристік орталық жасау болды.
2019 жылы 1 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» және «Ұлы даланың жеті қыры» бағдарламалық мақалалары аясында археологиялық, архитектуралық ескерткіштерді еліміз бен шетелдік туристерге кеңінен насихаттау, таныту, республика туризмін халықаралық деңгейге жеткізу мақсатында заманауи талаптарға сай «Отырар» мемлекеттік археологиялық музей-қорығына қарасты «Сапар орталығы» ашылып, «Отырар қалажұрты – Қазақстанда археологиялық ескерткіштерді зерттеу, сақтау, пайдалану ісінің озық үлгісі» тақырыбында республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция өтті.
Музей қорын толықтыру мақсатында бірнеше рет «Музейге сый» акциясы өтті. Жергілікті қолөнершілердің қолынан шыққан туындыларын көпшілік назарына ұсыну мақсатында әр түрлі тақырыпта жыл сайын халықаралық, республикалық, аймақтық жәрмеңкелер ұйымдастырлады.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевтың 2020 жылғы 1 қыркүйектегі «Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі» атты Қазақстан халқына арнаған Жолдауында айтылған балалар үйірмесінің құрылуына байланысты «Жас өлкетанушы» атты үйірме құрылды. Оқушыларды азаматтық пен ұлтжандылыққа, Отанға деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу, туған өлке тарихын оқыту, таныстыру арқылы өз жерін сүю, туған жер тұлғаларын құрметтеу мақсатында құрылып, қазіргі кезде үйірме сабақтары жалғасын тауып келеді.
Отырар қалажұртында 2020-2022 ж.ж. аралығында үш жылдық жоба бойынша археологиялық және реставрациялық жұмыстар жүргізілген еді. Нәтижесінде археологтар Ақ Орда билеушісі Ерзен Хан салған Ханакасының ХV ғасырға тән Сағаналы кесенесінің орнын тапты. Қалаға «Жарақты» қақпасы арқылы кірген тұста тұрғын үйлер мен қыш шеберханасы бар кешен табылды. Тұрғын үйлердің маңында өндіріс орындары орналасқан, онда қыш ыдыстар жасалатын екі камералы пеш пен қыш бұйымдар кептірілетін алаң мен ХVІІ ғасыр базар алаңында археологиялық қазба жұмыстары жүргізілді.Онда наубайхана кешені, тұрғын үй орамы анықталып, реставрациялау, консервациялау жұмыстары жүргізілді. Күйдірілген кірпіштен қаланған мешіт пен ХV ғасыр басында Әмір Темір, Тоқтамыс ханның елшілерін қабылдаған Бердібек сарайын ішінара қайта қалпына келтірді.
## Дереккөздер |
Әтек немесе азбанқұл (ағылш. Eunuch) — піштірілген еркек. Олар Ежелгі Грекия, Қытай, Рим империясы, Шығыс Рим империясы, Осман империясы және т.б. мемлекеттерде патша сарайында әртүрлі қызметтер атқарады, кейбіреуі тіпті патшалық орынға дейін көтеріледі. Әтектердің жыныстық қабілеті жоқ болады. Сондықтан оларға патша күңдеріне қарауға рұқсат етілген. |
Қазанның 25 — Григориан күнтізбесінде жылдың 298-ші күні (кібісе жылдарда 299-ші). Жылдың аяғына 67 күн қалады.
## Мерекелер
* Әйелдердің бейбітшілік үшін күресі халықаралық күні
* Виргин аралдары, Гренада — Разылық күні.
* Қазақстан — Республика күні (мемлекеттік мейрам).
* Литва — Конституция күні.
* Ресей — Кеденші күні.
* Румыния — Армия күні.
* Тайвань — Қайтарып алу күні (1945)
### Оқиғалар
1990 ж. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Егемендік Жарияламасын қабылдады.
Туғандар
* 1767 — Бенжамен Анри Констан де Ребек (1830), Швейцария жазушысы, саяси қайраткері.
* 1789 — Генрих Швабе (1875), неміс астрономы.
* 1811 — Эварист Галуа(1832), үздік француз математигі, қазіргі жоғарғы алгебраның негіздеушісі.
* 1959 — Қонақбаев Серік Керімбекұлы, қазақ боксшысы және КСРО еңбек сіңірген спорт шебері
Қайтыс болғандар
* 1047 — Магнус I Благородный (1024), Норвегия жә Дания королі.
* 1647 — Евангелиста Торричелли (1608), қысым барометрін ойлап тапқан италияндық математик және физик.
* 1833 — Аббас-мирза (1789), иранның мемлекеттік қайраткері.
* 1922 — Оскар Хертвиг (en:Oskar Wilhelm August Hertwig) (1849), неміс эмбриологы және цитолог
## Сыртқы сілтемелер |
Қазанның 28 — Григориан күнтізбесінде жылдың 301-ші күні (кібісе жылдарда 302-і). Жылдың аяғына 64күн қалады.
## Оқиғалар
* 1972 — Airbus A300 ұшағының бірінші прототипі - A300A1 алғаш рет ұшты
### Мейрамдар
* Халықаралық анимация күні.
Туғандар
* 1818 — Иван Сергеевич Тургенев, орыс жазушысы
* 1903 — Ивлин Во (en:Evelyn Arthur St. John Waugh), ағылшын жазушысы (1966).
* 1955 — Билл Гейтс, Microsoft Corporation компаниясының негізін қалаушысы.
* 1967 — Джулия Робертс, АҚШ кино әртісі.
Қайтыс болғандар
* 1704 — Джон Локк (en:John Locke), британдық ұстаз және философ (1632).
* 1787 — Иоганн Карл Август Музеус (1735), неміс жазушысы, филолог және ұстаз.
* 1806 — Шарлотта Смит (en:Charlotte Turner Smith), ағылшын жазушысы (1749).
* 1889 — Густав Рюмелин (en:Gustav von Rümelin), неміс саясаткері және ұстаз (1815).
## Сыртқы сілтемелер |
Отырар мемлекеттік археологиялық музей-қорығы — 1967 жылы Түркістан облысы, Отырар ауданы, Темiр станциясында ашылған.
Алғашқыда мектеп музейi, 1973 жылдан бастап аудандық музей қызметiн атқарса, 1979 жылы Отырар мемлекеттік археологиялық музей-қорығы болып құрылды.
Музейдiң негiзгi мақсаты - Отырар өңiрiндегi археологиялық, архитетуралық ескерткiштердi қорғау, ғылыми-зерттеу, мәдени-ағартушылық жұмыстармен айналысу. Отырар мемлекеттік археологиялық музей-қорығы құрамына Отырар қалажұрты, Арыстан баб кесенесi және осы өңiрдегi барлық ежелгi қала орындары, қорғандар, суландыру жүйелерi, шеберханалар енедi және бұлар көрермендерге экспозициялық қызмет атқарады.
Музейде бiрнеше бөлiмдер және кiтапхана жұмыс iстейдi. 1993 жылы музей қарамағына 110 тарихи ескерткiш бекiтiлiп берiлдi, қорғау аймағы 11547 гектар болып ұлғайды. Қазiргi кезде Отырар өңiрiнде 160-тан астам тарихи-мәдени ескерткiш бар.
## Тарихы
«Отырар» археологиялық мемлекеттік музей-қорығы 1979 жылы 11-мамырда Қаз КСР министрлер Кеңесі шешімімен ғылыми-зерттеу, мәдени-ағарту және археологиялық ескерткіштерді қорғау мекемесі ретінде құрылған.
Бұл Қазақстан аумағында құрылған алғашқы археологиялық музей-қорық. 1998 жылы 25- желтоқсанындағы № 1335 Үкіметтің қаулысына сәйкес «Отырар» мемлекеттік археологиялық музей-қорығы республикалық бағыныстағы мемлекеттік мекеме болып қайта құрылды. Ол заңды мемлекеттік мекеме ретінде 1999 жылы 27-сәуірде қайта тіркелді. Музей-қорық мекемесі Түркістан облысы, Отырар ауданы, Шәуілдір ауылы, Жібек жолы даңғылының бойында үш қабатты ғимаратта орналасқан.
Музей-қорықта бес ғылыми-зерттеу бөлімі жұмыс істейді:
* Археология және тарихи ескерткіштерді қорғау бөлімі;
* Қор сақтау бөлімі;
* Реставрация және консервация бөлімі;
* Этнография бөлімі;
* Экспозиция, экскурсия және қоғаммен байланыс бөлімі;
* Тарихи ескерткіштерді қорғау ғылыми-зерттеу бөлімі.
* Ғылыми кітапхана (оның қорында 1511 дана кітап) бар.
Көпшілік көрермендерге музей ғимаратымен қоса, Арыстанбаб кесенесі, Отырар қалажұрты, «Қоржын там» этнографиялық кешені қызмет көрсетеді.Қоржын үйдің жалпы ауданы 3048,5 м, экспозиция ауданы 1052 м, қор бөлімінің ауданы 254 м.
Музей ұжымы «Мәдени мұра» және «Көне Отырарды жаңғырту» бағдарламалары негізінде Отырар өңірінде жүргізілген археологиялық және реставрациялық жұмыстарға қатысып бірнеше ғылыми есептер жазды. 2004 жылы күзде осы жұмыстарға орай музей ішінен жаңа реставрация және консервация бөлімі ашылды.
Музей-қорықта қазақ халқының көне тарихы насихатталады.
Музей-қорықтың негізгі мақсаты - Отырар өңіріндегі археологиялық, архитектуралық ескерткіштерді қору, ғылыми зерттеу және насихаттау мен мәдени ағартушылық жұмыстарымен айналысу.
Қазір Отырар оазисінде 5 республикалық, 150-ден астам археологиялық-архитектуралық ескерткіштер анықталған. Ғасырлар қойнауынан жеткен, осы өңірдің тарихында ерекше маңызы бар, Ұлы Жібек Жолы бойында орналасқан Отырар аймағындағы ежелгі және ортағасырлық қалалар мен мекендер – Отырартөбе, Құйрықтөбе, Көкмардан, Алтынтөбе, Ақтөбе, Жалпақтөбе, Оқсызтөбе, Пышақшытөбе және ХІІ ғасырға тән ескерткіш Арыстанбаб әулие кесене-мешіті, тағы басқа тарихи-мәдени археологиялық ескерткіштер.
Сонымен қатар, Отырар қаласының маңында әулиелі, қасиетті орындар аз болмаған. «Отырарда отыз баб, Түркістанда түмен баб, Сайрамда бар сансыз баб, ең үлкені Арыстанбаб» деп дәріптелген бүкіл мұсылман қауымына белгілі шейх Қожа Ахмет Ясауидің ұстазы әулие Арыстанбаб осында жерленген. Арыстанбаб тек Отырар өңіріне ғана емес, бүкіл түркі әлемінің исламдануына септігін тигізген ірі тұлға болған.
Қазіргі кезде Арыстанбаб кесенесі Қазақстан мен Орта Азия мұсылмандарының зиярат ететін қасиетті орны болып саналады. Еліміз тәуелсіздік алғаннан соң кесенеге ерекше назар аударыла бастады, оған толығымен реставрациялық жұмыстар жүргізіліп, кіреберіс қақпа, зияратшыларға қызмет көрсететін қонақ үйлер, кітапхана, салт-дәстүр сарайы, тағы басқа құрылыстар салынды.
Отырартөбеде 1884 жылы тұңғыш қазба жұмыстарын жүргізген шығыстанушы, һәм археолог Н.И.Веселовский. Отырардың қираған орны және осы аймақтың басқа да ескерткіштерін зерттеу үшін ХІХ ғасырдың аяғында Ташкентте жұмыс істей бастаған археология әуесқойлары Түркістан үйірмесінің күшімен 1895-1904 ж.ж. қазба жұмыстары жүргізілген. (А.К.Кларе, А.А.Черкасов жүргізген). 1947-1948 ж.ж. мұнда шығыстанушы ғалым А.Н.Бернштамның жетекшілігімен Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Кең ауқымды зерттеулер 1969 жылы К.Ақышевтің басшылық еткен Қазақ ССР Ғылым академиясы Тарих, археология және этнография институтының Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясы тарапынан басталып, қазіргі Ә.Х. Марғұлан атындағы археология институты мен «Отырар» мемлекеттік археологиялық музей-қорығы жүргізіп жатқан қазба жұмыстарымен жалғасып келеді. Ғалымдар тарихтың жаңа беттерін осылайша бірте-бірте аша бастады.
Орта Азияның батыс бөлігінде орналасқан отырықшылық пен көшпелі мәдениеттің түйіскен жеріндегі археологиялық көрнекті ескерткіштерді, Орта Азия мен Қазақстан тарихын зерттеуде, Отырар оазисінің тарихи-мәдени маңыздылығы зор. Ұлы Жібек Жолы бойындағы ескерткіштер әлі күнге дейін зерттеушілер назарын аударып келеді. Оның айғағы ретінде 2001-2004 ж.ж. Отырардағы халықаралық ЮНЕСКО-Қазақстан-Жапония жобасы бойынша жұмыстарды айтуға болады.
Отырар алқабының ескерткіштері ЮНЕСКО-ның бүкіл әлемдік мұра бағдарламасының алдын-ала тізіміне енген. 2001 жылы тамыз айында Қазақстан Республикасы мен ЮНЕСКО арасындағы Ежелгі Отырар қаласын қалпына келтіру және сақтау туралы келісімге қол қойылып, оған қоса ЮНЕСКО-ның қаржылай көмегі көрсетілді.
2001-2004ж.ж. ЮНЕСКО-Қазақстан-Жапония «Көне Отырарды сақтау және реставрациялау» жобасының аясында Отырар қалажұртындағы аршылған бірқатар құрылыс нысандарына консервациялау жұмыстары жүргізілді. Аталған жобаға Қазақстан, Ұлыбритания, Жапония, Бельгия, Италияның мамандарымен бірге Отырар музей-қорығының қызметкерлері де қатысты. Жобаның мақсатында Отырар ескерткіштерін ғылыми құжаттандыру, көпшілікке таныту, ескерткіштерді пайдалануға бағыттау, сонымен қатар, қалпына келтіру мен сақтаудың бірегей әдісін жасап шығару жұмыстары баса айтылған.
Тұңғыш Президенттің бастамасымен қабылданған Қазақстан Республикасының 2004-2006 ж.ж. «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасының аясында Отырардағы жұмыстар «Ежелгі Отырардың қайта өркендеуі» бағдарламасы бойынша жалғастырылды.
Отырар қалажұртының бірқатар ескерткіштерін (ХVІ ғ. жұма мешіті, ХVІ ғ. тұрғын үй орамы, ХІ-ХІІ ғ.ғ тұрғын үй жайлары, қабырғалар) зерттеу, консервациялау, музейлендіру жұмыстары бойынша ауқымды жұмыстар жүргізілді. ЮНЕСКО-ның қолдауымен аэрофотоқұжаттау іске асырылып, 8 мыңнан астам аэросуреттер түсірілді. Сырдарияның екі жағалауындағы бұрын белгісіз болып келген ескерткіштерге музей тарапынан бірнеше барлау жұмыстары жүргізіліп, нәтижесінде отыздан астам жаңа тарихи ескерткіштер анықталып, есепке алынды.
2008 жылы Отырартөбенің оңтүстік-батыс жағындағы ХІV ғасырға тән шығыс моншасына Қазреставрация мамандарымен бірлесе реставрация-консервация жұмыстары жасалынып, моншаның үсті түгелдей шатырмен жабылды. Сонымен бірге, Отырарда жүргізілген қазба барысында көптен бері ғалымдар айтып келген Отырардың оңтүстік қақапасының табылуы елеулі жетістіктеріміздің бірі болды. Бағдарлама бойынша қазба жұмыстарын бір ізге түсіру мен түрлі жобалар дайындалып, ескерткіштерді қайта қалпына келтіру, оларды музейге тапсыру жұмыстары кешенді жүргізілуде. Сонымен қатар, ғылыми әдебиеттер шығарылып, бейнефильмдер түсірілді.
Түптеп келгенде, осы мәдени іс-шаралардың барлығы Отырарды Тәуелсіз Қазақстан жағдайында қайта өркендетуге, Отырар ескерткіштерін сақтап, оны өскелең ұрпақтың рухани игілігіне айналдыруға бағытталған.
45 жылға жуық көпшілікке археологиялық және этнографиялық көрме залдары қызмет көрсететіп келеді. «Отырар» мемлекеттік археологиялық музей-қорығының «Көне және Ортағасырлық Отырар» атты тақырыптық экспозициялық жоспары жасалды. Отырар музей-қорығының экспозициясы жаңартылып, қайта жасақталды.
Ондағы жәдігерлер тақырыптық және мазмұны жағынан жоспарланып қойылған. Залда Отырар және оның төңірегіндегі бірнеше қалалар мен қалашықтардан археологиялық қазба жұмыстары барысында табылған неолит және қола дәуірінен бастап ХVІІІ ғ. дейінгі саздан күйдіріліп жасалынған тұрмыстық заттар – құмыра, табақ, көзе, сапты аяқ, орта кесе, майшам, сия сауыт т.б. әсем ғимараттарды безендіруге арналған сырлы жапсырма қыштар, терракоталарды, құббаларды көруге болады. Қоладан жасалған келі, тұғыр, майшам, тұмаршалар, күмістен, мыстан соғылған теңгелер, темірден жасалған жебе ұштары, кетпен, қылыш және шыныдан, сүйектен жасалған бұйымдар қойылған.
Отырар музей-қорығының үшінші қабатында ХVІІІ-ХХ ғғ тән қазақ халқының тұрмыс-тіршілігі, шаруашылығы, қолөнері мен мәдениетін көрсететін ағаштан, жүннен, теріден, металдан жасалған жәдігерлер өз алдына бір бөлек этнографиялық экспозицияны құрайды. Сондай-ақ, музейдің екінші қабатында заманауи технологиялармен жабдықталған мәжіліс залы, алтын жәдігерлер залы бар. Экспозицияны ақпараттық киоскілер, деректі фильмдер көрсететін телевизорлар, ҚР Мемлекеттік рәміздері мен карталары толықтыра түседі. Музейдің кіре берісіндегі led экран арқылы музей тарихы туралы мол мағлұмат береді.
«Отырар» мемлекеттік археологиялық музей-қорығының ұжымы өзінің құрылымдық қызметіне сәйкес ғылыми жинастыру, ғылыми зерттеу және мәдени ағарту, ғылыми экспозициялық, ғылыми экспедициялық, ғылыми қор, ғылыми қайта жаңғырту, ғылыми баспа, ғылыми байланыс жұмыстарын жемісті жүргізіп келеді.
Отырар музей-қорығындағы жәдігерлер археологиялық қазба жұмыстары барысында, «Отырар» мемлекеттік археологиялық музей-қорығы қызметкерлерінің әр жылдары ұйымдастырылған ғылыми-зерттеу экспедициялары барысында және халық қазынасына қамқор бола білген, қолөнерді шын сүйіп қастерлейтін қолөнершілер мен қарапайым ел азаматтарының, жәдігер жанашырларының музейге сыйға тартуымен жиналды.
Музей өз тарапынан «Қызылқұм шөліндегі тарихи ескерткіштер», «Әбу Нәсір әл-Фараби ізімен», «Сыр бойы мен Қаратау атырабы шайырлары ізімен», «Көксарай археологиялық экспедициясы», «Қолөнер – халық қазынасы, ғасырлар мұрасы», «Тәуелсіз елдегі өресі биік, өрісі кең өнер», «Қолөнер ұрпаққа аманат», «Сыр өңірінің шежіресі», т.б. тақырыптарда археологиялық, этнографиялық, фольклорлық экспедициялар ұйымдастырды.
Музейдің ғылыми қызметкерлері Астана, Алматы, Семей, Қарағанды, Павлодар, Өскемен, Түркістан, Шымкент қалаларында өткен ғылыми-тәжірибелік конференцияларға, форумдарға, семинарларға қатысып, баяндамалар оқыды. Сондай-ақ халықаралық, республикалық, аймақтық конференция, семинарлар, дөңгелек үстелдер, байқаулар өткізді.
Музей қызметкерлері музей коллекциялары бойынша жүздеген ғылыми мақалалар жазып, қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде кітаптар, кітапшалар, буклеттерді жарыққа шығарды. Заттық және рухани мұрамызды насихаттау мақсатында көптеген телерадио хабарлар берілді.
Музей қорындағы жинақталған түпдерек құжаттарды оқушыларға таныстыру мақсатында мектептерде кездесу кештері өткізіліп, әр түрлі тақырыптарда лекциялар оқылды.
Музей саласында көрмелерді ұйымдастыру және өткізу жұмыстарын мәдени-ағарту саласына жатқызуға болады. Көрмелер белгілі жоспар бойынша және жоспардан тыс болып өткізіледі.
Мәдениет және ақпарат министрлігінің қолдауымен елімізде алғаш рет Отырар қалажұртының маңынан «Сапар орталығын» салудағы мақсат – Отырар оазисінің мәдени мұрасын еліміз бен шет елдерде насихаттау, тарихи-мәдени мұра нысандарын қорғау, сақталуын қамтамасыз ету, туризм саласының заманауи талаптарына сай туристік орталық жасау болды.
2019 жылы 1 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» және «Ұлы даланың жеті қыры» бағдарламалық мақалалары аясында археологиялық, архитектуралық ескерткіштерді еліміз бен шетелдік туристерге кеңінен насихаттау, таныту, республика туризмін халықаралық деңгейге жеткізу мақсатында заманауи талаптарға сай «Отырар» мемлекеттік археологиялық музей-қорығына қарасты «Сапар орталығы» ашылып, «Отырар қалажұрты – Қазақстанда археологиялық ескерткіштерді зерттеу, сақтау, пайдалану ісінің озық үлгісі» тақырыбында республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция өтті.
Музей қорын толықтыру мақсатында бірнеше рет «Музейге сый» акциясы өтті. Жергілікті қолөнершілердің қолынан шыққан туындыларын көпшілік назарына ұсыну мақсатында әр түрлі тақырыпта жыл сайын халықаралық, республикалық, аймақтық жәрмеңкелер ұйымдастырлады.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевтың 2020 жылғы 1 қыркүйектегі «Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі» атты Қазақстан халқына арнаған Жолдауында айтылған балалар үйірмесінің құрылуына байланысты «Жас өлкетанушы» атты үйірме құрылды. Оқушыларды азаматтық пен ұлтжандылыққа, Отанға деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу, туған өлке тарихын оқыту, таныстыру арқылы өз жерін сүю, туған жер тұлғаларын құрметтеу мақсатында құрылып, қазіргі кезде үйірме сабақтары жалғасын тауып келеді.
Отырар қалажұртында 2020-2022 ж.ж. аралығында үш жылдық жоба бойынша археологиялық және реставрациялық жұмыстар жүргізілген еді. Нәтижесінде археологтар Ақ Орда билеушісі Ерзен Хан салған Ханакасының ХV ғасырға тән Сағаналы кесенесінің орнын тапты. Қалаға «Жарақты» қақпасы арқылы кірген тұста тұрғын үйлер мен қыш шеберханасы бар кешен табылды. Тұрғын үйлердің маңында өндіріс орындары орналасқан, онда қыш ыдыстар жасалатын екі камералы пеш пен қыш бұйымдар кептірілетін алаң мен ХVІІ ғасыр базар алаңында археологиялық қазба жұмыстары жүргізілді.Онда наубайхана кешені, тұрғын үй орамы анықталып, реставрациялау, консервациялау жұмыстары жүргізілді. Күйдірілген кірпіштен қаланған мешіт пен ХV ғасыр басында Әмір Темір, Тоқтамыс ханның елшілерін қабылдаған Бердібек сарайын ішінара қайта қалпына келтірді.
## Дереккөздер |
Қазанның 29 — Григориан күнтізбесінде жылдың 302-ші күні (кібісе жылдарда 303-ші). Жылдың аяғына 63 күн қалады.
## Мерекелер
* Қазақстан, Күзет ұйымдарының қызметкерлері күні
* Түркия, Республика күні.
## Оқиғалар
2023 жылғы 29 қазан - Қарағанды облысындаы Костенко шахтасындағы жарылыс себебінен қаза болды. Қазақстанда Жалпыұлттық аза тұту күні жарияланды.
## Туғандар
## Қайтыс болғандар
## Сыртқы сілтемелер |
Қазанның 30 — Григориан күнтізбесінде жылдың 303-ші күні (кібісе жылдарда 304-ші). Жылдың аяғына 62 күн қалады.
## Мерекелер
Тағы қараңыз:
### Ұлттық
* Ресей:Саяси репрессия құрбандарын еске алу күні.Инженер-механик күні
* Саяси репрессия құрбандарын еске алу күні.
* Инженер-механик күні
## Оқиғалар
### XX ғасырға дейін
* 1697 — Рейсвейкте Франция мен Қасиетті Рим империясының арасындағы бейбіт келісімге қол қойылды.
* 1888 — Джон Лауд қаламсапқа патент алды.
### XX ғасыр
* 1918 — Осман империясы отты қырғынды тоқтату туралы келісімге қол қою арқылы, Таяу Шығыстағы жүріп жатқан бірінші дүниежүзілік соғысқа ауыздық салды.
* 1937 — Гермес атты астероид жерден 780 мың. км арақашықтықта жақындап өтті.
* 1938 — АҚШ-та в CBS радиостанциясында Герберт Уэлстің шытырман оқиғалы «Әлемдер соғысы» атты романын оқиға орнынан тікелей репортаж ретінде көрсетті. Радиоқойылымның режиссеры Орсон Уэллс болды.
* 1941Ұлы Отан соғысы: Севастопольдегі алғашқы шайқас бастады.Екінші дүниежүзілік соғыс: Франклин Делано Рузвельт Кеңес одағына көмек ретінде 1 миллиард доллар көлемінде қаржы бөлуге келісім берді.
* Ұлы Отан соғысы: Севастопольдегі алғашқы шайқас бастады.
* Екінші дүниежүзілік соғыс: Франклин Делано Рузвельт Кеңес одағына көмек ретінде 1 миллиард доллар көлемінде қаржы бөлуге келісім берді.
* 1961 — КСРО әлемдік тарихтағы ең қуатты бомбаның жарылысын жүргізді: Жаңа Жер атты түбектегі полигонда 58-мегатонналы сутекті бомбасының («Царь-бомба») жарылысы өтті. Никита Хрущёв: «біз алғашында 100-мегатонналы бомба жарылысын жүргізейік дегенбіз, бірақ Мәскеудің терезелері шағылмасын деген мақсатта, заряд санын төмендеттік» деп әзілдеген екен.
* 1967 — Ғарыштық кеңістікте алғаш рет автоматты қақтығыс жүргізілді.
## Туғандар
## Қайтыс болғандар
## Сыртқы сілтемелер
## Дереккөздер |
Қазанның 23 — Григориан күнтізбесінде жылдың 296-шы күні (кібісе жылдарда 297-ші). Жылдың аяғына 69 күн қалады.
## Мейрамдар
* Мажарстан, Республика күні.
### Туғандар
* 1734 — Никола-Эдм Ретиф де ла Бретон (1806), француз жазушысы.
* 1801 — Густав Альберт Лортцинг (en:Gustav Albert Lortzing) (1851), неміс композиторы.
* 1875 — Людвиг Лейхгардт (en:Ludwig Leichhardt) (1848), Австралияны зерттеген неміс ғалымы.
* 1875 — Гилберт Льюис (1946), көрнекті америкалық физикохимик.
* 1908 — Илья Франк (1990), кеңес физигі, 1958 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
Қайтыс болғандар
* 1872 — Теофиль Готье (1811), француз жазушысы.
* 1928 — Альфонс Алар (en:François-Alphonse Aulard) (1849), француз тарихшысы.
* 1944 — Чарльз Барклай (en:Charles Glover Barkla) (1877), ағылшын физигі, 1917 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
* 2004 — Билл Николсон (1919), ойыншы, бапкер және Тоттенхэм Хотспур футбол клубының президенті.
## Оқиғалар
## Сыртқы сілтемелер |
Қазанның 2 — Григориан күнтізбесінде жылдың 275-ші күні (кібісе жылдарда 276-шы). Жылдың аяғына 90 күн қалады.
## Мейрамдар
* Гвинея, Тәуелсіздік күні
### Оқиғалар
Туғандар
* 1852 — Уильям Рамзай (1916), аргон, криптон, ксенон және неон инертті газдарды ашқан ағылшын химигі, 1904 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
* 1917 — Кристиан Рене Де Дюв (en:Christian René de Duve), бельгиялық , физиология және медицинадан 1974 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
* 1907 — Александр Тодд (en:Alexander Robert Todd, Baron of Trumpington) (1997), ағылшын химигі, 1957 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
Қайтыс болғандар
* 1927 — Сванте Август Аррениус, атақты швед физикохимигі, 1903 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
* 1931 — Шәкәрім Құдайбердіұлы, қазақтың жазушысы, ақыны.
* 1946 — Игнацы Мосьцицкий, поляк химигі, Польша президенті (1926—1939 жж.).
## Сыртқы сілтемелер |
Қазанның 20 — Григориан күнтізбесінде жылдың 293-ші күні (кібісе жылдарда 294-ші). Жылдың аяғына 72 күн қалады.
## Мейрамдар
* БҰҰ, Халықаралық аспаз күні.
* Ямайка, Қаһармандар күні.
* Кения, Әскер күні.
### Туғандар
* 1632 — Кристофер Рен (en:Christopher Wren) (1723), ағылшын архитекторы, математигі және астрономы.
* 1854 — Артюр Рембо (en:Jean Nicolas Arthur Rimbaud) (1891), француз ақыны.
* 1891 — Джеймс Чедвик (en:James Chadwick) (1974), нейтронды ашқан ағылшын физигі (1932 ж.), 1935 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
* 1905 — Фредерик Данней (шын аты Дэниел Натан) (en:Frederick Dannay — Daniel Nathan) (1982), америкалық жазушы.
* 1946 — Эльфрида Елинек (en:Elfriede Jelinek), Австрия жазушысы, әдебиеттен 2004 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
Қайтыс болғандар
* 1935 — Артур Хендерсон (en:Arthur Henderson) (1863), ағылшын саясаткері, 1934 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
* 1956 — Лоренц Белл (en:Lawrence Bell) (1894), әлемдегі ең бірінші жоғары дыбыстық ұшақты құрастырған америкалық авиа құрастырушы.
* 1964 — Герберт Гувер (en:Herbert Clark Hoover) (1874), АҚШ-тың 31-ші президенті.
* 1984 — Поль Адриен Морис Дирак (en:Paul Adrien Maurice Dirac) (1902), ағылшын физигі, физикадан 1933 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
## Сыртқы сілтемелер |
Қазанның 3 — Григориан күнтізбесінде жылдың 276-шы күні (кібісе жылдарда 277-ші). Жылдың аяғына 89 күн қалады.
## Мейрамдар
* Корея Республикасы, Бiлiм күнi
* Германия, Қайта бірігу күні
### Оқиғалар
Туғандар
* 1863 — Станислав Заремба (en:Stanislaw Zaremba) (1942), поляк математигі
* 1889 — Карл фон Осецкий (1938), неміс журналисті, 1935 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
* 1897 — Луи Арагон (шын аты Луи-Мари Андриё) ([[:en:Louis Aragon — Louis-Marie Andrieux) (1982), француз ақыны.
* 1919 — Джеймс Макгилл кіші-Бьюкенен (en:James McGill Buchanan Jr.), америкалық экономист, экономикадан 1986 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
Қайтыс болғандар
* 1916 — Димчо Дебелянов, болгар ақыны.
* 1929 — Густав Штреземан (en:Gustav Stresemann) (1878), герман саяси қайраткері, 1926 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
* 1987 — Жан Ануй (en:Jean Marie Lucien Pierre Anouilh) (1910), французский драматургы.
## Сыртқы сілтемелер |
Қазанның 4 — Григориан күнтізбесінде жылдың 277-ші күні (кібісе жылдарда 278-ші). Жылдың аяғына 88 күн қалады.
## Мейрамдар
* БҰҰЖануарлар қорғау күні.
* Лесото, Тәуелсіздік күні
### Оқиғалар
Туғандар
* 1814 — Жан Милле (1875), француз суретшісі.
* 1847 — Луи Анри Буссенар (1910), француз жазушысы.
* 1916 — Виталий Лазаревич Гинзбург (2009), кеңес және орыс физигі, 2003 жылғы * Нобель сыйлығының лауреаты.
* 1951 — Бақытжан Қанапиянов, қазақ ақыны, аудармашы, сценарист, кинорежиссёр.
Қайтыс болғандар
* 1669 — Рембрандт Харменс ван Рейн (1606), әйгілі голланд суретшісі.
* 1947 — Макс Планк (1858), неміс физигі, 1918 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
* 1904 — Фредерик Огюст Бартольди (1834), француз мүсіншісі.
* 1907 — Альфредо Кейль (1850), неміс текті португал композиторы.
## Сыртқы сілтемелер |
Қазанның 5 — Григориан күнтізбесінде жылдың 278-ші күні (кібісе жылдарда 279-ші). Жылдың аяғына 87 күн қалады.
## Мейрамдар
* БҰҰ, Халықаралық ұстаз күні
* Португалия, Республика күні
### Оқиғалар
* 1502 — Христофор Колумб Коста-Риканы ашты.
* 1823 — Англияда «Ланцет» бірінші медициналық журналы шығарыла бастады
* 1910 — Португалияда республика орнады.
* 1976 — Viking 2 (Викинг-2) Орбиталық құрылғының басты мақсаты аяқталды.
Туғандар
* 1609 — Пауль Флеминг (1640), неміс жазушысы («Рубелла»).
* 1829 — Честер Алан Артур (1886), АҚШ–тың 21-ші президенті.
* 1879 — Фрэнсис Роус (1970), америкалық патолог, 1966 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
* 1952 — Эмомали Рахмонов (Эмомалӣ Раҳмонов), 1992 жылдан бастап Тәжікстан президенті.
Қайтыс болғандар
* 1993 — Александр Петрович Штейн (шын тегі Рубинштейн) (1906), кеңес жазушысы, драматург, сценарист.
* 1996 — Сеймур Крей (1925), америкалық инженер, супер компьютерлердің құрастырушысы
* 2000 — Майкл Смит (1932), канадалық химик, 1993 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
* 2004 — Морис Хьюг Фредерик Уилкинс (1916), ағылшын биофизигі, физиология және медицинадан 1962 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
## Сыртқы сілтемелер |
Қазанның 8 — Григориан күнтізбесінде жылдың 281-ші күні (кібісе жылдарда 282-ші). Жылдың аяғына 84 күн қалады.
## Мерекелер
## Оқиғалар
* 1498 — Васко да Гама кемелері Үндістаннан қайта бет алды.
* 1818 — ағылшындар алғаш рет бокс қолғаптарын пайдалана бастады
* 1896 — америкалық қор биржасының негізгі көрсеткішіне айналған Доу-Джонс индексі алғаш рет жарияланды.
* 1912 — Бірінші Балкан соғысы басталды. Черногория Түркияға соғыс ашты.
* 1920 — Бұхара Кеңес республикасы қалануы жарияланды.
## Туғандар
## Қайтыс болғандар
## Сыртқы сілтемелер |
Дүнгендер (жеңіл. қыт.: 东干族; дәст. қыт.: 東干族; пінин: Dōnggānzú) — Қазақстан, Қытай, Қырғызстан, Өзбекстан жерлерінде тұратын ұлт.Өз атауы — хуэй. Дүнген — Қытай аз ұлттары арасындағы халық саны көбірек, бытырай қоныстанған ұлт. 2000 жылғы санаққа қарағанда, Қытайда 9 млн. 816 мың 805 дүнген бар. Жалпы халық саны жағынан Қытай, Жуаң және Манжур ұлттарынан кейін Дүңгендер төртінші орында тұр.
## Этнонимі
«Дүнгендер» этнонимінің шығу тегі туралы бірнеше нұсқасы бар. Солардың бірі бойынша түркілердің «тұрған» (қалған) сөзі осылай өзгертіліп кеткен. Бұл нұсқа бойынша дүнгендер Қытайда тұру үшін қалған Темірланның ұрпақтарынан тараған. Қытай зерттеушілері бұл терминнің қытай тілінен шыққан «тунькэнь» нұсқасын қарастыруда - бұл Қытаймен шекаралас елдердің өз тілінде сөйлейтін тұрғындарына берілген атау.
## Этногенезі
Дүнгендердің шығу тегі туралы негізгі үш нұсқа бар. Алғашқысына сай, олар арабтар және парсылар мен қытайлардың аралас некесінен туған. Араб, парсы көпестері Қытай аумағына VIII-XIII ғасыр аралығында жиі келген. Дүнгендердің саудаға жақындығы осы ата-бабаларынан берілген деген түсінік бар. Олардың дені саудамен айналысады.Екінші нұсқа бойынша дүнгендердің ата-тегі – түрік-мұсылмандар. Алайда олардың қаны қытай этносымен араласпаған.Үшінші пікірдің қостаушылары дүнгендер Моңғол империясының сэмужэнь табының өкілі дегенді айтады. XIV ғасырда Юань әулеті тақтан кеткен соң Қытайда сэмужэнь табының өкілдері мен моңғолдар қандастарымен емес, қытай этносымен неке құруы керек деген заң шыққан деседі. Осылайша сэмужэнь табы ассимиляцияланып, Мин әулеті билігінің соңында дүнгендер толықтай қытай тіліне өткен.
## Орналасуы
Ол — миграциялық көшу және сауда қарым-қатынастары арқылы Қытай жерінде біртіндеп қалыптасқан, бірлікке келген, әрі ислам мәдениет дәстүрін сақтаған ұлттық топ. Дүнгендер ұлт болып қалыптасып, даму барысында, қытай тілін өз ұлтының ортақ тілі ретінде таңдап алды.
Дүнген Қытайдың барлық жерінде бар. Солтүстікте Амурдан (Хилұңжяң) оңтүстікте Хайнан аралына дейін, батыста Памир үстіртінен, шығыста Шығыс теңіз жағасына дейін дүнгендер қоныс тепкен. Дүнген — Қытайда «Кең көлемде бытырап, шағын көлемде шоғырланып» қоныстанған халық. Қытайдағы аудан-қалалардың көбінде дүнгендер бар. Ал Ниңшя, Гансу, Хынан, Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы, Чиңхай, Йүннан, Хыбей, Шандұң қатарлы өлке, автономиялық аудандарда дүнгендердің халық саны көбірек, тарихи және тұрмыс әдеті қатарлы жақтардағы себептер салдарынан, дүнгендер орналасқан өңірлерде, көбінше мешітті орталық етіп шоғырлана қоныстанған. Әдетте қалаларда өздіктерінен көше, маһалла, ал ауыл-қыстақтарда өздігінен қыстақ болып құралып, үлкен-кішілігі әртүрлі қоныс қалыптастырған.
Дүнгендер Қытайда шашырай қоныстанған, ал олардың автономия алған өңірлері де Қытайда шашыраңқы. Ниңшя — Қытайдағы дүнгендердің өлке дәрежелі автономиялық ауданы (НДАР). Дүнген ұлтының аймақ дәрежелі автономия алған өңірлерінен Шыңжаңда Санжы Дүнген автономиялық облысы (СДАО) және Гансуда Линшя Дүнген автономиялық облысы (ЛДАО) бар. Мұнан сырт тағы Шыңжаңда Қарашәр (Янжи) Дүнген автономиялық ауданы және дүнген ауылдары бар.
## Тілі
Дүнген ұлт болып қалыптасып, даму барысында Қытай тілін өз ұлтының ортақ тілі ретінде таңдап алды. Алайда, ислам дінінің ықпалымен, сөйлегенде араб тілінің және парсы тілінің сөз — сөйлемдерін көбірек қосып айтады.Дүнгендер «хуэй тілі» (Хуэйзў йүян немесе Huejzw jyian) деп атайтын дүнген тілі оңтүстік Ганьсу мен Қытайдағы Шэньсидегі Гуанчжуңның батысында кеңінен таралған қытай тілінің чжунъюань диалектісіне ұқсас. Қытайдың басқа түрлері сияқты дүнгенде де үндескен екі негізгі диалекті бар, олардың біреуі төрт тонды, екіншісі стандартты болып саналады, сөздерде соңғы позицияда үш тон және толық емес позицияда төрт тон бар.
Дүнген тілінің кейбір лексикасы қытайлықтарға ескіше көрінуі мүмкін. Мысалы, олар президентті «император» ((Хуаңды, huan'g-di)) деп атайды, ал мемлекеттік мекемелерді ямень (ямын, я-мин) деп атайды, бұл ежелгі Қытайдағы мандариндердің кеңселерін білдіреді.Олардың тілінде араб, парсы және түркі тілдерінен алынған көптеген сөздер бар. 1940 жылдардан бастап тіл кириллицада жазылды, бұл қытай тілін әліпби арқылы жазуға болатындығын көрсетеді.
Орталық Азиядағы басқа ұлттық азшылықтарға қарағанда, дүнгендердің көпшілігі үш тілді біледі. Дүнгендердің үштен екісінен астамы орыс тілінде сөйлейді, ал аз бөлігі қырғыз тілінде немесе олар тұратын елдердің титулды ұлттарына жататын басқа тілдерде сөйлей алады.
## Діні
Ислам Қытайға пайда болғаннан кейін бірден еніп кетті. Таң әулеті дәуірінде (VII–X ғасырлар) Қытай территориясына Исламды таратуға бағытталған теократиялық мемлекет — араб халифатының жаулап алуларының елесі түсе бастады. Жаңа пассионарлық дін Синцзян арқылы Сианға дейін Ыстықкөл көлінің жанынан өткен Ұлы Жібек жолы арқылы Орта мемлекеттің аумағына еніп, елдің оңтүстік-шығысында теңіз арқылы өтіп, бірден ізбасарларын тапты.Алайда, исламның ізбасарларын жеке этнос өкілдеріне рәсімдеу тек моңғол Юань әулеті кезінде пайда болды.
Моңғол империясы 1271 жылы Қытайды жаулап алды. Тақты Шыңғыс ханның немересі Құбылай хан мен Бөрте кенже ұлы Толуйдан тартып алды. Ол бүкіл Қытайды, Кореяны, Моңғолияны және оның айналасындағы аймақтарды билеген алғашқы хань емес император болды. Ол сонымен бірге Юань императорлық әулетінің негізін қалады. Құбылай төзімді адам болған. Оның үстіне Юань әулетінің кейбір императорларының өзі ислам дінін ұстанған. Дәл осы әулет тұсында хуэйлер жеке ұлт болып қалыптасты.
## Тарихы
Дүнгендердің ең арғы тегі б.з. VII ғасырдағы (Таң — Сұң династиялары дәуірі) Қытайға сауда байланысымен келіп қоныстанып қалған шетелдік мұсылман ұрпағы; Ал дүнгендердің басты тегі — б.з. ХІІІ ғасырда моңғолдар батысқа жорық жасағанда, сонымен бірге Юан династиясы дәуірінде, түрлі салауатпен Парсы, орта азия және Араб елдерінен топ-тобымен куәлікпен келген немесе өз бетімен шығысқа ауып келген әр ұлт мұсылмандары. Олар алдымен, Юан династиясындағы қоғамдық орны жоғарырақ түрлі кәсіп шеберлерінің басты құрамдас бөлігіне айналып, халық саны неше жүз мыңға жеткен; дүнгендер қалыптасу, даму тарихы барысында, өздері тұрған өңірдегі қытай, ұйғыр, моңғол қатарлы ұлттардың бір бөлімін сіңіріп алған.
Қытайлықтар дүнген сөзін мағынасына қарай «шығыстан келген адам» деп те аударған. Қытай жазбаларындағы деректерде, дүнген ұлты тарихының шығу тегін сонау Таң және Сун әулетінен бастап қарастырады. Таң әулеті тұсында Ұлы Жібек жолы ашылып, көптеген араб және парсы саудагерлері Қытайға ағылады. Сол кезде ұлттар арасында еркін қарым-қатынас орнап, Ислам діні өкілдері ұзақ жылдар Қытайды мекендеп қалады. Қытайдан қыз алып, отбасын құрады. Сөйтіп, олардан тараған ұрпақ ислам діні мәдениетімен өмір салтын құрып, дүнген ұлты пайда болады. Дүнгенгер толыққанды ұлт ретінде, Юань әулеті кезінде жақсы дамып, Қытайда кең етек жаяды. Ол уақытта қытайлардың (хань халқының) ұлт ретіндегі мәртебесі, аз ұлт өкілдерімен салыстырғанда төмендеу болған. Кейінгі Мин және Цинь әулеті тұсында, дүнгендердің күшейгені соншалық, тіпті ел билігіндегі хань халқына (қытайларға) кәдімгідей қатер тудыратын жағдайға дейін жеткен. Сөйтіп, дүнген ұлты күшейіп, бірте-бірте ханьдардың оларға жүргізген билігіне мойынсынбай, Цинь әулеті соңында көтеріліс жасайды. Алайда ол ұрыста ханьдар оларды басып, жаншып тастайды.
## Кәсібі
Дүнгендердің негізгі шаруашылық кәсібі егіншілік, бау-бақша өсіру, ұсақ-түйек сауда жасау, басқа да әртүрлі кәсіп түрлерімен айналысу болды. XX ғасырдың 80-жылдарынан бастап олар Жетісуда алғашқылардың бірі болып күріш еге бастады. Бау-бақша өсірумен, бағбандықпен айналысты. Дүнгендер орамжапырақ, пияз, сарымсақ, бұршақ, асбұршақ, бұрыш, шомыр, сәбіз, аскөк, асқабақ, қияр сияқты алуан түрлі дақылдар өсірудің шебері болды. Олар орыс шаруаларынан қызанақ және картоп өсіруді де үйреніп алды.
Дүнгендерде мал өсіру қосалқы сипат алды. Жайылымның жетіспеушілігі мал өсіруді едәуір шектеуге мәжбүр етті.Дүнгендер жүк тасу кәсібімен айналысу үшін жылқы мен өгіз ұстады. Жүк тасу әдетте ауыл шаруашылық жұмыстары аяқталып, жиын-терін біткеннен кейін басталатын. Олар өздері өндірген ауылшаруашылық өнімдерін Әулиеатаға, Верныйға, Ташкентке, Жаркентке, сондай-ақ Шыңжанға алып барып сататын. Ал қайтарында Ресей мен Қытай өнеркәсібі шығарған бұйымдарды ала келетін.Дүнгендер өз шаруашылықтарында аздаған сиыр, қой, ешкі ұстады. Ал ауыл шаруашылық жұмыстарынан қолдары босаған кезде қамыстан ши тоқыды. Ол үшін тайланған бау-бау қамысты пайдаланды. Дүнгендердің бірқатарының май шайқайтын, күріш кептіретін, сірке су дайындайтын шағын кәсіпорындары болды. Сынған ыдыстарды құрсаулап жөндеуді кәсіп етушілер де аз болған жоқ.Материалдық тұрғыдан жағдайлары жақсарған дүнгендердің арасында да өз көпестері шықты. 1905 жылы Жаркенттің өзінде ғана 167 дүнген көпесі болды. Олардың қытай тілінде сөйлесуі Қытаймен екі арадағы сауда-саттықты монополияға айналдырып алуларына жағдай жасады.
## Өмір салты
### Дәстүрлі баспаналары
Елді мекендері тұрақты түрде жоспарланған. Дәстүрлі тұрғын үйлері қаңқалы-бағаналы (қабырғалары саз кірпіштен немесе тастан жасалған) немесе ағаштан жасалған, көп бөлмелі. Бөлмелерден жабық сыртқы галереяға кіру мүмкіндігі бар.Жатын бөлмесінде жылытылатын кан (кушетка) болды. Олар оған ұйықтап, аласа үстелге отырып тамақтанды.
### Дәстүрлі киімдері
Дүнгендердің ұлттық киімі қытай киіміне ұқсайды. Ерлер костюмінің негізгі элементтері: жағасы жоқ ақ жейде, кенеп шалбар. Көйлектер бос, ұзын түзу жеңдері бар. Үстіне түзу кесілген жағасы жоқ шекпен киеді. Суық мезгілде олар тоқылған жағасы бар халат киетін. Халаттың алдыңғы жағы кең, артқы жағынан кең белдікпен байланған белбеу болды. Бас киімі дөңгелек тәжі бар кішкентай қалпақ болды.
Әйелдер киімі әртүрлі. Қыздар да шалбардан тұратын костюмдер мен кең жеңді қысқа көйлек киді. Жеңнің түбі мен жағасы түрлі-түсті ленталармен безендірілген. Үстіне терең мойын сызығы бар жеңсіз кеудеше киіледі. Сондай-ақ дүнгендер арасында қытай стиліндегі тік қиылған және тік жағалы көйлектер жиі кездеседі. Олардың жеңдері тар. ілмек қиғаштап жасалады. Мереке күндері көйлектің үстіне пелерина тәрізді иық әшекейлері киіледі. Ол кестелермен безендірілген бірнеше ондаған сәндік элементтерден тұрады. Пелерина (мықынға жеткізбей иыққа жамылатын жамылғы) қыздың кеудесі мен иығын түгел жауып, жоғарғы жағында мойынға жетеді. Мерекелік аяқ киім астары бар жібек матадан тігіледі. Етік түрлі-түсті өрнектермен безендірілген. Басын кулондар мен гүлдер салынған құрсаумен безендіреді.
### Дәстүрлі тағамдары
Дүнгендердің өз үйлерінде мұсылман тағамдарын жасау, сату дәстүрлері бар. Мұның ішінде, мұсылманша қышқылтым сорпа, қой еті тұшпарасы, асқан қой еті, буға пісірілген құйрық май, қой сорпасына малшыған бу нан, қуырған бидай, мұсылманша торт-праниктер секілді тағамдары бар. Дүнгендер тағам даярлау жағынан Қытайдың дәстүрлі тағам дайындау мәдениетін қабылдап, оны жасампаздықпен дамыта түсіп, осы заман Қытай сауда базарына салып, әрқайсы ұлттардың алқауына ие болды. Көнеден келе жатқан мұсылман асханалары жаңарып, өркендеп, ірі мейрамханаларға айналды. Мұсылманша тағам түрлері көбейіп 300 түрге таяды.
Күнделікті дүнген тағамдарында негізгі тұтынылатын өнімдер олар: өсімдік майында дайындалған ет, ұн, күріш және де көкөністер болып табылады. Тағам дайындауда екі әдіс жиі қолданылады. Олар цо және жу деп аталады. Цо – екі басқыштан тұратын күрделі процесс. Бірінші әдіс кезінде тағам тез қуырылса, екінші әдісте тағамды бұқтыру жатады. Яғни қазанға немесе шұңғыл ыдысқа май құйып, барлық қажетті өнімдерді қатты қурады, осыдан кейін қуырылып жатқан өнім үстіне сорпа я болмаса, су құйылып, ақырын отта пісіру процессі жүреді. Цо дегеніміздің өзі аз көлемдегі майда тез қуру дегенді білдіреді. Ал жу дегеніміз көп мөлшердегі суда тағамды қайнату болып табылады. Әдетте бұндай жолдармен құс немесе басқада малдың еттері дайындалады.
### Фольклоры
Дүнгендер фольклоры өте бай. Жанрлардың ішінде ертегілер мен тұрмыстық ертегілер (гужир), хикаялар (фу), онда қытайлық эпикалық хикаялар («Үш патшалық», т.б.) түсіндіріледі. Батырлық жырлар (дачузы) («Ма Да-жын әскерді басқарады» т.б.) 3 ішекті шертпелі аспаптың (санщынзы) сүйемелдеуімен орындалады.Әндер (щечузы) – лиро-эпопея (ең танымалдарының бірі – «Мын чжа нюй» – Ұлы Қытай қорғанының құрылысы кезінде күйеуі қайтыс болған жас әйелдің тағдыры туралы), лирикалық әйелдер әндері (соның ішінде «Сүйікті Маву ”), аты аңызға айналған батырлар туралы жырлар, еңбек, сатиралық, юморлық, күнделікті т.б.
Аспаптық музыка әндер мен билерді сүйемелдейді және янгэ ән-би құрылымына кіреді. Музыка аспаптары: ішекті – эрхуз, махуз, мынхуз, сыхуз; шертпелі – михурщан, санщыңзы,цимвал ёнчин, кучанза арфасы; флейта – ди, ще; барабан - гнунузы, әртүрлі идиофондар.Қазақстанда орыстардан алған гитара, гармоника, аккордеон және басқа аспаптарды да пайдаланады.
## Қазақстандағы дүнгендер
Дүнгендердің Қазақстан аумағына алғашқы қоныс аударуы 1877 ж. желтоқсан айында басталды. Сол жылы жазалаушыларынан құтылу үшін қашқан 4 мыңға жуық дүнген Жетісу жеріне келіп қоныстанды. Екінші толқыны 1884 ж. өтті. Дүнгендерді Қазақстан мен Орта Азияға қоныстандыру арқылы патша үкіметі екі түрлі мақсат көздеді: біріншіден, Қытайдың Құлжа өңіріндегі экономикалық базасын әлсірете түспек болды, екіншіден, саяси жағдай шиеленісіп кете қалған жағдайда оларды Қытайға қарсы әскери күш ретінде пайдалануды мақсат етті. Қазақстандағы дүнгендердің саны - 62 мың (2014).
Дүнгендердің Қазақстан халқының құрамындағы үлестік көлемінің динамикасына келсек, онда ХХ ғасырдың өн бойында үлесі 0,1% мөлшерінде болғанын көреміз. 1999 жылдан бастап бұл көрсеткіш 0,2%-ға көтеріліп, 2007 ж. 1 қаңтарында үлесі 0,3 %-ды көрсетті. Яғни тәуелсіздік жылдарындағы қазақстандағы жүргізіліп жатқан реформалардың дүнген халқының өсіп-өнуіне тигізген әсері оң.
1989-1998 жж. аралығында Қазақстанға 607 дүнген көшіп келген. Олардың 403-і ТМД елдерінен келген болса (негізгі көпшілігі Қырғызстаннан – 380 адам), Қытайдан 11 дүнген қоныс аударған. Бір ғана 2000 жылы Қазақстанға келген дүнгендер саны 172 адам болды. Олардың 154-і кері қайтып, көші-қон айырымы 18 адамды құрады. Ал, 2000 жылдан бергі мәліметтерде 2000-2007 жылдар аралығында дүнгендер саны 8261 адамға көбейгенін байқаймыз. Дүнгендердің жинақы қоныстанған жерлеріне келсек, 1926 ж. санақта Жетісу губерниясында 7597 дүнген тұрды (3972 – ер адам, 3635 - әйел), бұл Қазақстандағы дүнгендердің 89 %-ы. 1959 ж. санақта Оңтүстік Қазақстан өлкесін 7511 дүнген мекендеді, бұл Қазақстандағы дүнгендердің 75 %-ы. Қазақстандағы дүнгендердің басым көпшілігі Жамбыл облысын мекендейді. Жамбыл облысынан кейінгң дүнгендердің анағұрлым жиі орналасқан жерлеріне Алматы қаласы (мұндағы дүнгендердің үлесі 1970-1999 жж. аралығында 7,5-12,3%-ы аралығында өзгеріп, өсіп отырды) мен облысын жатқызуға болады. Дүнгендер аз мөлшерде болса да Шығыс Қазақстан, Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан, Қызылорда, Қарағанды, Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан облыстары мен Астана қалаласына да қоныс тепкен.
## Танымал дүнгендер
* Ма Чжунъин — дүнген әскери қолбасшысы, ҚХР Халық армиясының 36-дивизиясының қолбасшысы, Шыңжаң көтерілісіне қатысушы;
* Ма Хушан — дүнген қолбасшысы, Ма Чжунъиннің туған ағасы және ізбасары. 1934 жылдан 1937 жылға дейін Шыңжаңның Дүнғанстан деп аталатын оңтүстік бөлігін басқарды;
* Мұхаммед Аюб Биянху — 1862-1877 жж. Цин Қытай билігінің езгісіне қарсы дүнгендердің (хуэйцзу халқы) күресі жетекшілерінің бірі;
* Мағазы Масанчи — революциялық қозғалысқа, азамат соғысына, Орта Азияда Кеңес өкіметін орнату жолындағы күреске қатысушы, мемлекет қайраткері;
* Манзус Ванахун — Кеңес солдаты, Ұлы Отан соғысының қатысушысы. Кеңес Одағының Батыры;
* Бахридин Валиевич Шабазов — Қырғыз Республикасы Жогорку Кенешінің VII шақырылымының депутаты (2021 жылдан). Көлік, коммуникациялар, сәулет және құрылыс комитеті төрағасының орынбасары.
* Абдужалил Мажитович Юнусов — Қырғыз дзюдошысы, самбошы, Қырғыз Республикасының дзюдодан ұлттық құрамасының жаттықтырушысы. Дзюдодан КСРО спорт шебері, КСРО халықаралық дәрежедегі спорт шебері. КСРО халықтары спартакиадасының чемпионы (1983), КСРО чемпионатының төрт дүркін жүлдегері, Қырғыз Республикасының 13 дүркін чемпионы;
* Арли Чонтей — Қазақстандық ауыр атлет, 2021 жылғы әлем чемпионы, Универсиаданың қола жүлдегері (2017), Әлем чемпионатының күміс жүлдегері (2018), Азия чемпионы (2020). Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген спорт шебері;
* Цунвазо Юсуп — дүнген педагогы, ғалым, жазушы. Алматыдағы бір көшеге есімі берілген;
* Майя Салахаровна Манеза — Қазақ зілтеміршісі, екі дүркін әлем чемпионы (2009 және 2010 ж.), 2011 жылғы әлем чемпионатының 63 келіге дейінгі салмақ дәрежесінде күміс жүлдегері.
## Сілтеме
* Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Дүнгендер
* Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Дүнгендер
## Дереккөздер |
Қазанның 9 — Григориан күнтізбесінде жылдың 282-ші күні (кібісе жылдарда 283-ші). Жылдың аяғына 83 күн қалады.
## Мерекелер
* Уганда - тәуелсіздік күні
## Оқиғалар
* 1446 — Корея басшысы Седжон иероглифтік жазуды жаңа 28 әріптік әліппемен алмастырды.
* 1731 — Кіші жүзі ханы Әбілқайыр Ресейге мойынсынып Қазақстанның Ресейге қосылу процесін бастады.
* 2006 — Солтүстік Кореяда алғашқы ядролық қару сынақтан өтті.
## Туғандар
* 1852 жыл – Эмиль Фишер (1919 ж.қ.б.) 1902 жылы қанттық және пуриндік топтары бар заттар синтезі үшін химия бойынша алғашқы Нобель сыйлығын алған химик-органик.
* 1879 жыл — Макс фон Лауэ (1960 ж.қ.б.), неміс физигі, 1914 жыл Нобель сыйлығы лауреаты.
* 1966 жыл — Дэвид Кэмерон, британ саясаткері, 2005 жылдан Консервативтік партия көсемі, 11 мамыр 2010 жылдан Ұлыбритания 75-ші премьер-министрі .
* 1951 жыл – Арыстан Мәуленұлы Ғазалиев, химия ғылымдарының докторы (1991), профессор (1992), Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясының академигі (2003).
## Қайтыс болғандар
* 1967 жыл – Че Гевара (1928 ж.т.) , латынамерикалық революционер, Куба революциясының 1959 ж. командентесі.
## Сыртқы сілтемелер |
Қазанның 10 — Григориан күнтізбесінде жылдың 283-ші күні (кібісе жылдарда 284-ші). Жылдың аяғына 82 күн қалады.
## Мерекелер
* Қазақстан, Қазақстан кәсіптік одақтарының күні
## Оқиғалар
* 1780 – Ұлы Харрикейннен 20 000–30 000 адам Карибтерде мерт болды.
* 1846 – ағылшын астрономы Уильям Лассел Нептунның ең ірі айы Тритонды ашты.
* 2009 – Армения мен Түркия Цюрихте өзара шекарасын ашу туралы келісім жасасты.
## Туғандар
* 1731 — Генри Кавендиш (1810), ағылшын физигі және химигі
* 1892 — Иво Андрич (1975), хорват жазушысы, 1961 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
* 1913 — Клод Симон (2005), француз жазушысы, 1985 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
* 1930 — Гарольд Пинтер, ағылшын драматургы және режиссер, әдебиеттен 2005 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
## Қайтыс болғандар
* 680 — Хусәйн ибн Әли (626), Хұсайын мұсылман әлеміндегі аты аңызға айналған ұлы тұлға
## Сыртқы сілтемелер |
Қазанның 6 — Григориан күнтізбесінде жылдың 279-шы күні (кібісе жылдарда 280-ші). Жылдың аяғына 86 күн қалады.
## Мейрамдар
* Қазақстан, Қорғаныс өнеркәсібі қызметкерлері күні
* Қазақстан, Бухгалтер және аудитор күні
* Мысыр, Қарулы күштер күні
* Беларусь, Мұрағатшы күні.
* Дүниежүзілік табиғи ортаны қорғау күні.
## Оқиғалар
* 1769 — ағылшын теңізшісі Джеймс Кук Жаңа Зеландияға түсті.
* 1866 — АҚШ тарихындағы бiрiншi пойыз тоналды.
* 1908 — Крит Түркиядан тәуелсіздігін алып, Грекияға қосылды.
* 1927 — Нью-Йоркте бiрiншi дыбыстық фильмнің премьерасы өтті.
## Туғандар
* 1459 — Мартин Бехайм (1507), неміс географы.
* 1732 — Нэвиль Маскелин (en:Nevil Maskelyne) (1811), ағылшын астрономы.
* 1903 — Эрнест Уолтон (1995), Ирландия физигі, 1951 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
* 1914 — Тур Хейердал (2002), атақты Норвегия саяхатшысы.
* 1289 — Вацлав III (1306 жылы қайтыс болды), поляк королі.
* 1459 — Мартин Бехайм (1507 жылы қайтыс болды), неміс географы.
* 1732 — Нэвиль Маскелин (Nevil Maskelyne; 1811 жылы қайтыс болды), ағылшын астрономы, Жерден Күнге дейін қашықтықты өлшеген адам.
* 1745 — Франциск Смуглевич (1807 жылы қайтыс болды), поляк суретшісі, литва көркем сурет мектебінің негізін қалаушы.
* 1773 — Луи-Филипп I (1850 жылы қайтыс болды), Франция королі (1830—1848 жж.).
* 1820 — Енни (Женни) Линд (Jenny Lind — Johanna Maria Lind; 1887 жылы қайтыс болды), швед опера әншісі (сопрано).
* 1846 — Джордж Вестингауз (1914 жылы қайтыс болды), американдық өнертапқыш теміржол тежегішін ойлап табушы.
* 1849 — Бэзил Захарофф (1936 жылы қайтыс болды), грек-орыс бизнесмені, финансист және қару жарақ сатушы.
* 1857 — Людвик Тадеуш Варыньский (1889 жылы қайтыс болды), поляк және орыс революция қозғалысының қайраткері.
* 1866 — Реджинальд Фессенден (1932 жылы қайтыс болды), канадалық өнертапқыш, электрокомпас және эхолотты ойлап табушы.
* 1876 — Ян Булгак (1950 жылы қайтыс болды), белорус және поляк өлкетану көркем суретінің шебері, этнограф, фольклорист.
* 1881 — Иван Кочерга (1952 жылы қайтыс болды), украин драматургі («Ярослав Мудрый», «Часовщик и курица»).
* 1882 — Кароль Шимановский (1937 жылы қайтыс болды), поляк композиторы және пианист («Король Рогер», «Разбойники»).
* 1887 — Шарль Эдуар Ле Корбюзье (шын фамилиясы Жаннере-Гри; 1965 жылы қайтыс болды), француз-швейцар архитекторы, суретші және жазушы, архитектурадағы модернизмнің негізін қалаушы.
* 1888 — Ли Дачжао (1927 жылы қайтыс болды), Қытай коммунистік партиясының негізін қалаушылардың бірі.
* 1891 — Кальман Калочаи (1976 жылы қайтыс болды), танымал эсперантолог, аудармашы және ақын, эсперанто тілінде жазады.
* 1893 — Дмитрий Кленовский (шын фамилиясы Крачковский; 1976 жылы қайтыс болды), ақын-эмигрант.
* 1900 — Вера Анджапаридзе (шын есімі Верико) (1987 жылы қайтыс болды), совет және грузин кино әртісі, КСРО халық әртісі (1950).
* 1903 — Эрнест Уолтон (1995 жылы қайтыс болды), ирланд физик-ядролық қару шығарушы, зарядталған бөлшектерге арналған бірінші жылдамдатқышты ойлап тапқан ( Кокрофт — Уолтонның жылдамдатқышы, 1932), 1951 жылғы Нобел премиясының лауреаты.
* 1905 — Фёдор Шаляпин (кіші) (1992 жылы қайтыс болды), танымал әншінің ұлы, киноәртіс.
* 1907 — Вера Кузнецова (1994 жылы қайтыс болды), әртіс («Үлкен отбасы (Большая семья)», «Екі капитан (Два капитана)», «Раба любви»).
* 1914 — Тур Хейердал (2002 жылы қайтыс болды), норвежский путешественник.
* 1914 — Сергей Курилов (1987 жылы қайтыс болды), актёр («Белинский», «Большая семья», «Председатель», «Мёртвый сезон»).
* 1923 — Генрих Габай (2003 жылы қайтыс болды), кинорежиссёр («Зелёный фургон», «Именем революции»).
* 1927 — Биргит Брюль (1996 жылы қайтыс болды), дат әншісі.
* 1930 — Хафез Асад (2000 жылы қайтыс болды), Сирия президенті (1971—2000 жж.).
* 1934 — Эдуард Александрович Бредун (1984 жылы қайтыс болды), совет киноәртісі («Хозяин тайги», «Иван Васильевич меняет профессию», «Дело „Пёстрых“»).
* 1940 — Борис Дмитриевич Андреев, ғарышкер және инженер.
* 1940 — Юозас Будрайтис, литва театр және кино әртісі, Литва КСР халық әртісі («Никто не хотел умирать», «Щит и меч»).
* 1942 — Бритт Экланд (Britt Marie Ekland), швед киноәртісі.
* 1943 — Александр Шилов, суретші.
* 1944 — Борис Михайлов, хоккейші, еңбегі сіңген спорт мастері, Ресейге еңбегі сіңген тренер.
* 1947 — Александр Степанович Андрюшков (2007 жылы қайтыс болды), орыс ғарышкер-зерттеуші, 1-класс Әскери ұшқышы, репортёр.
* 1947 — Клаус Дибиаси (Klaus Dibiasi), итальяндық суға секіруші, үшдүркін олимпияда чемпионы.
* 1950 — Владимир Ерёмин, әртіс («Красная стрела», «Моонзунд», «Криминальный квартет», «Зимняя вишня»).
* 1951 — Ирина Шевчук, киноәртіс («А зори здесь тихие», «Белый Бим, Чёрное ухо», «Кодекс молчания»).
* 1952 — Владимир Гусинский, медиамагнат.
* 1963 — Элизабет Шу, американдық киноәртіс («Покидая Лас-Вегас»).
* 1969 — Мухаммад V, малайзиялық саясаткер, Келантан сұлтаны (2010 жылдан бастап), Малайзияның Тимбалан Янг ди-Пертуан Агонг (2011 жылдан бастап).
* 1981 — Удомпорн Полсак, таиланд зілтеміршісі.
* 1982 — Левон Аронян, армян шахматисті.
## Қайтыс болғандар
* 1889 — Жюль Дюпре (1811), әйгілі француз суретшілерінің бірі.
* 1892 — Альфред Теннисон (1809), ағылшын ақыны.
* 1892 — Огюст-Мари-Франсуа Беернар, Бельгия мемлекеттік қайраткері, адвокат, Нобель сыйлығының лауреаты.
* 1919 — Рикард Пальма, Перу жазушысы.
* 1951 — Отто Мейергоф (1884), неміс биохимигі, 1922 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
## Сыртқы сілтемелер |
16 қазан — Григориан күнтізбесінде жылдың 289-шы күні (кібісе жылдарда 290-шы). Жылдың аяғына 76 күн қалады.
## Мерекелер
### Халықаралық
* Үлгі:Байрақ/United Nations — Халықаралық азық-түлік күні
* Бастық күні
* Халықаралық анестезиолог күні
### Ұлттық
* Қазақстан — Нан күні
* Армения — Армян баспасөзінің күні
* Польша — II Иоанн Павел күні
## Оқиғалар
* 955 жыл — Ракса шайқасы болды.
* 1805 жыл — Ульм шайқасы басталды (19 қазанға дейін жалғасты).
* 1813 жыл — Лейпциг шайқасы басталды (19 қазанға дейін жалғасты). Бұл шайқас Бірінші дүниежүзілік соғысқа дейінгі ең ірі шайқас болып табылады.
* 1848 жыл — Марлборо зілзаласы. Жер сілкінісі 7.5 магнитудасымен болды.
* 1853 жыл — Ұлы Османлы Мемлекеті Ресей империясына соғыс жариялады.
* 1923 жыл — «The Walt Disney Company» кинокомпаниясы құрылды.
* 1929 жыл — Тәжік Кеңестік Социалистік Республикасы құрылды.
* 1941 жыл — Мәскеу дүрбелеңі — Мәскеуде Сталиннің немістерге қаланы өткізу жайлы өсек тарау себепті болған дүрбелең.
* 1941 жыл — Кралево мен Крагуевацтағы жаппай ату жазасы.
* 1964 жыл — Қытай Халық Республикасы өзінің алғашқы ядролық қарудың сынағын өткізді.
* 1978 жыл — Псху түбіндегі Ан-2 ұшағының апаты.
* 1978 жыл — II Иоанн Павелдің Рим папасы болып жариялануы.
* 1994 жыл — Финляндияның Еуропа одағына кіру туралы өткізілген референдум.
* 1995 жыл — "Миллион еркек маршы" болды.
* 2000 жыл — "Миллион отбасы маршы" болды.
* 2009 жыл — Ботсванадағы Парламент сайлауы.
* 2013 жыл — Паксе түбіндегі ATR 72 ұшағының апаты.
## Туғандар
## Қайтыс болғандар
## Сыртқы сілтемелер |
Қазанның 18 — Григориан күнтізбесінде жылдың 291-шы күні (кібісе жылдарда 292-ші). Жылдың аяғына 74 күн қалады.
## Мейрамдар
* Әзербайжан, Тәуелсіздік күні.
* АҚШ, Аляска күні.
### Туғандар
* 1741 — Пьер Шодерло Де Лакло (en:Pierre-Ambroise-François Choderlos de Laclos) (1803), француз жазушысы.
* 1799 — Кристиан Фридрих Шёнбейн (en: Christian Friedrich Schönbein) (1868), озонды ашқан және оған атау берген неміс химигі.
* 1859 — Анри Бергсон (en:Henri-Louis Bergson) (1941), француз философы, 1927 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
* 1869 — Йоханнес Линнанкоски (en:Johannes Linnankoski) (1913), фин жазушысы.
Қайтыс болғандар
* 1871 — Чарльз Бэббидж, есептеуіш машинаны ойлап тапқан ағылшын математигі.
* 1893 — Шарль Гуно (en:Charles François Gounod) (1818), француз композиторы.
* 1909 — Альфредо Ориани (en:Alfredo Oriani) (1852), италияндық жазушы.
* 1955 — Хосе Ортега-и-Гассет (1883), испандық философ және жазушы.
## Сыртқы сілтемелер |
Желтоқсанның 1 — Григориан күнтізбесінде жылдың 335-ші күні (кібісе жылдарда 336-шы). Жылдың аяғына 30 күн қалады.
## Мерекелер
## Оқиғалар
* 2011 жыл — Алматы метросы ашылды. |
Қарашаның 2 — Григориан күнтізбесінде жылдың 306-шы күні (кібісе жылдарда 307-ші). Жылдың аяғына 59 күн қалады.
## Мейрамдар
* Америкалық Вирджин аралдары, Бостандық күні.
### Туғандар
* 1795 — Джеймс Нокс Полк, АҚШ-тың 11-ші президенті (1845—1849).
* 1865 — Уоррен Гамалиел Гардинг (en:Warren G. Harding), АҚШ-тың 29-шы президенті.
* 1876 — Франсис Журден, француз жазушысы.
* 1897 — Педруэса Рафаэль Рамос, Мексика қоғам қайраткері, тарихшы.
* 1899 — Шарль Эдгар дю Перрон, Нидерланд жазушысы.
Қайтыс болғандар
* 1804 — Джордж Морланд (1763), британдық суретші.
* 1854 — Антон Панн, румын ақыны және композиторы.
* 1905 — Рудольф Келликер (en:Rudolph Albert von Kölliker) (1817), Швейцария гистологы және эмбриологы.
* 1950 — Джордж Бернард Шоу (1856), Ирландия жазушысы, әдебиеттен 1925 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
## Сыртқы сілтемелер |
Қарашаның 7 — Григориан күнтізбесінде жылдың 311-ші күні (кібісе жылдарда 312-ші). Жылдың аяғына 54 күн қалады.
## Мерекелер
Тағы қараңыз: Санат:Қарашаның 7 күніндегі мерекелер
## Оқиғалар
## Туғандар
## Қайтыс болғандар
## Сыртқы сілтемелер |
Қарашаның 8 — Григориан күнтізбесінде жылдың 312-ші күні (кібісе жылдарда 313-ші). Жылдың аяғына 53 күн қалады.
## Мейрамдар
* Қазақстан, Статистика күні
* Халықаралық КВН күні.
## Туғандар
* 1656 — Эдмунд Галлей, ағылшын астрономы.
* 1868 — Феликс Хаусдорф, неміс математигі.
* 1900 — Маргарет Митчелл, америкалық жазушы.
* 1923 — Джек Килби, америкалық физик, 2000 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты. (2005).
* 1955 — Джеффри Форд, америкалық жазушы.
## Қайтыс болғандар
* 1909 — Шарль Борд (en:Charles Bordes La Roche-Corbon) (1863), француз композиторы
* 1953 — Иван Алексеевич Бунин (1870), орыс жазушысы, әдебиеттен 1933 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
* 2009 — Виталий Лазаревич Гинзбург (1916), кеңес физигі, физикадан 2003 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты. (2005).
## Сыртқы сілтемелер |
Қарашаның 6 — Григориан күнтізбесінде жылдың 310-шы күні (кібісе жылдарда 311-ші). Жылдың аяғына 55 күн қалады.
## Мерекелер
## Оқиғалар
## Туғандар
6 қараша күні дүниеге келгендер:
### XIX ғасырға дейін
15.. — Кіші Агриппина, Рим императоры Клавдидің әйелі, Неронның анасы
1494 — Сүлеймен Сұлтан, Осман империясының сұлтаны.
1794 — Константин Андреевич Тон, орыс сәулетшісі, Мәскеудегі "Христ Сақтаушы Храмы"ның авторы (1881 жылы қайтыс болды).
### XIX ғасыр
1814 — Адольф Сакс, бельгиялық музыкалық аспаптар шебері, саксофон жасаушы (1894 жылы қайтыс болды).
1835 — Чезаре Ломброзо, итальян медигі, антрополог.
1851 — Чарльз Генри Доу, қаржы саласындағы журналист, Dow Jones & Co негізін қалаушылардың бірі, Доу-Джонс өндірістік индексінің авторы .
1852 — Дмитрий Наркисович Мамин-Сибиряк, орыс жазушысы (1912 жылы қайтыс болды).
1854 — Джон Филип Суза, америкалық композитор және дирижёр, «марш королі» (1932 жылы қайтыс болды).
1861 — Джеймс Нейсмит, канада-америкалық денешынықтыру мұғалімі, 1891 жылы желтоқсан айында баскетбол ойынын ойлап тапты.
### XX ғасыр
1936 — Эмиль Владимирович Лотяну, (2003 жылы қайтыс болды) молдавиялық кинорежиссёр, сценарист, ақын.
1940 — Алла Ильинична Сурикова, кинорежиссёр.
1947 — Геннадий Николаевич Селезнёв, ресей саясаткері.
1960 — Мехмет Оз, ұлты түрік америкалық дәрігер, «Дәрігер Оздың шоуы» танымал телебағдарламасының жүргізушісі
1965 — Марина Хлебникова, совет және ресей эстрада әншісі және тележүргізуші.
1978 — Яна Чурикова, Ресей тележүргізушісі, журналист.
1988 — Эмма Стоун, америкалық актриса.
* Салли Филд, әртіс
* Александр Носик, әртіс
* Ана Иванович, теннисист
* Зоя Буряк, әртіс
* Тэнди Ньютон, әртіс
## Қайтыс болғандар
## Сыртқы сілтемелер |
Қарашаның 9 — Григориан күнтізбесінде жылдың 313-ші күні (кібісе жылдарда 314-ші). Жылдың аяғына 52 күн қалады.
## Мейрамдар
* Камбоджа, Тәуелсіздік күні.
### Оқиғалар
Туғандар
* 1812 — Поль Абади, француз сәулеткері.
* 1818 — Иван Сергеевич Тургенев, орыс жазушысы.
* 1832 — Эмиль Габорио, француз жазушысы.
* 1864 — Поль Серюзье (1927), француз суретшісі.
* 1897 — Роналд Джордж Рейфорд Норриш, ағылшын физигі және химигі, 1967 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты (1967).
Қайтыс болғандар
* 1830 — Ян Снядецкий (1756), поляк астрономы, математигі, философы.
* 1952 — Хаим Вейцман, Израильдің бірінші президенті (1948—1952 жж .).
* 1970 — Голль Шарль Де, француз генералы, президенті.
* 2005 — Кочерил Раман Нараянан (1921), Үндістан президенті (1997—2002 жж.).
* 2014 - Талғат Жақыпбекұлы Бигелдинов, Авиация генерал-майоры, екі мәрте Кеңес Одағының Батыры, «Барыс» орденінің иегері. |
Қарашаның 10 — Григориан күнтізбесінде жылдың 314-ші күні (кібісе жылдарда 315-ші). Жылдың аяғына 51 күн қалады.
## Мейрамдар
* Халықаралық жастар күні
* Индонезия, Қаһарман күні және жастар күні.
### Туғандар
* 1668 — Франсуа Куперен, француз композиторы.
* 1859 — Стейнлен, Теофиль-Александр, француз суретшісі.
* 1861 — Роберт Торнберн Эйтон, ағылшын астрономы.
* 1887 — Арнольд Цвейг, неміс жазушысы.
* 1918 — Эрнст Отто Фишер, неміс химигі, химиядан 1973 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
Қайтыс болғандар
* 1838 — Иван Петрович Котляревский (1769), Украина жазушысы.
* 1891 — Артюр Рембо (1854), француз ақыны.
* 1938 — Мұстафа Кемал Ататүрік, Түркия Республикасының тұңғыш президенті, оның негізін қалаушысы.
* 1966 — Лев Александрович Зильбер, кеңес микробиологы, вирусологы және иммунологы.
* 2001 — Кен Кизи (1935), америкалық жазушы.
## Сыртқы сілтемелер |
Қарашаның 11 — Григориан күнтізбесінде жылдың 315-ші күні (кібісе жылдарда 316-шы). Жылдың аяғына 50 күн қалады.
## Мейрамдар
* Қазақстан, Энергия үнемдеу күні
* Польша, Тәуелсіздік күні.
* АҚШ, Ардагерлер күні.
## Туғандар
* 1821 — Фёдор Михайлович Достоевский, орыс жазушысы (1881).
* 1837 — Артур Гротгер, поляк суретшісі.
* 1922 — Курт Воннегут, америкалық жазушы.
* 1945 — Даниэль Ортега, Никарагуа президенті.
## Қайтыс болғандар
* 1806 — Йозеф Готлиб Кельрейтер (1733), неміс ғалымы.
* 1855 — Сёрен Кьеркегор (1813), дат философы және теологы.
* 1945 — Джером Дэвид Керн, америкалық композитор.
* 1990 — Яннис Рицос (1909), грек ақыны.
## Сыртқы сілтемелер |
Қаңтардың 1 — Григориан күнтізбесінде жылдың 1-ші күні. Жылдың аяғына 364 (кібісе жылдарда 365) күн қалады.
Бұл — жылдың бастапқы күні. Өткен күн — алдыңғы жылдың желтоқсанның 31.
## Мерекелер
Жаңа жылдың бірінші күні
### Ұлттық
* Куба — Бостандық күні.
* Камерун — Тәуелсіздік күні.
* Словакия — Словакия Республикасының құрылу күні.
* Танзания — Ағаш отырғызу күні.
* Қазақстан - Жаңа жыл мейрамы
* Чехия — Тәуелсіз чех мемлекетін қалпына келтіру күні.
## Оқиғалар
### Біздің заманымызға дейін
* б.з.д. 154 жыл – Ежелгі Римның жылғы консулдық күн 1-қаңтар күніне жылжытылады.
* Б. з. д. 104 жыл – Рим консулы Гай Марий тұтқында болған Нумидия патшасы Югуртаны Рим қаласынын айналасында жүргізді.
* б.з.д. 45 жыл – Юлиан күнтізбесі орнатылды.
### XVIII ғасырға дейін
* 49 жыл – кіші Агриппина Клавдийге күйеуге шығады.
* 466 жыл – жиесі Лю Цзыені өлтіргеннен кейін, Лю Юй Лю Суң императоры атағын алады.
* 1501 жыл – Инкунаболдар жасалуының тоқтатылуы, енді Еуропаның басылған кітаптары палеотиптер деп аталады.
* 1515 жыл – қайын атасы Людовик XII-нің өлімінен кейін Франциск I француз патшасы атағын алады.
* 1622 жыл – Рим папасы канцеляриясы жыл санау басы 1-қаңтар болсын деп шешеді. (Одан бұрын ол 25 наурыз күні болатын)
### XVIII ғасыр
* 1709 жыл – Патшайым Анна соғысы: Сент-Джон шайқасы
* 1751 жыл – «Энциклопедия немесе Ғылым, Өнер және Қолөнердің түсіндірме сөздігі» – Дени Дидро мен Жан Лерон Д'Аламбер жазған кітабы.
* 1785 жыл – Лондонның ең ескі газетасының, The Daily Universal Register-дің, ең бірінші номеры шықты. (Кейінірек Тһе Тімес атымен аталатын болды).
* 1788 жыл – Тһе Тімес газетасының ең бірінші номеры шығады.
* 1793 жыл – Француз төңкерісі: Халық қауіпсіздік комитеті құрылады. Оны кейінірек Қоғамның қауіпсіздік комитеті (фр. Comité de salut public) деп атап кетеді.
### XIX ғасыр
* 1801 жыл
- Палермоның астрономы Джузеппе Пяьции Церера атты ең бірінші астероидын ашады (2006 жылы ол ергежейлі ғаламшар деп белгіленеді).
- Осы күннен бастап Уния акті (ағылш. Act of the Union) қабылданды және Ұлыбритания және Ирландия біріккен патшалығы пайда болады.
* 1804 жыл – Гаити тәуелсіздігі жарияланады.
* 1806 жыл – Францияда гриогриан күнтізбесі қабылданады. Оның орнында бұрын республикалық күнтізбе болатын.
* 1810 жыл – Ресейде Мемлекеттік кеңес пайда болады және қабылданады.
* 1819 жыл – Петерборда «Отечественные записки» атты газетасы тұңғыш рет шығады.
* 1863 жыл — АҚШ-та Авраам Линкольның құлдардың бостандығы
* 1873 жыл — Жапонияда григориан күнтізбесі қабылданды.
* 1877 жыл — Ұлыбритания патшайымы Виктория Үндістан патшайымы атанды.
* 1886 жыл — Ұлыбритания Бирманы жаулап алды.
### XX ғасыр
* 1901 жыл — Аустралия Ұлыбританияның доминионы болды.
* 1909 жыл — Ұлыбританияда бірінші рет зейнетақы беріледі.
* 1912 жыл — Нанкинде Қытай Республикасы пайда болады.
## Туғандар
* 1904 жылы қазақтың әйгілі кескіндемешісі, график-суретшісі Әбілхан Қастеев дүниеге келді.
* 1904 жылы қобызшы Дәулет Мықтыбаев дүниеге келді.
* 1914 жылы Қазақстан және КСРО Xалық әртісі, Сәбира Майқанова дүниеге келді.
* 1922 жылы Қазақстан және КСРО Халық әртісі, Халық қаһарманы, белгілі әнші Роза Бағланова дүниеге келді.
* 1943 жылы филолог - шығыстанушы, қоғам қайраткері Мұрат Әуезов дүниеге келді.
## Қайтыс болғандар
## Сыртқы сілтемелер |
Қарашаның 13 — Григориан күнтізбесінде жылдың 317-ші күні (кібісе жылдарда 318-ші). Жылдың аяғына 48 күн қалады.
## Мерекелер
Тағы қараңыз: Санат:Қарашаның 13 күніндегі мерекелер
* Халықаралық зағиптар күні
## Оқиғалар
## Туғандар
## Қайтыс болғандар
## Сыртқы сілтемелер |
Қарашаның 17 — Григориан күнтізбесінде жылдың 321-ші күні (кібісе жылдарда 322-ші). Жылдың аяғына 44 күн қалады.
## Мейрамдар
* БҰҰ, Халықаралық студенттер күні
### Оқиғалар
* 1923 — КСРО-да учаскелік милиционерлер қызметі құрылды.
* 1948 — "Аврора" крейсері Нева өзенінің жағасына арнайы тұраққа қойылды.
Туғандар
* 1597 — Генри Гиллебрандт, ағылшын математигі және астрономы.
* 1790 — Август Фердинанд Мёбиус, неміс математигі.
* 1912 — Жұмағали Сайын, Ұлы Отан соғысының ардагері, даңқты партизан, көрнекті ақын.
Қайтыс болғандар
* 1929 — Герман Холлерит (en:Herman Hollerith), IBM серіктестігінің негіздеушісі.
* 1959 — Вилла-Лобос, Эйтор, Бразилия сазгері.
## Сыртқы сілтемелер |
Қарашаның 15 — Григориан күнтізбесінде жылдың 319-шы күні (кібісе жылдарда 320-шы). Жылдың аяғына 46 күн қалады.
## Мейрамдар
* Қазақстан, Теңге күні
* Палестина, Тәуелсіздік күні
* Бразилия, Республика күні.
### Оқиғалар
* 1770 — Христофор Колумб күнделігінде бірінші рет темекіні сөз етеді
* 1901 — америкалық Миллер Хатчинсон алғашқы есту аппаратын патенттеді.
* 1917 — Ресей халықтарының құқықтық декларациясы жарияланады
* 1934 — Мәскеуде уақытылы дыбыстық сүйемелдеумен телехабар беріле бастады.
* 1988 — Кеңес Одағы өзінің алғашқы ғарыш кемесін ұшырды. «Буран» деп аталатын ракета экипажсыз Жерді екі айналды да автоматтандырылған жүйемен қондырылды. Ол әрі алғашқы, әрі соңғы ұшыс еді.
* 1993 — Қазақстанда теңге айналымға түсті.
Туғандар
* 1857 — Уильям Говард Тафт, АҚШ-ның 27-ші президенті
* 1862 — Герхарт Гауптман, неміс жазушысы, 1912 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
* 1894 — Бейімбет Майлин, қазақ жазушысы. Ол белгілі «Шұғаның белгісі» повесінің авторы. «Раушан коммунист» повесі мен «Азамат Азаматыч» романында және пьесаларында автор әлеуметтік қайшылықтарды бейнеледі.
* 1905 — Мәлік Ғабдуллин, қазақстандық жазушы және журналист, Кеңес Одағының батыры
* 1934 — Мваи Кибаки, Кения президенті
* 1954 — Александр Квасьневский, Польша президенті
Қайтыс болғандар
* 1630 — Иоганн Кеплер, ғаламшарлардың қозғалысы туралы заңды ашқан неміс астрономы.
* 1916 — Генрик Сенкевич, поляк жазушысы, 1905 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
* 1938 — Андре Блондель (1863), осциллографты ойлап тапқан француз физигі.
* 1959 — Чарльз Томсон Рис Вильсон, ағылшын физигі, 1927 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
* 1964 — Искандер Мирза, Пәкістанның бірінші президенті
## Сыртқы сілтемелер |
Қарашаның 16 — Григориан күнтізбесінде жылдың 320-шы күні (кібісе жылдарда 321-шы). Жылдың аяғына 45 күн қалады.
## Оқиғалар
* 1924 — футболдан КСРО құрамасы өзінің алғашқы халықаралық матчын өткізді. Мәскеуде ол Түркия командасын 3:0 есебімен ұтты.
* 1933 — Кеңес мемлекетінің құрылғанына 16 жыл толғаннан кейін барып, КСРО мен АҚШ аралығында дипломатиялық қатынас орнады.
* 1988 — Мұсылман елдерінде ең алғаш болып әйел адам – Бенәзир Бһутто премьер-министр болып сайланды.
### Туғандар
* 1766 — Родольф Крейцер, француз композиторы.
* 1861 — Арвид Ярнефельт, фин жазушысы.
* 1893 — Казис Бинкис, Литва ақыны.
* 1895 — Пауль Хиндемит, неміс композиторы.
Қайтыс болғандар
* 1899 — Винцас Кудирка, литва ұлттық әнұранның авторы.
* 1924 — Александр Андреевич Архангельский (1846), орыс композиторы.
* 2006 — Милтон Фридман (1912), америкалық экономист, 1976 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
## Сыртқы сілтемелер |
Қарашаның 18 — Григориан күнтізбесінде жылдың 322-ші күні (кібісе жылдарда 323-ші). Жылдың аяғына 43 күн қалады.
## Мерекелер
Тағы қараңыз: Санат:Қарашаның 18 күніндегі мерекелер
## Оқиғалар
## Туғандар
## Қайтыс болғандар
## Сыртқы сілтемелер |
Қарашаның 20 — Григориан күнтізбесінде жылдың 324-ші күні (кібісе жылдарда 325-ші). Жылдың аяғына 41 күн қалады.
## Мерекелер
Тағы қараңыз: Санат:Қарашаның 20 күніндегі мерекелер
## Оқиғалар
## Туғандар
## Қайтыс болғандар
## Сыртқы сілтемелер |
Қарашаның 23 — Григориан күнтізбесінде жылдың 327-ші күні (кібісе жылдарда 328-ші). Жылдың аяғына 38 күн қалады.
## Мейрамдар
* Жапония, Еңбекке алғыс айту күні.
### Туғандар
* 1496 — Клеман Маро, француздың атақты ақыны және Ренессанс дәуірінің гуманисті.
* 1804 — Франклин Пирс, АҚШ-тың 14-ші президенті.
* 1837 — Ян Дидерик Ван-Дер-Ваальс, Нидерланд физигі, 1910 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
* 1976 — Мальро Андре-Жорж, француздық романист, өнер тарихшысы және мемлекеттік қайраткер.
Қайтыс болғандар
* 1826 — Иоганн Элерт Боде, неміс астрономы.
* 1923 — Урмуз (Деметру Демет-реску-Бузэу), румын жазушысы.
* 1927 — Станислав Пшибышевский (1868), поляк жазушысы.
* 1978 — Ханс Йост (en:Hanns Johst) (1890), неміс ақыны және драматург.
## Сыртқы сілтемелер |
Қарашаның 22 — Григориан күнтізбесінде жылдың 326-шы күні (кібісе жылдарда 327-ші). Жылдың аяғына 39 күн қалады.
## Мейрамдар
* Ливан, Тәуелсіздік күні.
### Туғандар
* 1710 — Вильгельм Фридеман Бах, неміс композиторы, Бах Иоганн Себастьянның үлкен ұлы.
* 1869 — Андре Поль Гийом Жид (1951), француз жазушысы, 1947 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
* 1904 — Луи Неель, француз физигі, 1970 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
* 1917 — Эндрю Хаксли, ағылшын физиологы, физиология және медицинадан 1963 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
Қайтыс болғандар
* 1900 — Артур Салливан (Arthur Seymour Sullivan) (1842), ағылшын композиторы.
* 1907 — Асаф Холл (Asaph Hall) (1829), 1877 жылы Қызылжұлдыздың Деймос және Фобос серіктерін ашқан америкалық астроном.
* 1916 — Джек Лондон, америкалық жазушы.
* 1963 — Джон Ф. Кеннеди (en:John Fitzgerald Kennedy) (1917), АҚШ-тың 35-ші президенті.
* 1981 — Ханс Адольф Кребс (en:Hans Adolf Krebs) (1900), неміс-ағылшын биохимигі, физиология және медицинадан 1953 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
## Сыртқы сілтемелер |
Қарашаның 26 — Григориан күнтізбесінде жылдың 330-шы күні (кібісе жылдарда 331-ші). Жылдың аяғына 35 күн қалады.
## Мерекелер
Тағы қараңыз: Санат:Қарашаның 26 күніндегі мерекелер
* Дүниежүзілік ақпарат күні
## Оқиғалар
## Туғандар
## Қайтыс болғандар
## Сыртқы сілтемелер |
Қарашаның 28 — Григориан күнтізбесінде жылдың 332-ші күні (кібісе жылдарда 333-ші). Жылдың аяғына 33 күн қалады.
## Мейрамдар
* Албания, Тәуелсіздік күні
* Панама, Тәуелсіздік күні
* Мавритания, Тәуелсіздік күні
### Туғандар
* 1118 — Мануил I Комнин, византиялық император (1143 - 80)
* 1757 — Уильям Блейк, ағылшын ақыны және суретші.
* 1820 — Фридрих Энгельс, философ, коммунистік идеологияның негізін қалаушы.
* 1880 — Александр Блок, орыс ақыны.
* 1881 — Стефан Цвейг, Австрия жазушысы.
* 1894 — Аркадий Фидлер, поляк жазушысы.
Қайтыс болғандар
* 1859 — Вашингтон Ирвинг (1783), америкалық жазушы.
* 1876 — Карл Эрнст фон Бэр, эмбриология мен салыстырмалы анатомияның негізін қалаушылардың бірі.
* 1914 — Йоханн Хитторф, иондарды ашқан неміс физигі.
* 1939 — Джеймс Нейсмит, (1861), баскетбол ойының тапқан адам .
* 1954 — Энрико Ферми, Италия физигі, 1938 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
Оқиғалар
* 1964 — Марсқа американ автоматты станциясы «Маринер-4» ұшырылды .
## Сыртқы сілтемелер |
Қарашаның 30 — Григориан күнтізбесінде жылдың 334-ші күні (кібісе жылдарда 335-ші). Жылдың аяғына 31 күн қалады.
## Мерекелер
Тағы қараңыз: Санат:Қарашаның 30 күніндегі мерекелер
## Оқиғалар
## Туғандар
## Қайтыс болғандар
## Сыртқы сілтемелер |
Қарашаның 29 — Григориан күнтізбесінде жылдың 333-ші күні (кібісе жылдарда 334-ші). Жылдың аяғына 32 күн қалады.
## Мейрамдар
* БҰҰ, Халықаралық Палестина халқымен ынтымақтастық күні
* Албания, Азаттық күні
* Ресей, Ё әрпінің күні.
### Оқиғалар
* 539 — Антиохияда зілзала болды. Қала толық қирап қалды.
* 1783 — Ресей Академиясы отырысында Дашкова Екатерина Романовна«Ё» әрпін қолдануды ұсынды.
* 1899 — Барселона футбол клубы құрылды.
* 1946 — Бельгия ЮНЕСКО құрамына қабылданды.
Туғандар
* 1769 — Евграф Федотович Комаровский, граф, генерал-адъютант.
* 1875 — Эгаш Мониш, Антониу, Португалия нейрохирургі, 1949 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
* 1910 — Иосиф Давидович Амусин, кеңес тарихшысы, тарих ғылымдарының докторы.
* 1924 — Айтмұхамед Абдоллаұлы Лидулин, ғылым доктары (1971), профессор (1973), Қазақстан Ғылым Академиясының академигі (1979), Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген ғылым қайраткері (1982).
* 1932 — Жак Ширак, Франция президенті (1995—2007).
* 1958 — Лев Псахис, кеңес және израиль шахматшысы.
* 1960 — Назарова Татьяна Евгеньевна, Украина мен Ресейдің халық әртісі
* 1976 — Анна Кей Фэрис, американ киноактрисасы.
Қайтыс болғандар
* 1314 — Филипп IV (1268), француз патшасы.
* 1378 — Карл IV (1316), герман патшасы, Римс империясының императоры (1347—1378 жж.).
* 1643 — Клаудио Монтеверди (1567), италияндық композитор.
* 1981 — Жорж Брассенс (1921), француз композиторы.
* 2001 — Джордж Харрисон (1943), «The Beatles» тобының музыканты.
## Сыртқы сілтемелер |
2 желтоқсан — Григориан күнтізбесінде жылдың 336-шы күні (кібісе жылдарда 337-ші). Жылдың аяғына 29 күн қалады.
## Мейрамдар
* БҰҰ, Құлдыққа қарсы Халықаралық күрес күні.
* Лаос, Тәуелсіздік күні.
## Оқиғалар
* 1971 — Автоматтандырылған планетаралық Марс-3 станциясынан төменге түсетін аппарат бөлініп шықты. Сол күннен бастап, Марстан Жерге бейнедабыл жіберу басталды. Осылайша, Марстың атмосферасы мен үстіңгі қабатын зерттеу 8 айға дейін созылды.
* 1945 — АҚШ-та алғашқы ядролық реактор пайда болды.
* 1901 — АҚШ-та қауіпсіз «Жилетт» ұстарасы шықты.
## Туғандар
* 1837 — Джозеф Белл, шотланд хирургі.
* 1859 — Жорж-Пьер Сёра́, француз суретшісі (1891).
## Қайтыс болғандар
* 1814 — Маркиз де Сад (1740), француз жазушысы.
* 1916 — Франческо Паоло Тости (1846), италияндық композитор.
* 1918 — Эдмон Ростан, француз ақыны және драматург.
* 1987 — Луис Федерико Лелуар (1906), Аргентина биохимигі, 1970 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
## Сыртқы сілтемелер |
Желтоқсанның 4 — Григориан күнтізбесінде жылдың 338-ші күні (кібісе жылдарда 339-шы). Жылдың аяғына 27 күн қалады.
## Мерекелер
Тағы қараңыз: Санат:Желтоқсанның 4 күніндегі мерекелер
## Оқиғалар
## Туғандар
## Қайтыс болғандар
## Сыртқы сілтемелер |
5 желтоқсан — Григориан күнтізбесінде жылдың 339-шы күні (кібісе жылдарда 340-шы). Жылдың аяғына 26 күн қалады.
## Мерекелер
Тағы қараңыз: Санат:5 желтоқсан мерекелері
## Оқиғалар
## Туғандар
* 1901 - Уолт Дисней (15 желтоқсан 1966) — америкалық суретші-мультипликатор, кинорежиссёр, актёр, сценарист және продюсер
* 1939 - Фариза Оңғарсынова - қазақтың ақын қызы, мемлекет және қоғам қайраткері, журналист
## Қайтыс болғандар
* 2013 — Нельсон Мандела (1918), Оңтүстік Африка Республикасының 8-ші және тұңғыш қара нәсілді президенті, 1993 жылғы Бейбітшілік саласындағы Нобель сыйлығының иегері болып табылады. Апартеид кезінде адам құқықтары үшін күрескен белсенділердің ең танымалы.
## Сыртқы сілтемелер |
8 желтоқсан — Григориан күнтізбесінде жылдың 342-ші күні (кібісе жылдарда 343-ші). Жылдың аяғына 23 күн қалады.
## Мейрамдар
* Болгария, Студент күні.
* Солтүстік Македония, Студент күні.
* Румыния, Конституция күні.
* Өзбекстан, Конституция күні.
## Оқиғалар
* 1980 — Нью-Йоркте «Битлз» тобының көшбасшысы Джон Леннон қасақана өлтірілді.
* 1990 — Оңтүстік Африкадағы Норвуд қаласындағы супермаркетте әлемдегі ең үлкен пицца дайындалды.
## Туғандар
* 1865 — Ян Сибе́лиус (1957), фин композиторы.
* 1927 — Владимир Александрович Шаталов, кеңес ғарышкері.
* 1947 — Томас Роберт Чек, американ молекулярлық биолог, 1989 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
* 1875 — Ёнэдзиро Ногути, жапон ақыны, әдебиет зерттеушісі.
* 1542 — Мария Стюарт, шотланд королевасы, Франция королевасы (1559-1560)
## Қайтыс болғандар
* 1864 — Джордж Буль (1815), ағылшын математигі.
* 1980 — Джон Леннон (en:John Winston Ono Lennon) (1940), әйгілі Британ рок-музыканты, әнші, композиторы, ақыны, қоғам қайраткері және «The Beatles» тобының негіздеушісі.
## Сыртқы сілтемелер |
7 желтоқсан — Григориан күнтізбесінде жылдың 341-ші күні (кібісе жылдарда 342-ші). Жылдың аяғына 24 күн қалады.
## Мейрамдар
* БҰҰ Халықаралық азаматтық авиация күні.
* АҚШ, Жапонияның Пёрл-Харборға шабуыл жасауының 70 жылдығы.
* Украина, Жергілікті өзін-өзі басқару күні.
## Оқиғалар
* 1732 — Лондонда «Ковент-Гарден» театры ашылды.
* 1941 — Жапонияның Пёрл-Харборға шабуыл жасауы.
* 1968 — АҚШ-та кітапханаға кітапты қайта тапсыру ұзақтығына байланысты рекорд жасалды. Ричард Додд кітапханаға 1823 жылы өзінің атасы алған кітапты қайтарды.
* 1972 — «Аполлон-17» ғарыш кемесінің экипажы «Көгілдір шар» фотосуретін түсірді.
* 1988 — Армениядағы жер сілкінісі Спитак қаласын түгелімен жойып жіберді.
## Туғандар
* 903 — Абу-л-Хусейн Абд-ар-Рахман ибн Умар ас-Суфи, парсы астрономы және математигі.
* 1598 — Джованни Лоренцо Бернини, италияндық архитектор және мүсінші.
* 1808 — Хью Маккалох, американың қаржы қызметкері, мемлекеттік қайраткер.
* 1810 — Теодор Шванн, неміс гистологы және физиолог, жасушалар теориясының авторы.
* 1872 — Йохан Хёйзинга, Нидерланд философы және тарихшысы.
* 1958 — Шаймұрат Шаукетұлы Отарбаев, генерал-майор.
## Қайтыс болғандар
* 1254 — Иннокентий IV (1195), рим папасы.
* 1826 — Джон Флексман (en:John Flaxman) (1755), ағылшын мүсіншісі және суретшісі.
* 1912 — Джордж Говард Дарвин (1845), ағылшын астрономы және математигі, Чарльза Дарвиннің екінші ұлы.
* 1947 — Николас Мюррэй Батлер, америкалық педагог, 1931 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты. (1862).
* 1993 — Вольфганг Пауль (1913), неміс физигі, 1989 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
## Сыртқы сілтемелер |
9 желтоқсан — Григориан күнтізбесінде жылдың 343-ші күні (кібісе жылдарда 344-ші). Жылдың аяғына 22 күн қалады.
## Мерекелер
Тағы қараңыз: Санат:9 желтоқсан мерекелері
## Оқиғалар
## Туғандар
## Қайтыс болғандар
* 2012 — Бақытжан Момышұлы
## Сыртқы сілтемелер |
Желтоқсанның 10 — Григориан күнтізбесінде жылдың 344-ші күні (кібісе жылдарда 345-ші). Жылдың аяғына 21 күн қалады.
## Мерекелер
Тағы қараңыз: Санат:Желтоқсанның 10 күніндегі мерекелер
## Оқиғалар
## Туғандар
## Қайтыс болғандар
## Сыртқы сілтемелер |
Желтоқсанның 11 — Григориан күнтізбесінде жылдың 345-ші күні (кібісе жылдарда 346-шы). Жылдың аяғына 20 күн қалады.
## Мерекелер
Тағы қараңыз: Санат:Желтоқсанның 11 күніндегі мерекелер
## Оқиғалар
1941-ші жылы Құрама Штаттар Нацисттік Германия мен Италияға соғыс жариялады.
## Туғандар
## Қайтыс болғандар
## Сыртқы сілтемелер |
Желтоқсанның 12 — Григориан күнтізбесінде жылдың 346-шы күні (кібісе жылдарда 347-шы). Жылдың аяғына 19 күн қалады.
## Мейрамдар
* Кения, Тәуелсіздік күні.
* Ресей, Конституция күні
### Оқиғалар
* 1901 — батыста радионы ойлап тапқан өнертапқыш ретінде танымал итальяндық физик Гульельмо Маркони алғаш рет Атлант мұхиты арқылы радиодабыл беруді жүзеге асырды.
* 1991 — Қазақстан Республикасының Президенті "1986 жылы 17-18 желтоқсанында болған оқиғаға қатысқаны үшін жауапқа тартылғандарды ақтау туралы" Жарлыққа қол қойды.
* 1991 — Қазақстанның кеден қызметі құрылды.
Туғандар
* 1766 — Николай Михайлович Карамзин, орыс жазушысы және тарихшысы (1826).
* 1821 — Гюстав Флобер, француз жазушысы.
* 1928 — Шыңғыс Айтматов, ойшыл гуманист, данагөй, қазақ-қырғызға ортақ халық жазушысы.
Қайтыс болғандар
* 1766 — Иоганн Кристоф Готшед (1700), неміс ғалымы және жазушысы
* 1955 — Антун Добронич (en:Antun Dobronić) (1878), хорват композиторы.
* 1999 — Джозеф Хеллер (1923), американ жазушысы.
* 2003 — Гейдар Алиев (1923), Әзірбайжан президенті.
## Сыртқы сілтемелер |
Мейрамдар
* Мальта, Республика күні.
Оқиғалар
* 1913 — Орынборда Алаш автономиясы жарияланды.
* 1922 — Америкада төбесі ашық автомобиль патенттелді. Вильям Киссель мен Фридрих Вернердің өнертабысы жабық көліктердің саяхатқа шығуға арналуына ықпал етті.
* 1991 — бір топ адам Алматы орталық мешітіне басып кіріп, Рәтбек қажыға шабуыл жасады.
Туғандар
* 1720 — Карло Гоцци (1806), итальяндық драматург.
* 1797 — Генрих Гейне (1856), неміс ақыны.
* 1816 — Вернер фон Сименс (1892), неміс инженері, өнертапқыш, ғалым, Siemens серіктестігінің құрылтайшысы.
* 1900 — Карел Тейге, чех жазушысы, аудармашы, әдебиет сыншысы, публицист, суретші.
* 1989 — Тейлор Свифт, америкалық әнші, әндер авторы.
Қайтыс болғандар
* 1466 — Донателло, Қайта өрлеу дәуіріндегі Италияның ең керемет мүсіншілерінің бірі.
* 1867 — Артур Гротгер, поляк суретшісі.
* 1930 — Фриц Прегль (1869), Австрия химигі, 1923 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
* 1935 — Франсуа Огюст Виктор Гриньяр, француз химигі, 1912 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
* 1993 — Ғазиза Ахметқызы Жұбанова, сазгер, Қазақстанның және КСРО-ның халық артисі.
* 2009 — Пол Самуэльсон, америкалық экономист, 1970 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
## Мейрамдар
* Мальта, Республика күні.
### Оқиғалар
* 1913 — Орынборда Алаш автономиясы жарияланды.
* 1922 — Америкада төбесі ашық автомобиль патенттелді. Вильям Киссель мен Фридрих Вернердің өнертабысы жабық көліктердің саяхатқа шығуға арналуына ықпал етті.
* 1991 — бір топ адам Алматы орталық мешітіне басып кіріп, Рәтбек қажыға шабуыл жасады.
Туғандар
* 1720 — Карло Гоцци (1806), итальяндық драматург.
* 1797 — Генрих Гейне (1856), неміс ақыны.
* 1816 — Вернер фон Сименс (1892), неміс инженері, өнертапқыш, ғалым, Siemens серіктестігінің құрылтайшысы.
* 1900 — Карел Тейге, чех жазушысы, аудармашы, әдебиет сыншысы, публицист, суретші.
* 1989 — Тейлор Свифт, америкалық әнші, әндер авторы.
Қайтыс болғандар
* 1466 — Донателло, Қайта өрлеу дәуіріндегі Италияның ең керемет мүсіншілерінің бірі.
* 1867 — Артур Гротгер, поляк суретшісі.
* 1930 — Фриц Прегль (1869), Австрия химигі, 1923 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
* 1935 — Франсуа Огюст Виктор Гриньяр, француз химигі, 1912 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
* 1993 — Ғазиза Ахметқызы Жұбанова, сазгер, Қазақстанның және КСРО-ның халық артисі.
* 2009 — Пол Самуэльсон, америкалық экономист, 1970 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты. |
Желтоқсанның 16 — Григориан күнтізбесінде жылдың 350-шы күні (кібісе жылдарда 351-ші). Жылдың аяғына 15 күн қалады.
## Мерекелер
* Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік күні мерекесі.
## Оқиғалар
* 1986 жылы осы күні Алматының орталық алаңында Желтоқсан оқиғасы болды.
* 2011 жылы осы күні Жаңаөзен қаласында ірі қозғалыс болды.
## Туғандар
1770 жылы Бетховен, Людвиг ван дүниеге келді
## Қайтыс болғандар
## Сыртқы сілтемелер |
Желтоқсанның 14 — Григориан күнтізбесінде жылдың 348-ші күні (кібісе жылдарда 349-шы). Жылдың аяғына 17 күн қалады.
## Мерекелер
Тағы қараңыз: Санат:Желтоқсанның 14 күніндегі мерекелер
## Оқиғалар
## Туғандар
## Қайтыс болғандар
## Сыртқы сілтемелер |
Желтоқсанның 17 — Григориан күнтізбесінде жылдың 351-ші күні (кібісе жылдарда 352-ші). Жылдың аяғына 14 күн қалады.
## Мерекелер
Тағы қараңыз: Санат:Желтоқсанның 17 күніндегі мерекелер
## Оқиғалар
## Туғандар
## Қайтыс болғандар
## Сыртқы сілтемелер |
19 желтоқсан — Григориан күнтізбесінде жылдың 353-ші күні (кібісе жылдарда 354-ші). Жылдың аяғына 12 күн қалады.
## Мерекелер
Тағы қараңыз: Санат:19 желтоқсан мерекелері
## Оқиғалар
## Туғандар
## Қайтыс болғандар
## Сыртқы сілтемелер |
Желтоқсанның 20 — Григориан күнтізбесінде жылдың 354-ші күні (кібісе жылдарда 355-ші). Жылдың аяғына 11 күн қалады.
## Мейрамдар
* Қазақстан, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фельдъегерлік қызметі күні
* БҰҰ, Халықаралық ынтымақтастық күні.
## Туғандар
* 1629 — Питер де Хох, голланд суретшісі.
* 1841 — Фердинанд Бюиссон (1932), француз пацифисті, 1927 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
* 1873 — Мехмет Акиф Эрсой (1936), түрік жазушысы және ақыны, Түркия әнұранның авторы.
* 1890 — Ярослав Гейровский (1967), Чехия химигі, 1959 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
* 1901 — Роберт Ван де Грааф (1967), электростатикалық генераторды ойлап тапқан америкалық физик.
## Қайтыс болғандар
* 1838 — Эжезип Моро (шын аты Пьер Жак Руйо) (Hégésippe Moreau — Pierre Jacques Rouillot) (1810), француз ақыны.
* 1872 — Гюнтер Айх, неміс жазушысы.
* 1952 — Иван Ольбрахт, чех жазушысы, публицист, журналист, қоғам қайраткері.
* 1952 — Алан Ходжкин, британдық нейрофизиолог және биофизик, Физиология немесе медицина саласындағы Нобель сыйлығының 1963 жылғы лауреаты
## Сыртқы сілтемелер |
18 желтоқсан — Григориан күнтізбесінде жылдың 352-ші күні (кібісе жылдарда 353-ші). Жылдың аяғына 13 күн қалады.
## Мерекелер
Тағы қараңыз: Санат:18 желтоқсан мерекелері
## Оқиғалар
## Туғандар
## Қайтыс болғандар
## Сыртқы сілтемелер |
Желтоқсанның 15 — Григориан күнтізбесінде жылдың 349-шы күні (кібісе жылдарда 350-шы). Жылдың аяғына 16 күн қалады.
## Мерекелер
Тағы қараңыз: Санат:Желтоқсанның 15 күніндегі мерекелер
## Оқиғалар
## Туғандар
## Қайтыс болғандар
## Сыртқы сілтемелер |
21 желтоқсан — Григориан күнтізбесінде жылдың 355-ші күні (кібісе жылдарда 356-шы). Жылдың аяғына 10 күн қалады.
## Мерекелер
Тағы қараңыз: Санат:21 желтоқсан мерекелері
## Оқиғалар
* 1898 — Пьер және Мари Кюри радий химиялық элементің ашты.
* 1937 — Голливудта анимация тарихында алғаш рет толықметражды мультфильм «Ақшақар мен жеті гном» жарық көрді
* 1957 — Гондурас конституциясы қабылданды.
* 1990 — Ақмолада (қазіргі Астана қаласы) Максим Горький атындағы орыс драма театры ашылды.
* 1991 — Алматыда «ТМД»-ның мақсаттары мен ұстанымдары Декларациясына» қол қойылды.
## Туғандар
* 1401 — Мазаччо, италиялық кескіндемеші, Флоренциялық кватроченто кескіндемесінің көрнекті өкілі.
* 1773 — Роберт Броун, Броундық қозғалысты ашқан британдық ғалым.
* 1796 — Томаш Зан, поляк ақыны (1851).
* 1872 — Иосиф Виссарионович Сталин, КСРО мемлекеттік, саяси және әскери қайраткері.
* 1890 — Герман Джозеф Меллер, америкалық генетик, физиология және медицинадан 1946 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
* 1917 — Генрих Бёлль, неміс жазушысы, 1972 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты. (1985).
* 1967 — Михаил Саакашвили, грузин және украин саяси және мемлекеттік қайраткері
## Қайтыс болғандар
* 1375 — Джованни Боккаччо (1313), итальян жазушысы, «Декамерон» шағырмасының авторы.
* 1603 — III Мехмет (1566), Османлы мемлекетінің 13-ші сұлтаны, Ислам халифатының 78-ші халифі, ақын, қолбасшы.
* 1940 — Фрэнсис Скотт Фицджеральд (1896), америкалық жазушы.
* 1958 — Лион Фейхтвангер (1884), неміс жазушысы.
* 1989 — Сэмюэл Беккет (1906), ирландық жазушы, драматург, 1969 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты.
* 2009 — Эдвин Кребс, (1918), американдық биохимик, 1992 жылғы Физиология немесе медицина саласындағы Нобель сыйлығының лауреаты.
## Сыртқы сілтемелер |
Желтоқсанның 23 — Григориан күнтізбесінде жылдың 357-ші күні (кібісе жылдарда 358-ші). Жылдың аяғына 8 күн қалады.
## Мерекелер
Тағы қараңыз: Санат:Желтоқсанның 23 күніндегі мерекелер
## Оқиғалар
## Туғандар
## Қайтыс болғандар
## Сыртқы сілтемелер |
26 желтоқсан — Григориан күнтізбесінде жылдың 360-шы күні (кібісе жылдарда 361-ші). Жылдың аяғына 5 күн қалады.
## Мерекелер
Тағы қараңыз: Санат:26 желтоқсан мерекелері
## Оқиғалар
1941 жылы герман әскерлерінің "Орталық" әскери тобы Қызыл әскердің қарсы шабуылының себебінен Калуга қаласынан шегінуге мәжбүр болды.
## Туғандар
## Қайтыс болғандар
## Сыртқы сілтемелер |
27 желтоқсан — Григориан күнтізбесінде жылдың 361-ші күні (кібісе жылдарда 362-ші). Жылдың аяғына 4 күн қалады.
## Мерекелер
Тағы қараңыз: Санат:27 желтоқсан мерекелері
## Оқиғалар
* 1871 — лондондық «Хрусталь сарайында» алғашқы дүниежүзілік мысықтар мен марғаулар көрмесі өткізілді.
* 1938 — Социалистік Еңбек Ері атағы енгізілді. Бұл атаққа шаруашылық және әлеуметтік-мәдени құрылыс саласында еткен ерен еңбек үшін берілді.
* 1945 — Халықаралық валюта қоры мен Халықаралық қайта құру және даму банкі құрылды. Аталмыш ұйымға Қазақстан 1992 жылы енді.
## Дүниеге келгендер
* 1571 — Иоганн Кеплер, неміс математигі және астроном (1630).
* 1654 — Якоб Берну́лли, Швейцария математигі (1705).
* 1822 — Луи Пастер, француз химигі және биолог.
## Қайтыс болғандар
* 1585 — Пьер де Ронсар (1524), француз ақыны.
* 1932 — Арвид Ярнефельт, фин жазушысы.
* 1953 — Юлиан Тувим (1894), поляк ақыны.
* 2007 — Бенәзир Бһутто, Пәкістанның премьер-министрі
## Сыртқы сілтемелер |
Желтоқсанның 29 — Григориан күнтізбесінде жылдың 363-ші күні (кібісе жылдарда 364-ші). Жылдың аяғына 2 күн қалады.
## Мерекелер
Тағы қараңыз: Санат:Желтоқсанның 29 күніндегі мерекелер
* Моңғолия, Тәуілсіздік күні
## Оқиғалар
## Туғандар
## Қайтыс болғандар
## Сыртқы сілтемелер |
Желтоқсанның 30 — Григориан күнтізбесінде жылдың 364-ші күні (кібісе жылдарда 365-ші). Жылдың аяғына 1 күн қалады.
## Мерекелер
Тағы қараңыз: Санат:Желтоқсанның 30 күніндегі мерекелер
## Оқиғалар
## Туғандар
## Қайтыс болғандар
## Сыртқы сілтемелер |