text
stringlengths 19
33.4k
|
|---|
Rëbaczenié. Rëbaczenié je baro wóżné na Kaszëbach. Rëbaczenié dzelé sã na rëbaczenié jakno wietew gòspòdarczi zajimajãcy sã łowienim rëbów do jedzeniié i jich przerôbianié i rëbaczenié jakno wietew gòspòdarczi zajimajãcy sã chòwã rëbów w mòrzach,rzékach i jezorach. Pòłożenié Pòlsczi nad Bôłtã ùmòżliwo rozwój rëbaczenié, a co za tym jidze daje rëbë i ich przerobiznë,i robòta dlô lëdzy. Rëbôce, na rzékach i jezorach ùżiwajã niewiôldżich bôtów, kutrów. Do łowieni rëbów ùżiwajã séce i kaszórk,niechterné zorte, rëbów łowiã ùżiwajãc hóków i wędów. w 2005r. na Kaszëbach bëłë zarejestrowóné3 bôtëdalekmòrsczi, 164 kutre i 352 bôtë. W 2004r. złowionëch òstało96215 ton rib, w tim 9401 tón pòmùchlów, 11088 tón sledzów, a 53403 tón mùtków. Coroz mni sã łowi pómùchlów, z pòzdrzatkù na zmniészenié pòłowòwëch limitów i skródzenié czãdu jegò łowieniô, zalécóné przez Eùropejską Ùniã. Pò weńdzenim Pòlsczi do Éùropejsczi Ùnii wiele bôtów szło na złóm. Rëbackô flota zmniészëła sã jaż o 40 %. Muzea Rëbaczenié. Muzeum Rybołówstwa w Helu Muzeum Ziemi Puckiej im. Floriana Ceynowy w Pucku Literatura. Jan Mordawski: Geografia współczesnych Kaszub, Gduńsk 1999 http://pl.wikipedia.org/wiki/Rybo%C5%82%C3%B3wstwo http://geografia.na6.pl/rybolostwo-w-polsce |
Antón Pòmieczëńsczi (pl. "Antoni Pomieczyński" - ùr. 15 stëcznika 1797 w Swôrzewie - ùm. 11 zélnika 1876) – to béł katolëcczi ksądz, a ùcził sã m.jin. w klôsztorny szkòle w Wejrowie. Ksãżé swiãcenia przëjimnął 1820 rokù. Òn béł profesor w Dëchòwny Seminarëji w Pelplinie. Papiéż Pius IX przëjimnął gò jaknò jednégò z pierszëch Kaszëbów 26 łżëkwiata 1870 rokù |
Miszewò (pòl. "Miszewo") – to wies w kartësczim krézu w pòmòrsczim wòjewództwie. W 2011 we wsë mieszkało 385 lëdzy. Òficjalnô kaszëbskô pòzwã wsë òsta wprowadzónô 26 zélnika 2013. Edukacjô. Jan Trepczik jakno szkólny zaczął robic w Kartuzach, a pò krótczim czasu przeniósł sã do szkòłë w Miszewie, jaką przez sédmë lat czerowôł. Na czas bëcégò w Miszewie (1927–34) przëpôdô nôwikszô òrganizacyjnô i ùtwórczô aktiwnosc pòetë. Z pòbùdzënkù Partu KPZ w Baninie 18 czerwińca 2004 r. spòdlecznô szkòła w Miszewie dosta miono Trepczika. Tegò samégò rokù zaczãtô bëła ùczba kaszëbsczégò jãzëka (szkólną òsta Elżbiéta Prëczkòwskô). Przë szkòle w Miszewie dzejô dzecné fòlkloristiczné karno „Mùlczi”. Frãcëszk Òkroy (ùrodzony 16 stëcznika 1908 w Miszewie) |
Szpòrt je zbiérny pòchwôt na rozmajité fòrmë celestny ë môgòwi aktiwnotë jaczé są ùprôwiôné dlô rozwiju fizyczny kòndicëji, pòprôwë zdrowiégò abò dlô dołożnoscë ë szpôsu. Szpòrt mòże bëc ùprôwiôny na amatorsczi abò na warkòwi ôrt. Je mòżlëwé wëapartniwanié registrowónëch szpòrtowëch discëplinów z òficjalnyma reglama (np. Bala) ë rekreacëjnëch fòrmów szpòrtowi aktiwnotë (np. jogging). Bala Figùrowé szrëcowanié Kòlarstwò Krãgle Płiwanié Rãcznô bala Sécowô bala Stołowi tenys Szmërga diskã Szmërga lancą Zemny tenys Żeglowanié |
Łemkòwie – to są lëdze, chtërnich wiele czedës mieszkało tam gdze dzysô je Magùrsczi Nôrodny Park. Òni jesz czasã gôdają pò łemkòwskù. Pò nich òstałë cerkwie ë smãtarze - szlach roznëkaniô jich pò II swiatowi wòjnie. Òni tam bëlë pasturze ë małi gbùrze. Cerkwie są gwësnym dokôzã artisticzny szmaczi Łemków. To są òbiektë bùdowóné z prôwdzewim mésterstwã. Niechtërné cerkwie mają òbjãté katolëcë. Historijô Łemków nie je za długô. Midzë 14. a 16. w. przëszlë w Nisczi Besczid wòłosczi pasturze, chtërni sã mieszelë z lëdztwã pòlsczim, słowacczim ë rusczim. Terô to prawie są Łemkòwie. Pò II swiatowi wòjnie bëło przesédloné kòle 80 tës. Łemków. Dzél jich trafił na Pòmòrską ë Sląsk, a dzél za wschòdną grańcã. Chòc pò 1956 rokù dzél Łemków przëjachôł nazôd w swòje stronë, to jich kùltura je barżi dlô wsë, a wiedno kąsk przegriwô z kùlturą gardu. Dzysô nicht sã nie sromô, że je Łemkã. Òni mieszkają téż w Wòjwòdinie i Kanadze. Łemkòwie Wòjwòdina |
Swiãtô Marta bëła sostrą Marii i Łazarza, żeła w Betanii, w gardze kòle Jerozolimë. Ji rodzëzna ceszëła sã uwôżaniém. Òni bëlë drëchama Christusa, a òn czãsto gòscył ù nich doma. Marta bëła baro dobrą gòspòdënią i białką ò mòcni wiarze. Cziej ùmarł ji brat, wëszła Jezùsowi na potkanié i rzekła: Terôz wiém, że Bóg dô Tobie wszëtkò ò co blós bãdzesz Jegô prosëł. Tej òna ùczeła taczi słowa: Jô jem zmartwëchwstanim i żëcim. Marta na to rzekła: Jô baro wierzã w to, że të jes Sënã Bòga. W Prowansalsczi je legenda, że pò Wniebòwstąpienim Christusa Marta ze swòjima krewnyma szła do Francëji. Tąm ji brat Łazarz béł biskùpã Marsylii. Miono Marta z jãzëka aramejsczégò òznôczô „pani”. Miono Marta ùżiwóne je w wiele krajach. Pò łacëznie, niemieckù i anielskù – Martha. Z madżarsczégò - Marta, italsczégò – Marta, pò ruskù gôdają – Marfa, pò kaszëbskù – Marta, abó Martka. Òd miona Marta mómë przezwëstkò Martula. Wspomink Sw. Martë swiãtójemë 29.VII. http://malygosc.pl |
"Kaszëbë" – to w latach 1957-1961 béł cządnik Kaszëbsczégò Zrzeszeniô. Òn ùpòwszédniwôł wiédzã ò historii i dzysdniowòscë Kaszëb i regiònalëznã w nowòczasnym ôrce, chtërna bëła òpiartô na intelektualnym rozwiju spòlëznë i kaszëbiznë. W tim cządnikù pisôł m. jin. Stanisłôw Pestka. Pisóné w nim bëło pò pòlskù i pò kaszëbskù. Intelektualné òżëwinié w Eùropie socjalisticznëch państwów nie bawiało równak długò, a òd dnia 31 gòdnika 1961 rokù nie bëło dali cządnika "Kaszëbë". Róża Ostrowska, Izabella Trojanowska: Bedeker kaszubski, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1974, ss. 72-73 "Kaszëbë" |
Swiãti Mikòłôj "(téż Miklosz)"- przezeblokłi je w grëbi, czerwiony kòżëch, cepłi bùksë. Na głowie mô czerwioną mùcã, na nogach czorny skòrznie, na gãbã zakłôdô larwã z brodą. Jegò atribùtama są:zwónk ë rózgã. Mikòłôj mô na plecach miech, a w rãce trzimô kòrbacz. Na plecach dwigô cãżczi miech z darënkama. We wiôldżim miechù trzimie pëszny darënczi dlô kòżdégò dzecka. Terôczas Swiãti Mikòłôj milony je ze Gwiôzdorã. Nót wiedzec, że są to dwie apartné pòstacëje. Mikòłôj przëchôdô 6 gòdnika. Gwiôzdor pòjôwiô sã na Wilëjã Gòdów, przëchôdô do môłëch dzecy, pitô z pôcérza, grzécznym dôwô darënczi a nielósym rózgã. Mikòłôjã straszoné są dzecë: Bądzta grzéczny, bò Mikòłôj wszëtkò widzy, a wama nick nie przëniese. Tak tej Mikòłôj je brëkòwny w dëscyplinowanim dzecy. Na Kaszëbach w wieczór przed swiãtim Mikòłaja (6 gòdnika) dzecë pùcowałë bótë, bë wëstawic je przed dwiérzë z nôdzeją, że swiãti Mikòłôj wsadzy tam përznã bómków abò kùszków. Niebëlné dzecë mògłë spòdzewac sã zamiast tegò sztëk wrëka, torfù abò bùlwë. Jednak te nôlepszé dôrënczi, a przede wszëtczim zôbôwczi, przënôszôł gwiôzdór w Wilejã przed Bòżim Narodzenim. Mikòłôjczi. Dzysô jeden z dniów, jaczi dzecë lubią nôbarżi. Mikòłôj przëchôdô 6 gòdnika, wkłôdô miodnioscë do bótów, a nicht gò kòl tegò nie widzy. W dodomach – nôczãszczi w bótach na òknach – òstawiô darënczi. Nôbarżi z wizytë sw. Mikòłaja ceszëlë sã môłi dzecë. Redota dzecy je wiôlgô. Historëjô. Pierwòwzorã pòstacje rozdawający darënczi 6 gòdnika béł żëjący midzë III a IV wiekã w Turcje biskùp Mikòłôj z Mirrë. Zasłynął jakò cudodzejôrz, ratëjące żeglarzów ë miasto òd głodu. Miôł rozdac całi swój majątk biédnym. Przedstôwióny je jakò stôri człowiék z brodą, czãsto z pastorałã, z miechã darënków ë grëpą wietewków w rãce. 6 gòdnika – w roczëznã smiercë swiãtégò, grzécznym dzecóm dôwô darënczi, a niegrzécznym – na òstrzégã- wietewkã. Adresa Swiãtégò Mikòłôja. Listë z żëczbami do Swiãtégò Mikòłôja dzecë mògą wësłac na adresë trzech pòcztowëch ùrzãdów: do Drøbak w pôłniowi Norwegii: : Julenissen’s Postkontor, Torget 4, : 1440 Drøbak, Norwegia do Rovaniemi w Finlandii: : Santa Claus, Arctic Circle, : 96930 Rovaniemi, Finlandia do Kanadë: : Santa Claus, North Pole, : Canada, H0H 0H0 2 gromicznika; 14 gromicznika; 21 strëmiannika; 9 maja; 19 maja; 2 czerwińca; 9 lëpińca; 10 séwnika; 29 séwnika; 13 rujana; 13 smùtana; 6 gòdnika. Mikòłôj Rey (1505-1569) – pòéta sw.Mikòłôj z Mirrë (ok. 270–ok. 345 lub 352) – biskùp z Mirrë sw.Mikòłôj z Tolentino (1245–1305) – włosczi aùgùstianin sw. Mikòłôj Tavelić (ok. 1340–1391) – chòrwacczi francëszkanin, misjónôrz, sw.Mikòłôj z Flüé (1417–1487) – szwajcarsczi mistik, patrón Swajcarii sw.Mikòłôj Pick (1543–1572) – néderlandzczi francëszkanin, mãczelnik sw.Mikòłôj Òwen (ok. 1550–1606) – anielsczi jezuita, mãczelnik sw.Mikòłôj Bùi Đức Thể (ok. 1792–1839) – wietnamsczi mãczelnik anielsczi- Santa Claus frańcësczi- le père Noël niemiecczi- Weihnachtsmann włosczi- Baboo Natale norwesczi- Julenissen rusczi- Санта-Клаус persczi- بابا نوئل turecczi- Noel Baba |
Domôcô swinia, domôcô sjinia ("Sus scrofa domesticus" abò "Sus domesticus") – to je pòdôrt abò órt lądowégò suska z rodzëznë swiniowatëch ("Suidae"). Na Kaszëbach gbùrze mają jich wiele òd lat. Òna wierã je pòdôrtã dzëka. Czedës dlô gbùrów òna bëła wôżnô, a zeżéra wiele bùlew. Òn swini to je knôrz. Jedna swinia mòże miec kòl dwanôsce sztëk prosãtów. F. Lorentz, A. Fischer, T. Lehr-Spławiński: Kaszubi : kultura ludowa i język. Toruń : Wydaw. Instytutu Bałtyckiego ; Warszawa : Skł. gł. Kasa im. Mianowskiego - Instytut Popierania Nauki, 1934, s. 16. |
1595 - Władisłôw IV Waza, pòlsczi król (ùm. 1648) 1672 - Pioter I Wiôldżi, rusczi car (ùm. 1725) 1812 - Jón Gottfried Galle, miemiecczi astronoma, chtëren odkréł planetę Neptun (ùm. 1910) 1843 - Bertha von Suttner, aùstriackô pacifisticznô dzejôrka, runitka, pierszô białka, chtërna dobëła Pòkòjową Nôdgrodã Nobla (ùm. 1914) 1849 - Michôł Ancher, dëńsczi malôrz (ùm. 1927) 1915 - Les Paul, amerikańsczi mùzyk, gitarzista, ùsôdzca elektriczny gitarë (ùm. 2009) 1932 - Mariô Paradowskô, pòlskô historëczka, etnolog, etnografka (zm. 2011) 1956 - Marek Gaździcczi, pòlsczi nuklearni fizyk 1956 - Rudolf Wojtowicz, pòlsczi miónkarz w bala, trener 1963 - Johnny Depp, amerikańsczi teatrownik 1978 - Miroslav Klose, pòlskò-miemiecczi miónkarz w bala 1981 - Natalie Portman, amerikańskô teatrownica 68 - Neron, rzimsczi czezer (ùr. 37) 1871 - Anna Atkins, anielskô bòtaniczka, fòtografka roscën, ùsôdzëła pirszã w historëji ksążkã z fòtograficznyma òdjimkama (ùr. 1799) 1870 - Karol Dickens, anielsczi runita (ùr. 1812) 1875 - Karol Libelt, pòlsczi filozof, spòlëzni i politiczni dzejôrz, prezes pòznóńscziego Towarzëstwa Nôùkòwi Pòmòcë (ur. 1807) 1944 - w łódzczim gëce: Chaim Natan Widawsczi, pòlsczi kùpc, dzejôrz (ùr. 1904) 1944 - zabita przez Miemców: Czesłôwô Puzon, pòlskô harcerka, nôleżniczka Krajòwi Armie (ùr. 1919) |
Adóm Hébel (pòlsczi pisënk: Adam Hebel; ùr. 1 rujana 1992 rokù w Wejrowie) – kaszëbsczi pisôrz, dzénnikôrz i satirik. Współprôcowôł z niejistniejącą ju telewizją CSB TV jakno autor kaszëbsczégò tłómaczeniô bôjczi Krôsniã Dawid i lektór (razã z Magdą Kropidłowską) kaszëbsczi głosowy stegnë serialu „Skazani na miłość”. Przez piãc lat béł redaktorã programù „Gôdómë pò kaszëbskù” na kanale Twòja Telewizjô Mòrskô, w jaczim w hùmòristiczny spòsób przëblëżôł krëjamnotë kaszëbsczégò jãzëka. Jakno „doktór Jeżik Trëker” prowadzëł tuwò téż specjalny nórcëk, w chtërnym ùcził, jak czëtac i pisac pò kaszëbskù, a téż kaszëbsczi gramaticzi. Òkróm tegò w TTM prowadzył program „Kaszuby Dotąd Nieznane”, w chtërnym prezentowôł cekawé place na nordowëch Kaszëbach. Prowadzy audicje w Radio Kaszëbë, w òsëblëwòscë „Na widnikù Kaszëbë” i „Lëteracką Aùdicjã Radia Kaszëbë” (drëdżi prowadzący – Mateùsz Meyer). Je jednym z nôleżników Zéńdzeniô Młodëch Ùtwórców Kaszëbsczich. Jegò wiérztë drëkòwóny bëłë m.jin. w „Pomeranii”. Je autorã felietónów w „Nordze” (rubrika „Kaszebsczi felietón”). W 2013 zdobéł stipendium miona Izabellë Trojanowsczi. W 2015 wëgrôł plebiscët na òsobòwòsc rokù wejrowsczégò krezu, òrganizatorã chtërnégò béł „Dziennik Bałtycki”. Adóm Hébel je przedstôwcã wejrowsczégò „Teatru Zymk” i artistã kaszëbsczégò „Kabaretu Kùńda” (òkróm Adama Hébla tworzi gò téż Patrik Mùdlaw). Wespółòrganizatór przezérkù stand up comedy „Szpòrt na żokach”. Òd 28 stëcznika 2017 je nôleżnikã zarządu Klubù Młodëch Kaszëbów „Òska”. W 2021 wëdôł ksążkã fantasy „Droga wòlnëch lëdzy”, jakô òpòwiôdô ò "swiece bòrówców, dãplach zamieszkónëch przez trzãsëwidów i biôtkach procëm władzë czarzbónów Gòrzana". Żeniałi. Mieszkô w Lëzënie. |
Kòłodzéj - rzemiãsnik, chteren zajimół sã zwiksza robieniém drzewianëch kòłów do wòzów. |
Nn N, n – sztërnôstô lëtra pòdstawòwégò łacyńsczégò alfabétu. W kaszëbsczim alfabéce je dzewiãtnôstą lëtrą. |
Papiéż Pius XI (swiecczé miono Ambrogio Damiano Achille Ratti; ùr. 31 maja 1857, ùm. 10 gromicznika 1939 w Rzimie) – papiéż (midzë 6 gromicznika 1922 a 10 gromicznika 1939). 20 gòdnika 1879 rokù òn béł wëswiãcony na ksãdza. 28 rujana 1919 rokù òn dostôł biskùpié swiãcenia. Òd 13 czerwińca 1921 rokù to béł kardinôł. Ten Papiéż béł procemnikã kòmùniznë, ale téż pisôł, że trzeba dac robòtã òjcóm rodzëznów i młodim lëdzóm . Úrodzil sã w Desio kòło Mediolanu jakò syn fabrykanta przędzalni jedwabiu Francesca Rattiego ë Teresy Galli. Pòczotkowò uczył sã w szkòłach koscienych. Pò zdaniu matury w szkòle państwòwëm w Mediolanie zjôwił do seminarium duchownego. Béł przëjntô 20 grudnia 1879. Pismiona (wëbiérk). Encyklika "DIVINI REDEMPTORIS" (1937) |
Łąkòwi lubùszk ("Euphrasia rostkoviana") – to je ôrt roscënë z rodzëznë "Orobanchaceae". Kaszëbi mògą na niã gadac lubùszk. |
Wãsorë (pl. "Węsiory") – są kaszëbską wsą w pòmòrsczim wòjewództwie, w kartësczim krézu, w gminie Sëlëczëno. Wãsórë są turistnym òstrzódkã z wiele wczasowima chëczama ë agrokwatérama. Wanożną chłoscëną są tu w lasach kamiané krãdżi. Zrobielë je Gòtowie. To wierã ò tich kamiéniach je takô pòwióstka: Kòle Wãsór pasł pasturz bëdło i òwce. Òne mù nie chcałë chòdzëc, le wiedno w lëdzką szłë szkòdã. Rôz pasturz sã rozgòrził i zaklął: "Ù biésa jaczégò, żebësta sã lepi w kamienie òbróca jak tak lôtôta!" W nym sã wszëstkò w kamienie zamiéniło, bëdło i òwce. Ta trzóda kamieni jesz dzys tam je widzec. W òbéńdze szôłtëstwa sã miészé kòlonie: Bòrówc, Czôrlëno |
Miłoszewò (pòl. "Miłoszewo") - wies nad Łebą, leżącô we wschòdnym dzélu gminë i przë dôwny przëszlôdze do Mirochòwa. Pòzwa wsë pòchôdô òd miona Miłosz. Historiô. Jistnienié Miłoszewa pòcwierdzywają dokùmeńtë z 1342 rokù. Pò 13-latny wòjnie (1454 - 1466) wies stała sã krôlewsczim fòlwarkã mirochòwsczégò starostwa, pachtowónym môlowi szlachce. W pòłowie 16. stalatégò Miłoszewò bëło dzélã zastawù za królewsczi pòżëczk wzãti òd gduńsczi familie von Loitzów. Do fòlwarkù słëchałë jezora Starzewò i Lewinkò. W 19. stalatim, czej Miłoszewò słëchało do familie Gerlachów, wëbùdowóny òstôł zaòstałi do dzys "dwór", a téż jindustrijalné bùdinczi mączkòwnicë i ceglarnie (jaczich dzysô ju ni ma). Terôczas Miłoszewò je gbùrską wsą, ale temù, że je piãkno pòłożonô corôz wicy tuwò daczów i letniskòwëch chëczi. Atrakcją Miłoszewa je wierã "przełóm Łebë" (midzë Miłoszewã a Tłuczewã) a téż malowné łączi dôwnégò lodofôłtowégò wëtopiszcza, bez chtërne Łeba dopłiwô do Miłoszewa. W Miłoszewie stoji szlachòta Damka – dëcha ze szlachù „Pòczuj Kaszëbsczégò Dëcha” w gminie Lëniô. Diabelsczi Kam |
Antarktida – je nôbarżi pôłniowim kòntinentã na Zemi. Tu je pôłniowi zemsczi dżib, a żëją np. pingwinë. Òna je kòl Pôłniowi Americzi. wiéchrzëzna 14 miliónów km² |
Jón Kôrnowsczi, (pòl.: Jan Karnowski; ùr. 16 maja 1886 w Czôrnowie kòl Brusów, ùm. 2 rujana 1939 w Krostkòwie kòl Wërzëska) – sãdza, kaszëbsczi pòeta, ideòloga Zdrëszënë Młodokaszëbów. W 1908 rokù założił Kòło Kaszëbòlogów we Wëższim Dëchòwnim Seminarium w Pelplinie, chtërno dzejô do dzysô. Pòspół z Aleksandrã Majkòwsczim stworził pismiono „Gryf” (pełnô pòzwa: "Grif. Pismiono dlô kaszëbsczich sprôw"). Pisôł òn, że zadanim „Grifa” je z jedny stronë „piastowac lëdową kùlturã i zrobic jã spòrą dlô òglowòpòlsczi kùlturë, a z drëdżi stronë terôczasną pòlską kùlturã zrobic kaszëbsczémù lëdowi swójską i przistãpną”. Dzãka jegò staróm òstało przërëchtowóné pòle dlô pòwstaniô pierszi w dzejach Kaszëb regionalny òrganizacji – Towarzëstwa Młodokaszëbów, do czegò doszło 22 zélnika 1912 rokù. W 1920 rokù Jón Kôrnowsczi robił jakno przédnik sądu. Wespółczasno je patronã Spòdleczny Szkòłë nr 7 w Chònicach. Jegò pòrtret zajimô wôżny plac, a w regionalny jizbie je pòkôzóny jegò lëteracczi ùróbk. Òb czas szkòłowëch ùroczëznów wëstãpiwô tu dzecno-młodzëznowé karno „Kaszëbë”. "Nowotné spiéwë", Pòznań 1910 "Dr. Florian Ceynowa", 1917, Gduńsk 1997 , Oficyna Czec "Muza kaszubska powojenna", Toruń 1925 w: Mestwin, I / 1925, Nr 1 i 2 "Gryf powojenny", Toruń 1927 w: Mestwin, III / 1927, Nr 2 "Z Piśmiennictwa kaszubskiego", Bëdgòszcz 1937 w: Dodatek jubileuszowy Dziennika Bydgoskiego, 1937 / Nr 286 "Nowotné spiéwë i wiersze", Gdiniô 1958 "Utwory sceniczne",Gduńsk 1970 "Wiersze pierwotne", Gduńsk 1978 "Moja droga kaszubska", Gduńsk 1981 "Sowizdrzôł u Krëbanów", Gduńsk 1983 "Jo bëm leno chcôł...", Gduńsk 1986 Lëteratura. Feliks Marszałkowski: "Elementë religijne w pismach Jana Karnowsczigo. Przikładë. " Pomerania 1980 (XVII), nr 2(97), ss. 11-12 [https://polona.pl/item/ludnosc-kaszubska-w-ubieglem-stuleciu-szkic-spoleczno-kulturalny,Njc4NjE4MDQ/6/#info:metadata Artikel Jana Kôrnowsczégò - Gryf. R. 3: 1911. Nr 3-5. |
Archeologòwi Skansen "Zómkòwiszcze w Sopòce" je jinstitucją kùlturë. Jegò robota polégô na rozkoscérzanim kùlturë w kraju. |
Chòczewò (pòl. "Choczewo") - to je kaszëbskô wies w gminie Chòczewò, w wejrowsczim krézu pòmòrsczégò wòjewództwa. Mô kòl 1400 mieszkeńców. Chòczewò je stolëcą gminy Chòczewò. Tu je pùblicznô bibloteka. |
Jaromir - kaszëbszczé miono chłopsczégò ôrtu. Mòżlëwé zdrobnienié je Jaromirk. |
Czerzenka – to béł przërëchtënk do rãcznégò czerznianiô masła. |
Redło – nôrzãdzé, chtërno brëkòwelë czedës gbùrze np. do robieniô régów w bùlwach. |
Czwikła ("Beta vulgaris" ssp. "vulgaris" convar. "crassa" var. Alef. "conditiva" Alef.) - to je zort rąkli. |
Martwé Mòrze MM w j. Hebrajsczim "Yam HaMelah" je ok. 65 km dłudżé i do 18 km szeroczi. Wòdë kòżdégò rokù je ò métr mnié, chòc każdégò dnia wpłëwô do niegò kòl 4 mln ton słodczi wòdë. wiéchrzëzna 1027 km² głãbòkòsc max. 377 m òbjãtosc 111 km³ wëmiarë 75,95 × 4,5-16 km Geografiô. Je to jezoro jaczé nalôżô sã na grańcë Izraela i Jordanii. Leżi tak niskò (wiãcy jak 400 m niżi rówiznë mòrza, a w nôgłãbszim placu òbniżô sã ò nastãpné 400 m). Fauna i flora. Zasolenié je tak wiôldżé, że òkróm niejednëch bakteriów ni ma w nim zëcégò. Jednak ùczałi òdkrëlë 11 gatënkòw baktrié, jaczim je belno w słonym strzodowiskù. W wòdze je 20 razy wiãcy bromù, 15 razy wiãcy magnézu i 10 razy wiãcy jodu niż wòda mòrskô. Dlôte, że mómë tam depresjã, lëft mô 10% wiãcy tlenu i je czëstszi òd jinëch môlów, bò ni mô tam miast i przerobinów. Zastosowônié. Wódë Miartwégò Mòrza są téż znóné z tegò, że lékùją rozmajité chòroscë skórë. Na pielgrzimkòwëch stegnach je to czãsto môl òdetchnieniô. |
Prowansjô (fr. "Provence", łac. "Provincia Nostra") - to je historëcznô krôjna nad Westrzódzemnym Mòrzã we Francji. |
Cecenowò to je stôrô wies kaszëbskô w pòmòrsczim wòjewództwie, w stołpsczim krézu, w gminie Główczëce. Tu bëlë zjinaczony jãzëkòwò i kùlturowò Kaszëbi - Kabôtkòwie. Òni w parafiach: Cecenowò i Główczëce gôdalë gwarą kabôcką. |
Kawa to napitk zrobiony z pôlonych zôrnów kawowca. Je jedną z wôżnych smaczników na swiece òd 340 lat i przednym zdrojem kofejinë. Kawa dzejô pòbudzającô i pòkrzésô, przërëchlewô przemianô materii i zwiékszó mëslenié. Pòchòdzy z Etiopii. W Europie pòjawiła sã òko XVI wiekù. Skądk pòchòdzy pòzwa? Pòzwa kawë pòchodô òd arabsczégò słowa quahwah co òznoczô wino. Dokładno etymologiô kawë nie je znónô. Przëjimô sã, że pòzwa wëprowôdzô znónégò regionu Kaffa w Etiopii. Dwa nôwikszi kraje, w chternych uprôwiô sã kawa to Brazyliô i Wietnam. Trzecy môl zajimô Kolumbiô. Do Pòlsczi kawa dotarła pôd kùnc XVII wiekù òd Turków. Lubòtnikama kawë był Jón III Sobiesczi i Bohdan Chmielnicczi. Kawa zrobiła sã popùlarnô na przełómie XVII i XVIII w. Móda na picé kawë ògarnô Gduńsk, gdze pówstałé pierwszi kawnice zwóny kafehanzami. Pòtemu rozszérzëła sã na cały krôj. = Órtë kawë = Na swiece znónych je 500 ôrtów i 6000 òtmianów. Do wërobu kawë ùżiwô sã 4 ótmianë, nôbarżi znóny to : Coffea Arabica i Coffea Robusta. Kawa dostãpnô je w postacejô: kawë w zôrnach rozpusceniowô kawa liofilizowanô kawa Caffe Latte Caffe Correto Caffe Mocca Cappucino Espresso Irish Coffe Kawa z mlékã Czôrnô Kawa Przepisy. dobre kawë "cëtat" |
Pùma ("Puma concolor" L.) - to je susk z rodzëznë kòtowatëch. |
Eùropejsczi skòwrónk ("Larix decidua" Mill.) – to je jiglënowé drzéwiā z rodzëznë sosnowatëch ("Pinaceae"). Na Kaszëbach gò czasã sadzëlë razã z chójkama - miészóne bòrë. |
Zwëczajny mòrénk ("Coregonus lavaretus") - to je rëba z rodzëznë łososowatëch ("Salmonidae"). Òna żëje np. w jezorze Łebskò. |
Krëk ("Corvus corax") — wiôldżi ptôch z rodzëznë krëkòwatëch ("Corvidae"). Czedës na Kaszëbach bëło jich baro mało, a terô placama je krëków dosc wiele. Rozmajitoscë. W Psalmie 147:9 je napisóne m. jin. ò krëkù: Òn bëdłu dôwô żercé, pizglãtóm krëka to, ò co wòłają. |
Wenezuelskô abò Wenezuelô (szp: "República Bolivariana de Venezuela") je państwã w Pôłniowi Americe. Stolëca i nôwikszi gard to Caracas. W Caracas ùrodzył sã Simón Bolívar, "El Libertador", stolemni jenerôł i pôłniowò-amerikańsczi bòhater, od chtërnégò mô miono wenezuelsczi dëtk, bolivar. W Wenezueli żëją kapibarë. |
Jón Piépka (pòlsczi pisënk: "Jan Piepka"; ùr. 8 gromicznika 1926 rokù w Łebnie – ùm. 8 strëmiannika 2001 rokù) - pisôł wiérztë, pòwiôstczi i dokôzë na binã. Jak wiele kaszëbsczi młodzëznë mùszôł przeńc przez "Wehrmacht". Jegò autorstwa są dialodżi do filmù "Kaszëbë" Òn mieszkôł m.jin. w Kòscérznie. Staszków Jan to béł jegò pseudonim. Stojedna chwilka [słowo wstępne i słowniczek Leon Roppel] ; okładka i strona tyt. Janina Rybicka ; ozdobniki Felicja Wittbrodt. - Gdynia : Wydaw. Morskie, 1961 Kamiszczi /wybór wierszy Stanisław Pestka ; oprac. graf. Witold Bobrowski ; weryfikacja pisowni Jerzy Treder. - Gdańsk : Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, 1983 Mòja kòtka, mój kòt [wiersze dla dzieci] / wybór Stanisław Pestka ; weryfikacja pisowni kaszubskiej Jerzy Treder. oprac. graf. Witold Bobrowski. - Gdańsk : Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie. Oddział Miejski w Gdańsku, 1983 |
Johann Wolfgang von Goethe – miemiecczi pòeta przełomù XVIII i XIX wiekù i jedén z nôbarżi znaczących w skali swiatowi, dramaturg, prozaik, ùczony, politik. W tradycji pòlsczi bywa mëlnie wiązany z romantyzmem, chòc w istoce bëł współtwórcą i jednym z głównëch (òbòk Fryderyka Schiller przedstawicelã esteticzi klasyczné (klasyka weimarskô ). Béł również mëslicelém i ùczonym, znawcą wielu dziedzin wiedzë oraz sztuczé. Studia prawniczé kończył w Lëpskù i Strasburgu. W 1775 Goethe osadł w WeimarWeimarze w chternym mieszkôł do kuńca żecu. Pełnił różné funkcje na dworze księca sasko- weimarsczcego, dochodząc do randżi prezydénta Izby Finansów. W 1782 został nobilitowany. Od roku 1791 do 1817 kierował teatrém oraz wszestczima instytucjama oswiatowo-kulturalnymi ksiãstwa. W 1786 roku wyjechał na dwa lata do Włoch, co wywarło dużi wpływ na jego twórczosc. Najbliższa przyjazń łączyła go z Fryderykiem Schillerem. Zmarł w Weimarze, w całkowitym òsamotnieniu, pò śmierci żony i jedynégo syna. Ostatnié słowa, chterné wëpowiedzôł przed śmiercą, brzmiałé : „Wiãci swiatła”[1]. Pòchodzenie i òkres młodzeńczy (1749-1765). òjc Goethegò, Johann Gaspar Goethe (ur. 1710, zm. 1782) żëł ze swòją rodzeną w przestronnym bùdinkù we Frankfurce przë sztrase Großer Hirschgraben. Jakò rentier pielęgnowôł różné zainteresowania, do chternëch należałë m.in. kòlekcjonowanie naturaliów i òbrazów. Matinka Goethégò, Catharina Elisabeth (ur. 1731, zm. 1808) z dodóm Textor, staré rodzëne razã fascynowôł gò na nowò. Pózni pisôł, że "marzy, b"ë "s"ã "znajdowac jednoczesnie p"ò"sród" ò"czarowywan"ë"ch i czarodzei". Pòdczas òkupacji Frankfurtu przez wòjska francusczi w 1759 czãsto òdwiedzôł teatr francusczi w Junghòfie. W 1763 dané mu bëło wësłuchac koncertù 7-letniégò wówczas Mozarta. W wiekù 14 lat starôł sã ò członkòstwo w cnotliwym "Towarz"ë"stwie Arkadyjsczim prz"ë "Phylandrii" ("Arkadische Gesellschaft zu Phylandria"), òstôł jednak òdrzucony z powodu swòich ekscesów. W wiekù15 lat flirtował z kelnerką, chternã późni nazywôł Gretchen, i znalôzł sã w pòdejrzanëch krãgach. ùciszono skandal, a Goethe ùcekł sã do chòrobë. 30 stremiannika1765 òpuscił na pòlecenie swoégò òjca Frankfurt, bë w Lipskù pòdjąc studia prawniczé. patrycjuszy, córka dzékana radë adwokacczi w wiekù 17 lat pòslubiała wówczas 38-letniégò radcã Goethégò. Nie òtrzimała w dzeciństwie żôdnégò wëkształceniô, jednak stała sã sławnô, dzãkia swemù żëczliwemù ùspòspòbieniu. Z wëjątkiem sostrë Cornelii Friederiki Christiany ( ùr. 7 gòdnika 1750) rodzéństwò Goethégò zmarło wczesnie. W 1758 Goethe zachòrowôł na òspã. Edukacijã, na chtërnã składałë sã wszëstczi pòwszechné w tamtëch czasach przedmiotë i parã jãzëków òbcëch (łacena, greka, francusczi, anielsczi, hebrajsczi), zdobëł za pòsrednictwém òjca i priwatnëch szkólnëch. Edukacija ta òbejmòwała również taczi descyplenë jak tuńc, jazdã kònną i szermierkã (w tamtëch krãgach należałë òne do kanonu edukacyjnégò). Bëł raczei wzorowém ùczniém aniżeli zawadiaką – ùczëł sã z łatwoscą, jażle dôwało sã ùpùst jégò żëwi duszë. Długòtrwałą òdrazã do historii spòwòdowała stojąca w bibliotece òjca wielotomòwô historia papiestwa. Pózni Goethe òkreślał historiã mianém "bezładn"é "mieszanin"ë "omyłek i przem"ò"c"ë. Wielkã przëjemnosc sprawiało mù rësowanie, mùzëka natomiast nie należała do jégò ùlubionëch dyscyplin. Wczesnie zainteresowôł sã żywo literaturą, przë czim pòczątkòwò skupił swòją ùwagã na Friedrichù Gottliebie Klopstocku i Hëmerze. Czedë Goethe bëł małim knôpim, zapòznano gò z teatrém: w domù rodzrnnym wëstawiano co rok teatr pupków, chtërny za kôżdym razã fascynowôł gò na nowò. Pózni pisôł, że "marzy, b"ë "s"ã "znajdowac jednoczesnie p"ò"sród" ò"czarowywan"ë"ch i czarodzei". Pòdczas òkupacji Frankfurtu przez wòjska francusczi w 1759 czãsto òdwiedzôł teatr francusczi w Junghòfie. W 1763 dané mu bëło wësłuchac koncertù 7-letniégò wówczas Mozarta|Mozart. W wiekù 14 lat starôł sã ò członkòstwo w cnotliwym "Towarz"ë"stwie Arkadyjsczim prz"ë "Phylandrii" ("Arkadische Gesellschaft zu Phylandria"), òstôł jednak òdrzucony z powodu swòich ekscesów. W wiekù15 lat flirtował z kelnerką, chternã późni nazywôł Gretchen, i znalôzł sã w pòdejrzanëch krãgach. ùciszono skandal, a Goethe ùcekł sã do chòrobë. 30 stremiannika1765 òpuscił na pòlecenie swoégò òjca Frankfurt[[, bë w Lipskù pòdjąc studia prawniczé. M. Ursel, „Więcej światła”. O ostatnich słowach wielkich romantyków polskich, [w:] Problemy współczesnej tanatologii. Medycyna – antropologia kultury – humanistyka, t. 6, pod red. J. Kolbuszewskiego, [[Wrocław]] 2002, s. 301–307. Corona Corona jako Ifigenia (niem.). [dostęp 2008-10-31]. Goethes Werke cz. IV. t. 1–50, Weimar 1887–1912, s.224n. 9/2834 List do Johanna Gottfrieda und Caroliny Herder; 9/2835 List do Christiana Gottloba Voigt. Maszyna parowa w Tarnowskich Górach. Wpis Goethego do księgi pamiątkowej kopalni "Fryderyk" w Tarnowskich Górach(niem.). Ryszard Bednarczyk: "Tarnogórski wiersz Goethego". Goethe w Krakowie i Wieliczce. Stanisław Krzyżanowski: "Goethe w Krakowie." w Rocznik Krakowski tom 13. (1911), s. 251–265. ohn Hennig: "Goethes Europakunde: Goethes Kenntnisse des nichtdeutschsprachigen Europas", Rodopi, 1987 [[Specjalna:Książki/9062036694|ISBN 90-6203-669-4]], 9789062036691. Goethe w Polsce str. 311. [[Kategòrëjô:Leteratura]] |
Wãdzëbôczi (wczasniészô pózwa: Kòmpanijô Wãdzëbôków) – je mùzycznym karnã z Brus, jaczé graje kaszëbskòjãzëkòwégò rocka. „Wãdzëbôczi” zadebiutowëlë w 2001 rokù. Założcama karna bëlë Marek Rodzeń, Marek Kulesza, Karol Zakrzewski i Robert Krenski. W latach 2002-2007 z karnã wëstãpòwa (jakò wòkalëstka) spiéwôrka Damroka Kwidzyńskô. W 2010 karno wëdało platkã, dedikòwóną Janowi Karnowsczémù (pt. "Wãdzëbôczi Janowi Karnowsczémù"). Domôcô starna karna |
Witebsk – gard na nordowim pòrénkù Biôłorusë, stolëca òbwodu. Wiéchrzëzna gardu skłôdô 124,538 km², lëdztwò 373 764 (stój na 1 lëpińca 2015). Gard leżi na pòrénkù witebsczégò òbwodu, nad rzeką Dwina. Czwiôrti pòdług wielënë mieszkańców gard w kraju, a drëdżi pòdług datë założeniô (starszi je leno Pòłock). |
Eùropejskô Ùnijô je zrzeszą 27 eùropejsczich państwów. (skrodzena w pòlsczim jãzëkù: EÙ) - gòspòdarczo-pòliticzne sparłãczenié demokraticznéch państwów europejsczich pòwstałich 1 lëstopadnika 1993 rokù na mocë ugòdë z Maastricht. Òd 1 gromicznika 2020 rokù je to zrzëszenk 27 państwów. Jakno organizacëja midzënôrodnô funkcjonëje òd 1 gòdnika 2009 rokù. Pòczątkã pòwòjnowi jintegracji europejsczi bëło pòwstanié Europejsczi Wspólnotë Wãgla i Stalë. W 1958 r. pòwstała Europejskô Wspólnota Gòspòdarczô i to ji bezpòstrzédną nôstãpczënią je Europejskô Ùniô. Òd czasu weńscô w żëcé Traktatu Lësbòsczégò, tj. 1 gòdnika 2009, pòdstawą prawną funksnérowaniô je: Traktat ò Europejsczi Ùnii, Traktat ò funksnérowanim Europejsczi Ùnii. Wiôldżé znaczenié dlô ùnijnégò pòrządkù prawnégò mô téż Kôrta Prôw Pòdstawòwich. Traktat z Lizbonë dôwô mòżlëwòta przëjãcô przez EÙ Europejsczi Kónwencji Prôw Człowieka. Samò przëstąpienié do Kónwencji nie òznôczô bëcô członkã Ùnii w Radzëznie Europë. lëdztwò: 454.9 mln mieszkańców wiéchrzëzna: 3 976 952 km² Krajewô Wërobizna Brutto: 10 422 mld USD Krajewô Wërobizna Brutto na mieszkańca: 22 911 mld USD (PPP) Pòdôwczi. Himn Eùropejsczi Ùniji, "Òda do redotë", na kaszëbsczi przedolmaczëł Zbigniéw Jankòwsczi. Aùstrëjackô - (1995) Belgijskô - (1958) Bùlgarskô - (2007) Chòrwackô - (2013) Cyper - (2004) Czeskô - (2004) Dëńskô - (1973) Estóńskô - (2004) Fińskô - (1995) Frańcëskô - (1958) Greckô - (1981) Irlandëjô - (1973) Italskô - (1958) Lëtewskô - (2004) Luksembùrskô - (1958) Łotewskô - (2004) Madżarskô - (2004) Malta - (2004) Miemieckô - (1958) Néderlandzkô - (1958) Pòlskô - (2004) Pòrtugalskô - (1986) Rumùńskô - (2007) Słowackô - (2004) Sloweńskô - (2004) Szpańskô - (1986) Szwedzkô - (1995) Krôje Eùropejsczi Ùniji. Eùropejsczé stolëce: Brusel, Sztrasbùrg. Òd 1973 do 2020 rokù w Uniji bëła téż Wiôlgô Britanijô. Państwa-kandidatë do Eùropejsczi Ùniji: Tëreckô - niżódné negocjacëjé Jãzëczi Eùropejsczi Ùniji Eùropa Eùropejskô Radzëzna(pl) Eùropejskô Ùnijô m.jin. kaszëbsczi |
Eùropa (gr. ë łac. "Europa", mòże bëc zrzeszëne z grecczim "europos", 'letkò ùnoszącë sã', abò òd asyrsczégò "ereb", co òznôczô 'zôpôd') je dzélã swiata (przez niechtërnech zwóny kòntinentã) na nordowi półkùglë planetë Zemia. Rozcëgò sã òd Atlantëcczégò Òceanu na zôpôdze do górów Ùral na pòrénkù razã z tima gòrama, téż òd Westrzódzemnegò Mòrza, Czôrnégò Mòrza ë òbniżeniô Kùmskò-Manëcczégò na pôłnim do Nordowégò Mòrza na nordze. Geògrafne pòdôwczi. Wiéchrzëzna Eùropë: 10 521 324 km2, (5,96 mln km2 z òstrowama, le bez eùropejsczégò dzélu Rusczi) Lëdztwò: kòl 584 mln (wôrtosc na ògle z 2002, bez eùropejsczégò dzélu Rusczi) Równoleżnikòwi rozskòczënk: 5600 km (79 gradów) Pôłnikòwi rozskòczënk: 4200 km (35 gradów) Długota strądôw: 38 tys. km Strzédna wiżô môlu: 340 m n.r.m. Nôwëższi wëszéńc w Eùropie: Mont Blanc (4807 m n.r.m.) Nôniższi môl w Eùropie: na strądze Kaspijsczégò Mòrza (-28 m p.r.m.) Nôdłëgszô rzéka w Eùropie: Wołga 3530 km Nôwiksze jezero w Eùropie: Ładoga 17700 km2 Strzédna gãscëzna lëdzy: 64 sztaturë/km2 Nôwiksze garde w Eùropie: Stambuł, London, Pariz, Mòskwa Nôdalszi grańcë Eùropë jakno dzélu swiata: na nordze - Òstrów Rudolfô w òstrowinié Zemii Franciszka Józefa na pôłnie - òstrów Gavdos na pòrénkù - Flissingsczi Retk na Nowi Zemi na zôpôdze - kamiznë kòle òstrowa Flores na Azorach Nôdalszi grańcë Eùropë jakno kòńtinentù: na nordze - retk Nordkinn (Norweskô) na pôłnie - retk Marroquí (Szpańskô) na pòrénkù - ùbiega Bajdaratë do Bajdaraccziej Hôwindżi (Ruskô) na zôpôdze - retk Roca (Pòrtugalskô) Nôwikszim krôjã w Eùropie je Ruskô. Razã z Azëją Eùropa je Eùrazëjã ë je jeji 1/5 wiéchrzëzne, nôbarżi pòłożoną na zôpôd ë je téż jeji nôwikszim pòłòstrowã. Òbôcze téż. Dostónczi Wikipediji tikającé Eùropë Lësta nôwikszëch gardów w Eùropie Lësta historëcznëch krôjów ë òbéńdów w Eùropie Lësta eùropejsczich państw Eùropejskô Ùnijô ë Jãzëczi Eùropejsczi Ùniji |
Lynx je tekstowim przezérnikã dlô systemów Unix ë Windows, òsoblëwie zdatny w brëkòwanim na terminalach, stądka je òn baro widzałi w òkólim lëdzy slepich ë lëchò widzącëch. Grafika jakno ë ramë (an."frame") nie sã w nim widzóné. Przezérnik nen òstôł ùsadzony w 1992. rokù na Ùniwersitece w Kansas ë je òn do dzysô baro rozkòscérzony ë przënôléżi do przezérników z nôdłëgszą historëją rozwiju. https://lynx.invisible-island.net/ "Lynx Viewer", internetowô symùlatora Lynxa |
Òkrãgłolëstny zwónk ("Campanula rotundifolia" L.) - to je roscëna z rodzëznë zwónkowatëch ("Campanulaceae" Juss.). Na Kaszëbach rosce dosc wiele òkrãgłolëstnëch zwónków. |
Òbszcządzeniowô ksążeczka – to béł dokùmeńt, w chtërnym bëłaa rejestrowónô i pòcwierdzëwónô zebrónô na bankòwim rechùnkù dëtczanô rezerwa. W Pòlsce jich w 2020 rokù ju wierã ni ma. PKO |
MediaWiki to soft-wôra Wikipedijë. Napisanô w PHP na licencëji GNU GPL, brëkùjącô do bazë dostónków nëkù MySQL. Domôcô starna ùdbë |
Ubuntu to stôré afrikańsczé słowò jaczé òznôczô człowieczestwò dlô wszëtczich. https://wiki.ubuntu.com/KashubianTeam |
1944 - W odwece za zastrzélënego Miemca w Szimbarkù, hitlerowcë pòmòrdowalë 10 nôleżniców Krëjamni Wòjskòwi Òrganizacëji "Kaszëbsczi Grif". 1945 - Òdemkłë po wòjnë sã Gduńskô Pòlitechnika, Łódzczi Uniwersytet, Łódzkô Pòlitechnika i Szląskô Politechnika. 1992 - Ibrahim Rugova ostał kòsowsczim prezydentem. 1993 - Eritrea dostawa samòstójnotë od Etiopiji. 1686 - Gabriel Fahrenheit, miemiecczi fizek, inżënër, ùsôdzca skali temperature Fahrenheita (ùm. 1736) 1743 - Jean-Paul Marat, francësczi rewolucjonësta (ùm. 1793) 1819 - Królewô Wiktoria Hanowerskô, królewô Wiôldżi Britaniji i czezerowo Indiëch (ùm. 1901) 1878 - Helena Mniszkówna, polskô runitka (zm. 1943) 1973 - Ruslana, ukrainsko spiéwôrka 1543 - Mikòłôj Kòpernik, wiôldżi pòlsczi astronom, matematik, ekonomista, wojskowi strateg, dolmacz (ùr. 1473) 1996 - Marek Rostworowsczi, polsczi historek kunsztu, muzeolog, politikorz, minister kultury i kunsztu (ùr. 1921) 2008 - Jens Rosing, grenlandsczi cechownik, runita, ùsôdzca grenlandscziego cechu nôrodnego (ùr. 1925) |
Kwidzëno (pòl. "Kwidzyn"; miem. "Marienwerder") - krézewi gard w Pòmòrsczim wòjewództwie nad Liwą. Lëdztwò gardu: 38.849 (2014) Wiéchrzëzna gardu: 21,54 km2 Miona gardu w zdrojach. Jinsze miona gardu to téż: "*Kwedīns" (Górnowicz), "in Quedin" 1233, "de Quedina" 1235, "Insula Sancte Marie" 1236, "Quidin" 1251, "Marienwerder" 1336, "Margenwerder" 1340, "Merginwerder" 1340, "Merginwerdir" 1346, "Quedzyn alias Marienwerder" < 1454, "Qwedzyn" 1470, "Quidzin" 1513, "Quidzyn alias Marienwerder" 1517, "do Kwidzyna" 1565, "ku Kwidzyniu" 1565, "za Kwidzynem" 1565" "na Kwidzynie" 1565, "Quidzi?" 1612 (Langenes), "Kwidzyn" 1687, "Kvjdzéno" (Cenôwa); "Kwidzëno" (Ramułt) ; gw. "Kfjidz.in"; Commons: |
Damk - jeden z 13 "Dëchów", jaczé stoją w gminie Lëniô na turistno-nôtërnym szlachù ò pòzwie "Pòczuj Kaszëbsczégò Dëcha". Òpisënk Aleksandra Labùdë. Kaszëbsczi lud je barzëczkò òbszcządny, je téż òbszcządny w słowie i gôdce, wiele mësli, a mało gôgô. Ale nie lëdô tëch, co nick nie gôdają, le wiedno damią i mùczą. Damk - je mërawim duchã tajemnotë i krëjamnotë. Barni i ògrôdzô damkùw, mùczków, samsonów i milczków, a do nich to nôleżą wszëtczé gùsła, ùroczi i czarzbë. Ten ôrt lëdzy nie jimô sã niżódny ùtcëwi robòtë, le brzątwi w czôrnëch mëslach i roji ò tajemnëch szëkach czarodzejnëch. Z teôrtnëch lëdzy lëglë sã pierwi gùslarze, czarzbóni i czarzbónczi, czarownicë i czarownice. Krëjamnô wiada przedërcha do naj czasów i jesz dzys dô ù nas lëdzy, co mògą ùroczëc i ùrok òdczënic, co pòd ògardzym Damka mògą różã i jiné bòląca zazegnac i procëmstawic sã rozmajitim chòtobóm i chëróm. Lëdze gôdalë : - "To je taczi damk, nick nie robi le dami." - "Damk ni eznaje smiéchù." - "Jak czarzbón dami i mùczi." - "Wëstrzegôj sã te damka! " Szlachòta. Damk stoji w Miłoszewie, kòl spòdleczni szkòłë. |
Sigourney Weaver (ur. 8 pazdzérznika 1949) je amerikańską teatrownicą. |
Szkòckô je historëczny krôj w Nordowi Eùropie. Dzél Wiôldżé Britaniji. Stolecznym miastã Szkòcczi je Edinbùrg. stoleczné miasto: Edinbùrg lëdztwò: 5 168 500 (2008) wiéchrzëzna: 78 772 km² Tak tej przëpôdô tu leno 66 lëdzy na 1 km². Przë tim 1,7 mln Szkòtów mieszkô w aglomeracje Glasgòw ë 0,5 mln w Edinbùrgù, to tak òglowò je to dosc pùsti krôj. |
Mòrskô czidzëna ("Zostera marina" L.) – to je wielelatnô roscëna z rodzëznë czidzënowatëch. Òna jesz wierã rosce m.jin. na Kaszëbach w mòrsczi wòdze ë tu je òbjimniãti ùrzãdową òchrónią. Zróżnicowanie florystyczne zachodniego obrzeża Zatoki Puckiej (północna Polska) s. 14 "Zostera marina" |
Boa dłôwnica ("Boa constrictor") – to je ôrt gadzënë z rodzëznë dłôwiôrzów. Òna nie je niebezpiecznô dlô lëdzy. Òna żëje np. w Pôłniowi Americe i je chrónionô. |
Kaszëbë abò Kaszëbskô (pòl. "Kaszuby", łac. "Cassubia", miem. "Kaschubei" abò "Kaschubien") - òbénda nad sztrądã Bôłtu, part Pòmòrsczi dze żëją Kaszëbi (aùtochtoniczny Pòmòrzanie). Greńce Kaszëbsczi. Wëznaczenié greńców Kaszëbsczi je dosc problematiczną rzeczą, bò w ùszłoce Kaszëbskô nie bëła nigdë òbéńdą òkresloną administracyjno (w procëmnoce np. do Zôpadny czë Pòrénkòwi Pòmòrsczi). Drãgòscë dodôwô fakt, że greńce òbéndë zwóny "Kaszëbskô" przesëwałë sã w cygù stalatów na pòrénk. Czej w 1238 r. miono krôjnë "Cassubia" pòjawiło sã pierszi rôz w dokùmeńtach, òbjima òna dzél Zôpadny Pòmòrsczi. W tich czasach Słowianie z Pòrénkòwi Pòmòrsczi definitiwno nie mianowelë sã "Kaszëbama". Wespólnym mionã Nadbôłtowëch Słowianów midzë Wisłą a Òdrą bëło "Pòmòrzanie". Gerard Labùda (1991) napisôł równak, że na Pòmòrzu utwòrzëło są le jedno miono dlô zemi i lëdzy – Kaszëbë, "Kaszuby". Ten autor pisze téż, że na pòrénk wãdrowa dësza kaszëbiznë (jãzëk i zwëk), a nie kaszëbsczi lëdze, chòc tak niejedni to zmiłkòwò òpisywają. W 1880 rokù Wejrowò bëło ùznóny za stolëcã Kaszëbsczi Zemi. Dejade dzysô to prawie dzél Pòrénkòwi Pòmòrsczi je nôczãscy mianowóny "Kaszëbskô", sztërkama no miono je téż rozcygóné na pòrénkòwé zemie Zôpadny Pòmòrsczi (òkòlé Bëtowa, Lãbòrga, Lebë). Dosc pòpùlarnym pòzdrzatkã je sfòrmùłowanié, że: "Kaszëbskô je tam, dze mieszkają (w grëpie) Kaszëbi". Próbë wëznaczeniô greńców Kaszëbsczi dokònôł Jan Mòrdawsczi w prôcë: "Geògrafia dzysészëch Kaszëbów" (1999). Do Kaszëbsczi zarechòwôł òn zemie, we chtërnëch wedle badérowaniów socjologów przënômni 1/3 lëdztwa są òsobë czëjącé sã Kaszëbama, abò dze mieszkô zacht wielëna Kaszëbów (je to przëtrôfk w trzech gardach: w Gduńskù, Gdini ë Sopòtach). Wedle taczich kriteriów teritorium Kaszëbsczi òbjimô wiéchrzëznã kòl 6 200 km2 w gminach pòmòrsczégò wòjewództwa, a òsoblëwò: Pùcczi kréz: 1. Gard Hél, 2. Gard Jastarniô, 3. Gard Pùck, 4. Gard Wiôlgô Wies, 5. Gmina Kòsôkòwò, 6. Gmina Krokòwa, 7. Gmina Pùck. Wejrowsczi kréz: 1. Gard Réda, 2. Gard Rëmiô, 3. Gard Wejrowò, 4. Gmina Chòczewò - part, 5. Gmina Gniewino, 6. Gmina Lëniô, 7. Gmina Lëzëno, 8. Gmina Łãczëce, 9. Gmina Szëmôłd, 10. Gmina Wejrowò. Lãbòrsczi kréz - part: 1. Gmina Céwice - part. 2.Nowô Wies 3. Gmina Wickò 4. Gmina Łeba Bëtowsczi kréz - part: 1. Gard Bëtowò ë Gmina Bëtowò, 2. Gmina Czôrnô Dãbrówka, 3. Gmina Lëpnica, 4. Gmina Parchòwò, 5. Gmina Tëchòmié. Kartësczi kréz: 1.Gard Kartuzë ë Gmina Kartuzë, 2.Gard Żukòwò ë Gmina Żukòwò, 3. Gmina Chmielno, 4. Gmina Przedkòwò, 5.Gmina Sëlëczëno, 6. Gmina Srôkòjce, 7.Gmina Somònino. Kòscérsczi kréz: 1. Gard Kòscérzëna , 2. Gmina Kòscérzëna, 3. Gmina Dzemiónë, 4. Gmina Kôrsëno - part, 5. Gmina Lëpùsz, 6. Gmina Nowô Karczma - part Chònicczi kréz - part: 1. Gard Brusë ë Gmina Brusë , 2. Gmina Chònice - nordowi part, 3. Gmina Kònarzënë. Człëchòwsczi kréz - part: 1. Gmina Przechlewò - part. Gard Gduńsk, Gard Gdiniô, Gard Sopòt Pòlemikã móże rodzëc sprawa teroczasnégò teritorialnégò òbjimù Kaszëbów. Òstało przëjãté, że: drëżéń Kaszëbów robi na òbéńda Pòmòrzô, na chtërny na co dzéń, w miészim abò wikszim stãpniu, pòtrzebòwóny je kaszëbsczi jãzëk; za Kaszëbë je przëjãtô òbéńda, na jaczi lëdze rechùjącé sã do ti spòlëznë robią przënômni trzecy dzél môlowégò lëdztwa i ten, dze nimò niewiôldżégò procenta w òbrëmienim dónégò zalëdzeniô wielota Kaszëbów je wiôlgô (np. we Gduńsku i Sopòce); No slédné kriterium pòzwòli, mòżebno, przesënąc greńce teroczasnëch Kaszëbów na zôchód, jakò że są znaczi, że w stronach pod Słëpskiem procent Kaszëbów i swiąda kaszëbskòscë nëch terenów je znaczącô. Pòdzélënk Kaszëbsczi na regionë. Bënë dzysdniowi Kaszëbsczi je mòżlëwé wëapartnic 5 kùlturno-jãzëkòwëch regionów: 1. Norda - tradicyjnô òbéńda nordowòkaszëbsczich dialektów (krézë: pùcczi, wejrowsczi,lãbòrsczi) 2. Westrzódk - tradicyjnô òbéńda westrzédnokaszëbsczich dialektów (Kartësczi kréz) 3. Pôłnié - tradicëjnô òbéńda pôłniowòkaszëbsczich dialektów (dzélowò krézë: kòscersczi, chònicczi, tëchòlsczi) 4. Zôpôd - òbéńda chtërnô przed II Swiatową Wòjną słëcha do Miemiecczi, a pò ny òsta przëznónô Pòlsczi Lëdowi Repùblice. Kaszëbi nie są tam procentowò tak trójną miészëzną jak na Nordze, Westrzódkù ë Pôłnim (dzélowò kréze: Lãbòrg, Bëtowò) 5. Trzëgard - aglomeracëjô Gduńska (historicznô stolëca Kaszëbów), Gdini ë Sopòtu. Jesz na zôczątkù XX-gò stolatégò jistniałë tam aùtochtoniczné dialektë kaszëbsczé: nordowòpòrénkòwé- wiôlgòkacczi, witomińsczi, sopòcczi; ë pôłniowòpòrénkòwé: òlëwsczi, brzezënsczi, matarnsczi. Dzysô w Trzëgardze Kaszëbi są nôwikszą etniczną miészëzną, chòc jãzëkòwò w zacht wikszoscë spòlaszałą. Ekònomijô. Nôwicy lëdzy robi w sferze ùsłëgów. Wôżnéma wietwiama gòspòdarzënkù Kaszëb są: turistika, mòrskô industrëjô (òkrãtownie ë pòrtë),bùdowizna, rëbaczenié ë gbùrzëzna. Kaszëbi są téż bëlnyma stolôrzama i piekôrzama. Turistika rozwijô sã nad sztrądã Bôłtu, ale wiele turistów przëcygają téż pòjezérza i niechtërné gardë, np. Gduńsk. Do nôbarżi znónëch kùrortów ë wëpòczinkòwëch môlowòsców słëchają: Chmielno, Jastarniô, Leba i Sopòt. Niejedné rastauracëje, karczmë i gòscyńce pòdôwają dlô wanożników kaszëbsczé smaczczi: wãgòrzową zupã, czarwinã, plińce i jin. Mòże liczëc, że w przińdnëch latach wczasowëch chëczów ë agrokwatérów bãdze na Kaszëbach wicy. Stón i òchróniô òkrãżégò. Jesz na zôczątkù lat dzewiãcdzesątych XX wiekù, z wëszłotë dzejnotë człowieka, na mòcno zagòspòdarzonëch òbéńdach Kaszëbów i przëlégłégò do nich Bôłtu bëłë w niebezpiekù wszëtczé dzélëczi òkrążégò, a òsoblëwò: hidrosfera, atmòsfera, wiérzk zemi, roscënizna i zwiérzãcy swiat. W wszelejaczich zakładach i chëczowëch gòspòdarztwach pòwstôwało wiele jindustriowégò i kòmùnalnégò sztokù, z chtërnégò znaczny dzél nie béł òbczëszcziwóné. Szkòdzało ùżëwanié w gbùrzenim wiôldzich miôrków szutów ë pestëcydów, ale téż z wëszłotë niegwôscëwégò zabezpieczeniô kòmùnalnégò i jindustriowégò sztokù doszło do tegò, że baro lëchi béł sanitarny stón rzéków, jezór a stëdni. W Stãgłi Wisle wszëtczé pòbiéróné próbczi wòdë bëłë za klasą czëstoscë fizykòchemiczné, a w 57% biologòwi. Mòcno zaczapóné bëłë: Reduniô a Wisła (Zgniłô Wisła), chtërné dotëgòwałë kòl 7000 hm³ sztokù na rok (100% wòdów III klasë czëstoscë fizykòchemiczné i 100% wòdów pòzaklasowëch biologòwò), a z jezór – Grabòwsczé, Karczemné, Klôsztórné, Garczin, Tëchómsczé i jinszi. Sanitarny stón wòdë pòbiéróné przez lëdztwò z wòdoprowôdników i ze stëdniów béł co sztërk lëchi. Stëdnie pùbliczné bëłë zaczapóné jaż w 80%. Trójmiescé, w chtërnym mieszkô wicy jak 750 000 lëdzy i mòcno rozwity je jindustrëjô, brëkùje baro wiele wòdë. Dłudżi czas bez ògrańczeniów bëłë wëzwëskiwónë pòdzémné wòdë. Przez przezmiarã eksploatacëji bëłë òne w znacznym gradze pòwëbieróné. Narëszonô bëła równowôga hidrologòwô. Pòd Gduńskã i jegò òkòlém zrobił sã głãbòczi dół òbniżëniowi ò wiéchrzëznie bez mała 300 km². Wòdë rzéków, chtërné mają wiele związków chemicznëch i w wiele za môłym gradze biologòwò òbczëszczoné kòmùnalné sztok, docérają do mòrza. Przez to òstała mòcno zatrëtô Gduńskô Hôwinga. Wiôldżi kwantum bakcylów glótowëch,chtërné ùnôszłë sã w wòdze ùniemòżniwało branié kąpiélë. We Władisławòwie – w czerënkù pôłniowò-pòrénszim òd pòrtu, w Nowim Pòrce i w Gdini Òrłowie òd 64% do 92% pòbiérónëch próbków wòdë bëło za klasą abò w III klasë czëstoscë. Wiele kąpielëszczów mùszało bëc zamkłé. Tak bëło kòl Bôłtu w lëpińcu 2018 r. Òrganicznô materëjô a téż azot i fòsfór docérają do mòrza za pòstrzédzëzną rzéków. Ta rzôdzëzna, a téż wlewë òceanicznëch wòdów do Bôłtu i zmianë temperaturë wòdë prowadzą do periodnégò spôdaniégò abò rostu biomasë roscënów i zwiérzãtów w Gduńsczi Hôwindze i w ji sąsedztwie. W ùbògaconëch przez azot i fòsfór mòrzczich wòdach òsoblewò mòcno rozwijô sã planktón. Przez to na zôczątkù rosce kwantum òrganizmów, chtërné nim sã żëwią. Równak z czasã planktón sã tak rozrodzywô, że rëbë i jiné zwiérzãta nie są w sztãdze gò w całosce skònsumòwac. Nieżëwi planktón, chtëren òpôdô, przez dëgòwanié bakcylów rozkłôdô sã. Przez tã rzôdzëznã zmiésziwô sã kwantum krzisenia, a na dnie zjawiwô sã sarkòwòdzyk, chtëren trëje i wiele ôrtów rëbów mô ùniemòżlëwioné rozrodzywanié sã, a w skrôwnëch wëpôdkach to prowadzy do jich smiercy. Znaczny òbéńda Gduńsczi Głãbi bëła fùl sarkòwòdzyka. Na skùtk tich procesów w latach sédemdzesątëch i òsemdzesątëch nôwikszi zmianë nastałë w Pùcczi Hôwindze, nôsnôdszi i nôbarżi pòdajny na cësk zgnojeniów òbéńdze Gduńsczi Hôwindżi. Pùcczi kréz mô przë tim wësoczi wskôzywôcz zachòrzeniô lëdzy na reka. W Pùcczi Hôwindze nazebrało sã wiele trëjącëch związków to i jidealny czedës nierzchòwiszczé dlô wiele ôrtów rëbów stracëło swòją wôżnotã. Prawie ju nie bëło lasfòra, brzónë, wãgòrza abò łososa. Ù wiele rëbów bëło widzec znanczi chòrobów, do chtërnëch doprowadzało biwanié w zgnojonym òkrãżém. Wiôldzim zagrożeniém dlô mòrzczich wodów są wëcéczi sërégò òléju. Przëmiérno – 1 tona sërégò òléju pòòkriwô cenką légą wiéchrzëznã 12 km². Temù też nie dzëwi nas chùtkô jinterwencëjô przënôléżnëch mòrzczich służbów w wëpôdkù, wezmë na to awarëji przërëchtënków w bazé rzôdczëch òpôłów abò karëwôrtnégò zdrzëcaniô przez niejedné òkrãtë balastowëch wodów, w chtërnëch są resztczi sërégò òléju. W zurbanizowani conie gduńsczi krôjnë baro mòcno bëła zatrëtô atmòsféra. Przëłoziwałë sã do te wielny wërobné zakładë, a téż chëczowé gòspòdarztwa i tërlëkòwô rësznota. W pôrãdzesąt òsoblëwò ùprzikrzonëch dlô òkrążégò zakładach („Sarkòpòl”, rafinerëjô, elektrocepłowniô, cëkrowniô i jiné) pòwstôwało 264 000 ton parzënów i 59 000 ton gazowëch zaczapaniów na rok. Jindustria, gbùrzenié, transpòrt i jiné partë gòspòdarzënkù, a téż chëczowé gòspòdarztwa są pòczątkiem rozmaitégò szlachù òdpôdków, chtërné zgromadzoné w wëznaczonëch placach zajimają wiedno wikszi rëmie, a to przëłożiwô sã do degradacëji wiéchrzëznë zemi. Samé leno jindustriowé òdpôdczi, jak np. fòsfògipsë, sëpny pòpiołë ë szlaczi z energeticzi i cepłownictwa a téż mineralné parzënë nazebróné w wòjewództwie do 2003 rokù, wôżą przeszło 21 mln ton, a pòòkrëłë òbéńdã kòl 2,6 km². Są stolemné òlérë z nalézeniém placów na wësëpiska smieców, bò na nich mòże żëc np. szpańsczi slënik. Té wësëpiska,chtërné jistnieją, są ju wnetka czësto wëzwëskóné, a na ùmôlowanié nowëch nié ma zgòdë lëdztwa, chtërno mieszkô w sąsedztwie bédowónëch môlów. Degradacëji òkrążégò, chtërna robi pòkroczi człowiek nie przëzérô sã pasywno, le podjimô corôz barzi skùtkòwné kroczi sparłãczoné z jegò óchrónią. Jinwesticjowé wëdôwczi na óchróniã òkrążégò i gòspòdarzënk wòdny pòstãpno rosną. Np. w 2005 rokù w całim pòmòrzczim wòjewództwie wëniosłë òglowò 2 329 mln zł, przë tim na óchróniã wiodra bëło przeznaczoné 34,2 mln zł, na sztokòwi gòspòdarzënk i óchróniô wòdów 1 624 mln zł,na gòspòdarzënk òdpôdkama, òchróniô i doprowadzenié wôrtnotë ùżëtny zemiów jak bëło przódë, a téż pòdzemnëch a wiéchrzëznowëch wòdów 27,7 mln zł, na wòdny gòspòdarzënk 50,6 mln zł. W latach 1990–2005 bëło rëszoné abò rozbùdwóné pôrãdzesąt kòmùnalnëch i jindustriowëch òbczëszczalniów sztokù. Jedna z nôwikszëch òbczëszczalniów – w Dãbògòrzim – zbiérô sztok z òbéńdë, na chtërné mieszkô kòl 400 000 lëdzy (z Gdini, Sopòtu, Rëmi, Rédë, Wejerowa). Òbczëszczalniô w Swôrzewie zbiérô i òbczëszcziwô sztok z Pùcka, Wiôldżi Wsë i całégò Hélsczégò Półòstrowa. Pòdług Jana Mòrdawsczégò (1999) òbéńda Kaszëbów je mało zatrëtô, òkòma przëmiérzno tamsamnëma jezorama i môlama, jak téż niechtërnëma kawałkama rzéków. Pòmôgô to rozwicu turisticzi. Bôczënk przërzesziwô sã tu do òchrónë przërodnégò òkrãżégò. Wërazã tegò je założenié parków i rezerwatów, ùznanié niechtërnëch òbiektów żëwy i miartwy przërodë za pamiątczi przërodë. Na Kaszëbach je cziledzesąt rezerwatów. Bliskò 1000 òbiektów pònazwóno mionama pamiątków przërodë (pòjedińczé drzewa, karna drzéw, aleje, eraticzi i jiné). Witołd Bòbrowsczi - runita Andrzej Bronk - filozófa z KUL Jerzi Łisk - pòéta, mùzykańt i spiéwôk Klemens Bronk - pòlitikôrz, zakłôdôrz TOW Gryf Kaszubski /Gryf Pomorski Arnold Chrapkowszczi - ksądz, generał Paulinów Kònstantin Dominik - biskùp Günter Grass - runita Sylwia Gruchała - florecëstka Józef Jankòwsczi - ksądz, błogòsławiony Kòscoła rzimskòkatolëcczégò Thomas Kantzow - runita, dzejopisôrz Benedikt Karczewsczi - chemik, doktor jinżinéra Kazimierz Klawiter - pòlitikôrz Ryszard Krauze - biznesman Gerard Labùda - dzejownik Czesław Lang - kòłownik Aleksander Majkòwsczi - runita, dzejopisôrz Marian Majkòwsczi - architekta, runita Maciej Miecznikowski - spiewôk Rafał Mohr - aktór Paul Nipkow - wënalôzôrz Roman Paszke - żéglôrz Janusz Reiter - diplomata Józef Rogala Wybicki - ùsôdzca słowów "Mazurka Dąbrowskiego" (pòlsczégò nôrodnégò himna) Jarosław Selin - pòlitikôrz Danuta Stenka - aktorka Abdón Strëszôk - profesor weterinaryjnëch nôùków Bruno Synak - socjologa, profesor Władisłôw Szulëst - ksądz, dzejopisôrz Donald Tusk - pòlitikôrz Edmund Wnuk-Lipiński - socjologa Andrzéj Wrońsczi - biôtkôrz Bernard Zëchta ( |
Temida ("Θέμις") je bòżëną sprawiedlëwòtë z Grecczi. |
Stobur (pòl. "Jezioro Stoborowe") - to je jezoro ò wiéchrzëznie 0,035 km² w gminie Wejrowò. |
Psy jãzëczk ("Plantago maior" L.) - to je wielelatnô roscëna z rodzëznë przëdróżnikòwatëch. Tegò zelégò Kaszëbi ùżiwają do léczeniô, swiéży lëst mòże przëłożëc na môłą renã. |
Schnitzelbank (znónô czãsto pòd pòzwą Hobelbank) – je to niemieckô spiéwnô wëliczónka (jigra), czãsto jimprowizowónô, jaką spiéwô sã wskazëjącë na planszë (téż tôflë, kòle, szorëmie) rozmajité òbrôzczi. Znónëch je wiele wersjów ny jigrë, jakô rozkòscérzëła sã òd zôczątkù XIX sta. w wiela eùropejsczich krajach. "Schnitzelbank" spiéwóny béł pò jarmôrkach, gòspòdach, wieselach, òbczas pòlterabentów czë roczëznów. Są wersje dlô starszich (z eroticznym pòdtekstã) jak i dlô dzecy (na sztôłt rebùsów). Nie je brëk téż satiricznëch wersjów, jaczé tikają sã spòlëznowëch a pòliticznëch sprawów. Wëliczónka Schnitzelbank czãsto zaczinô sã òd słowów "Das ist kurz und das ist lang" ("To je krótczé, to je dłudżé"). W wiela wersjach kòżdô sztrofka przeriwónô je refrenã: "O, du schöne, o, du schöne, O, du schöne Schnitzelbank" ("Jakô pësznô, jakô pësznô, jakô pësznô szlizbanka"). Słowò "Schnitzelbank" mòże bëc dowòlno zmieniwóné, np.: "Hobelbank" (stolarczi stół), "Knoblauchwurst" (czosnikòwô wòrzta), "Paraplü" (szorëm), "Wagenrad" (kòło), "Gartenhaus" (ògardnica). W Belgie i Hòlandie na piesniô znónô je nôczãsczi pòd pòd pòzwą "Snijdersbank", we Frizje jakno "Sniselbank", a w skandinawsczich krajach "En kort en lang". W pòł. XIX sta. emigrańce z Niemców rozkòscérzëlë piesniã "Schnitzelbak" w Zjednónëch Stanach Americzi. Pòwstało tã wiele rozmajitëch wersjów, chãtno wëzwëskiwónëch w reklamie piwa, a téż wariacjów – jedną z nich pt. "Must Be Santa" spiéwô Bòb Dilan. Schnitzelbank dôł téż zôczątk szlachòwnym spiéwónkòm w jinszich jãzëkach, np. pò czeskù ("To je krátký, to je dlouhý"), słowackù ("To je krátke, to je dlhé"), w serbòłużicczim ("Ow, ta dołha kołbasa"), pò wãdżerskù ("A faragószék nótája"), kaszëbskù ("Kaszëbsczé nótë"), a w pòlsczich gwarach (z Warmie: "To jest krótkie, to jest długie"). Niegermańsczé wersje i wariantë apartnią sã nié le słowama ale téż melodią. Przikłôd niemiecczégò tekstu:. "Das ist kurz und das ist lang, "Und das ist ne Hobelbank." "Kurz und lang, Hobelbank." "O, du schöne, o, du schöne, " "O, du schöne Hobelbank." "Das ist hin, und das ist her," "Und das ist ne Schneiderscher." "Hin und her, Schneiderscher," "Kurz und lang, Hobelbank." "O, du schöne…" "Das ist krumm, und das ist grad," "Und das ist ein Wagenrad." "Krumm und grad, Wagenrad," "Hin und her, Schneiderscher," "Kurz und lang, Hobelbank." "O, du schöne …" "Das ist eine Ofengabel," "Und das ist ein Storchenschnabel." "Ofengabel, Storchenschnabel," "Krumm und grad, Wagenrad," "Hin und her, Schneiderscher," "Kurz und lang, Hobelbank." "O, du schöne…" Jedna z wiela wersjów Schnitzelbank spiéwónô w Zjednónëch Stanach Americzi Hobelbank z Bawarie |
Wësokô bòrówka ("Vaccinium corymbosum" L.) - to je wielelatnô roscëna z rodzëznë wrzosowatëch ("Ericaceae"). Ta bòrówka mòże rosc m. jin. na Kaszëbach, jak ją zasadzy. Òna mô jagòdë, a je Kaszëbi zbiérają. |
Pòznóń ("pòl." Poznań, "miem. " Posen, "jidisz" פּױזן Poyzn) - je nôwikszim miastã ë historëczną stolëcą Wiôldżi Pòlsczi. Je téż wôżnym ùczebnym, pòliticznym ë gòspòdarzczim môlã. Poznań mô sztatus miasta na prawach krézu ë je stolëcą wiôlgòpòlsczégò wòjewództwa. |
Dãbnica Kaszëbskô (pòl. "Dębnica Kaszubska", miem. "Rathsdamnitz") - to je starô kaszëbskô wies w Pòlsce, pòłożonô w pòmòrsczim wòjewództwie, w stôłpsczim krézu, w gminie Dãbnica. W òbéńdze szôłtëstwa pòłożoné sã wse ë mniészé kòlonie Dargaczewò (lëdztwò: 7) , Ùlrichòwò (lëdztwò: 10), Filipinof (lëdztwò: 8), Krzëniô (lëdztwò: 44), Łësomce (lëdztwò: 29), Łësomicczi Mòst (lëdztwò: 15). Tu je znóny kòscół. Wies je na szlachù wòjewódzczi dardżi 2.) "Damnica |
Protewangeliô - je tak zapisóny w Knédze Zôczątków: [I rzekł PÓN Bóg]: „I wzbùdzóm niezgarã midzë ce a niastã, i midzë twòje pòtomstwò a ji pòtomstwò. Òn zmùżdżi tobie głowã, a të zmùżdżisz mù piãtã”. (Zo 3,15) To òznaczô, że pòtómk białczi przemòże całowno wãża – proroctwò ò Mesjôszu i Jegò Matce. Knéga Zôczątków, hebrajsczégò jãzëka na kaszëbsczi przełożił ò Adam Ryszard Sikora OFM, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie Zarząd Główny, Gdańsk 2015, ss. 29 – 30. |
Mòrsczi kùrk ("Eutrigla gurnardus") – to je ôrt rëbë z rodzëznë kùrkòwatëch. Òn żëje m.jin. w Bôłce. Rëbôcë gò łowią do jedzeniô. |
Bùrczibas - jinstrument zrobiony z bùsczi pò bómkach (abò môłi beczczi) i kóńsczich włosów. Do graniô na nim je trzeba trzech lëdzy (jeden mòcno trzimô pód pôchą bùskã, drëdżi pòléwô włosë, a trzecé za nie pòcygô). Na Kaszëbach rôz czedës Trzej królowie mielë bùrczibas, bò "Trzej królowie bez bùrczibasa, to nie są żódné królowie". |
Chwalimskô gwara je dzélã dólnoszląsczich dialektów szląsczégò jãzëka, chtërna je blëżno wëmarłi. Czedës gôdało sã w ni na ziemiach historëcznégò Dolnegò Szląska kòle Zelony Górë. Chwalimskô, sëcowskô a czadeckô gwara ùsôdzają szląsczi jãzëkòwi òstrów westrzód wielkòpòlsczegò dialektu pòlsczégò jãzëka. |
Lãbórg-Norda kaszëbsczi (téż: Łebno, Lãbórch, we zdrojach: "*Łebno" (E. Breza), "Lebenporg", "LEBĒPORG" 1507, "Lewenborch", "Lauenburg", "Lębórg" (Cenôwa); pòl. "Lębork", miem. "Lauenburg i. Pom.") je krézewim gardã w Pòmòrzczim Wòjewództwie. Czedës wôżny gard w Lãbòrzkò-Bëtowsczi Zemi. W 2004 rokù bëło tu 35154 mieszkeńców. Lãbórg òpisywôł wiele w swòjim ùsôdztwie kaszëbsczi pisôrz Sztefón Fikùs. W tëch starnach mòże bëc pòd zemią dosc tëli széfrowégò gazu. Nazéwôcz: Lãbórg Rodzôcz: Lãbòrga Dôwôcz: Lãbòrgòwi Winowôcz: Lãbórg Narzãdzôcz: Lãbòrgã Môlnik: Lãbòrgù Wòłiwôcz: Lãbòrgù! Lëdztwò gardu: 34 581 (2010) Wiéchrzëzna gardu: 17,86 km² Ida Czajinô, Róman Drzéżdżón, Marian Jelińsczi, Karól Rhode, Gduńsk 2008, ISBN 978-83-87258-13-9 "Leweborch" ë Cassubia na kôrce kòl 1600 rokù |
Swiónowsczé Jezoro ("Sjónowsczé J.", pòl. "Jezioro Sianowskie") to je jezoro ò wiéchrzëznie 76 ha w kartësczim krézu, w Kaszëbsczim Krôjòbraznym Parkù w òbéńdze Kaszëbsczégò Pòjezerzô. |
Mòsënë - są wsą w pòmòrsczim wòjewództwie, w człëchòwsczim krézu, w gminie Człëchòwò. |
Pierszô kwadra - to je jedna z fazów Miesądza, jak òn rosce do pełnii, w ni Zemia, Miesądz i Słuńce robią ze sobą prosti nórt. W ti fazë Miesądz wschôdô w dzéń. |
Parafiô p.w. Sw. Michała Archanioła w Sopòce - mô swój zaczątk w 1938 rokù. Ji parafialny kòscół w Sopòce je dosc nowi. W nim mòdlą są téż Kaszëbi. |
Ivana Miličević, (ùr. 26 łżëkwiata 1974) je chòrwacką-amerikańską teatrownicą. |
Trzënórt — to je wielenórt, chteren mô trzë bòczi i trzë nórtë. Równobòczny trzënórt Dzelnota trzënórtów z pòzdrzadkù na bòczi. - to taczi trzënórt, chternegò bòczi mają taką samą długòtã. Rozmajitobòczny trzënórt - to taczi trzënórt, chternegò bòczi nie są równé długòtë. Równoremieniowi trzënórt - to je taczi trzënórt, chtëren mô dwa bòczi taczi same. Prostonórtowi trzënórt Dzelnota trzënórtów z pòzdrzadkù na nórte. - òn mô jeden prosti nórt. Rozemkłonórtowi trzënórt - òn mô jeden rozemkłi nórt. Òstronórtowi trzënórt - mô wszetczi nórte òstré. 1. Matematyka : kompendium : wzory i reguły, liczne przykłady z rozwiązaniami, od elementarnych działań do matematyki wyższej / Katja Maria Delventhal, Alfred Kissner, Malte Kulick ; [przekł. z niem. oraz konsultacja Beata Szemberg i Tomasz Szemberg], Warszawa : "Horyzont", 2002 (ISBN 83-7311-521-8) 2. Poradnik matematyczny : praca zbiorowa, Warszawa : Państ. Wydaw. Naukowe, 1982 (ISBN 83-01-04121-8) |
Grzebòwiszcze – to je plac dlô nieżëwëch zwierzów np. psów. |
Nina Kraljić, (ùr. 4 łżëkwiata 1992) je chòrwacką spiéwôrką. |
Rezerwat Redłowskô Kãpa to je krajòbrazny rezerwat ò wiéchrzëznie 118,16 ha (założony w 1938 rokù) òbrëmiô Redłowską Kãpã w Gdini. Tu nad Bôłtem rosce wiele bùków, szwedzczich jarzbinów, a téż sëdwina. |
Anastacia (ùr. 1 séwnika 1968) je amerikańską spiéwôrką. 1999 - "Not That Kind" 2001 - "Freak of Nature" 2004 - "Anastacia" 2005 - "Pieces of a Dream" 2008 - "Heavy Rotation" 2012 - "It's a Man's World" 2014 - "Resurrection" 2015 - "Ultimate Collection" 1993: One More Chance 1993: Forever Luv (duet with David Morales) 1998: Mi Negra, Tu Bombón (duet with Omar Sosa) 1998: Not That Kind 1999: Tienes Un Solo (duet with Omar Sosa) 1999: I'm Outta Love 2000: Saturday Night's Alright for Fighting (duet with Elton John) 2001: Let It Be (duet with Paul McCartney, Anastacia other artists) 2001: I Ask of You (duet with Luciano Pavarotti) 2001: What More Can I Give (duet with Michael Jackson and other artists) 2001: Love Is Alive (duet with Vonda Shepard) 2001: 911 (duet with Wyclef Jean) 2001: Cowboys And Kisses 2001: Made For Lovin' You 2001: Paid My Dues 2002: One Day in Your Life 2002: Boom 2002: Why'd You Lie To Me 2002: You'll Never Be Alone 2002: I Thought I Told You That (duet with Faith Evans) 2002: You Shook Me All Night Long (duet with Celine Dion) 2002: Bad Girls (duet with Jamiroquai) 2003: Love Is a Crime 2003: We Are the Champions, We Will Rock You, Amandla (duet with Queen, Beyoncé, Bono, Cast and David A. Stewart) 2004: Left Outside Alone 2004: Sick And Tired 2004: Welcome To My Truth 2004: Heavy On My Heart 2004: I Do (duet with Sonny Sandoval) 2005: Everything Burns (duet with Ben Moody) 2005: Pieces Of A Dream 2006: I Belong To You (duet with Eros Ramazzotti) 2007: Sing (duet with Annie Lennox and other artists) 2008: I Can Feel You 2008: Absolutely Positively 2009: Holding Back the Years (duet with Simply Red) 2009: Defeated 2009: Stalemate (duet with Ben's Brothers) 2010: Safety (duet with Dima Bilan) 2010: Burning Star (duet with Natalia Druyts) 2011: What Can We Do (A Deeper Love) (duet with Tiësto) 2012: If I Was Your Boyfriend (duet with Tony Moran) 2012: Dream on 2012: Best Of You 2014: Stupid Little Things 2014: Staring at the Sun 2014: Lifeline 2015: Take This Chance |
Mozilla Firefox (przódë Mozilla Firebird, Phoenix) je internetowim przezérnikã, opiartim na nëkù Gecko, pòchôdającym z Mozilli, równak w procëmnocé do Mozilli je òn "czëstim" przezérnika, bez dodôwnich programów jakno e-mailowegò, editorã starn (an. Web-Editor) czë téż IRC. Dostãpny je òn na potrójné licencëji MPL/GNU LGPL/GNU GPL. Fundacëjô Mozilla ùżëcziwô wersëje dlô Linuxa, Microsoft Windowsa ë Mac OS X. Robòta nad ùdbą Mozilla Firefox naczãto kòl kùńca 2002 rokù. Je zgrôwa bëło ë je ùsôdzenié letczégò, chùtczégò, drësznegò brëkòwnikom, z mòżnotą rozszérzaniegò przezérnika. Je to terô gwës nôwôżniészô ùdba Fùdacëji Mozilla, chtërna w przińdoce, w sparłãczenim z e-mailowim programa Mozilla Thunderbird, weńdzé na plac terôczasnëch programów do pacziétu przezérnika Mozilla. Domôcô starna ùdbë |
Malta je baro môłim państwã w pôłniowi Eùropie na òstrowë w Strzódzemné Mòrze midzë Afrikã i Eùropã, krôj Eùropejsczi Ùniji. stoleczny gard: Valletta lëdztwò: 403.532 mieszkańców (2008) wiéchrzëzna: 316 km² dëtk: euro telefón: +356 Internet: .mt |
Eris (symbòl: ) — je karłã (kòrusowatą planétą) Słuńcowégò Ùkładu, chtëren je znóny òd 2005 rokù. |
Pòmerénk abò pòmòrénk (pòl. pomeranka) – ôrt wiôldżégò, cãżczégò, plaskatodnowégò żôglowégò rëbacczégò bôta. Jegò kònstrukcjô pòwsta w Pòmrach (zôcz. XIX stalata) , òd 80. lat XIX stalata czãsto ùżiwónô przez rëbôków na Kaszëbach. Pòmerénczi bëlë bùdowóné zakłôdkòwą techniką. Bëłë ùsztiwnióné dennikama ë wiązadłama srãbù, jaczé ze sobą sã nie stikałë (je to pòmión słowiańsczi techniczi bùdowë bôtów). Ne bôtë letkò mógł wëcygnąc na sztrąd przez to, że miałë plaskati dno (bëłë to nôwikszé rëbacczé bôtë na Pòmòrzim, jaczé móglë wcëgnąc na sztrąd lëdze swòjima mùsklama). Pòmerénczi bëłë ùżiwóné do łowieniô flądrów, brëtlingów a téż lososów. Na łów mògło na nëch bôtach jachac 6-8 lëdzy dalek w mòrze, nawetkã do 20 mòrsczich mil òd sztrądu. Na Kaszëbach bùdowóné bëłë m.jin. w Karwi, Jastarnie a Pùckù. Tipiczné pòmerénczi bëłë òd 8,5 do 9 métrów dłudżé, a òd 2,4 do 2,6 métrów szeroczé. Pierwòszno robioné bëłë leno z dãbòwégò drzewa. Ùtikóné bëłë smòłą. Bieżało sã na nich pòd gaflowima żôglama, jaczé skłôdałë sã z grotżôgla, fòka, kliwra a topsla. Mógł nima téż jachac na paczënach. Żebë zmiészëc drif miałë szwerdã (miecz). Dzysôdnia pòmerénczi ùżiwóné są leno do rekreacji a òbczas pòkôzków dlô letników. |
Dagestan (Repùblika Dagestan, "rus.: Республика Дагестан, aw.: Дагъистаналъул Республика, darg. : Дагъистанес Республика, kùm. : Дагъыстан Республикасы, lezg. : Дагъустандин Республика, lak. : Дагъусттаннал Республика, az.: Dağıstan Respublikası, tab.: Дагъустан Республика.") – aùtonomòwô repùblika na nordowim Kaùkazu w skłôdze Rusczi Federacëji. Teritorium zajimô nordowopòrenkòwi dzél Wiôldżégò Kaùkazu nad Kaspijszczim Mòrzã ë sygô do Nadkaspijsczi Rówiznë. Dagestan mô greńce z Czeczeniją, Stawropòlsczim Krajã ë Kałmùcëją, chtëre są dzélama Rusczi Federacëji, a òd pôłnia téż z Grëzóńską ë Azerbejdżanã. W Dagestanie mieszkô wiãcy jak 30 aùtochtónicznych etnicznych karnów, kôżda brëkùjącô apartną mòwã. Jãzëkã òglowi kòmùnikacëji je rusczi. Stolecznym gardã je Machaczkała. Lëdztwò Dagestanu je 2 576 531 mieszkańców, a wiéchrzëzna równo sã 50,278 km2. Miono "Dagestan" w tërecczich jãzëkach òznôczô "starna gór". Bujnaksk Chasawjurt Derbent Kaspijsk Kizlar Machaczkała |
Kòmisjô Nôrodnëch i Etnicznëch Miészëznów - to je jedna z sejmòwëch kòmisjów. W ni są pòsélce. Òna zajimô sã sprawama kùlturowi spadkòwiznë i tim cobë lëdzë bëlë sobie równy pòdług prawa. Kòmisjô marzec 2015 (pl) |
Ää Ä, ä (a-umlaut, a z przegłosã) - lëtra rozszerzonégò łacyńsczégò alfabétu, brëkòwónô jakò warijant lëtrë „a" w jãzëkach miemiecczim, szwedzczim, finsczim, estońsczim, słowacczim, Sami, tatarsczim, turkmensczim i jin. |
Prostonórt - to je sztëronórt, chteren mô wszëtczé benowé prosté nórtë. |
Swiãtojónczi(pol. porzeczka) – zort krzu z rodzëznë krëzbùlowatich. Wystãpujący w òbrëmié ò klimace umiarkowanym na całi półkùli nordowi. Szesc zortów rosce dzёko w Pòlsce. Krze mògą bёc nawetka 3m dłudzi. Lëstë wiôldzi, kwiôtё môłi. Brzôd je okrągli jak jagòda, farwë czôrny, czerwòny abò biôłi. Roscena ùprawiônô przede wszёtczim w Europie. Rozwielo so letkò, lubi mòklёznô zemia. Brzôd nadôwô sã na trzãsk, zaprawё, wino i kompòt. Mòżna je tiż jesc na sёrowò. Bògati w witamina C. Literatura: |
Stôré Czaple (pl. "Stare Czaple") – to je wies w òbéńdze Kaszëbsczégò Pòjezerzô ë Kaszëbsczégò Krôjòbrazowégò Parkù. Òna je w pòmòrsczim wòjewództwie, w kartësczim krézu, w gminie Stãżëca. Tu ùrodzył sã Adalbert Brunke (1912–2013). 4).Czaple |
Agùstin Lew-Czedrowsczi (ùrodzony 14 séwnika 1873 rokù w Brzéznie Szlachecczim - zabiti 1939 rokù) - béł wójt Brzézna Szlachecczégò pò 1920 rokù. Miemcë mają go zabiti w chònicczi Dolëznie Smiercë. Augustyn Lew-Kiedrowski |
Gorzów Wielkopolski (we zdrojach: "Landsbergk" 1251; "Landisberch Nova" 1257, "de Landesbergk" 1257, "in noua Landesberg" 1278, "Landesberghe" 1298, "Landisberk" 1312, "Nuenlandesberch" 1320, "der Stad tzu Nuwen landisberg" 1383, "zu Nuen Landisberg vii der Warte" 1386, "Lanczberg" 1421 (KDW), "Lencbark" 1441, "Landsborg" 1575 (1579), "Lanczberg" kòl 1602, "Landzberg" kòl 1602, "Landzberk" kòl 1602, "Landsperg" 1652, "Lansperg", "Landsberga", "Lundsberg" 1675, "Landsberg" 1822, "Landsberg nad Wartą" 1884, "Landsberg an der Warthe", miem. "Landsberg an der Warthe"; mòżebné kaszëbsczé pòzwë: "Łącbarg", "Lãdzbarg", "Łącbarch") – to sedłowié Wòjewódzczégò Ùrzãdu, a téż wòjewòdë lubùsczégò wòjewództwa. Nen krézewi gard leżi nad Wartą. Lëdztwò gardu: 124 295 (2017) Wiéchrzëzna gardu: 86 km2 |
Zwëczajnô wika ("Vicia sativa") - to je roscëna z rodzëznë bòbòwatëch. Na Kaszëbach gbùrze ją selë np. z ówsã na zymkù, żebë miec zeloné dlô chòwë. Wierã dlô nich jak pisze Bernard Zëchta zwëczajnô wika i kaszëbskô wika to bëło jedno. |
Wilëjô Gòdów, Wigiliô (z łacyńsczégò "vigilia" — ‘czuwanié’, ‘straż’ ; "vigilare" — ‘czuwac’) – w chrzescëjańsczi tradicji dzéń, jaczi pòprzédzô Gòdë. Wilëjô kùńczi cząd adweńtu. W łacyńsczim kòscele Wilëjô Gòdów przëpôdô na 24 gòdnika, w prawòsławny Cerkwi – 6 stëcznika (co òdpòwiôdô 24 gòdnika wedle julijansczégò kalãdarza). Wilëjô Gòdów nie je swiãtã, ale w pòlsczi (w tim kaszëbsczi) òbrzãdowòscë je dniã ùroczëstim, wszãdze trzëmanym za nôbarżi rodzynny dzéń w roku. Wilëjô Gòdów na Kaszëbach. W wiliowi dzéń Kaszëbczi szëkùją òd rena w chëczach: warzą pòstné wilëjné pòtrawë na wieczerzã, sprzątają, szëkùją swiąteczné môltëchë. Chłopi òpòrządzają przë chëczach, stôwiają i stroją razã z dzecama danowé drzéwkò. Przë wieczerzi òbrzészkòwò czëtô sã Swiãté Pismiona, dzeli òpłatkã i skłôdô żëczbë. Wedle zwëkù na biôłim tôflôkù òstawiô sã talérzëk dlô przëbëcznika. Wszëtczé wilëjné pòtrawë rëchtowóné na kaszëbsczi swiąteczny stół mùszałë składac sã z zôrnów zbòża, miodu, òrzéchów, grzëbów, grochù, fasolë, bòbù, brzadu i rib. Spòdlim wilëjnégò i swiątecznégò zjestkù bëłë – òsoblëwie kòl rëbôków – solony wãgòrz, slédz, bretlińdżi. Na wilëjnym kaszëbsczim stole nôczãscy gòscëła téż grzëbòwô zupa, czasã zastãpòwónô brzadową. Ni mògło téż zafelowac pòstnégò bigòsu. Jednym z wilëjnëch deserów bëłë klósczi z makã. Nie bëłë òne równak pòdôwóné we wszëtczich dzélach Kaszëbsczi. Na gwës znóné bëłë w òkòlim Wejrowa. Na Hélsczim Półòstrowie na Wileją rëchtowónô krëlczi, to je bùlwë w mùndurkach z solonym wãgòrzã, brzadową zupã z klóskama abò krëpama, chléb z syropã, miodné deserë z grizu z sokã i młodzowi kùch. W jinëch regionach Kaszëb biwałë téż slëwë z klóskama i rozynama, wãgòrz w biôłi pòlewce i bùlwë. W pózniészim czasu doszła jesz pòlewka ze swiéżëch rib. Na Kaszëbach w Wilejã z darënkama przëchôdôł Gwiôzdór. W wiliowi wieczór znónô je téż tradicjô òdwiédzaniô chëczów przez przezeblôkańców nazéwónëch „gwiôzdką” abò – na nordze Kaszëb – „panëszką”. Pòstacje gwiôzdczi (m. jin. Dżôd z Babą, Kòzeł, Miedwiédz, Bòcón) mają symbòliczné znaczenié, narzesziwającë do òbrzãdów zrzeszonëch z bòkadoscą i płodnoscą. Przëpisczi. [[Kategòrëjô:Religijô]] |
Joanna Brodzik, (ùr. 11 stëcznika 1973) je pòlskô teatrownica. |
Szalk - je wiele razy na szëji jak je zëmno. Òn mòże bëc ùwiãzły z wełnë. M. jin. Kaszëbi rôd gò mają òb zëmã abò pózną jeséń |
Agnez Mo (Agnes Monica Muljoto), (ùr. 1 lëpinca 1986 r.) je spiéwôrką i teatrowncą z Jindonezje. "Agnes Is My Name" (2011) "Agnez Mo" (2013) |
Mòczitô żaba ("Rana arvalis") - to je łaza z rodzëznë żabòwatëch ("Ranidae"). Ta żaba żëje m. jin. w Kaszëbsczim Krôjòbraznym Parkù. Òn w swòjim czasu dosc głosno chrochce. |
Suzanne Nadine Vega, (ùr. 11 lëpinca 1959) je amerikańską spiéwôrką. |
0 2019- 03-03T09:13:07Z Pikasch stub wikitext text/x-wiki Anita Włodarczyk (ùr. 8 zélnika 1985 rokù) - pòlskô letkòatlétka (szmërgniãcé mlotã). Dwùkrotnô méstrzëni jigrzisk òlimpijsczich (2012, 2016), sztërëkrotnô méstrzëni mésterstwów swiata (2009, 2013, 2015, 2017), sztërëkrotnô méstrzëni mésterstwów Europy (2012, 2014, 2016, 2018). Anita Włodarczyk ùrodza sã w Rawiczù. Wychòwëwôła sã w spòrtòwi rodzënie. W 2017 òstôła wybrôna Sportowcã Rokù 2016 w plebiscycie Przeglądu Spòrtowègò. |
Òlëwskô Strëga to je strëga dłużawë 9,9 km. Òna wpłiwô do Gduńsczi Hôwindżi. |
Open Directory Project, zwóny téż DMoz òd Directory Mozilla, - béł nôwikszim, ùsôdzanym przez lëdzy, kataloga internetowich dostónków WWW. DMOZ béł redagòwóny przez dobrowòlników - kòl 90 tësãcy redaktorów z całégò swiata. ODP zamëkôł w se kòl 4 milionów lënków zebrónëch w kòl milionie témòwich kategòrëjach, prowadzonych w 90 jãzëkach. Ùdba ta bëła zrëszonô w 1998 rokù jakno "Gnuhoo". Kaszëbskòjãzëkòwô wersëjô òsta zrëszonô w stëcznikù 2002 rokù. Przistãp do kataloga, jakno ë zgłôszanié starnów béł darmôk, a jegò zamkłosc bëła ùżëcziwônô w tidzeniowich aktualizacëjach jakno lopczi w fòrmace RDF na wòlny licencëje ODP, zblëżony do tipicznëch reglów Open Content (np. GNU FDL). 28. gromicznika 2017 rokù ùkôzało sã wiadło ò tim, że ùdba ODP òstanié 14. strumiannika 2017 rokù zamkłô. Ò przëczënach nie szło nick doczëtac . Krótkò pò tim ùsôdzëlë redaktôrze ODP staticzną szpéglową wersëją kataloga , dôwając przez to mòżnotã przezéraniô zamkłoscë skatalogòwônych w DMOZ stranów. Archiwa kataloga DMOZ Archiwa kategòrëji: World: Kaszëbsczi |
Starzenié sã. W slédnëch dwadzesce latach badérowie z rozmajitëch gałãzów ùczbë mają wiôldżi bôczënk na sprawã starzeniégò sã i zaradzenié różnicowi chòroscë òtãpienny. Próbùją òni dińc do te, czë zmianë, chtërne to sã pòjôwiają ù starszich lëdzy, w fùnksnérowanim pòznôwczo-emòcjonalno-spòlëznowim stanowią łagódné òbniżenié fùnksnérowaniô jednostczi dëcht tipòwé dlô cządu starzeniégò sã, czë równak barżi są òne pòczątkã chòroscë. Alzheimer. Nen problem mô wiôldżé znaczenié, òsoblëwie w cządze òglowòspòlëznowégò niebezpiekù lëdzy w emeritalnym wiekù, co są swiądny zagrôżbë chërą Alzheimera. Epidemiologiczné badérowania pòkôzywają, że pòczątk Alzheimera, co znankùje sã przede wszëtczim ùchôdanim pamiãcë, chtërno stôwô sã przez dżinienié w òbjimie hipòkòmpa i westrzédnowãchòwi kórë (struktur mùskù mòcno zrzeszonégò z procesama pamiãcë), trôfiô colemało na czas 65 lat żëcégò, a rizykò zachòrzeniô prawie na tã chòrosc razã z latama rosce. Faza zapamiãtiwaniô, przechòwiwaniô i wëdobiwaniô Na jiwer z pamiãcą jiscą są tej sej starszi lëdze. Pamiãc równak nie je le jednorodnym procesã, a ji trwałi szlach pòwstôwô na skùtk trzech fazów, co jidą jedna za drëgą. Je to pòsobicą faza zapamiãtiwaniô, przechòwiwaniô i wëdobiwaniô (przëbôcziwaniô) wëùczonëch na pamiãc trescy abò mionów. Na dodôwk, są jesz rozmajité ôrtë pamiãców (np. krótëchnô pamiãc, długô, proceduralnô, emòcjonalnô). Co je wôżné, wëzortowanié nëch ôrtów pamiãcë i fazów pòwstôwaniô trwałégò pamiãcowégò szlachù mô swòje głãbòczé kliniczné ùdokaznienié i parłãczi sã z rëchtowanim psychicznëch fùnkcji w mùskù człowieka. Pòdzél òtãpieniégò. Kò tak je, bò strukturë mùskù są czãsto w różnym stãpieniu narażoné na negatiwny cësk jaczégòkòlwiek patologicznégò procesu. To wszëtkò nama pòkôzywô ùmòwny, chòc baro pòpùlarny pòdzél òtãpieniégò na „kórowé” (np. chëra Alzheimera) i „pòdkórowé (np. chëra Parkinsona), co jinaczą sã midzë sobą inicznym òbrazã, jak i neùropsychòlogicznym procesã. W cwiczënkach testowëch ù pacjentów z òtãpienim, jaczé wëchôdô z patologii kórowëch òbszarów, merkac są trudnoscë w zapamiãtiwanim i magazynowanim przedstôwiónégò materiału, zôs chòri z pòdkórowim òtãpienim tej sej ni mògą nalezc w pamiãcë wëùczonëch rzeczi i wërzec jich na prosbã badérë. Wôrt je téż dodac, że lëdze z kórowim òtãpienim nie są w tim jednaczi, a pamiãcowé jiwrë jaczé mają, zanôlégają dosc tëli òd etiologii neùrodegeneracyjnégò procesu. Starzenié sã je apartné dlô kòżdégò człowieka. Z wiekã przëchôdô ùtrata mùskòwëch kòmórków, letëchny spôdk intelektualny (np. psychòrëchòwé spòmalenié) czë jiscba na fùnksnérowanié pamiãcë. Ni mùszi to równak òd razu bëc pòczątk chòroscë mùskù i rozwiju òtãpieniô. Starzenié sã je apartné dlô kòżdégò człowieka, a jegò nëk ù kòżdégò sã jinaczi. Ò tim, czë starzenié mdze òptimalné (pòznôwczé fùnkcje òstôwają na wësoczi niwiznie), pòmëslné (dobrô adaptacjô do zmianów zrzeszonëch z wiekã, pòłączonô z mòżlëwą jakòscą żëcégò) , normalné (tipòwé dlô wikszoscë pòpùlacji fizjologiczné starzenié sã) czë patologiczné (szermëcél nastroju i òtãpienné chòroscë), decydëją tak geneticzné warënczi, jak i psychòspòlëznowé, strzodowiskòwé. Wezmë, do dzélëków rizyka òtãpiennëch chòrosców jinszich niżlë wiek, przënôlégają òbecnosc òtãpiennégò zespòłu ù nôleżników familii, ùszkòdë głowë sparłãczoné z ùtratą przëtomnoscë, tãtniczé nadcësnienié i chòroscë ùkładu krążeniégò, cukrzica, przewlekłô fela nérków, nadùżiwanié alkòhólu i pôlenié cygaretów. Profesór Yaakov Stern. Profesór Yaakov Stern z Columbia University w Nowim Jorkù dokazywô, że wôżné znaczenié dlô wiekù pòjawieniô sã pòznôwczich felów ù starszich lëdzy mô téż niwizna wësztôłceniô i ùdostóné òbczas żëcégò doswiôdczenié i wiédzô. Lëdze ò wësoczi niwiznie wësztôłceniô mają lepi rozwitą pamiãcową zdatnosc i abstrakcyjné mëszlenié. Są téż w sztãdze skùteczno rozwiązëwac złożoné problemë i zadania. Mają téż wikszą pòznôwczą rezerwã i lepszé mòżnoscë kòmpensacyjné. |
Bùg (pòl. Bug, ùkr. Західний Буг, "Zachidnyj Buh", biôł. Заходні Буг, "Zachodni Buh") – wiôlgô rzéka w pòrénkòwi Eùropie, chtërna przepłiwô bez trzë państwa (Biôłorus, Pòlskô, Ùkrajina), a ji całowno długòta to 774 kilométrë (590 km w Pòlsce). Bùg je dopłiwã Narwi, twòrzi dzél grańcë midzë Ùkrajiną i Pòlską (na długòscë 185 km), a téż midzë Biôłorusą i Pòlską (na długòscë 178 km). Je czwiôrtą nôdłëgszą rzéką w Pòlsce. Całownô pòwiérzchniô dorzéczô Bùgù to 38712 kwadratowich kilométrów, z czegò pòłowa (19239 kwadratowich kilométrów) leżi w Pòlsce, 29% (11,400 kwadratowich kilométrów) – w Biôłorusë, a 22% (8700 kwadratowich kilométrów) – w Ùkrajinie. |
Leszónë (we zdrojach: "Lesane" 1136, "Lessan" 1168, "Lassan" 1295; dólnomiem. "Lossoan"; miem. "Lassan") - garc w Pòrénkòwòprzédnopòmòrzczim Krézu w krôju Meczelbòrzkô-Przédné Pòmrë. Lëdztwò gardu: 1.518 (2015) Wiéchrzëzna gardu: 27,98 km2 |