Datasets:

mabidan

/

ganjoor

like 1

رباعی شمارهٔ ۱۰۱

خیام

رباعیات

افلاک که جز غم نفزایند دگر ننهند به جا تا نربایند دگر ناآمدگان اگر بدانند که ما از دهر چه می‌کشیم نایند دگر

رباعی شمارهٔ ۱۰۲

خیام

رباعیات

ای دل غم این جهان فرسوده مخور بیهوده نه‌ای غمان بیهوده مخور چون بوده گذشت و نیست نابوده پدید خوش باش غم بوده و نابوده مخور

رباعی شمارهٔ ۱۰۳

خیام

رباعیات

ایدل همه اسباب جهان خواسته گیر باغ طربت به سبزه آراسته گیر و آنگاه بر آن سبزه شبی چون شبنم بنشسته و بامداد برخاسته گیر

رباعی شمارهٔ ۱۰۴

خیام

رباعیات

این اهل قبور خاک گشتند و غبار هر ذره ز هر ذره گرفتند کنار آه این چه شراب است که تا روز شمار بیخود شده و بی‌خبرند از همه کار

رباعی شمارهٔ ۱۰۵

خیام

رباعیات

خشت سر خم ز ملکت جم خوشتر بوی قدح از غذای مریم خوشتر آه سحری ز سینهٔ خماری از نالهٔ بوسعید و ادهم خوشتر

رباعی شمارهٔ ۱۰۶

خیام

رباعیات

در دایره سپهر ناپیدا غور جامی‌ست که جمله را چشانند بدور نوبت چو به دور تو رسد آه مکن می نوش به خوشدلی که دور است نه جور

رباعی شمارهٔ ۱۰۷

خیام

رباعیات

دی کوزه‌گری بدیدم اندر بازار بر پاره گلی لگد همی زد بسیار و آن گل بزبان حال با او می‌گفت من همچو تو بوده‌ام مرا نیکودار

رباعی شمارهٔ ۱۰۸

خیام

رباعیات

ز آن می که حیات جاودانیست بخور سرمایه لذت جوانی است بخور سوزنده چو آتش است لیکن غم را سازنده چو آب زندگانی است بخور

رباعی شمارهٔ ۱۰۹

خیام

رباعیات

گر باده خوری تو با خردمندان خور یا با صنمی لاله رخی خندان خور بسیار مخور ورد مکن فاش مساز اندک خور و گه گاه خور و پنهان خور

رباعی شمارهٔ ۱۱۰

خیام

رباعیات

وقت سحر است خیز ای طرفه پسر پر بادهٔ لعل کن بلورین ساغر کاین یکدم عاریت در این کنج فنا بسیار بجویی و نیابی دیگر

رباعی شمارهٔ ۱۱۱

خیام

رباعیات

از جملهٔ رفتگان این راه دراز باز آمده کیست تا به ما گوید راز پس بر سر این دو راههٔ آز و نیاز تا هیچ نمانی که نمی‌آیی باز

رباعی شمارهٔ ۱۱۲

خیام

رباعیات

ای پیر خردمند پگه‌تر برخیز و آن کودک خاکبیز را بنگر تیز پندش ده گو که نرم نرمک می‌بیز مغز سر کیقباد و چشم پرویز

رباعی شمارهٔ ۱۱۳

خیام

رباعیات

وقت سحر است خیز ای مایه ناز نرمک نرمک باده خور و چنگ نواز کانها که بجایند نپایند بسی و آنها که شدند کس نمیاید باز

رباعی شمارهٔ ۱۱۴

خیام

رباعیات

مرغی دیدم نشسته بر باره طوس در پیش نهاده کله کیکاووس با کله همی گفت که افسوس افسوس کو بانگ جرسها و کجا ناله کوس

رباعی شمارهٔ ۱۱۵

خیام

رباعیات

جامی است که عقل آفرین میزندش صد بوسه ز مهر بر جبین میزندش این کوزه‌گر دهر چنین جام لطیف می‌سازد و باز بر زمین میزندش

رباعی شمارهٔ ۱۱۶

خیام

رباعیات

خیام اگر ز باده مستی خوش باش با ماهرخی اگر نشستی خوش باش چون عاقبت کار جهان نیستی است انگار که نیستی چو هستی خوش باش

رباعی شمارهٔ ۱۱۷

خیام

رباعیات

در کارگه کوزه‌گری رفتم دوش دیدم دو هزار کوزه گویا و خموش ناگاه یکی کوزه برآورد خروش کو کوزه‌گر و کوزه‌خر و کوزه فروش

رباعی شمارهٔ ۱۱۸

خیام

رباعیات

ایام زمانه از کسی دارد ننگ کو در غم ایام نشیند دلتنگ می خور تو در آبگینه با ناله چنگ زان پیش که آبگینه آید بر سنگ

رباعی شمارهٔ ۱۱۹

خیام

رباعیات

از جرم گل سیاه تا اوج زحل کردم همه مشکلات کلی را حل بگشادم بندهای مشکل به حیل هر بند گشاده شد به جز بند اجل

رباعی شمارهٔ ۱۲۰

خیام

رباعیات

با سرو قدی تازه‌تر از خرمن گل از دست منه جام می و دامن گل زان پیش که ناگه شود از باد اجل پیراهن عمر ما چو پیراهن گل

رباعی شمارهٔ ۱۲۱

خیام

رباعیات

ای دوست بیا تا غمِ فردا نخوریم وین یک دمِ عمر را غنیمت شمریم فردا که ازین دیرِ فنا درگذریم با هفت‌هزارسالگان سربه‌سریم

رباعی شمارهٔ ۱۲۲

خیام

رباعیات

این چرخ فلک که ما در او حیرانیم فانوس خیال از او مثالی دانیم خورشید چراغ دان و عالم فانوس ما چون صوریم کاندر او حیرانیم

رباعی شمارهٔ ۱۲۳

خیام

رباعیات

برخیز ز خواب تا شرابی بخوریم زان پیش که از زمانه تابی بخوریم کاین چرخ ستیزه روی ناگه روزی چندان ندهد زمان که آبی بخوریم

رباعی شمارهٔ ۱۲۴

خیام

رباعیات

برخیزم و عزم باده ناب کنم رنگ رخ خود به رنگ عناب کنم این عقل فضول پیشه را مشتی می بر روی زنم چنانکه در خواب کنم

رباعی شمارهٔ ۱۲۵

خیام

رباعیات

بر مفرش خاک خفتگان می‌بینم در زیرزمین نهفتگان می‌بینم چندانکه به صحرای عدم مینگرم ناآمدگان و رفتگان می‌بینم

رباعی شمارهٔ ۱۲۶

خیام

رباعیات

تا چند اسیر عقل هر روزه شویم در دهر چه صد ساله چه یکروزه شویم در ده تو بکاسه می از آن پیش که ما در کارگه کوزه‌گران کوزه شویم

رباعی شمارهٔ ۱۲۷

خیام

رباعیات

چون نیست مقام ما در این دهر مقیم پس بی می و معشوق خطائیست عظیم تا کی ز قدیم و محدث امیدم و بیم چون من رفتم جهان چه محدث چه قدیم

رباعی شمارهٔ ۱۲۸

خیام

رباعیات

خورشید به گل نهفت می‌نتوانم و اسراز زمانه گفت می‌نتوانم از بحر تفکرم برآورد خرد دری که ز بیم سفت می‌نتوانم

رباعی شمارهٔ ۱۲۹

خیام

رباعیات

دشمن به غلط گفت که من فلسفیم ایزد داند که آنچه او گفت نیم لیکن چو در این غم آشیان آمده‌ام آخر کم از آنکه من بدانم که کیم

رباعی شمارهٔ ۱۳۰

خیام

رباعیات

مائیم که اصل شادی و کان غمیم سرمایهٔ دادیم و نهاد ستمیم پستیم و بلندیم و کمالیم و کمیم آئینهٔ زنگ خورده و جام جمیم

رباعی شمارهٔ ۱۳۱

خیام

رباعیات

من می نه ز بهر تنگدستی نخورم یا از غم رسوایی و مستی نخورم من می ز برای خوشدلی میخوردم اکنون که تو بر دلم نشستی نخورم

رباعی شمارهٔ ۱۳۲

خیام

رباعیات

من بی می ناب زیستن نتوانم بی باده کشید بارتن نتوانم من بنده آن دمم که ساقی گوید یک جام دگر بگیر و من نتوانم

رباعی شمارهٔ ۱۳۳

خیام

رباعیات

هر یک چندی یکی برآید که منم با نعمت و با سیم و زر آید که منم چون کارک او نظام گیرد روزی ناگه اجل از کمین برآید که منم

رباعی شمارهٔ ۱۳۴

خیام

رباعیات

یک چند به کودکی باستاد شدیم یک چند به استادی خود شاد شدیم پایان سخن شنو که ما را چه رسید از خاک در آمدیم و بر باد شدیم

رباعی شمارهٔ ۱۳۵

خیام

رباعیات

یک روز ز بند عالم آزاد نیم یک دمزدن از وجود خود شاد نیم شاگردی روزگار کردم بسیار در کار جهان هنوز استاد نیم

رباعی شمارهٔ ۱۳۶

خیام

رباعیات

از دی که گذشت هیچ ازو یاد مکن فردا که نیامده ست فریاد مکن برنامده و گذشته بنیاد مکن حالی خوش باش و عمر بر باد مکن

رباعی شمارهٔ ۱۳۷

خیام

رباعیات

ای دیده اگر کور نئی گور ببین وین عالم پر فتنه و پر شور ببین شاهان و سران و سروران زیر گلند روهای چو مه در دهن مور ببین

رباعی شمارهٔ ۱۳۸

خیام

رباعیات

برخیز و مخور غم جهان گذران بنشین و دمی به شادمانی گذران در طبع جهان اگر وفایی بودی نوبت بتو خود نیامدی از دگران

رباعی شمارهٔ ۱۳۹

خیام

رباعیات

چون حاصل آدمی در این شورستان جز خوردن غصه نیست تا کندن جان خرم دل آنکه زین جهان زود برفت و آسوده کسی که خود نیامد به جهان

رباعی شمارهٔ ۱۴۰

خیام

رباعیات

رفتم که در این منزل بیداد بدن در دست نخواهد به جز از باد بدن آن را باید به مرگ من شاد بدن کز دست اجل تواند آزاد بدن

رباعی شمارهٔ ۱۴۱

خیام

رباعیات

رندی دیدم نشسته بر خنگ زمین نه کفر و نه اسلام و نه دنیا و نه دین نه حق نه حقیقت نه شریعت نه یقین اندر دو جهان کرا بود زهره این

رباعی شمارهٔ ۱۴۲

خیام

رباعیات

قانع به یک استخوان چو کرکس بودن به ز آن که طفیل خوان ناکس بودن با نان جوین خویش حقا که به است کالوده و پالوده هر خس بودن

رباعی شمارهٔ ۱۴۳

خیام

رباعیات

قومی متفکرند اندر ره دین قومی به گمان فتاده در راه یقین میترسم از آن که بانگ آید روزی کای بیخبران راه نه آنست و نه این

رباعی شمارهٔ ۱۴۴

خیام

رباعیات

گاویست در آسمان و نامش پروین یک گاو دگر نهفته در زیر زمین چشم خردت باز کن از روی یقین زیر و زبر دو گاو مشتی خر بین

رباعی شمارهٔ ۱۴۵

خیام

رباعیات

گر بر فلکم دست بدی چون یزدان برداشتمی من این فلک را ز میان از نو فلکی دگر چنان ساختمی کازاده بکام دل رسیدی آسان

رباعی شمارهٔ ۱۴۶

خیام

رباعیات

مشنو سخن از زمانه ساز آمدگان می خواه مروق به طراز آمدگان رفتند یکان یکان فراز آمدگان کس می ندهد نشان ز بازآمدگان

رباعی شمارهٔ ۱۴۷

خیام

رباعیات

می خوردن و گرد نیکوان گردیدن به زانکه بزرق زاهدی ورزیدن گر عاشق و مست دوزخی خواهد بود پس روی بهشت کس نخواهد دیدن

رباعی شمارهٔ ۱۴۸

خیام

رباعیات

نتوان دل شاد را به غم فرسودن وقت خوش خود بسنگ محنت سودن کس غیب چه داند که چه خواهد بودن می باید و معشوق و به کام آسودن

رباعی شمارهٔ ۱۴۹

خیام

رباعیات

آن قصر که با چرخ همیزد پهلو بر درگه آن شهان نهادندی رو دیدیم که بر کنگره‌اش فاخته‌ای بنشسته همی گفت که کوکوکوکو

رباعی شمارهٔ ۱۵۰

خیام

رباعیات

از آمدن و رفتن ما سودی کو وز تار امید عمر ما پودی کو چندین سروپای نازنینان جهان می‌سوزد و خاک می‌شود دودی کو

رباعی شمارهٔ ۱۵۱

خیام

رباعیات

از تن چو برفت جان پاک من و تو خشتی دو نهند بر مغاک من و تو و آنگاه برای خشت گور دگران در کالبدی کشند خاک من و تو

رباعی شمارهٔ ۱۵۲

خیام

رباعیات

می‌خور که فلک بهر هلاک من و تو قصدی دارد بجان پاک من و تو در سبزه نشین و می روشن میخور کاین سبزه بسی دمد ز خاک من و تو

رباعی شمارهٔ ۱۵۳

خیام

رباعیات

از هر چه بجز می است کوتاهی به می هم ز کف بتان خرگاهی به مستی و قلندری و گمراهی به یک جرعه می ز ماه تا ماهی به

رباعی شمارهٔ ۱۵۴

خیام

رباعیات

بنگر ز صبا دامن گل چاک شده بلبل ز جمال گل طربناک شده در سایه گل نشین که بسیار این گل در خاک فرو ریزد و ما خاک شده

رباعی شمارهٔ ۱۵۵

خیام

رباعیات

تا کی غم آن خورم که دارم یا نه وین عمر به خوشدلی گذارم یا نه پرکن قدح باده که معلومم نیست کاین دم که فرو برم برآرم یا نه

رباعی شمارهٔ ۱۵۶

خیام

رباعیات

یک جرعه می کهن ز ملکی نو به وز هرچه نه می طریق بیرون شو به در دست به از تخت فریدون صد بار خشت سر خم ز ملک کیخسرو به

رباعی شمارهٔ ۱۵۷

خیام

رباعیات

آن مایه ز دنیا که خوری یا پوشی معذوری اگر در طلبش میکوشی باقی همه رایگان نیرزد هشدار تا عمر گرانبها بدان نفروشی

رباعی شمارهٔ ۱۵۸

خیام

رباعیات

از آمدن بهار و از رفتن دی اوراق وجود ما همی گردد طی می خور! مخور اندوه که فرمود حکیم غمهای جهان چو زهر و تریاقش می

رباعی شمارهٔ ۱۵۹

خیام

رباعیات

از کوزه‌گری کوزه خریدم باری آن کوزه سخن گفت ز هر اسراری شاهی بودم که جام زرینم بود اکنون شده‌ام کوزه هر خماری

رباعی شمارهٔ ۱۶۰

خیام

رباعیات

ای آنکه نتیجهٔ چهار و هفتی وز هفت و چهار دایم اندر تفتی می خور که هزار بار بیشت گفتم باز آمدنت نیست چو رفتی رفتی

رباعی شمارهٔ ۱۶۱

خیام

رباعیات

ایدل تو به اسرار معما نرسی در نکته زیرکان دانا نرسی اینجا به می لعل بهشتی می ساز کانجا که بهشت است رسی یا نرسی

رباعی شمارهٔ ۱۶۲

خیام

رباعیات

ای دوست حقیقت شنواز من سخنی با باده لعل باش و با سیم تنی کانکس که جهان کرد فراغت دارد از سبلت چون تویی و ریش چو منی

رباعی شمارهٔ ۱۶۳

خیام

رباعیات

ای کاش که جای آرمیدن بودی یا این ره دور را رسیدن بودی کاش از پی صد هزار سال از دل خاک چون سبزه امید بر دمیدن بودی

رباعی شمارهٔ ۱۶۴

خیام

رباعیات

بر سنگ زدم دوش سبوی کاشی سرمست بدم که کردم این عیاشی با من به زبان حال می‌گفت سبو من چون تو بدم تو نیز چون من باشی

رباعی شمارهٔ ۱۶۵

خیام

رباعیات

بر شاخ امید اگر بری یافتمی هم رشته خویش را سری یافتمی تا چند ز تنگنای زندان وجود ای کاش سوی عدم دری یافتمی

رباعی شمارهٔ ۱۶۶

خیام

رباعیات

بر گیر پیاله و سبو ای دلجوی فارغ بنشین بکشتزار و لب جوی بس شخص عزیز را که چرخ بدخوی صد بار پیاله کرد و صد بار سبوی

رباعی شمارهٔ ۱۶۷

خیام

رباعیات

پیری دیدم به خانهٔ خماری گفتم نکنی ز رفتگان اخباری گفتا می خور که همچو ما بسیاری رفتند و خبر باز نیامد باری

رباعی شمارهٔ ۱۶۸

خیام

رباعیات

تا چند حدیث پنج و چار ای ساقی مشکل چه یکی چه صد هزار ای ساقی خاکیم همه چنگ بساز ای ساقی بادیم همه باده بیار ای ساقی

رباعی شمارهٔ ۱۶۹

خیام

رباعیات

چندان که نگاه می‌کنم هر سویی در باغ روان است ز کوثر جویی صحرا چو بهشت است ز کوثر کم گوی بنشین به بهشت با بهشتی رویی

رباعی شمارهٔ ۱۷۰

خیام

رباعیات

خوش باش که پخته‌اند سودای تو دی فارغ شده‌اند از تمنای تو دی قصه چه کنم که به تقاضای تو دی دادند قرار کار فردای تو دی

رباعی شمارهٔ ۱۷۱

خیام

رباعیات

در کارگه کوزه‌گری کردم رای در پایه چرخ دیدم استاد بپای میکرد دلیر کوزه را دسته و سر از کله پادشاه و از دست گدای

رباعی شمارهٔ ۱۷۲

خیام

رباعیات

در گوش دلم گفت فلک پنهانی حکمی که قضا بود ز من میدانی در گردش خویش اگر مرا دست بدی خود را برهاندمی ز سرگردانی

رباعی شمارهٔ ۱۷۳

خیام

رباعیات

زان کوزهٔ می که نیست در وی ضرری پر کن قدحی بخور بمن ده دگری زان پیشتر ای صنم که در رهگذری خاک من و تو کوزه‌کند کوزه‌گری

رباعی شمارهٔ ۱۷۴

خیام

رباعیات

گر آمدنم بخود بدی نامدمی ور نیز شدن بمن بدی کی شدمی به زان نبدی که اندر این دیر خراب نه آمدمی نه شدمی نه بدمی

رباعی شمارهٔ ۱۷۵

خیام

رباعیات

گر دست دهد ز مغز گندم نانی وز می دو منی ز گوسفندی رانی با لاله رخی و گوشه بستانی عیشی بود آن نه حد هر سلطانی

رباعی شمارهٔ ۱۷۶

خیام

رباعیات

گر کار فلک به عدل سنجیده بدی احوال فلک جمله پسندیده بدی ور عدل بدی بکارها در گردون کی خاطر اهل فضل رنجیده بدی

رباعی شمارهٔ ۱۷۷

خیام

رباعیات

هان کوزه‌گرا بپای اگر هشیاری تا چند کنی بر گل مردم خواری انگشت فریدون و کف کیخسرو بر چرخ نهاده‌ای چه می‌پنداری

رباعی شمارهٔ ۱۷۸

خیام

رباعیات

هنگام صبوح ای صنم فرخ پی برساز ترانه‌ای و پیش‌آور می کافکند بخاک صد هزاران جم و کی این آمدن تیرمه و رفتن دی

بخش ۱ - آغاز کتاب

فردوسی

آغاز کتاب

به نام خداوند جان و خرد کز این برتر اندیشه بر نگذرد خداوند نام و خداوند جای خداوند روزی ده رهنمای خداوند کیوان و گَردان سپهر فروزندهٔ ماه و ناهید و مهر ز نام و نشان و گمان برتر است نگارندهٔ بر شده پیکر است به بینندگان آفریننده را نبینی مرنجان دو بیننده را نیابد بدو نیز اندیشه راه که او برتر از نام و از جایگاه سخن هر چه زین گوهران بگذرد نیابد بدو راه جان و خرد خرد گر سخن برگزیند همی همان را گزیند، که بیند همی ستودن نداند کس، او را چو هست میان بندگی را ببایدت بست خرد را و جان را همی سنجد اوی در اندیشهٔ سخته کی گنجد اوی بدین آلت رای و جان و زبان ستود آفریننده را کی توان به هستیش باید که خستو شوی ز گفتار بی‌کار یک‌سو شوی پرستنده باشی و جوینده راه به ژرفی به فرمانش کردن نگاه توانا بود هر که دانا بود ز دانش دل پیر برنا بود از این پرده برتر سخن‌گاه نیست ز هستی مر اندیشه را راه نیست

بخش ۲ - ستایش خرد

فردوسی

آغاز کتاب

کنون ای خردمند وصف خرد بدین جایگه گفتن اندر خورد کنون تا چه داری بیار از خرد که گوش نیوشنده ز او بر خورد خرد بهتر از هر چه ایزد بداد ستایش خرد را به از راه داد خرد رهنمای و خرد دلگشای خرد دست گیرد به هر دو سرای از او شادمانی و ز اویت غمی است و ز اویت فزونی و ز اویت کمی است خرد تیره و مرد روشن روان نباشد همی شادمان یک زمان چه گفت آن خردمند مرد خرد که دانا ز گفتار او بر خورد کسی کو خرد را ندارد ز پیش دلش گردد از کردهٔ خویش ریش هشیوار دیوانه خواند ورا همان خویش بیگانه داند ورا از اویی به هر دو سرای ارجمند گسسته خرد پای دارد به بند خرد چشم جان است چون بنگری تو بی‌چشم شادان جهان نسپری نخست آفرینش خرد را شناس نگهبان جان است و آن سه پاس سه پاس تو چشم است و گوش و زبان کز این سه رسد نیک و بد بی‌گمان خرد را و جان را که یارد ستود و گر من ستایم که یارد شنود حکیما چو کس نیست گفتن چه سود از این پس بگو کآفرینش چه بود تویی کردهٔ کردگار جهان ببینی همی آشکار و نهان به گفتار دانندگان راه جوی به گیتی بپوی و به هر کس بگوی ز هر دانشی چون سخن بشنوی از آموختن یک زمان نغنوی چو دیدار یابی به شاخ سخن بدانی که دانش نیاید به بن

بخش ۳ - گفتار اندر آفرینش عالم

فردوسی

آغاز کتاب

از آغاز باید که دانی درست سر مایهٔ گوهران از نخست که یزدان ز ناچیز چیز آفرید بدان تا توانایی آرد پدید سرمایهٔ گوهران این چهار بر آورده بی‌رنج و بی‌روزگار یکی آتشی بر شده تابناک میان آب و باد از بر تیره خاک نخستین که آتش به جنبش دمید ز گرمیش پس خشکی آمد پدید و زان پس ز آرام سردی نمود ز سردی همان باز تری فزود چو این چار گوهر به جای آمدند ز بهر سپنجی سرای آمدند گهرها یک اندر دگر ساخته ز هر گونه گردن برافراخته پدید آمد این گنبد تیز رو شگفتی نمایندهٔ نو به‌ نو ابر ده و دو هفت شد کدخدای گرفتند هر یک سزاوار جای در بخشش و دادن آمد پدید ببخشید دانا چنان چون سزید فلک‌ها یک اندر دگر بسته شد بجنبید چون کار پیوسته شد چو دریا و چون کوه و چون دشت و راغ زمین شد به کردار روشن چراغ ببالید کوه آب‌ها بر دمید سر رستنی سوی بالا کشید زمین را بلندی نبد جایگاه یکی مرکزی تیره بود و سیاه ستاره بر او بر شگفتی نمود به خاک اندرون روشنایی فزود همی بر شد آتش فرود آمد آب همی گشت گرد زمین آفتاب گیا رست با چند گونه درخت به زیر اندر آمد سرانشان ز بخت ببالد ندارد جز این نیرویی نپوید چو پیوندگان هر سویی و زان پس چو جنبنده آمد پدید همه رستنی زیر خویش آورید خور و خواب و آرام جوید همی و زان زندگی کام جوید همی نه گویا زبان و نه جویا خرد ز خاک و ز خاشاک تن پرورد نداند بد و نیک فرجام کار نخواهد از او بندگی کردگار چو دانا توانا بد و دادگر از ایرا نکرد ایچ پنهان هنر چنین است فرجام کار جهان نداند کسی آشکار و نهان

بخش ۴ - گفتار اندر آفرینش مردم

فردوسی

آغاز کتاب

چو زین بگذری مردم آمد پدید شد این بندها را سراسر کلید سرش راست بر شد چو سرو بلند به گفتار خوب و خرد کار بند پذیرندهٔ هوش و رای و خرد مر او را دد و دام فرمان برد ز راه خرد بنگری اندکی که مردم به معنی چه باشد یکی مگر مردمی خیره خوانی همی جز این را نشانی ندانی همی تو را از دو گیتی بر آورده‌اند به چندین میانجی بپرورده‌اند نخستین فطرت پسین شمار تویی خویشتن را به بازی مدار شنیدم ز دانا دگرگونه زین چه دانیم راز جهان آفرین نگه کن سرانجام خود را ببین چو کاری بیابی از این به گزین به رنج اندر آری تنت را رواست که خود رنج بردن به دانش سزاست چو خواهی که یابی ز هر بد رها سر اندر نیاری به دام بلا نگه کن بدین گنبد تیزگرد که درمان ازوی است و ز اوی است درد نه گشت زمانه بفرسایدش نه آن رنج و تیمار بگزایدش نه از جنبش آرام گیرد همی نه چون ما تباهی پذیرد همی از او دان فزونی از او هم شمار بد و نیک نزدیک او آشکار

بخش ۵ - گفتار اندر آفرینش آفتاب

فردوسی

آغاز کتاب

ز یاقوت سرخ است چرخ کبود نه از آب و گرد و نه از باد و دود به چندین فروغ و به چندین چراغ بیاراسته چون به نوروز باغ روان اندر او گوهر دل‌فروز کز او روشنایی گرفته است روز ز خاور بر آید سوی باختر نباشد از این یک روش راست‌تر ایا آن که تو آفتابی همی چه بودت که بر من نتابی همی

بخش ۶ - در آفرینش ماه

فردوسی

آغاز کتاب

چراغ است مر تیره شب را بسیچ به بد تا توانی تو هرگز مپیچ چو سی روز گردش بپیمایدا شود تیره گیتی بدو روشنا پدید آید آنگاه باریک و زرد چو پشت کسی کو غم عشق خْوَرد چو بیننده دیدارش از دور دید هم اندر زمان او شود ناپدید دگر شب نمایش کند بیش‌تر تو را روشنایی دهد بیش‌تر به دو هفته گردد تمام و درست بدان باز گردد که بود از نخست بود هر شبانگاه باریک‌تر به خورشید تابنده نزدیک‌تر بدینسان نهادش خداوند داد بود تا بود هم بدین یک نهاد

بخش ۷ - گفتار اندر ستایش پیغمبر

فردوسی

آغاز کتاب

تو را دانش و دین رهاند درست در رستگاری ببایدت جست و گر دل نخواهی که باشد نژند نخواهی که دائم بوی مستمند به گفتار پیغمبرت راه جوی دل از تیرگی‌ها بدین آب شوی چه گفت آن خداوند تنزیل و وحی خداوند امر و خداوند نهی که خورشید بعد از رسولان مه نتابید بر کس ز بوبکر به عمر کرد اسلام را آشکار بیاراست گیتی چو باغ بهار پس از هر دو آن بود عثمان گزین خداوند شرم و خداوند دین چهارم علی بود جفت بتول که او را به خوبی ستاید رسول که من شهر علمم علیم در است درست این سخن قول پیغمبر است گواهی دهم کاین سخن‌ها ز اوست تو گویی دو گوشم پر آواز اوست علی را چنین گفت و دیگر همین کز ایشان قوی شد به هر گونه دین نبی آفتاب و صحابان چو ماه به هم بستهٔ یک‌دگر راست راه منم بندهٔ اهل بیت نبی ستایندهٔ خاک و پای وصی حکیم این جهان را چو دریا نهاد بر انگیخته موج از او تندباد چو هفتاد کشتی بر او ساخته همه بادبان‌ها بر افراخته یکی پهن کشتی به سان عروس بیاراسته همچو چشم خروس محّمد بدو اندرون با علی همان اهل بیت نبی و ولی خردمند کز دور دریا بدید کرانه نه پیدا و بن ناپدید بدانست کو موج خواهد زدن کس از غرق بیرون نخواهد شدن به دل گفت اگر با نبی و وصی شوم غرقه دارم دو یار وفی همانا که باشد مرا دستگیر خداوند تاج و لوا و سریر خداوند جوی می و انگبین همان چشمهٔ شیر و ماء معین اگر چشم داری به دیگر سرای به نزد نبی و علی گیر جای گرت زین بد آید گناه من است چنین است و این دین و راه من است بر این زادم و هم بر این بگذرم چنان دان که خاک پی حیدرم دلت گر به راه خطا مایل است تو را دشمن اندر جهان خود دل است نباشد جز از بی‌پدر دشمنش که یزدان به آتش بسوزد تنش هر آنکس که در جانش بغض علی است از او زارتر در جهان زار کی است نگر تا نداری به بازی جهان نه برگردی از نیک پی هم‌رهان همه نیکی‌ات باید آغاز کرد چو با نیک‌نامان بوی هم‌نورد از این در سخن چند رانم همی همانا کرانش ندانم همی

بخش ۸ - گفتار اندر فراهم آوردن کتاب

فردوسی

آغاز کتاب

سخن هر چه گویم همه گفته‌اند بر باغ دانش همه رفته‌اند اگر بر درخت برومند جای نیابم که از بر شدن نیست رای کسی کو شود زیر نخل بلند همان سایه ز او بازدارد گزند توانم مگر پایه‌ای ساختن بر شاخ آن سرو سایه فکن کز این نامور نامهٔ شهریار به گیتی بمانم یکی یادگار تو این را دروغ و فسانه مدان به رنگ فسون و بهانه مدان از او هر چه اندر خورد با خرد دگر بر ره رمز و معنی برد یکی نامه بود از گه باستان فراوان بدو اندرون داستان پراگنده در دست هر موبدی از او بهره‌ای نزد هر بخردی یکی پهلوان بود دهقان نژاد دلیر و بزرگ و خردمند و راد پژوهندهٔ روزگار نخست گذشته سخن‌ها همه باز جست ز هر کشوری موبدی سالخْوَرد بیاورد کاین نامه را یاد کرد بپرسیدشان از کیان جهان و زان نامداران فرخ مهان که گیتی به آغاز چون داشتند که ایدون به ما خوار بگذاشتند چه گونه سر آمد به نیک اختری بر ایشان همه روز کند آوری بگفتند پیشش یکایک مهان سخن‌های شاهان و گشت جهان چو بشنید از ایشان سپهبد سخن یکی نامور نامه افکند بن چنین یادگاری شد اندر جهان بر او آفرین از کهان و مهان

بخش ۹ - داستان دقیقی شاعر

فردوسی

آغاز کتاب

چو از دفتر این داستان‌ها بسی همی خواند خواننده بر هر کسی جهان دل نهاده بدین داستان همان بخردان نیز و هم راستان جوانی بیامد گشاده زبان سخن گفتن خوب و طبع روان به شعر آرم این نامه را گفت من از او شادمان شد دل انجمن جوانیش را خوی بد یار بود ابا بد همیشه به پیکار بود بر او تاختن کرد ناگاه مرگ نهادش به سر بر یکی تیره ترگ بدان خوی بد جان شیرین بداد نبد از جوانیش یک روز شاد یکایک از او بخت برگشته شد به دست یکی بنده بر کشته شد برفت او و این نامه ناگفته ماند چنان بخت بیدار او خفته ماند الهی عفو کن گناه ورا بیفزای در حشر جاه ورا

بخش ۱۰ - بنیاد نهادن کتاب

فردوسی

آغاز کتاب

دل روشن من چو برگشت از اوی سوی تخت شاه جهان کرد روی که این نامه را دست پیش آورم ز دفتر به گفتار خویش آورم بپرسیدم از هر کسی بی‌شمار بترسیدم از گردش روزگار مگر خود درنگم نباشد بسی بباید سپردن به دیگر کسی و دیگر که گنجم وفادار نیست همین رنج را کس خریدار نیست بر این گونه یک چند بگذاشتم سخن را نهفته همی داشتم سراسر زمانه پر از جنگ بود به جویندگان بر جهان تنگ بود ز نیکو سخن بهْ چه اندر جهان به نزد سخن سنج فرّخ مهان اگر نامدی این سخن از خدای نبی کِی بدی نزد ما رهنمای به شهرم یکی مهربان دوست بود تو گفتی که با من به یک پوست بود مرا گفت خوب آمد این رای تو به نیکی گراید همی پای تو نبشته من این نامهٔ پهلوی به پیش تو آرم مگر نغنوی گشاده زبان و جوانیت هست سخن گفتن پهلوانیت هست شو این نامهٔ خسروان باز گوی بدین جوی نزد مهان آبروی چو آورد این نامه نزدیک من بر افروخت این جان تاریک من

بخش ۱۱ - در داستان ابو منصور

فردوسی

آغاز کتاب

بدین نامه چون دست کردم دراز یکی مهتری بود گردن‌فراز جوان بود و از گوهر پهلوان خردمند و بیدار و روشن روان خداوند رای و خداوند شرم سخن گفتن خوب و آوای نرم مرا گفت کز من چه باید همی که جانت سخن برگراید همی به چیزی که باشد مرا دسترس بکوشم نیازت نیارم به کس همی داشتم چون یکی تازه سیب که از باد نامد به من بر نهیب به کیوان رسیدم ز خاک نژند از آن نیک‌دل نامدار ارجمند به چشمش همان خاک و هم سیم و زر کریمی بدو یافته زیب و فر سراسر جهان پیش او خوار بود جوانمرد بود و وفادار بود چنان نامور گم شد از انجمن چو در باغ سرو سهی از چمن نه ز او زنده بینم نه مرده نشان به دست نهنگان مردم کشان دریغ آن کمربند و آن گِردگاه دریغ آن کِیی برز و بالای شاه گرفتار ز او دل شده نا‌امید نوان لرز لرزان به کردار بید یکی پند آن شاه یاد آوریم ز کژی روان سوی داد آوریم مرا گفت کاین نامهٔ شهریار گرت گفته آید به شاهان سپار بدین نامه من دست بردم فراز به نام شهنشاه گردن‌فراز

بخش ۱۲ - ستایش سلطان محمود

فردوسی

آغاز کتاب

جهان آفرین تا جهان آفرید چون او مرزبانی نیامد پدید چو خورشید بر چرخ بنمود تاج زمین شد به کردار تابنده عاج چه گویم که خورشید تابان که بود کز او در جهان روشنایی فزود ابوالقاسم آن شاه پیروز بخت نهاد از بر تاج خورشید تخت ز خاور بیاراست تا باختر پدید آمد از فرّ او کان زر مرا اختر خفته بیدار گشت به مغز اندر اندیشه بسیار گشت بدانستم آمد زمان سخن کنون نو شود روزگار کهن بر اندیشهٔ شهریار زمین بخفتم شبی لب پر از آفرین دل من چو نور اندر آن تیره شب نخفته گشاده دل و بسته لب چنان دید روشن روانم به خواب که رخشنده شمعی بر آمد ز آب همه روی گیتی شب لاژورد از آن شمع گشتی چو یاقوت زرد در و دشت بر سان دیبا شدی یکی تخت پیروزه پیدا شدی نشسته بر او شهریاری چو ماه یکی تاج بر سر به جای کلاه رده بر کشیده سپاهش دو میل به دست چپش هفتصد ژنده پیل یکی پاک دستور پیشش به پای بداد و بدین شاه را رهنمای مرا خیره گشتی سر از فرّ شاه و زان ژنده پیلان و چندان سپاه چو آن چهرهٔ خسروی دیدمی از آن نامداران بپرسیدمی که این چرخ و ماه است یا تاج و گاه ستاره است پیش اندرش یا سپاه یکی گفت کاین شاه روم است و هند ز قنّوج تا پیش دریای سند به ایران و توران ورا بنده‌اند به رای و به فرمان او زنده‌اند بیاراست روی زمین را به داد بپردخت از آن تاج بر سر نهاد جهاندار محمود شاه بزرگ به آبشخور آرد همی میش و گرگ ز کشمیر تا پیش دریای چین بر او شهریاران کنند آفرین چو کودک لب از شیر مادر بشست ز گهواره محمود گوید نخست نپیچد کسی سر ز فرمان اوی نیارد گذشتن ز پیمان اوی تو نیز آفرین کن که گوینده‌ای بدو نام جاوید جوینده‌ای چو بیدار گشتم بجستم ز جای چه مایه شب تیره بودم به پای بر آن شهریار آفرین خواندم نبودم درم جان بر افشاندم به دل گفتم این خواب را پاسخ است که آواز او بر جهان فرخ است بر آن آفرین کو کند آفرین بر آن بخت بیدار و فرخ زمین ز فرش جهان شد چو باغ بهار هوا پر ز ابر و زمین پر نگار از ابر اندر آمد به هنگام نم جهان شد به کردار باغ ارم به ایران همه خوبی از داد اوست کجا هست مردم همه یاد اوست به بزم اندرون آسمان سخاست به رزم اندرون تیز چنگ اژدهاست به تن ژنده پیل و به جان جبرئیل به کف ابر بهمن به دل رود نیل سر بخت بدخواه با خشم اوی چو دینار خوارست بر چشم اوی نه کند آوری گیرد از باج و گنج نه دل تیره دارد ز رزم و ز رنج هر آن کس که دارد ز پروردگان از آزاد و از نیک‌دل بردگان شهنشاه را سر به سر دوست‌وار به فرمان ببسته کمر استوار نخستین برادرش که‌تر به سال که در مردمی کس ندارد همال ز گیتی پرستندهٔ فر و نصر زیَد شاد در سایهٔ شاه عصر کسی کش پدر ناصرالدین بود سر تخت او تاج پروین بود و دیگر دلاور سپهدار طوس که در جنگ بر شیر دارد فسوس ببخشد درم هر چه یابد ز دهر همی آفرین یابد از دهر بهر به یزدان بود خلق را رهنمای سر شاه خواهد که باشد به جای جهان بی‌سر و تاج خسرو مباد همیشه بماناد جاوید و شاد همیشه تن آباد با تاج و تخت ز درد و غم آزاد و پیروز بخت کنون باز گردم به آغاز کار سوی نامهٔ نامور شهریار

بخش ۱

فردوسی

کیومرث

سخن‌گوی دهقان چه گوید نخست که نام بزرگی به گیتی که جست که بود آن که دیهیم بر سر نهاد ندارد کس آن روزگاران به یاد مگر کز پدر یاد دارد پسر بگوید تو را یک به یک در به در که نام بزرگی که آورد پیش که را بود از آن برتران پایه بیش پژوهندهٔ نامهٔ باستان که از پهلوانان زند داستان چنین گفت کآیین تخت و کلاه کیومرث آورد و او بود شاه چو آمد به برج حَمَل آفتاب جهان گشت با فرَ و آیین و آب بتابید از آن سان ز برج بره که گیتی جوان گشت از آن یک‌سره کیومرث شد بر جهان کدخدای نخستین به کوه اندرون ساخت جای سر بخت و تختش بر آمد به کوه پلنگینه پوشید خود با گروه از او اندر آمد همی پرورش که پوشیدنی نو بُد و نو خورش به گیتی درون سال سی شاه بود به خوبی چو خورشید بر گاه بود همی تافت زو فرّ شاهنشهی چو ماه دو هفته ز سرو سهی دد و دام و هر جانور کش بدید ز گیتی به نزدیک او آرمید دوتا می‌شدندی بر تخت او از آن بر شده فرّه و بخت او به رسم نماز آمدندیش پیش و ز او برگرفتند آیین خویش پسر بد مر او را یکی خوب‌روی هنرمند و همچون پدر نامجوی سیامک بُدش نام و فرخنده بود کیومرث را دل بدو زنده بود به جانش بر از مهر گریان بدی ز بیم جداییش بریان بدی بر آمد بر این کار یک روزگار فروزنده شد دولت شهریار به گیتی نبودش کسی دشمنا مگر بدکنش ریمن آهرمنا به رشک اندر آهرمن بدسگال همی رای زد تا ببالید بال یکی بچه بودش چو گرگ سترگ دلاور شده با سپاه بزرگ جهان شد بر آن دیو بچّه سیاه ز بخت سیامک و زان پایگاه سپه کرد و نزدیک او راه جست همی تخت و دیهیم کی شاه جست همی گفت با هر کسی رای خویش جهان کرد یک‌سر پر آوای خویش کیومرث زین خود کی آگاه بود که تخت مهی را جز او شاه بود یکایک بیامد خجسته سروش به سان پری پلنگینه پوش بگفتش ورا زین سخن در به در که دشمن چه سازد همی با پدر سخن چون به گوش سیامک رسید ز کردار بدخواه دیو پلید دل شاه بچّه بر آمد به جوش سپاه انجمن کرد و بگشاد گوش بپوشید تن را به چرم پلنگ که جوشن نبود و نه آیین جنگ پذیره شدش دیو را جنگجوی سپه را چو روی اندر آمد به روی سیامک بیامد برهنه تنا بر آویخت با پور آهرمنا بزد چنگ وارونه دیو سیاه دوتا اندر آورد بالای شاه فکند آن تن شاهزاده به خاک به چنگال کردش کمرگاه چاک سیامک به دست خروزان دیو تبه گشت و ماند انجمن بی‌خدیو چو آگه شد از مرگ فرزند شاه ز تیمار گیتی بر او شد سیاه فرود آمد از تخت ویله کنان زنان بر سر و موی و رخ را کَنان دو رخساره پر خون و دل سوگوار دو دیده پر از نم چو ابر بهار خروشی بر آمد ز لشکر به زار کشیدند صف بر در شهریار همه جامه‌ها کرده پیروزه رنگ دو چشم ابر خونین و رخ بادرنگ دد و مرغ و نخچیر گشته گروه برفتند ویله کنان سوی کوه برفتند با سوگواری و درد ز درگاه کی شاه برخاست گرد نشستند سالی چنین سوگوار پیام آمد از داور کردگار درود آوریدش خجسته سروش کز این بیش مخروش و باز آر هوش سپه ساز و برکش به فرمان من بر آور یکی گرد از آن انجمن از آن بد کنش دیو روی زمین بپرداز و پردخته کن دل ز کین کی نامور سر سوی آسمان بر آورد و بدخواست بر بدگمان بر آن برترین نام یزدانش را بخواند و بپالود مژگانش را و زان پس به کین سیامک شتافت شب و روز آرام و خفتن نیافت

بخش ۲

فردوسی

کیومرث

خجسته سیامک یکی پور داشت که نزد نیا جاه دستور داشت گرانمایه را نام هوشنگ بود تو گفتی همه هوش و فرهنگ بود به نزد نیا یادگار پدر نیا پروریده مر او را به بر نیایش به جای پسر داشتی جز او بر کسی چشم نگماشتی چو بنهاد دل کینه و جنگ را بخواند آن گرانمایه هوشنگ را همه گفتنی‌ها بدو بازگفت همه رازها بر گشاد از نهفت که من لشکری کرد خواهم همی خروشی برآورد خواهم همی تو را بود باید همی پیشرو که من رفتنی‌ام تو سالار نو پری و پلنگ انجمن کرد و شیر ز درّندگان گرگ و ببر دلیر سپاهی دد و دام و مرغ و پری سپهدار پرکین و کنداوری پس پشت لشکر کیومرث شاه نبیره به پیش اندرون با سپاه بیامد سیه دیو با ترس و باک همی بآسمان بر پراگند خاک ز هرّای درّندگان چنگ دیو شده سست از خشم کیهان خدیو به هم برشکستند هر دو گروه شدند از دد و دام دیوان ستوه بیازید هوشنگ چون شیر چنگ جهان کرد بر دیو نستوه تنگ کشیدش سراپای یک‌سر دوال سپهبد برید آن سر بی‌همال به پای اندر افگند و بسپرد خوار دریده بر او چرم و برگشته کار چو آمد مر آن کینه را خواستار سرآمد کیومرث را روزگار برفت و جهان مردری ماند ازوی نگر تا که را نزد او آبروی جهان فریبنده را گرد کرد ره سود بنمود و خود مایه خْوَرد جهان سر به سر چو فسانست و بس نماند بد و نیک بر هیچ‌کس

بخش ۱

فردوسی

هوشنگ

جهاندار هوشنگ با رای و داد به جای نیا تاج بر سر نهاد بگشت از برش چرخ سالی چهل پر از هوش مغز و پر از رای دل چو بنشست بر جایگاه مهی چنین گفت بر تخت شاهنشهی که بر هفت کشور منم پادشا جهاندار پیروز و فرمانروا به فرمان یزدان پیروزگر به داد و دهش تنگ بستم کمر و زان پس جهان یک‌سر آباد کرد همه روی گیتی پر از داد کرد نخستین یکی گوهر آمد به چنگ به آتش ز آهن جدا کرد سنگ سر مایه کرد آهن آبگون کز آن سنگ خارا کشیدش برون

بخش ۲

فردوسی

هوشنگ

یکی روز شاه جهان سوی کوه گذر کرد با چند کس هم‌گروه پدید آمد از دور چیزی دراز سیه رنگ و تیره تن و تیز تاز دو چشم از بر سر چو دو چشمه خون ز دود دهانش جهان تیره‌گون نگه کرد هوشنگ باهوش و سنگ گرفتش یکی سنگ و شد تیز چنگ به زور کیانی رهانید دست جهان‌سوز مار از جهان‌جوی جست بر آمد به سنگ گران سنگ خرد همان و همین سنگ بشکست گرد فروغی پدید آمد از هر دو سنگ دل سنگ گشت از فروغ آذرنگ نشد مار کشته ولیکن ز راز از این طبع سنگ آتش آمد فراز جهاندار پیش جهان آفرین نیایش همی کرد و خواند آفرین که او را فروغی چنین هدیه داد همین آتش آنگاه قبله نهاد بگفتا فروغی است این ایزدی پرستید باید اگر بخردی شب آمد بر افروخت آتش چو کوه همان شاه در گرد او با گروه یکی جشن کرد آن شب و باده خْوَرد سده نام آن جشن فرخنده کرد ز هوشنگ ماند این سده یادگار بسی باد چون او دگر شهریار کز آباد کردن جهان شاد کرد جهانی به نیکی از او یاد کرد

بخش ۳

فردوسی

هوشنگ

چو بشناخت آهنگری پیشه کرد از آهنگری ارّه و تیشه کرد چو این کرده شد چارهٔ آب ساخت ز دریای‌ها رودها را بتاخت به جوی و به رود آب‌ها راه کرد به فرخندگی رنج کوتاه کرد چراگاه مردم بدان برفزود پراگند پس تخم و کشت و درود برنجید پس هر کسی نان خویش بورزید و بشناخت سامان خویش بدان ایزدی جاه و فرّ کیان ز نخچیر گور و گوزن ژیان جدا کرد گاو و خر و گوسفند به ورز آورید آن‌چه بُد سودمند ز پویندگان هر چه مویش نکوست بکشت و به سرشان برآهیخت پوست چو روباه و قاقم چو سنجاب نرم چهارم سمور است کش موی گرم بر این گونه از چرم پویندگان بپوشید بالای گویندگان برنجید و گسترد و خورد و سپرد برفت و به جز نام نیکی نبرد بسی رنج برد اندر آن روزگار به افسون و اندیشهٔ بی‌شمار چو پیش آمدش روزگار بهی از او مردری ماند تخت مهی زمانه ندادش زمانی درنگ شد آن هوش هوشنگ با فرّ و سنگ نپیوست خواهد جهان با تو مهر نه نیز آشکارا نمایدت چهر

طهمورث

فردوسی

طهمورث

پسر بد مر او را یکی هوشمند گرانمایه طهمورث دیو بند بیامد به تخت پدر بر نشست به شاهی کمر بر میان بر ببست همه موبدان را ز لشکر بخواند به خوبی چه مایه سخن‌ها براند چنین گفت کامروز تخت و کلاه مرا زیبد این تاج و گنج و سپاه جهان از بدی‌ها بشویم به رای پس آنگه کنم درگهی گرد پای ز هر جای کوته کنم دست دیو که من بود خواهم جهان را خدیو هر آن چیز کاندر جهان سودمند کنم آشکارا گشایم ز بند پس از پشت میش و بره پشم و موی برید و به رشتن نهادند روی به کوشش از او کرد پوشش به رای به گستردنی بد هم او رهنمای ز پویندگان هر چه بد تیز رو خورش کردشان سبزه و کاه و جو رمنده ددان را همه بنگرید سیه گوش و یوز از میان برگزید به چاره بیاوردش از دشت و کوه به بند آمدند آن که بد زان گروه ز مرغان مر آن را که بد نیک تاز چو باز و چو شاهین گردن فراز بیاورد و آموختن‌شان گرفت جهانی بدو مانده اندر شگفت چو این کرده شد ماکیان و خروس کجا بر خروشد گه زخم کوس بیاورد و یک‌سر به مردم کشید نهفته همه سودمندش گزید بفرمودشان تا نوازند گرم نخوانندشان جز به آواز نرم چنین گفت کاین را ستایش کنید جهان آفرین را نیایش کنید که او دادمان بر ددان دستگاه ستایش مر او را که بنمود راه مر او را یکی پاک دستور بود که رایش ز کردار بد دور بود خنیده به هر جای شهرسپ نام نزد جز به نیکی به هر جای گام همه روزه بسته ز خوردن دو لب به پیش جهاندار بر پای شب چنان بر دل هر کسی بود دوست نماز شب و روزه آیین اوست سر مایه بد اختر شاه را در بسته بد جان بدخواه را همه راه نیکی نمودی به شاه همه راستی خواستی پایگاه چنان شاه پالوده گشت از بدی که تابید ازو فرّهٔ ایزدی برفت اهرمن را به افسون ببست چو بر تیز رو بارگی بر نشست زمان تا زمان زینش بر ساختی همی گرد گیتی‌ش بر تاختی چو دیوان بدیدند کردار او کشیدند گردن ز گفتار او شدند انجمن دیو بسیار مر که پردخته مانند از او تاج و فرّ چو طهمورث آگه شد از کارشان بر آشفت و بشکست بازارشان به فرّ جهاندار بستش میان به گردن بر آورد گرز گران همه نرّه دیوان و افسونگران برفتند جادو سپاهی گران دمنده سیه دیوشان پیش‌رو همی بآسمان برکشیدند غو جهاندار طهمورث بافرین بیامد کمربستهٔ جنگ و کین یکایک بیاراست با دیو جنگ نبد جنگشان را فراوان درنگ از ایشان دو بهره به افسون ببست دگرشان به گرز گران کرد پست کشیدندشان خسته و بسته خوار به جان خواستند آن زمان زینهار که ما را مکش تا یکی نو هنر بیاموزی از ما که‌ت آید به بر کی نامور دادشان زینهار بدان تا نهانی کنند آشکار چو آزاد گشتند از بند او بجستند ناچار پیوند او نبشتن به خسرو بیاموختند دلش را به دانش برافروختند نبشتن یکی نه، که نزدیک سی چه رومی، چه تازی و چه پارسی چه سغدی، چه چینی و چه پهلوی ز هر گونه‌ای کان همی بشنوی جهاندار سی سال از این بیشتر چه گونه پدید آوریدی هنر برفت و سر آمد بر او روزگار همه رنج او ماند از او یادگار

بخش ۱

فردوسی

جمشید

گرانمایه جمشید فرزند او کمر بست یک‌دل پر از پند او برآمد بر آن تخت فرّخ پدر به رسم کیان بر سرش تاج زر کمر بست با فرّ شاهنشهی جهان گشت سرتاسر او را رهی زمانه بر آسود از داوری به فرمان او دیو و مرغ و پری جهان را فزوده بدو آبروی فروزان شده تخت شاهی بدوی منم گفت با فرّهٔ ایزدی همم شهریاری همم موبدی بدان را ز بد دست کوته کنم روان را سوی روشنی ره کنم نخست آلت جنگ را دست برد در نام جستن به گردان سپرد به فرّ کیی نرم کرد آهنا چو خود و زره کرد و چون جوشنا چو خفتان و تیغ و چو برگستوان همه کرد پیدا به روشن روان بدین اندرون سال پنجاه رنج ببرد و از این چند بنهاد گنج دگر پنجه اندیشهٔ جامه کرد که پوشند هنگام ننگ و نبرد ز کتّان و ابریشم و موی قز قصب کرد پر مایه دیبا و خز بیاموختشان رشتن و تافتن به تار اندرون پود را بافتن چو شد بافته شستن و دوختن گرفتند از او یک‌سر آموختن چو این کرده شد ساز دیگر نهاد زمانه بدو شاد و او نیز شاد ز هر انجمن پیشه‌ور گرد کرد بدین اندرون نیز پنجاه خورد گروهی که کاتوزیان خوانی‌اش به رسم پرستندگان دانی‌اش جدا کردشان از میان گروه پرستنده را جایگه کرد کوه بدان تا پرستش بود کارشان نوان پیش روشن جهاندارشان صفی بر دگر دست بنشاندند همی نام نیساریان خواندند کجا شیر مردان جنگ آورند فروزندهٔ لشکر و کشورند کز ایشان بود تخت شاهی به جای و ز ایشان بود نام مردی به پای بسودی سه دیگر گره را شناس کجا نیست از کس بر ایشان سپاس بکارند و ورزند و خود بدروند به گاه خورش سرزنش نشنوند ز فرمان تن‌آزاده و ژنده‌پوش ز آواز پیغاره آسوده گوش تن آزاد و آباد گیتی بر اوی بر آسوده از داور و گفتگوی چه گفت آن سخن‌گوی آزاده مرد که آزاده را کاهلی بنده کرد چهارم که خوانند اهتو خوشی همان دست‌ورزان ابا سرکشی کجا کارشان همگنان پیشه بود روانشان همیشه پر اندیشه بود بدین اندرون سال پنجاه نیز بخورد و بورزید و بخشید چیز از این هر یکی را یکی پایگاه سزاوار بگزید و بنمود راه که تا هر کس اندازهٔ خویش را ببیند بداند کم و بیش را بفرمود پس دیو ناپاک را به آب اندر آمیختن خاک را هر آنچ از گل آمد چو بشناختند سبک خشک را کالبد ساختند به سنگ و به گچ دیو دیوار کرد نخست از برش هندسی کار کرد چو گرمابه و کاخ‌های بلند چو ایوان که باشد پناه از گزند ز خارا گهر جست یک روزگار همی کرد از او روشنی خواستار به چنگ آمدش چند گونه گهر چو یاقوت و بیجاده و سیم و زر ز خارا به افسون برون آورید شد آراسته بندها را کلید دگر بوی‌های خوش آورد باز که دارند مردم به بویش نیاز چو بان و چو کافور و چون مشک ناب چو عود و چو عنبر چو روشن گلاب پزشکی و درمان هر دردمند در تندرستی و راه گزند همان رازها کرد نیز آشکار جهان را نیامد چون او خواستار گذر کرد از آن پس به کشتی بر آب ز کشور به کشور گرفتی شتاب چنین سال پنجه برنجید نیز ندید از هنر بر خرد بسته چیز همه کردنی‌ها چو آمد به جای ز جای مهی برتر آورد پای به فرّ کیانی یکی تخت ساخت چه مایه بدو گوهر اندر نشاخت که چون خواستی دیو برداشتی ز هامون به گردون برافراشتی چو خورشید تابان میان هوا نشسته بر او شاه فرمانروا جهان انجمن شد بر آن تخت او شگفتی فرومانده از بخت او به جمشید بر گوهر افشاندند مر آن روز را روز نو خواندند سر سال نو هرمز فرودین بر آسوده از رنج روی زمین بزرگان به شادی بیاراستند می و جام و رامشگران خواستند چنین جشن فرخ از آن روزگار به ما ماند از آن خسروان یادگار چنین سال سیصد همی رفت کار ندیدند مرگ اندر آن روزگار ز رنج و ز بدشان نبد آگهی میان بسته دیوان به سان رهی به فرمان مردم نهاده دو گوش ز رامش جهان پر ز آوای نوش چنین تا بر آمد بر این روزگار ندیدند جز خوبی از کردگار جهان سربه‌سر گشت او را رهی نشسته جهاندار با فرّهی یکایک به تخت مهی بنگرید به گیتی جز از خویشتن را ندید منی کرد آن شاه یزدان شناس ز یزدان بپیچید و شد ناسپاس گرانمایگان را ز لشگر بخواند چه مایه سخن پیش ایشان براند چنین گفت با سالخورده مهان که جز خویشتن را ندانم جهان هنر در جهان از من آمد پدید چو من نامور تخت شاهی ندید جهان را به خوبی من آراستم چنان است گیتی کجا خواستم خور و خواب و آرامتان از من است همان کوشش و کامتان از من است بزرگی و دیهیم شاهی مراست که گوید که جز من کسی پادشاست همه موبدان سرفگنده نگون چرا کس نیارست گفتن نه چون چو این گفته شد فرّ یزدان از وی بگشت و جهان شد پر از گفت‌وگوی منی چون بپیوست با کردگار شکست اندر آورد و برگشت کار چه گفت آن سخن‌گوی با فرّ و هوش چو خسرو شوی بندگی را بکوش به یزدان هر آن کس که شد ناسپاس به دلش اندر آید ز هر سو هراس به جمشید بر تیره‌گون گشت روز همی کاست آن فرّ گیتی‌فروز

بخش ۲

فردوسی

جمشید

یکی مرد بود اندر آن روزگار ز دشت سواران نیزه گذار گرانمایه هم شاه و هم نیک مرد ز ترس جهاندار با باد سرد که مرداس نام گرانمایه بود به داد و دهش برترین پایه بود مر او را ز دوشیدنی چارپای ز هر یک هزار آمدندی به جای همان گاو دوشابه فرمانبری همان تازی اسب گزیده مری بز و میش بد شیرور همچنین به دوشیزگان داده بد پاکدین به شیر آن کسی را که بودی نیاز بدان خواسته دست بردی فراز پسر بد مر این پاکدل را یکی کش از مهر بهره نبود اندکی جهانجوی را نام ضحّاک بود دلیر و سبکسار و ناپاک بود کجا بیور اسپش همی خواندند چنین نام بر پهلوی راندند کجا بیور از پهلوانی شمار بود بر زبان دری ده هزار ز اسپان تازی به زرین ستام ورا بود بیور که بردند نام شب و روز بودی دو بهره به زین ز روی بزرگی نه از روی کین چنان بد که ابلیس روزی پگاه بیامد به سان یکی نیک‌خواه دل مهتر از راه نیکی ببرد جوان گوش گفتار او را سپرد بدو گفت پیمانت خواهم نخست پس آنگه سخن برگشایم درست جوان نیک‌دل گشت فرمانش کرد چنان چون بفرمود سوگند خورد که راز تو با کس نگویم ز بن ز تو بشنوم هر چه گویی سخن بدو گفت جز تو کسی کدخدای چه باید همی با تو اندر سرای چه باید پدر کش پسر چون تو بود یکی پندت را من بیاید شنود زمانه برین خواجهٔ سالخورد همی دیر ماند تو اندر نورد بگیر این سر مایه‌ور جاه او تو را زیبد اندر جهان گاه او بر این گفتهٔ من چو داری وفا جهاندار باشی یکی پادشا چو ضحاک بشنید اندیشه کرد ز خون پدر شد دلش پر ز درد به ابلیس گفت این سزاوار نیست دگر گوی کاین از در کار نیست بدو گفت گر بگذری زین سخن بتابی ز سوگند و پیمان من بماند به گردنت سوگند و بند شوی خوار و ماند پدرت ارجمند سر مرد تازی به دام آورید چنان شد که فرمان او برگزید بپرسید کاین چاره با من بگوی نتابم ز رای تو من هیچ روی بدو گفت من چاره سازم ترا به خورشید سر برفرازم ترا مر آن پادشا را در اندر سرای یکی بوستان بود بس دلگشای گرانمایه شبگیر برخاستی ز بهر پرستش بیاراستی سر و تن بشستی نهفته به باغ پرستنده با او ببردی چراغ بیاورد وارونه ابلیس بند یکی ژرف چاهی به ره بر بکند پس ابلیس وارونه آن ژرف چاه به خاشاک پوشید و بسترد راه سر تازیان مهتر نامجوی شب آمد سوی باغ بنهاد روی به چاه اندر افتاد و بشکست پست شد آن نیک‌دل مرد یزدان‌پرست به هر نیک و بد شاه آزاد مرد به فرزند بر نازده باد سرد همی پروریدش به ناز و به رنج بدو بود شاد و بدو داد گنج چنان بدگهر شوخ فرزند او بگشت از ره داد و پیوند او به خون پدر گشت همداستان ز دانا شنیدم من این داستان که فرزند بد گر شود نرّه شیر به خون پدر هم نباشد دلیر مگر در نهانش سخن دیگرست پژوهنده را راز با مادرست فرومایه ضحاک بیدادگر بدین چاره بگرفت جای پدر به سر بر نهاد افسر تازیان بر ایشان ببخشید سود و زیان

بخش ۳

فردوسی

جمشید

چو ابلیس پیوسته دید آن سخن یکی بند بد را نو افگند بن بدو گفت گر سوی من تافتی ز گیتی همه کام دل یافتی اگر همچنین نیز پیمان کنی نپیچی ز گفتار و فرمان کنی جهان سربه‌سر پادشاهی تو راست دد و مردم و مرغ و ماهی تو راست چو این کرده شد ساز دیگر گرفت یکی چاره کرد از شگفتی شگفت جوانی برآراست از خویشتن سخنگوی و بینا دل و رایزن همیدون به ضحاک بنهاد روی نبودش به جز آفرین گفت و گوی بدو گفت اگر شاه را در خورم یکی نامور پاک خوالیگرم چو بشنید ضحاک بنواختش ز بهر خورش جایگه ساختش کلید خورش خانهٔ پادشا بدو داد دستور فرمانروا فراوان نبود آن زمان پرورش که کمتر بد از خوردنی‌ها خورش ز هر گوشت از مرغ و از چارپای خورشگر بیاورد یک یک به جای به خویشش بپرورد بر سان شیر بدان تا کند پادشا را دلیر سخن هر چه گویدش فرمان کند به فرمان او دل گروگان کند خورش زردهٔ خایه دادش نخست بدان داشتش یک زمان تندرست بخورد و بر او آفرین کرد سخت مزه یافت خواندش ورا نیک‌بخت چنین گفت ابلیس نیرنگ‌ساز که شادان زی ای شاه گردنفراز که فردات از آن گونه سازم خورش کز او باشدت سربه‌سر پرورش برفت و همه شب سگالش گرفت که فردا ز خوردن چه سازد شگفت خورش‌ها ز کبک و تذرو سپید بسازید و آمد دلی پر امید شه تازیان چون به نان دست برد سر کم خرد مهر او را سپرد سیم روز خوان را به مرغ و بره بیاراستش گونه گون یک‌سره به روز چهارم چو بنهاد خوان خورش ساخت از پشت گاو جوان بدو اندرون زعفران و گلاب همان سالخورده می و مشک ناب چو ضحاک دست اندر آورد و خورد شگفت آمدش زان هشیوار مرد بدو گفت بنگر که از آرزوی چه خواهی بگو با من ای نیک‌خوی خورشگر بدو گفت کای پادشا همیشه بزی شاد و فرمانروا مرا دل سراسر پر از مهر تو است همه توشهٔ جانم از چهر تو است یکی حاجتستم به نزدیک شاه و گرچه مرا نیست این پایگاه که فرمان دهد تا سر کتف اوی ببوسم بدو بر نهم چشم و روی چو ضحاک بشنید گفتار اوی نهانی ندانست بازار اوی بدو گفت دارم من این کام تو بلندی بگیرد از این نام تو بفرمود تا دیو چون جفت او همی بوسه داد از بر سفت او ببوسید و شد بر زمین ناپدید کس اندر جهان این شگفتی ندید دو مار سیه از دو کتفش برست عمی گشت و از هر سویی چاره جست سرانجام ببرید هر دو ز کفت سزد گر بمانی بدین در شگفت چو شاخ درخت آن دو مار سیاه برآمد دگر باره از کتف شاه پزشکان فرزانه گرد آمدند همه یک به یک داستان‌ها زدند ز هر گونه نیرنگ‌ها ساختند مر آن درد را چاره نشناختند به سان پزشکی پس ابلیس تفت به فرزانگی نزد ضحاک رفت بدو گفت کاین بودنی کار بود بمان تا چه گردد نباید درود خورش ساز و آرامشان ده به خورد نباید جز این چاره‌ای نیز کرد به جز مغز مردم مده‌شان خورش مگر خود بمیرند از این پرورش نگر تا که ابلیس از این گفت‌وگوی چه کرد و چه خواست اندر این جستجوی مگر تا یکی چاره سازد نهان که پردخته گردد ز مردم جهان

بخش ۴

فردوسی

جمشید

از آن پس برآمد ز ایران خروش پدید آمد از هر سویی جنگ و جوش سیه گشت رخشنده روز سپید گسستند پیوند از جمّشید بر او تیره شد فرّهٔ ایزدی به کژی گرایید و نابخردی پدید آمد از هر سویی خسروی یکی نامجویی ز هر پهلُوی سپه کرده و جنگ را ساخته دل از مهر جمشید پرداخته یکایک ز ایران برآمد سپاه سوی تازیان برگفتند راه شنودند کان‌جا یکی مهتر است پر از هول شاه اژدها پیکر است سواران ایران همه شاه‌جوی نهادند یک‌سر به ضحاک روی به شاهی بر او آفرین خواندند ورا شاه ایران زمین خواندند کی اژدهافش بیامد چو باد به ایران زمین تاج بر سر نهاد از ایران و از تازیان لشکری گزین کرد گرد از همه کشوری سوی تخت جمشید بنهاد روی چو انگشتری کرد گیتی بروی چو جمشید را بخت شد کندرو به تنگ اندر آمد جهاندار نو برفت و بدو داد تخت و کلاه بزرگی و دیهیم و گنج و سپاه چو صد سالش اندر جهان کس ندید بر او نام شاهی و او ناپدید صدم سال روزی به دریای چین پدید آمد آن شاه ناپاک دین نهان گشته بود از بد اژدها نیامد به فرجام هم ز او رها چو ضحاکش آورد ناگه به چنگ یکایک ندادش زمانی درنگ به ارّه‌ش سراسر به دو نیم کرد جهان را از او پاک بی‌بیم کرد شد آن تخت شاهی و آن دستگاه زمانه ربودش چو بیجاده کاه از او بیش بر تخت شاهی که بود بر آن رنج بردن چه آمدش سود گذشته بر او سالیان هفتصد پدید آوریده همه نیک و بد چه باید همه زندگانی دراز چو گیتی نخواهد گشادنت راز همی پروراندت با شهد و نوش جز آواز نرمت نیاید به گوش یکایک چو گیتی که گسترد مهر نخواهد نمودن به بد نیز چهر بدو شاد باشی و نازی بدوی همان راز دل را گشایی بدوی یکی نغز بازی برون آورد به دلت اندرون درد و خون آورد دلم سیر شد زین سرای سپنج خدایا مرا زود بِرْهان ز رنج