id
stringlengths 1
8
| text
stringlengths 1
443k
|
|---|---|
2925 |
Ngjarje
3 janar - Benito Mussolini bëhet diktator i Italisë
21 janar - Shqipëria u shpall republikë.
Banka Kombëtare e Shqipërisë si pasardhëse e sistemit bankarë të mëparshëm.
31 dhjetor - Tirana u shpall kryeqytet i Shqipërisë
Lindje
26 janar - Paul Newman, aktor amerikan
13 Korrik - Martin Camaj, shkrimtar e gjuhëtar shqiptar.
1925 - Muhammed ibn Uthejmin, Dijetar Musliman
17 nëntor - Rock Hudson aktor amerikan
Vdekje
2 mars - Luigj Gurakuqi, politikan shqiptar, hartues e nënshkrues i Deklaratës së Pavarësisë së Shqipërisë.
29 mars - Bajram Curri, luftëtar shqiptar.
30 mars - Rudolf Steiner, filozof austriak.
28 tetor - Salih Gjuka, jurist, mësues, nënshkrues i Deklaratës së Pavarësisë së Shqipërisë.
Kalendari
Vite |
2926 |
Ngjarje
17 Shkurt Polcia Kanadeza arrestoi vrasesin serik Paul Bernardo
5 Mars Palair Macedonian Airlines Fluturimi 301 Fatkeqësi Ajrore.
20 Nëntor Avioimpex Fluturimi 110 Fatkeqësi Ajrore.
6 Gusht - Esad Mekuli, shkrimtar shqiptarë (l. 1916)
Pa data
Datat e personave më poshtë nuk janë të shënuara në artikujt mbi biografinë e tyre:
- Aleks Buda, shkencëtarë dhe historianë shqiptarë (l. 1911)
Lindje
Vdekje |
2927 |
Ngjarje
KS Dinamo e njohur si Dinamo Tirana kampione e Shqipërisë në futboll.
Fillon punë Instituti Mjekësor.
Fillon punë Instituti Ekonomik.
Lindje
Janar
1 Janar:
Ibrahim Tatlises, këngëtar dhe aktor turk
Adami Lupan, Politikan rumun i lindur në Belgjikë
5 Janar - Uli Hoeneß futbollist gjerman
7 Janar:
Mirjana Deti, aktor shiqtare
Sammo Hung, artist marcial, aktor, regjisor dhe producent i filmit nga Hong Kongu
12 Janar - Zehrudin Dokle, regjisor dhe aktor, shkrimtar dhe përkthyes nga Shqipëria
14 Janar - Kalin Popesku Tariceanu, politikan rumun
15 Janar: Tatsuhiko Seta, futbollist japonez
16 Janar: Fuadi II i Egjiptit,
27 Janar:
Bernd J. Fischer, americký historik
Klan Slavoviçi, politikan dhe kompozitor kroat
Shkurt
1 Shkurt - Jiři Matyáš, politikan dhe ekonomist çek
2 Shkurt - Bashkim Gazidede, arsimtar, pedagog shqiptarë (v. 2008)
5 Shkurt - Mustafa Ceriq, imam boshnjak
7 Shkurt - Vasco Rossi, këngëtar italian - tekst shkrues
9 Shkurt - Vladimir Orël, gjuhëtar rus (v. 5 gusht 2007)
13 shkurt - Erik Yakovici, politikan kroat dhe kristian demokrat
14 shkurt - Oktawjan Józefowicz, politikan polak dhe ministër i Shëndetësisë
16 Shkurt - Lászlo Kincses, politikan dhe gjuhëtar hungarez (v. 12 maj 2022)
18 Shkurt - Pertti Alaja, futbollistë finlandezë (v. 2017)
26 Shkurt - Tej Miklauzh, politikan slloven me kombësi italiane (v. 29 janar 2022)
28 Shkurt - Zenun Çoçaj,
Mars
1 mars - Arben Shaka, aktor shqiptarë (v. 2022)
12 Mars - Yasuhiko Okudera, futbollist japonez
15 Mars:
Xhelal Luca, poet shqiptar
Willy Puchner, fotograf austriak
Jan Jovanović, Aktori dhe artisti slloven politikan (v. 6 nëntor 2021)
16 mars:
Paul Cockshott, shkencëtar skocez i kompjuterave
Irwin Keyes, Aktorja Amerikane (v. 2015)
21 mars - Edmond Budina, aktor shqiptarë
23 Mars - Patrik Nowak, politikan dhe kritik letrar çek (v. 6 janar 2022)
25 mars:
Abdullah Zeneli, shkrimtar shqiptar
Christopher Michael Langan, autodidakt amerikan
26 Mars:
Ylli Pango, psikolog shqiptar
Luka Oztürk, politikan kroat dhe gjykatës kroat
29 Mars - Léster Rodríguez, politikan venezuelas
31 mars - Aleksandar Srdjan, politikan dhe gjykatës serb
Prill
1 Prill - Alexi Khanaclov, politikan, shkrimtar dhe arkitekt çek (v. 22 maj 2022)
6 Prill - Yoshikazu Nagai, futbollist japonez
8 Prill - Ahmet Pirishtina, politikan turk
10 Prill - Jacques-Alain Bénisti, politikan francez
14 Prill - Rifo Dobra, fotograf artistik shqiptar nga Kosova
16 Prill:
Billy West, dublues amerikan
Dušan Pavél, politikanë boshnjakë dhe sindikata e regbit
17 Prill:
Nexhati Tafa, skenarist shqiptar
Vllezërit Chudnovsky, matematikanë dhe inxhinierë amerikanë
Arkani, Kriminel serb (v. 2000)
19 Prill - Elijah-Shtjefëni Lajos, politikan dhe shkrimtare hungarez (v. 1 tetor 2011)
20 Prill - Marjeta Šašel Kos, filologička slloven
21 Prill - Tibór Dietrich, politikan hungarez me përkatësi etnike gjermane
30 Prill - Jacques Audiard, regjisor filmash dhe skenarist francez
Maj
1 Maj:
Arben Xoxa, studiues, përkthyes dhe botues shqiptar (v. 2019)
Levente Márk, politikan hungarez
10 Maj - Masaki Yokotani, futbollist japonez
11 Maj:
Shohreh Aghdashloo, aktore iraneze
Douglas Adams, autor dhe humorist anglez (v. 2001)
Leart Enzo, muzikë popullore maqedonase
13 Maj - Jean-Paul Bertrand-Demanes, futbollist francez
15 Maj - Vahid Halilhoxhiq, futbollist boshnjak
16 Maj - Maria Nikolajeva, shkrimtare suedeze
17 Maj - Lukáš Kral, politikan sllovak
18 Maj - Ryuzaburo Otomo, dublues japonez
25 Maj - Petar Stoyanov, politikan bullgar
27 Maj - Spartak Pecani, regjisor shqiptar
28 Maj - Francis J. Ricciardone Jr., diplomat amerikan
29 Maj - Duško-Jurij Zadravec, politikan, autor dhe sociolog slloven (v. 29 gusht 2022)
Qershor
7 Qershor:
Liam Neeson, aktorja bitranik
Orhan Pamuk, novelist turk
9 Qershor - Bülent Ersoy, Aktorja dhe këngëtarja turke
16 Qershor - Ho Chih-chin, Politikan Taivanez (v. 2016)
18 Qershor - Idriss Déby, politikan
20 Qershor - John Goodman, aktor dhe komedian
27 Qershor - Mehmet Kraja, shkrimtar shqiptar
28 Qershor - Alfred Capaliku,
29 Qershor - Flori Bruqi,
30 Qershor - Dilfel Tadeo, muzikant bullgar dhe muzikë popullore
Korrik
3 Korrik - Levin Ante, politikan dhe gjyqtar kroato-serb
4 Korrik - Alvaro Uribe, politikan Kolumbia
11 Korrik - József Kardos (Kolozsvári), politikan dhe lojtar i kriketit hungarez me origjinë transilvaneze (v. 2022)
Gusht
1 Gusht
Zoran Gjingjiq, politikan serb (v. 2003)
Igor Margita, politikan dhe fermer slloven
3 Gusht - Osvaldo Ardiles, futbollist argjentinas
4 Gusht - Vasillaq Zëri, futbollist shqip-greek (v. 2019)
5 Gusht - Tamás Faragó, hungarez i vaterpolos
8 Gusht - Jostein Gaarder, shkrimtar Norvegjeze
18 Gusht - Kastriot Islami, politikan shqiptarë
19 Gusht - Rudolf Zsigmond, politikan dhe ekonomist hungarez
20 Gusht - Dhimitra Plasari, aktore shqiptare
24 Gusht - Alush Canaj,
Shtator
3 Shtator - Kurtesh Veliu,
5 Shtator - Inese Vaidere, politikane letone
16 Shtator - Mickey Rourke, aktor amerikan
19 Shtator - Fatos Nano, politikan shqiptar
25 Shtator:
Bell hooks, autore amerikane, feministe dhe aktiviste sociale
Christopher Reeve, aktor amerikan dhe aktivist i paralizës (v.2004)
26 Shtator - Michael Jeter, aktor amerikan (v. 2003)
30 Shtator - Jack Wild, aktor britanik (v. 2006)
Tetor
1 Tetor:
Gani Jashari, fizikant
Ivan-Milan Kiraly, muzikant kroat
3 Tetor - Haki Xhakli, profesor shqip-kosova
5 Tetor - Clive Barker, dramaturg, romancier, regjisor filmi dhe artist vizual anglez
7 Tetor - Vladimir Putin, presidenti i Rusisë
15 Tetor - Zilya Valeeva, politikane ruse
18 Tetor - Chuck Lorre, skenarist amerikan
25 Tetor:
Xhavit Ahmeti, aksident, si këshilltar politik (v. 1996)
Nazmije Hoxha, këngëtare muzikës popullore (v.2007)
27 Tetor -
Roberto Benigni, aktor dhe regjisor italian
Atsuyoshi Furuta, futbollist japonez
31 tetor - Aron Xavier, politikan dhe gjyqtar kroat
Nëntor
4 Nëntor: István Tóth, kampionat olimpik hungarez (v. 28 qershor 2022)
5 Nëntor: Vandana Shiva, filozofe indiane
6 Nëntor: Michael Cunningham, shkrimtar i njohur amerikan
11 Nëntor: Walter-Gregory Mertens, politikan belg (v. 30 tetor 2022)
13 Nëntor: Josip Kuže, futbollist kroat (v. 2014)
15 Nëntor:
Nikolai Zhumagaliyev, vrasësi serial sovjetik
Adolf Rosenzweig, politikan dhe sociolog austriak
Randy Savage, mundës profesionist amerikan († 20 maj 2011)
Antonella Ruggiero, włoska piosenkarka
26 Nëntor: Irfan Lubijankiq, kirurg i fytyrës, kompozitor, politikanë dhe diplomat boshnjak (v. 1995)
30 Nëntor: Mandy Patinkin, aktor dhe komedian
Dhjetor
1 Dhjetor: Zejnullah Rrahmani, shkrimtar shqiptar, profesor dhe akademik
2 Dhjetor:
Visar Zhiti, shkrimtar shqiptar
Natasha Sela,
6 Dhjetor: Craig Newmark, sipërmarrës amerikan
18 Dhjetor: Phil Shoenfelt, këngëtar i muzikës post-punk dhe gothic rock
25 Dhjetor:
Yukitaka Omi, futbollist japonez
Josif Droboniku, piktor italian (v. 2020)
27 Dhjetor: Çedomir Sazdovski, politikan maqedonas
Pa data
Datat e personave më poshtë nuk janë të shënuara në artikujt mbi biografinë e tyre:
- Skënder Rusi,
- Ali Krasniqi, shkrimtar dhe veprimtar kosovar
- Kostaq Duka, shkrimtar dhe filozof shqiptarë
- Zekerija Bajrami,
- Mehmet Kraja, shkrimtar shqiptarë
- Rahim Azemi, sociolog shqiptar
- Vladimír Muža,
herec
- Sadik Bejko,
- Behxhet Rexha, shkrimtar shqiptar
- Nimon Muçaj, aktor, regjisor dhe shkrimtar shqiptar
- Muhamed Mufaku, historian, siriane me origjinë shqiptarë nga Kosova.
- Drita Reka-Gërmizaj, spikerja e lajmeve (v. 2001)
- Ana Lalaj, studiuese dhe historiane shiqptarë
- Visar Zhiti, shkrimtar shqiptarë
- Ilir Bezhani, aktor shqiptarë
- Virgjil Kule,
- Shkurte Pal Vata, (v. 1967)
- Vasil Premçi, shkrimtar shqiptare
- Tim Spicer, ushtar britanik
- Muhammad Ayyub, Imam, dijetar, lexues i Kuranit arabë
- Jonuz Salihaj,
- Xhavit Ahmeti kimist shqiptarë, politikan
- Eva Jablonka, teoriciene evolucionare dhe gjenetikiste izraelite
- Reshat Sahitaj,
- Hytbi Tarelli,
- Hamdi Meça,
Vdekje
26 Korrik - Evita Peron, politikane argjentinase (l. 1919)
Kalendari
Vite |
2928 |
Ngjarje
24 mars - Zhvillohet nën udhëheqjen e Dedë Gjo Lulit Kryengritja e Malësisë së Madhe.
Komandanti turk Shefqet Turguti tërhiqet nga fronti shqiptar pas urdhrit nga Stambolli - Turguti ishte dërguar për të shtypur me ndërhyrje të shpejta dhe çnjerëzore kryengritësit shqiptarë, por pa arritur objektivin, pasi forcat shqiptare në vend që të gjunjëzoheshin, ishin riorganizuar duke shtuar radhët saqë tashmë në Stamboll përflitej se shqiptarët do të hidheshin në kryengritje të përgjithshme.
Lindje
6 Shkurt - Ronald Reagan, Presidenti i 40-të i SHBA-së († 2004)
Pa data
Datat e personave më poshtë nuk janë të shënuara në artikujt mbi biografinë e tyre:
- Aleks Buda, shkencëtarë, historianë shqiptarë († 1993)
- Millosh Gjergj Nikolla, shkrimtar shqiptar († 1938)
Vdekje
Pa data
Datat e personave më poshtë nuk janë të shënuara në artikujt mbi biografinë e tyre:
- Petro Nini Luarasi, shkrimtar shqiptarë (l. 1865)
Kalendari
Vite |
2929 |
Ngjarje
Lindje
6 janar - Adriano Celentano, aktor, komedian dhe regjisor italian
17 shkurt - Antoneta Papapavli, aktore shqiptare
26 shkurt - Mark Sopi, ipeshkëv i Ipeshkvisë së Kosovës
12 korrik - Xhavit Shala, edukator
21 dhjetor - Bedri Myftari, shkrimtar shqiptar
Pa data
Datat e personave më poshtë nuk janë të shënuara në artikujt mbi biografinë e tyre:
- Hajro Ulqinaku, shkrimtar shqiptar
- Rifat Kukaj, shkrimtar shqiptar
Vdekje
26 Gusht - Migjeni, shkrimtar shqiptarë
Kalendari
Vite |
2930 |
Ngjarje
Në Kajro fillon botimi i gazetës Pellazgu, drejtuar nga Sami Kulla Prizreni.
Lindje
7 korrik - Robert A. Heinlein, shkrimtar amerikan i science fiction († 1988)
27 korrik - P. Gjon Shllaku OFM, klerik, mësues, publicist, antifashist dhe antikomunist shqiptar.
13 shtator - Mitrush Kuteli, ekonomist, publicist dhe shkrimtar shqiptar.
Pa data
Datat e personave më poshtë nuk janë të shënuara në artikujt mbi biografinë e tyre:
Vdekje
Shekulli XX |
2931 |
Ngjarje
KS Dinamo (Dinamo Tirana) u bë kampion i Shqipërisë në futboll.
Filloi punë Uzina e Plehrave Azotike në Fier.
Shqipëria u shpall shteti i vetëm ateist në botë.
Lindje
21 janar - Fatmir Mediu, politikan shqiptar
24 janar - John Myung, basisti dhe themeluesi i bendit Dream Theater
9 prill - Sam Harris, autor amerikan
20 prill - Mike Portnoy, ish-bateristi dhe themeluesi i bendit Dream Theater
5 maj - Takehito Koyasu, dublues animesh
17 qershor - Koichi Yamadera, aktor dhe dublues japonez
12 korrik - John Petrucci, kitaristi dhe themeluesi i bendit Dream Theater
5 gusht - Thomas Lang, muzikant austriak
22 tetor - Carlos Mencia, komedian, poet dhe aktor amerikan
8 dhjetor - Kotono Mitsuishi, dubluese japoneze (seiyu)
Vdekje
4 maj - Mitrush Kuteli, ekonomist, publicist, shkrimtar shqiptarë (l. 1907)
Shuk Gurakuqi, nëpunës, financier, deputet dhe ministër shqiptar.
Rexhep Mitrovica - veprimtar, nënshkrues i Deklaratës së Pavarësisë së Shqipërisë, ministër e Kryeministër. |
2932 |
Ngjarje
1 janar - Hyri në fuqi Kodi Penal.
1 shtator - Shqipëria shpallet monarki dhe Ahmet Zogu mbret.
Lindje
16 Janar - Skënder Xhiku, agronomë shqiptarë
25 Gusht - Enver Gjerqeku, shkrimtarë shqiptarë
Pa data
Datat e personave më poshtë nuk janë të shënuara në artikujt mbi biografinë e tyre:
- Ali Hadri, historian dhe akademik shqiptarë
- Metush Krasniqi, Atdhetar shqiptar nga Dajkoci-Dardana (Kosovë)
- Murat Isaku, shkrimtar shqiptarë
Vdekje
Kalendari |
2933 |
Ngjarje
15 janar - Një tërmet godet qytetin e San Juan në Argjentinë duke vrarë rreth 10,000 njerëz.
24 maj - Fillon Kongresi i Përmetit ku zgjidhet këshilli dhe komiteti ANÇ. Enver Hoxha zgjidhet kryetar i komitetit.
1 qershor - Roma bie në duart e aleatëve, kryeqyteti i parë i "aksit" që bie
5 qershor - Zbarkimi në Normandi - Nis Operation Overlord, dita e parë e pushtimit të plazhit të Normandisë, rreth 155,000 trupa aleate zbarkojnë në plazh.
17 qershor - Islanda deklaron pavarësinë nga Danimarka.
20 qershor - Adolf Hitler i shpëton atentatit ndaj tij nga Claus von Stauffenberg.
24 gusht - Parisi çlirohet nga aleatët duke përfunduar me sukses Operation Overlord.
Forcat e UNÇ kalojnë kufirin shtetëror për të ndihmuar në çlirimin e Kosovës e Rrafshit të Dukagjinit.
20 tetor - Fillon Mbledhja e Beratit. Mbledhja vendos shndërrimin e Komitetit ANÇ në Qeveri Demokratike të Përkohshme me kryetar Enver Hoxhën.
17 nëntor - Forcat e UNÇ çliruan Tiranën.
29 nëntor - Qyteti i fundit shqiptar i pushtuar, Shkodra, çlirohet. Shqipëria feston çlirimin.
Lindje
12 janar - Fatos Kongoli, shkrimtar shqiptar
14 shkurt - Faruk Begolli, aktor dhe regjisor shqiptar
7 prill - Gerhard Schröder, ish Kancelar i Gjermanisë
14 maj - George Lucas, regjisor dhe producent amerikan
13 qershor - Ban Ki-moon, politikan koreano-jugor, sekretar i përgjithshëm i OKB-së
26 korrik - Nexhat Daci, politikan kosovar
25 shtator - Michael Douglas, aktor amerikan
15 tetor 1944 - Sali Berisha, Danoc
17 nëntor - Danny DeVito, aktor amerikan
2 dhjetor - Ibrahim Rugova, politikan kosovar, presidenti i parë i Kosovës († 2006)
8 dhjetor - Vilhelme Vranari, historiane e gjeografisë dhe poete shqiptare
Pa data
Datat e personave më poshtë nuk janë të shënuara në artikujt mbi biografinë e tyre:
- Agim Çavdarbasha, skulptor kosovar († 1999)
- Nasi Lera, shkrimtar shqiptar
- Ramiz Abdyli, historian shqiptar
Vdekje
23 janar - Rauf Fico, nëpunës, deputet, ministër e deputet shqiptar.
20 korrik - Ludwig Beck, gjeneral gjerman dhe Shefi i Shtabit të Ushtrisë Gjermane (l. 1880)
21 korrik - Claus von Stauffenberg, ushtarak gjerman, anëtar i rezistencës antifashiste (l. 1907)
7 gusht - Skënder Muço, avokat, veprimtar i Ballit Kombëtar. Themelues i së parës parti social-demokrate tok me Musine Kokalarin më 1943 dhe i gazetës "Zëri i lirisë".
23 Shtator - Ibe Palikuqi, dëshmore shqiptare e luftës antifashiste (l. 1927)
Pa data
Datat e personave më poshtë nuk janë të shënuara në artikujt mbi biografinë e tyre:
Sak Faslia, bajraktari i Rugovës (l. 1885)
Shekulli XX |
2934 |
Ngjarje
Më 17 prill 1937, njohja kanonike e Autoqefalisë së Kishës Ortodokse të Shqipërisë nga Patriarkana Ekumenike, në Stamboll, në kohën e Patriarkut Beniamini I, ku u dha Tomos-i Patriarkal dhe Sinodal “mbi bekimin e Autoqefalisë së Kishës Ortodokse në Shqipëri”, me në krye Kryepeshkopin e Tiranës, Durrësit dhe gjithë Shqipërisë Kristofor Kisi.
SK Tirana/17 Nëntori Tirana u bë kampion i Shqipërisë në futboll.
Në vitin 1937 u zyrtarizua flamuri i Holandës dhe mbreterise Holandeze.
Lindje
1 janar - Demir Hyskja, aktor shqiptar
8 janar - Anton Pashku, shkrimtar shqiptar († 1995)
22 prill - Jack Nicholson, aktor amerikan
27 prill - Ismet Peja, këngëtar shqiptar
3 maj - Agim Krajka, kompozitor shqiptar
24 maj - Serafin Fanko, aktor e regisor shqiptar, Artist i Popullit (v. 2012)
8 gusht - Dustin Hoffman, aktor amerikan
Pa data
Datat e personave më poshtë nuk janë të shënuara në artikujt mbi biografinë e tyre:
- Rexhep Ferri, piktor, profesor e shkrimtar shqiptar
Vdekje
1 gusht - Ndre Mjeda, shkrimtar, gjuhëtar e deputet shqiptar (l. 1866)
Pa data
Datat e personave më poshtë nuk janë të shënuara në artikujt mbi biografinë e tyre:
- Asim Vokshi, luftëtar shqiptar (l. 1909). |
2935 |
Ngjarje
Sami Frashëri, kthehet prej Tripolit ku, për disa muaj, kishte qenë i syrgjynosur.
Lindje
15 mars - Faik Konica, publicist, figurë politike dhe shkrimtar shqiptar
19 mars - Dhimitër Tutulani, nënshkrues i Deklaratës së Pavarësisë së Shqipërisë (vdiq më 1937)
15 dhjetor - Kristo Luarasi, qe botues dhe veprimtar i çështjes shqiptare.
Vdekje
Kalendari
Vite |
2936 |
Ngjarje
Lindje
22 dhjetor - Abdurrahim Buza, piktorë shqiptarë ( 1987)
17 Gusht - Jup Kazazi, ministër i Partisë Fashiste në qeverinë e Mustafa Krujës, udhëheqës ushtarak i Ballit Kombëtar dhe organizator i Luftës së Reçit.
Vdekje
Papa Kristo Negovani, shkrimtar shqiptar.
Kalendari
Vite
1905 |
2937 |
Ngjarje
Shqipëria krijon sistemin bankar.
Traktati i Bukureshtit, 1913 rishkruan kufijtë e Ballkanit.
Lufta e Dytë Ballkanike.
Lindje
10 janar - Mehmet Shehu, politikan komunist shqiptar (V. 1981)
21 shkurt - Isuf Luzaj, mësues, shkrimtar, udhëheqës çetash i Ballit Kombëtar dhe filozof shqiptar.
12 maj - Jamelão, këngëtare dhe kompozitori brazilian († 2008)
8 gusht - Vedat Kokona, shkrimtar, përkthyes dhe leksikolog shqiptar (V. 1998)
25 nëntor - Petro Marko, shkrimtar shqiptar (V. 1991)
12 dhjetor - Abas Ermenji, politikan dhe historian shqiptar (V. 2003)
Vdekje vdekje ne vitin 1913 ishte mami besit dhe mami kelit dhe marinela hehe
Kalendari
Vite |
2938 |
Ngjarje
4 janar - Francezi Christian Pollas zbuloi asteroidin Toutatis.
10 janar - Trupat kubaneze filluan të largohen nga Angola.
24 janar - Vrasësi Serik Ted Bundy egzekutohet mbi karrigën elektrike.
SK Tirana, e njohur edhe si 17 nëntori Tirana kampione e Shqipërisë në futboll.
18 tetor Erich Honecker jep dorëheqje lideri i Gjermanisë Lindore
9 nëntor - Ra muri i Berlinit dhe simbolizoi bashimin e dy Gjermanive.
Lindje
Vdekje
7 janar - Hirohito, perandor i Japonisë (l. 1901)
23 janar - Salvador Dali, piktor spanjoll (l. 1904)
26 janar - Vorea Ujko, shkrimtar shqiptarë (l. 1918)
2 nëntor - Afrim Zhitia, dëshmor (l. 1965)
25 dhjetor - Nicolae Ceaușescu (lindur 1918)
Pa data
Datat e personave më poshtë nuk janë të shënuara në artikujt mbi biografinë e tyre:
- Petro Marko, shkrimtar shqiptarë (l. 1913)
vdiq Rrustem Berisha |
2939 |
Ngjarje
SK Tirana, e njohur edhe si 17 Nëntori Tirana kampione e Shqipërisë në futboll.
16 shtator - Themelohet Universiteti Shtetëror i Tiranës.
Lindje
6 Shkurt - Simon Phillips, baterist anglez
1 Prill - Besnik Bardhi, mjek (otorinolaringolog), veprimtarë,shkrimtar shqiptarë
3 Prill - Shpendi Sollaku Noè, shkrimtar shqiptarë
24 Prill - Bamir Topi, politikan,president i Shqipërisë
8 Maj - Ramadan Zejnullahu, rektor i Universitetit të Pristinës (2014-2016)
14 Maj - William G. Gregory, astronaut shqiptaro-amerikan
21 Maj - Vasjan Lami, aktor shqiptarë
20 Korrik - Shefki Hysa, shkrimtar shqiptarë
21 Tetor - Steve Lukather, kitarist amerikan
29 Tetor - Dan Castellaneta, dublues amerikan
13 Nëntor - Ibrahim Krajkova, humorist shqiptarë
27 Dhjetor - Daniel Levitin, shkencëtar dhe muzikant amerikan
14 Gusht - Zyrafete Gashi, humoriste kosovare
Pa data
Datat e personave më poshtë nuk janë të shënuara në artikujt mbi biografinë e tyre:
- Shaban Demiraj, kryetar i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë
- Preç Zogaj, shkrimtar shqiptarë
Vdekje
Kalendari
Vite |
2940 |
Ngjarje
Lindje
28 prill - P. Benedikt Dema OFM, mësues, studjues dhe leksikograf shqiptar.
Gjon Mili, fotograf
Skënder Muço, avokat, veprimtar i Ballit Kombëtar. Themelues i së parës parti social-demokrate tok me Musine Kokalarin më 1943 dhe i gazetës "Zëri i lirisë".
Xhaferr Deva ishte nëpunës, dhe Ministër i Brendshëm i Shqipërisë.
Vdekje
Sami Frashëri, shkrimtar shqiptar.
Kalendari
Vite |
2941 |
Ngjarje
8 mars - Qeni besnik Hachikō vdes në vendin ku kishte pritur të zotin e tij për nëntë vjet rresht.
14 gusht - Shpërthen kryengritja antizogiste në Fier.
Lindje
8 janar - Elvis Presley, këngëtar dhe aktor amerikan (v. 1977)
18 janar - Pjetër Arbnori, politikan dhe shkrimtar shqiptar († 2006)
25 janar - Skënder Sallaku, artist i popullit
26 mars - Mahmoud Abbas, president i Palestinës
17 qershor - Donald Sutherland, aktor kanadez
9 tetor - Melihate Ajeti, aktore shqiptar († 2005)
12 tetor - Luciano Pavarotti, tenor italian (v. 2007)
2 nëntor - Bilal Xhaferri, shkrimtar shqiptar († 1986)
1 dhjetor - Woody Allen, regjisor dhe aktor amerikan
Pa data
Datat e personave më poshtë nuk janë të shënuara në artikujt mbi biografinë e tyre:
- Anton Çefa, shkrimtar shqiptar
- Skënder Drini, shkrimtar shqiptar
Vdekje
3 janar - Mihal Turtulli, qe mjek, veprimtar, politikan dhe diplomat shqiptar (l. 1856)
23 mars - Aleksandër Moisiu, aktor shqiptar (l. 1879)
3 korrik - André Citroën, pioner i industrisë automobilistike franceze (l. 1878)
Shekulli XX
Vitet 1930 |
2942 |
Ngjarje
U nënshkrua marrëveshja e Aleancës së tre perandorëve edhe nga Rusia dhe Austro-Hungaria.
Lindje
Shtjefën Gjeçovi, shkrimtar shqiptar (Vdiq më 1929).
Hasan Prishtina, politikan (Vdiq më 1933).
Vdekje
Kalendari
Vite |
2944 |
Ngjarje
Lindje
16 Janar - Jashar Rexhepagiq, shkrimtarë shqiptarë († 2010)
12 Qershor - Anne Frank, shkrimtare gjermane († 1945)
19 Korrik - Ilia Shyti, aktorë dhe regjisorë shqiptarë
8 Gusht - Sabri Godo, shkrimtar dhe politikan shqiptar (v. 2011)
16 Tetor - Petro Zheji, përkthyes dhe gjuhëtar mistik.
4 Nëntor - Anastas Janullatos, Kryepeshkop i Tiranës, Durrësit dhe i gjithë Shqipërisë
1 Dhjetor - Alfred Moisiu, kryetar i Shqipërisë
Pa data
Datat e personave më poshtë nuk janë të shënuara në artikujt mbi biografinë e tyre:
Minir Dushi, shkrimtar, akademik dhe profesor shqiptarë
Vdekje
Pa data
Datat e personave më poshtë nuk janë të shënuara në artikujt mbi biografinë e tyre:
Shtjefën Gjeçovi, shkrimtar shqiptarë (l. 1873) |
2945 |
Ngjarje
Fillon Revolucioni në Rusi.
25 dhjetor - Mbahet Kongresi i Durrësit.
Mbaron Lufta e Parë Botërore.
Lindje
22 Prill - Ibrahim Kodra, piktor († 2006)
7 Shtator - Pashk Gjeçi, përkthyes shqiptarë († 2010)
Pa data
Datat e personave më poshtë nuk janë të shënuara në artikujt mbi biografinë e tyre:
- Vorea Ujko, shkrimtar shqiptarë († 1989)
Vdekje
11 shkurt - Murat Toptani, nënshkrues i Deklaratës së Pavarësisë së Shqipërisë, poet, skulptor shqiptar.
Kalendari
Vite |
2946 | Komiteti i Janinës u formua në Janinë në maj të vitit 1877, në krye të të cilit u vu Abdyl Frashëri, një nga ideologët, diplomatët dhe organizatorët më të shquar të Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Në këtë Komitet bënin pjesë personalitete, që përfaqësonin pothuajse të gjitha krahinat e vilajetit të Janinës, si Mehmet Ali Vrioni (Berat), Mustafa Nuri Vlora (Vlorë), Sulejman Tahiri (Tepelenë), Myslim Vasjari (Kurvelesh), Sabri Gjirokastra (Gjirokastër), Mihal Harito (Zagori), Mehmet Goroshiani (Përmet), Vesel Dino (Prevezë) etj.
Komiteti i paraqiti një memorandum qeverisë së Stambollit, ku shtronte ndaj Portës së Lartë kërkesën për bashkimin e të gjitha krahinave të banuara prej shqiptarëve në një vilajet të vetëm. Komiteti i Janinës bëri përpjekje të lidhte një aleancë ushtarake me qeverinë greke, në bazë të së cilës pala shqiptare përkrahte shtetin grek, që të shtrihej në tokat e Tesalisë, Maqedonisë dhe Trakës, ndërsa qeveria e Athinës do të mbështeste formimin e principatës së pavarur shqiptare. Qeveria greke nuk e përkrahu idenë e principatës së pavarur shqiptare dhe nuk hoqi dorë nga synimet e saj pushtuese në Shqipërinë e Jugut.
Referimet
Historia e Shqipërisë
Shqiptarë në Turqi |
2947 |
Ngjarje
Vëllëzërit, Abdyl, Naim dhe Tahsin Frashëri, prej Sarandës nëpër Korfuz, shkojnë në Janinë.
Themelohet Komitetit Shqiptar i Janinës
Sami Frashëri, e syrgjynosin në ishullin Rodos
Lindje
9 prill - Lef Nosi, bibliofil, politikan, dhe atdhetar shqiptar.
15 dhjetor - Shefqet bej Verlaci, kryeministër i Shqipërise më 1924 dhe gjatë okupimit të saj nga Italia (Vdiq më 21 qershor 1946).
Vdekje
Tahsini Frashëri, nga tuberkulozi, i vëllau i Abdyl, Naim e Sami Frashëri.
Kalendari
Vite |
2949 | Nalt Madhnija e Tij Zogu I, Mbreti i Shqiptarëve (Burgajet, 8 tetor 1895 – Paris, 9 prill 1961) i lindur Ahmed Muhtar bej Zogolli, pas vitit 1922 thjesht Ahmet Zogu, ishte udhëheqësi i Shqipërisë nga 1922 deri më 1939. Ai së pari shërbeu si kryeministër shqiptar (1922–1924), pastaj si president (1925–1928), dhe së fundi si mbret (1928–1939).
I lindur në gjirin e një oxhaku derebejsh, Zogu qe aktiv në ngjarjet e vendit që në moshë të re. Në krye të matjanëve u nis të ndihmonte qëndresën në mbrojtje të Shkodrës gjatë Luftës së Parë Ballkanike, më tej gjatë Luftës së Parë Botërore luftoi përkrah ushtrisë austro-hungareze që kishte pushtuar dhe administronte një pjesë të territoreve shqiptare. U syrgjynos prej autoriteteve të tyre ushtarake në Vjenë ku fitoi përvojë. Pas Kongresit të Lushnjes drejtoi ministri dhe iu besua formimi i një kabineti. Në 1924 u dëbua në mërgim pas kthesa demokratike e Lëvizjes së Qershorit. Por u kthye pas gjashtë muajve i mbështetur nga britanikët, jugosllavët dhe një njësi të ushtrisë cariste. U rivendos kryeministër për pak kohë, më pas u vendos republika i së cilës u caktua president. Më 1928 Shqipëria u shpall mbretëri dhe Zogu mbret i saj. U martua me konteshën Geraldina Appony, së bashku patën një djalë, Lekën.
Pas 1924, me dy paktet e Tiranës varësia fiskale e Shqipërisë ndaj Italisë u rrit duke kushtëzuar disa vendimmarrje të brendshme, por duke lehtësuar presionin e fqinjëve ballkanikë. Më 1928 u miratuan kodet e rëndësishme ligjore për modernizimin dhe laicizimin e shtetit shqiptar. Përpjekja për shkollimin e të rinjve u rrit, duke themeluar gjimnaze të forta shtetërore si ai i Shkodrës dhe i Tiranës, duke u mundësuar disa bursa për studime kryesisht në Austri, Itali dhe Francë. Kriza e viteve '30 e ngadalësoi ndjeshëm ecurinë e përpjekjeve modernizuese.
Pas pushtimit italian e shkoi jetën e tij në mërgim, sa në Greqi, Turqi, Angli, Egjipt, Shtetet e Bashkuara dhe Francë ku ndërroi jetë.
Jetëshkrimi
Prejardhja dhe hapat e parë politik
U lind në kalanë e Burgajetit, në Perandorinë Osmane, djali i dytë i Xhemal pashë Zogollit, por djali i parë nga gruaja e dytë, Sadije hanëm Toptani. Nga lisi i gjakut rrjedhte nga oxhaku i derebejve të Matit, të njohur prej katër shekujsh si bajraktarë të fiseve të atjeshme dhe, prej tre shekujsh, edhe si kajmekamë të trashëguar si mëkëmbës vendorë të sanxhakbeut të Ohrit dhe pas 1840 të valiut të Shkodrës. Nga ana e nënës vinte nga Toptanët e Pishës, degë dytësore e bejlerëve të Krujës dhe Tiranës.
Si datë e lindjes është dhënë 8 tetori, kurse si vit i lindjes janë dhënë 3 vite të ndryshme: 1891, 1895 ose 1898. Zogu konsideronte të saktë datën 8 tetor 1895. Mësimet e para i mori në vendlindje nga mësuesit privatë Hysen efendi Çeka nga Elbasani për gjuhën shqipe dhe nga Hafiz Muharremi nga Dibra për gjuhën turke, deri në moshën 13 vjeçare. Më 1903, u largua për në Stamboll me vetëm një shoqërues, Lalë Krosin, dhe filloi studimet në "Numenu Tereki", e më pas vazhdoi shkollën e oficerëve. Pasi u gradua oficer, ndoqi dhe kreu gjithashtu liceun francez Gallatasaraj në kryeqytetin perandorak. Qëndroi në Stamboll deri në fund të pranverës të vitit 1912, kur mësimet shkollore u mbyllën për pushimet verore. Kur u kthye në vendlindje, më 17 gusht 1912, mënjanoi me ngadalë vëllain, Xhelal beun, dhe i siguroi vetes parësinë e krahinës së Matit duke marrë titullin Myhtar.
1912-1919
Në fillim të konfliktit ballkanik, megjithatë për shkak të gjyshit dhe të babait respektohej si kreu i Zogollëve të Burgajetit të Matit, prandaj ishte njëri ndër 3 përfaqësuesit e Matit që morën ftesë për të përfaqësuar krahinën e tyre në Kuvendin e Vlorës, së bashku me Riza Çelën dhe Kurt Kadinë. Asnjëri prej tyre nuk arriti në Vlorë. Zogu dhe delegatët e Matit arritën në Elbasan më 1 dhjetor, tri ditë pasi ishte shpallur pavarësia, kurse me 2 dhjetor arritën në Lushnjë. Aty dëgjuan për mizoritë e serbëve në Lumë dhe afrimin e ushtrive serbe në Mat, prandaj e ndërprenë udhëtimin drejt Vlorës dhe u kthyen në Mat. Nga Lushnja, Ahmet Zogu i dërgoi një telegram Ismail Qemalit dhe e porositi të nënshkruante deklaratën e pavarësisë në emër të tij, gjë që Qemali nuk e bëri. Gjatë Luftës së Parë Ballkanike organizoi forcat e tij në Kakarriq kundër forcave serbo-malazeze.
Në vitin 1913, ndërmori një vizitë për në Vlorë për t’u takuar me Ismail Qemalin, por mbeti i zhgënjyer nga plani i Qeverisë për reformat administrative moderne që do të zbatoheshin në tërë Shqipërinë, përfshirë dhe Matin. Për Zogun, reforma të tilla nënkuptonin humbjen e pushtetit personal që derebejtë si oxhaku i Zogollëve ushtronin prej shekujsh në krahinat e tyre. Prandaj u bashkua me kushëririn e tij, Esat pashë Toptanin. Zogu nuk pranoi që autoriteti i Qeverisë së Vlorës të shtrihej në Mat. Me të formuar Esati "Pleqësinë e Durrësit", u solidarizua me të, sepse Pleqësia njihte pushtetet lokale të qeveritarëve krahinorë.
Shtatorin e 1914 ndihmoi kushëririn e tij, Esad pashë Toptanin, me 1500 matjanë, të kryesuar nga i vëllai, Xhelal beu, për të luftuar rebelët në Kryengritjen e Shqipërisë së Mesme, por pësuan disfatë pranë Krujës dhe u kthyen në Durrës. Më 1916 ndërmori nismën që të organizonte një kongres kombëtar në Elbasan me ndihmën e ushtrisë bullgare të vendosur në qytet me Aqif pashë Elbasanin. Përhapi lajmin në parinë shqiptare, duke synuar të përtërinte punën e Kuvendit të Vlorës, të pohonte besnikërinë ndaj Princ Vidit dhe të rivendoste administratën shqiptare në shpresën që do t'i njihej autonomia nga autoritetet austro-hungareze që ishin vendosur në Shkodër. Nga karantina e vendosur në qytet për shkak të shpërthimit të murtajës, u tërhoq në Mat. Administrata austro-hungareze e bindi të rekrutonte dhe komandonte vullnetarë kundër italianëve me gradën e kolonelit të ushtrisë mbretërore e perandorake. Por me vijimin e planeve për autonominë shqiptare, autoritetet austro-hungareze e mërguan në Austri në janarin e 1917 duke e parë si të dëmshëm për politikën austro-hungareze në Shqipëri asokohe. Qe pjesë e delegacionit ceremonial shqiptar, si përfaqësues i Matit, që i ofroi nderimet kurorëzimit të perandorit Karli I; delegacioni shqiptar u prit në dëgjesë nga perandori i ri, dhe Zogu u dekorua. Në pamundësi për të ikur nga kryeqyteti perandorak, sepse shihej si dezertim, mundi të kthehej në atdhe vetëm pas mbarimit të Luftës së Parë Botërore. Qëndroi deri në dhjetor 1919 në Vjenë, ku fitoi përvojë të veçantë në oborrin perandorak austro-hungarez, dhe u kthye duke zotëruar gjermanishten.
1920-'24
Në Kongresin e Lushnjës u ftua të merrte pjesë si delegat i Matit. Ndryshe nga delegatët e tjerë të cilët shkuan atje me revolver në brez ose me 2-3 trima të armatosur, Zogu mori me vete në Lushnjë 100 matjanë kurse 200 të tjerë i la në Tiranë. Kongresin e garantoi me besnikët e tij matjanë. U caktua Ministër i Brendshëm, për arsye se, e kishte të mundur ta krijonte brenda disa ditëve xhandarmërinë duke rekrutuar "vullnetarët" e tij. Xhandarmëria me të cilën kishte lidhje personale, që nga ky moment, u bë pikënisje e forcimit të pushtetit të tij personal. Ai shtoi radhët e saj me anë të miqve të vet. Pati suksese në vendosjen e rendit publik dhe në organizimin brenda disa javëve të administratës shtetërore në gjithë vendin. Më 20 shkurt 1920 bëri t'i dorëzohen arkivat nga Qeveria e Durrësit dhe marsin vijues, hyri në Shkodër me Hoxha Kadrinë, duke e marrë në dorëzim të qeverisë së dalë nga Kongresi i Lushnjes. Si Ministër i Brendshëm dhe komandant i fuqive shtetërore, u angazhua në Luftën e Koplikut.
Më 5 prill 1921 u zgjodh deputet i Partisë Popullore në Këshillin Kombëtar. Më 4 nëntor 1921, u emërua nga qeveria e Pandeli Evangjelit komandant i operacioneve ushtarake për të shtypur rebelimin e Mirditës. Emërimi i tij pa lejen e Këshillit të Naltë shkaktoi krizë politike në dhjetor 1921. Më 14 dhjetor 1921, pas tejkalimit të krizës u kthye në Tiranë. Më 25 dhjetor 1921 u emërua sërish ministër i Punëve të Brendshme në qeverinë e Xhafer bej Ypit.
Më 2 dhjetor 1922, Zogu u emërua kryeministër duke mbajtur në të njëjtën kohë postin e ministrit të brendshëm.
Zogu përkrahu orvatjet e Beogradit për të eliminuar Zonën Neutrale të Junikut në Kosovë në fillim të vitit 1923, vend ku ishin strehuar udhëheqësit e rezistencës çlirimtare të shqiptarëve të Kosovës. Më 9 janar 1923, Ministria e Punëve të Brendshme e Shqipërisë lëshoi urdhrin që Bajram Curri, Hasan Prishtina, Hoxhë Kadri Prishtina, Sadik Rama dhe udhëheqësit e çetave kaçake të vriteshin. Më 30 janar, me udhër të Zogut, u hodhën nga Shqipëria në Zonën Neutrale të Junikut forcat ushtarake shqiptare. Për të shmangur vëllavrasjen, Hasan Prishtina, i këshilloi drejtuesit e çetave kryengritëse shqiptare të tërhiqeshin. Që nga kjo kohë lëvizja kaçake në Kosovë shkoi duke rënë, për shkak se nuk kishte as mbështetje morale nga Tirana, as vend ku të strehoheshin kaçakët.
Gjatë viteve si kryeministër dhe ministër i brendshëm, me anë të lidhjeve që krijoi me krerët e institucioneve administrative të emëruara nga ai, vuri nën kontroll të tij mbarë vendin. Qarqet demokratike e akuzuan se synonte të vendoste pushtetin personal. Zogu i kushtoi rëndësi vendosjes së rendit publik, duke mos kursyer asnjë mjet. Gjithashtu ndërmori edhe një fushatë çarmatimi, e cila u shoqërua me dhunë, gjithashtu shtypi revoltat që shpërthyen në këtë periudhë.
Kriza politike e qeverisë së Zogut u përshkallëzua gjatë fushatës për zgjedhjet parlamentare që u mbajtën më 27 dhjetor 1923, kur Zogu, duke parandier humbjen, përdori falsifikimin e votave, korrupsion dhe terror ndaj zgjedhësve.
Më tej dha dorëheqjen, dhe, pas vrasjes së Rrustemit, gjendja u acarua. Në maj–qershor 1924 opozita organizoi Lëvizjen e qershorit. Qeveria Vrioni që u rrëzua më 10 qershor 1924 e kishte emëruar ditët e fundit të saj, komandant për shtypjen e grushtit të shtetit në veri. Në qershor 1924, u largua për në Jugosllavi me qindra përkrahës të tij. Gjykata politike e kundërshtarëve të tij politikë e dënoi me vdekje në mungesë më 10 nëntor të po atij viti.
Zogu me anë të emisarëve të tij u premtoi italianëve se po të rikthehej në pushtet do të ndiqte një politikë të orientimit drejt Italisë.
I mbështetur nga Beogradi, në fillim të dhjetorit 1924, Zogu iu afrua anës jugosllave të kufirit me Shqipërinë. Hyri në Shqipëri me përkrahjen e bjellogardistëve kundër-revolucionarë të gjen. Vrangel, të drejtuar nga kol. Ullagaj dhe me vullnetarë shqiptarë të rekrutuar në viset shqiptare të zonave të ndikimit të Begollajve të Pejës, kunatit Ceno bej Kryeziu dhe pjesën më të madhe të parisë dibrane.
Sundimi i tij, 1925-39
Me t'u kthyer në Shqipëri, u rivendos qeveria Vrioni dhe u shpall "Triumfi i Legalitetit". U vendos gjendja e jashtëzakonshme, u hoq liria e fjalës dhe e shtypit, u shpërndanë organizatat politike, u përndoqën kundërshtarët e qeverisë, u internuan familjet e të arratisurve dhe të atyre që i strehonin. Më 6 janar 1925, Zogu që kishte marrë në duar tërë pushtetin u emërua prapë kryeministër.
Më 21 janar 1925 e shpalli Shqipërinë republikë. Dhjetë ditë më vonë, Asambleja e shpalli kryetar të republikës, duke qenë në të njëjtën kohë edhe kreu i qeverisë.
President
Në dhjetor 1924, pasi u rikthye në pushtet me paratë dhe armët e serbëve, i duheshin para dhe krahë të fortë për ta ruajtur dhe për të qëndruar gjatë në pushtet. Midis Italisë dhe Jugosllavisë, zgjodhi Italinë, e cila ishte më e fortë dhe më e pasur se Jugosllavia. Gjatë konsolidimit të pushtetit të Zogut në vitet 1925-1928, kishte shumë pragmatizëm e shumë pak kujdes për të mbrojtur interesin kombëtar. Në këmbim të ndihmave financiare italiane, Zogu i dha Musolinit bazën juridike të kontrollit të ekonomisë shqiptare, të kufizimit të sovranitetit në politikën e jashtme dhe të drejtën për të ruajtur integritetin territorial të Shqipërisë. Traktatet e vitit 1926 dhe vitit 1927 për Aleancën mbrojtëse, shënuan fillimin e proteksionizmit italian.
Mbret i Shqiptarve
Këshilltari i tij ishte Mehmed Orhan. Për të siguruar vazhdimësinë e sundimit të tij vendosi ta shpallte veten mbret dhe për këtë siguroi përkrahjen e Italisë dhe Britanisë së Madhe. Për të hequr pengesat e brendshme, gjatë viteve 1925-1927 eliminoi kundërshtarët e brendshëm nga kampi i artistokracisë çifligare. Në prag të shpalljes së mbretërisë u sajuan disa rrethana të cilat gjoja e rrezikonin regjimin. Zyrtarët e tij "zbuluan" në disa qytete të Shqipërisë persona të cilët gjoja kishin përgatitur atentate ndaj Zogut, të cilat më pas u ekzekutuan. Më 1 shtator 1928, Asambleja Kushtetuese e mbushur me partizanë zogistë e shpalli Shqipërinë mbretëri dhe Ahmet Zogun mbret. Mbretëria shqiptare falë ndihmës së dhënë nga Anglia dhe Italia u njoh nga qeveritë e huaja, madje edhe ajo e Jugosllavisë, por qeveria e Turqisë nuk pranoi ta njihte dhe marrëdhëniet mes dy vendeve u ftohën.
Zogu betimin e bëri mbi Kuranin dhe Biblën:
“Unë Zogu, Mbret i Shqiptarëve, në çastin në të cilin po hudh kambën mbi Thronin e Mbretnís Shqiptare dhe po marr në duer Pushtetin Mbretnuer, betohem përpara fuqisë së Zotit me mbajtë Bashkimin Kombëtar, Independencën e Shtetit dhe Tokat. Betohem edhe të mbahem besnik ndaj Statutit dhe të veproj mbas pikave të tij dhe mbas ligjeve që ndodhen në zbatim, duke pas parasysh kurdoherë të mirën e popullit. Zoti më ndihmoftë”.
Pas shpalljes së mbretërisë, më 5 shtator u krijua qeveria e parë e Mbretërisë Shqiptare. Gjatë viteve të monarkisë administrata shtetërore u forcua më tepër megjithëse jo me rrugë demokratike, por me mjete autoritare. Pluralizmi politik u asgjësua. Pati përndjekje politike, burgosje dhe internime. Vendi u shoqërua me trazira të brendshme. Në vitin 1932 ndodhi lëvizja e Vlorës, më 1935 Kryengritja e Fierit, më 1937 rebelimi i Delvinës.
Pushtimi i Shqipërisë
Mëngjesin e 7 prillit 1939 filloi agresioni ushtarak italian kundër Shqipërisë. Një orë e gjysmë para sulmit, mbreti e nisi mbretëreshën me të birin për në Greqi. Mëngjesin e 7 prillit mbreti dhe ministrat e tij kishin braktisur zyrat nga frika e bombardimeve dhe ishin mbyllur në shtëpi. Nga aty i dha udhëzimet e fundit përfaqësuesit që u nis për të biseduar me gjeneralin italian Guxoni në Durrës. Më pas Zogu urdhëroi të hartohej një thirrje drejtuar shqiptarëve e cila u transmetua në Radio Tiranë afër drekës, pasi kishin arritur njoftimet për pushtimin e Durrësit, Vlorës, Sarandës dhe Shëngjinit. Thirrja akuzonte Italinë se kishte shkelur traktatet në fuqi, marrëdhëniet miqësore midis dy vendeve dhe pavarësinë e Shqipërisë. Mbreti ftoi popullin të bashkohej për shpëtimin e atdheut dhe pavarësisë, për t'u mbrojtur deri në pikën e fundit të gjakut. Ky ishte akti i fundit zyrtar i Zogut. Tri orë pasi u kishte bërë thirrje qytetarëve për të luftuar dhe ishte betuar që qeveria do të luftonte për çdo pëllëmbë tokë, mbreti Zog u largua nga Tirana në krye të një karvani të madh qeveritar. Natën arriti në Zemblak ku qëndroi për të pushuar dhe mesditën e 8 prillit kaloi kufirin në Kapshticë.
Në mërgim mbajti qëndrim të rezervuar ndaj rezistencës antifashiste shqiptare.
Mërgimi
Sapo kaloi kufirin e shpërndau qeverinë duke e lënë Shqipërinë pa qeveri antifashiste në mërgim. Mbërritën në Follorinë dhe ndenjtën tri javë në mënyrë që Mbretëresha Geraldinë të merrte veten nga lindja. Më 2 maj ia mbajtën për në Stamboll me 115 mërgimtarë, ku qëndruan dy muajt e ardhshëm. Më 15 qershor lajmërohet që i ishte siguruar azil politik në Britaninë e Madhe, për ku u nis më 30 qershor me 19 shoqërues nga Stambolli për në Konstancë. Nga Konstanca për në Varshavë, Gdinja, Rigë, Stokholm, Oslo, Anversë dhe Paris ku mbërritën më 8 gusht. U vendosën në Château de la Maille në Versajë, ku qëndruan deri kur shpërtheu Lufta e Dytë Botërore, në shtator dhe më pas u vendosën në Bretanjë. Me avancimin e trupave gjermane, Zogu me tashmë 35 shoqëruesit e tij u larguan me veturë drejt Bordosë, ku u ndihmuan të iknin me anije nga komandanti Ian Fleming, i shërbimit sekret të marinës britanike dhe mbërritën në Britani më 26 qershor 1940. Në mesin e 1940 Mbreti Zog mbërriti në Britaninë e Madhe me eskortën e vet të përbërë nga 35 vetë, u vendos në hotelin "Ritz".
Para largimit, Zogu nuk i shpalli luftë Italisë dhe kjo çoi në trajtimin e Zogut në Perëndim si emigrant i zakonshëm dhe jo si kryetar i një shteti demokratik. Në mërgim Zogu u përball me problemin e legjitimitetit. Asnjë qeveri nuk e njihte si lider të një qeverie në ekzil ose lider të shqiptarëve. Njohja e tij si sovran në mërgim kundërshtohej nga Moska dhe Uashingtoni.
Me kalimin e viteve intrigat e Zogut për tu kthyer në pushtet u bënë gjithnjë e më të dëshpëruara. Në një intervistë të dhënë në janar 1944 Shoqërisë Ango-Hebraike, Zogu premtonte që do të sponzorizonte një plan për vendosjen e hebrenjve në Shqipëri në shkëmbim të ndihmës për tu kthyer në fron.
Më 12 shkurt 1946, u nis në Egjipt mbasi merr një ftesë nga ambasadori egjiptian në Mbreti Faruk i Egjiptit. Në qëndrimin e tij nga shkurti i 1946 e deri në verën e 1955, organizoi Lëvizjen e Legalitetit dhe u përpoq të fitonte mbështetjen e shqiptarëve antikomunistë në mërgim. Në këtë hulli më 25 korrik 1951 udhëtoi për në New York me Princ Tatin me ftesë të shërbimeve sekrete amerikane, me çrast edhe bleu një pronë në Long Island, por iu pamundësua nga autoritetet e emigracionit në Amerikë për shkak të shqiptarëve që donte të merrte me vete. Asokohe, i sëmurë nga kanceri në mushkëri, donte të lëvizte nga Egjipti që kishte ardhur duke u bërë i paqëndrueshëm politikisht. Korrikun e 1955 oborri mbretëror i organizuar nga mbretëresha u zhvendos për në Francë, ku u vendosën në Ville St Blaise në Kanë, buzë Rivierës.
Ahmet Zogu ndërroi jetë më 9 prill 1961 në spitalin Foche në Suresnes, pranë Parisit. U shti në dhé në varrezat në Thiais. I biri, Princ Leka, u shpall mbret i shqiptarëve në një ceremoni në mërgim në hotelin Bristol në Paris.
Riatdhesimi
Për qindvjetorin e pavarësisë, qeveria Berisha e rehabilitoi Mbretin Zog duke riatdhesuar eshtrat e tij në mauzoleumin e ri në Tiranë.
Trashëgimia
Politike
Politika autoritare e Zogut (1925-1939) solli njëfarë stabiliteti, duke konsoliduar aparatin shtetëror dhe luajtur rol të rëndësishëm në formësimin e ndërgjegjes kombëtare shqiptare. Qershorin e 1925 organizoi në Namazgjah të Tiranës pritjen e 540 krerëve tradicionalë të bajrakëve e maleve, edhe armiq të betuar të Presidentit të ri, dhe u kërkoi besën që të rronin paqësisht me njëri-tjetrin, të dorëzonin armët, të mos bënin vetëgjyqësi, por t'ia linin shtetit tagret e së drejtës, duke arritur kështu stabilitetin duke u ujdisur me krerët e tjerë vendorë, si bejlerët dhe shehlerët; i përkrahu komunitetet fetare, duke i çmuar edhe si mur mbrojtës kundrejt bolshevizmit. Rikthimi i tij në pushtet dhjetorin e 1924 është konsideruar nga ndonjë historian si "pengesa më serioze për përhapjen e komunizmit në Shqipëri". Zgjedhja president u shoqërua me një amnisti të gjerë për shumë të arratisur dhe të burgosur, duke u përpjekur të pajtonte të kaluarën me të tashmen. Vazhdimi i amnistive më 1927, 1932 qe baza e asaj që Zogu quante "pajtim kombëtar"; me 10-vjetorin e Mbretërisë Shqiptare në shtator 1928, u shpall falja e përgjithshme për të arratisur politikë.
Të tjerë e kanë hedhur poshtë argumentin e stabilitetit duke vënë në pah se vendi u trondit disa herë nga trazira dhe kryengritje. Po këto e shohin se de facto e shndërroi Shqipërinë në monarki absolute. Ai përqendroi në duart e veta, diku haptazi e diku tërthorazi, pushtetet legjislative, ekzekutive dhe gjyqësore. Gjatë sundimit të tij, Shqipëria u bë koloni ekonomike e Italisë dhe kjo e fundit kishte edhe ndikim politik.
Arratisja e Zogut në prill 1939 pas sulmit të Italisë fashiste është kritikuar ashpër dhe është quajtuar dezertim. Ikja e tij e pazakontë e dëmtoi popullaritetin e tij të mbetur. Sipas Fischer, po të kishte qëndruar dhe po të kishte organizuar rezistencën do t'i kishte bashkuar shqiptarët dhe do të kishte lënë përshtypje më të mirë në histori, mirëpo pas zbarkimit të italianëve dhe ikjes së mbretit pothuajse tërë shqiptarët iu dorëzuan fatit të pashmangshëm. Zhdukja e Zogut dhe kolapsi i rezistencës u mundësoi italianëve që me 8 prill ta marrin Tiranën pa u shkrepur asnjë plumb i vetëm. Arratisja e Zogut është dënuar edhe nga liderë të së djathtës shqiptare, të cilët e akuzojnë për prerje në besë të shqiptarëve. Po të kishte qëndruar, thotë Abas Ermenji, forcat e reja do t'ishin mbledhur rreth Zogut, do t'ishte krijuar një tjetër bosht përqendrimi dhe do t'i ishte prerë Udha komunizmit.
Socio-ekonomike
Në vitin 1939, kur mbreti Zog iku në mërgim, Shqipëria mbetej vendi më i varfër, më i izoluar dhe më i prapambetur në Evropë. Mungesa e talentit konstruktiv të Zogut, paaftësia e tij për të kuptuar ekonominë moderne ose për të gjetur këshilltarë që e kuptonin dhe dështimi i tij për të zgjidhur çështjën e bujqëve e lanë Shqipërinë shumë prapa vendeve tjera evropiane. Më shumë se 80% e popullsisë merrej me bujqësi dhe blegtori në një vend ku vetëm 11% e tokave ishin të punueshme. Bujqësia dhe blegtoria ishin në nivel mesjetar. Përpjekjet e pasuksesshme të Zogut për të bërë reforma agrare e lanë pjesën dërrmuese të tokave në duart e feudalëve myslimanë dhe urdhrave fetarë. 60% e tokave të punueshme në Shqipëri ishin në duart e vetëm 150 pronarëve të mëdhenj. Të paktën 40% e fshatarëve ishin pa tokë dhe jetonin në varfëri të skajshme.
Edhe kushtet shoqërore mbetën në nivel primitiv. Në veri ende bënte kërdinë gjakmarrja. Në jug, toskët e varfër trajtoheshin si bujkrobër nga feudalët myslimanë. 15% e popullsisë jetonte në qytete. Vetëm Durrësi, Vlora dhe Tirana dukeshin si qytete evropiane, sidomos kjo e fundit ishte rritur shumë shpejt pasi u caktua kryeqytet i Shqipërisë dhe në vitin 1939 numëronte 30 mijë banorë. Në qendër të Tiranës ishin ngritur nga italianët disa ndërtesa qeveritare dhe Hotel Dajti. Paratë e huave italiane nuk u shpenzuan në mënyrë të duhur; udhët dhe urat e konstruktuara i shërbenin në radhë të parë qëllimeve ushtarake italiane; godinat e ndërtuara nuk ishin të domosdoshme duke përfshirë godina qeveritare fashiste mburravece dhe një pallat për mbretin Zog. Nuk u investua në kanalet e ujitjes dhe në kanalizime, të cilat ishin nevojat kryesore.
Kushtet e jetesës ishin të mjera. Të ushqyerit ishte i dobët, shërbimet e shëndetit publik nuk ekzistonin, njerëzit ishin të rrezikuar nga sëmundjet. Zija e bukës ishte dukuri kronike në Shqipëri. Në vitin 1935 mori përmasa më të mëdha. Me mijëra burra, gra dhe fëmijë të uritur dhe të zhveshur grumbulloheshin para dyerve të prefekturave dhe kërkonin misër. Rrugët mbusheshin me turma fëmijësh të uritur që lypnin bukë. Si pasojë e keqësimit të gjendjes ekonomike të popullit, të mungesës së ushqimit dhe të gjendjes së rëndë sanitare në vend u përhapën tuberkulozi, malarja, skarlatina, fruthi, sifilizi etj. U rrit vdekshmëria e fëmijëve. Edukimi ishte i mangët. Shqipëria kishte shkallën më të lartë të analfabetëve në tërë Evropën, me 85%. Në Shqipëri nuk kishte universtet dhe kishte fare pak shkolla të larta. Për arsimin dhe kulturën shpenzoheshin shuma të vogla të buxhetit të cilat për shkak të krizës ekonomike u shkurtuan edhe më shumë për të mbuluar deficitin buxhetor.
Censura
Shtypi ishte nën kontrollin e Ministrisë së Brendshme. Në shtyp mund të kritikoheshin nëpunësit e vegjël por jo Mbreti, Qeveria, parlamenti apo gjykatat. Zogu nuk lejoi të krijohen parti politike opozitare.
Kosova
Figurat politike kosovare si Bajram Curri, Hasan Prishtina dhe Hysni Curri e akuzonin Zogun si filoserb. Pasi Komiteti i Çlirimit të Kosovës doli nga Komiteti i Çlirimit Nacional më 1930, krerët e KÇK-së kthehen në atdhe dhe Zogu kërkoi të zgjedhë rrugën e marrëveshjes me ta. Nëpërmjet njerëzve të tij të besuar, si Salih Vuçitërni dhe Dom Gjon Bisaku, Zogu e futi çështjen e Kosovës në tabanin kombëtar, përkrahu përkujtesën "Gjendja e pakicës shqiptare në Jugosllavi" që klerikët katolikë D. Bisaku, D. Shtjefën Kurti dhe D. Luigj Gashi ua nisën sekretarit të Lidhjes së Kombeve në Gjenevë, Erik Drymund. Zogu përkrahu gjithashtu të përkohshmen Kosova me redaktor Gjergj Bubanin, e që shtypej në Rumani, e që shërbente thuajse si organi zyrtar i Komitetit të Kosovës.
Hebrenjtë
Nga 1932 u bënë përpjekje diplomatike disapalëshe për nisjen e strehimit të hebrenjve përpjestimisht me territorin dhe popullatën shqiptare. Qindra hebrenj hynë në territorin shqiptar gjatë periudhës 1932-1939 me viza të rregullta të lëshuara prej zyrave konsullore shqiptare. Politika prohebraike e administratës së Zogut vijoi edhe në mërgimin e tij përfundimtar, ku pati premtuar se, po të rikthehej në pushtet, në këmbim të mbështetjes dhe simpatisë britanike "do të mundësonte strehimin e mbi 25 mijë familjeve hebraike në vendin e tij".
Mërgimi
Në Perëndim si emigrant i zakonshëm dhe jo si kryetar i një shteti demokratik. U largua nga Shqipëria pa bërë asnjë deklaratë dhe sapo kaloi kufirin e shpërndau qeverinë duke e lënë Shqipërinë pa qeveri antifashiste në mërgim. Ikja e tij krijoi në Shqipëri vakuum institucional, i cili i dha mundësi Musolinit për të manipuluar statusin politik të Shqipërisë sipas interesave të Italisë fashiste. Më 12 prill një Asamble Kombëtare e përbërë nga kolaboracionistë të rekrutuar nga qarqet monarkiste zogiste dhe qarqet antizogistë në emigracion shpalli se në Shqipëri nuk kishte ndodhur okupacion ushtarak, por vetëm ndërrim i kreut të shtetit. Qe mjaftueshëm aktiv në shtypin perëndimor, në të cilin numëroheshin dhjetëra intervista dhe shkrime për të në gazetat më të njohura britanike. Në një intervistë për gazetën Manchester Guardian më 12 shtator 1942, lakoi mundësinë për një Federatë Ballkanike. Njohja e tij si sovran në mërgim kundërshtohej nga Moska dhe Uashingtoni.
Komiteti i Fshehtë i Stambollit
Në vjeshtën e 1940 disa përkrahës të Zogut në Stamboll formuan Komitetin e Fshehtë, të organizuar nga kol. Stërling me pjesëmarrës Konicën, Merxhanin, Hiqmet Delvinën, A. Sylën dhe Dibrën. Detyra e tij ishin të merreshin me çështjet shqiptare si dhe anglezët të kishin një organ informativ. Për komitetin kishte dijeni Musa Juka. Komiteti paguhej nga një zyrë angleze që quhej EAC (Economic Advisory Committee).
Atentatet
Më 23 shkurt 1924 për shkak se Zogu me anë të një koalicioni me independentistët siguroi një shumicë të re, iu organizua një atentat brenda Kuvendit Kushtetues, ku gjatë hyrjes i bëri pritë Beqir Valteri. Dorasësi qëlloi tri herë e Zogu mori dy plumba kalimthi, njëri në kofshë dhe tjetri në baqth. Plagët iu lidhën përkohësisht nga dr. Simonidhi. Pasi atentatori mori garancinë personale, doli përzierja e Avni Rustemit në atentat, komplotin e kishin organizuar 15-20 vetë dhe u burgosën ndër organizatorët Sali Hoxhë Elbasani (Hidri), Sejfulla Malëshova, Omer Nishani, etj.
Më 1927 dështon në embrion një atentat i organizuar nga jugosllavët.
Më 20 shkurt 1931 në një vizitë në Vienë, pasi ndoqi operën "Der Bajazzo" ("Pagliacci") i bëhet një atentat nga Aziz Çami e N. Gjeloshi. Atentatorët qëlluan nëntë herë mbi mbretin dhe suitën e tij, duke vrarë majorin Llesh Topallaj dhe plagosur ministrin e oborrit Eqrem Libohovën, të dy me pasaporta diplomatike jugosllave dhe që ndihmoheshin nga "Bashkimi Kombëtar".
Më 1933 sipas dëshmisë së Ibrahim Çelos, Hasan Prishtina u përpoq ta bindte që t'i bënte atentat Zogut. Mars 1939 dështon plani italian për një atentat kundër tij.
Bashkëkohësit
Kur u kurorëzua, Noli e denoncoi si “një krim i urryeshëm ndaj shqiptarëve” nga Viena. Monarkia zogiste ishte një “një farsë e përgatitur në Romë dhe e vënë në jetë në Tiranë”. Bejlerët e dëbuar në lëvizjen rivale “Bashkimi Kombëtar” ishin po aq të indinjuar.
Historiografia
Më mungesë të burimeve dokumentare dhe të ndikuar nga romanticizimi nacionalist, biografistët e mbretit Zog përdorën narrativa gojëdhanore për ta lashtësuar origjinën e familjes deri në kohën e Skënderbeut. Dy prej tyre, 10 vjet mbretni, 1928-1938 nga Zoi Xoxa dhe Nga notimet e Zogut I Mbretit të shqiptarëve nga adjutanti i tij, kol. Hysen Selmani përmbajnë eulogji, mitndërtimin e heroit rreth figurës së tij si dhe nxjerrjen e origjinës të familjes amësore të Toptanëve nga Topiajt.
Sipas disa historianëve, me 7 prill 1939 grabiti arkën e financës shtetërore. Mbi shumën e saktë ka pasur gjithnjë debate. Sipas disa historianëve, thesari i Shqipërisë gjatë mbretërimit të Zogut ndodhej në Romë, ndërsa sasia e arit e tërhequr ishte e barazvlefshme me rrogën vjetore duke i shtuar përfitimin e shitjes së një pylli në vendlindje. Sipas italianëve mori 550 mijë franga ari, të tjerë flasin për 18 arka me flori, ndërsa burime tjera flasin që mori me vete 50 mijë stërlina por kishte depozituar jashtë shtetit edhe 2 milionë dollarë. Është e dokumentuar zyrtarisht që mëngjesin e 7 prillit para se të largohej nga Tirana mori nga thesari i shtetit një shumë të madhe në ar dhe monedha ari që arrinin në 183kg ar.
Në librin e autores angleze Margaret MacMillan Paris 1919: Six Months that Changed the World gjenden pohime të tilla të gabuara si "Esat Pasha ishte dajë i Ahmet Zogut". Në të vërtetë gjyshi i Zogut nga e ëma ishte kushëri i dytë me Esad Pashën. Nëpër librat e historiografisë komuniste do të përmendej vazhdimisht atentati i 23 shkurtit 1924, por pa u përmendur se kush e bëri sepse Valteri qe ndër të dënuarit me vdekje nga Gjyqi Special.
Jeta private
Muajin kur u emërua kryeministër për herë të parë hoqi prapashtesën osmane "-olli" nga mbiemri, duke e ndryshuar mbiemrin nga Zogolli në Zogu.
Si mbret, Zogu u nderua nga qeveritë e Italisë, Luksemburgut, Egjiptit, Jugosllavisë, Francës, Rumanisë, Greqisë, Belgjikës, Bullgarisë, Hungarisë, Polonisë, Çekosllovakisë dhe Austrisë.
Zogu ishte i fejuar me të bijën e Shefqet bej Vërlacit para se të bëhej mbret. Sidoqoftë, pasi u bë mbret ai ndërpreu lidhjen që kishte.
Më 27 prill 1938 u martua me konteshën Geraldina Appony me martesë civile. Fëmija i tyre i vetëm Princi i Kurorës Leka, lindi në Shqipëri më 5 prill 1939. Lindja u lajmërua me të shtëna topash.
Nderime
Gjatë qëndrimit të tij në Vjenë, u dekorua nga perandori Karli I me Kryqin e Komandantit të Urdhrit të Franc Jozefit I.
Lidhje të jashtme
Zëri i Ahmet Zogut
Referime
Literatura
Akademike
Kujtime dhe publicistikë
Familja Zogu
Lindje 1895
Vdekje 1961
Kryeministra të Shqipërisë
Kryetarë të Shqipërisë
Mbretërit e Shqipërisë
Myslimanë suni shqiptarë
Ministra të Brendshëm të Shqipërisë
Njerëz nga Mati
Personeli ushtarak shqiptar i Luftës së Koplikut |
2964 | Agrikultura |
Bioteknologjia |
Elektronika |
Inxhinieria Elektrike |
Inxhinieria Gjenetike |
Metalurgjia |
Mjekesia |
Nanoteknologjia |
Teknologjia berthamore |
Teknologjia e informacionit |
Teknologjia grafike |
Teknologjia e mjedisit |
Teknologjia hapesinore | | |
Telekomunikacioni |
Lista |
2970 | Festat fetare Islame
Fitër Bajrami
Kurban Bajrami
Dita e Novruzit
Festat fetare Krishtere
Dita e Shën Gjegjit
Dita e Shën Gjinit
Krishtlindja
Lista |
2972 |
Shqipëria
Busti i Heroinës së Popullit "Qerime Shota Galica" - K.Rama - Kukës 1968 - Bronz.
Çerçi Topulli me trimat - K.Kostaqi, K. Beruka - Gjirokastër, 1972 - Beton.
Dea e Butrintit- Mermer.
Koka e Apolonit (Hyjnesha Butrintit) - IV p.e.s
Statuja e luftëtarit Kombëtar (Korçë) - Odhise Paskali - Bronz.
Monumenti "5 Heronjtë e Vigut"
Monumenti i Ali Pashë Tepelenës - Muntaz Dhrami - Tepelenë 21 shtator 2002 - Bronz.
Monumenti i Çerçiz Topullit -O. Paskali - Gjirokastër - Bronz.
Monumenti i Isa Boletinit
Monumenti i Kostandin Kristoforidhit
Monumenti i Lasgush Poradecit - Muntaz Dhrami
Monumenti i Mujo Ulqinakut
Monumenti i Pavarësisë - K.Rama, M.Dhrami, Sh.Hadëri - Vlorë 1972 - Bronz.
Monumenti i Skënderbeut në Krujë - J. Paco - Krujë 1959 - Bronz.
Monumenti i Skënderbeut në Prishtinë - J. Paco - Prishtinë 2001 - Bronz.
Monumenti i Skënderbeut në Shkup - Thoma Thomai - Shkup 28 nëntor 2006 - Bronz.
Monumenti i Skënderbeut në Tiranë -O.Paskali, A. Mano, J. Paco - Tiranë 1968 - Bronz.
Monumenti Nëna Shqipëri - K.Rama, M.Dhrami, Sh. Hadëri - Tiranë 1971 - Beton.
Tjetër vende
Skulptura
Monumente |
2973 | Pulëbardhat
Karnavalet e Korçës
Cuca e maleve (Dramë)
Kopraci
Martesa e avokatit
S'ka të ngopur
Kapitulli i dytë
Nesër më mirë se pasnesër
Togeri i Inishmorit
Dy krisma në Paris
Portretit të Dorian Greit
Streha e të Harruarve
Valsi i Titanikut
Vizita e damës plakë
Fernando Krafti me ka shkruar nje leter
Hotel Ballkan
Pallati 176
Familja e peshkatarit
Shi në plazh
Prefekti
Stuardesat
Tetë persona plus
Arturo Ui
Epoka para gjyqit
Dhelpra dhe rrushtë
“Tre Dhëndurët”
Lista
Teatër
Kulturë
Arte |
2975 | Pellazgët nuk janë pas kësaj mitologjie(të trashëguar nga populli pellazge
lli para-helen pellazg), jetonin në pellgun e Hënëmes dhe në bregdetin perëndimor të Azisë së Vogël, në Peloponez (në veçanti në Argolis) në Greqinë Qendrore, në Thesali dhe në afërsi të këtyre viseve dhe ate rrushin duke ngrënë patatina dhe duke pirë koka kola të për qejf dhe duke parë filma dhe teatër të realizuar nga vetë vetja dhe më pas duke nejt në telefon gjith ditën duke lozur me top dhe presori nuk e pëlqente rregullat se nuk i dinin s'kishin qa bonin Hashim gështenja sprie nuk e kishin qejf fare ni dite ishin duke loz për qejf dhe del peshkaqeni hecën me makinë dhe shkon te pellazgët dhe i thot -ku jeni kohë pa ju pa dhe vjen edhe balena e ja nisin tu bo munje pastaj hidhen te vullkani e ja nisin e notojnë njani shkoi dhe fluturoi në Han tjetri në diell
Pellazgët thuhet se jetonin në gadishullin ballkanik që prej 12 mijë vjetësh deri ne 4 mijë vjetësh para erës sonë (para-historisë). Tokat që kishin në zotërim ata ishin shumë të mëdha, ato vazhdonin nga Krimea (sot në Ukrahinë e "pushtuar" nga Rusia) në Marseille (sot në Francë) në Athinë (sot në Greqi) e shumë vende të tjera, ku sipas llogaritjeve thuhet deri në 3-5 milion km katrorë ishte tokë e tyre. Mbreti i Pellazgëve lindi shumë djem dhe gjatë qytetërimeve (civilizimeve) të tyre në Ballkan ai ju dha djemve të tij toka në zotërim si Iliri kishte Ilirinë, Hellasi kishte Helladën (Greqinë).
Madhedoni zotëronte Maqedoninë, Darsi zotëronte Dacinë, Trokidi Thrakinë etj. Për prejardhjen e pellazgëve thuhet se vinin nga kontinenti i pabanueshëm Antarktida që deri para 14-15 mijë vjetësh ishte i banushëm ai u bë i pabanueshëm gjatë përmbytjeve që ndodhën për rreth 40 ditë në kontinentin e pabanueshëm Antarktidën duke bërë ata të largoheshin për në vende të tjera me anijet e tyre.
Në Antarktidë akujt po shkriheshin me shpejtësi duke bërë që në shumë vende të dallohen gurët apo disa tunele (ndoshta shpella).
Në mesin e mijëvjeçarit të tretë dhe në fillim të mijëvjeçarit të dytë para Erës sonë erdhën nga stepat e Lindjes grupe të reja popujsh që merreshin me blegtori. Këtu u përzien me banorët vendas dhe kështu u krijua bashkësia e re kulturore e Gadishullit Ballkanik. Kjo popullsi mendohet të jetë popullsia e lashtë pellazge. Gjuha e tyre quhet pellazgishtja. Sipas shumë studiuesve shqiptarë e të huaj, pellazgët ishin parardhësit e ilirëve
Bartësit e kulturës së neolitit dhe të fillimit të epokës së bronzit në truallin e Shqipërisë.
Homeri i përmend pellazgët në epopenë e "Iliadës" si banorë të Thesalisë, të cilët gjatë luftës së Trojës mbajtën anën e trojanëve, kurse në "Odisenë", që është e një kohe të më mëvonëshme, pellazgët identifikohen si banorë të Kretës. Shkrimtarë më të rij si Hesiodi, Herodoti, Hekateu, Tuqiditi dhe të tjerë më të vonë si Helaniku, Dionizi i Halikarnasit, Straboni etj. na japin njoftime të tjera, por të ngatërruara dhe kontradiktore, mbi këto fise duke i vendosur herë në Peleponez, herë në Azi të Vogël, herë në Itali. Ata flasin për shtegëtime pellazgësh në Athinë, pastaj në Lemno dhe Kretë e që këtej në Sicili, Etruri e gjetkë; njoftojnë për mbeturina muresh të vendeve të ndryshme të Greqisë që ata ua atribojnë pellazgëve; e cilësojnë gjuhën e tyre, pellazgjishten, si gjuhë barbare, d.m.th. jo greke, të cilën e humbën kur u helenizuan; tregojnë se pellazgët kishin një kulturë të lartë dhe prej tyre shqiptaret mësuan kultin e perëndive, bile bënë të tyret edhe një tok emra perëndish pellazgjike; përmendin disa emra vendesh e qytetesh të trashëguara nga pellazgët si Larissa, Gortyna, Agro, Tyrren, etj.
Ndër këta, Herodoti thotë se në kohën e tij në Epir ishte akoma i gjallë kujtimi i banorëve të dikurshëm pellazgë, të cilët kishin ardhur këtu nga Thesalia kufitare, kurse Straboni, duke u mbështetur te Efori, Hesiodi, Eskili dhe Euripidi thotë se vendbanimi i hershëm i pellazgëve ishte "Arkadia" dhe që këtej këta shtegtuan në Epir, ashtu si në Thesali, Kretë, Lesbos dhe Troadë. Por, megjithëse të ngatërruara dhe kontradiktore, njoftimet e autorëve të vjetër përkojnë në një pikë të rëndësishme, në faktin se ata mohojnë çdo lidhje gjenetike midis pellazgëve dhe fiseve të mëvonëshme helene, për derisa pellazgët i konsideronin si autoktone, "me origjinë hyjnore" siç thotë Homeri, ose "të mbirë nga dheu" siç thotë Hesiodi, kurse helenët ishin të ardhur.
Duke u nisur nga të dhënat e autorëve të vjetër dhe nga studimet gjuhësore, pellazgët u konsideruan për një kohë të gjatë nga studiuesit e fundit të shek. XIX dhe fillimit të shek. XX si një popullsi joindoevropiane, që kishte afërsi me popullsitë e tjera të hershme të pellgut të Mesdheut, prej Kaukazit deri në Gadishullin Iberik, të cilet u quajtën të gjitha së bashku me emrin përmbledhës Mesdhetarë.
Punimet gjuhësore të këtyre 30 viteve të fundit, të mbështetura në studimin e gjithanshëm të greqishtes së vjetër duan të provojnë të kundërtën e tezës së parë, d.m.th. origjinën proto-indo-evropiane ose thjesht indoevropiane të pellazgëve.
Megjithëse përkrahësit e tezës së re kanë shënuar disa suksese në fushën e studimeve pellazgjike edhe kjo tezë, ashtu sikurse e para, nuk është në gjendje të sqarojë përfundimisht këtë problem. Në fushën e historiografisë dhe në linguistikë nuk kanë munguar të dalin edhe pikëpamje që i lidhin pellazgët me banorët e mëvonshëm të truallit të Shqipërisë me ilirët dhe pasardhësit e tyre, shqiptarët. Nuk përjashtohet mundësia që ilirët e jugut të kenë pasur ndonjë lidhje me popullsinë më të herëshme pellazgjike të këtyre krahinave, por kjo hipotezë ka nevojë për një përpunim dhe mbështetje të mëtejshme shkencore. Për këtë arsye, si banorë të lashtë të vendit tonë, të njohur nga të dhëna të sigurta arkeologjike dhe nga ato të autorëve antikë konsiderohen deri më sot ilirët.
Prejardhja
Teza e vijimësisë Shumer – Pellasg – Ilir/Epirot – Arbër – Shqiptar është një përpjekje për t’i dhënë një nxitje të re, një mundësi më shumë, një fushë hulumtimi të pashkelur më parë, një thellësi dhe një zgjerim shtrati të lumit apo lumenjve të informacionit për Lashtësinë dhe Parësinë e Pellazgëve të Ditur, dhe pikërisht e ndoshta vetëm për këtë arsye, Hyjnorë. Sipas historianëve të lashtë Pellazgët ishin e para popullsi e përmendur me emër në Ballkan dhe Europë. Dhe s’mund të ishte ndryshe kur, sipas T.Selenicës (Shqipëria 1927), “ata, kur erdhën këtu, e gjetën popullsinë vendase, në nivelin jetesës në shpella” dhe sollën me vete një kulturë jetese e organizim, teogoni/kozmogoninë apo Astronominë e Dheut të Lashtë, dituritë bujqësore e blegtorale, artin e bujkut dhe bariut prej Tokës së Begatë, që sipas Zitçinit (Planeti i 12-të) ishin rreth 2.000 vjet më të përparuara se ato që gjetën në Europë.
Një kulturë jetese meriton të quhet qytetërim kur arrin tek shkrimi, ky përbën cilësinë themelore të qytetërimit. Në kushtet e lashtësisë, thuhet se ata që dinin të shkruanin e lexonin përbënin veç 1% të popullsisë dhe për këtë arsye shiheshin si perëndi, si zota, si “Hyjnorë” nga masa e popullit. Kështu ndodhi me Pellazgët që sollën Dije në Europë, e po ashtu edhe me Thot-in në Egjypt (në të dy rastet, origjina më e mundshme e tyre është Shumeri).
Një nga përparësitë e rëndësishme të tezës së mësipërme mbi prejardhjen e Pellazgëve Hyjnorë është se ajo nuk ka asnjë kundërshti me opinionin shkencor, të pranuar gjerësisht sot, rreth origjinës Shumere të shtet-qytetërimit perëndimor, kulturë që pati sjellë edhe nevojën për të shënuar e shkruar, dhe më në fund Shpikjen e Shkrimit mbi 5.000 vjet më parë, në Shumer, në Dheun e Lashtë. (Gjuha e Dukshme – G.Stein, Chicago-University). Figurat paraqesin pllaka balte me shkrimin kunjiform, lart pllakë Shumere ku vihet re shenja e Zotit – ylli 8-cepësh (i pranishëm edhe në emblemën e Skënderbeut), shenja “Lum” që përkon me “lumë” në shqip, e që ende sot i përngjan shenjës rrugore që paraqet një lumë, etj. Pllaka tjetër përmban Epikën e Gilgamish-it. Vini re dendësinë e madhe të informacionit në kunjiform duke patur parasysh se çdo shenjë është një rrokje me 1,2,3 apo edhe më tepër fonema (germa), finesën, ndërlikimin, cilësinë e lartë, etj.
Argumenti Nr. 1 i tezës është arsyetimi i pranueshëm se fillimet e kulturës Pellazge përkojnë me themelimin e Dodonës, si qendra e tyre e kultit, që nga “shënime kronikane” del se daton në mijëvjeçarin e tretë pr.k, pra mbi 2.000 vjet pr.k (Dh. Pilika, 156). Nëse u bëjmë një analizë emërtimeve të lashta dhe informacionit që rrjedh nga to, për Dodonën (shkruar me si-belbëzimin “Dhodhona”) është e mundshme etimologjia Di-Tan-a, ajo ku i Dinin të Tëra, duke patur parasysh ndryshimet fonologjike apo shkëmbimin “d – t” studiuar nga shkenca e Shumerologjisë, si dhe bartjen e kuptimit nga bashkëtingëlloret. Po njëlloj arsyetohet edhe për orakujt e saj Tomaros = Di.mir.os, Di-mir-ësht, ata që Din.mirë, ose Të.Mirë siç ka mbetur deri sot emri i tyre në Tomorr, Bënjë të Përmetit apo në Këlcyrë qoftë. Përsëri e njëjta etimologji na del për fiset rreth Dodonës Atintanët ̴ A.Din.Tan që kuptohet Asht-Din-Tan. Sipas K.Matelit, Parauejt ishin fisi i Dodonës Pellasgjike. Mund të kemi etimologjinë: Parauejt = Paravejt = Paravajt (Paranejt = Para.Nejt = të ndenjurit e parë), pra të vajturit e parë apo ndenjësit e parë, apo të ardhurit e parë në Ballkan.
Pellazgët/Pelargët/Pelashtët e parë, siç ka ndodhur gjithnjë në historinë e migrimeve të popujve të ndryshëm, krijuan Dodonën si qendër – qytet – qudat – Ki-t’At (vend, apo Ki e Atit/Zotit) qendrën e parë të kultit në Ballkan, rreth së cilës u mblodhën pastaj të ardhurit e Ditur apo Hyjnorë nga Kia e Lashtë, bijtë e Geas së Lashtë apo Hyjnore, Dheut-Mëmë apo Mëmëdheut të Pellazgëve.
Një argument arkeologjik i rëndësishëm është ky që vijon. Në Muzeun Historik Kombëtar në një nga stendat e lashtësisë për periudhën 2.600 – 2.100 pr.k.(që përfshin vitet 2.200 pr.k. të dyndjeve Proto-IE ose që mund t’i emërtojmë “Dyndjet Shumero-Pellazge) është ekspozuar një “objekt kulti” i paraqitur në këtë figurë.
Burimi i të dhënave
Burime nga shtypi
1774, Johann Thunman - Untersuchungen über die Geschichte der östlichen europaeischen Völker
1854, J.G. Hahn, Albanische Studien
1877, Louis Benloew, Grèce avant les grecs: étude linguistique e ethnographique
1888, Marchiano Stanislao, I Pelasgi e la loro lingua
1890, Ellis Hesselmeyer, Die Pelasgerfrage und Ihre Lösbarkeit
1894, Eduard Schneider, Une race oublièe: Les Pelasges et leurs descendantes
1899, Bernardo Bilotta, Gli Enti Sacri della Bibbia ne'numi mitologici venerati dai Pelasgi Albanesi
1907, J.L. Myres, A History of the Pelasgian Theory, The Journal of Hellenic Studies, Vol. 27, 1907, 170-225.
1912, Iakovo Thomopoulos, Pelasgika
1917, Donald Mackenzie, Myths of Crete and Pre-Hellenic Europe
1934, J.A. Munro, Pelasgians and Ionians
1936, Leonida Ndrenika, I Pelasgi e la loro lingua
1956, Milan Budimir, Pelasto – Slavica
1960, Albert van Windekens, Études Pélasgiques
1960, Fritz Lochner-Hüttenbach, Die Pelasger
1964, Spiro Konda, Shqiptarët dhe problemi Pellazgjik
1965, D.A. Hester, Pelasgian: a new Indo-European language?
1975, James Melaart, The Neolithic of the Near East
1977, Michael Sakellariou, Peuple préhelléniques d'origine indo-européennee
1977, Vladimir Georgiev, Trakite i tehnijat ezik
1979, E.J. Furnee, Vorgriechisch-Kartvelisches: Studium zum ostmediterranen Subtrat nebst einem Versuch zu einer neuen pelasgischen Theorie
1979, Fritz Schachermeyr, Die Ägäische Frühzeit
1985, Rismag Gordeziani, Pre-Grecian and Georgian
1985, Aristeidē P. Kolias, Arvanites kai hē katagōgē tōn Hellēnōn : historikē, laographikē, politistikē, glōssologikē episkopisē
1986, Alexander Fol, Trakijskijat orfizam
1990, Ludwig Klages, I Pelasgi
2001, Jean Faucounau, The Proto-Ionians: Story of a Forgotten People
2002, Giuseppe Capone, Alatri: Il nome antico di una città più antica. Un’allettante ipotesi cullata dalla storia
2003, Christiane Sourvinou-Inwood, Herodotus and others on Pelasgians: Some Perceptions of Ethnicity
2003, Mathieu Aref, Albanie ou l'incroyable odyssée d'un peuple préhellénique
2004, Mathieu Aref, Grèce: (Mycéniens = Pélasges) ou la solution d'une énigme
2005, Dhimitër Pilika, Pellazgët, origjina jonë e mohuar
2007, Ignacy Ryszard Danka, Pelazgowie, autochtoni Hellady: Pochodzenie, język, religia
2008, Shaban Demiraj, Epiri, Pellazgët, Etruskët dhe Shqiptarët
Referenca
[1] </ref>
Shiko edhe
Popuj të lashtëHistorjane |
2977 | Tregu është vend ekonomik ku bëhet shkëmbimi i ofertës dhe kërkesës në bazë të çmimit. Për shkëmbim mund të përdoren gjëra të ndryshme si p.sh :
të mira materiale dhe shërbime shoqërore
faktor prodhimi, si dhënja në këmbim e fuqisë punëtore, tokës, ose shërbimit teknik dhe organizativ.
pjesë në vlerën e sipërmarrje
valuta vendore dhe të huaja
leje përdorimi, për gjëra të ndryshme.
Llojet e tregjeve
Tregu i punësimit
Për dallim nga Tregu në kuptimin ekonomik këtu nuk kemi të bëjmë me një treg si të tjerët. Përderisa te tregjet ekonomike një gjëje është e mundshme t´i jipet kundërvlera, në tregun e punësimit kjo nuk është e mundshme për disa arsye. P.sh.:
Njerëzit me vendin e punës së tyre sillen në mënyrë sociale çka d.m.th se për ta nuk vlen ligji i thjeshtë i këmbimi, që fuqia punëtore, të cilën japin të vlerësohet me një kundërvlerë, por aty luan rol, jo vetëm plotësimi i nevojave materiale por edhe i atyre sociale (dëshirat, mirënjohjet, etj.)
Lëvizshmëria e fuqisë punëtore është e kufizuar, dhe çdo lëvizje e tyre sjell në vete shpenzime dhe ndryshime në jetën sociale të tyre (familjare).
Motivacioni i fuqisë punëtore mvaret nga rrethanat sociale në vendin e punës, çka reflektohet .....a di najnja me nxjerr naj gja me burimet e punesimit ne tregun kombetar dhe nderkombetar..
Tregu i mallrave
Tregu i faktorëve prodhues
Tregu i akcizave
Tregu i devizave
Tregu i tenderëve
Shiko dhe këtë
Ekonomi |
2978 |
Kërkesat e shpenzuesve shtëpiake
Kërkesat e shpenzuesve shtëpiake, për një produkt varren kryesisht nga këta tre faktorë.
çmimi i produktit (ç)
të ardhurat (paga) (y)
nevojat për produktin (N)
qkërkesa = f ( ç1, ç2, ..., çn, y, N )
Produktet Zevendesuese janë produkte të cilat nga ana e shpenzuesit mund të zëvendësohen (p.sh. dru ose gas për ngrohje, molla ose dardha), m´varrësisht nga çmimi do të zëvendsohet njëra nga tjetra.
Produktet Komplementare janë produkte të cilat vetëm në kombinim me një produkt tjetër gjejnë zbatim (rryma me poçin elektrikë, këpuca e majtë me të djathtën). Nëse rritet çmimi i rrymës, shpenzuesit shëpiake do të kursejne rrymën,qe sjell renien e kërkeses për poçe elektrike.
funksioni i kërkesës për produktin
funksioni i kërkesës për produktin subtitutë
funksioni i kërkesës për produktin komplementarë
Shiko dhe këtë
Lidhjet e jashtme
Ekonomi |
2980 | Ne ekonomi faktoret e prodhimit ndahen ne :
Fuqia punëtore (edhe potenciali njerëzor)
Toka (dhe rrethi natyror)
Kapitali (dhe dituri teknike)
Sipërmarrja
Fuqia punëtore
Në ekonomi fuqi puëtore konsiderohet çdo punë e kryer e cila mund të kompensohet me pagesë.
Toka
Përfshin të gjitha burimet që ndodhen në natyrë, ku përfshihen: toka, burime minerale (si qymyr guri, nafta, metalet, etj.), burime në dete dhe lumenj, burime në ajër, sipërfaqet e mbjella, bagëtitë, etj.
Kapitali
Përfshin mjetet e përdorura në prodhimin e mallrave dhe shërbimeve, duke përfshire ndërtesa, makineri, pajisje, teknologji dhe mjetet financiare për blerjen e tyre.
Sipërmarrja
Përmbledh shfrytëzimin dhe përdorimin e faktorëve të mësipërm të prodhimit me aftësitë, mjeshtërite dhe nxitjen për të marrë përsipër rreziqet në zhvillimin e nje ideje biznesi duke marrë persipër rrezikun e humbjes me qëllimin e fitimit.
>>REF>>
Prof/ass. DR.Qamil Talka-Organizimi dhe dretimi i biznesit
Shiko dhe këtë
Lidhjet e jashtme
Ekonomi |
2981 |
Funksioni dhe vetitë
Në ekonominë moderne puna e dhënë paguhet me para në vend të të mirave materiale. Blerja e të mirave materiale si kursimet e tyre bëhen në vlerë të parasë. Së fundi gjatë çdo shkëmbimi, fitimi dhe humbjet llogariten me para. Këta shembuj tregojnë se paraja ka këto funksione në ekonomi:
vlerë e përgjithshme e këmbimit
vlerë kursimi
vlerë matëse
Vlerë e përgjithshme e këmbimit
Si nevojë e specializimit të vlerave këmbyese, paraja zëvendson metodën e këmbimit nayral, të mira materiale për të mira materiale (M<->M). Kështu me futjen e parasë në përdorim këmbimi zbërthet në dy akte. Në pjesën e parë bëhet këmbimi i mallit me paratë (M<->P), dhe në pjesën e dytë përdorja e parasë për këmbim me një mall të dëshiruar (P<->M). Për dallim nga këmbimi natyror, koha e aktit dhe vlerat e këmbimit me para, zbërthehen më tutje. Këmbimi i një shërbimi me para i lejon shitësit të vendosë se kur dhe me çfarë dëshiron ai të këmbejë shërbimin e tij. Kjo liri nuk është pa rreziqe: gjatë kohës që shitësi i shërbimit mban paratë mund të ndodhin ndryshime në qarkun ekonomik (proçeset ekonomike). ==
Vlerë kursimi
Paraja mundëson përbrenda një qarku ekonomik, që të ardhurat e marrura nga ai qarkullim të kursehen për këmbim në një kohë të ardhshme. Kështu shoqëritë, siç janë bankat, kursimet i japin në forma të kredive për qëllime konsumuese (për shpenzues) dhe intensive (për përdorime produktive). Me këtë paraja bëhet mjet vlersimi në të kaluarën, të tashmen dhe të ardhshmen. Si alternativë e rezervave të parave, këmbyesit mund të përdorin edhe letra me vlerë (aktiva financiare) ose mallra (ari). Mirëpo përparsia e parasë qëndron në likuiditetin e saj, përderisa letrat me vlerë (ari) duhet që së pari të shndërrohet në para për t'u këmbyer me mallra të tjera. Në përgjithësi, rezervat e të ardhurave në formë të letrave me vlerë sjellin fitime më të mëdha.
Vlerë matëse
Me ndihmën e parasë bëhet i mundshëm vlerësimi i produkteve dhe shërbimeve të ndryshme. Me këtë edhe krahasimi i shpenzimeve për prodhim hyrja dhe fitimit nga ai prodhim dalja është i mundshëm. Kjo e bën paranë si njësi themelore matëse e çdo dege ekonomike. Në botën përendimore për termet ekonomike hyrja dhe dalja përdoret termi i anglishtes input gjegjesisht output
Për të kryer këto funksione, parasë i duhen disa veti kryesore ekonomike, si mangësia dhe vlerësimi i lartë. Mangësia mund të vijë nga shpenzimet e prodhimit sikurse te ari, argjëndi, etj., ose sikurse në sistemet administrative të shteteve. Vetitë e tjera pozitive të materialit të parasë janë: zbërthimi, transporti dhe homogjeniteti.
Perdorimi i parasë e thjeshtezon mjaft problemin, sepse secili mall e shpreh çmimin e tij në para, duke paksuar numrin e çmimeve në aq sa janë edhe mallra, dhe duke e reduktuar kështu edhe koston e transaksioneve.
Format e parasë
Monedha
Valuta
letra me vlerë
Vlera e parasë
Në teorinë mbi paranë, problemi kryesor është vlera dhe ndryshimi i vlerës së parasë. Vlera e parasë është identike me fuqinë blerëse të saj dhe llogaritet (p) si vlera reciproke e nivelit të çmimit (ç). Me ngritjen e nivelit të çmimit zvogëlohet vlera e parasë dhe anasjelltas.
p=(1/ç)
Shëmbull: Nëse brenda një periudhe të caktuar, niveli i çmimit nga indeksi 100 ngritet në 125, d.m.th me 25%, vlera (fuqia blerëse) e parasë bie 20%. Me një njësi të parasë pra, si rezultat i ngritjes së nivelit të çmimit mund të blejmë 20% mallra më pak se në fillim.
Ndryshimet e vleres së parasë quhen inflacion ose deflacion
Me fjalën inflacion nënkuptojmë, pavarsisht nga arsyet, rritjen e nivelit të çmimit, në të kundërtën me deflacion nënkuptojmë zbritjen e nivelit të çmimit.
Matja e ndryshimit të vlerës
Shiko dhe këtë
Prerja 1000 lekë
Prerja 5000 lekë
Ekonomi |
2983 | Enciklopedia (lat: encyclopaedia gr. enkyklios - i gjithëpërfshirshëm + paideia, arsimim i përgjithshëm) është vepër e madhe shkencore që përfshin njohuri për të gjitha fushat e jetës e të veprimtarisë, të sistemuara në mënyrë të përmbledhur në trajtën e një fjalori. Vepra e tillë që përfshin njohuri për një degë të veçantë të shkencës, të artit, të teknikës etj. Enciklopedia është një përmbledhje gjithëpërfshirëse me shkrim që përmban informacion nga të gjitha degët e diturisë ose një degë të veçantë të diturisë. Enciklopeditë zakonisht janë të ndara në artikuj për çdo subjekt të trajtuar. Artikujt e enciklopedisë renditen alfabetikisht sipas emrit dhe mund të përfshihen në një vëllim ose në shumë vëllime, në varësi nga sasia e materialit të përfshirë.
Në të vërtetë, qëllimi i një enciklopedie është mbledhja e njohurive të shpërndara nëpër botë, të përcaktuara sipas një sistemi të përgjithshëm, dhe transmetimi i tyre te njerëzit e të ardhmes, në mënyrë që puna e shekujve të mëhershëm të mos shkojë dëm për shekujt që do të vijnë, dhe në mënyrë që pasardhësit tanë duke qenë më të informuar do të bëhen edhe më të virtytshëm e më të lumtur, dhe ne nuk duhet të vdesim pa i shërbyer racës njerëzore për të ardhmen.
Shih edhe
Lista e enciklopedive universale
Enciklopedia e artit shqiptar
Enciklopedia e Delvinës dhe Sarandës
Enciklopedia e Dibrës
Enciklopedia e Dukatit
Enciklopedia e iso–polifonisë popullore shqiptare/Encyclopaedia of albanian folk iso-polyphony
Enciklopedia e Kurveleshit
Enciklopedia e muzikës popullore shqiptare
Enciklopedia e ndarjes
Enciklopedia e Tepelenës
Enciklopedi e kopshtarisë
Enciklopedi për vreshtarinë dhe verëtarinë
Enciklopedi Teatri e Kinematografia Shqiptare
Çështë enciklopedia SQ
Burim i të dhënave
Kulturë
Shkencë
Enciklopedistika |
2985 | Serbia (Cirilik: Србија, romanizuar: Srbija) zyrtarisht njihet si Republika e Serbisë (Cirilik: Република Србија, romanizuar: Republika Srbija), është shtet i cili shtrihet në Evropën Qendrore dhe Evropën Juglindore. Ndodhet në udhëkryqin e Fushës së Panonisë dhe Ballkanit, në kufi me Hungarinë në veri, Rumaninë në verilindje, Bullgarinë në juglindje, Kosovën dhe Maqedoninë e Veriut në jug, Malin e Zi në jugperëndim dhe Kroacinë dhe Bosnjën dhe Hercegovinën në perëndim. Beogradi është kryeqyteti i Serbisë.
Nga mesi i shekullit të 16-të, osmanët aneksuan tërësinë e Serbisë së sotme; sundimi i tyre u ndërpre nganjëherë nga Perandoria Habsburge, e cila filloi të zgjerohej drejt Serbisë Qendrore nga fundi i shekullit të 17-të, duke ruajtur një bazë në Vojvodinë. Në fillim të shekullit të 19-të, Revolucioni serb krijoi shtetin kombëtar si monarkinë e parë kushtetuese të rajonit, e cila më pas zgjeroi territorin e saj. Pas viktimave në Luftën e Parë Botërore dhe bashkimit të mëvonshëm të ish-kurorës së Habsburgëve të Vojvodinës me Serbinë, vendi bashkëthemeloi Jugosllavinë me kombet e tjera sllave të jugut, të cilat do të ekzistonin në formacione të ndryshme politike deri në Luftërat Jugosllave të viteve 1990. Gjatë shpërbërjes së Jugosllavisë, Serbia formoi një bashkim me Malin e Zi, i cili u shpërbë në mënyrë paqësore në vitin 2006, duke rivendosur pavarësinë e Serbisë si shtet sovran për herë të parë që nga viti 1918. Në vitin 2008, përfaqësuesit e Kuvendit të Kosovës shpallën në mënyrë të njëanshme pavarësinë, me përgjigje të ndryshme nga komuniteti ndërkombëtar ndërsa Serbia vazhdon ta pretendojë atë si pjesë të territorit të saj sovran.
Historia
Pas Luftës në Kosovës me kapitullimin e grupeve të armatosura kriminale serbe të vetëquajtura Armata Popullore e Jugosllavisë në hapësirën e Kosovës dhe me nënshkrimin e Marrëveshjes Teknike, këto trupat dhe banda serbe detyroheshin të tërhiqeshin na teritori i Kosovës dhe 5 km larg kufirit të saj.
Me vizitën e Havier Solanës në Beograd përfaqësuese politik të këtyre bandave në krye me Koshtunicën, ata kërkuan nga Solana që të ju jepej një kohë prej gjashtë viteve për krijimin e një shoqërie civile funksionale. Për këtë shkak ai ju premtoj që do të gjente një zgjidhje ashtu që nacionalistët serbë të ngiheshin me termin "Serbia" dhe populli Serb i cili kontrollohej dhe mbahej si në mesjetë nga këto forca, gradualisht të mësonte të vërteten.
Kjo në praktikë ishte më së e thjeshtë po të mos ishte problemi i trashëgimisë së Republikës Federative Socialiste të Jugosllavisë. Ish-anëtaret tjera të RSF Jugosllavisë të cilat tanimë ishin pranuar si shtete nuk i lejonin kësaj pjese të mbetur të prezantohej si trashëgimtare e RSF Jugosllavisë.
Solana gjatë kësaj kohe kishte tri kriza të paevitueshme. Kriza e brendshme Serbe, pastaj reagimet për trashëgimin e RSF Jugosllavisë si dhe ligjin e OKB-së. Ndër të gjitha ligji i OKB-së ishte më i rëndësishmi. Pasi që ky territor i mbetur (RS e Malit të Zi dhe RS e Serbisë) duhej të kishte një status ndërsa trupat e NATOS dhe UÇK-së kishin arritur të çlironin nga kontrolli i bandave Serbe vetëm territorin e Kosovës i cili gjendej në hapësirën e RS Serbisë dhe territori i RS Malit të Zi mbahej si i çliruar me mjete politike për OKB ishte në pyetje statuti i pjesës së mbetur nën kontrollin e bandave serbe. Me qëllim që ky territor të mos mbetej pa status Sollana i propozoj bandave Serbe, shoqërisë civile në Mal të Zi dhe Kosovë krijimin e lidhjes shtetërore Serbia dhe Mali i Zi e cila do të kishte një jetesë prej gjashtë viteve.
Pasi që bandat serbe ankoheshin për shkatërrimet që i kishte bërë lufta ata morën në dispozicion më shumë se gjashtë vite për organizimin e shoqërisë civile në hapësirën e mbetur të RS Serbisë në Serbi dhe Vojvodinë. Brenda kësaj kohe këtyre bandave serbe ju lejohej që të prezantohen në botë si përfaqësues të një shteti, përfaqësuesve të Malit të Zi po ashtu ndërsa përfaqësuesit e Kosovës duhet të sillen brenda Kornizës Kushtetuese të cilën e kishin nënshkruar ata vetë dhe nën hijen e UNMIK-ut i cili sipas nevojës në punë të jashtme sillet si shtet i Kosovës ndërsa brenda në bazë të kushtetutës së 1974-së.
Gjatë kësaj kohe në Mal të Zi krijohet një shoqëri civile me institucione pak-a-shumë civile dhe demokratike, në Kosovë UNMIKU nuk është në gjendje të qeveris politiken e brendshme brenda kushtetutës së 1974 për shkake se bandat serbe nuk e respektojnë marrëveshjen me Solanen në bazë të së cilës bandat serbe duheshin të rikthenin kushtetutën e 1974-së. Përkundër kësaj bandat serbe nuk i përfillin vendimet e marruar në Vojvodinë dhe fillojnë të maskojnë popujt jo serbë në pjesën jugore të rajonit të Serbisë ku edhe fillon një luftë e armatosur në mes të popullsisë shqiptare në këtë rajon dhe bandave serbe të organizuara tani nën emrin Mbrojtja Territoriale e Serbisë.
Po ashtu këto banda tentojnë që përsëri të marinë kontrollin mbi kishën ortodokse serbe e cila e frikuar prishja e më tejshme e namit tashmë të përlyer. Pasi që disa anëtarë të këtyre bandave të shkapërderdhura në Kosovë ja arrin që të kontrollojnë pjesën më të madhe të kishave ortodokse dhe me hedhjen e dy fëmijëve shqiptar në lumin e Mitrovicës i fillojnë trazirat e Marsit me që rast shqiptarët i rrënojnë një pjesë të këtyre kishave të kontrolluara nga banditët që kishin për planë armatimin e popullsisë serbe në Kosovë sikurse kishte bërë Milosheviqi gjatë viteve 1990-1992.
Pas këtyre trazirave edhe përfaqësuesit e Misionit të Organizatës së Kombeve të Bashkuara ishin të bindura që për kthimin e shoqërisë civile në rajonin e Serbisë duhej pritur shumë pasi që tek populli ekzistonte një mentalitet i ngjashëm me kohën e mesjetës. Për këtë shkak dhe për shkak të afrimit të skadimit të pretimeve të Solanes këtyre bandave serbe OKB-ja filloi të mbledhë radhët për përgatitjen e njohjes së Malit të Zi si shtet dhe pranimin e Kosovës në radhët e veta.
Kështu në qershor të 2006, OKB-ja filloj me pranimin e shtetit të Malit të Zi dhe me informimin e anëtarëve të Këshillit të Sigurimit të OKB gjegjësisht kryetarëve të Rusisë dhe Kinës për pavarësimin e Kosovës.
Në ndërkohë çështja e statutit të territorit të mbetur rajonit Serbia dhe Vojvodina si dhe të rajoneve Sanxhaku dhe Toplica ende nuk dihet. Bandat Serbe kanë marrë iniciativa të ndryshme për "mbrojtjen e Kosovës" mirëpo në fakt me këtë ato dëshirojnë që edhe më tutje të mbajnë popullin e Sanxhakut dhe të Toplicës në kontrollin e tyre si dhe popullin serbë në mendimet mesjetare.
Gjeografia e Serbisë
Serbia është një vend pa dalje në det, i vendosur në udhëkryq mes Evropës Qendrore dhe Jugore, Serbia ndodhet në Gadishullin Ballkanik dhe në Fushën e Panonisë. Vendi mbulon një sipërfaqe (përjashtuar Kosovën), gjithsej prej 77,474 km2, që e bën atë vendin e 117-të në botë.
Fusha e Panonisë mbulon të tretën veriore të vendit (Vojvodina dhe Maçva) ndërsa maja më lindore e Serbisë shtrihet në Ultësirën e Vllahisë. Terreni i pjesës qendrore të vendit, me rajonin e Shumadijes në zemër, përbëhet kryesisht nga kodra të përshkuara nga lumenj. Malet mbizotërojnë në të tretën jugore të Serbisë. Alpet Dinarike shtrihen në perëndim dhe jugperëndim, duke ndjekur rrjedhën e lumenjve Drina dhe Ibër. Malet Karpate dhe Malet Ballkan shtrihen në drejtimin veri-jug në Serbinë lindore.
Malet e lashta në cepin juglindor të vendit i përkasin sistemit malor Rilo-Rodope. Lartësia shkon nga maja Midžor e Maleve Ballkan në 2,169 metra (maja më e lartë në Serbi, pa Kosovën) deri në pikën më të ulët prej vetëm 17 metrash) pranë lumit Danub në Prahovo. Liqeni më i madh është Liqeni Gjerdap (163 kilometra katrorë) dhe lumi më i gjatë që kalon përmes Serbisë është Danubi (587.35 kilometra).
Politika
Serbia është një republikë parlamentare, me qeveri të ndarë në degë legjislative, ekzekutive dhe gjyqësore. Serbia kishte një nga kushtetutat e para moderne në Evropë, Kushtetutën e vitit 1835 (e njohur si Kushtetuta e Sretenjes), e cila në atë kohë konsiderohej ndër kushtetutat më përparimtare dhe liberale në Evropë. Që atëherë ajo ka miratuar 10 kushtetuta të ndryshme. Kushtetuta aktuale u miratua në vitin 2006 pas referendumit për pavarësinë e Malit të Zi, i cili si pasojë rinovoi pavarësinë e vetë Serbisë. Gjykata Kushtetuese vendos për çështjet që kanë të bëjnë me Kushtetutën.
Presidenti i Republikës (Republike Predsednik) është kreu i shtetit, zgjidhet me votim popullor për një mandat pesëvjeçar dhe është i kufizuar nga Kushtetuta në një maksimum prej dy mandatesh. Përveç se është komandant i përgjithshëm i forcave të armatosura, presidenti ka detyrën procedurale të emërimit të kryeministrit me pëlqimin e parlamentit dhe ka njëfarë ndikimi në politikën e jashtme. Aleksandar Vuçiq i Partisë Progresive Serbe është presidenti aktual pas zgjedhjeve presidenciale të vitit 2017. Selia e presidencës është Novi dvor.
Qeveria (Vlada) përbëhet nga kryeministri dhe ministrat e kabinetit. Qeveria është përgjegjëse për propozimin e legjislacionit dhe buxhetit, zbatimin e ligjeve dhe udhëheqjen e politikave të jashtme dhe të brendshme. Kryeministrja aktuale është Ana Bërnabiq, e propozuar nga Partia Progresive Serbe.
Asambleja Kombëtare (Narodna skupština) është një organ legjislativ njëdhomësh. Asambleja Kombëtare ka fuqinë të miratojë ligje, të miratojë buxhetin, të caktojë zgjedhjet presidenciale, të zgjedhë dhe shkarkojë Kryeministrin dhe ministrat e tjerë, të shpallë luftë dhe të ratifikojë traktate dhe marrëveshje ndërkombëtare. Ai përbëhet nga 250 anëtarë të zgjedhur në mënyrë proporcionale, të cilët shërbejnë për një mandat katërvjeçar.
Njësitë administrative
Në Serbi, pa Kosovën, ka 145 komuna (opštine) dhe 29 qytete (gradovi), të cilat formojnë njësitë bazë të vetëqeverisjes lokale. Përveç komunave/qyteteve, ekzistojnë 24 distrikte (okruzi), ku Qyteti i Beogradit përbën një rreth shtesë. Me përjashtim të Beogradit, i cili ka një qeveri lokale të zgjedhur, rrethet janë qendra rajonale të autoritetit shtetëror, por nuk kanë kompetenca të tyre; ato paraqesin ndarje thjesht administrative.
Kushtetuta e Serbisë njeh dy provinca autonome, Vojvodinën në veri dhe territorin e diskutueshëm të Kosovës dhe Metohisë në jug, ndërsa zona e mbetur e Serbisë Qendrore nuk kishte kurrë autoritetin e saj rajonal. Pas Luftës së Kosovës, paqeruajtësit e OKB-së hynë në Kosovë dhe Metohi, sipas Rezolutës 1244 të KS të OKB-së. Qeveria e Serbisë nuk e njeh shpalljen e pavarësisë së Kosovës në shkurt 2008, duke e konsideruar atë të paligjshme..
Demografia
Që nga regjistrimi i vitit 2011, Serbia ka një popullsi totale prej 7,186,862 dhe dendësia e përgjithshme e popullsisë është e mesme pasi qëndron në 92.8 banorë për kilometër katror.
Gjatë viteve 1990, Serbia kishte popullsinë më të madhe të refugjatëve në Evropë. Refugjatët dhe personat e zhvendosur brenda vendit (PZHBV) në Serbi përbënin midis 7% dhe 7.5% të popullsisë së saj në atë kohë - rreth gjysmë milioni refugjatë kërkuan strehim në vend pas serisë së luftërave jugosllave, kryesisht nga Kroacia (dhe në një masë më të vogël nga Bosnja dhe Hercegovina) dhe PZHBV-të nga Kosova.
Serbët me 5,988,150 janë grupi më i madh etnik në Serbi, që përfaqësojnë 83% të popullsisë së përgjithshme (përjashtuar Kosovën). Serbia është një nga vendet evropiane me numrin më të madh të pakicave kombëtare të regjistruara, ndërsa krahina e Vojvodinës është e njohur për identitetin e saj shumetnik dhe multi-kulturor. Me një popullsi prej 253,899, hungarezët janë pakica më e madhe etnike në Serbi, e përqendruar kryesisht në Vojvodinën veriore dhe përfaqëson 3.5% të popullsisë së vendit (13% në Vojvodinë). Popullsia rome është 147,604 sipas regjistrimit të 2011, por vlerësimet jozyrtare e vendosin numrin e tyre aktual midis 400,000 dhe 500,000.[245] Boshnjakët me 145.278 janë të përqendruar në Rashkë (Sanxhak), në jugperëndim. Grupet e tjera minoritare përfshijnë kroatët, sllovakët, shqiptarët, malazezët, vllehët, rumunët, maqedonasit dhe bullgarët. Kinezët, të vlerësuar në 15,000, janë e vetmja pakicë e rëndësishme emigrante joevropiane.
Shumica e popullsisë, ose 59.4%, banon në zonat urbane dhe rreth 16.1% vetëm në Beograd. Beogradi është qyteti i vetëm me më shumë se një milion banorë dhe ka edhe katër të tjerë me mbi 100,000 banorë.
Feja
Kushtetuta e Serbisë e përcakton atë si një shtet laik me liri të garantuar fetare. Të krishterët ortodoksë me 6,079,396 përbëjnë 84.5% të popullsisë së vendit. Kisha Ortodokse Serbe është kisha më e madhe dhe tradicionale e vendit, adhuruesit e së cilës janë kryesisht serbë. Komunitetet e tjera të krishtera ortodokse në Serbi përfshijnë malazezët, rumunët, vllehët, maqedonasit dhe bullgarët.
Në vitin 2011, katolikët romakë numëronin 356,957 në Serbi, ose afërsisht 6% e popullsisë, kryesisht në Vojvodinën veriore e cila është shtëpia e grupeve të pakicave etnike si hungarezët, kroatët dhe Bunjevci, si dhe për disa sllovakë dhe çekë.
Protestantizmi përbën rreth 1% të popullsisë së vendit, kryesisht luteranizmi midis sllovakëve në Vojvodinë si dhe kalvinizmi midis hungarezëve të reformuar. Kisha Katolike Greke respektohet nga rreth 25,000 qytetarë (0.37% e popullsisë), kryesisht Rusinë në Vojvodinë.
Myslimanët, me 222,282 ose 3% të popullsisë, formojnë grupin e tretë më të madh fetar. Islami ka një ndjekës të fortë historik në rajonet jugore të Serbisë, kryesisht në Rashkën jugore. Boshnjakët janë bashkësia më e madhe islame në Serbi, e ndjekur nga shqiptarët.
Në vitin 2011, kishte vetëm 578 hebrenj në Serbi, krahasuar me mbi 30,000 para Luftës së Dytë Botërore. Ateistët numëronin 80,053, ose 1,1% të popullsisë, dhe 4,070 të tjerë e deklaruan veten si agnostik.
Ekonomia
Shiko dhe këtë
Doktrina e shenjtë serbe
Referime
Lidhje të jashtme
The roots of ethnic cleansing in Kosovo. Early twentieth-century documents
Alket Aliu : Ivo Andric, projekti per shfarosjen e shqiptareve
Shtete në Evropë
Shtete pa dalje në det
Shtete në Evropën Qendrore
Shtete në Evropën Juglindore
Shtete në Ballkan
Shtete anëtare të Këshillit të Evropës
Shtete anëtare të Kombeve të Bashkuara |
2986 | Ngjarje të shënuara për kombin shqiptar.
12 nëntor 1912 Dita e Pavarsisë
Lista |
2987 | Shkencat e Tokës janë të gjitha shkencat të cilat në mënyrë direke apo indirekte kanë të bëjnë me studimin e strukturës së tokës.
Disa nga Shkencat e Tokës janë:
Gjeodezia - Shkenca që studion trajten e tokës
Gjeografia - Shkenca që studion kushtet natyrore në tä cilat jeton njeriu.
Gjeologjia - Gjeologjia është shkenca që e studion Tokën në mënyrë të gjithanshme.
Gjeopolitika -
Petrologjia - Shkenca që merret me studimin e shkëmbijve.
Lidhje të jashtme
Gjeografi |
2993 | Enver Hoxha (16 tetor 1908 – 11 prill 1985) ka qenë politikan komunist shqiptar që drejtoi shtetin shqiptar nga viti 1944 deri në vdekjen e tij në vitin 1985. Para sekretarisë së parë të Partisë së Punës së Shqipërisë, ai ishte kryetari i Frontit Demokratik të Shqipërisë dhe komandant i përgjithshëm i Forcave të Armatosura Shqiptare nga viti 1944 deri në vdekjen e tij. Shërbeu si Kryeministër i Shqipërisë gjatë viteve 1944–1954 dhe në kohë të ndryshme ka shërbyer si Ministër i Punëve të Jashtme dhe i Mbrojtjes.
I lindur në Gjirokastër më 1908, ai punoi fillimisht si mësues, por pas pushtimit të Shqipërisë nga Italia fashiste ai vijoi punën në arsim deri kur u punësua në fabrikën dhe shitoren "Flora" të Ibrahim bej Biçakçiut. U bë anëtar i Partisë Komuniste të Shqipërisë pas formimit të saj më 1941, kurse më 1943 u zgjodh sekretar i parë i saj me përkrahjen e emisarëve jugosllavë nën drejtimin e të cilëve u themelua partia, Miladin Popoviqit dhe Dushan Mugoshës.
Të 41 vitet e drejtimit të tij të shtetit shqiptar ndahen në dy periudha: e para (1944-1976) e karakterizuar me aleanca të përkohshme me fuqitë e kampit socialist ─ Jugosllavinë, Bashkimin Sovjetik dhe Kinën ─ dhe e dyta (1977-1985) e shënjuar nga izolacionizmi, antirevizionizmi dhe ndjekja dogmatike e marksizëm-leninizmit. Prej sundimit të tij spikaste mbrojtja e hekurt e stalinizmit, eliminimi i çdo lloj opozitarizmi të jashtëm apo të brendshëm, përmes metodave që përfshinin dënimin me vdekje; transformimi i vendit drejt një ekonomie industriale dhe të vetëmjaftueshme, ateizmi shtetëror; krijimi i një policie sekrete për shtypjen politike të popullësisë quajtur Sigurimi i Shtetit dhe, në vitet e fundit, izolimi ndërkombëtar në të cilin u zhyt Shqipëria. Gjithashtu i spikatur ishte kulti i individit me të në qendër, i gjithëpranishëm nëpër pankarta e postera, këngë e parrulla «Populli - Partia - Enveri» të shkruar edhe anës maleve. Edhe pas vdekjes kulti i tij u nderua përmes shtatoreve të mëdha në gati çdo qytet të Shqipërisë, kryesuar nga ajo në qendër të Tiranës si dhe ndërtimi i një muzeumi kushtuar atij, po në kryeqytetin shqiptar.
Hoxha përfshihet në listën e përpiluar nga Instituti i Studimit të Krimeve dhe Pasojave të Komunizmit, që përmbledh pjesëmarrësit që kanë përgjegjësi direkte për krimet e Partisë Komuniste Shqiptare dhe të Ushtrisë Nacionalçlirimtare, duke qene, sipas ligjit nr. 41, anëtarë të strukturave politike dhe ushtarake “që kanë inspiruar, organizuar, urdhëruar, ekzekutuar ose ndihmuar forcat partizane në vepra kriminale”. Regjimi katërdhjetëvjeçar i tij u karakterizua nga zhdukja e opozitës politike e intelektuale, represioni i vazhdueshëm politik në të cilin përfshiheshin kampet e detyrueshme të punës, pushkatimet pa gjyq dhe ekzekutimet e antikomunistëve të piketuar. Dënimet e kundërshtarëve të tij politikë me vdekje ose burgime të gjata dhe dëbimet e familjeve të tyre nga shtëpitë ku jetonin dhe internimet e tyre në fshatra të thella, ku kontrolloheshin rreptësisht nga policia dhe Sigurimi. Qeveria socialiste karakterizohej edhe nga metodat “staliniste” të asgjësimit të bashkëpunëtorëve të tij që kërcënonin shtetin popullor. Pjesa më e madhe e këtij represioni është bërë përmes armës së Sigurimit.
Hoxhaizëm, rrymë anti-revizioniste marksist-lenininiste e zhvilluar në Republikën Popullore Socialiste të Shqipërisë dhe disa vende të Amerikës Latine si Ekuadori, Brazili, Venezuela etj. Sipas një ankete të OSBE, të vitit 2016, 45% e shqiptarëve kanë mendim pozitiv për Enver Hoxhën, kurse 42% mendim negativ.
Jetëshkrimi
Jeta e hershme
U lind realisht më 12 maj 1908 në lagjen Teqe-Meçite-Hazmurat (pranë Xhamisë e Teqesë dhe Xhamisë Mexhide) të Gjirokastrës në një familje myslimane bektashie, djali i dytë i Mulla Halil Hoxhës dhe Gjylihane Çuçit. Kishte një vëlla më të madh të quajtur Beqir i cili vdiq në moshë të re nga tuberkulozi, dhe tri motra Fahrien, Haxhon dhe Sanijen. Enveri u emërua pas politikanit të njohur turk-osman Enver Pasha.
Familja e tij e kishte origjinën e mëhershme nga Dropulli. Sipas bashkëqytetarit dhe shkrimtarit Ismail Kadare, Hoxhatët quheshin nga gjirokastritët psefto, gjysmëqytetarë-gjysmëfshatarë për nga veshja dhe sjelljet. Pas mejtepit, më 1917-1923 ndoqi mësimet në shkollën qytetëse "Liria" në vendlindje. Më 1923 nis mësimet në liceun frëng të Gjirokastrës, pasi ishte regjistruar në klasën e 6-të të tij. Te memuaret e veta Vite të vegjëlisë përshkruan një verim të kohës së liceut që e kaloi te daja i tij Shyqyri Çuçi në Fier, ku edhe "për herë të parë fitoi disa lekë" për një punë që i caktoi av. Rasim Hoxha, kushëriri i vet. Më 1927-1930 me mbylljen e liceut në vendlindje, me ndihmën e Eqrem bej Libohovës iu mundësua një bursë shtetërore me të cilën vijoi mësimet në Liceun e Korçës gjer më 1930. Ishte më së shumti një nxënës nënmesatar ku më 1929 figuron me shumë nota kaluese dhe pak të mesme.
Shkollimi i lartë në Francë, puna konsullore në Belgjikë
Më 1930, po prapë me ndihmën e bamirësit të tij Libohova, mori një tjetër bursë shtetërore për të studjuar botanikë Fakultetin e Shkencave të Natyrës të Universitetit të Montpeljesë, Francë. Atje mbylli vetëm një vit akademik me provime. Qëndroi 4 vjet në Montpelje, pa dhënë provimet e duhura, dhe nuk i ktheu shtetit paratë e marra nga bursa, në kundërshtim me ligjin e kohës për arsimin. Më 2 shkurt 1934 ministri Ivanaj lëshoi urdhrin për heqjen e bursës së tij.
Në mars të 1934 shkoi në Paris ku iu afrua emigrantëve antizogistë me kartën e kunatit të Bahri Omarit, në përputhje me strategjitë e Zyrës Sekrete (shërbimit sekret të monarkisë). Më pas u punësua si nëpunësi i vetëm i konsullatës shqiptare në Bruksel më 1935-1936, po prapë detyrë e lidhur me shërbimin sekret.
Kthimi në Shqipëri
Në korrik të vitit 1936 Enveri u kthye në Shqipëri, nisi të jepte mësim me kontratë në gjimnazin e Tiranës duke mos kthyer as bursën studentore e duke mos shërbyer as në ushtri siç ishte ligji. U caktua në liceun e Korçës porsa atë periudhë vëreheshin me shqetësim përhapja e propagandës komuniste. Dha mësim në lëndën e moralit si dhe ishte kujdestar biblioteke. Pushtimin fashist e priti me indiferentizëm, në korrik shkoi me pushime në Itali, për arsye shëndetësore shkoi ndër llixhat e Salsomaggiores i pritur nga Omari, e motra dhe nipërit. Studjuesit e biografisë së tij, ndonëse mungon ngase është zhdukur baza dokumentore, janë të mendimit se Enveri u rekrutua nga shërbimi sekret shqiptar pikërisht kur drejtohej nga kushëriri i tij Abedin Hoxha. Kështu shpjegohet edhe si nuk ktheu bursën, si vijoi të punonte në shërbim konsullor dhe si nuk shërbeu në ushtri para se të punësohej në arsimin vendas pasi u kthye.
Në fund të 1939 u caktua në gjimnazin e Gjirokastrës i hequr nga puna prej liceut të Korçës, në dhjetor 1939 shkoi sërish në Itali, por nuk qëndroi sepse u rikthye në Tiranë fillimin e 1940. Aty përmes të njohurit të tij, Esat Dishnicës kish mundur të punësohej fillimisht në fabrikën e duhanit dhe më pas në shitoren "Flora" të kushëririt të Dishnicës, Ibrahim bej Biçakçiut. Në kontakt me pjesëtarë të Grupit Komunist të Korçës, shoqëroi Koço Tashkon, Pilo Peristerin, Koçi Xoxen, Sotir Vullkanin dhe Sotir Lubonjën si simpatizant në takimet e datave 8-14 nëntor 1941, ku me përfaqësues të grupeve të Shkodrës dhe të Rinjve themeluan Partinë Komuniste Shqiptare nën drejtimin e emisarëve jugosllavë Popoviq dhe Mugosha.
Enveri u caktua fillimisht për financat e partisë nga Popoviqi në komitetin provizor. Në mars 1943, u konfirmua si udhëheqës kryesor i PKSH. Arsyet e zgjedhjes së Hoxhës ishin sepse pas vrasjes së Qemal Stafës në Komitet Qendror mbizotëronin punëtorët, kurse në krye të Partisë nevojitej një intelektual. Hoxha po ashtu ishte sekretar politik i PKSH për Qarkun e Tiranës i cili ishte qarku më i rëndësishëm i vendit. Në fillim për Sekretar të Përgjithshëm u propozua Ymer Dishnica por nuk pranoi, ky propozoi Enverin i cili fillimisht refuzoi gjithashtu. Kandidatura e këtij të fundit u përkrah edhe nga Popoviçi.
I njohur në Parti e në radhët e simpatizantëve me pseudonimet "Tarasi", "Shpati", "Valbona", "Hasani", "Saliu", "Malo" etj., duke u paraqitur herë si punëtor e herë si tregtar e intelektual, ai gjatë gjithë vitit 1942, në ilegalitetit zhvillon një veprimtari të dendur anti-fashiste në Tiranë.
Në krye të KQ të Partisë, Enveri përpunoi dhe udhëhoqi zbatimin e vijës ushtarake të PKSH për organizimin dhe zgjerimin e kryengritjes së armatosur në të gjitha anët e vendit dhe për krijimin, në luftë e sipër, të Ushtrisë Nacionalçlirimtare Shqiptare.
Në vitin 1943 Enveri dënoi Marrëveshjen e Mukjes midis Frontit Nacional-Çlirimtar dhe Ballit Kombëtar. Si Komisar Politik i Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë Nacionalçlirimtare (korrik 1943) e më pas Komandant i Përgjithshëm i Ushtrisë Nacionalçlirimtare (maj 1944), Enveri punoi për krijimin dhe rritjen e UNÇSH.
Me propozim të KQ të PKSH më 24 maj 1944 filloi punimet Kongresi i Parë Antifashist Nacionalçlirimtar i popullit shqiptar, Kongresi i Përmetit, i cili themeloi shtetin shqiptar të demokracisë popullore. Komiteti Antifashist, që doli nga ky Kongres ishte, faktikisht, qeveria e Shqipërisë. Sekretari i Përgjithshëm i PKSH, Enveri, u emërua President i këtij Komiteti. Mbledhja e Dytë e KANÇ-it (tetor 1944), që u mbajt në Berat, vendosi shndërrimin e Komitetit Antifashist në Qeveri Demokratike Provizore të Shqipërisë. Enveri u emërua Kryeministër. Më 28 nëntor 1944, pas 5 vjetësh lufte e përpjekjesh titanike, Qeveria e parë demokratike popullore në Shqipëri, me kryeministër Enverin, hyn në Tiranën e lirë.
Sundimi i hershëm (1946-1961)
Vendosja e sistemit stalinist
Qeveria e përkohshme e Shqipërisë, e drejtuar nga Enver Hoxha, filloi menjëherë të marrë kontrollin e plotë të ekonomisë. Në dhjetor të vitit 1944, menjëherë pas ardhjes në pushtet, regjimi i Hoxhës miratoi ligje të reja që siguronin rregulla shtetërore të rrepta për të gjitha kompanitë industriale dhe tregtare private, si dhe marrëdhëniet e jashtme dhe të brendshme tregtare. Një "taksë për fitimet nga lufta" dhe ligje që lejonin konfiskimin e pasurisë që i përkiste atyre që u quajtën "armik i popullit" dobësuan klasën e mesme ende të vogël të vendit. Në fillim të vitit 1945, qeveria e Hoxhës konfiskoi pasuritë italiane dhe gjermane, anuloi të gjitha koncesionet e huaja ekonomike, shtetëzoi të gjitha shërbimet publike dhe mjetet e transportit, dhe krijoi një rrjet të sponsorizuar nga qeveria të kooperativave të konsumit. Pa marrë parasysh nevojat e Shqipërisë dhe përparësitë e konkurrencës, Hoxha ndoqi diktatin stalinist dhe nxiti zhvillimin e industrisë së rëndë dhe jo bujqësinë dhe industrinë e lehtë.
Regjimi i Hoxhës u përpoq të bënte për vehte fshatarësinë duke zvogëluar fuqinë e pronarëve të mëdhenj të tokës dhe duke dhënë koncesione për fshatarët. Në janar të vitit 1945, qeveria e Hoxhës anuloi borxhet e pazgjidhura bujqësore, shkurtoi pagesat për përdorimin e tokës me 75 për qind, shtetëzoi burimet ujore, dhe ofroi një mundësi për fshatarët për të blerë ujë për ujitje nga shteti me tarifa nominale. Ligji i Reformës Agrare në gusht 1945 shkatërroi atë që kishte mbetur nga fuqia ekonomike e pronarëve të mëdhenj të tokave të Shqipërisë qendrore dhe jugore, duke zëvendësuar pasuritë e tyre me rreth 70.000 ferma të vogla. Gjithashtu qeveria e Enver Hoxhës shtetëzoi të gjitha pyjet dhe tokat për kullotë dhe shpronësoi pa kompensim tokat që i përkisnin individëve, të cilët kishin burime të të ardhurave jo nga fermat. Ligji i toka lejoi pronarët të mbajnë deri në dyzet hektarë nëse ata fitonin të ardhurat e tyre ekskluzivisht nga bujqësia dhe punonin tokën me makineri. Institucionet fetare dhe fermerët që nuk kishin makineri u kufizuan në njëzet hektarë. Fshatarëve pa tokë dhe njerëzit që kishin pasur më pak se pesë hektarë të tokë morën deri në pesë hektarë për familje dhe hektarë shtesë për bijtë e martuar të cilët ishin anëtarë të familjes.
Në prill të vitit 1946, gjykatat ushtarake filluan të dënojnë me burg fshatarët grumbullonin grurë. Qeveria e Enver Hoxhës shtetëzoi edhe mjetet bujqësore dhe kafshët e punës, ndaloi shitjen dhe transferimin e tokës, dhe fshatarët duhet të merrnin lejen e qeverisë për të therur kafshë. Në qershor autoritetet urdhëruan fshatarët për të ofruar kuota relativisht të larta të grurit në qendrat shtetërore të prokurimit në çmime të ulëta, të përcaktuara zyrtarisht. Duke përdorur propagandën dhe dhunën, qeveria u përpoq të bindë fshatarët për t'u bashkuar në ferma kolektive që quheshin kooperativa bujqësore. Pavarësisht nga fakti se anëtarët e kooperativave paguanin taksa të ulëta dhe kishin kuota më të vogla prodhimi, fushata arriti të bindë vetëm 2.428 familje fshatare të bashkohen në kooperativa deri në vitin 1948. Qeveria pranoi se fushata kishte dështuar. Prodhimet e varfra, spastrimet, shtrëngimet karakterizuan sektorin e bujqësisë për tre vitet e ardhshme, dhe mungesa e drithërave u bë një problem kronik.
Deri në vitin 1947, qeveria kishte vendosur shumë nga korniza institucionale e nevojshme për një sistem ekonomik stalinist, shtetëzimin e industrisë dhe marrjen nën kontroll të tregtisë së jashtme dhe tregtisë së brendshme. Një reformë monetare i dha një tjetër goditje klasës së mesme. Në prill të vitit 1947, Komisioni i Planifikimit Ekonomik hartoi planin e parë ekonomik të vendit, një plan nëntë-mujor me objektiva të përcaktuara të prodhimit për minierat, fabrikat, dhe sektorët e bujqësisë shprehura në drejtim të prodhimit fizik sesa parasë. Në ndërmarrjet shqiptare filloi futja e sistemit sovjetik të kontabilitetit, dhe fanatikët dhe instruktorët e partisë indoktrinonin popullsinë me parimet ekonomike të marksizëm-leninizmit.
Marrëdhëniet me Jugosllavët
Enveri e shpalli të paprekshme Shqipërinë Londineze dhe që në kohën e Luftës ia kërkoi Titos Kosovën. Më 1943 Tito pranoi se Kosova ishte e shqiptarëve dhe se pas luftës do t'i kthehej Shqipërisë. Me nismën e Enver Hoxhës dhe të komunistëve të Kosovës dhe Shqipërisë u mbajt Konferenca e Bujanit. Në vitin 1946 kur Enver Hoxha vizitoi Beogradin, gjatë bisedimeve me Titon i kërkoi këtij ta mbante premtimin për bashkimin e Kosovës me Shqipëri.
Stalini e njoftoi Hoxhën që Jugosllavia po provonte ta aneksonte Shqipërinë: "Ne nuk e dinim se jugosllavët, nën pretekstin e mbrojtjes së vendit tuaj nga një sulm prej fashistëve grekë, donin të sillnin njësite të ushtrisë së tyre në territorin e Shqipërisë. Ata u përpoqën ta bënin këtë në një mënyrë shumë të fshehtë. Në fakt, qëllimi i tyre në këtë drejtim ishte krejtësisht armiqësor, sepse ata synonin të përmbysnin situatën në Shqipëri". Në qershor 1947, komiteti qendror i Jugosllavisë filloi ta dënonte publikisht Hoxhën duke e akuzuar se kishte marrë një rrugë individualiste dhe anti-marksiste. Kur Shqipëria u kundërpërgjigj duke bërë marrëveshje për blerjen e makinerive bujqësore nga Bashkimi Sovjetik, jugosllavët deklaruan se Shqipëria nuk mund të bënte asnjë marrëveshje me shtetet tjera pa lejen e Jugosllavisë.
Koçi Xoxe, i cili në dokumente jugosllave figuron si agjent sekret i tyre që nga viti 1947 , u mundua ta pengojë Hoxhën që të mos i përmirësonte marrëdhëniet me Bullgarinë, duke arsyetuar se Shqipëria do të ishte më stabile nëse bënte shkëmbime tregtare me vetëm një partner e jo me shumë. Nako Spiru, një anëtar anti-jugosllav i Partisë Komuniste e dënoi Xoxen dhe anasjelltas. Meqenëse askush nuk e përkrahu Nako Spirun, ai duke e parë situatën si të pashpresë dhe duke pasur frikë se dominimi i Shqipërisë nga Jugosllavia ishte i pashmangshëm, në nëntor kreu vetëvrasje. Xoxe ndërkaq zhvillonte bisedime me përfaqësuesit e Ministrisë së Brendshme të Jugosllavisë, të cilët nga ai morën vesh se Hoxha kishte themeluar Komitetin për Çlirimin e Kosovës, i cili kishte rekrutuar 2000 kryengritës në Kosovë që do të hidheshin në aksion për ta bashkuar Kosovën me Shqipëri.
Në Plenumin e tetë të Partisë, mbajtur nga 26 shkurt deri më 8 mars 1948, Xoxe u përfshi në një komplot për të izoluar Hoxhën dhe për të forcuar pushtetin e vet. Ai e akuzoi Hoxhën se ai ishte shkaktar i ftohjes së marrëdhënieve me jugosllavët dhe deklaroi se misioni ushtarak sovjetik duhej të dëbohej e të sillej një jugosllav në vend të tij. Hoxha qëndroi i patundur dhe përkrahja për të nuk kishte rënë. Kur Jugosllavia u prish me Bashkimin Sovjetik, mbështetja për Enver Hoxhën u rrit edhe më shumë. Më 1 korrik 1948, Tirana u bëri thirrje gjithë këshilltarëve teknikë jugosllavë të largoheshin nga vendi, dhe në mënyrë të njëanshme anuloi gjitha traktatet dhe marrëveshjet me Jugosllavinë. Xoxe u përjashtua nga partia dhe me 13 qershor 1949 u var.
Kur Hoxha i prishi marrëdhëniet me Jugosllavinë, përfaqësuesit e "nacionalizmit" në mërgim, mes të cilëve edhe Ernest Koliqi, i dërgonin letra Titos me anë të të cilave e ftonin atë ta sulmonte Shqipërinë, ta rrëzonte Enver Hoxhën dhe t'ua linte vendin atyre. Ata i premtonin Titos se Shqipëria e tyre do të ishte mike besnike e Jugosllavisë.
Ndërkaq Hoxha në një letër që i dërgonte Stalinit në vitin 1949, e njoftonte mbi gjendjen e shqiptarëve të Kosovës dhe i thoshte se bashkimi i Kosovës me Shqipërinë, që ishte "aleate besnike e BRSS", do ta dobësonte Jugosllavinë e Titos dhe Rankoviqit.
Marrëdhëniet me Bashkimin Sovjetik
Pas prishjes së marrëdhënieve me Jugosllavinë, Hoxha u rreshtua me Bashkimin Sovjetik për të cilin kishte admirim të madh. Nga viti 1948 deri më 1960, Shqipëria përfitoi $200 milion në ndihma nga sovjetikët për zgjerimin teknik dhe infrastrukturor. Shqipëria u anëtarësua në KNER më 22 shkurt 1949 dhe mbeti e rëndësishme si për të ushtruar presion mbi Jugosllavinë, si për të shërbyer si një fuqi pro-sovjetike në Detin Adriatik. Një bazë nëndetësesh u ndërtua në ishullin Sazan afër Vlorës, duke paraqitur një rrezik të mundshëm për Flotën e Gjashtë Amerikane. Marrëdhëniet shqiptaro-sovjetike mbetën të ngushta deri në vdekjen e Stalinit më 5 mars 1953. Vdekja e tij u shoqërua me 14 ditë zi kombëtare në Shqipëri; më tepër sesa në Bashkimin Sovjetik. Hoxha mblodhi gjithë popullsinë në sheshin qendror në Tiranë, u kërkoi të binin në gjunjë para shtatores së Stalinit dhe i detyroi të bënin një betim për "besnikëri të përjetshme" dhe "mirënjohje" ndaj "babait të dashur" dhe "çliruesit të madh"
Nën Hrushovin, pasardhësin e Stalinit, ndihmat u reduktuan dhe Shqipëria u inkurajua nga sovjetikët të ndiqte politikën specializuese të Hrushovit. Sipas kësaj politike, Shqipëria do të zhvillonte prodhimin e saj bujqësor për të furnizuar Bashkimin Sovjetik dhe vendet tjera të Paktit të Varshavës të cilat nga ana e tyre poashtu do të zhvillonin prodhime specifike. Në teori, kjo do të ndikonte në forcimin e Paktit të Varshavës duke zvogëluar në masë të madhe mungesën e lëndëve të caktuara me të cilën përballeshin shumë nga vendet komuniste.
Një ndër arsyet kryesore të krizës në marrëdhëniet e Shqipërisë me sovjetikët ishte afrimi i Hrushovit me Jugosllavinë. Nga 16 maji deri më 17 qershor 1955 Nikolai Bulganin dhe Anastas Mikojan vizituan Jugosllavinë kurse Hrushovi hoqi dorë nga përjashtimi i Jugosllavisë prej bllokut komunist. Hrushovi poashtu filloi t'i referohej teorisë policentrike të Palmiro Togliatti. Meqë sovjetikët nuk ishin konsultuar me Hoxhën për këtë çështje, ky i fundit u ndie i fyer. Jugosllavia nisi t'i kërkojë Hoxhës të rehabilitonte Koçi Xoxen, gjë që Hoxha e hodhi poshtë me këmbëngulje. Në vitin 1956 në Kongresin e 20-të të Partisë Komuniste të Bashkimit Sovjetik, Hrushovi e dënoi kultin e personalitetit të Stalinit duke e akuzuar për shumë gabime të rënda. Pastaj ai shpalli teorinë e bashkëjetesës paqësore, që e zemëroi shumë Hoxhën. Instituti i Studimeve Marksiste-Leniniste, i udhëhequr nga gruaja e Hoxhës, Nexhmije Hoxha citoi Leninin: "Parimi themelor i politikës së jashtme të një vendi socialist dhe të një partie komuniste është internacionalizmi proletar, jo bashkëjetesa paqësore. Hoxha mori një qëndrim aktiv kundër revizionizmit.
Uniteti brenda Partisë së Punës të Shqipërisë filloi të binte gjithashtu. Një mbedhje speciale e delegatëve mbajtur në Tiranë në prill 1956, përbërë nga 450 delegatë, dha rezultate të papritura. Delegatët kritikuan "kushtet brenda partisë, qasjen negative kundrejt masave, mungesën e demokracisë socialiste dhe asaj në parti, politikën ekonomike të udhëheqjes etj. Gjithashtu u bë thirrje për diskutime lidhur me kultin e personalitetit dhe Kongresin e 20-të të Partisë.
Afrimi me Kinën
Më 1956, Hoxha kërkoi miratimin e një rezolute që do ta mbështeste udhëheqjen aktuale të Partisë. Rezoluta u miratua dhe të gjithë delegatët që ishin shprehur kundër u përjashtuan nga partia dhe u burgosën. Hoxha deklaroi që kjo kishte qenë edhe një përpjekje tjetër e Jugosllavisë për ta rrëzuar udhëheqjen e Shqipërisë. Ky incident e konsolidoi pushtetin e Hoxhës edhe më shumë, duke bërë kështu të pamundshme reforma të tipit hrushovian. Po atë vit, Hoxha vizitoi Kinën, e cila po përjeton prishjen me Bashkimin Sovjetik, dhe takoi Mao Ce Dunin personalisht. Marrëdhëniet me Kinën u përmirësuan, siç dëshmohet nga rritja e ndihmave kineze nga 4.2% sa ishte më 1955, para vizitës, në 21.6% më 1957, pas vizitës.
Sovjetikët bënë edhe një përpjekje për ta mbajtur Shqipërinë në sferën e tyre, duke rritur ndihmat, por udhëheqja shqiptare vazhdoi të afrohej me Kinën. Marrëdhëniet me sovjetikët mbetën në të njëjtin nivel deri më 1960 kur Hrushovi takoi politikanin majtist grek, Sofokle Venizelos. Hrushovi pëlqente idenë e autonomisë së Vorio Epirit dhe shpresonte t'i shfrytëzonte pretendimet greke për ta mbajtur udhëheqjen shqiptare në linjë me interesat sovjetike. Hoxha u kundërpërgjigj duke çuar Hysni Kapon në Mbledhjen e Bukureshtit, ku duhej të merrnin pjesë krerët e shteteve.
Fërkimet me Bashkimin Sovjetik
Marrëdhëniet me Bashkimin Sovjetik vazhduan të keqësoheshin me shpejtësi. Sovjetikët filluan të ndiqnin një politikë të vijës së ashpër duke reduktuar ndihmat, në veçanti drithin, në një kohë kur Shqipëria po përballej me mundësinë e një zie buke të shkaktuar nga përmbytjet.
Shqipëria de fakto do të largohej nga Traktati i Varshavës më 1960, kurse de jure më 1968.
Sundimi i mëvonshëm (1961-1985)
Marrëdhëniet e Hoxhës me Kinën Komuniste
Për planin e tretë pesëvjeçar të Shqipërisë, Kina premtoi një hua prej $125 milionë dollarësh për ndërtimin e 25 uzinave kimike, elektrike dhe metalurgjike të parapara me plan. Megjithatë, vendi përjetoi një periudhë të vështirë transitore sepse teknikët kinezë ishin më të dobët se sovjetikët. Distanca e madhe mes dy vendeve dhe marrëdhëniet e këqija të Shqipërisë me vendet fqinje komplikuan edhe më shumë situatën. Ndryshe nga Jugosllavia dhe BRSS, Kina kishte më pak influencë në Shqipëri gjatë sundimit të Hoxhës.
Nga ana ideologjike, Hoxha fillimisht konsideronte se bindjet e Maos ishin në linjë me Marksizëm-Leninizmin. Mao dënonte revizionizmin e Nikita Hrushovit dhe ishte kritik ndaj Jugosllavisë. Ndihmat nga Kina ishin pa kamatë dhe Shqipëria mund t'i paguante kur të kishte mundësi.
Kina asnjëherë nuk ndërhynte në punët e brendshme të Shqipërisë në sferën ekonomike, kurse teknikët kinezë punonin për rrogë të njëjtë si shqiptarët, ndryshe nga teknikët sovjetikë që nganjëherë kishin rrogë tre herë më të madhe se vetë Enver Hoxha. Gazetat shqiptare rishtypeshin nga gazetat kineze dhe lexoheshin në radion kineze. Shqipëria ishte në ballë të iniciativës për t'i dhënë Kinës ulëse në OKB në Këshillin e Sigurimit, e cila u tregua e suksesshme më 1971 kur Republika Popullore e Kinës mori ulësen e Tajvanit.
Çështja e Kosovës
Çështja e Kosovës mbetej problem i mprehtë në marrëdhëniet mes Shqipërisë dhe Jugosllavisë. Qëndrimet e Hoxhës mbi Kosovën, pas vitit 1960 do të dominoheshin nga retorika nacionaliste. Në një artikull të vitit 1966, Hoxha denonconte terrorin që ushtronin jugosllavët në Kosovë dhe politikën e tyre shkombëtarizuese kundrejt shqiptarëve.
Rënia e Rankoviqit më 1966 dhe pushtimi i Çekosllovakisë nga sovjetikët më 1968, mundësuan normalizimin e marrëdhënive shqiptaro-jugosllave, dhe këtë afrim Hoxha e kanalizoi tërësisht në drejtim të Kosovës. Në vitin 1974 iu njoh autonomia Kosovës, u hap universiteti dhe Akademia e Shkencave, u shkëmbyen pedagogë, artistë, sportistë etj, në mes Tiranës dhe Prishtinës, u organizuan veprimtari të ndryshme shkencore. U krijua një klimë e ngrohtë mes dy anëve të kufirit.
Hoxha deri në vitin 1981 ishte kundër parullës "Kosova Republikë" sepse dëshironte bashkimin e thjeshtë të Kosovës me Shqipëri. Për këtë qëllim refuzoi të nënshkruante më 1973 Aktin Final të Helsinkit sipas të cilit kufijtë në Evropë nuk mund të ndryshoheshin. Por pas ngjarjeve të vitit 1981 në Kosovë ai doli në mbrojtje të demonstratave të studentëve dhe parullave të tyre. Për herë të parë pas 40 vitesh marrëdhëniet e mira të Hoxhës me Francën hyjnë në periudhë krize sepse kjo mbronte politikën shtypëse kundër shqiptarëve në Kosovë, Mal të Zi dhe Maqedoni.
Aktivitetet politike
Sekretar i Përgjithshëm i KQ të PKSH 1943-1948.
Sekretar i Parë i KQ të PPSH-së 1948-1985.
Kryeministër i Shqipërisë me mandat nga 22 tetori i vitit 1944 gjer më 10 janar të vitit 1946 si pjesë e kabinetit të parë komunist.
Kryetar i Këshillit të Ministrave me mandat nga 22 marsi i vitit 1946 gjer më 30 qershor të vitit 1950.
Ministrave i Jashtëm i Shqipërisë me mandat nga 22 marsi i vitit 1946 gjer më 30 qershor të vitit 1950.
Kryetar i Këshillit të Ministrave me mandat nga 5 korriku i vitit 1950 gjer më 23 korrik të vitit 1953.
Ministrave i Jashtëm i Shqipërisë me mandat nga 5 shtatori i vitit 1950 gjer më 23 shtator të vitit 1953.
Kryetar i Këshillit të Ministrave me mandat nga 23 korriku i vitit 1953 gjer më 19 korrik të vitit 1954.
Vitet e fundit të jetës
Vitet e fundit të jetës ishin rënduar për Hoxhën për shkak të diabetit që i ishte diagnostikuar shumë vite më parë, ai pëson një infarkt në zemër në vitin 1972, më pas një tjetër në vitin 1973, këto dy infarkte e rënduan akoma shumë shëndetin e tij. Fillimi i prillit do të shënojë edhe fundin e jetës së tij, pasi i janë paralizuar këmbët edhe goja, pëson një ishemi më 9 prill 1985 vdes më 11 prill 1985.
Ceremonia e mortore
Në një ceremoni madhështore Enver Hoxha u varros në varrezat e dëshmorëve ku ju bënë nderimet e larta si për çdo udhëheqës. Por pas rënies së komunizmit varri i tij u zhvendos tek varrezat në Sharrë, ku ndodhet edhe sot.
Monumenti i Enver Hoxhës në Tiranë dhe vlerësimi i emrit të tij
Menjëherë pas vdekjes së Sekretarit të Parë të PPSH Enver Hoxha, lideri pasardhës i tij Ramiz Alia në mbledhjen e Byrosë Politike propozon që në qendër të Tiranës dhe të vendlindjes në Gjirokastër të ngrihet nga një shtatore në nder të tij, Universitetit të Tiranës i vihet emri Enver Hoxha, portit kryesor të Durrësit, e shumë uzina e hidrocentrale morën emrin e tij. Gjithashtu u krijua Java e Enverit e cila festohej gjithmonë me rastin e ditëlindjes së tij duke punuar me rendimente më të larta për të tejkaluar planin.
Monumenti i Hoxhës u përurua në vitin 1988 dhe ishte 8 metra e lartë. Më 20 shkurt 1991 ai u rrëzua nga protestuesit, rrëzimi i tij simbolizonte edhe rënien e komunizmit.
Vlerësimi pas komunizmit
Sipas Todi Lubonjës prania e Hoxhës ishte sa për figurë në mbledhjet paraprake të formimit të partisë, për Belishovën, Hoxha pati përkrahjen e Popoviqit sepse nuk e kundërshtonte, sipas Spahiut sepse Enveri "ia servirte me bujari" gjërat e shërbimit personal si stilografe e sahate, sipas Premtes sepse ishte më servili. Mugosha vetë e cilësonte si njeri punëtor, që bënte takime me njerëz e që shkruante shpejt e lehtë. Për Gjyqin Special, ku vetë ishte prokuror, sipas Spahiut ishte Hoxha udhëheqësi, gjykatësi dhe prokurori.
Nga ana tjetër në një intervistë dhënë gazetares Rudina Xhunga me rastin e 100 vjetorit të pavarësisë së Shqipërisë, Rexhep Qosja e cilësoi jonormale injorimin që i bëhej Enver Hoxhës. Sipas Qosjes, Hoxha pati rëndësi për Shqipërinë si burrë shteti, e Shqipëria nuk ishte vendi i vetëm ku u pushkatuan njerëzit pas Luftës së Dytë Botërore; nëse krahasohet me vendet tjera komuniste të botës, në Shqipëri dhuna qe në përpjesëtime më të vogla.
Sipas statistikave të vitit 2016, 45% e shqiptarëve kanë mendim pozitiv për Enver Hoxhën, kurse 42% mendim negativ.
Nderime
Hero i Popullit- Për meritat në udhëheqjen e LANÇ
Hero i Popullit - Për luftën e tij në mbrojtjen e socializmit.
- Hero i Punës Socialiste.
- Medalja e Çlirimit.
Heqje dekoratash
Pas zbulimit të shumë krimeve të komunizmit dhe kërkesave të vazhdueshme të opinionit publik me dekretin nr. 1018, datë 13 shkurt 1995 të Presidentit të Republikës, Sali Berisha, iu hoqën të gjitha dekoratat dhe titujt e nderit për aktin kriminal të gjenocidit të ushtruar ndaj popullit shqiptar gjatë viteve të diktaturës komuniste Haki Toskës dhe zyrtarëve të tjerë të lartë të regjimit komunist.
Nderime të huaja
- Urdhri i Trimërisë së Klasit të I-rë i (Bullgari) 9 shtator 1944.
- Urdhri i Heroit Kombëtar (Jugosllavi) 1946.
- Urdhri i Leninit.
- Urdhri i Suvorov i Klasit të Parë. (Bashkimi Sovjetik).
Veprat
Kosova është Shqipëri
Marrëdhëniet Shqipëri - Bashkimi Sovjetik
Kur lindi Partia
Kur u hodhën themelet e Shqipërisë së re
Mes njerëzve të thjeshtë
Me Stalinin
Për shokët e mi pionierë
Vite të rinisë
Vite të vegjëlisë
Titistët
Hrushovianët
Kuriozitet
Në filmin Hollivudian të vitit 2006 Inside man me regji të Spike Lee, një fjalim shumë i njohur i Enver Hoxhës mbajtur në Gjirokastër, është pjesë e këtij filmi thriller. Fjalimi i Hoxhës, me shumë zgjuarsi përdoret nga banditet për ti ndërlikuar punën identifikuese forcave të policisë. Gjatë momentit të kryerjes së arratisjes nga banka që kishin vjedhur, banditët kishin vënë regjistrimin e Hoxhës, për ti lënë ti kuptojë policisë që ata ishin ende brenda në bankë.
Lidhje të jashtme
Enver Hoxha te Encyclopædia Britannica
Uebfaqje dedikuar Enver Hoxhës
Arikull mbi Enver Hoxhën nga Albania.com
Referime
Enver Hoxha
Lindje 1908
Vdekje 1985
Njerëz nga Gjirokastra
Kryeministra të Shqipërisë
Ministra të Shqipërisë
Enver Hoxha
Komunistë shqiptarë
Komunizmi në Shqipëri
Memuaristë shqiptarë
Njerëz nga Vilajeti i Janinës |
2994 |
Ngjarje
474 - Zenoni u zgjodh bashkëperandorë i Perandorinë Bizantine.
1621 - Alessandro Ludovici u zgjodh Papë.
1822 - Haiti pushtoi republikën e sapoformuar, Republikën Dominikane.
1825 - Pasiqë asnjë kandidat nuk arriti vota të mjaftueshme për tu zgjedhur president, Shtëpia e Përfaqësuesve e Shteteve të Bashkuara zgjodhi John Quincy Adams President të Shteteve të Bashkuara.
1895 - William G. Morgan mobifikoi Mintonette në volejboll.
1900 - U themelua turneu Davis Cup.
1943 - Komanda Aleate deklaroi që ishulli Guadalkanal, në pjesën jugore të Paqësorit, ishte plotësisht nën kontrollin e forcave aleate.
1950 - Senatori amerikan Joseph McCarthy, i shtetit Wisconsin, në një fjalim që mbajti në një klub të grave republikane, në Wheeling të Virxhinias Perëndimore, senatori tha se kishte një listë me emrat e 205 komunistëve, të cilët punonin në Departamentin e Shtetit.
1969 - U realizua fluturimi i parë testues i Boeing 747.
1971 - Programi Apollo: Apollo 14 u kthye në Tokë.
1975 - Anija kozmike sovjetike, Soyuz 17, u kthye në Tokë.
1991 - Lituanezët votuan për pavarësinë e Lituanisë.
2002 - U hapën Lojërat Olimpike Dimërore në qytetin Salt Lake të shtetit Utah.
Lindje
1773 - William Henry Harrison, Presidenti i 9-të i SHBA-së (vdiq më 1841)
1925 - Rinus Michels, futbollist dhe trajner hollandez (V. 2005)
1940 - John Maxwell Coetzee, shkrimtar jugoafrikan, nobelist
1944 - Alice Walker, shkrimtare amerikane
1947 - Carla del Ponte, juriste zvicrane, prokurore pran Tribunalit të Hagës për krime lufte në ish Jugosllavi.
Vdekje
1881 - Fjodor Dostojevski, shkrimtar rus (lindi më 1821)
Shkurt |
3008 | Komuna e Gjakovës është njësi administrative në pjesën perëndimore të Kosovës në pozitën gjeografike 42.39° veri, 20.43° lindje. Qendër e komunës është Gjakova e cila zanafillën e ka qysh nga shekulli i XV kur u bë qendër e njohur zejtare e tregtare me emrin Jakovë.
Komuna e Gjakovës shtrihet në mes të kodrës së Çabratit në perëndim, përroit Llukac në lindje dhe lumit Erenik në jug dhe jug-perëndim. Përroi Krena e përshkon përmes qytetin. Popullsia është rreth 94.158 banorë ne vitin 2011.
Historia
Toka ku filloi qyteti ishte në pronësi të Jak Vulës. Sipas gojëdhënës, hoxha Hadum Aga e bindi Jakun që ta dhuroj tokën për ndërtimin e xhamijes, nga kjo qyteti morri emrin Jakova. Të huajt përdorin toponimin e sllavizuar Djakovica apo Dakovica.
Qyteti përmban një sërë monumentesh nga e kaluara e pasur kulturore. Lagjja historike e qytetit është Mëhalla e Hadumit ku edhe gjinden Xhamija e Hadumit tregu i vjetër dhe ndërtesa më e vjetër e cila ende ekziston në qytet, Xhamia e Hadumit(nga xhamija filloj të ndërtohet qyteti).Tregu i vjetër apo siç njihet Qarshia e Madhe ishte zemra e funksionimit ekonomik për Gjakovën, një qytet i tregtisë dhe artizanateve që shërbente fshatrat përreth nga komuna e Gjakovës, zona e Junikut, dhe Malësia e Gjakovës në kufirin Kosovë-Shqipëri.
Qyteti dhe rrethina luajtën rol të rëndësishëm gjatë lëvizjes kombëtare të Lidhjes së Prizrenit. Gjenerali i Portës së Lartë Maxhar Pasha u vra në një betejë të përgjakshme me forcat e Lidhjes pranë kullës së Abdullah Pashë Drenit.
Qarshia e Madhe u dogj e u shkatërrua gjatë luftës së fundit në Kosovë, por tani më është rindërtuar. Ndërsa Xhamia e Hadumit bashkë me bibliotekën e saj u dogj gjatë natës së parë të sulmeve ajrore të NATO-s nga forcat paramilitare serbe duke zhdukur kështu dokumentet e rralla që datonin që nga koha e themelimit.
Artikulli kryesor Zinxhiri Gjakovar
Gjeografia
Drini
Ereniku
Radoniqi
Shkukëza
Çabrati
Komuna e Gjakovës përpos qytetit ka dhe rrethinën e saj e cila përbëhet nga 85 katunde.
Ekonomia
Para luftës ishin të njohura këto degë të ekonomisë :
Industria e përpunimit te lëngjeve "KBI Ereniku"
Industria e konfeksionit dhe trikotazhit “HC JATEX”
Industria e metaleve "KI Metaliku"
Industria e tekstilit "KI Emin Duraku"
Industria e ndërtimit "KN Dugagjini"
Sipërmarrja tregtare "KT Agimi"
Kombinati "KBI Virgjinia" për mbledhjen e duhanit
Fabrika e Elektromotorëve "KI Elektromotori"
Fabrika e Tullave “KN IMN”
Gjatë dekadës së fundit të shekullit të kaluar Gjakova ka pas ngecje në zhvillimin ekonomik. Disa prej arsyeve janë dobësimi i zonave fshatare që gravitojnë në Gjakovë për shkak të shpërnguljeve në pjesët tjera të Kosovës, ngecjeve në privatizim dhe lidhjeve të dobëta komunikuese me veriun e varfër të Shqipërisë.
Gjakova ka pasur disa iniciativa pas vitit 1999 dhe ndër to me e spikatur ka qene organizimi i panaireve ndërkombëtare. Panairi i dytë ndërkombëtar u organizua ne shtator të vitit 2000. Pas këtij edicioni të suksesshëm u organizuan edhe 11 edicione të tjera.
Demografia
Shiko : Lista e ardhacakëve - Gjakovë
Popullsia e qytetit vlerësohet rreth 105.000 banorë. Numri i banorëve është rritur ndjeshëm për shkak të shpërnguljeve në qytet me rastin e shkatërrimit të fshatrave gjatë luftës. Tani {2006}, llogaritët që komuna të ketë një popullsi rreth 153.000 banorë.
Gjatë viteve 1918-1941, sipas dokumenteve të Dr. Millovan Obradoviqit të prezantuara në librin "Reforma Agrare dhe kolonizimi i Kosovës 1918-1942" në Gjakovë dhe fshatrat përreth saj, janë vendosur rreth 2000 familje serbo-malazeze. Në qendër të qytetit janë vendosur 26 familje, ndërsa në fshatrat e për rreth pjesa tjetër.
Kultura dhe Arsimi
Para masave të dhunëshme serbe të viteve 1990 - 1999, komuna e Gjakovës ka pasur 7 biblioteka publike me gjithsejtë 105.443 libra. Biblioteka kryesore në Gjakovë ka pasur 42.193 libra, ndërsa degët në Skivjan, Rogovë, Bistazhin, Ponoshec, Brekoc dhe Cërmjan kanë pasur 63.250 libra. Sot (tetor 1999), Gjakova ka 5 biblioteka publike me gjithsejt 83.061 libra. "Dora e zezë" serbe ka zhdukur dy degë në Cërmjan dhe Brekoc dhe ka dëmtuar librat e bibliotekave të tjera në një numër prej 22.382 librash.
Gjakova ka katër shkolla të mesme, shkollën e muzikës "Prenk Jakova" si dhe Fakultetin e Edukimit "Bajram Curri". Fakulteti i Edukimit, i njohur më parë si Normalja e Gjakovës, ka luajt rol të rëndësishëm në përgatitjen e arsimtarëve kosovar gjatë filleve të zhvillimit të arsimit shqip në Kosovë. Me 1 tetor 2013 ka filluar punën Universiteti i Gjakovës me Fakultetin e Edukimit, Mjekësisë dhe Filologjisë.
Trupa e teatrit profesionist të Gjakovës shërben si Teatër Kombëtar i Kosovës. Kori i burrave udhëhiqet nga dirigjenti dhe kompozitori Rauf Dhomi ndërsa kori i grave nga dirigjentja Arta Topalli. Grupi letrar quhet "Gjon Nikollë Kazazi." Ky grup letrar organizon çdo vit Mitingun e Poezisë që prej vitit 1964.
Sporti
Klubet sportive " Vëllaznimi" dominojnë sportin gjakovar. Vëllaznimi ka klube të futbollit, basketbollit, hendbollit, volejbollit, notit, çiklizmit, ping-pongut, etj. në konkurrencën e meshkujve, si dhe ekipet e basketbollit e hendbollit në konkurrencën e femrave.
Në këto dy sporte Gjakova ka edhe klubin e femrave “Shqiponjat”. Poashtu me traditë të gjatë është edhe klubi futbollistik "Gjakova", si dhe klubi i boksit me të njëjtin emër. Gjakova ka edhe klubin e skijimit "Pashtriku", klube private të tenisit, shkolla private të futbollit.
Të njohura janë edhe kërcimet tradicionale nga Ura e Fshejt.
K.F Vllaznimi u furmua me 1927 dhe është ndër ekipet me te vjetra ne Kosovë
Personalitete të Gjakovës
Që nga themelimi i qytetit e deri më tani nga qyteti i Gjakovës kanë dalur personalitete të njohura të niveleve të ndryshme e për të cilët edhe në nivelet më të larta dallohen si alla - gjakovarë apo si thonë vendasit gjakovar me emër. Kjo vije si pasojë e karakteristikave konservative të qytetit si dhe sukseset e paraqitura nga individët si dhe grupacionet që në histori jo vetëm të asaj shqiptare por edhe të popujve për rreth, paraqiten si elita Gjakovare. Si e till më e njohura është elita Gjakovare apo si e quajnë kundërshtarët e saj Zinxhiri Gjakovar, e kohës pas luftës së dytë botërore, elitë e krijuar nga grupacione në lëmi të ndryshme të jetës. Si kryesues i saj merret Fadil Hoxha.
Lagjet e qytetit
Përkundër ndryshimeve të shumta administrative të ndarjes së qytetit, tek vendasit dominon ndarja e qytetit në lagje sipas vetive në kohëra të caktuara apo themeluesve të tyre:
Mëhalla e Hadumit - lagjja me e vjetër, vendthemelimi i qytetit.
Mëhalla e Cullakëve
Mëhalla e Haxhi Ymerit
Mëhalla e Gerqarve
Mëhalla e Geces
Mëhalla e Qylit
Mëhalla e Honkes
Mëhalla e Sefes
Mëhalla e Mulla Jusufit
Orize
Blloku i Ri
Politika
Projekt statuti i komunës së Gjakovës ka gjthësej 134 Nene.
Komunikacioni
Gjakova ka lidhje me rrugë të mira magjistrale me Prizrenin, 36 km larg, Pejën, 34 km larg, Prishtinën, 80 km larg, dhe pikën kufitare të Prushit dhe të Morines që e lidhin me Shqipërinë.
Telekomunikacioni
Lidhjet lokale telefonike në Gjakovë janë të mira, si dhe ato ndër-urbane. Shërbimi dial-up i interneti ofrohet nga Dardanet i PTK-së dhe shërbyes lokal që përdorin lidhje pa tela.
Shiko dhe këtë
Foto galeria
Lista e katundeve të Gjakovës
Referime
Lidhje të jashtme
KK Gjakovë
IFLA - International Federation of Library Associations and Institutions - raport para dhe pas luftës - anglisht
Radio Gjakova - faqe komerciale
Gjakovë |
3009 | Lista e qyteteve shqiptare sipas popullsisë.
Në këtë listë janë të përfshirë vendbanimet të cilët kanë status urban, gjëgjësisht qytetet, ku shqiptarët janë shumicë absolute ose pluraliste.
Mbi 10 mijë banorë
Nën 10 mijë banorë
Shiko dhe
Lista e vendbanimeve shqiptare - listë ku përfshihen vendbanimet të banuara me shqiptarë nëpër botë
Lista e shteteve dhe rajoneve shqiptare - listë ku përfshihen subjektet politike shqiptare nëpër histori
Lidhje të jashtme
Instituti i Statistikave (INSTAT) - të dhënat për qytetet në Shqipëri
Agjencia e Statistikave të Kosovës (ASK) - të dhënat për qytetet në Kosovë
Државен завод за статистика (ДЭС) - të dhënat për qytetet në Maqedoni
Zavod za statistiku Crne Gore (MONSTAT) - të dhënat për qytetet në Mal të Zi
Републички завод за статистику (РЭС) - të dhënat për qytetet në Serbi
Shënime
Qytete
Qytete shqiptare |
3010 | Durrësi është qyteti i dytë më i madh në Shqipëri. Qyteti ka mbi 200,000 banorë dhe njëkohësisht është qendra e prefekturës dhe qarkut të Durrësit. Është një nga qytetet më të lashta dhe më të rëndësishme ekonomike të Shqipërisë. Durrësi është i vendosur në bregdetin qendror shqiptar, rreth 33 km (21mi), në perëndim të kryeqytetit të Tiranës. Ai ndodhet në një nga pikat më të ngushta të Detit Adriatik, përballë porteve italiane të Barit (300 km/186 mi larg) dhe Brindisit (200 km/124 mi larg). Qyteti i Durrësit është i populluar nga rreth 202.000 banorë (me të dhënat e vitit 2009). Në qytetin e Durrësit ndodhet universiteti më i ri publik në Shqipëri i quajtur Aleksandër Moisiu. Durrësi mbahet mend edhe si kryeqyteti i shtetit shqiptar nga 7 marsi 1914 deri më 11 shkurt 1920. Durrësi u bë kryeqytet i Mbretërisë së Shqipërisë nga Princ Vidi, kur ai zbarkoi më 7 mars 1914 e deri në vendimin e Kongresit të Lushnjës të datës 11 shkurt 1920 për shpalljen e Tiranës si kryeqytetin e ri të shtetit shqiptar.
Prejardhja e emrit
Dyrrahu, nipi i Epidamnit. E lindi Melisa, bija e Epidamnit, me hyjin e detit. Në krahasim me gjyshin, Dyrrahu edhe lindjen e ka gjysmë të hyjnizuar. Këtu me rëndësi është e dhëna që jep Stefan Bizantini se më përpara me emrin Dyrrah është quajtur gadishulli, ku u ndërtua fillimisht qyteti. Më pas, në një dorë të dytë ndërtimi, limani i poshtëm i qytetit u quajt Dyrrah. Me kalimin e kohës, mbas një bashkëjetese emrash, emri Dyrrah u bë sundues (çka ka mundësi të jetë edhe refleks i një binomi të kultit të Epidamnit e të Dyrrahut njëkohësisht; më tej emri Dyrrah u bë përfundimtar. Theksojmë origjinën e kultit të Dyrrahut nga bota e mitologjisë detare, siç ka ndodhur me shumë legjenda të tjera ilire.
Epidamni, heroi e kulti i taulantëve, të cilët e mbajnë si themelues të qytetit, në të vërtetë përpara ardhjes së kolonistëve dorë të vitit 627 para erës sonë. Legjenda e jep si mbret të "barbarëve" (kupto: "taulantëve"), që u kultëzua si krijues jo vetëm i qytetit, por edhe i gjenealogjisë legjendare të dinastisë mbretërore ilire me qendërqytetin dhe me arealin e tij të gjerë.
Në këtë rast kemi një hero vendas, jo një hyjni në kuptimin e vërtetë të fjalës. Krijimi i kultit të tij është në natyrën e krijimit të miteve të heronjve, të hyjnizimit të kultit të të parëve. I njëjti proces ka ndodhur në krijimin e shumë legjendave ilire. Kështu, Stefan Bizantini shënon legjendën e emërtimit të liburnëve sipas një heroi me emrin Liburn, legjendën e emërtimit të Ambrakisë sipas Ambrakut, të birit të Thesprotit të Laokonit (në një variant të dytë nga Ambrakia, vajza e Egjeut), të mbiquajtjes së krahinës së molosëve Afeidantes nga mbreti Afeidas, i Hellopisë nga Hellopi, i biri i Jonit (një legjendë tjetër shënon se Hellopia quhej dhe krahina rreth Dodonës molose e banorët e saj quheshin helloi dhe selloi), të qytetit të Efyras nga emri Efryrit, të birit të Amarakut të Thesprotit, të qytetit Lynkos të Epidamnit është tipologjik për këto lloj legjendash. Ky kult dokumentohet fort edhe në kohën, kur qyteti quhej me emrin Dyrrah, sepse është zbuluar një monument i një personi me pushtet në këtë qytet në shekullin II të erës sonë, që quhej Syr Epidamni, në emrin e të cilit Leon Hezej me të drejtë sheh një jehonë të kultit të stërgjyshit legjendar ilir, të themeluesit të parë. Prokopi i Gazës në "Panagjerikun" kushtuar perandorit të Bizantit Aleks Durrsakut, me origjinë nga ky qytet, thotë shprehimisht se këtu "lindi heroi vendas, që i dha emrin qytetit". Pra, në shekullin V e VI është i gjallë kulti i Epidamnit. Bile deri në shekullin XI Ana Komnena e përmend jehonën e këtij emri me atribute mitologjike.
Natyrisht Epidamni nuk hyn në "elitën" e panteonit ilir: më tepër se një hyjni të mirëfilltë, kemi një njeri të vdekshëm të hyjnizuar. Se ç'rol ka luajtur kulti i tij sot nuk jemi në gjendje të përgjigjemi me hollësi.
Historia
Durrësi mund të krahasohet me qytetet më të mëdha të Mesdheut të lashtë dhe mesjetar. Qyteti i Dyrrahut u ndërtua nga ilirët taulantë, dallëndyshasit në shekujt XIII–XI p. K. Banorët e parë të Dyrrahut, para ilirëve të quajtur protoilir, pellazgë, ngritën në rrethinat e këtij qyteti, vendbanimet e para parahistorike. Në kushtet e një klime mesdhetare, vendi më i përshtatshëm për banim ishte ajo e lumit Erzen (Ululeus) si dhe Ultësira Perëndimore përreth saj. Në bregdetin e Gjirit të Durrësit u vendos qendra e parë apo limani me emrin Dyrrah. Sipas autorëve të lashtë, ky qytet u themelua nga dy mbretër me origjinë ilire të quajtur Dyrrah dhe Epidamn. Ai kishte edhe punishte të punimit të qeramikës, të metaleve, të pëlhurave të lëkurës, kantier për ndërtimin e anijeve etj. Dëshmi e zhvillimit të tregtisë janë monedhat prej bronzi e argjendi që janë prerë në Dyrrah. Ndërsa për lulëzimin urban dëshmon mozaiku i një dyshemeje, i quajtur Bukuroshja e Durrësit. Nga shekulli I–III e. s., qyteti i Dyrrahut përjetoi një periudhë lulëzimi, u bë qendër dhe porti kryesor i brigjeve të Adriatikut lindor.
Gjeografia
Durrësi është i vendosur në brigjet e detit Adriatik, rreth 30 kilometra (në vijë të drejtë) në perëndim të Tiranës. Sot, qyteti përhapet jashtë në vendbanimet e ndërtimeve në fushën nga lindja. Vendi është mjaft i ulët në jug në gjirin e Durrësit.
Politika në Durrës
Durrësi është një qytet që ka të bëjë me lëvizjet politike. Mjafton të përmendim zgjedhjet e vitit 2001, ku partia socialiste fitoi 6 nga 7 deputetë. Gjë e cila u përmbys në zgjedhjet e vitit 2005, ku demokratët fituan të gjithë deputetët në Durrës duke siguruar edhe pushtetin.
Transporti
Durrësi ndodhet rreth 35 km larg Tiranës kryeqytetit të Shqipërisë. Është qendra e sistemit hekurudhor shqiptar.
Gjithashtu Durrësi është edhe porti më i rëndësishëm në vend dhe lidhet me Italinë me anë të trageteve të linjës Durrës – Bari, Durrës – Ankona, Durrës – Trieste. Lidhet me Slloveninë me anë të tragetit të linjës Durrës – Kuper. Për më tepër Durrësi është edhe pikënisja e korridorit 8, si dhe kryqëzim i linjave më të rëndësishme të autorrugëve, ku më e rëndësishmja është linja Durrës - Kukës - Morinë e cila lidh Shqipërinë me Kosovën duke shkurtuar largësinë e udhëtimit.
Klima
Klima në Durrës është e ulët 5 °C në janar dhe e lartë 28 °C në korrik dhe gusht. Qershori, korriku dhe gushti janë muajt më të nxehtë dhe më të thatë.
Konsullata në Durrës
Qyteti binjakëzimi
Bari, Italia
Stambolli, Turqia
Prishtina, Kosova
Prizreni, Kosova
Ulqini, Mali i Zi
Selanik, Greqi
Qytetarë të famshëm
Shën Asti shenjtor dëshmor.
Anastasios, perandor i Perandorisë Bizantine,
Karl Topia, kont dhe princ i Durësit.
Gjon Durrsaku, piktor dhe profesor i shquar nga Durrësi.
Leonik Tomeu, profesor i Nikola Kopernikut në Universitetin e Padovës.
Jan Kukuzeli, shenjtor dhe muzikolog.
Aleksi Andrea Durrsaku, piktor dhe ndërtues.
Anton Xanoni, prift jezuit dhe shkrimtar.
Zef Skiro, prift ortodoks, shkrimtar dhe atdhetare arbëresh, kryepeshkopi i Durrësit.
Abaz Efendi Çelkupa, politikan dhe firmëtar i Deklaratës të Pavarësisë së Shqipërisë.
Mustafa Agë Hanxhiu, politikan dhe firmëtar i Deklaratës të Pavarësisë së Shqipërisë.
Jahja Ballhysa politikan dhe firmëtar i Deklaratës të Pavarësisë së Shqipërisë.
Dom Nikollë Kaçorri prift, zëvënskryeminstër, patriot dhe firmëtar i Deklaratës të Pavarësisë së Shqipërisë.
Idhomene Kosturi, politikan.
Panajot Pano, futbollist.
Nako Spiru, politikan komunist.
Kristaq Rama, skulptor i popullit.
Vangjel Heba, aktor.
Xhevdet Ferri, aktor.
Mirush Kabashi, aktor.
Avni Resuli, regjizor.
Pjetër Arbnori, politikan.
Visar Zhiti, shkrimtar dhe poet.
Ferdinand Radi, aktor.
Mirela Manjani, atlete.
Pëllumb Xhufi, historian.
Fatmir Mediu, politikan dhe kryetar i Partisë Republikane.
Sokol Olldashi, politikan.
Namik Dokle, politikan.
Bujar Nishani, politikan.
Lazër Vlashi, aktor.
Fadil Hasa, aktor.
Prokop Mima, aktor.
Kozma Lara, kompozitor.
Artur Spanjolli, shkrimtar.
Kreshnik Qato, boksier.
Idriz Çinari, atlet.
Gazmend Oketa, politikan.
Ferdinand Xhaferaj, politikan.
Zajmina Vasjari, këngëtare.
Orges Shehi, futbollist.
Edmond Kapllani, futbollist.
Emiljano Vila, futbollist.
Prokop Mima, futbollist.
Eglantina Begteshi, politikane.
Ina Rama, kryeprokurore e Shqipërisë.
Nazmi Gripshi, futbollist
Shiko edhe këtë
Xhamia e Fatihut
Amfiteatri i Durrësit
Pusi i Tophanese
Stema e Bashkisë Durrës
Lidhje të jashtme
Bashkia Durres
Guida Turistike e Durresit
Pamje nga Durrësi
Pamje nga Durrësi
Keshilli i Qarkut Durres
http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234%3Abook%3D2%3Achapter%3D10
Burimet
Qytete në Shqipëri
Qytete shqiptare
Durrës |
3016 | BitTorrent është një program file sharing (P2P) paisje për shpërndarje te skedarëve e shkruar nga programuesi Bram Cohen.
Me BitTorrent, skedarët ndahen në pjesë të vogla, zakonisht një çerek megabajt. Kur pjesët të jene shpërndarë tek PEERS, ato mund të ribashkohen në makinën kërkuese. Çdo peer përdorë lidhjen më të mirë deri te pjesët që i mungojnë duke ofruar në të njëjtën kohë ngarkim për pjesët që veç i ka shkarkuar. Kjo metodë ka treguar rezultat veçanërisht në tregtimin e skedarëve të mëdhenj sikur videot apo kodet burimore të softuerit. Në shkarkimin e zakonshëm, kërkesat e larta çojnë deri te "fytet e pakalueshme" për shkak të kufijve(caqeve) të serverit host. Me BitTorrent, kërkesa e lartë në fakt do të shpejtoje tejçimin pasi që më shumë “farë” (ang. seed) të dosjes së plote i ofrohen grupit. Cohen thotë që për skedar të popullarizuar BitTorrent mund të përkrahë përafërsisht një mijë herë më shumë shkarkime se HTTP.
Shpërndarja e Skedarëve
BitTorrent e zvogëlon ngarkesën e serverit,sepse përdoruesit zakonisht e shkarkojnë skedarin prej përdoruesve te tjerë e jo serverit.
Për të shpërndarë një skedar nëpërmjet BitTorrent-it, përdoruesi krijon një skedar ".torrent", skedar i vogël "tregues", i cili përmban :
Emrin e skedarit, madhësinë, dhe hash-in e çdo blloku në skedarë (i cili ndihmon për vërtetësimin e identitetit te skedarit)
Adresën e serverit “tracker” (qe do te diskutohet me poshtë)
Skedari torrent pastaj mund te shpërndahet tek përdoruesit e tjerë nëpërmjet emailit apo duke u vendosur në një uebsit. Pastaj hapet Klienti BitTorrent qe ju lejon përdoruesve te tjerë te lidhen për te filluar shkarkimin. Kur përdoruesit tjerë e përfundojnë shkarkimin, ata mund te bëhen farezuesit (seeders) e rinj – duke u bere kështu edhe një burim për skedarin në fjale. Një pasoje e kësaj mënyre është se nëse te gjitha farët hiqen nga lidhja, skedari mund qe te mos ofrohet për shkarkim, edhe pse skedari torrent mund te posedohet nga ju.
Shkarkimi me BitTorrent është i thjeshtë. Çdo person qe dëshiron te shkarkoj dosjen se pari e shkarkon torrentin dhe e hape atë me ndonjë program për klient BitTorrent. Skedari torrent i tregon klientit adresën e përcjellësit (tracker) i cili mban një liste te përdoruesve qe po shkarkojnë skedarin si dhe te gjitha vendet dhe pjesët ku ekziston skedari. Për çdo burim te arritshëm, klienti konsideron cilat blloqe janë te arritshme dhe pastaj kërkon bllokun me te rralle qe nuk e ka. Kjo e shton mundësinë qe peers do te kenë blloqe për te shkëmbyer. Posa klienti te ketë shkarkuar një bllok, ai e kontrollon atë për tu siguruar se përputhet me çka skedari torrent thotë se duhet te jete. Pastaj fillon te kërkoj për dike për te ia dhëne atë bllok.
BitTorrent ju ofron shkarkesën me te shpejte personave qe ngarkojnë me se shumti, një veti e njohur si rezistence ndaj ushujzave, pasi diskurajojn ushujzat (leechers) nga marrja e skedarëve pa dhëne aspak. Edhe pse BitTorrent është protokoll i mire për përdoruesit broadband, ai është me pak i efektshëm për lidhjet dialup, ku ndërprerjet janë te shpejta.
E ardhmja e BitTorrentit
Protokolli BitTorrent nuk ofron mënyre për te indeksuar skedarët. Si rezultat, një numër i vogël i uebsiteve i ofron shumicën e torrentave duke i shendrruar ato site në caqe te lehta për akuza gjyqësore. eXeem është një kryqëzim i BitTorrent dhe KaZzA apo sistemeve te ngjashme, megjithëse ky program do te instaloj spyware në kompjuterin tuaj.
Software
Azureus Java BitTorrent Client - Azureus ofron shkarkimin e disa torrenteve ne një kohe, sistem rradhe/psh (ne torrente dhe skedare), start/stop te opsioneve te shpërndarjes dhe hyrje(pranime) te menjëhershme te një numri te madh informacioni për torrentin e zgjedhur.
BitComet - BitComet është një program për Windows me mundësi për te krijuar torrente, sistem radhe/përparësish, dhe një sasi shume te madhe informacioni për përdoruesin. Shkruar ne C++, ky klient është shume i shpejte edhe ne kompjutera te ngadalte.
BitLord - Bazuar tek BitComet, është deri me tani i vetmi klient qe ka mundësi kërkimi torrentesh te integruar.
BitSpirit - BitSpirit është një klient i lehte përdoruar por shume i fuqishëm qe nuk ofron vetem protokollin e plote te BitTorrent por dhe shume mundësi për personalizim.
BitTornado (i njohur edhe si Shadow's Experimental Client) ka nje pamje te ngjashme me klientin origjinal por me shume mundësi te shtuara. Lejon shfaqjen ne kohe reale te lidhjeve me "shoket" dhe "shperndaresit", pushimin e një shkarkimi, dhe rregullimin e rangut te portave. Mbështet "auto-resume" (vetë-rinisje)por kjo mundësi ka probleme dhe shpesh nuk punon.
µTorrent - µTorrent është një klient shumë i pasur dhe i lehtë në platformën Windows. I programuar që të përdorë pak memorje(kujtesë) dhe me shumë pak hapësirë, ai ka pothuajse të gjitha funksionet e klientëve të tjerë të përparuar.
Shiko edhe
mininova
Lidhje të jashtme
Faqja zyrtare
Torrenta shqiptarë - Faqja e parë me torrenta shqiptarë
Guide To BitTorrent
Bittorrent Directory
BitTorrent
Shpërndarës skedash |
3020 | Nepermjet adreses se IP-se, çdo uebsit mund ti percjell levizjet tuaja nepër faqet e tij dhe te shikoj interesimet tuaja. Uebsiti mund te eksploatoj lehte vrimat e sigurise ne sistemin tuaja me ndihmen e vetm IP-se suaj dhe llojin e sistemit operativ.
Qeverite dhe organizatat mund te krijojne site me tema kontraverse për te terhequr njerez te pakujdesshem. Keto informata kane potencial te jene te rrezikshme për individet.
Menyra me e lehte për te lundruar Internetin ne anonimitet është duke perdorur server proksi (proxy). Kur adresa IP e ndonjerit prej ketyre servereve futet ne shfletuesin tuaj, ajo do te veproje si mburoja ndermjetesuese ne mes teje dhe uebsitit qe ju e deshironi. Mirepo, nuk është e lehte te vendoset nese proksi është me te vertet anonim.
Lundro ne Anonimitet
Adresa IP është karta e identifikimit ne Internet për kompjuterin tuaj. Nese nje haker e dine IP-n tende, ai/ajo mund te ju sulmoj drejtperdrejte duke skenuar kompjuterin tend për porta te hapura. Si rezulat, anonimiteti ne rrjete zakonisht bazohet ne fshehjen e adreses tende reale. Ekzistojne disa menyra për ta fshehur IP-n tende.
Duke vendosur IP-n e njer serveri proksi ne shfletuesin tuaj (me e thjeshta, çdokush mund ta bej)
Duke perdorur nje server proksi te bazuar ne rrjete
Apo me softuer proksi shtese ne kompjuterin tuaj
Site te jashtme me lista te proksi IP-ve publike
Public Proxy Server
Proxy4Free
Free Proxy Server
Stay Invisible
Internet
en:Anonymity#Anonymity on the Internet
it:Anonimato#Anonimato e Internet |
3023 |
Ngjarje
15 janar - Wikipedia lëshohet për herë të parë në internet.
20 janar - George W. Bush, bëhet president i SHBA.
1 prill - Slobodan Milošević, vetdorëzohet në polici për krime kundër njerëzimit.
13 maj - Silvio Berlusconi, fiton zgjedhjet dhe bëhet kryeministër i Italisë.
24 gusht - Windows XP del në treg për herë të parë.
11 shtator - Sulm terorist i Al-Kaidës mbi Qendrën Botërore të Tregëtisë (anglisht: World Trade Center; shk. WTC) në Nju Jork, 2900 njerëz vdesin.
7 tetor - SHBA pushtojnë Afganistanin.
Vllaznia Shkodër u bë kampion i futbollit në Shqipëri.
Vdekje
10 Janar - Muhammed ibn Uthejmin, Dijetar muslimanë (l. 1925)
22 mars - William Hanna, animator dhe regjizor amerikan (l. 1910)
23 Prill - Fadil Hoxha, Kryetar i Kosovës (l. 1916)
3 Tetor - Zaho Balili, poet (l. 1951)
9 nëntor - Giovanni Leone, politikan italian (l. 1908) |
3025 | 'Shoqëria civile është tërësia e organizatave dhe institucioneve shoqërore qytetare vullnetare që formojnë themelin e funksionimit të shoqërisë si anë e kundërt mbështetëse e një shteti (pavarësisht nga sistemi politik i tij) dhe institucioneve tregtare.
Si shoqëri civile nënkuptohet një pjesë brenda për brenda një shoqërie që ka lindur në mesin e një sfere shtetërore, ekonomike dhe private, si edhe midis shtetit, tregut dhe familjes. Kjo pjesë njihet si hapësirë publike, e cila sot formohet nëpërmjet nismash, bashkësish, lidhjesh, shoqatash dhe nga një numër i shumtë shoqërish të pavarura nga shteti me trajta dhe nivele organizatash të ndryshme. Lëvizja shoqërore'' është pjesë e këtyre organizatave.
Shoqëria civile dhe demokracia
Shoqëria Civile nënkupton një koncept shumë të gjerë, i cili në thelb shpreh pjesëmarrjen aktive të individit për të zgjeruar dhe konsoliduar liritë dhe të drejtat e njerëzve, kontributin e tij për një shoqëri të hapur dhe të drejtë, që frymëzon solidaritet, humanizëm, tolerancë dhe mirëkuptim, të cilat janë aq të domosdoshme për vendin tonë në këtë fazë tranzicioni të vështirë dhe të zgjatur.
Shoqëria civile dhe globalizimi: shoqëria civile globale
Adi eshte kingiShoqeria civile eshte fushe e ndermjetme e angazhimit qytetar mes
shtetit familjes dhe ekonomise.
Shoqeria Civile ndahet ne disa grupe:
- Shoqeria Civile si "shoqeri e mire"(sipas ketij modeli shoqeria civile kultivon qendrime dhe vlera si: besimi, jo dhuna,toleranca,bashkepunimi,altruzmi,
sakrifica..,)
- Shoqeria Civile si "sfere publike"(e konsideron shoqerine civile si arenë ose sferë publike ku palët diskutojnë ndërmjet vete) dhe
-Shoqeria civile si jete e shoqerizuar.
Shoqëria civile në Shqipëri
Shoqëria civile është shumë aktive kohët e fundit në Shqipëri. Shoqëria civile shqiptare synon shkatërrimin e korrupsionit dhe përmirësimin e nivelit të jetesës të popullsisë së Shqipërisë.
Studimi më i plotë në çështjet e shoqërisë civile në Shqipëri është ai i autorit Afrim Krasniqi (Civil Society in Albhania, 2004.
Shiko edhe
Iniciativa Kundër Racismit
Këshilli Rinor Shqiptar
MJAFT
Sociologjia
Shoqëria Civile ndër Shqiptarët
Shoqëria Civile në botë
Shoqata Vatra
Qytetërimi
Shoqëri |
3026 | Fushata MJAFT nisi veprimtarinë e saj më 15 Mars, 2003. Qëllimi kryesore i kësaj fushate ishte asgjësimi i apatisë qytetare dhe ndjellja e shpirtit të protestës tek njerzit. Fillimisht vetë fushata mendohej te zgjaste për 4 muaj dhe në këtë hapësire kohore do të mbulonte çdo dy jave nga një temë të caktuar. Suksesi i Fushates MJAFT ishte evident. Mënyra se si aktivitetet organizoheshin si dhe stili i tyre origjinal ishte çelesi i suksesit për këtë fushatë.
Temat e Fushatës
Me çdo protestë të re numri i protestuesve rritej. Fillimisht protestuesit ishin grupe të rinjsh por pak nga pak çdo njëri filloi ta njihte MJAFT-in dhe çdo aktivitet filloi të mbështëtej edhe nga plot kalimtarë të rastit të cilët ishin të gëzuar që më në fund kishte diçka që luftonte për to. Fushata ishte e ndarë në tetë tema të ndryshme dhe secila prej tyre ishte në fokus për 2 javë.
Temat ishin :
Mjaft Shërbimeve të dobëta në sistemin e Shëndetësisë dhe Edukimit
Mjaft Gjakmarrjes
Mjaft Trafikimit dhe Krimit të Organizuar
Mjaft Varfërisë dhe Papunësisë
Mjaft Diskriminimit të grave dhe minoriteteve
Mjaft Politikave të papërgjegjshme dhe korrupsionit politik
Mjaft Degradimit të ambientit
Mjaft Progresit të dobët drejt Integrimit Evropian
Lëvizja MJAFT
Me përfundimin e fushatës, u pa se akoma kishte nevojë për MJAFT. Kështu nga fushatë e MJAFT-i u kthye në lëvizje qytetare. Struktura mbetej e njëjta por problemet që trajtoheshin nuk ishin më të caktuara po lindnin nga nevojat e momentit dhe sugjerimet e njerëzve të thjeshtë. Formati i ri ishte shumë i suksesshëm për arsyen se tash më çdo kush kishte mundesinë të shprehte idenë e vet diku dhe shpesh ideja që kishte mbetur në mendjen e personit prej shumë kohesh transformohej në realitet.
Këtu Vendos Unë
Seksioni i Fushatës/Lëvizjes që u mor me zgjedhjet vendore të shtatorit 2003 në Tiranë u quajt Këtu Vendos Unë. Përveç ndërgjegjesimit të qytetarëve që ishin ata që kishin në dorë zgjedhjen e kandidatit të ardhshëm, MJAFT zhvilloi shumë debate të suksesshme publike që konsistonin në përballjen e qytetarëve të qyteteve të ndryshme me kandidatët e tyre dhe gjithashtu përballjen e kandidatëve kundershtarë me njëri tjetrin me elektoratin e tyre si publik.
Lidhje të jashtme
MJAFT
Shoqëri
Kulturë |
3027 | Këshilli Rinor Shqiptar është një organizatë ombrellë e organizatave rinore e tipit Këshilli Rinor Kombëtar që përpiqen të ndikojnë në shoqërinë shqiptare në veçanti rininë, nëpërmjet veprimtarisë së tyre në vend.
1. KRSH e pasqyron përpjekjen e rinisë shqiptare për realizimin e një modeli efektiv bashkëpunimi.
2. KRSH është shfaqje e aspiratës (dëshirës) për zotërimin e elementëve të një qytetërimi më të përparuar të mbështetur mbi idetë e LIRISË dhe HARMONISË.
3. I përshtatur për shkëmbim informacioni, përvojash, mundësish e mjetesh, KRSH synon integrimin optimal të të rinjve shqiptarë në jetën asociative (shoqëruese) në nivel ndërkombëtar.
4. Veprimtaria e saj shumëpalëshe ofron hapësira të gjera të paraqitjes së interesave të rinisë. Duke shfaqur kulturë të qëndrueshme demokratike, frymë tolerance dhe konstruktiviteti, KRSH synon të jetë mbështetës i krijimtarisë, punës studimore dhe veprimit qytetar rinor.
5. KRSH është një organ i pavarur, pavarësi e cila pasqyron pavarësinë e anëtarëve nga njëri-tjetri.
Këshilli Rinor Shqiptar (shkurt KRSH) është një organizatë rinore jofitimprurëse, joqeveritare e tipit strukturë ombrellë, qe nuk ndjek qëllime fitimi dhe që përfshin organizata jo-fitimprurëse rinore.
Tipi I organizatës është Këshill Rinor Kombëtar e njohur në terminologjinë ndërkombëtare (në gjuhën angleze) si National Youth Council – NYC.
Veprimtaria e KRSH-së zhvillohet në përputhje me legjislacionin (ligjin) në fuqi, dhe veprimtaria e saj shtrihet në gjithë Republikën e Shqipërisë.
KRSH është krijuar në vitin 1994 duke u regjistruar në kuadër të legjislacionit të kohës pranë Ministrisë së Kulturës, Rinisë dhe Sporteve, dhe më pas në 1995 u regjistrua pranë Gjykatës së Rrethit Tiranë. Riregjistrimi i saj është realizuar në vitin 2011 duke përfshirë edhe ndryshimet e reja në Statutin e saj.
Organizatat Anëtare te KRSH janë :
Membership
1. National Student Council
2. Youth Group of Association for Consumers Protection
3. Albanian University Sociologist Association
4. Beyond Barriers Association
5. Action Plus Association
6. Human Rights Youth Group - GRDNJ
7. Tirana Youth Centers
8. Roma Active Albania
9. Albanian Environmental Students Association
10. Center for Civic Education and Participation
11. Young European Journalist Association
12. Amaro Drom Association
13. Environmental Center EDEN
14. Organization for Integration and Development
15. OZHE
16. Scout Albania
17. Sanus Association
18. Center for Population and Development
19. Young Women in Action – GRA
20. Center for Dialogue and Promotion of European Values
21. Refraction (Perthyerje)
22. Albanian Volunteers Network RVSH
23. Youth Center of Action Plus – Tirana
24. Pro-Albania Sportive Association – Tirana
25. Globus Association – Tirana
26. Social Club – Korça
27. Albanian Youth Shakers – Tirana
28. Art Contact – Tirana
29. Albanian Art Institute – Tirana
30. Council of Youth Association – Durres
31. Friendship and Collaboration with Europe – Tirana
32. Youth Forum of Social Health – Tirana
33. Association for Media Development – Peshkopia
34. Foundation ZMIMCS – Gjirokastra
35. Albanian Youth Integration – Lezha
36. Association Young Intellectuals – Hope – Shkodra
37. Vlora Youth Centers – Vlora
38. Organization of Future Medics – OMA – Tirana
39. Association for Psycho–Social Development for Children – El
40. 6 Youth Parliaments - Shkodër, Durrës, Elbasan, Vlore, Gjirokastër, Korçe
OBSERVER MEMBERS
41. European Law Student Association – ELSA
42. Association “Students Youth”
43. Institute of Roma Culture
Synimet e KRSH-së janë
1. Mirëkuptimi i dyanshëm, shkëmbim përvoje dhe gatishmërie për ndihmë në punë të përbashkëta të organizatave rinore.
2. Të bashkëveprojë për zgjidhjen e problemeve të punës së rinisë.
3. Të ndihmojë individin nëpërmjet qëndrimeve sociale demokratike, nëpërmjet formimit social-politik të rinisë, dhe nxjerrjen në pah të interesave të rinisë.
4. Të ndikojë në zhvillimin dhe përmirësimin e proceseve (ecurive) demokratike në vend dhe në përfshirjen e rinisë në vendimmarrje në nivel qendror dhe lokal (vendor).
5. Të punojë për të drejta të barabarta të djemve dhe vajzave.
6. Të ndikojë mbi zhvillimet e rinisë politike dhe mbi legjislacionin e rinisë.
7. Të përfaqësojë interesat e rinisë dhe problemet e rëndësishme të organizatave të KRSH-së përballë institucioneve politike, parlamentit, qeverisë, organizmave dhe opinionit publik brenda dhe jashtë vendit.
8. Të nxisë dhe të zhvillojë aksione, aktivitete, mbledhje, takime, veprimtari të përbashkëta me organizata dhe institucione në fushën e edukimit dhe formimit të anëtarëve.
9. Të përkrahë dhe të zhvillojë nismat rinore në drejtim të shkencës, kulturës, artit dhe sportit.
10. Të zhvillojë marrëdhënie ndërkombëtare me qëllim njohjen, bashkëpunimin, nxitjen dhe zhvillimin e tyre me rininë në botë.
11. Të luftojë prirjet militariste (ushtarake), kombëtare ekstreme, diskriminuese (dalluese), raciste, totalitariste, fondamentaliste dhe ksenofobe.
12. Të punojë për bashkëpunim dhe bashkërenditje me organizatat rinore shqiptare të cilat veprojnë jashtë kufijve administrative të Republikës së Shqipërisë.
Parlamenti Rinor
Me mbështetjen e UNICEF, Këshilli Rinor Shqiptar ka krijuar Parlamentet Rinore që të kryejnë veprimtarinë e tyre në të 12 prefekturat e vendit. Ata përfaqësojnë zërin e të rinjve në jetën politike shqiptare dhe frymëzojnë të rinjtë të besojnë e të marrin pjesë aktivisht në demokraci. 200 parlamentarë të rinj, 14-18 vjeç, të zgjedhur në mënyrë demokratike marrin pjesë në këto asamble (mbledhje,grupe) përfaqësuese.
Ata përgatitin programet e veprimit të rinisë, mësojnë rreth çështjeve qytetare nëpërmjet partneritetit të tyre me të zgjedhurit e rritur, paraqesin plane veprimi tek pushteti vendor dhe drejtojnë programe edukimi për bashkëmoshatarët.
Kulturë
Organizata joqeveritare |
3035 | Vera është një pije alkoolike që prodhohet nga fermentimi i rrushit ose lëngut të rrushit. Fjala vjen nga gjuha greke për (ϝ)οῖνος dhe nga gjuha latine për vīnum. Pije të ngjashme me verën mund të bëhen edhe nga fruta të tjera. Në këtë kuptim emri verë perdoret si kualifikues, për shëmbull, verë e kuqe. Vetë fjala verë ka kuptimin verë rrushi. Kjo terminologji shpesh caktohet nga ligji.
Vera është interesante për disa arsye: perdorimi i saj ne ceremonite fetare të shumë kulturave; rëndësia historike e tregut te verës ne lashtësi. Ndryshe nga produkte të tjera, vera reflekton tek ai që e shijon veritetin e terrenit, klimës dhe konditave në të cilat rrushi është rritur, duke e bërë verën të ketë një shumëllojshmëri shijesh. Duke shtuar këtu edhe përmirsimin e verës me kalimin e kohës variteti i shijes së verës është gati i pafundmë. Shumë fabrika moderne vere mundohen ta fshehin këtë varjetet duke prodhuar verë me të njëjtën shije çdo vit me anë të shkrirjes, adiksioneve kimike etj. duke krijuar kështu shije vere që nuk ndryshojnë nga viti në vit.
Llojet e Verës së Rrushit
Vera kryesisht është e përbërë nga një ose disa varitete të llojit të rrushit Evropian Vitis vinifera. Kur një nga këto varitete si për shëmbull Pinot Noir, Chardonnay, dhe Zinfandel, përdoret si përbërësi kryesor (e caktuar me ligj në 75 ose 85%) rezultati është nje varjetet ndryshe nga një verë e përzier.
Vera gjithashtu mund të bëhet nga Vitis labrusca ose ndonje specie tjeter hibride e dy specieve të tjera. Vitis labrusca, Vitis aestivalis, Vitis rupestris, Vitis rotundifolia dhe Vitis riparia janë lloje rrushi Amerikano Veriore që kryesisht përdoren për tu ushqyer ose për të krijuar lëng rrushi por disa herë edhe për verë si psh vera Concord. Hibridet e vinifera-s me specie të tjera fillimisht u zhvilluan për të kombinuar fortësinë dhe rezistencën ndaj phylloxera me shijen e rrushit Evropjan. Edhe pse përdoren rralle dhe kryesisht janë të paligjshme ne rajonet tradicionale të verës, hibridet mbillen ne numër të konsiderueshëm ne një temperature relativisht të frohtë të zonave të zhvilluara vitikulturale.
Rrushi Evropjan, i ndjeshem ndaj insektit phylloxera, zakonisht është gjithmonë i shartuar me rrënjë Amerikane si masë parandaluese.
Vera eshte lengu mbeturin nga rrushi.
Rajone verë-prodhuese
Rrushi i përshtatshëm për tu fermentuar ne verë mund të rritet vetëm midis paralelëve 30 dhe 50 verior dhe midis paralelëve 30 dhe 40 jugorë. Rrushi i përshtatshem për verë në zonën më jugore është ai i Islandës Jugore dhe Zelandës së re afër paralelit të 45te.
Në 2002, prodhuesit më të mëdhenj të verës ishin Franca, Italia, Spanja, Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Australia, Argjentina, Kina, Gjermania, Afrika e Jugut, Portugalia, Kili, Greqia, Rumania, dhe Hungaria. Në 2003 vëndet e para për nga volumi i eksportit i zinin: Franca,22%; Italia,20%; Spanja,17%; Australia,8%; Kili,6%; SHBA,5%; Portugalia,4%; Gjermania,4%.
Emërtimi i verës sipas rajoneve
Shija e verës varet jo vetëm nga lloji i species së rrushit të përdorur por edhe nga terreni dhe klimata ku ai kultivohet. Historikisht, vera njihej me emra të cilët reflektonin rajonin e origjinës së saj dhe disa herë stilin: Bordeaux, Rioja, Mosel dhe Chianti janë emrat e njohur legalisht, të cilët reflektojnë verat tradicionale te prodhuara në rajonet e përmendura. Këto emra (ose siç njihen në Frengjisht appellations) diktojnë jo vetëm rajonin ku është rritur rrushi por edhe cili rrush u bë verë dhe si u fermentua. Sistemi i appellation-eve është më i forti në Bashkimin Evropjan por një sistem i ngjashëm, American Viticultural Area, ndalon përdorimin e disa emrave në Amerikë si për shëmbull Napa Valley ose ëillamette Valley. Rregullat e AVA nuk caktojnë llojin e rrushit të përdorur. Verërat e Botës së re njihen kryesisht nga varjeteti i përmbajtjes së tyre dhe jo nga rajoni ku janë prodhuar.
Këto rregulla historike shpesh krijojnë konfuzion. Për shëmbull, në pjesën më të madhe të botës vera e quajtur Shampanjë duhet të jetë e përbërë nga rrush i rritur dhe fermentuar ne rajonin Champagne të Francës me një metodë rigorozisht të rregullt, por Shtetet e Bashkuara të Amerikës (përveç Oregonit) dhe Kanadaja e komplikojnë sistemin duke përdorur appellation-e Evropjane si emra gjenerikë vere:
Bordeaux
Bourgogne
Chablis
Shampanjë
Chianti
Asti
Të tërë këto emra janë rajone specifike të Evropës.
Në Shtetet e Bashkuara këto terma njihen si gjysëm-gjenerikë. Kjo praktikë e ngaterruar emërimi ka shkaktuar protesta nga Evropjanët dhe eventualisht mund të ndalohet. Këto emra përdoren vetëm për verë te lirë dhe të prodhuar ne masë (ose të ashtuquajturën verë ordinere). Prodhuesit e verës së mirë Amerikane i evitojnë këto terma për të respektuar homologët Evropjanë. Pra vera e gazuar më e mirë në Kaliforni quhet "verë e gazuar"; vetëm vera e gazuar e lirë do të mbajë emrin Shampanjë.
Disa verëra të përziera janë ligjerisht të mbrojtura nga ligjet e marketingut, dhe përdorimi i emrave të tyre mbrohet nga ligje gjenerike si e drejta e autorit ose shënja e shitjes dhe jo nga një ligj specifik për verën.
Meritage kryesisht është nje stil i Bordeaux i përzier me Cabernet Sauvignon dhe Merlot, dhe me raste përmban edhe Cabernet Franc, Petit Verdot, dhe Malbec.
Për verën në Kosovë shih : Vera Kosovare
Stazhonimi dhe Stili
Vera mund të klasifikohet nga viti i korrjes. Vera e stazhonuar kryesisht është e prodhuar nga rrushi i një viti të caktuar dhe në këtë mënyrë i vihet edhe data. Pjesa më e madhe e verërave e përmirsojne shijen me kalimin e kohes dhe të apasionuarit e verës shpesh e ruajnë verën e një viti të mirë për ta shijuar mbasi të ketë kaluar ca kohë. Për pjesën më të madhe të verës që planifikohet të stazhonohet përdoret rrushi dhe perkujdesja më e mirë prandaj shpesh kjo lloj vere është më e shtrenjtë se varjeteti i cili prodhohet për përdorim të menjëhershëm. Përderisa vera për stazhonim kryesisht përbëhet nga fruta të të njejtit grup me pemë, shija e tyre është relativisht e ngjashme. Ama faktorët klimaterik kanë nje impakt shumë të madh ne shijen e verës së prodhuar nga e njejta pemë nga një vit në tjetrin. Verërat e prodhuara në vitet e mira sidomos kur prodhohen me rrushin më të mirë shpesh shiten shumë më shpejt se verërat e prodhuara në vite mesatare. Disa lloje verash prodhohen vetëm ne vite me prodhim më të mirë se mesatarja. Nga ana tjetër varjetete si White Zinfadel, të cilat nuk vjetërsohen mire, prodhohen për konsumim të menjëhershëm dhe shpesh nuk kanë një datë prodhimi të stampuar në shishe.
Vera mund të klasifikohet edhe nga menyra e prodhimit: e gazuar, e ndaluar, e fortë, rosé, e skuqur, etj. Ngjyra e verës caktohet nga prezenca ose mungesa e lekurës së rrushit gjatë fermentimit, duke qënë se pjesa më e madhe e rrushit ka lëng transparent. Rrushi i cili ka lëng me ngjyrë njihet si teinturier. Vera e kuqe prodhohet nga rrushi i kuq (ose i zi), por ngjyra e saj e kuqe i detyrohet pranisë së lëkurës së kokrrave të rrushit gjatë fermentimit. Vera e bardhë mund të bëhet nga çdo lloj rrushi për sa kohë që lëkura e këtij të fundit nuk është në kontakt me lëngun gjatë fermentimit. Vera e bardhë e prodhuar nga rrush shumë i zi shpesh ka ngjyrë rozë dhe quhet e skuqur. Rosé është kompromis midis verës së kuqe dhe të bardhë - lëkura e rrushit të zi mbetet në kontakt vetëm për një periudhë të shkurtër kohe gjatë fermentimit.
Shëmbuj:
Vera e gazuar si Shampanja përmban dioksid karboni të cilin e fiton ose gjatë fermentimit ose duke e shtuar më vonë. Kjo lloj vere ndryshon nga Shampanja klasike vetëm për nga prania pak më e vogël e dioksidit të karbonit. Në Francë, vera që e fiton karbonin në mënyrën tradicionale quhet Méthode Traditionnelle.
Vera e fortë shpesh ka shije më të ëmbël se normalja dhe përmban nje përqindje më të larte alkooli se mesatarja. Kjo ndodh kur ne mesin e fermentimit shtohet pije e fortë alkoolike si rakia:
Marsala
Madeira
Sherry
Port
Vera mund të klasifikohet edhe për nga impresjoni i parë që lë në gojën e atij që e pi. Vera për shëmbull shpesh mund të përshkruhet si e thatë, shumë e thatë, e frutshme ose e ëmbël. Ëmbëlsia e verës mund të matet me brix gjatë korrjes por realisht determinohet nga sasia e mbetjes sheqerore në verë pas fermentimit, për shëmbull vera e thate nuk ka mbetje sheqerore. Shije të caktuara si qershi, vanilje, bar, rrëshirë ose dhjetra të tjera mund te njihen nga nje gustator me eksperiencë për shkak të përzjerjes komplekse të molekulave organike si për shëmbull Esteret që një shishe me verë përmban.
Verëra të koleksionueshme
Verërat e rralla, te vjetra dhe të mira janë ushqimi më i shtrenjte, dhe verërat e stazhonuara nga vreshtat më të mira shpesh shiten për mijëra dollarë shishja. Verërat e kuqe, kryesisht për kohën më të gjatë që kalojnë në stazhonim janë më të shtrenjtat. Këto lloj verërash, shpesh arrijnë shijen e tyre më të mire dekada pas prodhimit. Nga ana tjetër ekziston mundësia që ato të kthehen në uthull dhe përpara se të hapet shishja kjo gje nuk mund të dihet. Çmimi supër i lartë i disa verërave nëpër restorante shpesh caktohet nga numri i shisheve që hidhen deri sa gjendet një verë e pijshme.
Pjesa më e madhe e verës ekskluzive vjen nga Franca dhe Italia, por edhe rajone të tjera kanë lloje verërash shumë të famshme si nga cilësia ashtu edhe nga çmimi. Tregje dytësore janë krijuar për këtë lloj vere, si edhe ndërtesa të specializuara në ruajtjen e tyre pas blerjes nga njerëzit që "investojnë" tek vera. Verërat më të famshme për të cilat investohet janë Bordeaux dhe Port. Shumë përshkrues verërash e kanë bërë këtë trend shumë të famshëm dhe rrjedhimisht çmimet janë rritur në atë pikë ku të paktë janë ato që janë të gatshëm te harxhojnë para në këto lloj komoditetesh dhe për këtë arsye pija magjike eventualisht transformohet ne uthull.
Gjithashtu investimi tek vera ka terhequr mashtrues të të gjitha llojeve të cilët kanë luajtur me pamjen e jashtme të shishes dhe kanë shitur verë banale duke shfrytëzuar injorancën e klientëve të tyre në sektorin e verës.
Histori
Testet kimikte në poçet e lashta tregojnë se vera prodhohej rreth 7000 vjet përpara në Iranin e sotshëm dhe është nje nga herët e para ku proçesi i fermentimit përdoret. Evidenca më e hershme mbi verën është e vitit 5400 para lindjes së Krishtit nga Hajji Firuz Tepe ne Malet Zagros që gjenden ne Iranin e sotshëm, afër qytetit të Urmias. Urmia
Ky zbulim është veçanërisht i rëndësishëm për arsyen se ajo zonë nuk mbillte rrush, dhe prodhimi kryesor i tyre ishte gruri ndërsa pija e preferuar e kohës ishte birra, çka tregon se vera përdorej rrallë si komoditet i veçantë. Babilonia e lashte ndodhej ne Rrugën e Mëndafshit nga Kina drejt Mesdheut.
Vera si enteogjen luante rol të rëndësishëm në jetën ceremoniale të Egjiptit të lashtë. Edhe pse rrushi i egër nuk rritej kurre atje, një industri e madhe verë-prodhuese ishte zhvilluar në deltën e Nilit. Skena verë-prodhuese shfaqen në mure varresh dhe lista që shoqeron pikturat me shumë mundësi jep emrat e verës që prodhohej në vreshtat e Nilit. Rreth përfundimit të Mbretërisë së Vjetër, pesë lloje verash - të gjitha të prodhuara në deltën e Nilit - shfaqen në menunë fikse të jetës mbas vdekjes.
Rritja e rrushit dhe bërja e verës u shpërhap në Evropë gjatë periudhave Greke dhe Romake.
Implementime mjekësore
Efektet mjekësore të verës janë subjekt i studimeve dhe debateve të vazhdueshme. Ne SHBA, një rritje e madhe e konsumit të verës së kuqe u pa në 1990.
Tashmë është ë qartë se konsumi i rregullt i 1 ose 2 pijeve në dite (1 pije e barabartë afërsisht me 125ml verë me 13% alkool) ul vdekshmërinë sepse ul 10%-40% mundësinë e sëmundjeve të zëmrës për njerzit mbi moshën 35 vjeç. Sidoqoftë me sasi më të mëdha të konsumuara ky efekt balancohet me mundësinë e rritjes së sëmundjeve te lidhura me konsumin e alkoolit si për shëmbull kancer i gojës, probleme të frymëmarrjes dhe eventualisht cirrozë të mëlçisë. Origjinalisht efektet pozitive viheshin re me konsumin e verës së kuqe. Përbërje të njohura si polifenolet gjënden në sasi të mëdha tek vera dhe ka prova se këto përbërje janë jashtëzakonisht të mira për shëndetin. Një polifenol interesant është resveratroli, të cilit i jepen cilësi të shumta benefike.
Sidoqoftë, studime të tjera kane treguar se benefite të ngjashme fitohen edhe nga pirja e birrës. Është e paqartë nëse përbërja benefike është etanoli apo përbërje të tjera.
Sulfitet janë përbërje që gjenden në verë në formën e prezervuesve dhe mund të shkaktojnë alergji të rënda tek konsumuesit. Në SHBA e gjithë vera e prodhuar në mënyrë komerciale duhet të shkruajë në emërtim që përmban sulfite. Në shtete të tjera dekalrimi nuk është i detyrueshëm. Një numër më i lartë se normalja i sulfiteve në verë mendohet se shkakton gjëndjen e keqe që provohet të nesërmen e pirjes së alkoolit.
Vera dhe shëndeti
Një sintezë objektive për rolin e verës në të ushqyer ose për kufijtë e një sigurie absolute dhe bile deri në një avantazh të mundshëm të dobisë së saj është e vështirë të bëhet: kundërvënia jo tërësisht e zgjidhur dhe e shprehur nxitet nga dilema që lidhet me përbërësin kryesor të pijeve alkoolike, pra etanoli, dhe efektet dhe kundërefektet e tij funksionale. Etanoli furnizon me kalori, por edhe me lëndë toksike potenciale, duke përbërë një rrezik patologjik që mund të çojë në varësinë nga alkooli dhe degradimin e personave që e përdorin në sasi të mëdha. Vetëm pas kësaj premise për potencialin toksik të kuotës së alkoolit te verërat mund të vihen në dukje edhe anët pozitive të verës, por gjithmonë duke pasur parasysh dozat, gradacionin dhe mënyrat e konsumimit të saj, me kufizimet dhe ndalimet e duhura, për grup-mosha të caktuara, për gjini dhe gjendje fiziologjike (shtatzëni, ushqim të fëmijës me gji), dhe duhet theksuar se ndalimi i verës është kategorik në patologjitë që lidhen me mëlçinë. Ndërkohë nuk është korrekte të vihet një shkallë barazie midis problemit të superalkoolikëve me ato pije me gradacion të ulët alkooli, duke unifikuar gjithçka në përbërjen e alkoolit, duke injoruar deri efektin antioksidues të disa përbërësve të papërfillshëm, sidomos duke pasur parasysh lidhjen gastronomike dhe sociokulturore të verës dhe birrës me historinë e njeriut. Më shumë se një shkencëtar është përpjekur të tejkalojë këtë ndryshim derisa ka arritur të krijojë edhe fjalën “Vinisme” (e verës), duke e alternuar me atë të alkoolizimit. Pikërisht për të dalluar skenarin e ndryshëm dhe përshkrimin e komplikacioneve që rrjedhin nga abuzimi kronik me verën dhe duke arritur disa herë deri tek efektet që japin pijet superalkoolike ose ato me gradacion të lartë të alkoolit.
Cili është roli i verës në mënyrën e të ushqyerit?
Vera është, pa asnjë dyshim, pjesë përbërëse e kulturës të të ushqyerit në Mesdhe, duke e nënkuptuar këtë të fundit si një tërësi zakonesh, dokesh, pronësi të ndërgjegjes dhe të mënyrës së sjelljes. Nuk është vetëm një plotësuese e dietës, por simbol kompleksesh për të cilat mjeku ka për detyrë të “individualizojë” kufijtë e konsumimit të saj dhe eventualisht t’i kufizojë ato derisa të arrijë edhe në vënien e vetos për të pasur jehona dhe implikime komplekse për të interesuarin, edhe pse përtej kuptimit energjetik apo potencialit toksik në lidhje me mëlçinë. Për një mjek italian apo francez është e vështirë të imagjinojë se një prodhim kaq tipik i gastronomisë tradicionale, tepër i legjitimuar nga një zakon dhe mënyrë të ushqyeri mijëravjeçare dhe sot e mbrojtur me fanatizëm nga një mekanizëm i rafinuar konsumistik, mund të bëjë keq përveç rasteve kur ka persona që nga padituria ose të shtyrë nga vesi abuzojnë me verën. Në vendet me vreshtari të zhvilluar zakoni i të pirit verë është përqendruar pothuajse tërësisht gjatë vakteve dhe si rrjedhojë është më pak e rrezikshme, edhe pse mund të konsumohet në sasi të mëdha, në krahasim me konsumimin në të shkuarën në sasi të mëdha në pijetore ose në lidhje me mënyrën e konsumimit në të kaluarën të pijeve superalkoolike. Eshtë e qartë që dëmet e shkaktuara nga alkooli janë më të vogla kur stomaku është në punë për përpunimin e ushqimeve dhe i njëjti potencial metabolik i mëlçisë duket të ketë një dëm më të vogël të shkaktuar nga oksidimi alkoolik gjatë periudhës së tretjes. Nëse pranojmë pra ndikimin e një tërësie arsyesh shoqërore, psikologjike, dietetike, epidemiologjike, ku mund të bëjë pjesë edhe vera, pa shkaktuar dëme, bile në të kundërtën duke sjellë efekte të dobishme, në mënyrën e të ushqyerit të njeriut, momenti kyç i gjithë çështjes qëndron në identifikimin e parametrave të sigurisë, pra në personalizimin e dozave të pranuara.
Cila është dobia energjetike e verës?
Le të fillojmë më saktësimin e kufijve brenda të cilëve vera mund të konsiderohet si ushqim, duke nisur nga rëndësia dhe vlerat e saj energjetike dhe nga pyetjet që lidhen me përdorimin e kalorive të vijnë nga alkooli. Edhe pse vera është një prodhim kompleks, i pasur në substancat që e përbëjnë (më shumë se 250), vlera apo dobia energjetike e një vere të mirë koincidon në praktikë me atë të etanolit dhe lëkundet në rastin kur konsumohet normalisht gjatë një vakti deri tek 700 kilokalori për litër. Duke pasur përherë parasysh ekuivalencat energjetike, dietologu mund pra të barazojë një gotë verë me 30 gr bukë ose 100 gr mish viçi pa dhjamë. Ndërkaq kaloritë e alkoolit nuk mund të përdoren drejtpërdrejt për punë fizike apo për qëllime plastike, siç ndodh për ushqimet e tjera, por kontribuojnë për metabolizmin bazë dhe nuk nxisin përdorimin e karbohidrateve, yndyrnave dhe proteinave. Gjithmonë duke pasur parasysh realitetin metabolik të vlerave energjetike, mund të ruhen shumë rezerva në lidhje me “rendimentin” real të këtij karburanti pak të veçantë si lloj. Ndjenja e nxehtësisë që pason tretjen e verës ose në masë të madhe të superalkoolikëve shpreh jo aq vlerat energjetike të alkoolit sesa veprimin e tij farmakologjik si vazodilatator periferik. Gjithashtu, është e udhës të çmitizohet fakti aq i përhapur dhe i besuar te njerëzit që jetojnë në zona malore se alkooli mbron nga të ftohtit, sepse ndjesia e menjëhershme e nxehtësisë përcillet si një ndezje tepër e shkurtër me një djersitje të ekzagjeruar në lëkurë dhe do të ishte më mirë që kjo ndjesi të ruhej për organet e brendshme në kushtet e temperaturave tepër të ulëta. Si përfundim, alkooli ka karakteristikat e një karburanti me rendiment të ulët sepse mund të aktivizojë rrugët metabolike me pak prurje energjie, ose mund të prishë rregullimin termik me djersitje të ekzagjeruara.
Mund të konsiderohet si lëndë ushqyese?
Nuk është e vështirë të mbrohet me sukses kauza e verës duke nënvizuar rëndësine e saj duke u nisur nga përmbajtja në vitamina, në oligoelemente ose në hekur, si dhe të tjerë përbërës më pak të pranishëm në verë, duke ruajtur përherë masën në përdorimin e verës. Nga ana tjetër pasuria e lëndëve ushqyese të pranishme dhe të përdorura përherë nga popullsitë perëndimore garanton gjerësisht edhe furnizimin me këta përbërës të paktë në numër dhe që gjenden te vera. Të dhënat epidemiologjike që janë bërë në kuadër të promocionit të dietës mesdhetare e lidhin konsumimin e verës me një incidencë të ulët të infarktit të miokardit, paraqesin edhe sot hipoteza të vlefshme për mënyrën e të jetuarit dhe të punuarit sesa këshilla të karakterit farmaceologjik. Nuk do të ishte korrekte, në emër të shpalljes së rezultateve shkencore, të mos merrej parasysh shembulli i toksicitetit kardiologjik të etanolit, që është përgjegjës për pothuajse 50% të miokardiopatisë dilatative. Kjo tablo e verës ose më keq akoma e superalkoolikëve që “bëjnë mirë“ për diçka, duke nisur nga mjekimi i anemisë apo rritjes së sasisë së kolesterolit “të dobishëm” nuk duhet të bëjë pjesë në reklamimin korrekt të kësaj pijeje kaq të lashtë. Por edhe teprimi në shifra për rreziqet e tmerrshme të përdorimit të alkoolit si sëmundjet e pankreasit po të tjera patologji të aparatit të tretjes, ku më e tmerrshmja konsiderohet Cirroza hepatike, nuk duhet të na dekurajojnë dhe të na kufizojnë në konsumimin e verës. Vera, më shumë se çdo lloj pije tjetër, mund të parashikohet të futet në shkencën dietetike moderne jo për merita ushqyese të veçanta, as për faktin e të qenit me virtyte për shëndetin, por thjesht për kënaqësitë e saj gastronomike, për kontributin për cilësinë dhe rritjen e nivelit të jetesës, si dhe mënyrën se si konsumi i saj në sasi të kontrollueshme nuk arrin kurrë të bëhet një rrezik për shëndetin. Ndërkaq vera nuk është një pije për të shuar etjen, as dhe për t’u shndërruar në një simbol shoqëror, është thjesht një ushqim që merret dhe shijohet së bashku me vaktet për të amplifikuar vlerën shijuese të ritit të të ushqyerit, por gjithmonë duke ruajtur masën.
Në çfarë mase këshillohet të pihet?
Gjithmonë kjo varet nga mosha dhe kushtet e subjekteve të veçanta, sidomos grave dhe të moshuarve dhe këtu duhet të ndiqen udhëzimet që ofron shkenca e dietologjisë. Për të qenë të sigurt, nuk duhet t’i referohemi kapacitetit teorik të metabolizimit të alkoolit (rreth 1g në ditë për çdo kg peshë) që do të korrespondonte për një verë normale në gradacionin alkoolik në rreth 750 ml pije për burrat në kushte të mira shëndeti dhe dihet për gratë sasi më e paktë. Shumë shkencëtarë bien dakord për një konsumim të rregullt dhe të paabuzueshëm të etanolit në ditë që shkon rreth 0,60 -0,75 g/kg peshë trupore, duke ulur kështu sasinë e pranuar të verës rreth gjysmë litri për burrat në rastin e një vere me gradacion alkooli 12. Edhe në këto doza ditore shumë më të kujdesshëm duhet të tregohemi në mënyrën e marrjes së verës dhe të përjashtohet abuzimi kur janë marrë të tjera pije alkoolike, si: aperitivët, pijet e hidhura apo superalkoolikët. Për të rriturit në gjendje të mirë shëndetësore konsumi i përditshëm i pranueshëm mund të jetë deri në tri gota verë për burrat dhe jo më shumë se dy gota për gratë. Në këto nivele konsumi dietologu nuk ka arsye për t’i mohuar një personi të rritur të shëndetshëm kënaqësinë që ofron shoqërimi i ushqimit me disa gota verë. Fatkeqësisht, këto vitet e fundit qarkullojnë disa teori për efektet çudibërëse sidomos të verës së kuqe në disa degë të shëndetit. Por për këtë duhen bërë verifikime dhe të priten përgjigjet shkencore të studimeve përkatëse në këtë fushë për të mos rënë në tentacionin e abuzimit në pijet alkoolike.
Kur është e nevojshme të reduktohet ose të mos konsumohet fare vera? Nëse “degustatori” i verës, në kufijtë e lejuar të përdorimit të saj, mund të ndiejë kënaqësi dhe të tentohet nga vera pa pasur rrezik të dëmtojë shëndetin e tij kjo lejohet, por në rastin kur disa persona të sëmurë dhe me gjendje të caktuara fiziologjike (obeziteti, shtatzënia apo plakja e parakohshme) vera nuk këshillohet të konsumohet. Abuzimi i vazhdueshëm me alkoolin lidhet p.sh me patologjitë që shfaqen në aparatin e sipërm të tretjes dhe për këtë duhet që këtyre personave me këto patologji t’iu thuhet shprehimisht se përdorimi i pijeve alkoolike është klinikisht i ndaluar.
Kur këshillohet të pihet verë?
Të pish pak verë mund të jetë e dobishme në rastet e gastriteve iposekretive ose te subjektet që vuajnë nga anoreksia, sepse kjo pije provokon një ipoglicemi të lehtë dhe nxit oreksin. Përdorimi i keq i verës konsiderohet ai që u jepet fëmijëve ende të papjekur, dhe këto kundërindikohet deri përdorimi i birrës apo aperitivëve. Më pak drastik është këshillimi i përdorimit të verës te të moshuarit sepse nga një anë përdorimi i verës është bërë për ta një rit dhe nga ana tjetër favorizon oreksin, por kujdes në teprime sepse sjell plakje të parakohshme, por përdorimi në doza modeste nuk përbën aspak problem. Këtu duhet të ndiqen këshillat e mjekut kurues, që vendos rast pas rasti për dobinë ose jo të konsumit të disa gotave verë.
Vera, një problem dozash?
Mund ta mbyllim duke thënë se vera, duke ndjekur këshillat për ta konsumuar atë si duhet, mund të bëjë pjesë në listën e mozaikut të të ushqyerit të njeriut dhe përjashtimet janë në disa raste patologjish, si: shtatzënia apo faza e të ushqyerit me gji, ose gjendje të avancuara të sëmundjeve të ndryshme.
Lloje speciale vere
Amarone
Verë Tonike
Cava
Verë gatimi
Verë ëmbëlsire
Commandaria
Verë e akullt
Verë e fortë
Fume Blanc- kryesisht lloj i ri i Pouilly Fumé
Verë poçeje
Verë Kosher
Liebfraumilch - Verë Gjermane
Retsina - Verë Greke me rrëshirë
Sauterne (e ndryshme nga Sauternes)
Tokaji
Pije të bazuara tek vera
Calimocho
Verë Mulled, e njohur në Skandinavi si Glögg
Sangria Spanjolle: Verë e kuqe me fruta
Spritzer
Zurracapote
Objekte të lidhura me verën
Fuçi Vjetëruese
Amforë
Fuçi
Shishe
Tapë
Kavatapë
Kapak
Shishe Vere
Ftohës Vere
Njerëz
Ausonius i Bordeaux
James Busby
Nathaniel de Rothschild
Philippe de Rothschild
Georges Duboeuf
Robert Mondavi
Robert M. Parker, Jr.
Albert Seibel
Familja Taittinger (Shampanjë)
Dom Perignon
Verëprodhues dhe Distributorë
Château Mouton Rothschild
Château Pétrus
KWV
Remick Ridge Vineyards
Royal Wine Company
Villa Antinori
E&J Gallo
Robert Mondavi
Opus One
Chateau d' Yquem
Chateau Louis Latour
Chateau Lafite
Trinchero Family Estates
Banfi Vintners
Allied Domecq Wines USA
Beringer Blass
Lidhje
Njohja e Verës - si të lexojmë etiketën e një shisheje me verë
Woochi - Enciklopedi online për verën
BlueWine.com Direktori verërash dhe pijesh të tjera
Quamut.com Guide "si të" shumë e mirë për fillestarët
Guidë e verërave Spanjolle
Guidë e verërave botërore
Artikuj për verën nga topix.net
Artikuj dhe Informacione për verën
Shih edhe
Uthulla e verës
Vera e dedikuar për destilim
Vera e gazuar gjysmë shkumbore
Vera e re në fermentim e sipër
Vera gjysmë shkumbore
Vera liker
Vera shkumbore
Vera shkumbore e gazuar
Verë cilësore
Verë rajonale
Pije alkoolike
Verëtari |
3045 | Në kuptimin më shkencor, fermentimi (tharmimi) është reaksioni anaerobik, metabolik, energji lëshues i një molekule ushqyese si glukoza. Gjatë këtij procesi nuk ndodh oksidim. Fermentimi prodhon laktaze, acid acetik, etanol, ose ndonjë produkt tjetër të thjeshtë.
Fermentimi përdoret edhe për tju referuar rritjes së disa mikroorganizmave në disa materiale. Kur fjala përdoret në kuptimin e saj normal, nuk ka ndonjë ndryshim të konsiderueshëm midis metabolizmit aerobik dhe atij anaerobik.
Ky proces shpesh përdoret për të konservuar (ruajtur) ushqimin. Fermentimi zakonisht i referohet fermentimit te sheqerit ose alkoolit duke përdorur maja, por procese të tjera fermentuese përfshijnë prodhimin e kosit. Shkenca e fermentimit njihet si zimologjia.
Fermentimi zakonisht pranon që aksioni i mikroorganizmave gjatë procesit është i qëllimshëm nga ai që po kryen këtë proces.
Shkencë
Teknologji |
3046 | Pijet alkoolike janë pije që përmbajnë etanol.
Pijet alkoolike janë përdorur gjerësisht që në antikitetin e lashtë dhe nga shumë civilizime anë e mbanë globit, si një përbërës si një diete të rregullt, për arsye higjienike apo mjekësore, për efektet e tyre pushuese dhe euforike, për të bërë qejf, për frymëzim artistik, si afrodiziakë, dhe arsye të tjera. Disa prej tyre, me kalimin e kohës kanë fituar kuptim fetar dhe simbolik si për shembull nga feja Greke gjatë ritualëve ekstazik të Dionisit, mbretit të verës ; në festa të krishtere dhe çifute.
Sidoqoftë, disa individë krijojnë varësi ndaj alkooli të quajtur alkoolizëm. Rezultati i alkoolizmit është i konsideruar si problem i madh shëndetësor në shumë shtete.
Konsumim i shpeshtë dhe i tepruar i alkoolit mund të ndërhyjë në jetën sociale dhe financiare të përdoruesit. Efektet neurologjike të konsumimit të alkoolit janë shpesh faktor i vdekjeve në aksidente dhe sherre. Njerëzit nën influencën e alkoolit shpesh herë gjenden në situata shumë më të rrezikshme dhe komprometuese se sa në gjendjen e tyre esëll.
Disa besime fetare, si për shembull feja myslimane, shkolla budiste dhe disa sekte protestante të krishterimit e dekurajojnë dhe shpesh ndalojnë përdorimin e alkoolit për arsyet e mësipërme por edhe për arsye të tjera.
Shumica e qeverive botërore e kontrollojnë ose ndalojnë shitjen dhe përdorimin e alkoolit.
Shih edhe
Lista e pijeve alkoolike
de:Getränk#Alkoholische Getränke |
3048 | Rrushi është një frutë i një peme të familjes Vitaceae.
Rrushi mund të hahet ose të përdoret për të bërë verë, reçel, lëng rrushi, pelte, ekstrakt të farës së rrushit, stafidhe, uthull dhe vaj i farës së rrushit.
Varietetet
Në botë ekzistojnë shumë lloje të ndryshme rrushi duke përfshirë :
Vitis vinifera, rrush Evropian i përdorur për prodhimin e verës.
Vitis labrusca, rrush nga Amerika Veriore i përdorur si ushqim, për lëng rrushi apo edhe verë.
Vitis riparia, rrush i egër nga Amerika Veriore i përdorur për verë.
Vitis aestivalis, varieteti Norton përdoret për bërjen e verës.
Ekzistojnë dhe hibride kryesisht rezultat i shartimit te V. vinivera me V. labrusca, V. riparia ose V. aestivalis.
Botanikë
Fruta
Verëtari
Vreshtari |
3049 | Greqishtja (ελληνικά elinika, Ellinika ose ελληνική γλώσσα [elinici ɣlosa] = ellinikí glóssa) është një degë e pavarur e familjes indo-evropiane e gjuhëve. Ajo gjuhë flitet në Greqi dhe në Qipro, dhe nga ortodoksët greqishtfolës në Shqipëri, në Turqi, në Itali, dhe në vende të tjera. Gjuha greke ka një histori të dokumentuar prej 4000 vjetësh dhe shkruhet në alfabetin e greqishtes. Gjuha amtare në Ballkanin Jugor, Azinë e Vogël Perëndimore, Greqia dhe Egjeut, greqishtja ka histori të gjatë dokumentuar e cilësdo gjuhë indo-evropiane, duke përfshin 34 shekuj të shënimeve me shkrim. Sistemi i saj shkrimi ka qenë alfabeti grek për shumicën e historisë së saj; sistemet e tjera, të tilla si B-linear dhe alfabeti rrokjezor qipriot, u përdorën më parë. Alfabeti u ngrit nga shkrimit fenikas, dhe u bë, nga ana e saj, baza e latine, cirilike, koptike, dhe shumë sisteme të tjera të shkrimi. Gjuha greke mban një vend të rëndësishëm në historitë e Evropës, në botë më lirshëm i përcaktuar Perëndimore, dhe Krishtërimit; kanuni i letërsisë antike greke përfshin vepra të një rëndësie monumentale dhe ndikimi për të kanonit të ardhmen perëndimore, të tilla si poezi epike Iliada dhe Odisea. Greqishtja ishte edhe gjuha në të cilën shumë nga tekstet themelore të filozofisë perëndimore ishin shkruar, të tilla si dialogje platonike dhe veprat e Aristotelit. Dhiata e Re e Biblës krishtere ishte shkruar në Koine greqisht. Së bashku me tekstet latine dhe traditat e botës romake, studimi i teksteve greke dhe shoqërinë e antikitetit përbëjnë disiplinën e klasikëve. Greqishtja ishte një lingua franca folur gjerësisht në botën e Mesdheut dhe përtej gjatë antikitetit klasik, dhe përfundimisht do të bëhet mënyrë të foluri zyrtar i Perandorisë Bizantine. Në formën e saj moderne, ajo është gjuha zyrtare e Greqisë dhe Qipros dhe një nga 23 gjuhët zyrtare të Bashkimit Evropian. Gjuha flitet nga së paku 13 milion njerëz sot në Greqi, Qipro, dhe komuniteteve të Diasporës në pjesë të shumta të botës. Rrënjët gjuhes greke janë përdorur shpesh për të shpik, fjalë të reja për gjuhët e tjera, sidomos në shkencat dhe mjekësi; gjuhes greke dhe latine janë burimet mbizotëruese e fjalorit shkencor ndërkombëtar. Mbi pesëdhjetë mijë fjalë angleze rrjedhin nga gjuha greke.
Historia
Greqishtja ka qenë e folur në Gadishullin Ballkanik që prej rreth fundit të mijëvjeçarit të 3-të para Krishtit. Prova më e hershme me shkrim gjendet në pllakat argjilore Linear B në "Dhomën e Tabelave Qerren", (c. 1400 pes) në rajoni i Knossos në Kretë, duke bërë gjuhes greke gjuha më e vjetër në botë nga gjuhëve të jetesëse, në mesin e gjuhëve indo-evropiane. Data e saj e hershme konfirmim me shkrim tejkalohet vetëm nga gjuhët Anatolisë të zhdukura në ditët e sotme.
Gjuha greke ndahet në mënyrë konvencionale në periudhat e mëposhtme:
Proto-gjuha greke: paraardhësi i paregjistruar por të pritshme e fundit të të gjitha varieteteve të njohura të greqishtës. Folësit i kësaj proto-gjuhës greke mundësisht hyri në gadishullin grek në fillim pes 2 mijëvjeçarit. Që prej atëherë, greqisht ka qene folur vazhdimisht në Greqi.
Gjuha greke Mikeane: gjuha e qytetërimit Mikenas. Ajo është e shënuar në shkrimin Linear B mbi pllakat që datojnë nga 15 ose 14 e tutje shek.
Gjuha greke e Lashtë: me dialektet e saj të ndryshme, gjuha e periudhave të Arkaike dhe të Klasike të qytetërimit të lashtë grek. Ajo ishte e njohur gjerësisht në të gjithë Perandorinë Romake. Greqishtja e lashtë ra në mospërdorim në Evropën perëndimore në Mesjetë, por mbeti zyrtarisht në përdorim në botë bizantine, dhe e riparaqiti për të pjesën tjetër të Evropë me Rënies së Konstantinopolit dhe migrimit të greqishtfolëse tek vendet e Italisë.
Gjuha greke Koine
Greqishtja Mesjetare
Greqishtja Moderne
Alfabeti
Alfabeti modern i gjuhes greke përbëhet nga 24 shkronja, secila me formin i madh dhe i vogël. Dhe veç kësaj, letra SIGMA ka një formë shtesë vogle (ς) të përdorura në pozicionin përfundimtar:
Gramatika
Karakteristikat
Klasifikimi
Ngjashmeria mes greqishtes dhe gjuhet te tjera indo-evropiane
Referimet
W. Sidney Allen, Vox Graeca – a guide to the pronunciation of classical Greek. Cambridge University Press, 1968–74. ISBN 0-521-20626-X
Robert Browning, Medieval and Modern Greek, Cambridge University Press, 2nd edition 1983, ISBN 0-521-29978-0. An excellent and concise historical account of the development of modern Greek from the ancient language.
Crosby and Schaeffer, An Introduction to Greek, Allyn and Bacon, Inc. 1928. A school grammar of ancient Greek
Dionysius of Thrace, "Art of Grammar", "", c.100 BC
David Holton, Peter Mackridge, and Irene Philippaki-Warburton, Greek: A Comprehensive Grammar of the Modern Language, Routledge, 1997, ISBN 0-415-10002-X. A reference grammar of modern Greek.
Geoffrey Horrocks, Greek: A History of the Language and Its Speakers (Longman Linguistics Library). Addison-Wesley, 1997. ISBN 0-582-30709-0. From Mycenean to modern.
Brian Newton, The Generative Interpretation of Dialect: A Study of Modern Greek Phonology, Cambridge University Press, 1972, ISBN 0-521-08497-0.
Andrew Sihler, "A New Comparative Grammar of Greek and Latin", Oxford University Press, 1996. An historical grammar of ancient Greek from its Indo-European origins. Some eccentricities and no bibliography but a useful handbook to the earliest stages of Greek's development.
Herbert Weir Smyth, Greek Grammar, Harvard University Press, 1956 (revised edition), ISBN 0-674-36250-0. The standard grammar of classical Greek. Focuses primarily on the Attic dialect, with comparatively weak treatment of the other dialects and the Homeric .
Krill, Richard M., Greek and Latin in English Today, Bolchazy-Carducci Publishers, 1990, ISBN 0-86516-241-7.
Scheler, Manfred (1977): Der englische Wortschatz 'English vocabulary'. Berlin: Schmidt.
Shiko edhe
Alfabeti grek
Greqishtja e lashtë
Greke
Gjuhë flektive
Gjuhët indo-evropiane |
3057 |
Verë bërësi ose fabrika
Numri 1 simbolizon kompaninë ose firmën që ka prodhuar verën ose emrin e verës.
Appellation
Numri 2 simbolizon rajonin ku vera është rritur ose në frengjisht apellation. Kjo tregon shtetin ose rajonin ku rrushi që ka dhënë këtë verë është rritur. Kjo mund të jetë e shkurtër si për shëmbull "Kaliforni" ose me më shumë hollësi si për shëmbull "Erdener Treppchen". Për tu përmendur se vera Amerikane në fotografi liston edhe vreshtën specifike ku rrushi është rritur ("Pagani Ranch" dhe me shkrim të vogël në fund të etiketës, "Sonoma Valley") ndërsa vera Gjermane përmend edhe rajonin ("Mosel-Saar-Ruëer"). Në pjesën më të madhe të shteteve, rajonet verë-prodhuese (appellation-et) janë të caktuara nga ligji dhe vera e prodhuar në këto rajone mban gjuhë juridike në etiketë si për shëmbull Appellation Controlée në Francë ose "Denominazione della Origine Contrallata (DOC)" në Itali. Shumica e ligjeve në botë lejojnë që maksimumi 15% e rrushit të përdorur në verë të jete rritur në rajone te ndryshme nga ai i deklaruar.
Vjetërsia
Numri 3 simbolizon vitin në të cilin rrushi është mbledhur nga pemët dhe jo vitin në të cilin vera është futur në shishe, që në rastin e disa verërave ndodh vite mbas mbledhjes së rrushit. Për tu përmendur se disa shtete përdorin edhe fjalën në gjuhën lokale për vjetërsinë tek etiketa si: Cosecha në Spanjë ose Vendemnia ne Itali. Pjesa më e madhe e ligjeve për verën thonë që të paktën 85% e rrushit të përdorur për të bërë verën të jetë e vitit të deklaruar në etiketë.
Varjeteti
Numri 4 simbolizon llojin specifik të rrushit nga i cili është prodhuar vera. Jo të gjitha shishet e verës e tregojnë përbërjen. Pjesa më e madhe e verërave Franceze dhe Italiane nuk e tregojnë këtë për shëmbull për arsyen e thjeshtë se ligjet mbi verërat kërkojnë që verërat e çdo rajoni te bëhen nga varietete tradicionale si: Cabernet Sauvignon, Merlot, Cabernet Franc, Petite Verdot dhe Malbec në Bordeaux, për shëmbull (Chateau Coufran tregohet kryesisht si Merlot). Pjesa më e madhe e shteteve lejojnë përdorimin e një fraksioni rrushi jo-tradicional. Në pjesën më të madhe të shteteve të SHBA për shëmbull vetëm 75% e përmbajtjes së verës duhet të jetë varjeteti i deklaruar, pjesa tjetër mund të jetë varjetet tjetër. Në Evropë dhe Australi fraksioni është 85%.
Pjekuria
Numri 5 simbolizon terminologjinë speciale që përdoret për të treguar pjekurinë e rrushit dhe kualitetin e verës së prodhuar, metodë kjo e përdorur kryesisht në Gjermani dhe Austri. Vera Gjermane në fotografi për shëmbull është një Kabinett, pjekuria më e ulët në Qualitätsëein mit Prädikat, kualitetin më të lartë. Për më shumë informacion mbi sistemin Gjerman, lexoni artikujt e John Trombley mbi Njohjen e Sistemit të Kualitetit Gjerman për Verën. Disa etiketa të verërave Gjermane mund të shkruajnë edhe Trocken (e thatë) ose Halbtrocken (gjysmë e thatë) për të treguar verëra të vinifikuara me më pak ëmbëlsi se norma.
Prodhimi brënda pronës dhe informacione mbi prodhuesit
Numri 6 simbolizon si dhe ku është bërë vera. Në qoftë se ajo është e prodhuar brënda pronës (pra e prodhuar nga rrush i rritur dhe mbledhur ne vreshtat e verë-prodhuesit), kjo do të tregohet në etiketë si për shëmbull Frengjisht Mise en bouteille(s) au Chateau; Gjermanisht Gutsabfüllung (shprehje kjo më e re dhe specifike se sa e vjetra Erzeugerabfüllung);
dhe Anglisht "estate bottled" ose "grow, produced and bottled."
Informacione të tjera të nevojshme
Numri 7 ka kuptime të ndryshme ne shtete dhe sisteme të ndryshme. Verërat Gjermane për shëmbull mbajnë një Amptliche Prüfungs Nummer (Numri AP), numri serial që i është caktuar verës gjatë provave zyrtare që i janë bërë asaj. Verërat Franceze klasifikohen shpesh në bazë te tradicionalitetit (si për shëmbull Cru Bourgeois në figurën e verës Bordeaux në të djathtë). Pjesa e pasme e etiketave tek verërat Amerikane përmbajnë lajmërime si për shëmbull "Surgeon General's ëarning" dhe numrin e sulfiteve që përmban kjo verë. Etiketat e verërave zakonisht kanë dhe përmbajtjen e përafërme të alkolit dhe sasinë e verës të përmbajtur në shishe siç mund ta shikoni tek vera Spanjolle apo Amerikane e treguar ne figurat në të djathtë. Verërat e importuara gjithashtu shpesh mbajnë informacjone të importuesit.
Informacione Opsionale
Informacione të mëtejshme përmbahen tek numri 8. Këto ndryshojnë nga analiza e detajizuar e përmbajtjes deri tek informacione mbi degustimin apo rreklamë për verëbërësin. Për të mos përmëndur kodin UPC.
Shoqëri
Teknologji |
3059 | Fruti knp (20).JPG|parapamje|Fruti]]
Në botanikë, fruti është një vezore e pjekur bashkë me farat apo lulet e saj. Në gatim, kur flitet për frutat si ushqim, termi kryesisht i referohet vetëm atyre bimëve frutore që janë të ëmbla dhe mishtore si për shembull kumbulla, molla apo portokalli. Sidoqoftë edhe zarzavate të tjera si bajamet apo gruri klasifikohen si fruta të bimëve nga të cilat janë rritur. Pra në sferën e kuzhinës, domatet, speci jeshil apo patatet nuk konsiderohen fruta. Këto ama në syrin e një botanisti janë fruta por ne i klasifikojmë si zarzavate. Disa erëza janë fruta. Shumë rrallë, ka bimë që janë fruta në kontekstin e kuzhinës, dhe nuk janë fruta në një kontekst botanik. Sidoqoftë, nën rregullat e tregtisë të Bashkimit Evropian një karotë specifikohet si frutë, kjo ndoshta sepse frutat kanë një taksë më të lartë.
Termi frutë jo ekzakt ose fallco disa herë i referohet një frute si fiku ose një strukture bimore që i ngjan një frute por nuk e ka prejardhjen nga një lule.
Rritja e pjesës më të madhe të frutave kërkon kujdes të veçantë. Mungesa e njohurisë dhe fertilizatorë të ndryshëm ndikojnë në prodhimin përfundimtar të një peme. Në pak specie, në mungesë të përkujdesjes dhe fertilizimit, fruti mund të zhvillojë një proces të njohur si me emrin partenokarpi. Këto lloj frutash janë pa farë.
Fruta term ka kuptime të ndryshme të varur nga konteksti, dhe termi nuk është sinonim për përgatitjen e ushqimit dhe biologjisë. Frutat janë mjetet me të cilat lulëzuan bimët shpërndarjen fara, dhe prania e farës që tregon se një strukturë është më i mundshëm një fryt, megjithëse jo të gjithë fara vijnë nga fruta.
Jo vetëm terminologjia me të vërtetë përputhet shumëllojshmëri të madhe që është gjetur në mesin e pemëve e bimëve. Termi "fruta të rreme" (pseudocarp, frutat e tjera) është aplikuar ndonjëherë për një fruta si fik (një shumë fruta-accessory, shih më poshtë) apo një strukture bimore që i ngjan një fruti por nuk është nxjerrë nga një lule apo lule. Disa gymnosperms, të tilla si yew, kanë arils dhjamosur se i ngjajnë fruta dhe disa junipers kanë si kokrra të kuqe, kone me mish.
Botanikë |
3063 |
Ngjarje
1493 - Kristofor Kolombi kthehet në Spanjë pas udhëtimit të tij të parë në Botën e Re.
1820 - Maine u pranua si shteti i 23-të i SHBA-së.
1892 - U Themelua Liverpool FC, klub futbolli anglez
1903 - Britanikët përfunduan pushtimin e Nigerit.
1909 -Italia propozon një konferencë evropiane mbi Ballkanin.
1935 - Jozef Gëbels, ministri gjerman i propagandas, ndalon katër gazeta në Berlin.
1939 - Gjermania pushton Boheminë dhe Moravinë, Çekosllovaki.
1960 - Dhjetë kombe takohen në Gjenevë për të diskutuar çarmatimin.
1990 - Mikhail Gorbachev zgjidhet presidenti i parë i BRSS
2005 - Presidenti i Kosovës Ibrahim Rugova pëson një atentat.
2008 - Një shpërthim i fuqishëm në Gërdec shkaktoi vdekjen e 26 personave si dhe plagosjen e qindra të tjerëve.
2011 - Fillon Lufta civile Siriane
Lindje
1767 - Andrew Jackson, presidenti i 7-ë i SHBA-së (v. 1845).
1835 - Eduard Strauss, kompozitor dhe dirigjent austriak (v. 1915).
1875 - Faik Konica, publicist, figurë politike dhe shkrimtar shqiptar (v. 1942).
1887 - Mustafa Kruja, Kryeministër i Shqipërisë (1941 - 1943) dhe Senator i Mbretërisë Italiane (v. 1957)
1916 - Fadil Hoxha, politikan kosovar (v. 2001)
1975 - Will.i.am, këngëtar, anëtar i grupit The Black Eyed Peas
1975 - Eva Longoria, aktore dhe producente amerikane
Vdekje
44 p.e.s. - Gaius Julius Caesar, ushtarak dhe burrë shteti i Perandorisë romake
1536 - Pargalı İbrahim Pasha, Vezir i madh i Perandorisë Osmane
1975 - Aristotel Onasis, biznesmen grek (l.1906)
2011 - Nate Dogg, këngëtar rapi Amerikan
Festa dhe përvjetore
Belarusia - Festa e kushetutës
Dita nderkombetare e konsumatorit
Mars |
3064 | Drini është lumi më i gjatë i trojeve shqiptare me 335 km gjatësi në total. Ai derdhet në Detin Adriatik, afër Lezhës dhe në lumin e Bunës, degë që u formua pas një përmbytjeje në shekullin e 19-të.
Burimet
Drini formohet afër qytetit të Kukësit me bashkimin e dy degëve kryesore të tij: Drinit të Bardhë që buron afër Pejës, Kosovë, në Radavc , përshkon Rrafshin e Dukagjinit dhe derdhet në liqenin e Fierzës, i matur si degë kryesore ai është 160 km, gjithësesi bashkë me degën më të gjatë të tij lumi arrin një gjatësi prej 335 km. Drinit të Zi që buron në Strugë, Maqedonia e Veriut, nga pjesa veriore e Liqenit të Ohrit, i cili furnizohet me ujë nga Liqeni i Prespës, ai merr disa degë si p.sh. Radiken (Treva e Dibrës).
Degët kryesore të Drinit janë Lumi i Shalës, Lumi Valbona nga Alpet Shqiptare, Drini i Bardhë në Kosovë dhe Drini i Zi në Maqedoninë e Veriut. Në pjesën fundore Drinit i bashkohet edhe lumi i Kirit që buron nga Dukagjini, e pastaj bashkë derdhen në Bunë.
Rrjedha
Nga Kukësi, Drini rrjedh në Shqipërinë veriore, së pari nga Hasi, në vazhdim, është kthyer në një zinxhir liqenesh artificiale (i Fierzës, i Komanit dhe i Vaut të Dejës), që furnizojnë me ujë tre hidrocentralet e mëdha. Prurja mesatare vjetore e Drinit arrin 352 m³/sek, kurse maksimalja e regjistruar është mbi 5100 m³/sek. Duke kaluar në fshatrat Spas, Msi dhe Fierzë, pasi mbërrin në krahinën e Dukagjinit, rrjedhë drejt jugut, kalon nga Apripë e Gurit, Toplanë, Dushman, Koman, Vjerdhë Mazrrek, Rragam, dhe Pale Lalej. Në Vau Dejës, hyn në ultësirat e NënShkodrës dhe ndahet në dy krah. Një që derdhet në gjirin e Drinit në Adriatik në jug - përëndim të Lezhës. Tjetri derdhet në lumin Kir e më tej në Bunë afër Kalasë së Shkodrës. Edhe pse është dega më e shkurtër prej 15 km, kjo ndarje që derdhet në Bunë quhet Drini i Madh, sepse bie më shumë ujë se krahu tjetër që derdhet drejtpërdrejt në det. Drini i madh gjithashtu derdhej në det por ndryshoj rrjedhë pas një përmbytjeje të madhe më 1858 që ja ndryshoi rrjedhën, dhe e pruri drejt Shkodrës. Drini i madh është shumë i gjërë dhe sjell një sasi të madhe uji (330–340 m³/s), i dyti për nga volumi pas Bunës, por duke qënë i shkurtër disa harta e shënojnë si liqen. Pas Vaut të Dejës, krahu i gjatë shkon drejt jugut për nga Bushati, Mabë, Gjadër, Lezhë. Në jug të Lezhës hyn në një zonë kënetore e më tej derdhet në Adriatik.
Ekonomia
Lumi i Drinit është shumë i rëndësishëm për ekonominë shqiptare, pasi është burimi kryesor i energjisë për vendin. Katër hidroçentrale janë ndërtuar përgjatë rrjedhës kryesore të Drinit të cilët janë më të mëdhenjtë e vendit me një kapacitet të instaluar prej 1200MW. Këto vepra po ashtu kanë edhe liqene artificiale, më i madhi është Liqeni i Fierzës me sipërfaqe prej 73 km2 i cili është liqeni artificial më i madh në vend. Këto liqene përveç përfitimit ekonomik direkt me energji kanë edhe efekt rregullator në prurjen e lumit dhe në parandalimin e përmbytjeve.
Galeria
Shiko edhe
Drini i Bardhë
Drini i Zi
Buna
Lexim i mëtejshëm
Nëpër viset e Drinit : shënime udhëtimi të vitit 1863 nga Johann Georg von Hahn; Pjetër Rodiqi; Filip Rrumbullaku
Lumenj në Shqipëri
Drinit |
3065 | VEFA - Hollding shte një firmë e njohur në Shqipëri gjatë viteve `90. Një ndër themelueset e të ashtuquajturave 'skema piramidale', ku paratë e depozituara nga populli ktheheshin me përqindje të larta interesi pa ndjekur ndonjë llogjikë ekonomike, VEFA u bë një ndër shkaktarët kryesor që çuan në trazirat e armatosura të vitit 1997 në Shqipëri.
Ekonomi |
3066 | Artizanat nënkupton punimin dhe përpunimin e gjërave të artit si dhe formësimi i tyre, cilësia e të cilave varet nga shkathtësia e prodhuesit .
Burimi i të dhënave
Zejtari |
3067 | Zejtaria është një veti njerëzore që lidhet me njohurinë dhe aftësinë në kryerjen e një detyre. Puna është gjithashtu një cilësi që i jepet një prodhimi. Lloji i punës mund të përfshijë krijimin e artizanatit, zejes, shkrimit, makinerive dhe produkteve të tjera.
Punësia dhe zejtaria
Puna dhe mjeshtëria nganjëherë konsiderohen sinonime, por shumë bëjnë një dallim midis dy termave, ose të paktën e konsiderojnë punësinë që do të thotë "punësi e llojit më të mirë". Midis atyre që e konsiderojnë punësinë dhe zejtarinë si të ndryshme, fjala "punëtor" ndonjëherë përdoret edhe si poshtëruese, për të sugjeruar për shembull se ndërsa një autor mund të kuptojë bazat e zanatit të tij, atyre u mungon dhunti. David Pye ka shkruar se askush nuk mund të thotë përfundimisht se ku mbaron punësia dhe ku fillon zejtaria.
- një shkëputje nga një himn homerik që kremton zejtarinë.
Gjatë Mesjetës, farkëtarët dhe veçanërisht farkëtarët e parzmoreve zhvilluan shenja të veçanta të zejtarisë për të dalluar cilësinë e punës së tyre. Këto u bënë disa nga shenjat më të pazakonta të mjeshtërisë, të krahasueshme me kreshtat e familjes së parë të Japonisë.
Zejtaria në shoqëri
Puna merret parasysh të ketë qenë një veti e çmuar njerëzore edhe në kohët parahistorike. Sipas mendimit të ekonomistit dhe sociologut Thorstein Veblen, ndjenja e zejtarisë është ndoshta vetia e vetme më e rëndësishme që rregullon mirëqenien materiale të një populli, me vetëm nuhatjen prindërore që vjen në vend të dytë.
Megjithatë, ka pasur periudha në histori ku zejtaria shihej me përçmim; për shembull në Greqinë klasike dhe në Romën e lashtë, ku ishte lidhur me robërinë. Ky nuk ishte gjithmonë rasti - në periudhën arkaike.
Grekët e kishin vlerësuar zejtarinë, duke e kremtuar atë në himnet homerike. Në botën perëndimore, një kthim në një qëndrim më pohues ndaj punës u shfaq me ngritjen e krishterimit. Në Evropë, Veblen konsideron se vlera shoqërore e zejtarisë arriti kulmin me “Epokën e zejtarisë”. Epoka filloi kur zejtaria lulëzoi me paqen e afërme dhe sigurinë e të drejtave pronësore që Evropa kishte arritur në mesjetën e vonë. Epoka përfundoi pasi proceset e drejtuara nga makina filluan të zhvendosnin nevojën për zejtari pas revolucionit Industrial.
Puna ishte një koncept kaq qendror gjatë epokës së zejtarisë, saqë sipas Veblenit, edhe pyetjet kyçe teologjike rreth synimeve të Zotit për njerëzimin u ripërcaktuan nga "Çfarë ka caktuar Zoti?" tek "Çfarë ka bërë Zoti?". Vlera e lartë që i vihet zejtarisë ndonjëherë mund të jetë një forcë shtypëse për disa veta - për shembull, një shpjegim për prejardhjen e shprehjes angleze dërguar në Coventry është se ajo lindi nga ushtrimi ku anëtarët e repartit të Londrës të dëbuar për shkak të zejtarisë së dobët u detyruan për t'u shpërngulur në Coventry, i cili dikur ishte një qytet pa repart. Por zejtaria vlerësohej ende gjerësisht nga vetë njerëzit e thjeshtë. Për shembull, kur punëtorët e mësuar me ushtrimin e standardeve të larta të zejtarisë u punësuan fillimisht për të punuar në linjat e prodhimit në fabrika, do të ishte e zakonshme që ata të largoheshin, pasi rolet e reja ishin afërmisisht të një trajtshme, duke u dhënë atyre pak hapësirë për të përdorur aftësitë e tyre. Pasi Henri Fordi prezantoi linjën e parë të Kuvendit në 1913, atij mund t'i duhej të punësonte rreth dhjetë burra për të gjetur një të gatshëm për të qëndruar në punë. Me kalimin e kohës dhe me Ford që ofronte shifra të larta pagese, neveria e punës ndaj mënyrave të reja të punës u zvogëlua.
Puna filloi të merrte vëmendje të marra parasysh nga nxënësit sapo vendi i saj në shoqëri u kërcënua nga rritja e industrializimit. Lëvizja e Zejeve dhe Artizanatit u ngrit në fund të shekullit të 19-të dhe në fillim të shekullit të 20-të, pasi mjeshtëria filloi të zhvendosej nga zhvillimet si theksimi më i madh në përpunimin, punën me makinë dhe ndarja e aftësive të projektimit dhe planifikimit nga zbatimi i tanishëm i punës. Nxënësit e përfshirë në themelimin e lëvizjes, si William Morris, John Ruskin dhe Charles Eliot Norton, argumentuan se mundësia për t'u angazhuar në punë dikur ishte një burim i madh përmbushjeje për klasën punëtore. Megjithatë, nga një këndvështrim historik, lëvizja e zejeve dhe zanateve është parë si një lehtësim, i cili pa dashje uli qëndrueshmërinë ndaj zhvendosjes së zejtarisë.
Në një libër të shkruar mbi natyrën e zejtarisë, David Pye shkruan se zhvendosja e zejtarisë ka vazhduar deri në fund të shekullit të 20-të. Ai shkruan se që nga Lufta e Dytë Botërore, veçanërisht, ka pasur "një shtim të madh të dobisë për dizajn", në kurriz të zejtarisë. Prirja e filluar në shekullin e 19-të ka vazhduar, me proceset industriale të dizajnuara gjithnjë e më shumë për të zvogëluar aftësitë e nevojshme për punëtorët për të prodhuar prodhime cilësore. Nxënësit e shekullit të 21-të si Matthew Crawford kanë argumentuar se puna në zyrë dhe punë të tjera me kular të bardhë tani po zhvendoset nga zhvillime të ngjashme teknologjike me ato që shkaktuan që një shifër e madhe punëtorësh krahu të liheshin të tepërt nga fundi i shekullit të 19-të deri në fillim të shekullit të 20-të. Edhe kur vendet e punës mbeten, anët njohëse të punëve u hiqen punëtorëve, për shkak të qendërizimit të njohurive. Ai bën thirrje për një rivlerësim të zejtarisë, duke thënë se disa role manuale si mekanikët, hidraulikët dhe marangozët kanë qenë të qëndrueshëm ndaj automatizimit të mëtejshëm dhe janë ndër më të mundshmet për të vazhduar t'i ofrojnë punëtorit mundësinë për mendim të pavarur. Shkrimtarë si Alain de Botton dhe Jane McGonigal kanë argumentuar se bota e punës duhet të ndreqet për ta bërë atë më përmbushëse dhe më pak stresuese. Në veçanti, punëtorët duhet të jenë në gjendje të krijojnë një lidhje të thellë imagjinative midis përpjekjeve të tyre dhe prodhimeve përfundimtare. McGonigal argumenton se lojërat kompjuterike mund të jenë një burim idesh për ta bërë këtë; ajo thotë se arsyeja kryesore që World of Warcraft është kaq popullor është ndjenja e "prodhueshmërisë të lumtur" që lojtarët e tij gëzojnë.
Prodhimi i elektronikëve
Besueshmëria e pajisjeve elektronike ndikohet shumë nga cilësia e punimit. Prandaj, industria e prodhimit të elektronikës ka zhvilluar disa standarde vullnetare të konsensusit për të ofruar udhëzime se si produktet duhet të skicohen, ndërtohen, shqyrtohen dhe testohen.
Zejtaria dhe neveria ndaj punës
Shpesh në shkrimet e vjetra ekonomike thuhet se njerëzit janë gjithmonë të papërshtatshëm ndaj punës dhe mund të nxiten për të punuar vetëm nga kërcënimet ose shpërblimet e prekshme si paratë. Ndërsa krishterimi në përgjithësi ka qenë pozitiv në lidhje me zejtarinë, disa pasazhe biblike si Zanafilla 3:17 ("...Toka është e mallkuar për shkakun tuaj; përmes mundit të dhimbshëm do të hani ushqim prej tij gjatë gjithë ditëve të jetës tuaj.") kanë bashkëpunuar në pikëpamjen se puna është një e keqe e domosdoshme, pjesë e dënimit për mëkatin fillestar, por puna ka qenë para mëkatit fillestar dhe rënies së njeriut te Zanafilla 2:15 ("Zoti Perëndi e mori njeriun dhe e futi në kopshtin e Edenit për ta punuar dhe ruajtur.") Pikëpamja se puna është një ndëshkim e nxjerr Zanafilla 3:17 jashtë rrethanës. Mallkimi i Zotit nuk ishte punë, por ajo punë në thelb do të ishte më e vështirë. Veblen dhe të tjerë pajtohen me këtë pikëpamje, duke thënë se puna mund të jetë në thelb e gëzueshme dhe e kënaqshme në vetvete. Veblen pranon se njerëzit kanë një prirje të lindur drejt përtacisë, por pohon se ata gjithashtu kanë një prirje kundërbarazpeshëshuese për të vlerësuar punën për hir të saj, siç tregohet nga sasia e madhe e punës që ndërmerret pa presion të dukshëm të jashtëm. Si dëshmi për nuhatjen e përbashkët ndaj zejtarisë, Veblen vë në dukje gjithashtu prirjen pothuajse të përbotshme që njerëzit të miratojnë punën e mirë të të tjerëve. Psikologia Pernille Rasmussen ka shkruar se prirja për të vlerësuar punën mund të bëhet aq e fortë sa të pushojë së qeni një burim pohues nxitjeje, duke bashkëpunuar në vend të kësaj që disa njerëz të humbasin barazpeshën dhe të bëhen punëtorë.
Përcjellimet
Shënimet
Thonjëzimet
Referime
Leximet e mëtejshme
Zejtari
Prodhimtari
Punë |
3079 | Drini i Bardhë është lum që përshkon pjesën perëndimore të Kosovës, respektivisht Rrafshin e Dukagjinit. Drini buron rrëzë malit të Rusolisë nga gurra e shpellës së Radavcit, në 586 m lartësi mbidetare, ku krijon edhe një ujëvarë të bukur, para se të zbresë në rrafsh dhe bashkohet afër qytetit të Kukësit me Drinin e Zi për të formuar Drinin që në antikë njihet më emrin Drillon. Sasia e burimit arrin 30 m3 në sekondë, ku krijon edhe një ujëvarë të lartë prej 30 m. Sipërfaqja e ujëmbledhësit të Drinit të Bardhë në Kosovë është 4265 km2. Ka regjim mesdhetar, me maksimum në mars dhe nëntor, e minimum në maj dhe shtator.
Në territorin e Kosovës, Drini gjarpëron për 122 km në drejtimin veri-jug. Ai mbledhë me vete edhe ujërat e Lumbardhit të Pejës, Erenikut, e Lumbardhit të Prizrenit. Me një madhësi prej 4,646 km², baseni i Drinit është më i madhi nga katër basenet ujëmbledhëse të Kosovës.
Galeria
Shiko edhe këtë
Ujëvara e Drinit të Bardhë
Ura e Fshajtë
Ibri
Lumenj në Shqipëri
Lumenj në Kosovë
Pellgu i Drinit të Bardhë
Degët e Drinit |
3080 | Gjuha zyrtare e njohur edhe si gjuhë shtetërore, është një gjuhë që i jepet një status i veçantë në një vend, shtet ose juridiksion tjetër. Në mënyrë tipike, gjuha zyrtare e një vendi i referohet gjuhës së përdorur në qeveri (gjyqësor, legjislaturë, administratë). Shprehja "gjuhë zyrtare" nuk i referohet zakonisht gjuhës së përdorur nga një popull ose vend, por nga qeveria e saj, si "mënyrë e shprehjes së një populli që nuk mund të ndryshohet me asnjë ligj".
Përmbledhje
Sot 178 vende të botës njohin vetëm një gjuhë zyrtare, 101 prej tyre njohin më shumë se një. P.sh. Qeveria e Italisë zyrtarizoi italishten vetëm në vitin 1999, dhe disa kombe (siç janë Shtetet e Bashkuara) nuk kanë deklaruar kurrë gjuhë zyrtare në nivelin kombëtar. Kombet e tjera kanë deklaruar gjuhë zyrtare jo indigjene. "Filipinet dhe pjesët e Afrikës jetojnë me një paradoks të veçantë kulturor. Megjithëse gjuhët zyrtare [në Afrikë] mund të jenë frëngjisht ose anglisht, këto nuk janë gjuhët që fliten më së shumti nga banorët e [vendit]. ”
Shumë nga kushtetutat e botës përmendin një ose më shumë gjuhë zyrtare ose kombëtare. Disa vende përdorin përcaktimin e gjuhës zyrtare për të fuqizuar grupet indigjene duke u dhënë atyre mundësinë e përdorimit të gjuhës së tyre amtare në punët qeveritare. Në vendet që nuk e përcaktojnë zyrtarisht një gjuhë zyrtare, zakonisht zhvillohet një gjuhë de fakto kombëtare. Anglishtja është gjuha zyrtare më e zakonshme, me status të njohur në 51 vende. Arabishtja, Frëngjishtja dhe Spanjishtja njihen gjithashtu gjerësisht.
Një gjuhë zyrtare që është gjithashtu një gjuhë indigjene quhet endoglossic, gjersa një gjuhë që nuk është indigjene është exoglossic. Një shembull është Nigeria që ka tre gjuhë zyrtare endoglossike. Me këtë vendi synon të mbrojë gjuhët indigjene autoktone edhe pse në të njëjtën kohë e njohin gjuhën angleze si lingua franca.
Ndonjëherë një përkufizim zyrtar i gjuhës mund të motivohet më shumë nga identiteti kombëtar sesa nga shqetësimet gjuhësore. Kur Jugosllavia u shpërbë në vitin 1991, vendi kishte katër gjuhë zyrtare: serbokroatisht, sllovenisht, shqip dhe maqedonisht. Gjuha serbokroate përdorej si gjuhë lingua franca me një lloj mirëkuptimi të ndërsjellë dhe ishte gjithashtu gjuhë e ushtrisë.
Kur Kroacia shpalli pavarësinë (1991) ajo përkufizoi gjuhën e saj zyrtare kroatishten, dhe Serbia gjithashtu përcaktoi gjuhën e saj zyrtare serbishten. Bosnje-Hercegovina përcaktoi tre gjuhë zyrtare: gjuhën bosnjane, kroatishten dhe serbishtën.
Shih edhe
Gjuha shqipe
Gjuha amtare
Lingua Franca
Gjuha standarde
Gjuha minoritare
Gjuha artificiale
Politika gjuhësore
Referime
Literatura
Writing Systems of the World: Alphabets, Syllabaries, Pictograms (1990), — lists official languages of the countries of the world, among other information.
Gjuhët sipas vendeve në The World Factbook
Gjuha
Gjuhë |
3082 | Kryeqytet (sq. kryeqyteti) është një qytet në të cilin qeveria e një shteti, province ose rajoni ka zyrat dhe zhvillon veprimtarinë e saj. Kryeyteti zakonisht është i caktuar me ligj ose me kushtetutë. Kryeqyteti është shpesh, por jo domosdoshmërisht, qyteti më i madh i një vendi. |
3083 | Pavarësia është një vendim nga një grup (popull, qeveri,p.sh. bashkësie teritoriale, etj.) njerëzish me të cilin ata shprehin vullnetin e tyre për një qeverisje autonome (vetjake) të vetë grupit (popullit, qeverisë, p.sh. bashkësisë teritoriale). |
3086 | Himni kombëtar është kënga zyrtare e një shteti. Himni shpesh mbart shumë vlera dhe teksti i himnit në shumicën e rasteve është i mbushur me figura letrare e simbole që lavdërojnë shtetin të cilit i përket ky himn. Ai luhet gjatë ceremonive zyrtare, ngjarjeve solemne ose veprimtarive ndërkombëtare ku shteti përfaqësohet.
Himni Kombëtar i Shqipërisë është himni i flamurit, që ishte një marsh rumun kompozuar nga Ciprian Porumbescu, ndërsa autor i tekstit Rilindasi Asdreni.
Sipas Lagush Poradecit, ky u zgjodh si himni i Shqipërisë sepse: “… kjo ngjau se populli e gjeti të pëlqyer; vetë e dëshiroi ai ashtu, nga gjiri i tij i dha trajtën dhe frymën, vetë e shënjtëroi, duke e dashur me zemër gjer në therori dhe më shumë e përtej vetëtherorisë. Me të luftuan çetat e kryengritjes që ishin nëpër gjithë viset e Atdheut, dhe vdiqën vdekjen e ëmbël dëshmorët e lirisë. Me të u ngrit Flamuri në Vlorë...”. Me pak fjalë, kjo do të thotë që ngritja e flamurit nën tingujt dhe fjalët e “Betimit mbi flamur” ishte vetëm një akt formal nga ana e Ismail Qemalit për ta njohur këtë këngë si këngën tonë kombëtare.
"Himnii Flamurit" është i vetmi himn kombëtar që i kushtohet simbolit të flamurit.
Historia
Në periudhën e hershme moderne, disa monarki evropiane miratuan himnet mbretërore. Disa nga këto himne kanë mbijetuar deri në përdorimin aktual. "God Save the King/Queen", interpretuar për herë të parë në 1619, mbetet himni mbretëror i Mbretërisë së Bashkuar dhe mbretërive të Komonuelthit. La Marcha Real, i miratuar si himni mbretëror i monarkisë spanjolle në 1770, u miratua si himni kombëtar i Spanjës në 1939. Danimarka ruan himnin e saj mbretëror, Kong Christian stod ved højen mast (1780) së bashku me himnin e saj kombëtar (Der er et toka yndigt, e miratuar më 1835). Në 1802, Gia Long porositi një himn mbretëror në modën evropiane për Mbretërinë e Vietnamit.
Pas rivendosjes së La Marseillaise në 1830, në prag të Revolucionit të Korrikut, si himni kombëtar i Francës, u bë e zakonshme që kombet e sapoformuara të përcaktojnë himnet kombëtare, veçanërisht si rezultat i luftërave të Amerikës Latine për pavarësi, për Argjentinën. (1813), Peru (1821), Brazil (1831) por edhe Belgjikë (1830). Rrjedhimisht, miratimi i himneve kombëtare para viteve 1930 ishte kryesisht nga shtete të sapoformuara ose të pavarura, të tilla si Republika e Parë Portugeze (A Portuguesa, 1911), Mbretëria e Greqisë ("Hymn to Liberty", 1865), Republika e Parë e Filipineve (Marcha Nacional Filipina, 1898), Lituani (Tautiška giesmė, 1919), Weimar Gjermani (Deutschlandlied, 1922), Republikën e Irlandës (Amhrán na bhFiann, 1926) dhe Libanin e Madh ("Himni Kombëtar Libanez", 192). Megjithëse zakoni i një himni kombëtar të miratuar zyrtarisht u bë i njohur në shekullin e 19-të, disa himne kombëtarë i paraprijnë kësaj periudhe, shpesh duke ekzistuar si këngë patriotike shumë kohë përpara përcaktimit të tyre si himn kombëtar.
Përdorimi
Himnet kombëtare përdoren në një gamë të gjerë kontekstesh. Disa rregulla të mirësjelljes mund të përfshihen në luajtjen e himnit të një vendi. Këto zakonisht përfshijnë nderime ushtarake, ngritje në këmbë, heqje koke etj. Në situata diplomatike rregullat mund të jenë shumë formale. Mund të ketë edhe himne mbretërore, himne presidenciale, himne shtetërore etj. për raste të veçanta.
Ato luhen në festa dhe festa kombëtare, si dhe janë lidhur ngushtë edhe me ngjarjet sportive. Uellsi ishte vendi i parë që e miratoi këtë, gjatë një loje regbi kundër Zelandës së Re në 1905. Që atëherë, gjatë garave sportive, të tilla si Lojërat Olimpike, himni kombëtar i fituesit të medaljes së artë luhet në çdo ceremoni medaljeje; luajti gjithashtu para ndeshjeve në shumë liga sportive, që kur u adoptua në bejsboll gjatë Luftës së Dytë Botërore. Kur skuadrat nga dy kombe luajnë njëra-tjetrën, luhen himnet e të dy kombeve, himni i vendit pritës luhet i fundit.
Krijuesit
Shumica e himneve kombëtare më të njohura janë shkruar nga kompozitorë pak të njohur ose të panjohur si Claude Joseph Rouget de Lisle, kompozitor i "La Marseillaise" dhe John Stafford Smith i cili shkroi melodinë për "Kënga Anakreontike", e cila u bë melodi. për himnin kombëtar të SHBA-së, "The Star-Spangled Banner". Autori i "God Save the King", një nga himnet më të vjetër dhe më të njohur në botë, është i panjohur dhe i diskutueshëm.
Shumë pak vende kanë një himn kombëtar të shkruar nga një kompozitor me famë botërore. Përjashtimet përfshijnë Gjermaninë, himni i së cilës "Das Lied der Deutschen" përdor një melodi të shkruar nga Joseph Haydn dhe Austria, himni kombëtar i së cilës "Land der Berge, Land am Strome" ndonjëherë i atribuohet Wolfgang Amadeus Mozart. "Himni i Republikës Socialiste Sovjetike Armene" u kompozua nga Aram Khachaturian. Muzika e "Himnit Papnor", himnit të qytetit të Vatikanit, u kompozua në vitin 1869 nga Charles Gounod, për jubileun e artë të shugurimit meshtarak të Papa Piut IX.
Vendet e tjera kishin himnet e tyre të kompozuara nga njerëz të rëndësishëm vendas. Ky është rasti për Kolumbinë, tekstet e himnit të së cilës janë shkruar nga ish-presidenti dhe poeti Rafael Nuñez, i cili gjithashtu shkroi kushtetutën e parë të vendit, dhe në Maltë, shkruar nga Dun Karm Psaila, tashmë një Poet Kombëtar. Një rast i ngjashëm është edhe Liberia, himni kombëtar i së cilës është shkruar nga presidenti i saj i tretë, Daniel Bashiel Warner.
Himne kombëtare |
3087 | Mbreti është komandues i apartatit shtetrore të një mbrëtërije.
Politikë
Mbreti eshte Fidan Ademi numeri nje nga cdo an si shoqerore e politike e komanduese e urdherues etij pra mbreti mund te themi si zot nga ana e kuptimshmeris,nje mbretri udhehiqet nga nje e vetem nje mbret ose mbretresh (nje person ose 2 ne konceptin e familjes, femit quhen princa djemt e princesha vajzat)-sepse mbreti njihet si gjithçka sepse ai jep urdher si per fillimin e dickaje ekunderta ai jep ndalimin e dickaje,pra ai ka fuqi te plot edhe ne politika shtetrore pasi ai i percakton si delegatet edhe politikanet edhe perfaqsuesit e tyre etij pra ata jan urdhri i tij, mbretit bazat e fuqis i hedh ne popull duke i dhen besim te plot per cdogj si mbrojtje e besim ne nje jetes sa me te mir etij,mbretresha sadopak ka afersisht te njejtat gjera si mbret por mbretresha mbron dhe ka aftesi territoriale qe te mbroi gjithcak qe ka ne teritorin e saj me gjithcka po ashtu mbretresha jep besim me te mir ne popull nga ana shpirterore,(pastaj varet se cfar personash jan ose ckan pran!).qe mbreteria te ec sa me mir duhet te jet e udhhequr nga njerez normal e shum te zgjuar e te mendoj gjerat sakt e paster e te ket njerez te vertet qe ta mbroin me gjithçka qe askush te mos e cnoi ,pa ashtu edhe me popullin duhet te tregohet e mir dhe e drejt e ndimuese ne cdo kuptim te mir qe te mos genjehet askush nga asgje ,qe te jetoi gjat etij pra nse mbreteria ecen mir dhe jeton gjat ajo kethehet ne perandori e mpas ne sunduese e plot ,pra cdogje qe ecen mir ka plot te mira,-ekunderta e con drejt shkatrrimit e e deri ne zhdukje dhe humbjen e saj (sic sot nga disa kujtohet. ILIRIA .nga tradhtia..!.etij)
Autor.
Jooni hoxha.
Teksti eshte i paqarte dhe nuk mbeshtetet ne asnje burim apo citim
Ju lutem te behet nje sistemim me artikullin perpara se te ndryshoj statusi pasi eshte i paqarte dhe i pakuptueshem. Wikipedia duhet te ndihmoj vizitoret te gjejne informacione te sakta dhe jo ti ngaterrojne duke marre informacione te rremujshme she te pacituara nga asnje burim. Nrt0011 (diskutimet) 2 nëntor 2022 23:52 (CET) |
3088 | Presidenti ose Kryetari i Shtetit është një emërtim i përgjithshëm i përdorur në terminologjinë e ligjit ndërkombëtar, shkencave politike dhe protokollit diplomatik për të treguar rangun më të lartë zyrtar të një shteti sovran, i cili përmbush detyrën e përfaqësimit publik të atij shteti. Në shumicën e shteteve, Kreu i Shtetit është një person natyral (njeri), por ka të paktën katër përjashtime nga ky rregull: Zvicra, Bosnje-Hercegovina, Andorra dhe San Marino. Në këto shtete, Kreu i Shtetit është një grup i përbërë nga më shumë se një person.
Shpesh Kreu i Shtetit dallohet nga Kreu i Qeverisë. Në shumicën e sistemeve parlamentare, monarku ose presidenti përmbush rolin e Kreut të Shtetit ndërsa kryeministri ose kancelari atë të Kreut të Qeverisë. Në shtetet me sistem presidencial dhe disa monarki absolute, këto dy figura përputhen.
Krerët fetarë të shtetit
Që nga lashtësia, dinastitë e ndryshme ose sundimtarët individualë kanë pretenduar të drejtën për të sunduar me autoritet hyjnor, siç është Mandati i Qiellit dhe e drejta hyjnore e mbretërve. Disa monarkë madje pretendonin prejardhje hyjnore, si faraonët egjiptianë dhe sapa Incas, të cilët pretendonin prejardhje nga perënditë e tyre përkatëse të diellit dhe shpesh kërkuan të ruanin këtë linjë gjaku duke praktikuar martesën me incest. Në Romën e lashtë, gjatë Principatit, titulli divus ('hyjnor') iu dha (veçanërisht pas vdekjes) perandorit, një element simbolik, legjitimues në themelimin e një dinastie de facto.
Krishterimi
Në katolicizmin romak, Papa ishte dikur pontif sovran dhe kreu i shtetit, së pari, i shteteve papale të rëndësishme politikisht. Pas bashkimit të Italisë, Papa mbetet kreu i shtetit të qytetit të Vatikanit. Për më tepër, peshkopi i Urgellit është ex officio një nga dy bashkëprincat e Andorrës. Në Kishën e Anglisë, monarku në fuqi mban titullin Mbrojtësi i Besimit dhe vepron si guvernator suprem i Kishës së Anglisë, megjithëse ky është një rol thjesht simbolik.
Islami
Gjatë periudhës së hershme të Islamit, kalifët ishin pasardhës absolut shpirtëror dhe tokësor të profetit Muhamed. Udhëheqës të ndryshëm politikë myslimanë që atëherë e kanë vetëquajtur veten si Kalif dhe kanë shërbyer si krerë shtetesh dinastike, ndonjëherë përveç një titulli tjetër, siç është Sulltani Osman. Historikisht, disa shtete islamike teokratike të njohura si imamët janë udhëhequr nga imamët si kreu i shtetit, si në atë që tani është Omani, Jemeni dhe Arabia Saudite.
Në Republikën Islamike të Iranit, Udhëheqësi Suprem, aktualisht Ali Khamenei shërben si kreu i shtetit. Aga Khans, një dinasti unike e udhëheqjes kohore/fetare, që udhëheq degën nizari të Islamit Shiit në Azinë Qendrore dhe Jugore, që dikur renditej ndër shtetet princërore të Indisë Britanike, vazhdon deri në ditët e sotme.
Hinduizmi
Në hinduizëm, disa dinasti adoptuan një titull që shprehte pozicionet e tyre si "shërbëtorë" të një hyjnie mbrojtëse të shtetit, por në kuptimin e një mëkëmbësi nën një perëndi-mbret në mungesë, që sundon "në emër" të perëndisë mbrojtëse, si Patmanabha Dasa (shërbëtor i Vishnu) në rastin e Maharajas së Travancore.
Budizmi
Që nga koha e Dalai Lamës së 5-të deri në daljen në pension politik të Dalai Lamës së 14-të në 2011, Dalai Lamas ishin udhëheqës politikë dhe shpirtërorë ("zot-mbret") të Tibetit.
Mongolia e jashtme, ish-atdheu i dinastisë perandorake të Genghis Khan, ishte një tjetër teokraci lamaiste nga viti 1585, duke përdorur stile të ndryshme, si tulku. Krijimi i Republikës Popullore Komuniste Mongole e zëvendësoi këtë regjim në vitin 1924.
Krerë të shumëfishtë ose kolektivë të shteteve
Një kryetar kolektiv i shtetit mund të ekzistojë në republika (kompleksiteti i brendshëm), p.sh., triumvirate nominale, Drejtori, Këshilli Federal Zviceran prej shtatë anëtarësh (ku secili anëtar vepron me radhë si president për një vit), Bosnje dhe Hercegovinë me një tre- kryesia anëtare nga tre kombe, San Marino me dy "kapiten-regjent" që ruan traditën e republikave mesjetare italiane që kishin pasur gjithmonë një numër çift konsujsh. Një diarki, në dy sundimtarë ishte norma kushtetuese, mund të dallohet nga një bashkërendim, në të cilin një monarki përjeton një periudhë të jashtëzakonshme sundimtarësh të shumtë.
Në Republikën Romake kishte dy krerë shtetesh, të quajtur konsull, të cilët të dy ndërronin muaj të tërë autoriteti gjatë vitit të tyre në detyrë, në mënyrë të ngjashme kishte një numër të barabartë magjistratësh suprem në republikat italike të epokës së lashtë. Në Republikën e Athinës kishte nëntë magjistratë suprem, arkondë të stilizuar. Në Kartagjenë kishte dy magjistratë suprem, mbretër të emërtuar ose suffetes (gjyqtarë). Në Spartën e lashtë kishte dy mbretër të trashëguar, që u përkisnin dy dinastive. Në Bashkimin Sovjetik Komiteti Qendror Ekzekutiv i Kongresit të Sovjetikëve (midis 1922 dhe 1938) dhe më vonë Presidiumi i Sovjetit Suprem (midis 1938 dhe 1989) shërbeu si kreu kolektiv i shtetit. Pas Luftës së Dytë Botërore, modeli sovjetik u miratua më pas nga pothuajse të gjitha vendet që i përkisnin sferës së tij të ndikimit. Çekosllovakia mbeti i vetmi vend midis tyre që mbajti postin e presidentit si një formë e një kreu të vetëm shteti gjatë gjithë kësaj periudhe, e ndjekur nga Rumania përmes krijimit të presidencës së atij vendi nga diktatori Nicolae Çaushesku në 1974. Një shembull modern i një kreu kolektiv i shtetit është Këshilli i Sovranitetit të Sudanit, këshilli i përkohshëm qeverisës i Sudanit. Këshilli i Sovranitetit përbëhet nga 11 ministra, të cilët së bashku kanë ushtruar të gjitha funksionet qeveritare për Sudanin që nga rënia e presidentit Omar Al-Bashir. Vendimet merren ose me konsensus ose me shumicë votash (8 anëtarë).
Marrëveshje të tilla nuk duhet të ngatërrohen me entitete mbikombëtare të cilat nuk janë shtete dhe nuk përcaktohen nga një monarki e përbashkët, por mund (ose jo) të kenë një detyrë simbolike, në thelb protokollare, me titull më të lartë, p.sh., Shefi i Komonuelthit (që mbahet nga britanikët kurorë, por jo e rezervuar ligjërisht për të) ose 'Kreu i Bashkimit Arab' (14 shkurt - 14 korrik 1958, i mbajtur nga Mbreti Hashemite i Irakut, gjatë Federatës së tij jetëshkurtër me Jordaninë, mbretërisë së saj simotër Hashemite).
Qeveria Kombëtare e Republikës së Kinës, e themeluar në vitin 1928, kishte një panel prej rreth 40 personash si kryetar kolektiv të shtetit. Edhe pse duke filluar atë vit, një kushtetutë e përkohshme e bëri Kuomintang-un partinë e vetme qeveritare dhe Qeverinë Kombëtare të lidhur me udhëzimet e Komitetit Qendror Ekzekutiv të asaj partie.
Shqipëria dhe Kosova
Shqipëria
Kreu i Republikës së Shqipërisë është z.Ilir Meta.
Neni 86
Presidenti i Republikës është Kryetar i Shtetit dhe përfaqëson unitetin e popullit.
President mund të zgjidhet vetëm shtetasi shqiptar që nga lindja, me qëndrim jo më pak se 10 vjetët e fundit në Shqipëri dhe që ka mbushur moshën 40 vjeç.
Neni 87
Kandidati për President i propozohet Kuvendit nga një grup prej jo më pak se 20 deputetësh. Një deputet nuk lejohet të propozojë në të njëjtën kohë më shumë se një kandidat.
Presidenti i Republikës zgjidhet me votim të fshehtë dhe pa debat nga Kuvendi. Për zgjedhjen e Presidentit, Kuvendi zhvillon deri në pesë votime. Votimi i parë zhvillohet jo më vonë se shtatë ditë nga fillimi i procedurës për zgjedhjen e Presidentit. Secili nga votimet e tjera zhvillohet jo më vonë se shtatë ditë nga përfundimi pa sukses i votimit pararendës. Votimi quhet i kryer edhe kur në konkurrim nuk paraqitet asnjë kandidat. Në votimin e dytë, të tretë dhe të katërt mund të paraqiten kandidatë të rinj, sipas kushteve të pikës 1 të këtij neni.
Presidenti zgjidhet në votimin e parë, të dytë ose të tretë kur një kandidat merr jo më pak se tri të pestat e votave të të gjithë anëtarëve të Kuvendit. Në votimin katërt dhe të pestë zgjidhet President kandidati që siguron më shumë se gjysmën e votave të të gjithë anëtarëve të Kuvendit.
Votimi i pestë zhvillohet kur në votimin e katërt asnjë kandidat nuk ka siguruar shumicën e kërkuar të votave. Votimi i pestë zhvillohet vetëm midis dy kandidatëve që kanë marrë më shumë vota në votimin e katërt. Në rast se ka më shumë se dy kandidatë me të njëjtin numër votash, kandidati që merr pjesë në votim caktohet me short. Në rast se pas votimit të katërt nuk ka mbetur asnjë kandidat në konkurrim, për këtë votim mund të paraqiten kandidatë të rinj, sipas kushteve të pikës 1 të këtij neni. Kur paraqiten më shumë se dy kandidatë, votimi zhvillohet midis dy kandidatëve që kanë siguruar numrin më të lartë të deputetëve propozues.
Në rast se edhe pas votimit të pestë asnjë kandidat nuk siguron shumicën e kërkuar, ose kur pas votimit të katërt pa sukses nuk paraqitet asnjë kandidaturë e re, Kuvendi shpërndahet. Zgjedhjet e reja zhvillohen brenda 45 ditëve nga shpërndarja e tij.
Kuvendi pasardhës e zgjedh Presidentin e Republikës me shumicën e të gjithë anëtarëve të tij.
Kosova
Kreu i Republikës së Kosovës është znj.Vjosa Osmani.
Neni 4
Presidenti i Republikës së Kosovës përfaqëson unitetin e popullit. Presidenti i Republikës së Kosovës është përfaqësues legjitim i vendit brenda dhe jashtë dhe garantues i funksionimit demokratik të institucioneve të Republikës së Kosovës, në pajtim me këtë Kushtetutë.
Neni 18
Kuvendi i Republikës së Kosovës me votat e dy të tretave (2/3) e të gjithë deputetëve ratifikon marrëveshjet ndërkombëtare për këto çështje:
territorin, paqen, aleancat, çështjet politike dhe ushtarake;
të drejtat dhe liritë themelore;
anëtarësimin e Republikës së Kosovës në organizata ndërkombëtare;
marrjen përsipër të detyrimeve financiare nga ana e Republikës së Kosovës.
Marrëveshjet ndërkombëtare me përjashtim të atyre në pikën 1, ratifikohen pas nënshkrimit nga Presidenti i Republikës së Kosovës.
Presidenti i Republikës së Kosovës ose Kryeministri njoftojnë Kuvendin sa herë që të nënshkruhet një marrëveshje ndërkombëtare.
Amendamentimi ose tërheqja nga marrëveshjet ndërkombëtare do të kenë të njejtën procedurë të vendim marrjes sikur ajo e ratifikimit të marrëveshjeve ndërkombëtare.
Parimet dhe procedurat për ratifikimin dhe kontestimin e marrëveshjeve ndërkombëtare rregullohen me ligj.
Shiko edhe
Kreu i qeverisë
Kreu i shtetit
Kuvendi i Shqipërisë
Politikani
Politika
Referenca
Politika
Tituj
Shqip |
3090 | Qeveria është struktura administrative që drejton një shtet. Përbehet nga anëtare të zgjedhur nga Kryeministri. Asnje shtet nuk mund te funksionojë pa qeverinë e tij dhe administratën përkatese, e cila zbaton ligjet. |
3092 | Monedha është formë e parasë që shërben për këmbimin dhe krahasimin e mallrave përbrenda një sistemi të mbyllur ekonomik. Sistemet e mbyllura ekonomike zakonisht ndërmerren nga shtetet, por ka raste kur në një sistem të tillë bëjnë pjesë disa shtete sikurse te rasti i Evropës.
Karakteristika te monedhave bashkëkohore
Monedhat bëhen zakonisht nga copa metali të ndryshëm dhe kanë në përgjithësi formë disku. Në njërën anë të monedhës paraqitet një motiv kombëtar i shtetit që qarkullon monedhën, (emblemë, person historik), kurse ana tjetër paraqet vlera nominale.
Monedha |
3093 | Kodi i internetit ose prapashtesa TLD (TLD : Top Level Domain) është një fjalë e përbërë nga dy shkronja që simbolizon shtetin e një faqeje interneti. Me këtë nuk duhet të kuptojmë që faqja është e bërë nga një nënshtetas i atij shteti apo është regjistruar në atë shtet sepse aksesi për këto kode është i lire të merret prej kudo në shkëmbim të shumës së caktuar te parave.
TLD Sherben edhe si lidhien e skriptave webhosting si psh si perdorin faqet qi shesin hosting domani.
Internet |
3094 | Prefiksi është një numër që i është caktuar një shteti nga Bashkimi Ndërkombëtar i Telekomunikacionit dhe shërben për të kontaktuar me telefon shtetet specifike.
Shiko dhe këtu
Kodet (prefikset) lokalë telefonik të Shqipërisë
Telekomunikim |
3097 |
Ngjarje
1279 - Dinastia Song e Kinës Imperiale përfundin me fitoren Mongole ne Betejen e Yamen-it.
1687 - Kërkimi për burimin e lumit Mississippi drejtuar nga eksploratori francez Robert Cavelier de la Salle përfundon me vrasjen e tij nga të punëesuarit e vet në Texas.
1915 - Planeti i Plutonit fotografohet për herë të parë 15 vjet përpara se të zbulohej përfundimisht nga Clyde Tombaugh ne Observatorin e Loëell.
1932 - Inaugurohet Sydney Harbour Bridge (Ura e Portit të Sydney).
1982 - Fillon lufta e ishujve Falklands me pushtimin e Gjeorgjisë Jugore nga Argjentina.
2003 - Presidenti i SHBA-ve George W. Bush, urdhëron fillimin e luftës në Irak.
Lindje
1813 - David Livingstone, udhëtar skocez (vdiq më 1873)
1875 - Dhimitër Tutulani, nënshkrues i Deklaratës së Pavarësisë së Shqipërisë (vdiq më 1937)
1900 - Frédéric Joliot-Curie, fizikan francez (vdiq më 1958)
1943 - Mario Monti, politikan italian.
1955 - Bruce Willis, aktor amerikan
1976 - Alessandro Nesta, futbollist italian
Vdekje
1721 - Papa Klementi XI (lindi më 1649)
1949 - Vinçens Prenushi, shkrimtar shqiptar
Festa dhe përvjetore
Dita e Shën Jozefit në fenë katolike
Dita e babait në disa shtete
Mars |
3098 |
Ngjarje
1413 - Henry V bëhet mbret i Anglisë
1602 - Krijohet Kompania Hollandeze - Indiano Lindore
1933 - Përfundon ndërtimi i kampit të parë të përqëndrimit në Gjermaninë Naziste, kamp i vendosur në Dachau
1969 - u themelua Kosovafilmi, organizatë për prodhimin, shpërndarjen dhe shfaqjen e filmave
1987 - Ilaçi antiretroviral AZT aprovohet për përdorim kundër HIV dhe SIDA
1995 - Sekti Aum Shinrikyo kryen një sulm me gaz sarin në metro-në e Tokios duke vrarë 12 veta dhe plagosur më se 6000
2011- Forcat perëndimore sulmojnë bazat e Gadafit
2015- Hëna mbulon Diellin në fenomenin e eklipsit të pranverës
Lindje
1725 - Abdyl Hamid I, Sulltan i Perandorisë Osmane (v. 1789)
1811 - Napoleon II, bir i Napoleon Bonaparte (v. 1832)
1886 - Ali Sami Yen, themelues i Galatasaray Sports Club (v. 1951)
1920 - Qemal Stafa, komunist dhe dëshmor antifashist shqiptar.
1945 - Ismet Hasani,
1960 - Bajram Kosumi, politikan kosovar
1984 - Fernando Torres, futbollist spanjoll
Vdekje
1413 - Henry IV mbret i Anglisë (l. 1367)
1726 - Isak Njuton, fizikant, matematicen, astronom dhe filozof anglez (l. 1642)
1925 - George Curzon, politikan britanik (l. 1859)
Festa dhe përvjetore
Ekuinoksi i Pranverës dhe Dita Ndërkombëtare e Tokës (2005)
E djela e palmës për krishtërimin perëndimor (2005)
1956 - dita e pavarsisë së Tunizisë
Mars |
3104 | Fondacioni Wikimedia (WMF) është një organizatë jo-fitimprurëse dhe bamirëse amerikane me seli në San Francisko, Kaliforni, që vepron në shumë wiki. Fondacioni më së shumti njihet për projektin Wikipedia, enciklopedia online, gjithashtu Wiktionary, Wikiquote, Wikibooks, Wikisource, Wikimedia Commons, Wikispecies, Wikinews, Wikiversity, Wikidata, Wikivoyage, Wikimedia Incubator, dhe Meta-Wiki. Gjithashtu kishte në pronësi edhe Nupedia, aktualisht jofunksionale.
Organizata
Organizata drejtuese e projekteve të ndryshme është Wikimedia Foundation, një fondacion i krijuar në përputhje me ligjin e Floridas, SHBA, regjistruar në këtë shtet më 20 qershor 2003 nga nismëtari i Wikipedias, zoti Jimbo Wales. Emri Wikimedia u vendos nga autori amerikan dhe drejtuesi i Disinfopedia zoti Sheldon Rampton
Projekte të Wikimedia Foundation
Ndër projektet më të rëndësishme krahas enciklopedisë së lirë Wikipedia mund të përmendim Wiktionary dhe Wikibooks (projekte për mbledhjen e materialeve të lira të mësimit), si dhe Wikiquote (projekt për mbledhjen e citateve). Projekte të tjera të rëndësishme janë Wikisource (projekt për mbledhje tekstesh të lira) si dhe Wikimedia Commons (projekt për foto dhe arkiva të tjera multimediale)
Bashkëpuntorët
Lëvizja e bashkëpunëtorëve të Wikimedias janë të pavarura, por të njohur zyrtarisht, grupe njerëzish që synojnë të punojnë së bashku për të mbështetur dhe për të kontribuar në lëvizjen e Wikimedias. Bordi i Wikimedia Foundation Trustees ka miratuar tri modele aktive për bashkëpunëtorët e lëvizjes: Kapitujt, Organizatat tematike, dhe grupet e përdoruesve. Bashkëpunëtorët e lëvizjes kanë për qëllim të organizojnë dhe të angazhohen në aktivitete për të mbështetur dhe për të kontribuar në lëvizjen e Wikimedia, të tilla si konferenca rajonale, në terren, edit-një-thons, hackathons, marrëdhënie publike, mbrojtja e politikave publike, angazhime Glam, dhe Wikimania.
Njohja e një kapitulli apo organizate tematik miratohet nga bordi i fondacionit. Që nga 27 tetori 2018, Wikimedia ka 101 grupe përdoruesish të njohur.
Lidhje të jashtme
http://wikimediafoundation.org - Faqja e internetit e Wikimedia Foundation
http://meta.wikimedia.org - Meta-Wiki shërben si platformë për dokumentacione dhe diskusione për të gjitha projektet në Wikimedia
Referime
Organizata
Wikimedia |
3107 | Wiki ose WikiWiki janë përmbledhje faqesh të Internetit, të cilat jo vetëm që mund të lexohen, por edhe mund të përpunohen apo të ndryshohen online. Emri i saj rrjedh nga fjala e gjuhës havaitjane "wikiwki" që do të thotë "shpejt". Ashtu si zakonisht edhe tek Hypertext-et, janë faqet e vetme të një wiki të ndërthurura me njera-tjetrën. Por faqet mund të shfaqen menjeherë në monitor. Perveç kësaj ka në rregull një funksion përpunimi, i cili hap një faqe të dhënash, në të cilën mund të përpunohet teksti i artkullit.
Me ndryshimin e çdo faqeje nga çdokush mund të bëhet realizimi i një ideje të mëparshme te papërfunduar në internet.
Programi Wiki mund të përdoret edhe në rrjet lokal ose në kompjutër personal.
Karakteristikat:
Wiki lejon shkrimin e dokumentave ne menyre kolektive nepermjet nje gjuhe te thjeshte te quajtur gjuhe markup duke perdorur nje browser web.
Lidhje të jashtme
DMOZ
Wikimedia
Internet |
3112 | Fotografia është teknika e regjistrimit dhe gjenerimit te imazheve permanente duke kapur dhe rezervuar stimujt fizikë në një shtresë materiali fotosensitiv. Kjo përfshin regjistrimin e dritës të reflektuar nga një objekt në një material të ndjeshëm nëpërmjet një ekspozimi me një kohë të caktuar. Ky proces mund të kryhet mekanikisht, kimikisht ose në mënyre digjitale nëpërmjet objektit të njohur si aparati fotografik
Emri fotografi vjen nga greqishtja prej fjalës φως phos ("dritë"), dhe γραφις graphis ("penel") ose γραφη graphê, që së bashku krijojnë kuptimin "vizatim me dritë".
Ndryshe,fotografia eshte nje lloj stampimi.
Aparati Fotografik
Aparati fotografik është mjeti që formon një imazh duke e transferuar atë në një film fotografik ose në një kartë memorieje, por ka edhe metoda të tjera më pak të njohura. Për shembull fotokopja është një makineri që formon imazhe permanente por përdor transferimin e ngarkesave elektrike në vend të filmit fotografik prandaj dhe quhet elektrofotografi. Rrezegrafitë e publikuara nga Man Ray në 1922 janë imazhe të formuara nga hija e objekteve mbi letrën fotografike pa përdorimin e aparatit.
Fotografët kontrollojnë aparatin për të ekspozuar material me aftësinë për të regjistruar dritën (zakonisht filmi) në dritë. Pas proceseve të larjes e stampimit, prodhohet një imazh përmbajtja e të cilit zakonisht është e saktë, e ndritshme dhe e kompozuar bukur.
Këto kontrolle përfshijnë
Fokusimin
Hapjen e diafragmës
Kohën e ekspozimit
Gjatësinë fokusuese të lentës (telefoto, makro, kënd-gjerë, ose zoom)
Ndjeshmërinë e filmit
Këto kontrolle janë shpesh të lidhura me njëri tjetrin, për shembull sasia e dritës që hyn ne aparat llogaritet duke shumëzuar hapjen e diafragmës me kohën e ekspozimit, dhe duke ndryshuar gjatësinë fokusuese ekziston mundësia për të pasur kontroll akoma më të gjerë në thellësinë e pamjes.
Përdorimet e fotografisë
Fotografia mund të klasifikohet nën teknologjinë e imazheve dhe ka fituar interes të madh nga shkencëtarët dhe artistët që nga krijimi i saj. Shkencëtarët e kanë përdorur konceptin e fotografisë për të krijuar regjistrime shumë të sakta si për shembull Eadweard Muybridge në studimin e tij për lëvizjen e kafshëve dhe njerëzve (1887). Artistët kanë qenë po aq të interesuar tek fotografia por kanë provuar të eksplorojnë edhe aspekte të tjera të prezantimit të realitetit si për shembull lëvizja piktorealiste. Ushtria, policia dhe forcat e sigurimit e përdorin fotografinë për mbikqyrje, ruajtje dhe koleksionim të dhënash.
Historia e fotografisë
Shpikja
Dy francezet, Nicèphor Niepce dhe Louis Daguerre njihen si zbuluesit e fotografisë. Ata zhvilluan tekniken e parë dhe procesin kimik i cili mundesonte ruajtjen e pamjeve. Mandej pasuan me dekada zhvillimet teknike. Me prezantimin e pare te aparatit Kodak ne vitin 1889 ky zhvillim arriti një pikë, të cilën qenesisht e mban deri me sot. Vetem elektronika dhe digitalizimi kane sjellë një medote te re fotografike.
Fotot e para te Niepces
Francezi Jozef Nicefor Niepce (1765 - 1833) merret si njeriu i pare i cili krijoi foton me shtrese te ndjeshme nga drita. Ai mori një "Camera Obscura" për ndihme, një aparat me pare i njohur, me te cilin mundesoi projektimin e peisazheve. Atij i shkoi për dore që këto foto t''i mbaje ne leter klor-argjendi. Por ato nuk ishin te rezistueshme ndaj drites. Prisheshin pas një kohe te shkurter. Vetem me 1826 Niepce ia arriti që të mbaroje foton e pare të rezistueshme. Fotoja tregon pamjen nga dritarja e dhomes se tij. Me kohe te ndricimit tete oresh ishte e pamundur që të fotografohen njerez dhe gjera te levizshme. Dageri, një piktor i sukseshem teatri, mori vesh për punën e Niepces dhe ishte aq i pasionuar sa qe u be shok i tij. Me shume ethe ata provonin qe te gjenin një rruge për shkurtimin e kohës se ndricimit.
Fotografia kimike
Projektimi i imazheve në sipërfaqe të ndryshme është bërë për shumë shekuj. Dhoma e errët dhe Dhoma e shndritshme përdoreshin nga artistët për të krijuar konturet e skenave të ndryshme që në shekullin e 16-të. Këto lloj aparatesh nuk e fiksonin imazhin në kohë, ato vetëm projektonin atë që ndodhte në çdo moment të caktuar.
Fotografia e parë konsiderohet qe mund te jet imazh i prodhuar ne 1825 nga shpikësi francez Nicéphore Niépce në një pllakë të shndritshme të mbuluar me një derivat të karburantit të quajtur bitum i Judës. Ky imazh është prodhuar me një aparat dhe janë nevojitur 8 orë ekspozim nën dritë të fortë dielli për realizimin e tij. Sidoqoftë ky proces nuk ishte shumë i efektshëm dhe për këtë arsyje Niépce filloi eksperimentimin me përbërje të argjendit i bazuar në një zbulim te Johann Heinrich Schultz të vitit 1724 që thoshte se përbërja e argjendit dhe shkumësit errësohet kur ekspozohet në dritë.
Referim
Coe, Brian 'The Birth of Photography' Ash & Grant, 1976
Histori Sociale
Fama
Daguerrotipi fitoi popullaritet dhe famë shumë shpejt për arsye se i përgjigjej nevojave bazike si portreti që lindën në klasat e mesme gjatë revolucionit industrial. Kjo kërkesë, volumi dhe kosto e të cilës nuk mund të përballohej nga pikturat e vajit ishte shtysa e parë që iu dha zhvillimit të fotografisë. Ama daguerrotipet edhe pse të bukura ishin të thyeshme dhe të vështira për tu kopjuar. Një fotografi e vetme e marrë në një studjo portretesh kushtonte rreth 1000$ te sotëm. Fotografët inkurajonin kimistët që të përmirësonin procesin në mënyrë që të bënin disa kopje njëherësh, kërkesë që eventualisht i çoi ata tek procesi i Talbot-it. Proceset fotografike që përdoren ndryshojnë shumë pak nga proceset që u krijuan nga përmirsimet e 20 viteve të para të fotografisë. Në 1884 George Eastman zhvilloi një xhel të thatë në letër ose filmin, i cili zëvendësoi pllakën fotografike, gjë e cila nuk e detyronte më fotografin të mbante kuti me pllaka dhe elementë të rrezikshëm kimikë rreth e rrotull vetes. Ne korrik të 1888 Easman nxori në treg aparatin kodak me sloganin "Ju shtypni butonin, ne bëjmë të tjerat". Tani çdokush mund të bënte një fotografi dhe t'ja linte proceset e tjera të rrezikshme te tretëve. Fotografia u bë e aksesueshme në masë në 1901 me hyrjen në treg të një aparati për fëmijë, Kodak Broënie dhe një aparati për femra i cili vinte i shoqëruar me një buzëkuq. Shumë pak ka ndryshuar nga fotografia kimike që atëherë edhe pse filmi me ngjyra është bërë standard bashkë me fokusimin dhe ekspozimin automatik. Regjistrimi dixhital i imazheve po fiton popullaritet për arsyen se aparatet dixhitale lejojnë shikimin e fotografive në ekrane LCD. Për të pasionuarit e fotografisë bardh e zi, shumë pak ka ndryshuar që nga prezantimi i filmit 35mm nga Leica në 1925.
Fotografia dhe Telefoni
Rritja e famës së fotografisë ka ecur në mënyrë paralele me rritjen e famës së telefonisë. Praktika e të dyjave ka të bëjë me komunikimin me shokët dhe familjen. Në SHBA, përqindja e familjeve me një aparat dhe telefon ishte rreth 1% dhe 2% përkatësisht në 1890, 44% dhe 35% në 1938 dhe 94% për të dyja në 1995. "Një pikturë vlen sa 1000 fjalë" është një shprehje e famshme, shpesh e përshkruar si fjalë e urtë kineze apo thënie e një filozofi Japonez. Kjo shprehje në fakt ka lindur nga një reklamë e një gazete të SHBA ne mesin e 1920 (shih për më shumë informacion). Sidoqoftë, një lidhje e ngushtë midis figurave dhe fjalëve është një fenomen që shihet shpesh tek komunikimi i njerëzve por edhe ne psikologjinë dhe sjelljen e tyre.
Fotografia me ngjyra Artikulli kryesor: Fotografia me ngjyra
Fotografia me ngjyra mund të formojë imazhe si transparencë pozitive, qe përdoren për tu parë në një projektor ose si negativë me ngjyra, të prodhuara për tu përdorur në krijimin e fotove të zmadhuara me ngjyra në fletë të veçantë fotografike.
Fotografia digjitale Artikulli Kryesor: fotografia digjitale
Fotografia digjitale përdor një sensor elektronik për të regjistruar imazhe si të dhëna elektronike në të njëjtën mënyrë se si procesi kimik regjistron imazhe në film. Disa mjete të tjera si për shembull Celularët tani përfshijnë një aparat digjital përbrenda. Gjithashtu, me teknologjinë që vazhdon dhe zhvillohet cdo ditë ka aplikacione të cilat ju ndihmojnë në krijimin e fotove dixhitale. Në aplikacione të tilla ju mund të bëni foto të pasaportës të gatshme ose foto për kartë identiteti
Fotografia komerciale Artikullii kryesor: Fotografia komerciale
Bota e fotografisë komerciale tradicionalisht ndahet në:
Fotografi Reklamuese: fotografi të krijuara për të ilustruar një shërbim apo produkt. Këto pamje kryesisht bëhen nga një Agjenci Reklamash apo Firmë Dizajni.
Fotografi Editoriale: fotografi te krijuara për të ilustruar një histori apo ide në kontekstin e një reviste apo gazete. Këto lloj fotografish kryesisht bëhen ose blihen nga revista.
Foto-reporterët: kjo lloj fotografie mund të konsiderohet si pjesë e fotografisë editoriale. Fotografitë e bëra nga ky grup pranohen si dokumentim i vërtetë i një lajmi apo historie.
Portret dhe Fotografi Dasmash: fotografi të bëra me porosi nga një individ.
Fotografi Artistike: fotografi të bëra për të përmbushur një pamje dhe për tu riprodhuar e shitur klientit.
Terminologjia
Tradicionalisht një produkt i fotografisë quhet fotografi. Termi foto është një shkurtim.
Në fotografinë dixhitale, termi imazh ka filluar ta zëvendësojë termin fotografi.
Fotografia si formë e artit
Referim
Tom Ang, Dictionary of Photography and Digital Imaging'', The Essential Reference for the Modern Photographer (Argentum 2001)
Shiko edhe
Temat kryesore të fotografisë
Aparati fotografik
Filmi fotografik
Temperatura e ngjyrave
Fotografi
Proceset fotografike
Fotografia si formë e artit
Fotografia rezervë
Zmadhues
Fotografë të famshëm
Lista e fotografëve
Teknika
këndi i shikimit
thellësia e pamjes
ekspozimi i dyfishtë
ekspozimi
numri-f
zhvillimi i filmit
makrofotografia
fotografia panoramike
efekti i syve të kuq
skanimi i filmit
shpejtësia e hapjes
stereoskopia
Tema të ngjashme
Dhoma e errët
Fotografia e natës
Fotografia e rrugës
Fotografia rezervë
Lidhje të jashtme
PhotoPoints
Llogaritws tw thellwsisw sw pamjes
dpreview.com
PhotoPermit.Org
fotop.net
Luminous Landscape
Pendulum Photography
Photoforum
Photography Corner
photomigrations.com
photo.net
Photosig
Photo Rant
Photo Station
mezhopking.com : photography // design
Steve's Digicams
trekearth.com
UseFilm
Fotografi Dixhitale Bardh e Zi
Gabriel Lacomba: pinhole photography
Arte
Politeknik |
3115 |
Ngjarje
1556 - Arqipeshku i Vanterbury Thmoas Cranmer i Kishës Angleze digjet në turrën e druve.
1800 - Pius VII kurorëzohet Papë në Venecja me një kurore papale të bërë me letër.
1804 - Kodi i Napoleonit adoptohet si ligji civil në Francë.
1935 - Shah Reza Pahlavi formalisht i kërkoi komunitetit ndërkombëtar ta quaj Persinë me emrin e saj origjinal, Iran, që do të thotë Toka e Arjanëve.
1990 - Namibia fiton pavarësinë formale nga Afrika e Jugut, me Sam Nujoma duke u përbetuar si Presidenti i parë.
Lindje
1685 - Johann Sebastian Bach, kompozitor gjerman
1958 - Gary Oldman, aktor britanez
1960 - Ayrton Senna, kampion i trefishtë botëror i Formula 1
1962 - Matthew Broderick, aktor amerikan
1978 - Rani Mukherjee - Aktore e Indiës
1980 - Ronaldinho, futbollist nga Brazili
Vdekje
2001 - Chung Ju-yung , industrialist Korean (l. 1915)
2001 - Anthony Steel , aktor anglez (l. 1920)
2002 - Herman Talmadge , politikan amerikan (lindi më 1913)
2003 - Wirahadikusumah Umeri , Vice President i katërt i Indonezisë (l. 1924)
2004 - Ludmilla Tchérina , balerinë baleti franceze dhe aktore (lindi më 1924)
2005 - Martin Barney , aktor amerikan (l. 1923)
2005 - Bobby , këngëtar amerikan (l. 1924)
2007 - Drew Hayes , shkrimtar amerikan dhe artistit grafik (l. 1969)
2007 - Sven O. Høiby , babai i Princezes Mette-Marit të Norvegjisë (l. 1936)
2008 - Guillermo Jullian de la Fuente , arkitekt kilian (l. 1931)
2009 - Walt Poddubny ,lojtar kanadez hokej mbi akull (b. 1960)
2010 - Wolfgang Wagner , drejtor opere Gjerman (l. 1919)
Festa dhe përvjetore
Iran, Afganistan, Taxhikistan, Azi Qendrore - Nouruz - Festa e Vitit të Ri
Meksikë - Benito Juárez Day
Namibia - Festa e Pavarësisë
Syria - Dita e Nënës
Tunisia - Dita e Rinit
Dita Botërore e Poezisë
Dita ndërkombëtare e Pyjeve
Dita Botërore e Sindromit të Down-it
Pervjetori i Televizionit FESTA - Kumanove
Mars |
3119 | Formë e parasë e cila shërben për këmbimin e vlerave në mes të sistemeve ekonomike.
Shih edhe
Valuta e manipuluar
Valutat e konvertueshme
Para |
3125 | Ali Podrimja (Gjakovë, 28 gusht 1943 - Lodève, 21 korrik 2012) ka qenë shkrimtar shqiptar nga Kosova. Autor i më shumë se dhjetë vëllimeve me poezi dhe mbahet sot nga kritika si përfaqësuesi më tipik i poezisë së sotme shqiptare dhe si një poet me emër dhe në shkallë ndërkombëtare.
Biografia
Ali Podrimja lindi më 28 Gusht 1942 në Gjakovë ku edhe kaloi rininë. Studioi gjuhë dhe letërsi shqiptare në Universitetin e Prishtinës, ku dhe jetoi deri në fund të jetës. Periudha vendimtare për formimin shpirtëror dhe intelektual të poetit janë vitet pesëdhjetë. Më 1957 botoi poezinë e parë në revistën "Jeta e Re". Ishin vitet kur shqiptarët në Kosovë përjetonin njërin nga terroret me të egra të pushtuesit serb, kohën e aksionit famëkeq për mbledhjen e armëve dhe të shpërnguljeve më dramatike të përmasave tragjike për Kosovën dhe shqiptarët (rreth treqindmijë të shpërngulur dhunshëm në Turqi). Poeti rritej dhe piqej në këto kushte, në këtë atmosfere agonie, që e kishte mbërthyer Kosovën. Qyteti i Gjakovës, ku kishte lindur dhe shkollohej, qytet me traditë të pasur patriotike, ishte më i godituri nga kjo vërshimë policore e UDB-së serbe. Poeti i përfshirë në këtë përditshmëri ndjeu nevojë të rezistojë, të kundërvihet dhe ta stigmatizojë tërthorazi synimin e pushtuesit:
Qaj rrafshi im i dashur, qaj!
Diellin tënd verbuar e kanë tytat.
E vatrat shkimbur deri më një...
Vargjet janë shkëputur nga poemthi lirik Hija e tokës, të cilin Ali Podrimja e shkroi në vitin 1960, kur ishte gjimnazist. Një vit më pas, më 1961, Ali Podrimja botoi përmbledhjen e parë me vargje elegjiake Thirrje. Më pas vijnë përmbledhjet Shamijat e përshëndetjeve (1963), Dhimbë e bukur (1967), Sampo (1969), Torzo (1971) etj., deri në veprën e tij mjeshtërore Lum, Lumi, (1982), që shënoi një kthesë në poezinë bashkëkohore kosovare.
Në vitet '80 e '90 ai do të vazhdojë të botojë libra poetikë si Zari, Buzëqeshje në kafaz etj., deri te dy librat në prozë: Burgu i hapur (1998) dhe Harakiri (1999).
Kur për një poet themi se nuk është konvencional, pra është modern, këtë duhet ta kuptojmë kështu: Ali Podrimja e çliron poezinë shqipe nga disa rregulla metrike, siç është: vargu i thurur, apo nga përmbajtjet si fryma apologjike, brohoritëse e poezisë së pasluftës etj. Por, ai vendos parime të tjera krijuese, siç është vargu i lirë, shqiptimi metaforik, gjuha e ironisë, efikase për të shprehur zona më të errëta apo më të fshehta të natyrës së njeriut. Synimi i poetit për t'u fshehur përmes reflekseve ezopike dhe për t'i përcjellë ato, duke shmangur ndalesat e jashtme, e nxjerrin në plan të parë mesazhin dhe në plan të dytë atë pjesë të vlerës artistike që arrihet përmes ritmit dhe euforisë. Me rëndësi është të kuptohet, nëse këto parime poetike të Ali Podrimjes janë parime të një brezi dhe të një kohe dhe duhet të njihen si përvojë. Pa to nuk mund të kuptohet dhe të zbulohet arti poetik nëpër kohë, sidomos për krijuesit e rinj, poetët e mëdhenj janë shkollë, nga e cila mund të mësojnë; janë përvojat, nga të cilat do të nisin ata të krijojnë parimet e tyre poetike. Poezia e Ali Podrimjës, e përkthyer në shumë gjuhë të huaja, është pranuar e vlerësuar pikërisht për arsye se në thesarin universal të vlerave, hyn bindshëm përmes koloritit të veçantë, përmes botës shpirtërore me individualitetin e vet të formuar, të ndryshëm nga të tjerët.
Publikimin e parë e bëri në vitin 1957 në revistën letrare Jeta e Re kur ishte në gjimnaz, gjë që e intrigoi përkrahësin e talenteve të reja, Esad Mekulin,të merrej me të dhe të ndihmonte formimin e tij si poet.
Rrethanat e vështira politike gjatë viteve ´60 dhe ato familjare më pas, kanë lënë gjurmë të pashlyeshme në poezitë e tij. Vdekja e të birit, Lumit, rezultoi me veprën më të bukur të tij gjer më sot, Lum Lumi.
Poezia e tij ka bërë që poezia shqiptare në tërësi të respektohet në të gjithë trojet shqiptare, si dhe të përkthehet në shumë gjuhë të huaja. Vargu i Podrimjës karakterizohet nga thjeshtësia, rima e padukshme, dhe simbolet e papritura.
Ali Podrimja ishte Anëtar i Qendrës Europiane të Artit (EUARCE) të Greqisë. https://anatakti.wordpress.com/2011/03/24/paiania-poems/
Më 18 korrik 2012, Ali Podrimja ishte zhdukur pas një festivali të poezisë në Francë. Pas kërkimeve të pareshtura të autoriteteve franceze, më 21 korrik 2012, u gjet trupi i pa jetë i shkrimtarit. Ai vdiq në rrethana të pasqaruara.
Veprat
Botën e vet poetike poeti e artikulon përmes një sistemi figurativ të konsoliduar (veçanërisht me simbolin dhe metaforën) dhe me një shkallë mjaft të lartë ndjeshmërie. Poezia e tij është epitomë e hermetizmit ku metaforat përbëhen nga disa nivele dhe nën-nivele kuptimore. Manifestimi i kësaj forme poetike u bë i domosdoshëm për poetin, sepse i shërbeu si mburojë kundër sulmeve ndaj ish-pushtetit serb në Kosovë. Pas pavarësisë së Kosovës, poezia e tij rifitoi lirizmin dhe ndjenjën poetike, por pa mundur të dalë krejtësisht nga stili i ngjeshur tradicional shqiptar.
Ndër veprat më të njohura të tij janë :
"Thirrje" 1961,
"Dhimbë e bukur" 1967,
"Sampo" 1969 ,
"Torzo" 1971,
"Folja" 1973,
"Credo" 1976,
"Sampo 2" 1980,
"Drejtpeshimi" 1981,
"Lum Lumi" 1982,
"Fundi i Gëzuar" 1988,
"Zari" 1990,
"Në bisht të sorrës" 1994,
"Buzëqeshje në kafaz" 1995,
"Ishulli Albania",
"Pikë e zezë në blu" 2005.
Lidhje të jashtme
Biografi e Ali Podrimës
Ali Podrimja në Wikiburime
Porta Shqipe | Shkrime nga Ali Podrimja
Ahmeti, Xhemal:Ali Podrimja si urë kulture
Akademikë shqiptarë
Lindje 1947
Vdekje 2012
Njerëz nga Gjakova
Poetë shqiptarë të shekullit 20
Poetë shqiptarë të shekullit 21
Eseistë shqiptarë
Tregimtarë shqiptarë |
3126 | Alpinizmi është një sport ku qëllimi kryesor është ngjitja e maleve të lartësisë së madhe si p.sh. Alpet nga ku vjen dhe emri.
Alpinizmi në Kinë
Alpinizmi është jo vetëm në dobi të shëndetit, por edhe të temperamentit. Në Kinë shumë dashamirës të këtij sporti ngjiten për vizitë turistike në mal në fundjavëve ose gjatë pushimeve, së bashku me miq e kolegë. Krahas stërvitjes fizike dhe turizmit, kjo mënyrë mund të thellojë edhe miqësinë. 9 shtatori, sipas kalendarit bujqësor kinez, është Festa tradicionale e Nëntës Dyshe. Në kohët e lashta njerëzit ngjiteshin në majën e malit për të parë në largësi, prandaj kjo festë quhet edhe “festa e ngjitjes”.
Shiko dhe këtë
Sportistët më të dalluar shqiptar
Lidhje të jashtme
Sporte
sv:Klättring#Alpin klättring
Te besh alpinizem nuk eshte e lehte, duhet te mesoj nga mesuese dhe te praktikosh.per kete te duhen disa paisje.
Paisjet:
Litar
Ganxhe
Zyze
Kapele
Uje
Veshje sportive etj |
3130 |
Shih edhe
Shteti
Kombi
Etnia
Kulturë |
3131 | Josip Broz Tito (Çirilcë: Јосип Броз Тито, ) (lindur më 7 maj 1892 si Josip Broz në Kumrovec, Austri-Hungari; † 4 maj 1980 në Lubjanë, Republika Socialiste Federative e Jugosllavisë) ishte një Politikan Jugosllav dhe Sekretar i Përgjithshëm i Lidhjes së Komunistëve të Jugosllavisë, Kryeministër dhe President nga viti 1945 e deri më 1980.
Pseudonimin "Tito" e mori ne vitin 1934, kur ai u kthye ne atdhe dhe u bë anëtar i Byrosë Politike të Partisë Komuniste të Jugosllavisë.
Gjatë Luftës së Dytë botërore Tito dhe partizanët komunistë luftonin kundër pushtuesve nazifashistë, dhe kunder ustaše, dhe monarkistet serb Çetnikët. Pas luftës, ai u bë Kryeministër i pare ne vitin 1945-53, dhe President i RSFJ (1953-80) deri në vdekjen e tij. Ai ka ndjekur një politik te pavarur nga Bashkimi Sovjetik.
Jeta Rinia e tij dhe lufta e parë botërore
Josip Broz rrjedh nga një familje e vogël ne nje fshat kroate që quhej Kumrovec, qe, në kohën e lindjes së tij, i perkiste Austro-Hungarisë. Vendlindja e tij është sot pjesë e Muzeut Etno-selo Kumrovec. Babai i tij Franjo ishte një Kroat, të cilëve paraardhësit e para mes të shekullit të 16-të. Nëna e tij Marija ishte një Sllovene. Ai ishte i shtati fëmijë i familjes.
Ai përfundoi një zanat në Sisak dhe ka hyrë në fuqi në vitin 1910, në të Partisë social Demokrate të Kroacisë dhe Sllavoninë . Ai ka punuar si një punëtor metalik në Zagreb, Kamnik, në fabriken e makinës te Laurin & Klement në Mladá Boleslav dhe ë Perandorinë Gjermane ne vitin 1911, ndër të tjera, te Benz & Cie. në Mannheim. dhe më Vonë ka punuar Tito si një shofer në Daimler në Wiener Neustadt dhe jetonte me vëllain e tij në Vorarlberg.
Në vjeshtën e vitit 1913 Tito bëhet ushtar në ushtrinë Austro-hungareze. Nje vit ë vonë shpërthen lufta e pare Boterore. Ai erdhi së pari si një oficer artilerie në Frontin kundër Serbisë. Tashmë në 1914, Ai behet Rreshter. Në vitin 1915, ai ra në robëri ne pjesen perendimore te Rusi-se. Ai ishte Plagosur në Bukovina nga Cerkeset. Dhe me gjithë batalionin e tij eshte nxen Rob. Premtimi per dhenjen e Medalionit Të tij te Argjend për kapjen e njëmbëdhjetë ushtarve Rus nuk mundi te i jipet me.
Ne mars te vitit 1916, ai ra në një spital të improvizuar të Manastirit Uspensky në Svijažsk në governorate e Brando. Më pas ai hyri në një kamp në afërsi të qytetit të Altair, afer lumit Sure. Ai doli vullnetar për të punuar në një pjesë të madhe të fermerëve në fshatin Kalasejewo në governorate e Simbirsk, ku ai punonte si mekanik në një mulli me avull. Në vjeshtë të 1916 ishte Broz në qytetin e Kungur , në governorate e Perm lëvizur, ku ai ka punuar si Përkthyes dhe overseer të hekurudhore. Në maj të vitit 1917 ai punonte ne nje stacion te vogel te trenit ne Ergatsch në afërsi të Permit.
Gjatë muajit shkurt revolucionit të vitit 1917 Tito u lirua nga robëria, dhe arriti në qershor, ne Petrograd, ku ai aty aktualisht u merrte me Politik. Brozi ishte dëshmitar i revolucionit të tetorit dhe ka hyrë qe ato ditë, në Mbrojtjen e Kuqe (ushtria e Kuqe) dhe luftoi në anën e Bolsheviket në luftë civile.
Në 1920 ai u kthye në atdheun e tij, e tani, për të krijuar rishtazi Mbretërisë së Jugosllavisë .
Në periudhën e mes luftes
Broz pas kthimit ne vendlindje behet antare i partisë Komuniste të Jugosllavisë (KPJ) . Si një farketar (kovaç) dhe Celsberes të mesuar, mori avantazhin e Broz në të njëzetat, njohuritë e tij, për prodhimin e celsave-falsifikim dhe leve, një hajdut të dënuar dhe erdhi në vitin 1928 nga një Gjeneral për Amnisti . Dosjet e policisë së Jugosllavisë për të provuar përfshirjen e tij në një grabitje me qëllim politik në fshatin Kaiserica në Zagreb (sot rrethi i Zagrebit), në shkurt të vitin 1935, disa prej të vendit gendarmes u plagosën dhe u vranë. Ata gjithashtu tregojnë përfshirjen e Josip Broz në një counterfeiter bandës. E shtetit ligjor në Zagreb ishte Broz për shkak të falsifikimit të 733 pjesë e Jugosllavisë 50 Dinar shënimet muzikore. Në vitin 1927, ai u zgjodh Sekretar i metalike e Unionit të punëtorëve. Si KPJ në atë kohë ishte e ndaluar, kjo ishte për shkak politike Agjitacion disa herë i burgosur, i fundit nga 1928 në 1934. Pas lirimin e tij, ai emigruar në Paris, por ende ishte në të njëjtin vit, në të Komitetit Qendror të Politburo të KPJ zgjedhur.
Në vitet 1936 nga të 1938, ishte i angazhuar për të Tito (siç është ai nga 1934 quajtur) në anën e Republikanëve gjatë luftës civile spanjolle, ku ai ishte Përgjegjës për futjen e 11,000 Jugosllavët në Spanjë ishte, për një mbetur më pak se 1,000 nuk është më shumë për të Jugosllavisë, u kthyen. Tito ishte në anën franceze, udhëheqësi Komunist Andre Marty në Albacete, Spanja, stërvitja ushtarake të Komunistëve të brigadave Ndërkombëtare të përfshira. Pas përgjakshme të partisë purges, i cili është edhe Sekretar i Përgjithshëm i KPJ Milan Gorkić ra viktimë, ishte Tito në vitin 1937 nga Comintern për pasardhësi i tij është i caktuar, përderisa ai është aq i besueshëm mbështetësit e: për t'u vendosur . Në vitin 1940, ai ishte në këtë funksion nga një konspirativ konferenca kombëtare e partisë së tij në Zagreb konfirmuar.
Udheheqesi i Partizanet në luftën e Dytë botërore
Në 25 mars 1941, u nënshkrua nga qeveria e Cvetković anëtarësimi në Paktin trepalësh. Në natën e dytë u zhvillua në Beograd grusht shteti, nën udhëheqjen e Gjeneral Dushan Simović, me fuqitë simpatizuese Perëndimore. Pas Gjermanisë dhe Jugosllavisë në prill të vitit 1941 pushtuar (fushata e Ballkanit), jetoi Tito, parë nga Gjermanët unmolested për të vazhduar në Beograd banimin tremujor. Vetëm pas gjermane sulmojnë në Bashkimin Sovjetik, ai e kishte të zhyten në të organizuar dhe e armatosur e rezistencë të Jugosllavisë kundër gjermanet dhe italiane pushtuesit, në Formën e luftës partizane.
Gjatë luftës Komuniste të ashtëquajtur në Jugosllavi nën Titos udhëheqjes, kundër pushtuesve të dhe aleatët e tyre fashiste ustashalëvizjes në Kroaci, për të zbatuar. Ajo ishte vetëm më pas, në konferencën e Teheranit , aleate të mbështetur. Sidomos në Serbi, ata luftuan kundër parë collaborationist Chetnik-partizanët. E njerëzit e ushtrisë çlirimtare (Narodnooslobodilačka vojska/Armia), si partizanët të quhen, mund të jetë si politikisht me ndikim të grupit të vendosur. Gjatë rezistencës, lufta ishte Tito Marshall, është e emëruar dhe 29. nëntor 1943 në krye të anti-fashiste Këshillit të çlirimtare Kombëtare (AVNOJ), qeveria e përkohshme u formua dhe një pjesë të madhe të zënë vendin e kontrolluar.
Që nga fundi i vitit 1944 e anti-fashiste të Këshillit të ushtrohet Pushteti në gjithë Jugosllavinë. Ai ishte edhe nga aleatët e njohur, dhe sidomos nga Kryeministri Britanik Churchill mbështetur. Tashmë gjatë luftës ishte Titos, diplomacia, një ekuilibër mes fuqitë Perëndimore dhe Bashkimin Sovjetik për të mbajtur.
Kreu i shtetit e pas-luftës, periudhë
Pas luftës, Tito, të vendosur në një referendum, fuqia për të konfirmuar. 29. Në nëntor të 1945, ai ishte Kryeministër i popullit të Republikës popullore të Jugosllavisë. Deri në vitin 1953, ai, me ndihmën e Kombëtar i popullit çlirimtare e përparme dhe e KPJ, shndërrimin e Jugosllavisë në një socialist i shtetit.
Në proces, ai gjithashtu bëri përdorimin e represionit . Shumë kundërshtarë politikë, sidomos Stalinists, ishin në vitet në vijim, të burgosur, kryesisht në burg ishull të Goli Otok. Në kundërshtim me deklaratën e tij, pa të burgosurit e luftës për të ekzekutuar, por para një gjykatë ushtarake për të pyetur se çfarë ka ndodhur në të menjëhershme të pasluftës periudhë, për shembull, në masakrën e plumbit në kështjellë
Në Jugosllavi, vetëm disa trupa nga Bashkimi Sovjetik ishin vendosur kryesisht në Beograd dhe në Vojvodinë. Kjo mundësoi Tito për pavarësi dhe barazi në politikën e jashtme të bazuar, të pavarur, marrëdhëniet me Perëndimin.
Përveç kësaj, ai mori për të Jugosllavisë, vet rrugën për socializmin, për të shkuar, në bazë, në një shkallë të caktuar të vetë-menaxhimit të fermave. Ky i ashtuquajtur "Titoizem" solli vendin në kontrast me Sovjetik aspiratat për Hegjemoni , dhe i çoi në 1948 për të thyer në mes Titos dhe : për t'u vendosur. Debati i ashpër për ngurtësinë. : Për t'u vendosur u përpoqën më kot, pala Jugosllave kundër Titos nxisin, dhe e ka kërcënuar atë në Pravda publikisht me vrasje; "fati i Trocki është e udhës," nuk mund të merrni atje në lidhje me Tito lexuar. Ftesës së: për t'u vendosur në Moskë, dallimet "amicably" për të diskutuar, kanë refuzuar të Titos, prandaj. Në nëntor të vitit 1949, të quajtur Cominformanëtarëve të hapur për përmbysjen e Tito dhe luftën kundër Titoizmit. Në rrjedhën e de-Stalinizimit: për t'u vendosur pas vdekjes së tij, Nikita Hrushovi (në vitin 1956) dhe rezolutën e Cominform normalizuar marrëdhëniet me Bashkimin Sovjetik.
Pas miratimit të ri të Kushtetutës në vitin 1953, ishte Tito në 14. janar 1953, në zyrën e shtetit, Presidenti i zgjedhur, ai nga 1963 për kohë të jetës. Ai i mbështetur në barazinë e Shteteve, të qetë bashkëjetesën e blloqe dhe për vendet në zhvillim. Së bashku me Presidenti Egjiptian Gamal Abdel Nasser, me Indianin Kryeministri Jawaharlal Nehru dhe Presidentin Indonezian Sukarno, ai ishte një nga protagonistët e politikës nderkombetare e shtetave te jo alineuara. Kjo ishte me themelimin e nje lëvizjes së jo-linjë të vendeve të Bllokut e NATO-s dhe Traktatit e Varshavizes. Përmes tij Karizmin e tij në politikat e kompensimit të blera jashtë Jugosllavisë. Ai ishte një nga më të respektuar përfaqësues të jo-linjë të Shteteve. Në vitin 1967, pas gjashtë-ditë të luftës, ngriu Tito marrëdhëniet diplomatike me Izraelin .
Brenda të përndjekurve politikë, Tito vazhdon të jetë një stil autoritar të qeverisë, edhe pse pas shkarkimit të drejtuesit e sigurisë , Aleksandar Ranković në vitin 1966, të rëndësishme të liberalizimit të shoqërisë Jugosllave ishte, për shembull, në një të afërm liria e artit dhe e kulturës, e vënë atë. Pushtimi i trupave të Varshavës, në Çekosllovaki në vitin 1968 dënuar Tito mprehtë, cili është Imazhi i tij në Perëndim përveç kësaj për të përmirësuar. Në vitin 1971, ai u kthye kundër demonstrata nacionaliste në Kroaci. Në kontektsin të ashtuquajtura "Pranverës kroate". Tito reagoi me arrestimet dhe represion, sepse thelbi i mendimit e Socializmit Jugosllav "Vëllazërim dhe Bashkim" (Bratstvo i Jedinstvo) ishte i sulmuar nga nacionalistet. Ngjarjet që çuan në Jugosllavi në vitin 1974 me Iniciativë të Tito, një Kushtetutë të re, e mori federalizmi më të theksuar. Kjo ishte veç për një shpërndarje të re të fituar të këmbimit valutor, një nga kërkesat e pranverës kroate . Në të njëjtën kohë, me Kushtetutën e vitit 1974, pozicioni i Presidentit është forcuar për shkak se Tito e plotë të pushteteve si kreun e shtetit për jetën, ishin të dhënë. Kushtetuta e re e kosovës në mënyrë eksplicite thekson se Presidenti, çdo të tjerë të qeverisë trupit kundër politikisht ose ligjërisht përgjegjës.
Kulti i personalitetit
Tito e Regjimit ishte e karakterizuar nga një fortë të kultit të personalitetit. Tito ishte në të kontrolluara nga shteti, dhe nga nje pjese te madhe e shoqerise jugosllave si Hero i një mit kombëtar për të festohet dhe të nderuar. Një rol të veçantë ka luajtur nga 25. Në maj, Tito, në korrik të vitit 1944, në strofull e tij në Drvar , hyrjen e gjermanisë paratroopers mezi kishte shpëtuar. Kjo ditë ishte deri në vitin 1988, kur e pretenduar ditëlindjen e Marshall, si një fitore dita, partizanët, dhe si dita e rinisë (deri në vitin 1987 me një vend të gjerë të transmetuar garë nën emrin e ndërmjetësimit e të rinjve) janë të angazhuar. Deri në vdekjen e Titos, ajo përfundoi në Beograd, me dhënien e në vend të transmetuar të tij.
Në Jugosllavi, tetë qytete ishin të emëruar (në çdo Republikës dhe Rajoni Autonom), si dhe një mal sipas Titos:
Titograd në vend të Podgoricës (tani kryeqyteti i malit të Zi)
Titova Korenicë në vend të Korenicë (qytet në Kroaci)
Titov Vrbas , në vend të Vrbas (qytet në Vojvodinë)
Titov Veles , në vend të Velesit (qytet në Maqedoni)
Titova Mitrovica , në vend të Mitrovicës (qytet në Kosovë)
Titovo Užice , në vend të Užice (qytet në Serbi)
Titov Drvar në vend të Drvar (një qytet në Bosnje dhe Hercegovinë)
Titovo Velenje në vend të Velenje (qytet në Slloveni)
Titov Vrv në vend të Golemit Turčin (mal në Maqedoni)
Pas shpërbërjen e Jugosllavisë janë dhënë të gjitha qytetet e pasme e tyre të vjetra emrin.
Vdekja dhe varrimi
Pas një akute përkeqësimin e tij pad ("duhanxhi këmbën"), në kontekst të arterial thrombosis ishte 87-vjeçare Tito në 3. janar 1980 në spitalore Universitare në Lubjanë (Univerzitetni klinični qendër të Lubjanës) . Trajtimi Ekipi përbëhej e veç për 8 Jugosllave e Mjekëve nga SHBA-Amerikan kardiovaskulare kirurg Michael Ellis De Bake , si dhe kolegu i tij Marat Knyazev nga Bashkimi Sovjetik. Këtë e bëjnë atë tregues për një arterial Anashkalojëtë enëve të gjakut furnizimin e këmbë. Në natën e 12 maj. më 13. janar 1980 kryer Operacioni, megjithatë, nuk e ka dëshiruar sukses, kështu që për shkak të progresiv nekrozë dhe zhvillimit të rrezikshme për jetën Gangräns një pjesë të majtë këmbë në 20. janar, prisnin të duhej të jetë. më Pas të përmirësuar shëndetin e tij, shkurtimisht deri më tani, që ai mori detyrimet e tij si kreu i shtetit pasardhës. Për shkak të një periudhë e fizike përkeqësimi, ai ishte në Departamentin për kirurgji kardiovaskulare në Lubjanë pranuar në spital, ku ai kaloi tre ditë para tij 88. Ditëlindjen në 4. maj 1980 në 15:05 vdiq. Në spital ishte një pllakë të instaluar në qëndrim: "lufta për çlirimin e njerëzimit është një kohë të gjatë, por ai ka qenë më i gjatë, kishte Tito nuk ka jetuar" (Tenxhere të bëjë osvoboditve človeka bo še dolga, një bila bi daljša da ni živel Tito). Pllakë më vonë ishte larguar.
Shumë shtetërore të presidentëve dhe të rangut të lartë politikanët provuar të tij në funeralin e tij në 8. Në maj të vitit 1980, e fundit nder. Në aspektin e numrit condole e politikanëve dhe qeverive, delegacionet e dërguar, është e funeralit me katër mbretërve, presidentëve 31, 6 princat, 22 kryeministra dhe 47 Ministrave të jashtëm të deri në atë kohë, më i madh në botë. mourners nga 128 vende të ndryshme e pastaj 154 anëtare të OKB-së erdhën nga të dy anët e perdes së hekurt. Ai ishte në Beograd Mauzole "Kuća cveća" ("shtëpia e luleve"). e Tij sarcophagus është një vit deri në 20.000 njerëz morën pjesë. Në Mauzole është tani pjesë e Muzeut të historisë së Jugosllavisë.
Në jetën Private
Martesa dhe pasardhësit
Publikuar Belousova (Ruse, 1904-1960), 1. Gruaja.
Fëmijët:
Zharko Broz (1924-1995)
Nipi:
Josip Joška Broz (* 1947), politikan serb, ishte në nëntor të vitit 2009, Kryetari i sapo formuar të partisë Komuniste të Serbisë zgjedhur.
Svetlana Broz (i lindur më 1951), kardiolog dhe gazetarit, jeton në Sarajevë.
Zlatica Broz
Edvard Broz (I Lindur Më 1951)
Herta Haas (Sllovenia, Gjermanisht, 1914-2010), 2. Gruaja, jetoi deri në vdekjen e saj në fillim të marsit 2010 në Beograd.
Fëmijët:
Mišo Broz (* 1941), nga viti 2004 deri në 2009, kroate Ambasador në Indonezi, jeton në Zagreb.
Nipi:
Saša Broz (* 1969), Drejtor, ish-Drejtori i teatrit në Pula
Andreja Broz (* 1971), pronar i Kompanisë (Etnike) në Zagreb
Para Janka Paunović (Serbin, 1921-1946), 3. Gruaja vdiq nga tuberkulozi. Martesa ka mbetur pa fëmijë.
Jovanka Budisavljević-Broz (Serbin, 1924-2013), 4. Gruaja, martesa ka mbetur pa fëmijë. Ish - "Zonja e Parë" e Jugosllavisë ka ndodhur që nga rreth viteve 1977, ndoshta në behest e një grupi Slloven partisë zyrtarëve të Stane Dolanc dhe Mitja Ribičič deri në funeral, Titos nuk është më në domenin Publik. më Pas, ajo u ngrit vjet nën arrest shtëpiak, pasuritë e tyre ishin konfiskuar. Ajo jetoi deri në vdekjen e saj, i tërhequr dhe në kushte të varfëra në Beograd.
Marrëdhënie Jashtë-Martesore
Titos marrëdhënie u karakterizua nga një shpeshta ndërrimin e partnerëve. Ai ka premtuar disa gra në martesë. E para dasmës takim që ai mbajti, por e majta e tij të parë të fejuarën e në ditën e dasmës para martesës. Tito kishte disa jashtë martese, fëmijët nga disa gra. Titos dytë jashtë-martesore biri i Hans Studer ishte një ushtar në gjermanisht Wehrmacht në operacionin kundër partizanët e Titos.
Të tjera
Për Tito numri i tendrils lirshme legjendat. Ndër të tjera, thotë Bruno Kreisky, në autobiografinë e tij, në Mes të kohës së Titos pijshëm forcë, por edhe fakti që ai si në dhe jashtë Protokollit për një gjysmë shekulli pas me shpërbërjen e Austro-hungareze monarkisë personale referenca në Austri turshi. Sipas Kreisky, për të Titos, pas përfundimit të pjesës zyrtare të një shteti Banketin e tij përkthyes në Hotel dërgohen dhe pastaj, me Kreisky, në Austriak, gjerman dhe një atmosferë të relaksuar për të biseduar.
Tito e aftësive të gjuhës, vuri në dukje Milovan Đilas, kjo, në dritën e saj të ulët të arsimit pak të gjuhëve të huaja të mësuara. Gjatë luftës së Parë botërore, ai kishte ruse, pas prishjes me Bashkimin Sovjetik në vitin 1948, anglisht mësuar. Gjithashtu, ai përmend njohuri të mira të gjuhës gjermane Titos. Kroate që ai kishte, megjithatë, problemet për një kohë të gjatë shënimi i pasur, dhe në atë serbe dhe kroate shprehje në një rrëmujë. Por mbi të gjitha, ai kishte, në fjalët e tij, i jashtëm rus, fjalët e përdorura, "dhe ai është, siç është natyra e njerëzve nga Zagorje , fjalët langzog, ai e ngriti deri tek njerëzit, gjë që ajo nuk di të dyshuarit, askush nuk e jona, por një ruse për të."
Tito kishte Adriatik ishullin e Brijuni – të më të madhe të kohës tuaj italiane emrin e Brioni u citua të Presidentit të banimit dhe në një të dytë selinë e qeverisë për të zgjeruar. për Një kohë kjo ishte një vizitë shtetërore, Tito si një dhuratë e kafshët e tij private në kopshtin zoologjik për të sjellë. Disa nga pasardhësit e këtyre mysafir dhurata sot banojnë në rezervë e natyrës në ishullin e Brijuni. Përveç kësaj, ai ende e kishte rezidencën në Gjak në çfarë atëherë ishte pjesë e Republikës së Sllovenisë: kalaja e Vezës në Brdo pri Kranju.
Për të Titos, tren të veçantë , të përbërë prej blu makina ishin të veçantë locomotives mbajti, së pari, tre pikturuar blu, të Shprehur me avull locomotives e Jugosllave seri 11 (replicas e MÁV-seri 424). Në vitin 1960, të blerë nga shteti i Jugosllavisë Hekurudhat JŽ për këtë qëllim, tre blu diesel lokomotivë të tipit ML 2200. Tito, gjithashtu, kishte dy naftë-mekanike sallon railcars e kompani italiane Breda nga e para-luftës periudhe. Në pranverën e vitit 1961 u dha Tito moderne të lartë-powered sallon ngiste makinën e MOT 410. Që nga viti 1952, ai përdori Galeb si një shtet jaht.
Si e Titos jetë bërë në një film duhet të jetë, ishte me Richard Burton , një Perëndimor top-of-the interpretues është i obliguar. Gjatë xhirimeve të filmit (titulli origjinal: Beteja e Sutjeska, më vonë në Të Pestë Sulmuese, u quajt), ka pasur një takim me aktorin e – Tito – thirrja e pijshëm forca të nxituar përpara.
Në Pjesët e popullatës së ish-Jugosllavisë, të Titos, është nderuar. Në e tij vendlindja e Kumrovec, në Kroaci ishte Tito Muze me një fqinj qendër arsimore.
Pas më të hershme Tito emërtuar rrugët dhe sheshet në Shtetet pasardhëse të ish-Jugosllavisë në fillim të viteve 1990, u quajt qenë, ishte në vitin 2009, në Lubjanë , përsëri në rrugë pas Tito quajtur atë në një anketë të zhvilluar nga 60 % e banorëve të miratuar. Për shkak të një ankese nga organizata rinore e partia konservatore, të Ri Slloveni ndalimin e gjykatës kushtetuese të Sllovenisë, megjithatë, riemërtimin e rrugëve, pasi Tito, si kjo si një mbështetje të Regjimit totalitar janë kuptuar. Gjykimi i anëtarëve të Socialni më demokratike, partiake e Shoqatës, si dhe të historianit Jože Pirjevec kritikuar, pasi ajo është roli i Tito me çlirimin e Sllovenisë nga fashizmi injorojnë.
Origjina e emrit shtesë "Tito"
Në origjinën e emrit shtesë "Tito" ka mungesë të qartësisë. Një shpjegim popullor është se përveç nga lidhja e dy fjalët: ti (dt. "Ju") dhe të (dt "këtë" apo "e"). Në Traditën popullore është përmendur se Josip Broz në ethshëm viteve të luftës, këto fjalë shpesh në komandën e tij. Në proces, ai duhet, para së gjithash, Personi në fjalë është treguar, dhe pastaj për detyrë të veçantë. E përkthyer do të jetë në komandë të lexuar sa vijon: "Ju (tu) ju (tu)!" Kjo Tezë është në 1949 publikuar punën Lindore Qasjet nga Fitzroy Maclean përmendur.
Tito është edhe një të vjetër, në ditët e sotme mjaft të pazakontë Emrin e kroate origjinës, e cila është e vendosur në ish-Perandori Romak Titus i referohet. e Titos biographer, Vladimir Dedijer , pohoi se ky Emër është kroate shkrimtarë të romance Tituš Brezovački shkak. Emri, megjithatë, ishte në Titos origjinës zonë, kroate Zagorje, në përgjithësi të përbashkëta. Josip Broz vetë-konfirmuar në një të shkruar me dorë vini re se ky Emër është shumë tipike të tij, Rajon dhe shtoi se kjo është edhe arsyeja kryesore, pse ai është që emrin mes 1934 dhe 1936, të pranuara; tha: "dokumenti është në arkivin e partisë Komuniste të Jugosllavisë. Josip Broz përdorur më parë, në dokumentet me të drejtën nacionale lidhur me nofkën "Rudi", në Çështje ndërkombëtare, nga ana tjetër, me nofkën "Walter". Rodoljub Čolaković , megjithatë, përdorur nofkën "Rudi". Prandaj, Tito nga "Tito" është zëvendësuar.
Një tanishme teori ishte kroat gazetarit Denis Kuljiš (Gazetar në revistë javore Globus) të ngritura. Këtë informacion nga një pasardhës i Baturin, një spiun i Cominternnë vitin 1930-të në Stamboll, operon duhet të ketë. Baturin është një Kodi-Sistemit, të raportuar nga Josip Broz janë përdorur. Josip Broz ishte një nga agjentët e tij, të cilit i fshehtë mbyll supozohet se është gjithmonë në armë emërtimet ishin të bazuara. Broz veten të konfirmuar, që ka fituar nofkën "Walter" kishte përdorur, e cila ka të ngjarë të ketë gjermane pistoletë Walther PPK . Baturin, ishte një nga pseudonimin e tij të fundit, "TT", të Sovjetik pistoletë TT 33 rrjedh. Gjoja, sipas Broz' të kthehen në Jugosllavi, një numër të dokumenteve të partisë Komuniste me këtë Pseudonim është nënshkruar. Kuljiš sipas emërtimin "DD" (në gjuhën kroate si "te te" është e theksuar) pas disa viteve në "Tito" kanë ndryshuar.
Çmime (Fragment)
Shtëpie dhe natyrë politike Mbledhjen e urdhrit për Tito i përkiste politikës shtetërore Jugosllave. Politikën e brendshme mund shtetit në mënyrë që arritjet dhe përvjetore, në të cilën Tito, rolin kryesor e luajti, sepse kjo është se pa atë, nuk mund të jepet. Kështu ishte Socialiste, Lidhja e të njerëzve punues të Jugosllavisë (SSRNJ) pak para Titos vdekjes, (e heshtur) të propozuar një e katërta nga urdhri i heroit kombëtar, për shkak të "mbijetuar me sukses operacioni" për të dhënë. Në aspektin e politikës së jashtme i përkiste urdhërit të këmbimit gjatë vizita shtetërore apo pritje në cilësi HD. Tito ishte përmes kësaj praktike të shtetit njeriu me më së shumti medalje.
1944: Suvorov Medalje (Bashkimit Sovjetik)
1945: Sovjetik Fitore Medalje
1947: ushtarake mënyrë që të Michael Trim (Rumani)
1954: Shpëtimtari Qëllim (Greqi)
1956: Grand kryqin e Legjionit të nderit (Francë)
1956: Medaljen Ushtarake (Francë)
1956: Rendi kombëtare du mérite (Francë)
1956: Croix-de Guerre
1956: Royal mënyrë që të Kamboxhia
1958: ushtarake mënyrë që të trimëri (Bullgari)
1959: Royal Seraphin Veriut (Suedi)
1963: në mënyrë që të Aztec shqiponja (Meksikë)
1963: urdhri i kryqin e jugut (Brazil)
1946, 1964: urdhri i Bardhë luani (Çekosllovaki)
1965: Shën Olav e Medalje (Norvegji)
1965: ylli i miqësisë së Kombeve (RDGJ)
1965: Grand ylli i dekoratë nderi për shërbime të Republikës së Austrisë
1966: ylli i Rumanisë
1968: Chrysanthemum Veri (Japoni)
1969: urdhërin e meritës të Republikës italiane – Grand kryq i Madh i urdhrit të zinxhirit
1970: në mënyrë që të hollandës luani
1970: Nassau, shtëpia mënyrë që të Artë luan
1970: Në Mënyrë Që Të Leopold (Belgjikë)
1972: Mënyrë Që Të Lenin (Bashkimit Sovjetik)
1972: Mënyrë që të Dush (britani e madhe)
1974: një fazë të veçantë të Grand kryqin e urdhërit të meritës të Republikës Federale të Gjermanisë
1974: Elefanti Qëllim (Danimarkë)
1977: urdhri i Shën Jakobi i shpatës (Spanjë)
1977: urdhri i Infante Dom Henrique (Portugali)
1974, 1977: Karl-Marksi-Orden (DDR)
Në 1944, 1972, 1977: urdhri i popullit e hero (Jugosllavi)
1977: urdhër të revolucionit të tetorit (Bashkimit Sovjetik)
Në vitin 2011, Federale Shoqata e skuadrës së vendit të Danubit Swabians , si dhe Danub-Swabian kulturore të Fondacionit Federal Presidenti Christian Wulff kërkesën e Titos, Grand kryqin Federal urdhërin e meritës nuk duhet të tërhiqet. Sfond i kërkesës ishte e internimit e rreth 200.000 Danubit Swabians në fund të luftës së Dytë botërore. Në mes të viteve të 1944 në vitin 1948, sipas FAZ.NETO më shumë se 50,000 Danubit Swabian civilëve në Titos masive, kampet e humbur. aplikimi dështuar.
Galeria
Shih edhe
Marshall Titos Shpirti (Film)
Letërsi
Josip B. Tito: Përzgjedhur Fjalime. Dietz-Verlag, Berlin, 1976.
Josip Broz Tito: Përzgjedhur Fjalimet dhe shkrimet. Grupi III/2. [Vëllimet I–II të mos publikohen]. Klett-Cotta, Stuttgart 1984, ISBN 3-608-91132-4.
Vladimir Dedijer: Tito. Biografi. Ullstein, Të Berlinit, Të Vitit 1953.
Milovan Đilas: Tito. Një kritik biografi. Molden, Vjenë 1980, ISBN 3-217-01158-9.
Marc Halder: E Titokult. Karizmatik dominimi në Jugosllavinë socialiste. Oldenbourg, München, 2013, ISBN 978-3-486-72289-5
Fitzroy MacLean: Tito. Një shok-në krahët e raportuar. Orell Füssli, Cyrih, 1980, ISBN 3-280-01257-0
Jože Pirjevec: Tito. Biografia. Nga Slloven nga Klaus Detlef Olof. Je njeri, në vitin 2016 në Mynih, ISBN 978-3-95614-097-6.
Filip Radulović: Ljubavi Josipa Broza. Grafos, Beograd, 1990, ISBN 86-7157-096-7.
Richard Perëndim: Tito dhe ngritjen dhe rënien e Jugosllavisë. Sinclair-Stevenson, Londër, 1994, ISBN 0-7867-0332-6.
Ivan Ivanji: Titos Përkthyes. Promedia, Wien 2007, ISBN 978-3-85371-272-6.
Transmetimin e raporteve
Philipp Grüll dhe Frank Hofmann: Jugosllavisë e agjentëve në Gjermani – vrasje në emër të Titos, gjerman të radio – "Sfond" 16. Në tetor të vitit 2014.
Weblinks
Letërsia nga dhe rreth Josip Broz Titos në katalogun e bibliotekës kombëtare gjermane
Manfred Wichmann: Josip Broz Tito. CV në formë tabelore në LeMO (DHM dhe HdG)
Tito Arkivit në marxists.org (anglisht)
titoville.com e Pretenduar Faqen e Titos, e krijuar nga dy Slloven nxënësve; me shumë foto dhe dokumente (anglisht)
Individuale dëshmi
Lindje 1892
Vdekje 1980 |
3135 | Humanistika (humaniora) ose shkenca humane është një lëndë shkencore e cila merret me studimin e njeriut si qenie kulturore. Humanistika ose shkenca humane studion aspektet filozofike, biologjike, sociale dhe kulturore të jetës njerëzore. Kjo fushë studimore synon të zgjerojë të kuptuarit tonë mbi botën njerëzore përmes një qasjeje të gjerë ndërdisiplinore. Ajo përfshin një gamë të gjerë fushash duke përfshirë historinë, filozofinë, gjenetikën, sociologjinë, psikologjinë, biologjinë evolucionare, biokimininë, neuroshkencat, folkloristikën dhe antropologjinë. Ajo është studimi dhe interpretimi i përvojave, veprimtarive, ndërtimeve dhe objekteve të lidhura me qeniet njerëzore. Studimet e shkencës humane përpiqen të zgjerojnë dhe ndriçojnë njohuritë e qenies njerëzore për ekzistencën e tyre, ndërlidhjen e tij/saj me speciet dhe sistemet e tjera si dhe zhvillimin e objekteve për të përjetësuar shprehjen dhe mendimin njerëzor. Humaniora/humanistika është studimi i fenomeneve njerëzore, studim i përvojës njerëzore i cili përndryshe është natyror, historik dhe aktual. Ky studim kërkon vlerësimin dhe interpretimin e përvojës historike njerëzore dhe analizën e veprimtarisë aktuale njerëzore për të krijuar një kuptim të fenomeneve njerëzore dhe për të projektuar skicat e evolucionit njerëzor. Shkenca humane është kritika objektive, e informuar e ekzistencës njerëzore dhe se si ajo lidhet me realitetin.
Shih edhe
Njeriu
Shkenca
Shkencat humane
Referime
Shkencë |
3136 | Për festën e Ditës së Verës, 14 mars merret pak bar i njomë ose gjethe e njomë dhe futet në shtëpi. Gatimi i veçantë për këtë ditë feste është përgatitja e ballakumeve para datës 14 mars.
Masat
0.5 kg sheqer normal
0.5 kg gjalpë (tëlyn)
1 kg miell misri i situr
50 gr miell gruri
8 kokrra vezë
1 filxhan kafeje qumësht
një enë e madhe bakri e pakallajisur ose përndryshe prej qelqi.
Përgatitja
Tretet gjalpi dhe pastaj rrihet me sheqerin deri sa të bëhet një masë e bardhë. E mira është që rrahja e masës të bëhet me dorë, sepse fundi i rrahjes ndjehet kur të duket se preken fije me dorën që po përzien masën. Ndërsa rrihet sheqeri me gjalpin,shtohen vezet një nga një. Rrahja vazhdon derisa të bëhet një masë e vetme. Në fund shtohet qumështi.
Pastaj hidhet mielli dalëngadalë duke vazhduar përzjerjen. Kujdes në hedhjen e miellit, sepse mielli i tepërt i bën të forta ballakumet pas pjekjes. Prandaj, pasi është harxhuar sasia e paracaktuar e miellit, brumi lihet rreth 15 minuta në qetësi pavarësisht se ai mund të duket i qullët. Kjo kohë mjafton që grimcat e miellit të thithin lagështirën e brumit të qullët. Pas kësaj brumit mund t’i shtohet edhe një dorë miell nëse është e nevojshme kur ai mbetet si i qullët. Kështu me këtë brumë ballakumet nuk do mund të shtrihen gjatë pjekjes.
Pjekja
Pudroset tepsija me miell dhe mbi të vendoset topat e brumit me madhësinë e grushtit të dorës. Pastaj futet tepsija në pjekje për rreth 25 minuta në 170 °C deri sa të formojë pak kore. Nxirret tepsija dhe lihet të ftohet me qëllim që ballakumet të shkëputen lehtësisht. Një mundësi tjetër që ballokumet të mos ngjisin, është që të piqen duke vendosur në tepsi letër furre.
Referime
Receta gatimi
Gatime
Ëmbëlsira |
3140 | Asgje me renedesi
Për herë të parë ky term është përdorur nga filozofi Epiras Demokriti (460 p.e.s.-370 p.e.s.) ili me këtë fjalë emërtonte atë element të materies që nuk ndahet më d.m.th. atomi Shqip atomoNIGGERNIGGER (Pa nda mà) = fjalë e përbërë nga parafjala a=pa + nda=presë ma, ndryshe , ajo që nuk pritet më. Atomi është grimca me e vogel qe ndërton çdo substance. Një substance e thjeshte përbehet nga atome te te njëjtin lloj. Më pas Xhon Daltoni i vërtetoi botëkuptimet e filozofëve Demokriti dhe Leukipi. Ai përfundoi se materia është e ndërtuar prej grimcave medha te cilat nuk mund te ndahen prej tij me metoda kimike. Këto grimca janë atomet. Kemi edhe eksperimentin e Radhërfordit. Ai mori një flete ari dhe e bombardoi atë me rreze alfa. Kur rrezet shkuan ne qender,ato devijuan. Shkaku ishte se kishte protone me ngarkese pozitive te cilat duke qene se rrezet alfa kane ngarkese pozitive i shtynin ato ( ne bërthame gjenden edhe neutronet, por duke qene se ato nuk kane ngarkese nuk kishin asnjë lloj ndikimi). Elektronet dhe protonet kan force terheqese pershkak qe kan ngarkesa te ndryshme.
Ne vazhdim te eksperimentit, rrezet qe shkonin drejt elektroneve devijonin pak nga rruga e tyre për shkak te ngarkesës se tyre negative, ndërsa disa rreze nuk e ndryshuan fare drejtimin pasi rruga e tyre kaloi neper boshllëk.
Atomi është i përbëre nga bërthama dhe elektronet me ngarkesë elektrike negative që rrotullohen rreth saj, në brendësine e bërthamës gjejmë neutronet që janë thërrmija pa ngarkesë elektrike dhe protonet me ngarkesë elektrike pozitive.
Për çdo atom në gjendje normale numri i protoneve është i barabartë me numrin e elektroneve. Kur numri protoneve është i barabarte me numrin e elektroneve atëherë themi që atomi është neutral. Ngarkesa është zero.
Ndërsa kur atomi humb një ose më shumë elektrone ngarkesa e tij nuk është më neutrale (zero), sepse duke humbur ngarkesat negative të elektroneve, atij i kanë mbetur vetëm ngarkesat pozitive të protoneve në bërthamë, atëherë themi se atomi është shndërruar në një jon pozitiv ose kation. Ndërsa, kur atomit i bashkohen një ose më shumë elektrone, ky nuk është më neutral, sepse i janë shtuar elektrone me ngarkesa negative, pra edhe një herë kemi të bëjmë me shndërrimin e një atomi në një jon por kësaj radhe jon negativ ose anion.
Që atomi është i pandashëm mund të thuhej kur ne nuk e njihnim akoma natyrën e një atomi, tani mund të konfirmojmë që atomet janë të ndashëm sepse edhe humbja e një elektroni do të thotë ndarje e tij. Për me tepër shkenca ka ecur shumë përpara saqë tani është e mundur edhe ndarja e bërthamës së një atomi, ky veprim quhet fuzion nuklear dhe është i mundur në centralet nukleare.
Atomet e elementëve të ndryshëm bashkëveprojnë ndërmjet tyre dhe gjatë këtij bashkëveprimi njëri nga elementët ka aftësi të japë elektrone ndërsa elementi tjetër është i prirur të marrë elektrone në shtresën e brendshme jashtme.
Atomet janë grimca të imta të materies. Secili lloj i atomeve ka masën e caktuar. Për shembull masa e atomit te hidrogjenit është e njohur. Ajo është e përbëre nga : protonet(p+), elektronet(e-), neutrone(n0).
Meqenëse atomet janë grimca shume te imëta, masat e tyre nuk mund të maten me peshore. Peshoret me sakta janë peshoret e kuarcit qe kane njësi te renditi nano 10 ne fuqi -9. Për këtë arsye duhet te përdoret një njësi e përshtatshme për matjen e tyre.
Masa e elektronit është 9,1*10 ne fuqi -28 g. Masa e protonit është 1,673*10 ne fuqi -24 g. Ndërsa masa e neutronit është afërsisht sa masa e protonit 1,675*10 ne fuqi -24 g.
Molekula peshon 1 nm (nanometer)
Lidhje të jashtme
https://web.archive.org/web/20101215182252/http://www.filolet.com/demokriti.htm
Reaksionet dhe Energjia Bërthamore - Gjimnazi Sami Frashëri - dokument në internet, prill 2007
Kimi
Fizikë |
3142 | Dollari është emërtimi i valutës ne disa vende te botës si Shtetet e Bashkuara, Australi, Kanada, Hong Kong etj.
Dollari amerikan ($) është dollari më i njohuri prej të gjithëve. Ai përdoret në shumë vende të botës me emra të ndryshëm si dollari australian, dollari kanadez, dollari i Hong Kongut etj.
Lista e shteteve me monedhë dollarin
Në botë janë 16 shtete që kanë dollari si monedhë zyrtare.4 prej tyre përdorin dollarin SHBA-së, 3 prej tyre përdorin dollarin australian, ndërsa 9 të tjerët kanë dollarin e tyre.
Dollari në Hong Kong dhe Makao
Në Dy Rajonet e Veçanta Administrative të Republikës Popullore të Kinës (Hong Kongu dhe Makao) përdoret një monedhë e përbashkët : Dollari i Hong Kongut. Në Makao dollari i Hong Kongut nuk është monedhë zyrtare, por përdoret shpeshherë së bashku me patasën makaoneze, ndërsa në Hong Kong është monedhë zyrtare.
Dollari zimbabvejan
Dollari zimbabvejan ka qenë monedha e Zimbabvesë nga viti 1980 deri më 12 prill 2009. Kjo monedhë ka pasur shumë hiperinflacion duke e bërë monedhën më të vogël në botë nga vlera. Dollari i Zimbabvesë ka pasur një monedhë shumë të madhe në vlerë, kartëmonedhën 100 trilion dollarëshe ! Kjo kohë ka qenë shumë e keqe për dollarin, sepse monedha më e vogël në botë nga vlera ishte një lloj dollari. Në këtë kohë qeveria mori masa për ta zëvendësuar këtë monedhë me hiperinflacion kaq të madh dhe më në fund ja arriten qëllimit : që më 12 prill 2009 monedha me emrin "dollar" në Zimbabve është dollari i Shteteve të Bashkuara të Amerikës (dollari i SHBA-së është monedha që pranohet nga qeveria), së bashku me disa valuta të tjera.
Nga paundi te dollari
Disa prej dollarëve kanë ardhur nga paundi, si për shembull dollari kanadez ka ardhur nga paundi kanadez etj.
Valutë |
3144 | Fjala dinar ka më shumë kuptime:
Emërtim i monedhës në disa vende të botës.
Dinari (Algjeri)
Dinari (Bahrain)
Dinari (Irak)
Dinari (Iran)
Dinari (Jordan)
Dinari (Kuvajt)
Dinari (kurd)
Dinari (Libi)
Dinari (Serbi)
Dinari (Sudan)
Dinari (Tunezi)
Dinari islamik
Emërtim i ngjashëm i monedhës së Maqedonisë
Denari
Emërtim i monedhave jasht përdorimi
Dinari (Jugoslavi)
Dinari (Kroaci)
Dinari (Bosnje)
Dinari (Abu Dabi)
Gjithashtu Dinari është
Emri i një vendbanimi në Turqi Dinari (qytet)
Emri i një ish kompanie fluturimi argjentinase Dinar Líneas Aéreas |
3146 | Historia e shoqërisë njerëzore fillon që në kohën kur nga kopeja e majmunëve antropoidë u formuan grupet e para të njerëzve primigjenë. Kjo ndarje e njeriut nga bota e kafshëve u krye nëpërmjet një procesi shumë të gjatë, të ndërlikuar dhe të papërsëritshëm.
Periudha më e hershme e zhvillimit të kësaj shoqërie primitive njihet arkeologjikisht me emrin e paleolitit (nga greqishtja palaios - i vjetër, lithos - gur) dhe përfshin periudhën afërsisht nga 1 500 000 deri në 10 000 vjet më parë. Kjo epokë ndahet nga ana e saj në paleolit të ulët, të mesëm dhe të lartë.
Në vendin tonë nuk janë zbuluar mbeturina kulturore nga paleoliti i ulët, që zë një pjesë të madhe të epokës së pleistocenit e vjen deri në kohën e vërshimit të akullnajave Riss.
Gjurmët më të hershme të qenies së njeriut në territorin e Shqipërisë shfaqen në periudhën musteriane, që i përket paleolitit të mesëm (100 000-30 000 vjet më parë). Këto përfaqësohen nga vegla prej stralli të punuara mirë, me forma tipike musteriane, të cilat i kanë shërbyer njeriut primitiv për procese të ndryshme pune që lidheshin drejtpërdrejt me sigurimin e ushqimit të tij të përditshëm. Të tilla vegla, si prefëse, kruese, gërryese, etj., janë gjetur, deri më sot, në stacionin prehistorik të Xarës në rrethin e Sarandës, në stacionin e Kryegjatës, në afërsi të Apolonisë (Fier) dhe në stacionin e Gajtanit në rrethin e Shkodrës. Nga format dhe përmasat e tyre të vogla këto vegla ngjasojnë mjaft me veglat e strallit të zbuluara në depozitimet musteriane të krahinave fqinje të Greqisë Veriore, të Thesalisë, të Malit të Zi etj.
Tipi fizik i njeriut në këtë kohë ishte ai i neandertalit . Në procesin e antropogjenezës ky tip paraqet një hallkë më të zhvilluar në krahasim me pitekantropin e paleolitit të ulët.
Dyndja nga veriu në jug e akullimit të periudhës gjeologjike Riss bëri që edhe në vendin tonë klima të pësojë ndryshime të mëdha. Në malet e larta të Shqipërisë u formuan akuj të përhershëm, që zbritën deri në lartësinë 1 000 m mbi nivelin e detit. Si pasojë e këtyre ndryshimeve klimatike ndryshoi dhe fauna e flora e vendit. Nga kafshët e vjetra qëndruan vetëm ato që mundën ta përballonin të ftohtit. Krahas tyre u shfaqën dhe kafshët karakteristike vetëm për kushtet e klimës së ftohtë. Të tilla ishin mamuthi, rinoceronti leshtor, bizoni, dreri i veriut, ariu i shpellës, hiena e shpellës, dhia e egër etj.
Të ftohtët ndikoi edhe në mënyrën e jetesës. Në luftën për të përballuar vështirësitë klimatike dhe për të mbijetuar, njeriu i kësaj kohe bëri hapa të rëndësishëm drejt përparimit; u strehua në shpella pasi triumfoi në luftën për jetë a vdekje me kafshët e egra që i kishin zënë që më përpara këto vend-strehime natyrore. U vesh duke shfrytëzuar lëkurët e kafshëve, mësoi të ndezë vetë zjarrin, të cilin e përdori me sukses kundër të ftohtit dhe bishave të egra, por sidomos për të përmirësuar strukturën e ushqimit, duke përdorur gjerësisht mishin e pjekur, i cili luajti një rol të madh në përmirësimin e mëtejshëm biologjik të tij. Zjarri qe një arritje shumë e rëndësishme për kohën, sepse i dha njeriut për të parën herë zotërimin mbi një fuqi të caktuar të natyrës, që e ndau atë përfundimisht nga bota e kafshëve.
Banorët e paleolitit të mesëm jetonin me prodhimet, që i gjenin të gatshme në natyrë dhe sidomos me gjueti, e cila përbënte edhe drejtimin kryesor të veprimtarisë së neandertalasve. Me mbledhjen e frutave dhe të zhardhokëve, me ruajtjen e zjarrit, me rritjen e fëmijëve, me përgatitjen e lëkurës për veshje, etj., merrej gruaja, ndërsa burri dilte për gjah ose merrej me përgatitjen e veglave të punës dhe të armëve. Gjuetia e kafshëve të mëdha, në kushtet e nivelit të atëhershëm, primitiv të veglave të punës, mund të bëhej vetëm në mënyrë kolektive. Në këto rrethana ajo ndihmoi shumë në forcimin e lidhjeve të brendshme midis anëtarëve të grupeve dhe së bashku me krijimin e lidhjeve të gjakut shpuri në organizimin e bashkësisë primitive.
Paleoliti i lartë është përfaqësuar shumë më gjerë. Vegla pune të kësaj periudhe janë zbuluar me shumicë në sipërfaqen e stacionit të Xarës (Xara II), në shpellën e Shën Marinës në Bogas të Sarandës, në shpellën e Konispolit, në Kryegjatë, në Rrëzë të Dajtit dhe në Gajtanin III, pra në një rreze të tillë që nënkupton shtrirjen e vendbanimeve të kësaj kohe në pjesën më të madhe të territorit të Shqipërisë. Këto materiale përbëhen kryesisht nga vegla stralli të tipit aurinjacien, të një përvoje më të përparuar teknike dhe me forma më të larmishme, kryesisht thika, kruese dhe gërryese. Së bashku me veglat prej stralli në depozitën rrëzë Dajtit janë gjetur edhe disa vegla prej kocke, të cilat në këtë kohë marrin një përdorim të gjerë krahas përsosjes së mëtejshme të punimit të strallit. Në shtresën paleolitike të shpellës së Shën Marinës përveç veglave të punës janë gjetur dhe gjurmë zjarri, si dhe fosile kafshësh të pleistocenit të vonë (capra ibex - dhi e egër), që tregojnë për një faunë të ngjashme me atë të paleolitit të mesëm, gjë që është dhe e kuptueshme, pasi klima dhe në këtë kohë vazhdoi të ishte e ftohtë dhe e lagësht si më parë.
Përparësi kanë të dhënat që janë zbuluar në shtresën më të hershme të shpellës së Konispolit I, të datuar 26 370 vjet më parë, si një seri veglash pune të përgatitura nga gur-stralli i bardhë me retush të varfër, kocka kafshësh të egra si edhe farë rrushi të egër dhe thjerrëza të karbonizuara, të cilat janë tipike për Mesdheun Lindor paraneolitik.
Gjuetia e kafshëve të egra vazhdon edhe në këtë etapë të fundit të zhvillimit paleolitik të vendit tonë, të jetë mjeti kryesor i sigurimit të ushqimit. Madje në këtë kohë përsosen dhe më tepër armët e gjuetisë si dhe format e saj. Mbledhja e prodhimeve të gatshme, gjithashtu, mbetet një nga mënyrat e sigurimit të ushqimit të përditshëm.
Gjatë kësaj epoke përfundon procesi i gjatë dhe i ndërlikuar i antropogjenezës. Nga neandertali, me tipare ende shtazore, kalohet tani në tipin e njeriut të sotëm - homo sapiens.
Si rrjedhim i përsosjes së veglave të punës prej stralli e kocke u rrit ndjeshëm mundësia e sigurimit më me shumicë të produkteve ushqimore, gjë që solli ndryshime dhe në organizimin e bashkësisë primitive.
Formohen tani grupe të qëndrueshme njerëzish të bashkuar jo vetëm nga forma e përbashkët e prodhimit, por edhe nga lidhjet e gjakut dhe nga origjina e tyre e përbashkët. Gradualisht kalohet në bërthamën e parë të organizimit shoqëror, në gjininë matriarkale. Ishte matriarkale, pasi gruaja luante rol të dorës së parë në ekonomi dhe në jetën shoqërore të kësaj bashkësie gjinore. Forma kryesore e familjes në këtë gjini ishte martesa me grupe, prej së cilës origjina e fëmijëve përcaktohej vetëm nëpërmjet nënës.
Në epokën e mezolitit (guri i mesëm) 10 000 - 7 000 vjet p.e.re ndodhën ndryshime të mëdha në florën dhe në faunën e kontinentit, rrjedhimisht edhe në territorin e Ballkanit. U zhdukën të gjitha kafshët tipike të pleistocenit, si mamuthi, rinoceronti etj., kurse një pjesë e kafshëve që vazhduan të jetonin ndryshuan përhapjen gjeografike. Në kushtet e reja gjeo-klimatike, njeriu i mezolitit filloi të kalojë nga ekonomia që mbështetej në gjuetinë e mbledhjen e produkteve të gatshme, në fillimet e bujqësisë e të blegtorisë primitive.
Epoka e mezolitit dallohet nga ajo e paleolitit edhe prej veglave të punës, të cilat janë bërë nga ashkla stralli shumë të vogla me forma të rregullta gjeometrike, si trekëndësha, trapezoidale, në formë segmenti etj., me përmasa të vogla 4-6 cm, ndaj quhen mikrolite.
Në territorin e Shqipërisë vendbanime mezolitike janë zbuluar në shpellën e Konispolit (Konispol II) dhe në Kryegjatë. Në të dyja këto vendbanime veglat prej stralli janë të cilësisë shumë të mirë, kanë forma tipike mezolitike, me retush të imët të cilësisë së lartë. Në Konispol ato janë datuar saktësisht në vitet 8500 p.e.sonë (në bazë të C14).
Me epokën mezolitike lidhet pjesërisht edhe vendbanimi i Vlushës (rrethi i Skraparit), ku janë zbuluar vegla stralli tipike mezolitike. Këto vegla janë gjetur së bashku me fragmente enësh shumë primitive, fakt që e daton Vlushën në fillimet e epokës neolitike. Sidoqoftë, ato i takojnë një kulture me tradita të forta mezolitike, dhe Vlusha përfaqëson një kulturë që vë në lidhje të drejtpërdrejtë epokën e mezolitit me fillimet e epokës së neolitit. Të marra së bashku, Konispoli II, Kryegjata dhe Vlusha, përbëjnë një dëshmi të rëndësishme për formimin e kulturës neolitike në territorin e Shqipërisë
Shiko edhe
Epoka e Gurit
Arkeologji
Parahistoria
Arkeologji
Parahistori |
3147 | Neoliti (nga greq. neos - i ri dhe lithos - gur) përfaqëson etapën e fundit dhe njëkohësisht më të zhvilluarën të epokës së gurit. Ai përfshin një kohë që fillon nga mijëvjeçari i shtatë dhe mbaron nga fundi i mijëvjeçarit të katërt p.e.sonë. Arkeologjikisht neoliti ndahet në tri periudha të mëdha: e hershme, e mesme dhe e vonë. Në këtë të fundit përfshihet dhe periudha e bakrit ose eneoliti (nga bashkimi i fjalës lat. eneos - bakër dhe greq. lithos - gur), që përbën etapën e fundit dhe kalimtare për epokën e bronzit.
Në këta tridhjetë vjetët e fundit janë zbuluar e gërmuar një numër i madh vendbanimesh neolitike me shtrirje gati në tërë territorin e Shqipërisë, si në Maliq, në Cakran, në Vashtëmi, në Burimas, në Podgorie, në Barç e në Dërsnik të rrethit të Korçës, në Kamnik të Kolonjës, në Blaz e Nezir të Matit, në Cakran të Fierit, në Burim, në Gradec e në Cetush të Dibrës, në Kolsh të Kukësit, në Rajcë e në Rashtan të Librazhdit e nga gjetje të rastit në pika të tjera. Më mirë është njohur e studiuar pellgu i Korçës, i cili gjatë epokës prehistorike ka pasur kushte shumë të mira gjeoklimatike. Ai paraqet sot zonën më të pasur e më të zhvilluar kulturore të neolitit si edhe pellgun ku mund të ndiqet pa ndërprerje zhvillimi i kulturës neolitike në gjithë shtrirjen e tij kohore. Materialet e gjetura në këto qendra prehistorike, krahas atyre të dala në dritë shumë kohë më parë si në Velçë të Vlorës ose rastësisht në rrethet e tjera të vendit, kanë dhënë mundësi që të njihen aspekte të ndryshme të jetës ekonomike, shoqërore dhe kulturore të banorëve neolitikë të territorit tonë, ndërsa përhapja e gjerë e këtyre vendbanimeve dhe e gjetjeve rastësore neolitike ka treguar se ky territor gjatë kësaj epoke ka qenë i banuar dendur dhe pa ndërprerje.
Jeta në vendin tonë gjatë neolitit u zhvillua në kushte shumë të përshtatshme natyrore. Klima e ftohtë dhe e lagësht e paleolitit, e cila kishte filluar që në mezolit t’i lëshonte vendin një klime më të butë, tani merr pak a shumë karakterin e klimës së sotme. Si rrjedhim edhe flora e fauna thuajse nuk ndryshojnë prej asaj të ditëve tona.
Këto rrethana të favorshme natyrore ndihmuan që vendi ynë gjatë neolitit të arrijë në një nivel të lartë zhvillimi ekonomik dhe kulturor për atë kohë. Njeriu nga skllav i natyrës, siç ishte në paleolit, shndërrohet tani, pak e nga pak, në zotërues i saj. Në këtë kohë lindin e zhvillohen forma të ndryshme të veprimtarisë prodhuese të njeriut, të cilat me plot të drejtë mund të merren si zanafilla e degëve të veçanta të ekonomisë dhe të përparimit teknik e kulturor të shoqërisë së sotme. Të tilla janë bujqësia e blegtoria, prodhimi i qeramikës, tjerrja dhe endja, teknika e ndërtimit të banesave etj. Përsoset në këtë kohë edhe teknika e punimit të veglave prej kocke dhe prej guri. Hyn në përdorim të gjerë dhe bëhet karakteristike për epokën dhe teknika e lëmimit të gurit. Nga fundi i neolitit (eneolit), për të parën herë dalin dhe veglat e objektet prej bakri, të cilat shënojnë dhe fillimet e metalurgjisë në vendin tonë.
Në këto periudha të largëta të prehistorisë, vendbanimet i ndeshim zakonisht nëpër tarraca lumore, pranë burimeve ose në vende me toka pjellore dhe të pasura me pyje që strehonin shumë kafshë të egra. Por krahas këtyre, vazhdonin të shërbenin si vendbanim edhe shpellat (shpella e Velçës, e Trenit, e Konispolit, e Blazit etj.). Banesat paraqiten dy llojesh: në formë gropash nëndhese (Cakran) dhe të tilla të ndërtuara drejt mbi tokë (Maliq, Kamnik, Kolsh etj.). Zakonisht këto kishin planimetri drejtkëndëshe dhe ishin një ose dy dhomëshe. Muret e tyre thureshin me thupra ose me kallama dhe lyheshin pastaj me baltë në njërën ose në të dy faqet e tyre. Dyshemetë ishin gjithashtu prej balte; në disa raste ato vendoseshin mbi shtroje trarësh për të izoluar lagështirën. Në Dunavec dhe në Maliq të Korçës janë zbuluar banime të ngritura mbi hunj (palafite). Mbi hunjtë vertikalë qëndronte një platformë prej trarësh të vendosur horizontalisht e mbi të ngriheshin banesat (kasollet) të shtruara me baltë. Palafiti i Maliqit ka qenë i rrethuar me një gardh që e mbronte nga vërshimi i ujit apo nga rreziqe të tjera.
Ekonomia
Nga materialet e zbuluara në vendbanimet neolitike të vendit tonë del se bujqësia përbënte një nga format kryesore të prodhimit dhe sidomos tek ato bashkësi primitive që banonin në toka pjellore, si p.sh. në pellgun e Korçës, në fushën e Cakranit (Fier) etj. Toka punohej cekët me shat prej guri ose briri dreri. Kjo ishte forma më primitive e punimit të tokës. Në këtë kohë mbillej gruri si dhe llojet e tjera të drithërave. Këtë e tregojnë farërat e karbonizuara të zbuluara në shtresat neolitike të Podgories, të Konispolit, të Maliqit apo në muret e banesave të lyera me baltë të përzier me byk drithërash, siç i gjejmë në vendbanimet më të hershme neolitike (Vashtëmi, Kolsh etj.).
Në depozitimet neolitike të vendit tonë, përzier me mbeturina të ndryshme të kulturës, janë zbuluar me shumicë dhe kocka bagëtish të imëta dhe të trasha, që tregojnë se krahas bujqësisë banorët neolitikë merreshin edhe me blegtori. Prej bagëtive ata siguronin qumështin, mishin, leshin, lëkurën etj. Një pjesë të këtyre produkteve ata i siguronin dhe nëpërmjet gjuetisë së kafshëve të egra, kockat dhe brirët e të cilave i ndeshim gjithashtu në qendrat e banuara të kësaj kohe. Dreri ishte një nga kafshët e egra më të parapëlqyera të gjahut, i cili përveç mishit dhe lëkurës, u siguronte bujqve primitivë edhe brirët me të cilët bënin vegla të ndryshme bujqësore, si shetër, çekanë etj., dhe që i gjejmë të përfaqësuar mirë sidomos në vendbanimin e Dunavecit e të Maliqit. Po këtu janë zbuluar edhe shumë pesha rrjetash, gropa etj., që dëshmojnë se një formë tjetër e sigurimit të ushqimit të banorëve neolitikë të Dunavecit e të Maliqit ishte dhe peshkimi.
Banorët neolitikë të vendit tonë dinin gjithashtu të tirrnin fijen dhe të endnin prej saj rroba me anë të vegjës primitive vertikale. Këtë e tregojnë rrotullat e boshtit dhe peshat për tërheqjen e fijes në vegjë, të zbuluara në Maliq e gjetkë.
Që në etapën më të hershme të neolitit shfaqen dhe enët prej balte të pjekur, që përbëjnë si kudo gjetjet më të shumta e më të rëndësishme në vendbanimet e kësaj kohe. Prodhimi primitiv i tyre ashtu si edhe ai i tekstilit dhe i prodhimeve bujqësore, ishte i lidhur me punën e gruas. Çdo bashkësi neolitike i përgatiste vetë enët sipas nevojave të saj. Ato punoheshin me dorë në forma e madhësi të ndryshme, me faqe të trasha ose të holla, me ose pa zbukurime sipas qëllimit të tyre praktik.
Zhvillimi i madh, për atë kohë, i prodhimit, i cili gjeti shprehjen e vet në shtimin e llojeve të veglave të punës dhe në përmirësimin teknik të punimit të tyre, në zhvillimin e formave të tilla të ekonomisë, siç ishin bujqësia dhe blegtoria etj., solli ndryshime dhe në organizimin shoqëror, që u pasqyrua në përmirësimin e mëtejshëm të strukturës gjinore. Gjinia matriarkale e lindur që në paleolitin e lartë dhe e zhvilluar dalëngadalë gjatë mezolitit arrin tani fazën e lulëzimit të saj. Në fushën ekonomike kjo fazë e zhvillimit gjinor ishte e lidhur kryesisht me zhvillimin e bujqësisë primitive, e cila duke qenë punë e gruas, i jepte asaj një vend me rëndësi në prodhimin shoqëror. Paraqitja e saj me figurat e shumta prej balte, dëshmon se ajo kishte një pozitë parësore në gjini. Martesa me grupe, karakteristike për periudhën e hershme të matriarkatit, zëvendësohet tani në periudhën e lulëzimit të saj me një formë të re më të përsosur, me martesën me çifte.
Gjatë gjithë kohës së neolitit, gjinia mbetet e vetmja njësi shoqërore dhe ekonomike në bashkësinë primitive. Në këtë gjini kishte jo vetëm bashkësi familjesh me çifte, por edhe një organizim pune dhe konsumi kolektiv. Puna e përbashkët i shpinte njerëzit në pronën e përbashkët mbi mjetet e prodhimit dhe mbi produktet e prodhimit.
Ndërmjet gjinive, që jetonin në afërsi të njëra-tjetrës, u vendosën gjatë kësaj periudhe marrëdhënie të tilla ekonomike e shoqërore që shpunë në formimin e bashkësive fisnore. Midis këtyre njësive të mëdha fisnore fqinje ose më të largëta, ekzistonin marrëdhënie këmbimi. Në vendbanimet tona neolitike janë ndeshur sende të sjella nga krahina të largëta, siç janë p.sh., importet e poçerisë diminiane të Thesalisë në depozitimet e vendbanimit të Cakranit apo të Kamnikut etj.
Arti
Arti i bujqve dhe i blegtorëve neolitikë priret drejt formave dekorative gjeometrike dhe figurative skematike.
Arti dekorativ neolitik shfaqet me tërë përmbajtjen e tij sidomos në prodhimet e poçerisë, ku shumë nga format e enëve me harmoninë dhe me elegancën e trupit të tyre i tejkalojnë kërkesat e ngushta utilitare dhe hyjnë në fushën e realizimeve artistike.
Në tërë kulturat neolitike të vendit tonë qeramika paraqitet e zbukuruar me ornamente të shumta të realizuara me teknika të ndryshme (pikturim, gërvishtje, ngulitje, inkrustim, etj.) dhe trajtime të veçanta stilistike, sipas fazave të zhvillimit përparues të saj. Motivet e zbukurimit përbëhen nga vija të drejta ose të përkulura me kombinime nga më të ndryshmet, si dhe nga figura gjeometrike: trekëndësha e rombe me fushë të zbrazët ose të vizatuar, nga rrathë, spirale, meandra, etj. Këto motive, përveç zhvillimit të thjeshtë për të zbukuruar enët, kanë shërbyer, në mjaft raste, edhe si simbole grafike për të paraqitur ambientin, sendet apo fuqitë e natyrës sipas botëkuptimit magjik të njerëzve neolitikë.
Arti figurativ i kësaj kohe përfaqësohet kryesisht nga figurat antropomorfe apo zoomorfe prej balte të pjekur, të cilat kryesisht janë të vogla. Tipari më karakteristik i tyre është skematizimi i formës, nganjëherë jashtë masës, ashtu sikurse është në artin dekorativ të qeramikës gjeometrizimi i theksuar i ornamentit. Këto figura qeniesh paraqiten në formë cilindrike, plaçke apo steatopigjike (vithegjera), në këmbë ose ulur. Një pjesë e tyre janë të ngjashme me tipat përkatës të Azisë së Përparme dhe të Mesdheut Lindor, gjë që tregon për lidhje e ndikime kulturore të drejtpërdrejta të kulturave neolitike të vendit tonë me ato të këtij areali.
Këto prodhime plastike, shpesh me vlera artistike, personifikonin, nga ana tjetër, ato fuqi të panjohura, të cilat sipas bujqve dhe blegtorëve primitivë, kishin në dorë pjellorinë e tokës dhe mbarështimin e kafshëve. Kështu, figurat e grave, të cilat mbizotërojnë në plastikën antropomorfe neolitike, janë të lidhura me kultin e pjellorisë së tokës-nënë, ndërsa ato që riprodhojnë figura zoomorfe - me kultin e kafshëve shtëpiake, që luanin, ashtu sikurse dhe bujqësia, një rol të rëndësishëm në ekonominë e bashkësisë neolitike. Me kultin e tokës-nënë dhe të kafshëve lidhen edhe vazot antropomorfe e zoomorfe të zbuluara në vendbanimet neolitike të Maliqit, të Dunavecit etj.
Botëkuptimi i banorëve neolitikë është shprehur edhe në kultin e varrimit. Varrosja e të vdekurve bëhej pranë ose brenda territorit të vendbanimit. Varret nuk kishin ndonjë ndërtim të veçantë; kufoma vendosej në një gropë të cekët në pozicion fjetjeje dhe këmbë të mbledhura pa takëm funeral. Riti i varrimit brenda territorit të banuar ose brenda banesës ishte i lidhur me një zakon shumë të përhapur në atë kohë në Ballkan dhe në përgjithësi në rajonin e gjerë të Mesdheut. Siç duket, ai kishte karakter flijimi dhe u kushtohej fuqive që mbronin vendbanimin.
Grupet etno-kulturore
Numri i konsiderueshëm i vendbanimeve neolitike të zbuluara në tërë territorin e Shqipërisë si edhe përkatësia kohore e tyre nga neoliti i hershëm në neolitin e mesëm, të vonë, duke përfshirë dhe epokën e bakrit, e bëjnë të mundur të veçojmë disa grupe kulturore dhe ta ndjekim zhvillimin e kulturës pa ndërprerje nga fillimet e mijëvjeçarit të shtatë e deri në fund të mijëvjeçarit të katërt p.e.sonë.
Neoliti i hershëm, përfaqësohet nga Vlushi, Podgoria I, Vashtëmia, Kolshi I, Burimi dhe Blazi I e II. Vendbanimi i Vlushit karakterizohet nga një qeramikë trashanike ngjyrë gri të zezë, me forma tepër të thjeshta e me pak zbukurime të bëra me shtypje. Qeramika gjendet së bashku me vegla pune prej stralli tipike mezolitike, ndaj Vlushi i takon periudhës kalimtare nga mezoliti në neolit.
Kultura Podgorie I, Vashtëmia, Kolshi I, Burimi dhe Blazi I, II, të cilat janë njohur e studiuar mirë, i takojnë neolitit të hershëm të zhvilluar. Kjo periudhë në territorin e Shqipërisë Juglindore është dokumentuar nga kultura Podgorie I. Falë një shtrese kulturore të trashë rreth 3 m e mjaft të qartë, në Podgorie, dhe të një lënde shumë të pasur arkeologjike mund të rindërtohet tabloja e asaj kulture, e cila karakterizohet nga qeramika njëngjyrëshe e kuqe me shkëlqim, nga qeramika e pikturuar me bojë të bardhë mbi sfond të kuq si edhe nga figurat steatopigjike prej balte e tryezat e thjeshta të kultit, të cilat i vënë në raporte të drejtpërdrejta kulturore e kronologjike me neolitin e hershëm të Thesalisë (faza Presesklo e pjesërisht Protosesklo), si edhe me neolitin e hershëm të Maqedonisë (Vrshnik-Anzabegovo Ib, c). Elementet e tjera të pranishme në Podgorie I, si qeramika impreso e tipit të Devollit e ajo e tipit adriatik, si edhe qeramika barbotine e sheshtë e vënë atë në lidhje me kulturat e neolitit të hershëm adriatik e ballkano-qendror.
Kultura përfaqësuese e Shqipërisë Verilindore, Kolshi I ka si tregues themelor qeramikën barbotine në reliev të ngritur, qeramikën e pikturuar me bojë kafe mbi sfond të kuq dhe qeramikën impreso, të cilat vendosen mjaft qartë në raporte kulturore e kronologjike me Rudnikun (Rudniku III) në Kosovë dhe me gjithë kulturat e fazës Starçevo II b të Ballkanit Qendror. Blazi I e II në zonën e Matit ka qeramikë të tipit impreso-kardium me motive të ndryshme, si edhe qeramikë njëngjyrëshe gri e të zezë me shkëlqim që i japin kulturës së këtij vendbanimi shpellor karakterin adriatik lindor (Smilçiç I).
Kalimi nga neoliti i hershëm në neolitin e mesëm shënon një kthesë në të gjithë zhvillimin kulturor të territorit të vendit tonë, gjë që është pasqyruar mjaft qartë në kulturat Dunavec I - Cakran Blaz III, të cilat përfaqësojnë dhe tri fazat kryesore të zhvillimit të neolitit të mesëm në Shqipëri. Tipar themelor për të gjitha fazat e kësaj periudhe është qeramika ngjyrë gri, gri e zezë dhe e zezë me sipërfaqe të lëmuar me ose pa shkëlqim, si edhe qeramika barbotine e impreso të trashëguara nga neoliti i hershëm. Qeramika shquhet për një larmi formash ku mbizotërojnë kupat bikonike me variante të ndryshme, tasat trung konikë me fund të lartë, enët me trup sferik me profile të ndryshme etj. Qeramika e neolitit të mesëm dallohet edhe për pasurinë e zbukurimeve të bëra me incizim e thellim, hera-herës të inkrustuara me bojë të kuqe ose të bardhë, për zbukurimet plastike variantesh të ndryshme, për zbukurimin me kanelyra, me pikturim etj.
Çdo njëra nga tri kulturat përfaqësuese ka tiparet dhe veçoritë lokale që burojnë nga diferencat në kronologjinë relative si edhe nga pozita gjeografike, nga raportet e lidhjet që ato kishin me kulturat fqinje.
Faza Dunavec I që përfaqëson shtresën më të hershme të neolitit të mesëm është e lidhur me ekzistencën e një vendbanimi palafit, i cili, sot për sot, është më i hershmi në territorin e Ballkanit. Në Dunavecin I, krahas qeramikës së zezë të cilësisë shumë të mirë vazhdoi të përdorej gjerësisht qeramika barbotine me reliev të zhvilluar, traditë kjo e neolitit të hershëm Starçevian. Por tonin kulturës së Dunavecit I ia jepnin format e reja të enëve të zbukurimit në reliev, zbukurimet me incizim e ngulitje, zbukurimet me kanelyra, pikturimi gri etj.
Gjatë Dunavecit II, krahas elementeve që u trashëguan nga periudha paraardhëse, që edhe këtu përbëjnë shumicën, ka edhe një tog elementesh të reja që e veçojnë atë si një fazë më vete. Zbukurimi në reliev njeh zhvillimin e tij më të gjerë, po ashtu bëhet tipik zbukurimi me gërvishtje i llojit adriatik, kanelyra përmirësohet cilësisht dhe, krahas pikturimit gri, del edhe qeramika e pikturuar me bojë të kuqërremtë. Në këtë fazë shfaqen edhe fragmentet e para të qeramikës dyngjyrëshe kuq e zi.
Cakrani dhe Dunaveci II kanë përputhje të plotë kulturore e kronologjike. Për t’u shënuar është gjetja në Cakran e disa fragmenteve enësh të pikturuara dhe në Dunavec II e një fragmenti, të cilat janë të importuara nga kultura Thesalike e Diminit të hershëm (faza Tsangli). Ato japin një datë të saktë për ekzistencën e njëkohshme të Cakranit e të Dunavecit II me Tsanglin dhe në të njëjtën kohë dëshmojnë për zhvillimin e këmbimit midis trevave tona me Thesalinë. Edhe kultura e Kolshit II në territorin e Shqipërisë Verilindore gjen përputhje të plotë me atë të Cakranit.
Faza fundore e neolitit të mesëm është dëshmuar nga Blazi III në territorin e Shqipërisë së brendshme qendrore. Ajo karakterizohet nga qeramika ngjyrë gri, gri e zezë e ngjyrë kafe e zbukuruar me motive linearo-gjeometrike e spiralike, të cilat janë elemente karakteristike për kulturat danilike të bregdetit dalmatin. Krahas tyre ka edhe enë të zbukuruara me ornamente me vija të thelluara, të cilat mjaft mirë e vënë këtë fazë të neolitit të mesëm në raporte kulturore e kronologjike me kulturën Lisiçiç (Hvar I) të neolitit të vonë të Adriatikut.
Kulturat e neolitit të mesëm të vendit tonë kanë edhe disa tregues të rëndësishëm të kultit e të botës shpirtërore. Si shfaqje e re dhe kryesore janë ritonet, enë jo të zakonshme me katër këmbë me grykë vezake të vendosur pjerrtas me një dorezë të madhe në pjesën e sipërme të trupit dhe të lyera me bojë të kuqe. Këto ritone sipas mendimit të shumë studiuesve duhet të kenë shërbyer në ceremoni rituale kushtuar kulteve të rëndësishme, siç është ai i pjellorisë së tokës, i nënës së madhe, kulte që ishin të lidhura me riprodhimin e jetës, me pjellorinë e tokës e të bagëtisë, të cilat ishin degët bazë të ekonomisë.
Një kult tjetër i epokës neolitike është ai i varrimit të fëmijëve në vendbanim, të vendosur në pozicion kruspull, dëshmi e një flijimi për vetë vendbanimin.
Kalimi nga periudha e neolitit të mesëm në neolitin e vonë është bërë shkallë-shkallë, gjë që provohet nga kultura e vendbanimeve të Dërsnikut, të Barçit II dhe të Maliqit I (Kamnik) ku disa tregues të kulturës vazhdojnë edhe gjatë neolitit të vonë, madje zhvillohen më tej dhe bëhen karakteristike. E tillë është qeramika me tone të çelëta e punuar me kujdes dhe e pikturuar me ngjyra të ndryshme, me motive të larmishme linearo-gjeometrike dhe meandro-spiralike. Kjo qeramikë krijon efekte shumë të ngjashme me qeramikën e neolitit të vonë të Thesalisë, që njihet arkeologjikisht si faza e Diminit klasik. Këto elemente kulturore luajtën një rol të rëndësishëm në formimin e kulturës së neolitit të vonë të vendit tonë.
Fazën finale të epokës së gurit të ri ose siç quhet ndryshe epoka e bakrit, e përfaqësojnë tri vendbanime me një vijimësi kulturore e kronologjike: Burimasi, Maliqi II a dhe Maliqi II b. Kultura e tyre karakterizohet nga përsosja e veglave të strallit, e veglave me gur të lëmuar dhe e atyre prej kocke e briri, si dhe dalja e veglave të para prej bakri (sëpata të tipit daltë, biza e grepa peshkimi), të cilat për shkak të cilësisë së butë të bakrit nuk mundën të zëvendësonin veglat e traditës neolitike.
Tiparin themelor të kësaj faze e përbën qeramika, e cila dallohet për cilësinë e punimit të saj, për larminë e formave të enëve, për ngjyrën e zezë e gri të zezë shpeshherë me shkëlqim, si edhe për zbukurimet e shumëllojshme (me pikturim gri, me bojë të bardhë ose të kuqe, me incizim, me ornamente plastike apo kanelyra etj.). Kultura shquhet edhe për një pasuri e larmi objektesh kulti, si figura antropomorfe e zoomorfe, tavolina kulti e objekte të tjera të karakterit ritual.
Kultura neolitike e vendit tonë u zhvillua në lidhje e marrëdhënie të ngushta me kulturat bashkëkohëse të vendeve fqinje, si me kulturën Crnobuki-Shuplevac të Pelagonisë, me kulturën Rahmani të Thesalisë dhe me kulturat egjeane të bronzit të hershëm.
Të dhënat e deriatëhershme dëshmojnë kështu se kultura neolitike në vendin tonë zhvillohet pa ndonjë ndërprerje dhe mbi një bazë autoktone. Njohuritë e deritanishme nuk janë të mjaftueshme për të përcaktuar se cilët ishin përfaqësuesit e grupeve apo të komplekseve më të gjera etnokulturore ballkanike të kësaj kohe. Mendimet e ndryshme sipas të cilave këto mund të kenë qenë ose jo popullsi indoevropiane mbeten ende të diskutueshme, sa kohë që të dhënat gjuhësore nga fusha e toponimisë së lashtë të Ballkanit është vështirë të përputhen me siguri me të dhënat arkeologjike. Në këto rrethana, banorët e kësaj lashtësie të largët, këto grupe kulturore ka shumë gjasë t’i takonin një popullsie paleoindoevropiane.
Arkeologji
Epokë Arkeologjike |
3148 | Karakteristika themelore e epoka e bronzit është lindja e metalurgjisë së bronzit, që i dha emrin dhe vetë epokës. Për zhvillimin e saj ndihmoi shumë dhe pasuria me bakër e vendit tonë, sidomos në zonat metalmbajtëse të Matit, të Kukësit, të Korçës etj.
Vendin kryesor në prodhimin e metalurgjisë e zënë veglat e punës dhe sidomos armët, siç janë sëpatat, drapërinjtë, shpatat, kamat, thikat dhe majat e heshtave e të shigjetave. Veglat dhe armët e reja nuk mundën të përjashtonin plotësisht nga përdorimi veglat dhe armët e traditës neolitike. Madje në periudhën e parë të bronzit ato janë ende të pakta e të dobëta, por gradualisht shtohen e përsosen dhe hyjnë gjerësisht në përdorim, duke ushtruar një ndikim të fuqishëm në veprimtarinë ekonomike e shoqërore të njeriut. Përsosuria e derdhjes dhe pastërtia e objekteve të prodhuara në fundin e epokës së bronzit arrin një nivel të tillë teknik, që dëshmon se gjatë kësaj periudhe metalurgjia e bronzit kishte arritur lulëzimin e saj të plotë dhe ishte kthyer në një zejtari të mirëfilltë. Midis këtyre prodhimeve meritojnë të përmenden sëpatat me forma karakteristike vendase siç janë sëpatat me emrin “shqiptaro-dalmate”. Krahas tyre qëndrojnë prodhimet vendase të imitacioneve egjeane ose me origjinë nga Evropa Qendrore, të tilla, si sëpatat dytehëshe të tipit minoik, shpatat e gjata të tipit egjean, sëpatat e tipit kelt, etj.
Arritjet në fushën e metalurgjisë së bronzit ndihmuan veprimtarinë prodhuese dhe u bënë mbështetje për zhvillimin e degëve të tjera të ekonomisë, në mënyrë të veçantë të bujqësisë. Karakteri i saj ndryshoi edhe si pasojë e zhvillimit të blegtorisë. Rritja e numrit të kafshëve shtëpiake, si kali, gjedhët dhe bagëtitë e imëta, që i gjejmë të përfaqësuara gjerësisht midis materialit kockor në shtresat kulturore të vendbanimeve të bronzit dhe në varrezat e kësaj kohe, solli me vete ndryshime thelbësore në bujqësi. Nga kopshtet e vogla, që rrëmiheshin me vegla të thjeshta prej briri e druri, kalohet tani në shfrytëzimin e sipërfaqeve më të gjera, që i punonin me parmendë druri, duke shfrytëzuar forcën tërheqëse të kafshëve. Tokat hapeshin me anë të djegies së pyjeve. Të shkriftuara nga zjarri i fortë dhe të pasuruara me plehun e hirit, ato ishin të gatshme për t’u mbjellë. Bujkut primitiv nuk i mbetej veçse të hidhte farën dhe ta mbulonte atë me një lërim të cekët. Kjo tokë nuk mund të shfrytëzohej për shumë vjet, sepse ngjishej dhe nuk mund të punohej më me veglat e thjeshta të kohës, prandaj bujqit hapnin toka të reja, gjë që i dha bujqësisë së bronzit një karakter ekstensiv.
Në krahasim me qeramikën e bukur dhe të një cilësie të lartë të neolitit të vonë, qeramika e bronzit të hershëm paraqitet më primitive si në teknikën e punimit, ashtu dhe në sistemin e zbukurimit. Por kjo është një qeramikë me forma të reja e të panjohura më parë, ndërsa një element i rëndësishëm në ndërtimin e saj janë vegjët. Më tipike në këtë qeramikë janë vazot me dy vegjë të larta mbi buzë, ato me dy ose katër vegjë unazore nën grykë, filxhanët me një vegjë të lartë mbi buzë dhe brokat me trup të fryrë dhe qafë cilindrike me një vegjë nën grykë. Tipar tjetër dallues i kësaj qeramike është zbukurimi me motive plastike shiritash me ose pa thellim. E njohur në gjuhën arkeologjike, për këtë arsye, si qeramika “shiritore”, ajo përbën tani një element të ri kulturor që nuk lidhet me traditën neolitike. Prototipat e saj janë me origjinë të largët nga Ponti në brigjet e Detit të Zi dhe shfaqja e saj në Ballkan, ashtu si dhe në krahinat e tjera të Evropës është e lidhur me dyndjen e madhe të një popullsie baritore që vjen nga stepat e Lindjes aty nga fundi i neolitit.
Krahas kësaj qeramike do të vazhdojë të mbijetojë edhe ajo me forma tradicionale neolitike vendëse, e zbukuruar me ornamente të incizuara ose me kanelyra, e cila paraqitet më e pakët në fillimet e shtresave kulturore dhe gradualisht vjen e zë vend parësor në qeramikën e bronzit.
Qeramika e bronzit të mesëm lidhet gjenetikisht me atë të bronzit të hershëm dhe riprodhon të njëjtat forma e sistem zbukurimi, por me një teknikë më të përparuar. Shfaqen tani dhe forma të reja, prej të cilave më karakteristike janë enët pseudominoike me dy vegjë të larta mbi buzë, sahanët me dy vegjë horizontale poshtë buzëve ose që ngrihen mbi to, etj.
Në bronzin e vonë prodhimi qeramikë rigjallërohet. Enët paraqiten me forma më të evoluuara, më të pasura dhe më të përsosura nga pikëpamja teknologjike. Zakonisht enët me parete të holla janë të pjekura mirë dhe kanë ngjyra kryesisht të çelëta, okër, të kuqe dhe gri në të blertë. Në fillim kjo qeramikë është e thjeshtë, por në fazat e mëpastajme pasurohet me zbukurime të pikturuara me motive të larmishme gjeometrike. Tek qeramika më e hershme e këtij tipi, pikturimi është bërë pas pjekjes së enës dhe ka ngjyrë të kuqe të praruar, kurse më vonë ai bëhet para pjekjes dhe merr pastaj ngjyrën kafe me nuanca të ndryshme.
Në literaturën arkeologjike kjo qeramikë është pagëzuar me emrin “devollite”, nga emri i krahinës ku është zbuluar më parë. Por djepi i saj duket se është pellgu i Korçës, ku ajo kronologjikisht paraqitet deri tani si më e hershme. Këndej ajo përhapet pastaj në të gjithë Shqipërinë e Jugut dhe në krahinat fqinje të Maqedonisë, të Thesalisë dhe të Epirit, ku datohet si më e vonë. Nga fundi i bronzit, në sintaksën gjeometrike të sistemit zbukurues të qeramikës “devollite” futen dhe elemente të zbukurimit mikenas, si rezultat i lidhjeve gjithnjë më të ngushta të kësaj treve me botën e Egjeut.
Si e tillë qeramika “devollite” paraqitet si përfaqësuese e një grupi të veçantë kulturor me një shtrirje të gjerë në territorin jugor të Shqipërisë dhe të diferencuar nga ai i krahinave veriore, i cili nuk zbaton pikturimin e qeramikës dhe as teknologjinë e grupit “devollit”, duke u treguar më konservator si ndaj formave, ashtu dhe ndaj zbukurimit tradicional të periudhave pararendëse të epokës së bronzit.
Prodhimet zejtare dhe ato bujqësore-blegtorale bënë të mundshme edhe zhvillimin e këmbimeve. Tregues i rëndësishëm në këtë drejtim janë depot ose objektet e fshehura, që përbëjnë një dukuri të rëndomtë në bronzin e vonë dhe që ndeshen jo rrallë dhe në vendin tonë. Depo të tilla janë gjetur buzë liqenit të Shkodrës dhe Bunës, në afërsi të Shirokës e Beltojës me sëpata të tipit “shqiptaro-dalmat”, në një shpellë afër Koplikut dhe në fshatin Bushat me sëpata të tipit “kelt”, etj. Këto depo, që krijohen në raste rreziku nga zejtarë endacakë, të cilët janë njëkohësisht dhe shitës të prodhimeve të tyre, gjenden zakonisht gjatë rrugës natyrore. Ato përmbajnë objekte të pavëna në përdorim, shpesh prodhime të një kallëpi, të cilat, për shkak të formave standarde, shërbejnë edhe si njësi vlere për këmbim.
Objektet e importit egjean, italik dhe ato me prejardhje nga viset e Evropës Qendrore, të përfaqësuara në gjetjet arkeologjike të vendit tonë përmes armëve, qeramikës dhe sendeve të tjera të luksit, janë dëshmi e përpjesëtimeve që marrin këmbimet gjatë bronzit. Zhvillimi i tyre dhe lidhjet me krahina kaq të largëta u ndihmuan nga lindja në këtë kohë e transportit tokësor, që shfrytëzon forcën bartëse të kafshëve dhe sidomos shfaqja e anijeve me vela, që lejuan lundrimet në det të hapur dhe arritjen e brigjeve të tjera. Që nga kjo kohë banorët e bronzit të vendit tonë, duket se kryen për herë të parë dhe kalimin e Adriatikut.
Megjithatë duhet thënë se lidhjet midis krahinave të ndryshme, qofshin këto të afërta apo të largëta, nuk ishin të rregullta, prandaj dhe shkëmbimi i produkteve midis bashkësive mbetet gjithnjë një gjë e rastit.
Struktura shoqërore
Përparimet në degët e ndryshme të ekonomisë çuan në rindarjen e punës midis sekseve dhe për pasojë në ndryshimin e pozitës shoqërore të burrit dhe të gruas. Burri duke u marrë tani si me bujqësi e blegtori, ashtu edhe me prodhimin metalurgjik, zuri vendin drejtues në ekonomi e shoqëri, ndërsa roli i gruas u dobësua. Kjo solli ndryshime dhe në marrëdhëniet shoqërore, të cilat u shprehën në zëvendësimin e rendit gjinor matriarkal me atë patriarkal dhe në kalimin nga familja matriarkale me çifte në familjen patriarkale monogame, e cila u bë dhe bërthamë e shoqërisë fisnore të kësaj kohe. Brenda fisit ajo formonte një njësi të pavarur ekonomike e shoqërore. Pjesëtarët e saj i lidhte prona e përbashkët e familjes, prodhimi dhe konsumi i përbashkët. Të gjithë pjesëtarët e familjes ishin të barabartë midis tyre, kurse kryetari ishte i pari midis të barabartëve.
Gjatë epokës së bronzit struktura e fisit u bë më e ndërlikuar. Midis familjes dhe fisit u krijua një hallkë tjetër, vëllazëria, e cila përmblidhte disa familje të mëdha patriarkale, të dala nga ndarja e familjes mëmë.
Pasqyrë e këtij organizimi shoqëror janë monumentet skulpturore të kësaj kohe, tumat, të cilat janë varre apo varreza kolektive të një familjeje, vëllazërie ose fisi. Inventari i varreve të tyre flet dhe për diferencim social të popullsisë dhe një shtresëzim fillestar të saj, që e ka bazën te përparimet e shënuara në ekonomi dhe te mundësia që u krijua për grumbullimin e një lloj pasurie prej kësaj. Vetë ky fakt nënkupton krijimin e premisave për lindjen e pronës private, që do të sjellë në të ardhmen shpërbërjen e bashkësisë primitive.
Prirja për të shtuar pasurinë, për të fituar toka e kullota të reja çoi gjatë kësaj epoke në konflikte e lufta të vazhdueshme. Lëvizjet dhe dyndjet e mëdha të popullsive që vërtetohen në mënyrë të qartë, përmes të dhënave arkeologjike, janë një shfaqje e kësaj dukurie. Lindja e vendbanimeve të fortifikuara, përsosja e armëve dhe vendi që zënë ato në inventarin e varreve, dëshmojnë se nga fundi i epokës lufta ishte bërë një funksion i rregullt në jetë. Plaçkitjet dhe përfitimet e tjera që vinin prej saj, rritën një shtresë udhëheqësish ushtarakë, e cila filloi të veçohet nga masa e gjerë e anëtarëve të fisit, duke u pasuruar përmes përvetësimit të pjesës më të madhe të plaçkës së luftës dhe të robërve të saj. Këta të fundit do të bëhen pastaj burim për format më të hershme të shfrytëzimit të njeriut si skllav në familjet patriarkale ose ndryshe për lindjen e skllavërisë patriarkale.
Arti
Niveli i ulët i faktorëve të prodhimit dhe karakteri empirik i njohurive krijuan te njeriu primitiv një botëkuptim magjik-mistik për botën që e rrethonte dhe fenomenet e veçanta të saj. Mbi këtë bazë gjatë epokës së bronzit vazhdojnë të jetojnë rite e besime të trashëguara nga shoqëria neolitike siç është kulti i tokës-mëmë që vazhdon të ushtrohet edhe gjatë periudhës së parë të bronzit dhe që shprehet nëpërmjet figurave prej balte të pjekur, të cilat paraqesin gruan-mëmë, apo riti i flijimit dhe i varrimit të fëmijëve brenda territorit të vendbanimit, që i shërbejnë mbrojtjes nga fuqitë mistike keqbërëse, që vërtetohen me horizontin e bronzit të hershëm në Maliq dhe më vonë në grupin e urnave të shtresës së fundit të bronzit në Tren.
Shqetësimi për fatin e njeriut pas vdekjes krijoi tek njerëzit primitivë botëkuptimin e vazhdimit të jetës përtej varrit, që shprehet në këtë epokë me kujdesin e veçantë që tregohet për të vdekurin, për plotësimin e riteve të varrimit dhe për ndërtimin e vetë varreve. Krahas varreve të dysta të trashëguara nga neoliti, shfaqen në fillim të epokës së bronzit varret me tuma. Këto janë varre monumentale në formën e kodrave të vogla gjysmë sferike, të larta 1-4 m e me diametër 15-30 m, të ngritura me dhe e me gurë. Disa prej tyre kanë në bazë nga një ose dy unaza kufizuese me gurë, të cilat shërbenin si kufi për masën e dheut që hidhej mbi varret. Në qendër të tumës zakonisht është vendosur varri më i hershëm, për të cilin është ngritur tuma, kurse përreth e mbi të janë vendosur varre të tjera të mëvonshme. Arkitektura e varreve është e thjeshtë në formë gropash të rrumbullakëta ose katërkëndëshe të rrethuara e të mbuluara me gurë, apo arkash katërkëndëshe prej druri apo gurësh.
Varrimi bëhej duke e vendosur trupin me këmbë dhe me duar të mbledhura në pozicion fjetjeje. Kjo mënyrë varrimi e njohur që në neolit bëhet më karakteristike gjatë gjithë epokës së bronzit. Varrimi me djegie përkundrazi ndeshet më rrallë. Në këtë rast hiri dhe mbeturinat e djegura të trupit vendoseshin zakonisht në gropa të mbuluara me gurë ose me urna. Të vdekurit shoqëroheshin në varr me takëmin funerar, karakteri i të cilit përcaktohej nga seksi dhe pozita shoqërore e të vdekurit. Që nga bronzi i mesëm fillojnë të shfaqen dallimet midis varreve me inventar të pasur e të thjeshtë. Në disa raste të vdekurin e shoqëronin në varr edhe kafshë që adhuroheshin, siç është rasti i varrit qendror të tumës së madhe të Pazhokut, i cili krahas dy skeleteve përmbante dhe një kokë kau, kafshë kjo e lidhur me kultin e bujqësisë me parmendë, mjaft i përhapur si i tillë në botën e Mesdheut. Dy unazat bashkëqendrore me gurë të kësaj tume janë me sa duket, shprehje e kultit të diellit, që adhurohej nga përfaqësuesit e këtyre tumave si një fuqi jetëdhënëse dhe burim i prodhimtarisë së tokës.
Arti i kohës së bronzit është kryesisht një art i zbatuar i stilit gjeometrik, që përdoret në zbukurimin e qeramikës dhe më pak në prodhimet prej bronzi. Arti plastik, që përfaqësohet me figurinat skematike të gruas-mëmë paraqitet tani në rënie. Ai nuk ka veçse pak jetë gjatë periudhës së parë të kësaj epoke derisa më vonë zhduket krejt. Në bronzin e hershëm një rënie ka edhe në zbukurimin e qeramikës, por më pas, e sidomos në bronzin e vonë, ky art njeh një ngritje të re. Në qeramikën e tumave të Pazhokut ai është zbatuar në teknikën e incizimit. Motivet janë trekëndësha e rombe të vargëzuara me fushën e mbushur me vija të pjerrëta paralele. Në qeramikën “devollite” këto motive janë të pikturuara me tone pashkëlqim ngjyrë të kuqe apo kafe. Thurja e harmonishme e kompozicionale e tyre në enë me forma elegante përfaqëson një nga arritjet më të mira të artit dekorativ të epokës së bronzit.
Në prodhimet metalike zbukurimet janë të varfra. Vlerat artistike i shohim të shprehura më tepër në format e bukura të disa veglave, sidomos te sëpatat “shkodrane” e “shqiptaro-dalmate” të zbukuruara në mykat e tyre me stolisje plastike brinjësh, që hijeshojnë formën e zhdërvjellët të vetë objekteve.
Arkeologji
Periudhë arkeologjike
Prehistori |
3149 | Ilirët ishin popull i lashtë i Gadishullit Ballkanik dhe njëri ndër popujtë më tē lashtë të Evropës.
Vendndodhja
Sipas Herodotit trojet e ilirëve shtriheshin në shek e 5 p.e.r nga Adriatiku në Morava në lindje dhe përkatësisht deri Etsch në perëndim.
Origjina
Problemi i prejardhjes dhe i rrugës së formimit të trungut etnik ilir me veçoritë e tij gjuhësore e kulturore, ka përbërë një nga synimet më kryesore të ilirologjisë. Rreth tij janë shfaqur pikëpamje të ndryshme, të cilat ndriçojnë në mënyrë të mjaftueshme gjithë këtë proces të ndërlikuar etnogjenetik. Kërkimet komplekse arkeologjike, gjuhësore dhe historike të kohëve të fundit e kanë vendosur atë mbi një bazë më të shëndoshë dhe e kanë futur në një rrugë më të drejtë zgjidhjeje. Sado të ndryshme që mund të paraqiten nga forma teoritë mbi prejardhjen e ilirëve, në përmbajtje ato shprehin vetëm dy pikëpamje, njëra nga të cilat i quan ilirët si të ardhur në Gadishullin Ballkanik, ndërsa tjetra si popullsi autoktone të formuar në truallin historik të Ilirisë.
Midis teorive që i quajnë ilirët të ardhur në Gadishullin Ballkanik, ka mospërputhje si përsa i takon vendit nga vijnë, ashtu edhe kohës së ardhjes së tyre. Disa e lidhin përhapjen e tyre me kulturën e Halshtatit, të tjerë me kulturën e Fushave me Urna, apo me kulturën Luzhice. Sipas tyre, në kapërcyell të mijëvjeçarit të dytë p.e.sonë ilirët morën pjesë në lëvizjet e popujve që njihen me emrin dyndja dorike, egjeane, apo panono-ballkanike dhe duke zbritur nga Evropa Qendrore, në fillim të epokës së hekurit, u ngulën në Gadishullin Ballkanik në trojet e tyre historike. Pikëpamje më e re është ajo që e konsideron kulturën ilire si një dukuri të formuar historikisht në vetë truallin ilir në bazë të një procesi të gjatë dhe të pandërprerë të saj gjatë gjithë epokës së bronzit dhe fillimit të asaj të hekurit. Kjo tezë e zhvillimit të pandërprerë të kulturës, që jep mundësi të flitet edhe për një zhvillim të pandërprerë etnik, gjen prova të shumta në territorin historik të ilirëve, sidomos me zbulimet e bëra në truallin e Shqipërisë në vendbanimin e Maliqit dhe në varrezat tumulare të Pazhokut, të Vajzës, të Matit etj., kurse jashtë vendit tonë në varrezat tumulare të pllajës së Glasinacit (Bosnjë) e gjetkë. Përballë këtyre zbulimeve bëhet fare e paqëndrueshme teza që e lidh etnogjenezën e ilirëve me kulturën e Halshtatit apo me bartësit e kulturës së fushave me urna. Trualli i kësaj kulture të fundit nuk mund të lidhet kurrsesi etnikisht me ilirët. Duke krahasuar truallin e kulturës së fushave me urna me atë të kulturës së mirëfilltë ilire Mat-Glasinac në rajonin qendror të Ilirisë, vihen re ndryshime thelbësore si në kulturën materiale në qeramikë, në objektet metalike etj., ashtu edhe në atë shpirtërore, që ka një rëndësi të veçantë në përcaktimin etnik të një popullsie. Trualli i Panonisë ndjek mënyrën e varrimit me djegie duke vendosur mbeturinat e saj në vazo të veçanta (urna), ndërsa ai i Matit dhe i Glasinacit, varrimin në tuma e kryesisht me vendosje kufome. Këto ndryshime në kulturë i veçojnë panonët edhe si një grup etnik më vete që dallohet nga ai i ilirëve. Përveç kësaj të dhënat arkeologjike kanë treguar se dyndjet panono-ballkanike, dorike a egjeane nuk e përfshinë pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik dhe si pasojë nuk shpunë në ndryshime dhe zhvendosje të theksuara të ilirëve. Kjo shihet qartë sidomos në territorin e vendit tonë, ku materialet arkeologjike të kësaj kohe, flasin jo për ndërprerje në zhvillimin autokton të kulturës, por për një vazhdimësi të saj që nga epoka e hershme e bronzit, pavarësisht se disa shfaqje të reja në prodhimin metalurgjik, të shek. XI-IX p.e.sonë, mund të lidhen me ndikimet kulturore të ardhura përmes dyndjeve nga veriu. Ky zhvillim i pandërprerë kulturor në vendin tonë shfaqet akoma më mirë në qeramikë, e cila është një tregues i rëndësishëm në përcaktimin etnik dhe kulturor të bartësve të saj. Qeramika e kësaj kohe zhvillohet në tërë truallin ilir mbi bazën e poçerisë më të hershme të epokës së bronzit, pa pasur ndonjë ndryshim në kohën e kalimit nga epoka e bronzit në atë të hekurit, dhe duke e ruajtur këtë traditë autoktone të paktën deri në shek. VI p.e.sonë, kur historikisht dihet se këto krahina banoheshin nga bashkësi të qëndrueshme fisnore ilire. Të gjitha këto të dhëna arkeologjike të grumbulluara në pesëdhjetë vjetët e fundit, në territorin e Shqipërisë së bashku tregojnë se etnogjeneza ilire nuk duhet parë kurrsesi në lidhje me ardhjen e një popullsie nga veriu i Ballkanit, por si një proces historik shumë i gjatë dhe i ndërlikuar autokton. Ky proces fillon shumë kohë përpara këtyre dyndjeve (dorike, egjeane a panono-ballkanike) dhe konkretisht me dyndjen e madhe të periudhës kalimtare nga neoliti në epokën e bronzit, që përfshin treva të gjera të Evropës dhe të Azisë, duke sjellë me vete ndryshime të dukshme etnike në Evropën neolitike. Kjo dyndje e cilësuar indo-evropiane, që ndodhi në kapërcyell të mijëvjeçarit të tretë, u krye nga grupe të ndryshme popullsish baritore të ardhura nga stepat e
Lindjes. Është provuar arkeologjikisht se ajo nuk u bë menjëherë, por valë-valë dhe se krahinat perëndimore të Ballkanit, midis tyre dhe territori i Shqipërisë u prekën
prej saj më vonë se sa ato lindore.
Gjatë kësaj dyndjeje grupe të ndryshme kulturore të Evropës u zhdukën pa lënë gjurmë, të tjera u përzien me popullsitë migratore, të cilat u imponuan me këtë rast
vendasve gjuhën, kulturën, në një farë mase edhe zakonet e veta. Kështu ndodhi, p.sh. me kulturat neolitike të Vinçes, të Butmirit, të Lisiçi-Hvarit në territorin e Jugosllavisë, të cilat qenë zëvendësuar me kulturat e reja Kostalace, Vuçedole etj.; e njëjta gjë ndodhi edhe me kulturën neolitike të Maliqit, e cila qe zëvendësuar nga një
kulturë më e ulët e karakterizuar me qeramikën e saj trashanike, që i atribuohet pikërisht kësaj dyndjeje.Në procesin e shtjellimit të këtyre ngjarjeve dhe të përzierjeve etnike dhe kulturore të popullsive neolitike vendase, paraindoevropiane ose sipas disa studiuesve,
indoevropiane të hershme, me ardhësit e rinj indoevropianë të stepave u formua edhe baza mbi të cilën nisën të zhvillohen në kushte të veçanta edhe proceset
etnogjenetike të popullsive të vjetra historike të Ballkanit Perëndimor, rrjedhimisht dhe procesi i formimit historik të trungut etnik ilir me tipare të përbashkëta
kulturore, të dallueshme prej bashkësive të tjera fqinje jo ilire. Në këtë proces, i cili u zhvillua gjatë gjithë mijëvjeçarit të dytë p.e.sonë, diferencimi dhe asimilimi i
popullsive, ashtu sikurse dhe lidhjet ekonomike e kulturore, luajtën një rol të
rëndësishëm. Në qoftë se në periudhën e hershme të epokës së bronzit, kultura e krahinave ballkano-perëndimore, ishte shumë larg për t’i dhënë asaj karakter të
përcaktuar ilir, të dallueshëm prej atyre të territoreve të tjera, ky diferencim i tipareve kulturore vjen e bëhet gjithnjë më i theksuar në periudhën e mesme e
sidomos në atë të fundit të epokës së bronzit. Në rrugën e këtij zhvillimi të
brendshëm krahinat jugore të kësaj treve ishin të kthyera më tepër me fytyrë drejt jugut, nga bota e përparuar e Egjeut, me të cilën qenë në marrëdhënie të ngushta
ekonomike e kulturore. Veriu, përkundrazi, shfaq prirje drejt Evropës Qendrore, por
me lidhje më të dobëta me të. Këto lidhje ndikuan sadopak në formimin dhe në diferencimin në fund të bronzit e në fillim të hekurit të dy grupeve të mëdha kulturore ilire, atij jugor dhe verior.
Kështu duke zënë fill në kapërcyell të epokës së bronzit, procesi i formimit të etnosit
ilir përshkon në mijëvjeçarin e dytë rrugën e gjatë të diferencimit nga masa e pasigurt etnike që u formua pas shkatërrimit të botës neolitike dhe përfundon nga
fundi i këtij mijëvjeçari. Si e tillë, kjo epokë krijon në pjesën perëndimore të
Ballkanit atë substrat etno-kulturor, mbi bazën e të cilit formohet më vonë etnosi dhe kultura ilire. Bartësit e këtij substrati mund të identifikohen me atë popullsi
parailire, që në burimet historike njihet si pellazge.
Pavarësisht nga kjo hipotezë për parailirët, thelbësor është fakti se në fund të epokës së bronzit, në pjesën perëndimore të Ballkanit ishte formuar një bashkësi e gjerë kulturore dhe etnike, e cila në epokën e hekurit në bazë të zhvillimit të
brendshëm ekonomiko-shoqëror, do të vazhdonte të zhvillonte më tej kulturën e vet duke i dhënë asaj një fytyrë gjithnjë më të përcaktuar etnike. Kjo është dhe
periudha e formimit të plotë të bashkësisë së madhe ilire dhe të grupeve të veçanta etnokulturore, ashtu siç përmenden tek autorët më të hershëm antikë.
Trualli historik i ilirëve
Sipas burimeve historike, nocioni ilir - Iliri, ka pasur gjatë historisë së vet një kuptim
disi të ndryshëm gjeografiko-historik.
Me emrin ilir në fillim njiheshin vetëm krahinat jugore të ilirëve. Këtu banonin sipas burimeve më të vona letrare edhe ilirët e mirëfilltë, siç i quan ata historiani romak, Plini Plak. Ky emër u shtri gradualisht prej grekëve edhe në vise të tjera të njohura
më vonë prej tyre, popullsitë e të cilave, pavarësisht nga veçoritë e zhvillimit të tyre lokal, paraqitnin elemente të një trungu të përbashkët etno-kulturor.
Në kohën e historianit grek Herodotit (shek. V p.e.sonë), emri ilir shtrihej mbi një territor mjaft të gjerë, i cili arrinte në lindje deri tek rrjedhja e lumit Moravë. Një
shekull më vonë, sipas Pseudo-Skylaksit, ky emërtim do të përfshinte territore akoma më të gjera në veriperëndim të Ballkanit. Sipas tij ilirët shtriheshin përgjatë
Adriatikut duke filluar që nga liburnët në veri e deri tek kufijtë e Kaonisë në jug.
Përhapjen më të madhe dhe përfundimtare të emrit dhe të territorit ilir, na e jep Apiani i Aleksandrisë, i cili duke përmbledhur gjithë sa ishte thënë përpara tij mbi topografinë e ilirëve, shkruante: “grekërit quanin ilirë ata që banonin mbi Maqedoninë dhe Trakinë, që nga kaonët dhe thesprotët deri tek lumi Istër. Dhe kjo
është gjatësia e vendit, ndërsa gjerësia prej maqedonëve dhe thrakëve malorë tek paionët deri në Jon dhe në rrëzë të Alpeve”.
Nga studimet më të reja të mbështetura jo vetëm në burimet e shkruara historike, por edhe në të dhënat arkeologjike si dhe në ato gjuhësore, rezulton se trualli historik i ilirëve përfshinte tërë pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik, që nga
rrjedhja e lumenjve Moravë e Vardar në lindje, e deri në brigjet e Adriatikut e detit Jon në perëndim, që nga lumi Savë në veri, e deri tek gjiri i Ambrakisë në jug, pra
deri në kufijtë e Helladës së vjetër.
Burimet historike dhe ato arkeologjike e gjuhësore dëshmojnë për praninë e ilirëve edhe jashtë trevës historike të tyre. Grupe të tëra ilirësh, midis tyre dhe mesapët
dhe japigët u vendosën në Itali gjatë bregut të Adriatikut dhe në krahinat jugore të
saj.
Në Azi të Vogël u shpërngulën grupe popullsish dardane, paione, të cilat do të
përmenden edhe në eposin homerik si pjesëmarrës, përkrah trojanëve në luftën e tyre kundër grekëve. Prania e elementit etnik ilir është vërtetuar arkeologjikisht nga
burimet e shkruara edhe në rajonet veriore të Maqedonisë e të Greqisë, si në Akarnani e në Etoli. Të gjitha këto lëvizje grupesh etnike ilire përtej trevës historike
të tyre ndodhën, siç mund të provohet dhe arkeologjikisht, kryesisht gjatë dyndjes
së madhe panono-ballkanike, e cila siç dihet fillon të vërshojë në drejtim të jugut që
në fund të shek. XIII-XII p.e.sonë. Meqenëse fatet e tyre historike, në trojet e reja ku ato u vendosën, janë thuajse krejt të ndara nga bota e mirëfilltë ilire-ballkanike, këto grupe të emigruara nuk do të përfshihen në shqyrtimin e mëtejshëm të historisë ilire.
Topografia e fiseve më të rëndësishme ilire
Në shekujt e parë të mijëvjeçarit të fundit para erës sonë ishin formuar tanimë bashkësitë fisnore ilire dhe në përgjithësi ata kishin zënë vend në trojet e tyre historike. Ndër fiset më të hershme ilire që luajtën dhe një rol ku më shumë e ku më
pak të rëndësishëm në ngjarjet historike të mëvonshme, për t’u përmendur janë: thesprotët, të cilët zinin ultësirën bregdetare që nga gjiri i Ambrakisë e deri tek lumi i
Thiamit (Kalama), në veri të tyre vinin kaonët, vendbanimet e të cilëve arrinin deri
tek malet e Llogarasë dhe gryka e lumit Drinos. Molosët banonin në pllajën pjellore të Janinës. Gjatë luginës së Vjosës në të majtë banonin amantët, ndërsa në të djathtë bylinët, kurse në rrjedhjen e sipërme të Vjosës banonin parauejtë. Në lindje
të bylinëve shtrihej territori i atintanëve. Taulantët shtriheshin në zonën bregdetare nga Vjosa e deri tek lumi i Matit dhe në veri të tij, përgjatë brigjeve të Adriatikut të
Mesëm, fisi i ardianëve. Në viset e Ballkanit Qendror dy ishin fiset më të mëdha dhe
më të rëndësishme ilire: paionët në luginën e mesme të Vardarit, dhe dardanët që
banonin në rrafshin e Kosovës, të cilët shtriheshin në veri në tokat midis degëve jugore e perëndimore të Moravës deri aty ku këto bashkohen për të formuar Moravën e Madhe.
Midis fiseve të hershme të Ballkanit Veriperëndimor ndër më të fuqishmit ishin
liburnët, të cilët banonin në bregdet dhe në ishujt deri tek lumi Krka, në jug të tyre vinin dalmatët, kurse në viset e Bosnjës së brendshme, autariatët. Përveç këtyre fiseve, në territorin e gjerë të Ilirisë do të shfaqen më vonë, në
rrethana krejt të reja historike e politike, edhe një numër i madh bashkësish të tjera
ilire, midis të cilave edhe bashkësi të tilla që do të kenë një peshë të madhe në zhvillimin e ngjarjeve politike të shtetit ilir, si enkelejtë, dasaretët etj. Përhapja e fiseve më të rëndësishme e të hershme ilire dëshmohet në burimet e
autorëve antikë, të cilat në mjaft raste janë, megjithatë, të fragmentuara, madje dhe kontradiktore. Rrjedhimisht në përcaktimin e topografisë së fiseve ilire ka edhe raste të diskutueshme.
Fiset ilire
Albanët - në zonën Mat-Krujë.
Amantët - midis luginës së poshtme të Vjosës dhe Llogarasë.
Ardianët - rreth liqenit te Shkodres, ne veri te Labeateve.
Atintanët - ne luginen e mesme te Vjoses.
Dalmatët - rreth liqenit te Shkodres.
Dardanët - ne territorin e sotem te Kosoves.
Dasaretët - ne Shqiperine Juglindore.
Desidiatët - në Bosnjën qëndrore.
Dokleatët - në rajonin e qytetit Dioklea.
Daorsët - në luginën e Neretvës, në rajonin e Bosnjës.
Enkelejtë - rreth liqeneve te Ohrit dhe Prespes.
Eordejët - në luginën e Devollit.
Epiriotët - në Epir
Japigët - ne gadishullin Apenin
Japodët - rreth liqenit te Shkodres.
Kaonët - ne pellgun e Sarandes, Delvines dhe ne luginen e Drinasit.
Labeatët - përreth Liqenit të Shkodrës.
Istrët - në krahinën Istria.
Liburnët - në rajonin bregdetar Liburnia.
Mesapët - ne gadishullin Apenin.
Molosët - ne pellgun e Sarandes, Delvines dhe ne luginen e Drinasit.
Paionët - midis dardaneve dhe maqedonasve.
Partinët - midis Shkumbinit dhe Osumit.
Pirustët - ne lindje deri ne malesine e Sharrit.
Penestët - ne lindje deri ne malesine e Sharrit.
Taulantët - ne prapatoken e Dyrrahut dhe Apolonise.
Thesprotët - ne pellgun e Sarandes, Delvines dhe ne luginen e Drinasit.
Historia ilire
Riforcimi i Mbretërisë Ilire (251-230 p.e.s)
Ne mesin e shek. III p.e.s ne krye te mbreterise Ilire dolen Ardianet. Aristokracia skllavopronare ardiane, e cila kishte krijuar nje organizim te mire ushtarak, ne vitin 251 p.e.s mori ne dore pushtetin dhe perfaqesuesi i saj u be Pleurati. Keshtu, ne fuqi erdhi dinastia ardiane, qe sundoi për me tepër se 80 vjet, me kryeqytet Shkodren.
Ne lufte me keltet, ardianet arriten t'i debonin ata pertej lumit Narona, kurse ne jug arriten te rrezonin mbreterite e vjetra te enkelejve e te taulanteve, duke e shtrire pushtetin e tyre ne tere Ilirine e Jugut.
Pas vdekjes se Pleuratit ne vitin 250 p.e.s erdhi ne fron Agroni, i biri i tij, i cili sundoi për 20 vjet. Gjate sundimit te Agronit shteti ilir beri hapa te medhenj perpara ne fushen ekonomike, politike dhe ushtarake. U krijua nje ushtri e forte dhe nje flote e fuqishme, u forcua pushteti qendror ne dem te autonomise lokale: U rivendosen kufinjte e meparshem qe nga Vjosa deri ne Narona, me perjashtim te tri kolonive bregdetare: Dyrrahu, Apolonise dhe Ises. Mbreteria Ilire u be nje shtet i forte dhe nje fuqi detare. Lundrimi ne Adriatik u fut nen kontrollin e flotes Ilire.
Me vdekjen e Agronit ne krye te shteti erdhi gruaje e tij Teuta, e cila nuk ndryshoi politiken e jashtme te shteti ilir. Duke mbajtur aleancen me Maqedonine, Teuta ne vitin 230 para eres se re nisi kunder Epirit ushtrine dhe floten Ilire. Ekspedita perfundoi me sukses dhe Republika e Epirit hyri ne varesine e Mbreterise Ilire.
Ne vitin 229 para eres se re Teuta iu drejtua qyteteve bregdetare. Meqenese Dyrrahu dhe Isa rezistuan, flota ilire nen komanden e Dhimiter Farit iu drejtua Korkyre dhe pasi shpartalloi floten greke, e pushtoi ate. Keto fitore e bene Mbreterine Ilire nje nga fuqite me te medha te pellgut te Mesdheut.
Lufta e Parë Iliro-Romake (229-228 p.e.s)
Rritja e fuqizimi i Mbreterise Ilire vuri ne shqetesim jo vetem shtetet e Greqise por dhe Republiken e Romes, e cila synonte te sundonte ne detin Adriatik. Ne vjështë te vitit 229 para eres se re Roma filloi luften kunder Mbreterise Ilire.
Fati i luftes me Romen nuk u percaktua aq nga veprimet luftarake sesa nga dobesite e brendshme te shtetit Ilir. Qytetet e medha si Dyrrahu, Apolonia dhe Isa te cilat perbanin mbështëtjen kryesore te mbrojtjes u bashkuan me romaket. Njeri nga komandatet e Teutes Dhimiter Fari e tradhetoi dhe ia dorezoi armikut floten Ilire dhe ishullin e Korkyres. Ne keto kushte Teuta u detyrua te nenshkruante paqen me Romen.
Kushtet e paqes se vitit 228 para eres se re qene te renda për Mbreterine Ilire. Teuta detyrohej t'u paguante romakeve nje takse, te hiqte dore nga pjesa me e madhe e Ilirise dhe te mos lundronte ne jug te Lisit (Lissus - Lezha) me me shume se dy anije. Keshtu Mbreteria Ilire u reduktua ne nje shtet te vogel ne veri te Lisit.
Lufta e Dytë Iliro-Romake (219-219 p.e.s)
Pas nenshkrimit te paqes u duk sikur ne Iliri qe vendosur plotesisht sundimi Romak. Por ngjarjet tregojne se as iliret, as fqinjet e tyre maqedonet nuk u pajtuan me gjendjen e krijuar. Ne vitet qe pasuan, Dhimiter Fari u be mekembes i Mbreterise Ilire ne vend te Teutes e cila ishte larguar nga froni. Dhimiter Fari e shtriu pushtetin e tij mbi gjithe Mbreterine Ilire dhe ndermori nje politike te pavarur nga Roma; ai lidhi aleance me Maqedonine, mekembi ushtrine, ndertoi nje flote te fuqishme dhe u be nje kundershtar i ri për Romen.
Roma nuk mund ta lejonte kete fuqizim te ri te Mbreterise Ilire dhe me 219 para eres se re i shpalli lufte. Edhe kete radhe iliret vuanin nga perçarjet e brendshme. Nje pjese e aristokracise skllavopronare me ne krye Skerdilaidin, kaloi ne anen e romakeve. Me 218 para eres se re pas dy betejave shume te ashpra, njera ne Dimal (midis Fierit e Beratit) dhe te tjera ne ishullin e Farit (Dalmacine Jugore), Dhimiter Fari u mund dhe u largua për ne Maqedoni. Ne keto kushte Roma e cila kishte shqetesimet e saj te brendshme lidhi me te shpejte nje marreveshje me Skerdilaidin i cili u be sundimtar i shtetit Ilir dhe detyrohej ti paguante Romes disa taksa.
Lufta e Tretë Iliro-Romke (170-167 p.e.s)
Pas luftes qe perfundoi me fitoren e Romes, ndikimi i saj mbi shtetin Ilir erdhi duke u rritur. Kjo beri qe forcat antiromake ne Iliri te zgjeroheshin. Pleurati (i biri i Skerdilaidit), me gjithe perpjekjet qe beri, nuk qe ne gjendje te çlirohej nga vartesia e Romes.
Hipja ne fron e Gentit me 181 p.e.s shenon nje etape te re për shtetin Ilir. Ai u perpoq shume për forcimin ekonomik e politik te shtetit ilir. Ai synoi te vendoste nje sistem monetar te perbashket për gjithe mbreterine. Nder masat qe mori, perqendroi pushtetin ne duart e tij, forcoi ushtrine dhe floten, lidhi miqesi me shtetet fqinje dhe me Maqedonine, kundershtaren e re te Romes ne Ballkan. Me fillimin e luftes ndermjet Romes e Maqedonise ne vitin 171 para eres se re iliret u rreshtuan ne aleancen tripaleshe antiromake iliro-maqedono-epirote.
Flota Ilire filloi veprimet luftarake ne det po nuk arriti dot te pengonte romaket te cilet ne vitin 168 para eres se re zbarkuan me ushtri te shumta ne brigjet e Ilirise. Romaket i perqendruan ushtrite e tyre ne Genus (Shkumbin) e prej andej pushtuan qendrat e rendesishme gjate rruges dhe u gjenden para mureve te Shkodres. Ne vend qe forcat ilire te qendronin brenda mureve te qytetit, Genti e nxorri ushtrine e vet nga keshtjella dhe i sulmoi romaket ne fushe te hapur, pikerisht aty ku kerkonte armiku. Ndeshja perfundoi me thyerjen e plote te ushtrise ilire. Genti u dorezua rob me gjithe familjen dhe u dergua si rob ne Rome. (Varri i tij ndodhet ne Gubio
Pas fitores mbi Shkodren, romaket iu drejtuan Maqedonise e cila gjithashtu pesoi disfate. Nje vit me vone me 167 para eres se re romaket pushtuan dhe Epirin.
Pas mbarimit te Luftes se Trete Iliro-Romake, Iliria e Jugut u copetua dhe u shkaterrua ekonomikisht, qytetet dhe fshatrat u plackiten dhe u rrenuan. Për Iliret dhe Epirotet filloi nje periudhe e gjate e sundimit romak e cila vazhdoi dhe për me tepër se pese shekuj e gjysem.
Iliria nën pushtimin romak
Gjendja ekonomike-shoqërore dhe administrimi i Ilirëve në shek. I-III
Shteti romak si gjatë luftërave, ashtu edhe pas mbarimit të tyre u mor me organizimin administrativ të viseve të pushtuara, të cilin e kreu në disa etapa dhe me ndryshime sipas koniunkturave që krijoheshin herë pas here dhe në pajtim me mundësitë që kishte vetë shteti romak. Qëllimi kryesor i organizimit administrativ të Ilirisë, ka qenë përforcimi i pushtetit romak, me anë të të cilit do të kalohej në një administrim e shfrytëzim më racional e sistematik të provincave ilire. Kjo ka ndodhur në periudhën e fundit të Republikës së Romës dhe në mënyrë të veçantë me krijimin e perandorisë. Këtij qëllimi i shërbyen masa të tilla si konfiskimi i tokave dhe ndryshimet në pronësinë tokësore, shndërrimi i disa qyteteve në koloni romake dhe ngulimet e një popullsie italike e orientale, zhvillimi i teknikës dhe i prodhimit, shfrytëzimi i minierave dhe ndërtimi e rindërtimi i rrugëve dhe në përgjithësi situata e rëndë që iu imponua ilirëve, veçanërisht duke filluar nga shek. I e.sonë.
Bashkë me këtë politikë Roma bëri përpjekje të mëdha për asimilimin, “romanizimin” e popullsisë ilire, por pa arritur rezultate të dukshme.thumb|"Insignia viri illustris Praefecti Praetorio per Illyricum" e libro manu scripto Notitia dignitatum
Gjendja ekonomiko-shoqërore e Ilirëve
Vendbanimet
Ilirët e kohës së hekurit jetonin në fshatra dhe në vendbanime të fortifikuara. Të parët nuk njihen dhe aq mirë për arsye se nuk janë gjurmuar në mënyrë të mjaftueshme. Në burimet e shkruara ato dokumentohen nga fundi i kësaj periudhe, në fiset më jugore ilire, nëpërmjet Pseudo-Skylaksit, i cili thotë se kaonët, thesprotët dhe molosët banonin në fshatra. Ky njoftim i shkurtër, që me sa duket i referohet një burimi më të hershëm, nuk ndihmon shumë për të krijuar një ide të qartë mbi karakterin e këtyre vendbanimeve.
Me sa mund të gjykohet nga të dhënat arkeologjike, vendbanimet fshatare ilire të kësaj kohe formoheshin nga grupe shtëpish të grumbulluara sipas njësive shoqërore që përfaqësonin, d.m.th. mbi bazën e një familjeje të madhe patriarkale ose të një grupi familjesh të tilla, që i përkisnin një vëllazërie. Një mendim të tillë e sugjerojnë, të paktën për vendbanimet respektive të tyre, nekropolet tumulare të Matit, të cilat përbëhen nga grupe të vogla tumash, të vendosura në tarraca, në luadhe e në toka buke gjatë luginës së lumit. Po kjo gjë përsëritet në tumat e Kukësit, ato të pellgut të Korçës, të luginës së Drinos e gjetkë. Edhe vendbanimet fshatare të gjurmuara në luginën e Vjosës japin të njëjtën tablo. Në të gjitha rastet ato paraqiten si vendbanime të vogla e të shpërndara pranë tokave bujqësore.
Burimet e shek. V p.e.sonë dëshmojnë se vendbanimet e hapura fshatare të këtij lloji kanë qenë tipike jo vetëm për Ilirinë, por edhe për krahinat fqinje të Maqedonisë në lindje dhe të Akarnanisë e Etolisë në jug.
Gjatë kohës së hekurit vazhdojnë të mbijetojnë edhe palafitet si vendbanime të trashëguara nga epokat e mëparshme. Herodoti në “Historitë” e tij përshkruan me shumë hollësi një vendbanim të tillë buzë liqenit Prasaida të Panonisë. Arkeologjikisht ato janë vërtetuar gjithashtu në fshatin Knetë të Kukësit dhe jashtë territorit shqiptar, në Donja-Dolina e Ripaç të Bosnjës dhe në Otok afër Sinjit në Dalmaci.
Krahas vendbanimeve fshatare të pambrojtura në kohën e hekurit përhapen gjerësisht vendbanimet e fortifikuara me mure. Të njohura që nga koha e bronzit të vonë, ato evoluojnë dhe bëhen një nga elementet më karakteristike për epokën e hekurit. Në gjuhën e popullit këto vendbanime njihen me emrat qytezë, kala ose gradina.
Për Ilirinë e Jugut janë karakteristike qytezat apo kalatë e fortifikuara me mure gurësh. Ato janë të ngritura mbi kodra të mbrojtura dhe me pozitë mbizotëruese e horizont të gjerë shikimi. Kufijtë e vendbanimit i përcaktonin muret rrethuese. Linja e murit ndjek relievin e terrenit duke shfrytëzuar aftësitë mbrojtëse të tij dhe ndërpritet aty ku mbrojtja nuk është e nevojshme. Muret ndërtoheshin me gurë të mëdhenj e mesatarë të palatuar, formuar nga dy këmisha anësore dhe bërthama e mesit që mbushej me gurë të vegjël. Trashësia e tyre luhatet nga 3,10-3,50 m. Mungojnë në këtë sistem të hershëm fortifikimi kullat, kurse portat janë në përgjithësi të vogla. Në ndonjë rast ato janë pajisur me një korridor që ndihmonte mbrojtjen. Lartësia e këtyre mureve, e ruajtur deri në ditët tona arrin 2,50–3 m, por trashësia e tyre tregon se kanë pasur një ngritje të madhe. Megjithatë duhet menduar se mbi këtë nivel, fortifikimi do të ketë qenë plotësuar me gardhe hunjsh.
Madhësitë e këtyre vendbanimeve ndryshojnë nga një rast në tjetrin. Më të voglat kanë një shtrirje prej 1-2 ha, kurse të tjera si Gajtani arrinin deri 4-5 ha. Zgjerimet e mëvonshme kanë bërë që brenda mureve rrethuese të përfshihen sipërfaqe më të gjera, siç është rasti i kalasë së Trajanit (Korçë), i kalasë së Lleshanit (Elbasan), i kalasë së Karosit (Himarë), që zënë 15-20 ha. Në këto raste vendbanimet paraqiten me 2-3 e më shumë radhë muresh.
Shumë të pakta janë dijet për ndërtimet e brendshme të këtyre vendbanimeve. Gjurmët e ruajtura në sipërfaqe dëshmojnë se për ndërtimin e banesave është përdorur gjerësisht sistemi i tarracave, që përcaktohej nga terreni i thyer i faqeve të kodrave mbi të cilat shtriheshin vendbanimet. Si lëndë për ndërtimin e banesave është përdorur kryesisht druri e shumë më pak guri.
Ndryshe nga territori i Ilirisë Jugore, në krahinat lindore ilire ishin vendbanimet e mbrojtura me ledhe, të njohura me emrin “gradina”. Ato ndeshen me shumicë në tokat e banuara nga dardanët, si në rrafshin e Glasinacit e gjetkë. I vetmi vendbanim i këtij lloji në Shqipëri është ai i zbuluar në Shuec të Bilishtit. Gradinat janë të vendosura mbi kodra mbizotëruese. Ledhet mbrojtëse të tyre formoheshin nga masa dheu apo gurësh, që arrinin 7–15 m gjerësi. Sistemi i mbrojtjes plotësohej me sa duket nga një gardh hunjsh, që ngrihej mbi ledhin dhe në disa raste nga një hendek që rrethonte vendbanimin.
Vendbanimet e fortifikuara i gjejmë të vendosura në një mjedis të pasur me toka buke e kullota, që formonin bazën e ekonomisë së tyre. Në disa raste, siç tregojnë të dhënat arkeologjike, në to zhvillohej edhe një veprimtari e kufizuar zejtare. Rreth tyre gjendeshin vendbanimet e hapura fshatare, me të cilat formonin së bashku njësi të caktuara ekonomiko-shoqërore.
Vendbanimet e mbrojtura me ledhe, të krahinave të brendshme e veriore ilire, janë zakonisht më të vogla se vendbanimet e fortifikuara të Ilirisë Jugore. Në shumicën e rasteve ato gjenden në një mjedis kullotash alpine, si në Glasinac apo në tokat e brendshme dalmate dhe ishin qendra grupesh të vogla fisnore të një popullsie baritore.
Në të dyja rastet lindën në këtë kohë edhe kryeqendra të këtyre vendbanimeve, që dallohen nga të tjerat prej madhësisë dhe pozitës gjeografiko-ekonomike qendrore. Si të tilla, me sa duket ato janë edhe qendra të një fisi të madh ose të një bashkimi të gjerë fisnor. Aty nga fundi i kohës së hekurit (shek.VII-V p.e.sonë), disa prej tyre marrin pamjen e qendrave protourbane.
Zhvillimi i bujqësisë, i blegtorisë, i zejtarisë dhe i tregtise
Burimet e shkruara dhe ato arkeologjike dëshmojnë se, gjatë kësaj periudhe, ilirët merreshin si dhe më parë kryesisht me bujqësi dhe me blegtori. Bujqësia u zhvillua sidomos në zonat fushore dhe në përgjithësi në krahinat pjellore të vendit. Ilirët kultivonin në këtë kohë të gjitha llojet e drithërave. Jo rastësisht, krahina të veçanta ilire, si Paionia dhe Thesprotia, përmenden që në eposin homerik si vende frytdhënëse dhe pjellore, d.m.th. të përshtatshme për kulturat bujqësore. Hesiodi, shkrimtar grek i shek. VIII-VII p.e.sonë, do ta cilësojë gjithashtu si shumë pjellore fushën e Helopisë, ndërsa sipas historianit grek Hekateut (fundi i shek. VI-V p.e.sonë), në Iliri kishte krahina që prodhonin deri dy herë në vit. Më vonë Skymni, duke përsëritur në vargjet e tij Hekateun, shton se popullsia ilire që banonte në viset e brendshme merrej me lërimin e tokës.
Krahas bujqësisë, në Iliri, veçanërisht në zonat bregdetare të saj dhe në krahinat e ulëta kodrinore me klimë të butë, qenë kultivuar dhe rrushi e ulliri. “I ngrohtë dhe frytdhënës ka qenë ky vend, shkruan historiani dhe gjeografi grek Straboni në veprën e tij “Gjeografia” (shek. I e.sonë); ai është plot me ullishta dhe vreshta”, vijon ky autor, përveç disa krahinave të pakta ku toka është fare e ashpër. Që ilirët merreshin me vreshtari, këtë e dëshmojnë farërat e rrushit të zbuluara në disa nga vendbanimet e kohës. Kushtet e përshtatshme tokësore dhe klimatike ndihmuan jo më pak edhe për kultivimin e perimeve, si të bishtajës, të bathës, të bizeles, etj., si dhe të kulturave frutore, si p.sh. të mollës, të dardhës, të qershisë etj., të gjitha këto janë të dëshmuara nga farërat e gjetura gjatë gërmimeve arkeologjike.
Ilirët shfrytëzonin në këtë periudhë edhe bletët, prej të cilave ata siguronin mjaltin dhe dyllin. Sipas Aristotelit, taulantët e përdornin mjaltin edhe për të bërë një lloj pijeje të ngjashme me atë të verës së ëmbël dhe të fortë.
Tek ilirët ishte e zhvilluar edhe blegtoria, madje në krahinat e brendshme malore ajo përbënte bazën kryesore të ekonomisë së tyre. Hesiodi duke e cilësuar Helopinë si një fushë shumë pjellore dhe me livadhe të gjera, shton se ajo është e pasur me tufa delesh dhe me qé këmbëharkuar, ndërsa Pindari, do ta vlerësonte, në shek. V p.e.sonë, këtë krahinë si ushqyese të shkëlqyeshme të gjedhit. Hekateu gjithashtu bën fjalë për kullota të pasura të Adrias (krahinë bregdetare e Ilirisë), dhe për bagëtinë e saj me pjellshmëri të lartë. Si te ky autor i hershëm, ashtu dhe tek të tjerët, që përsërisnin më vonë këto njoftime, ato shpesh paraqiten të veshura me hollësira fantastike. Por duke lënë mënjanë teprimet e tyre, këto burime, sidoqoftë, flasin për një blegtori të zhvilluar tek ilirët.
Kujdesi që tregonin ilirët për mbarështimin e bagëtisë vihet re edhe nga tregimi i Aristotelit për kriporet e autariatëve dhe ardianëve. Konfliktet e shpeshta midis këtyre dy fiseve për këtë kripore, shprehin shqetësimet e blegtorëve ilirë lidhur me këtë produkt shumë të vlefshëm për jetën e gjësë së gjallë. “Kripa, - thotë Aristoteli, - u duhet atyre për kafshët, të cilave ua japin dy herë në vit, përndryshe shumica u ngordh”.
Midis kafshëve shtëpiake më të parapëlqyera ishin qetë, delet, derrat, qentë etj., për të cilat flasin si burimet historike, ashtu edhe vetë materiali kockor i zbuluar dendur në vendbanimet e ndryshme të kësaj periudhe. Ilirët shquheshin edhe si rritës të mirë të kuajve. Këta të fundit ishin të shpejtë në vrapime dhe të qëndrueshëm në punë, siç na thonë burimet e mëvonshme.
Krahas blegtorisë, ilirët merreshin edhe me gjueti, megjithëse kjo veprimtari nuk luante ndonjë rol aq të rëndësishëm në jetën ekonomike të tyre. Të përmendur ishin në atë kohë qentë e gjahut të Mollosisë, por akoma më të shquar ata që ruanin kopetë e bagëtive. Këta të fundit sipas burimeve të shkruara, ua kalonin qenve të tjerë për trupin e tyre të lartë dhe guximin e madh në kacafytje me bisha të egra. Skenat e gjuetisë së ilirëve na janë pasqyruar edhe në artin figurativ ilir të kësaj kohe. Për t’u përmendur në këtë drejtim janë ato që zbukurojnë vazot me fund të ngushtë (situlat) prej bronzi të zbuluara në krahinat veriore të Ilirisë. Nga kafshët e egra më tepër çmoheshin derri, dreri etj. Ky i fundit u jepte gjahtarëve ilirë jo vetëm mishin dhe lëkurën, por edhe brirët prej të cilëve ata punonin vegla të ndryshme dhe zbukurime. Të tilla vegla ndeshen shpesh nëpër vendbanimet ilire të periudhës së hekurit.
Deti, liqenet si dhe lumenjtë, që e përshkonin Ilirinë në drejtime të ndryshme, u dhanë mundësi banorëve pranë tyre të merreshin që herët edhe me peshkim. Këto burime ujore përmbanin sasi të shumta peshku. Kështu, p.sh. ilirët që jetonin pranë liqenit Prasiada të Peonisë, zinin, sipas Herodotit, shumë peshk.
Përparime të dukshme vihen re edhe në metalurgji. Kjo duket si në intensifikimin e nxjerrjes së mineraleve, ashtu dhe në zgjerimin e madh të prodhimit të objekteve metalike. Nëpër vendbanimet dhe në varrezat ilire të kësaj kohe gjejmë sasira të konsiderueshme armësh dhe veglash prej hekuri dhe bronzi, orendi të ndryshme shtëpiake dhe një mori të madhe shumë të larmishme stolish, të cilat tregojnë pa dyshim për një konsum të madh të lëndës së parë minerare, sidomos të bakrit dhe të hekurit, me të cilët ishte i pasur territori i Ilirisë.
Në shek. XI-IX p.e.sonë ilirët nuk e zotëronin ende mirë mjeshtërinë e përpunimit të hekurit dhe nuk është aspak e rastit që në varret e kësaj periudhe, objektet prej hekuri janë shfaqje tepër të rralla, ndërsa ato prej bronzi, të cilat në shumë pikëpamje zhvillojnë më tej traditën e kohës së bronzit, janë të shumta.
Vetëm në shek. VIII-VII p.e.sonë prodhimi metalurgjik i hekurit arrin zhvillimin e tij të plotë tek ilirët. Ky metal e zëvendëson në një masë të ndjeshme bronzin, në prodhimin e armëve dhe të veglave të punës, të cilat tani bëhen më të forta dhe më me rendiment në punimet e ndryshme bujqësore dhe zejtare. Ky përmirësim i veglave të punës çoi për pasojë edhe në zgjerimin e mëtejshëm të prodhimit të shoqërisë ilire të kësaj kohe.
Sendet metalike të kësaj faze të zhvilluar të epokës së hekurit, tregojnë se sa përpara kishte shkuar teknika e punimit të tij. Për këtë dëshmojnë format e bukura dhe nganjëherë shumë të përsosura të armëve dhe sidomos të stolive, të cilat nënkuptojnë dhe procese pune mjaft të ndërlikuara, si edhe vetë zbukurimi i pasur gjeometrik i këtyre objekteve të punuara me mjeshtëri dhe me një radhitje simetrike të motiveve. Kjo pasqyrohet më në fund edhe në vetë trajtimin plastik të figurave prej bronzi në trajta njerëzish, kafshësh e zogjsh.
Përpunimi i metaleve ishte përqendruar kryesisht në qendrat metalurgjike të Ilirisë. Të tilla ishin në vendin tonë, p.sh. zona e Mirditës dhe e Matit, ku janë përcaktuar edhe vendet e shkrirjes së bakrit, si zona e Kukësit, ajo e Korçës, e njohur për punimin e metaleve që në kohën e bakrit dhe të bronzit etj.
Prania e qendrave të ndryshme për punimin e metaleve në Iliri duket edhe në vetë karakterin e diferencuar tipologjik të prodhimeve të këtyre qendrave. Në to prodhohej jo vetëm për të plotësuar nevojat e brendshme të fisit ose të një krahine më të madhe, por edhe për t’u përdorur si mall këmbimi.
Përparime të dukshme vihen re në këtë kohë edhe në poçeri, e cila qëndron nga pikëpamja e teknikës, e formave dhe e trajtimit të dekorit të saj, më lart se poçeria e epokës pararendëse të bronzit. Duke filluar nga shek.VI p.e.sonë, mbase edhe pak më parë, në krahinat jugore të Ilirisë, kalohet gradualisht nga punimi me dorë të lirë i enëve prej balte, në prodhimin e tyre me çark. Prodhimet e para i kemi nga vendbanimi i Trenit (shek.VII). Një pjesë e madhe e poçerisë vendore të kohës arkaike e zbuluar në varrezat tumulare të Kuçit të Zi të Korçës, del e punuar me çark. Një dukuri e tillë vihet re edhe në zonën e Matit e të Kukësit. Futja e teknikës së re në prodhimin e enëve, bëri që poçeria të shndërrohet në një degë të veçantë zejtarie, me të cilën merreshin mjeshtra të specializuar në këtë fushë të prodhimit.
Zhvillimi i madh i degëve të ndryshme të prodhimit bujqësor dhe zejtar, bëri që të zgjeroheshin në këtë kohë edhe më tepër marrëdhëniet ekonomike ndërfisnore, si edhe midis popullsisë ilire dhe atyre të vendeve fqinje ose më të largëta. Në këtë drejtim ndihmoi shumë dhe pozita e favorshme gjeografike e territorit të Ilirisë, e ndodhur midis botës mesdhetare dhe Evropës Qendrore, si edhe rrugët e tij të hapura të komunikimit natyror, tokësor dhe detar. Këto marrëdhënie pasqyrohen qartë në prodhimet e ndryshme të zejtarisë greke apo në imitacionet lokale të modeleve të tyre, në stolitë e tipave italikë ose në qelibarin me prejardhje nga Baltiku. Nga ana tjetër, stolitë dhe armët tipike ilire që gjenden në Traki, Maqedoni, Itali ose në Greqi janë dëshmi tjetër e gjallë e këtyre lidhjeve reciproke tregtare që ekzistonin midis ilirëve dhe vendeve të tjera përreth. Një zhvillim të madh morën veçanërisht shkëmbimet tradicionale me Greqinë sidomos pas shek. VIII p.e.sonë, me themelimin e kolonive helene në brigjet e Ilirisë.
Shtrirja e territorit të Ilirisë gjatë brigjeve të Adriatikut dhe të Jonit krijonte mundësinë për një hov të madh të lundrimit. Në fillim të epokës së hekurit ilirët përshkonin me anijet e tyre të shpejta ujërat e këtyre deteve duke kaluar deri në brigjet perëndimore të Greqisë dhe në ato jugore të Italisë. Disa prej fiseve ilire, si mesapët dhe japigët, u vendosën përgjithmonë në brigjet e Italisë së Jugut. Shumë aktivë në këtë veprimtari të hershme lundruese u treguan sidomos liburnët, të cilët themeluan edhe vendbanime të veçanta në ishullin e Korkyrës, si dhe në brigjet e Gadishullit Apenin.
Lindja e pronës private dhe diferencimi shoqëror
Përparimet që u bënë në degët e ndryshme të ekonomisë gjatë epokës së hekurit sollën ndryshime edhe në vetë strukturën e shoqërisë ilire. Baza e këtyre ndryshimeve u bë prona private, e cila filloi të shfaqet tek fiset ekonomikisht më të zhvilluara, në fillim në blegtori e zejtari e më pas edhe mbi tokën. Hesiodi, duke folur për kopetë e mëdha në Helopi, shënon se ato ishin pronë e njerëzve të veçantë. Karakteri dhe shkalla e zhvillimit të zejtarisë dëshmon gjithashtu për praninë në këtë fushë të pronësisë private. Dukurinë e pronësisë për tokën e kemi të dëshmuar më vonë dhe duket se ajo ndjek një rrugë më të ngadaltë. Zakoni i ndarjes së tokës çdo tetë vjet, që na kumtohet nga Straboni për dalmatët, është një dëshmi që tregon se zotërimi periodik i saj ishte një hallkë e ndërmjetme në procesin e formimit të pronës private.
Forcat kryesore të prodhimit të shoqërisë ilire në këtë kohë ishin bujqit dhe blegtorët e lirë, anëtarë të thjeshtë të fisit. Këtyre u shtohet edhe një shtresë e re, më e kufizuar, ajo e zejtarëve. Nga ana tjetër, nga masa e gjerë e popullsisë, fillon të veçohet si një shtresë më vete aristokracia fisnore, e cila, duke u shkëputur nga prodhimi dhe nëpërmjet përvetësimit të pasurisë së përbashkët, vihet në një pozitë të privilegjuar derisa bëhet dalëngadalë zotëruese e pronave të mëdha tokësore dhe blegtorale. Ajo gradualisht mënjanon organet demokratike të fisit dhe uzurpon pushtetin.
Nga burimet e shkruara më të hershme, siç është eposi homerik, shihet se në disa nga fiset ilire ekzistonte, tanimë, diferencimi shoqëror, të paktën në shekujt VIII-VII p.e.re kur u krijuan “Iliada” e “Odisea”. Duke folur për pjesëmarrjen e ilirëve paionë në luftën e Trojës kundër ahejve, Homeri i barazon prijësit e tyre ushtarakë, që vinin nga “Paionia pjellore” me prijësit e ahejve dhe të trojanëve. Kjo pa dyshim flet për një gjendje sociale pak a shumë të ngjashme me atë të fiseve fqinje të Greqisë. Në një vend të poemës “Odisea” flitet për Feidonin, prijësin me origjinë fisnike të thesprotëve, i cili pasi strehoi dhe mirëpriti në pallatin e vet Odisenë, gjatë kthimit për në atdhe, përgatiti një nga anijet e tij të shpejta për ta dërguar atë në Itakë. Sipas këtij tregimi mitik, Feidoni përfaqëson këtu njërin nga krerët që jetonte në një nga pallatet më të pasura të thesprotëve. Këta kishin anijet e veta e njerëz që u shërbenin.
Shumë kuptimplotë në këtë drejtim është dhe një tregim i Herodotit, sipas të cilit, Klistheni, kur ftoi në Sikione (rreth vitit 570 p.e.sonë) të gjithë burrat që do ta ndienin veten të denjë për të pasur për grua të bijën e tij Agaristën, midis atyre që u paraqitën tek tirani qe edhe një farë Alkoni nga Molosia. Sipas këtij tregimi, ky molosas duhet të ketë qenë nga një familje princore ose shumë e pasur, që të pretendonte për të lidhur krushqi me një skllavopronar të madh të Greqisë së asaj kohe, siç ishte Klistheni.
Të dhënat arkeologjike nga varrezat tumulare të luginës së Drinos, pellgut të Korçës dhe Ohrit (Trebenisht), zonës qendrore ilire të Glasinacit etj., dëshmojnë gjithashtu se në shek. VIII-V p.e.sonë, diferencimi shoqëror në gjirin e shoqërisë ilire ishte bërë mjaft i theksuar dhe kishte prekur edhe krahinat e thella të Ilirisë Qendrore e Veriore. Në këto varreza ndeshen, krahas varreve me inventar të varfër, edhe varre ku të vdekurin e shoqëronin armë të kushtueshme, sende luksi prej ari e argjendi dhe objekte të tjera të importuara nga viset përreth, që i takonin shtresës së pasur të aristokracisë fisnore.
Federatat fisnore
Zhvillimi i pronës private, që çoi në thellimin e diferencimit social, u bë burim konfliktesh në shoqërinë ilire të shek. VIII-V p.e.sonë. Në këtë kohë morën përpjesëtime të mëdha luftërat ndërfisnore dhe inkursionet plaçkitëse për det e tokë, që arrinin deri në Greqi dhe në brigjet e përtejme të Adriatikut. Të tillë kanë qenë inkursioni i enkelejve për plaçkitjen e thesarit të Delfit ose ato të detarëve liburnë, të cilët me anijet e tyre të lehta dhe të shpejta zotëruan për një kohë brigjet e Adriatikut, që nga Korfuzi deri në brigjet italike.
Gjendja e krijuar nga këto luftëra dhe inkursione, që i sillnin aristokracisë fisnore ilire të ardhura të mëdha, gjen shprehjen e vet në veprimtarinë e gjerë të ndërtimit të vendbanimeve të fortifikuara dhe në zhvillimin e armatimeve, sidomos të armëve të reja, siç ishin shpatat, hanxharët dhe heshtat prej hekuri që janë gjetje të rëndomta në varret e luftëtarëve ilirë dhe të mburojave të paionëve, të përkrenareve e frerëve të kuajve që përbënin pajisjet e veçanta të aristokracisë luftarake.
Në procesin e këtyre konflikteve, fiset e vogla ilire filluan të lidhen dhe të formojnë gjatë veprimeve të tyre të përbashkëta në luftërat agresive ose mbrojtëse, aty nga fundi i shek.VII p.e.sonë, federatat e para. Një federatë e tillë ishte ajo e taulantëve, që nën mbretin Galaur dhe më pas, gjatë shek. VII-VI p.e.sonë invadoi disa herë Maqedoninë duke i shkaktuar asaj dëme të rënda dhe sakrifica të mëdha në njerëz. Gjatë shek. VI-V p.e.sonë federata të tilla formuan edhe disa fise të tjera, si molosët, thesprotët, kaonët, parauejtë, orestët, lynkestët, paionët, dardanët etj.
Në krye të federatës qëndronte mbreti, i cili në burimet quhet basileus. Në disa raste si tek kaonët e thesprotët vendin e tij e zinte një njeri i zgjedhur çdo vit nga gjiri i fisit sundues të federatës. Në burimet e fundit të shek.V vihet re se funksioni i basileut nuk i takonte më prijësit më të aftë ushtarak, por ishte bërë i trashëgueshëm dhe pushteti e autoriteti i tij ishte rritur mjaft si brenda fisit e lidhjes fisnore, ashtu dhe jashtë tij. Në bazë të këtij fuqizimi të prijësve ushtarakë dhe të basilejve qëndronte gjithnjë pasuria që vinte duke u shtuar përherë e më shumë në sajë të luftërave. Ata vinin nga shtresa e pasuruar e shoqërisë fisnore ilire, e cila dallohej nga pjesa tjetër e popullsisë së thjeshtë. Ajo e konsideronte si një gjë të turpshme të merrej me punimin e tokës, me mbarështimin e bagëtisë, me prodhimin zejtar etj. Në këto punë ishin të angazhuar vetëm prodhuesit e vegjël, masa e gjerë e fshatarëve të lirë ose gjysmë të lirë. Zanati më i nderuar për ta ishin lufta, gjuetia, garat sportive etj., skenat e të cilave na janë transmetuar përmes gjuhës së gjallë artistike në objektet e bronzta të zbuluara në krahinat veriore ilire apo në kallcat e Glasinacit.
Në gjysmën e dytë të shek. V p.e.sonë disa nga federatat ilire kishin arritur një stad mjaft të përparuar në zhvillimin e tyre politik. Taulantët, fiset ilire, fqinje të Maqedonisë dhe ato më jugore: kaonët, thesprotët e molosët merrnin pjesë në ngjarje të tilla politike të historisë së botës së Mesdheut siç ishte lufta e Peloponezit.
Taulantët ndërhyjnë me këtë rast në luftën civile që shpërtheu në Epidamn në vitin 436 p.e.sonë. Në këtë luftë ata morën nën mbrojtje oligarkët e dëbuar nga demosi i qytetit dhe qenë një nga ato forca që në aleancë me Athinën, kundër lidhjes së Peloponezit, ndihmuan aristokracinë epidamnase të rikthehet në pushtet. Kjo ngjarje shënoi një kthesë të rëndësishme në historinë e kësaj kolonie greke, sepse fatet e saj do të lidhen paskësaj gjithnjë e më shumë me botën ilire.
Dy njoftime të tjera kanë të bëjnë me ngjarjet e vitit 423. I pari bën fjalë për kaonët, thesprotët, molosët dhe disa fise të tjera më të vogla fqinje të molosëve, që marrin pjesë nga ana e lakedemonëve në fushatën për të nënshtruar Akarnaninë dhe për ta shkëputur atë nga aleanca me Athinën, fushatë që përfundoi pa sukses.
Njoftimi i dytë lidhet me luftën që zhvilluan ilirët e krahinave juglindore kundër maqedonëve. Fisi ilir i lynkestëve ishte prej kohësh në konflikt me sundimtarët maqedonë, të cilët synonin ta nënshtronin. Gjatë luftës greko-persiane mbreti maqedon i ndihmuar nga persët kishte mundur t’u impononte lynkestëve sovranitetin e tij. Në kushtet e reja të luftës së Peloponezit, kur shteti maqedon ishte ende i pakonsoliduar dhe sundimtari i tij Perdika II përplasej sa në njërën anë në tjetrën, duke u lidhur herë me Athinën e herë me Spartën, mbreti i lynkestëve, Arrabeu, shfrytëzoi këtë situatë për t’u shkëputur nga varësia maqedone. Në përpjekjet e tij për të rivendosur gjendjen e mëparshme, Perdika kërkoi ndihmën e aleatit të vet, komandantit të forcave lakedemone, Brasidës, të cilit i kishte besuar luftën kundër Athinës në teatrin halkidik të veprimeve ushtarake. Një ekspeditë e fuqishme e përbërë nga forcat e Perdikës dhe të Brasidës provoi të thyente Arrabeun me anën e bisedimeve dhe të bëhej aleat i lakedemonëve. Por përpjekjet dështuan dhe bashkë me to dështoi edhe ekspedita kundër lynkestëve. Në kundërshtim me vullnetin e Perdikës, Brasida nuk guxoi të sulmonte dhe vendosi t’i tërhiqte forcat.
Pak kohë më vonë Perdika e bindi përsëri Brasidën për një fushatë të re kundër lynkestëve; forcat maqedone e ato lakedemone të përbëra prej 3 000 hoplitësh, 1 000 kalorësish dhe një numër barbarësh sulmuan Arrabeun. Por këtë radhë lynkestët kishin siguruar ndihmën e vëllezërve të tyre ilirë. Forcat e bashkuara të ilirëve dhe lynkestëve e shpartalluan veçmas mbretin maqedon dhe e detyruan të largohej në pështjellim të plotë, duke braktisur aleatin e tij. Kështu Brasida u gjend i rrethuar keq dhe vetëm me përpjekje të mëdha mundi t’i shpëtojë forcat e veta nga asgjësimi i plotë. Kjo luftë ndryshoi krejt drejtimin që kishin marrë ngjarjet në frontin halkidik. “I detyruar nga rrethanat e rënda,- shkruan Tukididi, - Perdika u përpoq të hynte sa më parë në marrëveshje me athinasit dhe t’i hiqte qafe peloponezasit”.
Duke i përshkruar këto ngjarje të shek. V, Tukididi na ka lënë edhe një shënim me mjaft interes për vlerësimin e jetës social-politike të ilirëve. Prej fjalimit, që sipas tij Brasida u mbajti ushtarëve të tij para tërheqjes, ne mësojmë se shoqëria ilire ruan ende në fundin e shek.V mbeturina të theksuara të rendit fisnor. Por midis njoftimeve të autorëve që bëjnë fjalë vetëm për inkursionet e ilirëve dhe atyre të Tukididit, që i përmend ata si një forcë aktive, pjesëmarrëse në ngjarjet më të rëndësishme të kohës, ku luajti ndonjëherë një rol jo pa rëndësi, ka një ndryshim të dukshëm. E re në njoftimet e Tukididit është se lufta e federatave ilire si në rastin e ndërhyrjes në luftën civile të Epidamnit, ashtu dhe në luftën kundër maqedonëve dhe aleatëve të tyre peloponezas, nuk kishte më karakterin e një inkursioni grabitqar, por synime politike të caktuara dhe kjo nënkupton një stad mjaft të avancuar të organizimit të tyre politik qoftë edhe në kuadrin e një federate fisnore.
I gjithë ky zhvillim social-politik, që vihet re, veçanërisht tek fiset ilire të jugut në fund të shek.V p.e.sonë, pasqyron qartë një shoqëri, që jetonte etapën e fundit të organizimit fisnor, atë kalimtare për në rendin skllavopronar. Mbi bazën e kësaj shoqërie do të lindin në fundin e shek. V - fillimin e shek. IV p.e.sonë formacionet e para shtetërore ilire.
Kultura ilire
Njësia dhe veçantitë kulturore lokale
Kultura ilire u formua me tiparet e saj karakteristike që e dallojnë nga kulturat e popujve fqinjë në periudhën e zhvilluar të epokës së hekurit. Ajo ishte një kulturë autoktone që u krijua në truallin historik të ilirëve. Në procesin e formimit të vetë etnosit ilir, mbi bazën e zhvillimit të brendshëm social-ekonomik të shoqërisë ilire dhe pa dyshim edhe të marrëdhënieve me popujt fqinjë. Tiparet themelore të saj janë shprehur në arritjet më të rëndësishme të ilirëve në fushën e zhvillimit të tyre ekonomik e shoqëror, në mënyrën e të jetuarit dhe të kuptuarit të botës që i rrethonte, në mënyrën e të pasqyruarit të kësaj bote në artin e botëkuptimin e tyre.
Krahas tipareve themelore të përbashkëta të kësaj kulture, që janë karakteristike për gjithë truallin ilir, vihen re edhe veçanti lokale. Në kushtet e një territori të gjerë, me larmi të theksuara fiziko-gjeografike, siç ishte pjesa perëndimore e Gadishullit të Ballkanit, me lidhje fqinjësie e marrëdhënie me krahina që i karakterizonte një zhvillim i ndryshëm social-kulturor, sidomos i theksuar midis veriut të prapambetur qendror evropian dhe jugut më të përparuar egjeo-mesdhetar, këto ndryshime lokale në kulturë janë po aq të kuptueshme sa edhe zhvillimi jo i njëjtë social-ekonomik që njohën ilirët e kësaj kohe. Të dhënat arkeologjike dëshmojnë për ndryshime lokale edhe në aspekte të veçanta të jetës dhe të krijimtarisë së ilirëve, ndryshime të cilat janë thjesht të karakterit etnografik.
Sipas të dhënave arkeologjike, në truallin ilir dallohen në epokën e hekurit disa grupe kulturore: grupi jonik ose epirot, që përfshin krahinën e banuar nga kaonët, thesprotët, molosët dhe fiset e tjera më të vogla të viseve më jugore; grupi adriatik-jugor ose taulanto-ardian, që shtrihet në gjithë ultësirën bregdetare nga Vjosa në Naretva dhe që banohej nga këto dy fise të mëdha si dhe fise të tjera më të vogla rreth tyre; grupi devollit ose dasaret në krahinën juglindore të Shqipërisë me qendër pellgun e Korçës; grupi pelagon në Maqedoninë Perëndimore dhe ai paion në atë lindore, grupi i Matit ose pirust, që përfshin krahinat e brendshme të Shqipërisë Verilindore (Mat, Dibër Kukës) dhe ai dardan në Kosovë; grupi i Glasinacit me qendër rrafshnaltën me të njëjtin emër në lindje të Sarajevës dhe rreth saj, që i përgjigjet krahinës së banuar nga autariatët; grupi dalmatin, që përfshin krahinën midis lumenjve Naretva e Krka; grupi japod në territorin e sotëm të Likës dhe grupi verior-adriatik ose liburn, që shtrihej në territorin midis lumenjve Krka e Zrmanje.
Çdo njeri nga këto grupe kulturore i përgjigjet kryesisht territoreve të banuara nga fiset ose bashkimet e mëdha fisnore ilire. Sa më të afërta gjeografikisht ishin këto grupe, aq më të mëdha ishin ngjashmëritë kulturore midis tyre. Kështu, p.sh., grupi japod paraqet mjaft paralele me atë fqinjë liburn. Në Ilirinë Qendrore grupi i Matit lidhet aq ngushtë me atë të Glasinacit dhe atë dardan saqë inkuadrohen me një kompleks të gjerë kulturor Mat-Glasinac; ndërsa në Ilirinë e Jugut grupi devollit afron në shumë aspekte me atë pelagon dhe epirot.
Këto ndryshime dhe ngjashmëri lokale, që burojnë nga baza e përbashkët etnike, kushtet herë të përafërta e herë të ndryshme të zhvillimit social-ekonomik dhe marrëdhëniet ndërkrahinore, shkrihen në tërësinë e bashkësisë kulturore ilire, të cilën e vërejmë si në gjuhë, ashtu dhe në kulturën materiale (vendbanimet, veglat e punës, armët, qeramikën, stolitë etj.) e atë shpirtërore (artin e botëkuptimin) të saj, pa kërkuar një unitet të plotë për këtë shkallë të zhvillimit të ilirëve. Veçoritë lokale etnografike në kulturë, ashtu sikurse dhe ato dialektore në gjuhë, nuk cenojnë unitetin e kulturës ilire dhe të bartësve të saj, ato janë shprehje e larmisë dhe e ndryshimeve brenda së njëjtës kulturë.
Gjuha
Ilirët flisnin një gjuhë që dallohej nga gjuhët e popujve të tjerë të kohës së lashtë të Ballkanit. Ajo ishte një gjuhë e veçantë indoevropiane, që kishte lidhje afërie ku më të largët e ku më të afërt me gjuhë të tjera të gadishullit dhe jashtë tij. Janë konstatuar elemente të përbashkëta sidomos me trakishten. Lidhur me vendin e ilirishtes në mes të gjuhëve indoevropiane është diskutuar mjaft dhe janë dhënë mendime të ndryshme.
Një varg dijetarësh të shquar historianë, arkeologë e gjuhëtarë, kanë sjellë një sërë argumentesh historike dhe gjuhësore për origjinën e shqiptarëve dhe të gjuhës së tyre. Sintezën më të plotë, të shoqëruar me vështrimin kritik të mendimeve për origjinën e gjuhës shqipe, e ka dhënë gjuhëtari i shquar prof. Eqrem Çabej, i cili ka sjellë dhe argumentet e tij shkencore, në mbështetje të tezës ilire. Disa nga argumentet e parashtruara prej tij janë këto:
Shqiptarët banojnë sot në një pjesë të trojeve, ku në periudhën antike kanë banuar popullsi ilire; nga ana tjetër, në burimet historike nuk njihet ndonjë emigrim i shqiptarëve nga vise të tjera në trojet e sotme; një pjesë e elementeve gjuhësore: emra vendesh, fisesh, emra njerëzish, glosa, etj., që janë njohur si ilire, gjejnë shpjegim me anë të gjuhës shqipe. Format e toponimeve të lashta të trojeve ilire shqiptare, të krahasuara me format përgjegjëse të sotme, provojnë se ato janë zhvilluar sipas rregullave të fonetikës historike të shqipes, d.m.th. kanë kaluar pa ndërprerje nëpër gojën e një popullsie shqipfolëse; marrëdhëniet e shqipes me greqishten e vjetër dhe me latinishten, tregojnë se shqipja është formuar dhe është zhvilluar në fqinjësi me këto dy gjuhë këtu në brigjet e Adriatikut dhe të Jonit; të dhënat arkeologjike dhe ato të kulturës materiale e shpirtërore, dëshmojnë se ka vijimësi kulturore nga ilirët antikë te shqiptarët e sotëm.
Nga të gjitha këto argumente, del si përfundim se teza e origjinës ilire të gjuhës shqipe, është teza më e mbështetur nga ana historike dhe gjuhësore. Nga ilirishtja e Ballkanit gjer tani nuk është gjetur gjë e shkruar dhe është menduar se nuk ka qenë e shkruar. Dëshmohet e shkruar mesapishtja e Italisë Jugore, që është mbajtur e mbahet përgjithësisht si një degë e ilirishtes, në njëfarë mase si një dialekt i saj i zhvilluar më tej në kushtet e një veçimi prej disa shekujsh nga trungu i saj gjuhësor kryesor. Prej saj kemi rreth 2 000 mbishkrime të shkruara në një alfabet grek (dorik) me disa ndryshime për të riprodhuar disa tinguj të posaçëm të gjuhës së tyre. Një mbishkrim i Kalasë së Dalmaces afër Pukës, që për dekada të tëra qe mbajtur si i vetmi mbishkrim ilir, u provua nga gjuhësia e re shqiptare se nuk ishte tjetër veçse një mbishkrim greqisht i shek. VI-VII. Nëse do të kurorëzohen me sukses përpjekjet që po bëhen për leximin e një mbishkrimi të Muzeut të Shkodrës me prejardhje nga Dobraçi, shkruar me një alfabet të panjohur dhe të një mbishkrimi të gjetur në Bugojë të Bosnjës Perëndimore, mund të sillen të dhëna të reja e të hapen perspektiva. Zbulimet e mëtejshme arkeologjike mund të japin ndonjë tekst ilir të shkruar me alfabet të veçantë ose me alfabet grek a latin. Gjuhët greke dhe latine që hynë më parë në Iliri si gjuhë kulture, tregtare ose si gjuhë zyrtare administrative, nuk u bënë kurrë gjuhë të të gjithë popullit, i cili vazhdoi të ruajë në jetën e tij të përditshme të folmen amtare. Njoftimi i historianit grek të shek. II p.e.sonë, Polibit, për bisedimet e mbretit Gent me delegatët maqedonas përmes përkthyesit që njihte ilirishten, dëshmon se kjo gjuhë u praktikua edhe si gjuhë zyrtare deri në fund të jetës së pavarur politike të ilirëve.
Nga gjuha e ilirëve kanë mbetur disa materiale, por që nuk janë të mjaftueshme: elemente leksikore shumë të pakta të së folmes së përditshme përbërë nga disa glosa ilire, dhe sidomos një numër i madh (rreth 1 000) emrash të përveçëm, emra personash, perëndish, fisesh, vendesh dhe disa emra lumenjsh e malesh. Fjalët ilire i kemi në formën që na janë dhënë prej autorëve grekë e latinë, jo në formën autentike të tyre. Ndër ato fjalë mund të përmenden rhinos = mjegull, sabaia = birrë meli etj. Emrat e përveçëm ilirë që na janë transmetuar në burimet e shkruara antike (autorë grekë e latinë, mbishkrime greke e latine, monedha të territorit ilir) përbëjnë materialin kryesor që kemi prej ilirishtes së Ballkanit. Ato lejojnë që të nxirren disa elemente të fjalëformimit emëror të ilirishtes e ndonjë tipar fonetik i saj, ndonjë element i leksikut të saj dhe material krahasimi me gjuhët e tjera indoevropiane, po nuk japin mundësi të njihen gramatika dhe leksiku i saj.
Studiues të ndryshëm kanë përcaktuar si ilire edhe një numër fjalësh të ndeshura në gjuhët e tjera të lashta ose në gjuhët e sotme të Evropës, duke i marrë ato si huazime nga ilirishtja ose si të trashëguara prej saj. Shumica e tyre janë të diskutueshme, po disa kanë gjasa vërtetësie. Ndër to përmendim: lat. mannus = kalë i vogël, krhs. shqipen maz/mëz; gr. balios = i bardhë, me pulla të bardha, krhs. shqipen balë; gr. kalibe = kasollë; disa fjalë pararomane etj.
Material më të pasur jep mesapishtja e Italisë Jugore. Prej saj kanë ardhur një numër mbishkrimesh zakonisht të shkurtra e shpesh fragmentare të shek. VI-I p.e.sonë, që japin edhe fjalë, trajta e ndonjë frazë, përveç emrave të përveçëm që përmenden në to, por që janë kuptuar dhe shpjeguar deri më sot në një masë të vogël. Kemi disa glosa si brendon = bri, bilia = bilë, bijë etj., dhe shumë emra të përveçëm njerëzish, fisesh e vendesh.
Janë vënë re gjithashtu edhe bashkëpërkime të rëndësishme midis mesapishtes dhe shqipes në sistemin fonetik dhe gramatikor, si p.sh. reflektimi i |o|-së së shkurtër indoevropiane në |a|, evolucioni ?|-m|>|-n| i mbaresës së rasës kallëzore njëjës të emrave në të dyja këto gjuhë etj.
Arti dhe botëkuptimi
Arti ilir në periudhën e hershme të hekurit karakterizohet me stilin e tij dekorativ të theksuar të epokës së bronzit, por lulëzimin e arrin në fillim të epokës së plotë të hekurit, d.m.th. rreth shek. VIII-VII p.e.sonë në kushtet e zhvillimit të mëtejshëm ekonomiko-shoqëror të ilirëve. Kjo vihet re qartë sidomos në grupin e kulturës së Devollit, në atë të Mat-Glasinacit etj. Ky stil zbukurimi, i aplikuar jo vetëm në objektet e veçanta metalike, kryesisht prej bronzi dhe në qeramikë, por edhe në materialet që nuk i rezistuan kohës si në dru, kockë etj., përfaqësohet nga një gamë e pasur figurash gjeometrike, si rrathë të veçantë e bashkëqendrorë, rombe e trekëndësha me fusha të zbrazura ose të mbushura me vija paralele etj., të kompozuara me një fantazi të zhvilluar dhe në një sistem rigorozisht simetrik.
Ky stil do të jetojë në të gjitha periudhat e veçanta të zhvillimit dhe të dobësimit të tij, deri në fund të periudhës së hershme të hekurit, duke përbërë kështu bazën kryesore dhe më të qëndrueshme të koncepteve estetike të ilirëve në përgjithësi. Arti figurativ në Iliri u zhvillua më vonë; atë e shohim të përfaqësuar në figura njerëzish dhe kafshësh të trajtuara skematikisht ose në mënyrë të stilizuar si dhe në objekte të tjera, si art dekorativ i ndërthurur me motive gjeometrike.
Nga shek.VI p.e.sonë tek fiset e Ilirisë së Veriut nën ndikimin e fuqishëm të kulturave mesdhetare dhe në kornizën e lidhjeve të shumëfishta të popullsive përreth Adriatikut Verior, lindi një art i pasur figurativ, shprehjen më të lartë të të cilit e gjejmë tek situlat liburne e tek urnat japode. Në një stil të pjekur arkaik të kohës janë paraqitur në këto monumente pamje nga jeta e përditshme e ilirëve, në mënyrë të veçantë e shtresave të pasura të shoqërisë së tyre, midis të cilave skena argëtimesh, siç është rasti i një valleje grash lidhur dorë për dore, apo i një procesioni funeral, ku përcjellja është dhënë nëpërmjet një vargu të gjatë kurorash luftarake dhe kalorësish që marrin pjesë në ceremoninë solemne. Në raste të tjera paraqiten skena luftimesh, gjuetie, mundjeje etj. Këto manifestime artistike, megjithëse të ndikuara nga pikëpamja e stilit dhe e karakterit tregimtar të ornamentit prej artit arkaik grek dhe ai etniko-italik përsa i përket paraqitjes së figurave, motiveve reale dhe përmbajtjes së tregimit, kanë mjaft elemente vendëse, që tregojnë për natyrën vendore të prodhimit të shumë prej tyre. Në këtë drejtim përveç vlerave artistike, këto monumente përbëjnë edhe një burim historik të dorës së parë për njohjen e jetës dhe të koncepteve të shoqërisë ilire në shek. VI-V p.e.sonë.
Përsa u përket besimeve të ilirëve të epokës së hekurit, ato nuk ndryshonin prej atyre të epokës së bronzit. Një rol të madh vazhdon të luajë kulti i tokës mëmë i lidhur me pjellorinë e saj dhe me zhvillimin e bujqësisë në përgjithësi. Shumë e përhapur tek ilirët ishte heliolatria (adhurimi i diellit). Gjurmët e shumta të saj shprehen përmes motiveve të ndryshme, që zbukuronin objektet e veçanta dhe që në mënyrë grafike simbolizonin diellin. Të tilla ishin, p.sh.: rrathët bashkëqendrorë, svastikat, spiralja etj. Ky kult diellor tek ilirët shprehej dhe përmes varëseve të ndryshme në formë kali, kaprolli, zogu etj.
Një kult tjetër shumë i zhvilluar tek ilirët, sidomos tek ata të krahinave jugore, ishte dhe gjarpri si simbol i pjellorisë si totem, si qenie mbrojtëse nga syri i keq (apotropeike) etj.
Vendosja e varreve në tuma përreth një varri më të hershëm të pasur dhe qendror, si dhe shoqërimi i të vdekurit në varr me objekte të ndryshme, tregon se tek ilirët e periudhës së hershme të hekurit ishte i zhvilluar dhe kulti i të parëve, si edhe besimi mbi jetën e përtej varrit.
Ilirët besonin edhe në ekzistencën e fuqive mistike, që rronin midis tyre dhe u shkaktonin njerëzve sëmundjet dhe fatkeqësitë e tjera shoqërore. Për t’i larguar këto të këqija, ilirët sajuan forma të ndryshme varësesh (amuleta), me karakter apotropeik etj.
Themelimi i kolonive helene në bregdetin ilir
Vendosja e kolonive helene në bregdetin ilir është pjesë e drejtimit të lëvizjes kolonizuese helene, në të cilën më aktiv u tregua Korinthi. Kjo dukuri u zhvillua, nga
njëra anë, me shtytjen e faktorëve ekonomikë e shoqërorë të metropoleve dhe, nga ana tjetër, qe një hap i mëtejshëm në përfshirjen e zonave ilire në sferën e
ekonomisë së Mesdheut. Kolonitë më të hershme u vendosën në tokat e Ilirisë së Jugut. Këto zona të banuara nga ilirët kishin marrëdhënie tregtare me vendet e
Greqisë që nga epoka kreto-mikene. Kjo tregti fitoi një bazë më të gjerë në kushtet e shthurjes së rendit fisnor tek ilirët. Vendosja dhe zhvillimi i mëtejshëm i kolonive ka
qenë pasojë e këtij procesi. Në fillim u vendosën pranë vendbanimeve ilire pikat tregtare, të cilat me zhvillimin e mëtejshëm të marrëdhënieve me brendatokën ilire u
populluan nga grupe kolonistësh helenë dhe u kthyen në qendra të shpërngulurish (apoike) të metropoleve greke.
Kolonia më e hershme u vendos në vitin 737 në ishullin e Korkyrës, që banohej atëhere nga liburnët. Nga këtej një valë kolonistësh u vendosën në Dyrrah (627
p.e.sonë, ka shumë gjasë edhe më herët). Apolonia, e cila u themelua në vitin 588, ngjan të ketë qenë populluar nga kolonistë të ardhur nga Dyrrahu. Për gjithë kohën
antike midis dy qyteteve u mbajtën lidhje të ngushta ekonomike dhe politike, që janë karakteristike për marrëdhëniet midis metropoleve dhe apoikeve. Në të njëjtën kohë me Apoloninë u formua nga banorët të ardhur nga Eubea edhe kolonia helene në Orik, e cila për vetë mundësitë e kufizuara të kontakteve me prapatokën ilire nuk arriti kurrë rëndësinë ekonomike, as edhe famën e dy kolonive të tjera. Kaluan edhe dy shekuj të tjerë derisa kolonistët helenë të ardhur nga Parosi, Sirakuza e Sicilisë dhe Knidi të vendoseshin në ishujt e Ilirisë së Veriut, ku themeluan Faron (sot Hvar), Isën (sot Vish) dhe Korkyrën e Zezë (sot Korculla).
Në fillimet e veprimtarisë së kolonive peshën kryesore në ekonomi e zinte tregtia tranzite. Nga tokat ilire merreshin prodhime bujqësore, lëndë druri dhe minerale për
nevojat e metropoleve, kundrejt shkëmbimit mall me mall me prodhime të zejtarisë. Por në shek.V p.e.sonë kolonitë e bregdetit ilir nuk janë më shtojca të ekonomisë e
furnizuese të thjeshta lëndësh të para të qyteteve mëma. Prodhimi vendor, i mbështetur kryesisht në shfrytëzimin e punës së skllevërve, arrin në këtë periudhë
një shkallë të tillë zhvillimi saqë ishte në gjendje të mbulonte jo vetëm kërkesat e popullsisë së këtyre qyteteve, por edhe të botës ilire përreth, gjallëruese dhe nxitëse
e drejtpërdrejtë e këtij zhvillimi. Importimet nga qytetet mëma dhe Greqia u kufizuan kryesisht në sendet e luksit dhe në veprat e artit. Dyrrahu dhe Apolonia
vepronin tani si njësi ekonomike krejt të pavarura, duke e shprehur këtë edhe në prerjen e monedhave të tyre të veçanta.
Zejtaria u orientua nga prodhimi i sendeve të konsumit të gjerë: qeramika, veglat e punës, armët që hidheshin në tregun e brendshëm dhe në atë të prapatokës. Punishtet e prodhimit të gjerë të enëve prej balte, të tjegullave e të tullave, të punimit të gurit etj., ishin prona të skllavopronarëve dhe kishin karakterin e ergasterive antike.
Në marrëdhëniet tregtare me botën ilire, veç prodhimeve bujqësore e blegtorale, lëndës së drurit për ndërtimin e anijeve dhe skllevërve, për të cilat tregu grek kishte
mungesë, vëmendja e kolonistëve u përqendrua në pasuritë minerale të Ilirisë së Jugut. Në shkrirjen dhe në përpunimin e hekurit, të bakrit dhe të argjendit, ilirët
kishin një përvojë shekullore, nga e cila përfituan edhe kolonistët. Veçanërisht eksportimi i argjendit që nxirrej nga minierat e pirustëve dhe të Dardanisë, u bë një nga burimet kryesore të pasurimit e të lulëzimit të dy kolonive të mëdha, Dyrrahut dhe Apolonisë. Ai eksportohej kryesisht në formën e monedhave, të cilat gjetën një përkrahje të gjerë në krahinat e afërta dhe të largëta ilire.
Për të nxjerrë fitime sa më të mëdha nga marrëdhëniet tregtare me ilirët, sidomos nga tregtia me shumicë e lëndëve të para, e gjithë kjo veprimtari kryhej nëpërmjet
një përfaqësuesi të veçantë të kolonive, të quajtur poleti. Duke qenë se Dyrrahu dhe Apolonia ishin qendra zejtare e tregtare, bujqësia e blegtoria zinte në to një vend të dorës së dytë. Në rrethet e afërta të qytetit pronarët e pasur kishin tokat e kullotat e tyre me sipërfaqe e prodhim të kufizuar, sepse kufiri me ilirët nuk shtrihej shumë larg mureve të qytetit.
Rendi shoqëror dhe organizimi politik
Që në fillim në kolonitë helene të bregdetit ilir u vendos mënyra antike e prodhimit. Në ndarjen e shoqërisë në kolonitë rol të veçantë luante prejardhja shoqërore dhe
etnike e njerëzve. Në kushte më të privilegjuara ishte shtresa me prejardhje aristokrate, që kishte qenë shpesh përkrahëse e themelimit të kolonive. Përbërja
shoqërore e shtresave të lira ishte e larmishme. Krahas të mërguarve, për arsye politike gjatë luftërave të demosit me aristokracinë në metropole, kishte fisnikë të
varfëruar, zejtarë të zhveshur nga mjetet e prodhimit, fshatarë të shpronësuar, tregtarë e detarë. Kjo masë e popullsisë shtohej vazhdimisht si rrjedhim i dyndjeve
të herëpashershme nga metropolet. Në Dyrrah një kontingjent i madh njerëzish të tillë erdhi në gjysmën e dytë të shek.V.
Në Dyrrah e në Apoloni shtresa e skllevërve përbënte forcën kryesore të fuqisë punëtore. Ajo ndahej në tri kategori: në skllevër të qytet-shtetit skllavopronar, të
cilët punonin në punishtet e tjegullave dhe të tullave, në thyerjen, transportimin dhe në skalitjen e gurëve, në përpunimin e metaleve e në prerjen e monedhave, pra në
punët më të rënda. Të shumtë ishin edhe skllevërit privatë që përbënin kategorinë e dytë, të cilët përveç ergasterive shërbenin edhe në ekonomitë shtëpiake.
Një pjesë të popullsisë, gjithmonë në rritje, e përbënin “të huajt”, kategoria e tretë ose banorët me origjinë ilire. Këta në dhjetëvjeçarët e parë ishin të privuar nga të drejtat shoqërore dhe politike.
Në përputhje me këtë përbërje shoqërore të popullsisë, rendi politik në Apoloni e Dyrrah kishte në fillim karakter oligarkik. Pushteti i takonte një pakice me prejardhje
aristokrate. Shumica dërrmuese e popullsisë, ashtu edhe ilirët, duke mos bërë fjalë për skllevërit, nuk gëzonte të drejta në qeverisjen e qytetit.
Zhvillimi i vrullshëm ekonomik i Dyrrahut dhe i Apolonisë në shek.VI-V shoqërohet me ndryshime në rendin shoqëror e politik të dy kolonive, si rrjedhim i një lufte të
ashpër sociale e politike. Me zgjerimin e prodhimit zejtar dhe të shkëmbimit të mallrave me ilirët dhe me Greqinë, u pasuruan dhe u forcuan ekonomikisht shtresat
tregtare e zejtare të kolonive. Këto shtresa dolën tani si forca të pavarura në arenën politike kundër grupit oligarkik, me synimin për të marrë pushtetin dhe për ta
përdorur atë në dobi të interesave të tyre. Si rrjedhim i kësaj, në vitin 437 shpërtheu në Dyrrah një kryengritje e demosit, e njohur në historinë antike për rolin që luajti
në prag të luftës së Peloponezit. Në arenën e kësaj lufte përveç forcave të demosit dhe aristokracisë, u duk edhe ndeshja e interesave të Korkyrës, prapa së cilës
qëndronte Athina dhe Korinthi. Të dyja fuqitë synonin të përfitonin mundësi më të gjera në tregun ilir. Gjithashtu në këtë ndeshje morën pjesë aktive edhe ilirët fqinjë,
të cilët duke ndihmuar aristokratët e dëbuar nga qyteti, u radhitën me forcat që përkahnin Athinën në luftën kundër lidhjes së Peloponezit.
Rrjedhimi kryesor i luftës civile në Dyrrah ishte triumfi i plotë i parimit të ndarjes klasore të shoqërisë, forcimi i polisit skllavopronar. Pushteti tani kalon nga rrethi i
kufizuar i aristokracisë skllavopronare në duart e gjithë skllavopronarëve si klasë. Baza shoqërore e tij u zgjerua me pjesëmarrjen e shtresave më të gjera
skllavopronare, të pronarëve të punishteve, të tregtarëve etj., duke bërë kështu më të theksuar mënyrën antike të prodhimit. Që nga kjo kohë u forcua edhe pozita shoqërore e ilirëve që banonin në qytet. Një dukuri e tillë e ngjashme u zhvillua edhe në Apoloni.
Këto ndryshime u pasqyruan edhe në përbërjen dhe në funksionet shtetërore. Vendin e krerëve (fylarkëve) aristokratë, në duart e të cilëve qe përqendruar pushteti gjatë
regjimit oligarkik, e zuri tani një organ kolegjial, buleja (këshilli). Anëtarët e saj mund të ishin jo vetëm nga fisnikët, por edhe nga shtresat e tjera të
skllavopronarëve. U krijua edhe organi i mbledhjes së përgjithshme te popullit, helieja. Detyrat kryesore të saj ishin miratimi i ligjeve, marrja e vendimeve me
rëndësi dhe zgjedhja e kontrollimi i veprimtarisë së organeve ekzekutive të qytetit. Me gjithë pjesëmarrjen e popullit të lirë, edhe ky organ ishte në duart e
skllavopronarëve, pa praninë e të cilëve helieja nuk kishte të drejtë të zgjidhte organet e larta ekzekutive të qytetit. Nga anëtarët e bulesë në krye të çdo viti zgjidhej prytani, i cili ishte funksionari më i lartë civil i qytetit. Me emrin e tij lidheshin të gjitha ligjet, dekretet e vendimet me rëndësi të shpallura gjatë vitit. Me
çështjet që kishin të bënin me mbrojtjen ushtarake dhe me luftën merrej toksarku, që ishte komandanti i shigjetarëve. Sekretarit i binte për detyrë kryesore të kujdesej
për ngulitjen mbi gur ose mbi tabela bakri të ligjeve, të dekreteve e vendimeve të marra nga helieja apo organet e larta ekzekutive dhe t’i shpallte ato publikisht. Të
tre hieramnamonët, merreshin jo vetëm me çështjet e kultit, me organizimin e lojërave e të festave, por me sa duket edhe me çështjet financiare të qytetit. Veç
këtyre kishte edhe nëpunës të tjerë, të një rangu më të ulët, por që në të vërtetë luanin një rol me rëndësi në jetën ekonomike. I tillë ishte nëpunësi i ngarkuar me
prerjen e monedhave, i cili kishte për detyrë të kujdesej si për sigurimin e lëndës së parë, ashtu edhe për prerjen dhe shpërndarjen e monedhave. Mbi drahmet e
argjendta emri i tij vendosej krahas atij të prytanit. Një funksionar tjetër ishte poleti që merrej me rregullimin e tregtisë me ilirët.
Kulti fetar ishte në harmoni me institucionet shoqërore e politike të qytetit. Kjo duket edhe nga shkrirja e funksioneve fetare me ato shtetërore (hieramnamonët). Hyjnitë
më të adhuruara në Apoloni ishin Apoloni, që i dha emrin qytetit, hyjnesha ilire e brigjeve u unjisua nga kolonistët me Artemisin; Dionizi ishte hyu i vreshtave etj.
Perënditë kryesore, të cilëve u faleshin më shumë dyrrahasit, ishin Zeusi, Dielli dhe bashkëthemeluesi legjendar i qytetit Herakliu.
Kolonitë helene u vendosën në Iliri në rrethanat e marrëdhënieve të ngushta ekonomike me ilirët, që kushtëzoheshin nga interesat reciproke. Fuqizimi i
mëtejshëm i kolonive përkon me lindjen e qyteteve ilire dhe me formimin e shtetit ilir. Tek këta kolonitë do të gjejnë një bazë për t’u mbështetur në synimet e tyre për
çlirimin e plotë ekonomik dhe politik nga metropolet. Nuk kanë munguar edhe konfliktet midis ilirëve dhe kolonive, me sa duket, si rrjedhim i shpërdorimeve të kolonistëve në marrëdhëniet me ilirët dhe për kufijtë midis tyre. Këto morën forma të armatosura në luftën e Apolonisë me qytetin ilir Thronion rreth mesit të shek.V dhe në luftën e ilirëve kundër Isës më 385 p.e.sonë.
Që nga gjysma e dytë e shek. IV p.e.sonë historia e kolonive helene të bregdetit të Ilirisë zhvillohet në marrëdhënie të ngushta me historinë politike të shtetit ilir dhe në
kornizën e saj. habibi was here
Qytetet Kryesore të Ilirisë
Njoftimet më hershme të shkruara për ekzistencen e qyteteve ne iliri i takojnë mesit të shekullit IV para erës së re,por siç dëshmojnë edhe të dhënat arkeologjike, zanafillen e tyre duhet ta kërkojmë edhe më herët,aty nga mesi i shek.V para erës së re. Gjatë shek IV-II para erës së re qyteti dhe jeta mori një zhvillim të vrullshëm.Ato u zhvilluan veçanërisht ne krahinat e ultësirëst bregdetare, nga Durrsi deri ne Apoloni. Qytetet ishin të ngritura në kodra të mbrojtura nga pikpamja natyrore dhe të fortifikuara me murë rrethues të ndërtuar me blloqe gurësh.Në arkitekturen e tyre të mbrendshme qytetet Ilire u ndërtuan sipas shembullit të qyteteve bashkohase te Greqise,Maqedonisë dhe Epirit. Në vendet më të mira ndërtoheshin ngrehinat e rëndësishme shoqërore si : tempujt,teatrot,stadiumet etj.
Referime
Shiko dhe këtë
Iliria
Ilirologjia
Paria ilire
Dardania
Dardanët
Heraldika ilire
Monedhat ilire
Mbretëria e Ilirisë
Helmeta e tipit ilir
Mbretëria e Dardanisë
Lista e fiseve antike ilire
Lista e personaliteteve ilire
Mbretëria ilire (1816 - 1849)
Arsimi dhe edukata tek ilirët
Literatura
Hermann Ament: Frühe Völker Europas. Thraker - Illyrer - Kelten - Germanen - Etrusker - Italiker - Griechen. Stuttgart 2003. ISBN 3-8062-1758-0
Hans Krahe: Die Sprache der Illyrier. Wiesbaden 1955.
Anton Mayer: Die Sprache der alten Illyrier. In: Schriften der Balkankommission (Linguistische Abteilung). Wien 1957.
Hasan Ceka, Selim Islami, Skënder Anamali, Frano Prendi (alb.): Ilirët dhe Iliria. Te autorët antike – Burime të zgjedhura për historinë e Shqiperisë. Band 1, Universiteti Shtetëror i Tiranës, Instituti i Historisë, 1965.
Hasan Ceka (alb.): Probleme të numismatikës ilire, Herausgeber: Universiteti Shtetëror i Tiranës, Instituti Histori-Gjuhësi, 1967.
Hasan Ceka (fra.): Illyrie. Etudes et materiaux archeologiques, Vol. I., Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë; Qendra e Kërkimeve Arkeologjike; Universiteti i Tiranēs, Sektori i Arkeologjisë, 1971.
Hasan Ceka, Kolë Luka (fra.): Questions de numismatique Illyrienne, avec, un catalogue des monnaies d'Apollonie et de Durrhachium, Universite d'Etat de Tirana, Institut d'Histoire, 1972.
Pierre Cabanes (Hrsg.): L’ Illyrie méridionale et l’Epire dans l’antiquité. Actes du colloque international de Clermont-Ferrand (22 – 25 octobre 1984). Clermont-Ferrand 1987.
Arne Eggebrecht (Hrsg.): Albanien: Schätze aus dem Land der Skipetaren. Philipp von Zabern, Mainz 1988. Katalog zur Ausstellung im Roemer- und Pelizaeus-Museum Hildesheim vom 18. Juli bis 20. November 1988. ISBN 3-8053-0978-3 (Inhaltsverzeichnis).
Hansjörg Frommer: Die Illyrer. 4000 Jahre europäischer Geschichte. Vom 3. Jahrtausend bis zum Beginn der Neuzeit. Karlsruhe 1988. ISBN 3-88190-100-0.
Pierre Cabanes: Les Illyriens de Bardylis à Genthios (IVe – IIe siècles avant J.-C.). (= Regards sur l'histoire. 65). Paris 1988. ISBN 2-7181-3841-6.
Pierre Cabanes: Grecs et illyriens dans les inscriptions en langue grecque d'Epidamne-Dyrrhachion et d'Apollonia d'Illyrie, ISBN 2-86538-241-9, 1989.
Hermann Parzinger: Archäologisches zur Frage der Illyrier. In: Bericht der römisch-germanischen Kommission, Band 72, 1991, S. 205–261.
Pierre Cabanes (Hrsg.): Grecs et Illyriens dans les inscriptions en langue grecque d'Epidamne-Dyrrhachion et d'Apollonia d'Illyrie. Actes de la table ronde internationale. (Clermont-Ferrand, 19 – 21 octobre 1989). Paris 1993. ISBN 2-86538-241-9.
John Wilkes: The Illyrians. Oxford [u. a.] 1995. ISBN 0-631-19807-5.
Pierre Cabanes, Neritan Ceka (fra.), Inscriptions d'Apollonia d'Illyrie. Botsaris, Athen 1998.
Neritan Ceka (alb.): Në kërkim të historisë ilire (auf deutsch: Auf der Suche nach illyrischer Geschichte), 1998, ISBN 978-2-86958-094-7.
Neritan Ceka (alb.): Ilirët Tiranë 2000. ISBN 99927-0-098-X.
Staso Forenbaher, Timothy Kaiser: Spila Nakovana: Ilirsko svestiste na Peljescu / An Illyrian sanctuary on the Peljesac peninsula. Zagreb 2003.
Andreas Lippert (Hrsg.): Die Illyrer. Katalog zu einer Ausstellung von archäologischen Funden der albanischen Eisenzeit (12. – 4. Jh. v. Chr.) aus den Sammlungen des Archäologischen Institutes der Albanischen Akademie der Wissenschaften in Tirana und des Archäologischen Museums in Durrës. Sonderausstellung im Museum für Urgeschichte des Landes Niederösterreich, Asparn an der Zaya vom 3. April bis 30. November 2004. (=Katalog des NÖ. Landesmuseums. N.F. 448). St. Pölten 2004. ISBN 3-85460-215-4.
Maria Adele Cavallaro: Da Teuta a Epulo. Interpretazione delle guerre illyriche e histriche tra 229 e 177 a. C. Bonn 2004. ISBN 3-7749-3150-X.
Peter Siewert: Politische Organisationsformen im vorrömischen Südillyrien. In: G. Urso (Hrsg.), Dall’Adriatico al Danubio. L’Illirico nell’età greca e romana. Pisa 2004. S. 53–61. (PDF).
Gianpaolo Urso (Hrsg.): Dall'Adriatico al Danubio. l'Illirico nell'età greca e romana. Atti del Convegno internazionale, Cividale del Friuli, 25-27 settembre 2003. (=I convegni della Fondazione Niccolò Canussio. 3). Pisa 2004. ISBN 88-467-1069-X.
Marjeta Šašel Kos: Appian and Illyricum (= Situla. Razprave Narodnega Muzeja Slovenije / Dissertationes Musei Nationalis Sloveniae. Band 43). Narodni muzej Slovenije, Ljubljana 2005, ISBN 961-6169-36-X.
Lidhje të jashtme
Zbulimi arkeologjik hap dritare tek ilirët
Shthurja e bashkësisë primitive - Ilirët (SCRIBD)
Teuta Sends Out Another Fleet - Perseus Tufts
A Band of Gallic Mercenaries - Perseus Tufts
Queen Teuta and Rome - Perseus Tufts
The Illyrians Relieve Medion - Perseus Tufts
Queen Teuta's Pirates - Perseus Tufts
Situation in Illyria - Perseus Tufts
Popuj të lashtë
Iliri
Ilirët |
3152 | Historia e Shqipërisë në të vërtetë nuk përfshin vetëm të dhënat historike të hapësirës gjeografike mbi të cilën gjenden territoret shqiptare por edhe hapësirat e tjera të banuara nga shqiptarët e që kanë mbetur jashtë kufijve të Shqipërisë së sotme e që në suazat e Perandorisë Osmane kanë krijuar një tërësi.
Lashtësia
Paleoliti
Gjurmët më të hershme njerëzore në territorin e Shqipërisë shfaqen në periudhën musteriane, që i përket Paleolitit të Mesëm (100 000 – 30 000 vjet më parë). Këto përfaqësohen nga vegla prej stralli të punuara mirë, me forma tipike musteriane, të cilat i kanë shërbyer njeriut primitiv për procese të ndryshme pune që lidheshin drejtpërdrejt me sigurimin e ushqimit të tij të përditshëm. Të tilla vegla, si prefëse, kruese, gërryese, etj., janë gjetur, deri më sot, në stacionin prehistorik të Xarrës në rrethin e Sarandës, në stacionin e Kryegjatës, në afërsi të Apollonisë (Fier) dhe në stacionin e Gajtanit në rrethin e Shkodrës. Nga format dhe përmasat e tyre të vogla këto vegla ngjasojnë mjaft me veglat e strallit të zbuluara në depozitimet musteriane të krahinave fqinje të Greqisë Veriore, të Thesalisë, të Malit të Zi etj.
Neoliti
Janë zbuluar e gërmuar një numër i madh vendbanimesh neolitike me shtrirje gati në tërë territorin e Shqipërisë, si në Maliq, Cakran, Vashtëmi, Burimas, Podgorie, Barç dhe në Dërsnik të rrethit të Korçës, në Kamnik të Kolonjës, në Blaz e Nezir të Matit, në Cakran të Fierit, në Burim, në Gradec e në Cetush të Dibrës, në Kolsh të Kukësit, në Rrajcë e në Rashtan të Librazhdit e nga gjetje të rastit në pika të tjera. Më mirë është njohur e studiuar pellgu i Korçës, i cili gjatë epokës parahistorike ka pasur kushte shumë të mira gjeo-klimatike.
Jeta në Shqipëri gjatë neolitit u zhvillua në kushte shumë të përshtatshme natyrore. Klima e ftohtë dhe e lagësht e paleolitit, e cila kishte filluar që në mezolit ia la vendin një klime më të butë, që kishte pak a shumë karakterin e klimës së sotme. Si rrjedhim edhe flora e fauna thuajse nuk ndryshojnë prej asaj të ditëve tona.
Epoka e bronzit
Epoka e bronzit në Shqipëri përfshin mijëvjeçarin e tretë dhe gjithë mijëvjeçarin e dytë p.e.s., e deri në fundin e shek. XII p.e.s. Ajo njihet prej të dhënave të fituara nga shtresat e kulturës së bronzit në vendbanimet e Maliqit, të Trenit e të Sovjanit në pellgun e Korçës, nga shtresa e parë e vendbanimit të Gajtanit në afërsi të Shkodrës, nga gjetjet në shpellën e Nezirit dhe nga vendbanimi i Badherës e kalaja e Kalivosë në rrethin e Sarandës. Gjithashtu njihet nga varrezat tumulare në Mat, në Kukës, në Barç (Korçë), në Pazhok (Elbasan), në Divjakë (Lushnjë), në Patos (Fier), në Vajzë e Dukat (Vlorë), në Piskovë (Përmet), nga tumat në luginën e Dropullit, nga tuma e Bajkajt (Sarandë) e nga depo e gjetje të rastit të zbuluara buzë liqeneve të Shkodrës, të Pogradecit, të Prespës etj.
Këto të dhëna dëshmojnë se territori i Shqipërisë gjatë kësaj epoke ka qenë i populluar gjerësisht, që nga zonat e tij të ulëta fushore e deri në krahinat e brendshme dhe të vështira malore. Njerëzit banonin kryesisht në vendbanime të hapura. Në një masë më të kufizuar janë shfrytëzuar dhe shpellat, ashtu siç kanë vazhduar të jenë në përdorim edhe palafitet, siç tregojnë gërmimet e viteve të fundit në vendbanimin palafit të Sovjanit. Nga fundi i kësaj epoke lindin edhe vendbanimet e para të fortifikuara, të cilat rrethohen me mure gurësh të palatuar e të lidhur në të thatë apo me ledhe e hunj. Një pjesë e mirë e vendbanimeve të këtij lloji, si kalaja e Gajtanit, qyteza e Margëlliçit (Fier) etj., që do të marrin zhvillim të plotë dhe do të bëhen karakteristike për epokën pasuese, atë të hekurit, e kanë origjinën e vet në këtë periudhë.
Banesat kanë qenë kasolle, që ndërtoheshin me lëndë drusore, kallama e kashtë. Ato janë njëkthinëshe zakonisht me planimetri katërkëndëshe, por duket se ka qenë në përdorim edhe tipi me bazë të rrumbullakët e trup konik. Dyshemetë kanë qenë të shtruara me baltë të ngjeshur e të rrahur, kurse muret të thurura me thupra e të lyera me baltë të përzier me byk. Në mes kishin nga një vatër të rrumbullakët; ka raste kur këtë e gjejmë të vendosur anash në formën e një korite që nuk njihet në banesat neolitike. Vlen të përmendim një kompleks banesash të bronzit të vonë të zbuluara në kalanë e Badherës, të cilat kanë formë katërkëndëshe ose rrethore të ndërtuara me një xokolaturë gurësh, mbi të cilën ngriheshin paretet dhe çatia prej materiali të lehtë.
Ilirët
Shthurja e bashkësisë primitive shek. XI - V p.K
Artikull : Origjina dhe trualli historik i Ilirëve
Artikull : Gjendja ekonomiko-shoqërore e Ilirëve
Artikull : Kultura Ilire
Artikull : Kolonitë helene të bregdetit Ilir
Burimet historike dëshmojnë se në epokën e hekurit territori i Shqipërisë banohej nga ilirët, një nga popullsitë e mëdha të Evropës së atëhershme, që shtrihej në gjithë pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik. Rreth fundit të shekullit XII ose fillimit të shekullit XI para erës sonë në territorin e tyre shfaqen për të parën herë objekte prej hekuri. Futja në përdorim e këtij materiali të ri, që i dha emrin epokës shënon, edhe për ilirët nismën e një periudhe të re historike. Hekuri kishte cilësi të pakrahasueshme ndaj lëndëve të para të njohura deri atëherë për përgatitjen e veglave të punës dhe të armëve. Si i tillë, ai çoi në rritjen e rendimentit në sfera të ndryshme të ekonomisë, në zhvillimin e mëtejshëm të këmbimit, në rritjen e pasurisë shoqërore, në thellimin e diferencimit shoqëror, në formimin e federatave fisnore si forma të organizimit politik. Në tërë përmbajtjen e vet kjo periudhë e historisë së ilirëve karakterizohet, kështu, nga shthurja e plotë e organizimit fisnor dhe nga përgatitja e kushteve për lindjen e skllavopronarisë dhe të shteteve skllavopronare ilire.
Ky proces nuk u krye njëlloj në të gjithë territorin e gjerë ilir. Më shpejt përparuan popullsitë që banonin në ultësirën bregdetare dhe në luginat e pllajat me kushte më të mira natyrore, ndërsa më ngadalë ecnin fiset e zonave të thella e të varfra malore.
Njohuritë tona për këtë periudhë mbështeten kryesisht në të dhënat arkeologjike, por këtu vijnë në ndihmë për herë të parë edhe burimet e shkruara historike, të cilat u takojnë kryesisht ilirëve të Jugut.
Shtetet Ilire
Artikull : Shtetet e para Ilire
Artikull : Fuqizimi i skllavopronarisë
Artikull : Shteti i Epirit
Në fundshekullin V p.e.s. ilirët hynë në rrugën e zhvillimit skllavopronar. Në shekujt që pasuan e deri në pushtimin romak krahinat më të përparuara ilire, ato jugore, kryesisht bregdetare, njohën zhvillimin e tyre më të lartë shoqëror e politik të pavarur. Urbanizimi intensiv i kësaj treve dhe zhvillimi që mori, për pasojë, mënyra antike e prodhimit në shek. IV-III p.e.s. çoi në krijimin e një shoqërie antike të mirfilltë dhe në formimin e një vargu shtetesh ilire, të cilat u inkuadruan në qytetërimin e përparuar të botës mesdhetare.
Midis formacioneve shtetërore që u formuan në trevën e gjerë ilire, ai që arriti një shkallë të lartë të zhvillimit politik dhe që luajti një rol të shquar në ngjarjet politike të kohës qe Shteti Ilir apo Mbretëria Ilire. Që nga dukja e këtij shteti emrat ilir dhe Iliri morën, përveç kuptimit të gjerë etnik, edhe një kuptim të ngushtë politik, që u lidhën me fatet historike të këtij formacioni shtetëror dhe të popullsisë së tij, e cila në burimet e shkruara do të njihet me emrin Illyrii propriedictii (ilirë të mirëfilltë). Në kohë të ndryshme Mbretëria Ilire ushtroi pushtetin e vet, natyrisht me luhatjet që i imponuan rrethanat politike, në një territor të gjerë që përfshinte krahinat prej lumit Naretva (Narona) në veri e deri te lumi Vjosa (Aous), në jug me një shtrirje drejt lindjes deri te liqenet Lyhnide në kufi me Maqedoninë dhe më në veri me Mbretërinë Dardane.
Në krahinat më jugore ilire u formua një shtet tjetër i rëndësishëm ilir i njohur me emrin Shteti i Epirit, i cili shquhet sidomos në ngjarjet politike të fundit të shek. IV dhe të çerekut të parë të shek. III p.e.s. Në kohën e shtrirjes më të gjerë të tij, ai përfshinte tokat prej lumit Vjosa (Aous) e deri në gjirin e Artës (Nikopolit), duke u kufizuar nga jugu me Akarnaninë, kurse nga lindja me Thesalinë e Maqedonisë.
Në këtë hapësirë kanë ekzistuar si formacione shtetërore të pavarura edhe një varg qytetesh shtete, si Dyrrahu, Apolonia, Ambrakia, historia politike e të cilave u zhvillua herë në lidhje të ngushtë e herë në kundërshtim me atë të Shtetit Ilir dhe të atij të Epirit. Në rrethana të caktuara politike lindin gjithashtu formacione më pak të rëndësishme në formën e lidhjeve qytetare (Koinon), si ajo e Bylinëve etj., që kanë një peshë më të vogël në historinë politike të Ilirisë.
Në krahinat e brendshme jugore dhe qendrore ilire u formuan tri mbretëri të vogla ilire: e paionëve, e dardanëve dhe e athamanëve. E para shfaqet me një shkëlqim të shkurtër në shek. IV p.e.s. për të rënë pastaj shpejt nën goditjet e politikës ekspansioniste të shtetit maqedonas, kurse dy të fundit dalin në arenën politike në shek. III me një rol të parëndësishëm.
Popullsitë ilire të krahinave të brendshme qendrore e veriore nuk njohën deri në fillim të erës sonë një organizim politik shtetëror; edhe në këtë kohë ato arritën të organizohen vetëm në federata fisnore, siç është rasti i dalmatëve ose i fiseve të tjera.
Shteti Ilir Fuqi mesdhetare
Artikull : Luftërat kundër Romës
Artikull : Mbretëria e Dardanisë
Artikull : Qëndresa e Ilirëve kundër pushtuesve romak
Në historiografinë moderne është bërë zakon që shtetin ilir të mesit të shek. III ta quajnë shteti ardian. Studiuesit që e pagëzuan me këtë emër ia atribuojnë formimin e këtij shteti fisit të ardianëve. Sipas tyre, ky fis, i shtyrë nga keltët që vinin nga veriu u bart gjatë shek. IV në bregun e djathtë të Naronës, përballë ishullit Far, në jug të dalmatëve; pa i braktisur këto krahina, aty nga mesi i shek. III p.e.s. në kohën e sundimit të Pleuratit, atit të Agronit, ardianët zbritën gjatë bregdetit deri thellë në jug. Nën goditjet e ardianëve, sipas këtyre studiuesve, ranë mbretëritë e vjetra të enkelejve dhe të taulantëve dhe ardianët u imponuan pushtetin e tyre gjithë fiseve të Ilirisë së Jugut; u krijua kështu një mbretëri e re, shumë më e gjerë sesa të parat, që shtrihej nga kufijtë e Epirit deri përtej Naronës në veri.
Kjo tezë, ndonëse përfaqësonte mendimin më të përhapur, nuk mbeti pa u kundërshtuar. Studiues të tjerë vunë në dyshim rolin e ardianëve në formimin e shtetit dhe u përpoqën që t’i zëvendësonin ata me labeatët, të cilët kishin një pozitë qendrore në mbretëri ndaj asaj periferike të ardianëve. Nuk u pranua gjithashtu origjina ardiane e dinastisë themeluese të Agronit, e cila u kërkua përsëri te labeatët; u vu në dukje me të drejtë, se Agroni njihej si mbret i ardianëve, vetëm te historiani Dion Kasi (Dio Cassius), një burim i vonë i shekullit II të erës sonë, kurse autorë të tjerë, më të hershëm e më të besueshëm, e përmendin si një mbret të ilirëve. Më në fund u përjashtua mundësia e lindjes së këtij shteti, si rrjedhojë e pushtimeve të një fisi dhe u paraqit si krijesë e një grupi sundimtarësh, të cilët bashkuan fise që kishin interesa të përbashkëta dhe lidhje afërsie me dinastinë pushtuese.
Me gjithë ndryshimet që paraqesin pikëpamjet e shqyrtuara, ato bashkohen në vështrimin që i bëjnë thelbit të çështjes: formacioni politik për të cilin bëhet fjalë paraqitet si një shtet fisnor dhe si një vepër personale e një sundimtari, qoftë ky Pleurati apo i biri i tij, Agroni.
Teza mbi zhdukjen pas vitit 270 të mbretërisë së enkelejve dhe të taulantëve dhe formimi rreth mesit të shek. III p.e.s. i një mbretërie ardiane shumë më të gjerë e më të fuqishme se të parat paraqitet sot si një trajtesë mekanike. Me të drejtë është vënë në dukje se kësaj teze i mungon argumentimi historik dhe se e ashtuquajtura mbretëri e enkelejve është një krijesë e historiografisë moderne.
Nga ana tjetër, shteti ilir i mesit të shek. III shihet si një dukuri krejt e re në botën ilire. Sipas autorëve të kësaj pikëpamjeje ilirët nuk njihnin më parë veçse një rend fisnor dhe vetëm pas mesit të shek. III u krijua ky “entitet politik krejtësisht i ri”. Analiza objektive e burimeve tregon se mbretëria e Agronit është trashëgimtare e drejtpërdrejtë e shtetit të mëparshëm ilir, pa asnjë ndërprerje në traditën e vet politike. Qendra e këtij shteti ka qenë më në jug se sa pranohet dhe bërthamën e tij kryesore e përbënin tokat e shtetit të vjetër ilir, të cilat gjatë konfliktit me Romën u bënë teatri i veprimeve më të rëndësishme ushtarake. Ardianët banonin gjithashtu më në jug; sipas autorëve antikë ata nuk janë veçse një nga popullsitë e rëndësishme që bënin pjesë në shtetin ilir dhe nuk u njihet ndonjë rol i veçantë në formimin e mbretërisë së Agronit. Përfshirja e tyre në përbërjen e shtetit ilir ndodhi, sikurse është vënë në dukje me të drejtë, në drejtim të kundërt nga ai i pranuar, nëpërmjet shtrirjes së këtij shteti në veri. Burimet tregojnë qartë se banorët e këtij shteti quhen si më parë “ilirë”, vendi “Iliri” dhe sundimtarët “mbretër ilirë”.
Meqë në jetën politike të shtetit ilir nuk ka pasur asnjë ndërprerje, dinastia e Agronit duhet të ketë qenë e re dhe me origjinë veriore. Midis asaj dhe sundimtarëve të mëparshëm nuk ka pasur asnjë lidhje. Ka të ngjarë që në mesin e shek. III p.e.s. ose pak më parë, shteti ilir të ketë njohur një periudhë trazirash të brendshme, hollësitë e të cilave nuk i dimë. Nuk është çudi që zhvillimi i vrullshëm i qyteteve të Veriut, të mbetura jashtë konflikteve luftarake që prekën pjesën jugore të shtetit ilir bashkë me qytetet e tij, të ketë ndryshuar raportin e forcave dhe të ketë ndikuar apo të jetë bërë bazë e ndryshimeve politike që pasqyrohen vetëm në ndryshimin e dinastisë sunduese dhe në shkëputjen e dy qyteteve të rëndësishme të Adriatikut Lindor, Dyrrahut e Apolonisë, nga shteti ilir.
Historia e 60 vjetëve të fundit (231-168 p.e.s.) të shtetit ilir është kryesisht historia e luftërave me Romën. Ngjarjet që u zhvilluan në prag të këtyre luftërave janë vetëm një prelud i tyre. Megjithatë këto janë një dëshmi e rëndësishme për vendin që zinte ky shtet midis fuqive të tjera të Ballkanit dhe për rolin e tij historik në ngjarjet politike të kohës.
Burimi më i rëndësishëm për këto luftëra është vepra e historianit grek Polibi. Por, kjo vepër e shek. II p.e.s., që përfaqëson një histori të përgjithshme, përshkohet nga një tendenciozitet dhe subjektivizëm i theksuar, ku nuk fshihet simpatia ndaj Romës. Historia e ilirëve, ashtu sikurse në përgjithësi historia e kundërshtarëve politikë të Romës, paraqitet e shtrembëruar. Qëllimi kryesor i Polibit është të justifikojë në këtë vepër pushtimet romake, të cilat i quan të drejta, të nevojshme dhe të dëshirueshme nga popullsitë vendase. Për Polibin këto pushtime ishin të pashmangshme, sepse “fati i kishte caktuar Romës misionin të sundojë botën”. Një pjesë e burimeve që ka përdorur Polibi vjen nga historiani më i lashtë romak Fabi Piktor dhe, sipas një mendimi të përgjithshëm, ka karakter thjesht propagandistik.
Burimet e tjera për këtë periudhë, duke qenë nën ndikimin e një tradite të korruptuar rëndë paraqiten më të pasakta. Kjo vihet re në radhë të parë tek Livi, i cili i kushton më tepër vëmendje efektit retorik e moralizues sesa të vërtetës historike. Për hir të paraqitjes së bukur dhe tërheqëse të ngjarjeve, ai shpeshherë sakrifikon këtë të vërtetë. Tregimet e tij janë të veshura me petkun moralizues dhe në mjaft raste me hollësi fantastike.
Shumë të pasigurta janë edhe njoftimet e shkrimtarëve të tjerë, Dion Kasi e Apiani, që përfaqësojnë ritransmetime të cunguara, dhe më tepër të pasakta të tradicionit të vjetër.
Iliria nën okupimin Romak
Artikull : Iliria nën okupimin Romak
Shteti romak si gjatë luftërave, ashtu edhe pas mbarimit të tyre u mor me organizimin administrativ të viseve të pushtuara, të cilin e kreu në disa etapa dhe me ndryshime sipas konjunkturave që krijoheshin herë pas here dhe në pajtim me mundësitë që kishte vetë shteti romak. Qëllimi kryesor i organizimit administrativ të Ilirisë, ka qenë përforcimi i pushtetit romak, me anë të të cilit do të kalohej në një administrim e shfrytëzim më racional e sistematik të provincave ilire. Kjo ka ndodhur në periudhën e fundit të Republikës së Romës dhe në mënyrë të veçantë me krijimin e perandorisë. Këtij qëllimi i shërbyen masa të tilla si konfiskimi i tokave dhe ndryshimet në pronësinë tokësore, shndërrimi i disa qyteteve në koloni romake dhe ngulimet e një popullsie italike e orientale, zhvillimi i teknikës dhe i prodhimit, shfrytëzimi i minierave dhe ndërtimi e rindërtimi i rrugëve dhe në përgjithësi situata e rëndë që iu imponua ilirëve, veçanërisht duke filluar nga shek. I e.s.
Bashkë me këtë politikë Roma bëri përpjekje të mëdha për asimilimin, “romanizimin” e popullsisë ilire, por pa arritur rezultate të dukshme.
Shqipëria nën Perandorinë Bizantine shek.V - X
Artikull : Shqiptarët në mesjetën e hershme
Artikull : Ruralizmi i jetës në mesjetën e hershme
Artikull : Organizimi shtetëror dhe jeta politike
Kur Perandoria Romake u nda në atë të lindjes dhe atë të perëndimit në vitin 395, trojet e Shqipërisë së sotme u bënë pjesë e Perandorisë Bizantine. Në kohën e Perandorisë Romake, disa ilirë u ngritën në poste të larta në perandorinë e re. Tre perandorët që mbruajtën historinë e Bizantit (duke mbretëruar nga vitet 491 deri në vitet 565) ishin me prejardhje ilire: Anastasi I, Justini I dhe perandori më i njohur i Bizantit Justiniani I.
Në dhjetëvjeçarët e parë nën qeverisjen bizantine (deri në vitin 461), Iliria vuajti bastisjet shkatërruese të visigotëve, hunëve dhe ostrogotëve. Jo shumë kohë pasi këta pushtues barbarë u derdhën nëpër Ballkan, u shfaqën Sllavët. Midis shekullit VI dhe VII ata u ngujuan në trevat ilire dhe vazhduan të asimilojnë fiset ilire pak a shumë ku ndodhet tani Sllovenia, Kroacia, Bosnja dhe Hercegovina dhe Serbia. Fiset ilire të jugut, megjithatë, përfshi dhe Shqipërinë e sotme iu shmangën asimilimit dhe ruajtën gjuhën e tyre amtare.
Me kalimin e disa qindvjeçarëve, nën përplasjen me romakët, bizantinët dhe kulturën sllave, fiset ilire të jugut pësuan një shndërrim dhe pasoi një kalim nga popullata e vjetër ilire në shqiptare të re. Si rrjedhojë, nga shekulli i VII deri në atë të XI, emri Iliri i hapi rrugë emrit, në fillim të përmendur në qindvjeçarin e 2-të nga gjeografi Ptolemeu i Aleksandrisë, të fiseve Albanoi, të cilët banonin çfarë sot është qendra e Shqipërisë. Nga një fis i vetëm emri u përhap duke përfshirë pjesën e mbetur të vendit si Arbëri dhe, përfundimisht, Shqipëri (Albania). Zanafillat e kombit shqiptar duket ndodhën në atë kohë kur populli shqiptar vërejti se ata ndanin një truall të përbashkët, emër, gjuhë, dhe trashëgimi kulturore. (Gjuhëtarët kanë përcaktuar se emri "Shqipëri" rrjedh nga ndajfolja "shqip", në kuptimin "qartë" (në kuptimin "flas qartë"; tek Buzuku: vjen me e thashunë shqip). Ky emër ka zëvendësuar emrin e vjetër Arbëri gjatë shekujve XVI dhe XVII. Hipoteza e prejardhjes nga emri "shqipe", ose "shqiponjë," pra "Shqipëri" - "toka e shqiponjës" është një hipotezë romantike, që nuk përputhet me realitetin shkencor.
Shqipëria midis Bizantit dhe Perëndimit shek. XI - XIV
Artikull : Normanët në Shqipëri
Artikull : Jeta politike në Shqipëri shek.XII - XIII
Artikull : Shqipëria dhe Mbretëria e Sicilisë shek.XIII
Artikull : Gjendja kishtare në Shqipëri shek.XI - XIV
Artikull : Prona feudale në Shqipëri shek.XI - XIV
Artikull : Qytetet në Shqipëri shek.XI - XIV
Shqipëria nën sundimin Osman
Pushtimet e para osmane në Shqipëri
Sulmet e ushtrive osmane për pushtimin e viseve shqiptare nisën në mesin e viteve 80 të shek. XIV. Të udhëhequra nga bejlerbeu i Rumelisë, Timurtash Pasha, në vitin 1385 ushtritë osmane, pasi morën Sofjen, u futën në Shqipëri dhe pushtuan qytetet e Shkupit, të Përlepit, të Manastirit dhe të Kosturit. Në dokumente perëndimore dhe osmane të shek. XIV-XV për qytetet e Shkupit, të Manastirit, të Kosturit, të Janinës etj., si dhe për Fushë-Dardaninë shprehimisht është shënuar se ato ishin "në Shqipëri" apo "në tokat shqiptare".
Në muajin gusht të vitit 1385 Balsha II i shkruante Republikës së Venedikut se zotërimet e tij ishin nën sulmet e përditshme të ushtrive osmane dhe se ato kishin shkaktuar një pështjellim të madh te nënshtetasit e tij. Kur Balsha II ishte i zënë në konflikt me mbretin e Bosnjës, Tvërtkon (1376-1391), për çështjen e zotërimit të Kotorrit, një ushtri e fuqishme osmane, e komanduar nga Timurtash Pasha, në shtator të vitit 1385 u fut me shpejtësi në thellësi të tokave shqiptare. Balsha II së bashku me një grup fisnikësh të udhëhequr prej tij, mobilizuan me shpejtësi një pjesë të ushtrisë dhe u dolën përpara osmanëve në fushën e Savrës (pranë Lushnjës). Në betejën e Savrës, që u zhvillua më 18 shtator 1385, forcat ushtarake shqiptare u thyen dhe vetë Balsha II gjeti vdekjen. Fitorja e betejës i dha mundësi ushtrisë osmane që të pushtonte Beratin, Krujën etj., të cilat i mbajti përkohësisht, derisa ua lëshoi zotëruesve të mëparshëm. Inkursionet e tyre u shtrinë edhe në Shqipërinë e Epërme deri në Lezhë, si dhe në Shqipërinë e Poshtme. Në vitin 1386 osmanllinjtë pushtuan Nishin dhe pas një viti Selanikun, që e mbajtën përkohësisht në duart e tyre, deri më 1403.
Për disa familje fisnike të njohura, si Balshajt, Muzakajt etj., beteja e Savrës shënoi rënien e tyre nën vasalitetin osman, i cili në fillim qe i dobët dhe herë-herë formal. Pa kaluar shumë kohë nga disfata që pësuan në fushën e Savrës, Balshajt rifilluan të ndiqnin një politikë të pavarur. Në vitin 1388, Gjergji II Balsha, krahas forcave ushtarake të sundimtarëve të Rashës e të Bosnjës, mori pjesë në betejën që u zhvillua në Beliqë (Bosnjë) dhe forcat e tij luajtën një rol të rëndësishëm në thyerjen e ushtrive osmane, të komanduara nga L`alla Shahini. Kjo fitore nxiti Karl Topinë dhe Muzakajt që të shkëpusnin lidhjet e tyre të vasalitetit ndaj osmanëve.Ballkani ne shekullin XIV ishte nje teritor i coptuar, i ndar ne shume principata e shtete te pavarura sic ishin principata greke,bullgare, serbe,dhe shqiptare. Ndermjet tyre kishte mosmarrveshje e zhvilloheshin luftra per ceshtje fetare si dhe per probleme kufijesh. Keto dy ceshtje kishin krijuar nje anarki ne Ballkan e cila letesonte perparimet e ushtiris osmane.
Krijimi i Koalicionit Ballkanik
Intensifikimi i sulmeve të ushtrive osmane dhe zgjerimi i vrullshëm i pushtimeve të tyre në Ballkan bënë që sundimtarët ballkanas të linin mënjanë grindjet e konfliktet ndërmjet tyre dhe të mendonin e të projektonin aksione të përbashkëta ushtarake për të mbrojtur zotërimet e veta. Në vitin 1387 u krijua një koalicion i gjerë ballkanik, ndërkohë që më 1388 sulltani përqendroi forca të shumta në Plovdiv për të vijuar pushtimet në Ballkanin Qendror. Knjazi serb i Rashës, Llazari Hrebelanoviçi mori nismën dhe ftoi sundimtarët e tjerë ballkanas që të bashkonin forcat e tyre për të ndalur marshimin osman. Thirrjes së tij iu përgjigjën disa prej sundimtarëve shqiptarë, si Gjergji II Balsha, sundimtar i Shkodrës, Teodor II Muzaka, zot i Beratit dhe i Myzeqesë, Dhimitër Jonima, zot i trevave përgjatë rrugës tregtare Lezhë-Prizren, Andrea Gropa, zot i Ohrit dhe i rajoneve rreth tij, sundimtarë të Shqipërisë së Poshtme etj. Me ta u bashkuan edhe sundimtarë të tjerë ballkanas, si vojvoda rumun Mirçea, bani kroat Ivan Horvat, mbreti Tvërtko I i Bosnjës, sundimtari i Kosovës Vuk Mlladenoviqi, që zakonisht njihet me mbiemrin Brankoviçi (Vuk Brankoviçi) etj. Zotërimet familjare i kishte në pjesën veriore të Drenicës dhe të Fushë-Dardanisë. Pas vdekjes së Vukës në tetor 1398, jeta politike në zotërimet e tij u decentralizua. Trupat shqiptare kishin një peshë të rëndësishme në forcat e koalicionit ballkanik. Kronikat osmane, që përshkruajnë këtë ngjarje, theksojnë numrin e madh të ushtrisë së Gjergjit II Balsha dhe e cilësojnë atë si njërin prej tre sundimtarëve kryesorë të koalicionit antiosman, krahas knjazit Lazar dhe vojvodës Vllatko Vukoviqit, komandant i ushtrisë së mbretit Tvërtko I të Bosnjës.
Në qershor të vitit 1389 ushtritë e koalicionit ballkanik u bashkuan në Fushë-Dardani (Fushë-Kosovë). Në çastin e fillimit të betejës, V. Brankoviqi i largoi trupat e veta nga koalicioni. Më 15 qershor ballkanasit zhvilluan një betejë të përgjakshme me focat osmane të komanduara nga sulltan Murati I. Pas disa sukseseve të para të ushtrive të koalicionit, fitorja në këtë betejë anoi përfundimisht nga osmanët, por me humbje njerëzore të mëdha nga të dyja palët. Gjatë zhvillimit të betejës luftëtari Milosh Kopili vrau sulltan Muratin I. Për hakmarrje osmanët vranë robërit e luftës, duke përfshirë knjaz Llazarin e Milosh Kopilin. Në këtë betejë mbeti i vrarë Teodori I Muzaka, si dhe shumë bashkëluftëtarë të tij dhe shqiptarë të tjerë. Beteja e Fushë-Dardanisë dhe akti heroik i Milosh Kopilit lanë mbresa të fuqishme te shqiptarët e Kosovës, të cilët i përjetësuan ato në këngë popullore.
Dështimi i Koalicionit
Disfata e koalicionit ballkanik në betejën e Fushë-Dardanisë të vitit 1389 pati rrjedhime të rënda për popujt e Gadishullit të Ballkanit. Ajo i dha fund krijimit të koalicioneve ballkanike të gjera kundër pushtuesve osmanë dhe sulltanit pasardhës, Bajazitit I (1389-1402), të njohur me cilësimin Rrufeja (Jëlldërëm), i lehtësoi rrugën për pushtime të reja në Ballkan. Pushtuesit osmanë e kthyen në vasal të tyre sundimtarin e Kosovës, Vukë Brankoviçin, të cilin, në fillim të vitit 1392, e detyruan t'u dorëzonte Shkupin, e më pas Zveçanin (kështjellë pranë Mitrovicës) etj. Me marrjen e Shkupit, osmanët përforcuan pushtetin e tyre në pjesën lindore të Shqipërisë Qendrore (Maqedonia e sotme), veçanërisht nëpër rajonet fushore të lumit Vardar, që ishin nga më të begatat e Ballkanit. Pozicioni gjeografik shumë i favorshëm i Shkupit, ku kryqëzoheshin rrugët më të shkurtra që lidhnin kryeqytetin e Perandorisë Osmane me të gjitha tokat shqiptare dhe me rajonet e tjera të Ballkanit, nxitën sulltanët osmanë që ta bënin atë bazë ushtarake shumë të fuqishme, duke e shpallur Pashasanxhak, d.m.th. vend-rezidencë e bejlerbeut të Rumelisë.
Ndryshimet në Fe
Ndërkaq osmanët ishin përpjekur për zgjerimin e pushtimeve të tyre në Shqipërinë Qendrore. Qysh në vitin 1385 ata u kishin marrë Muzakajve qytetin e rëndësishëm të Kosturit, kurse rreth vitit 1394 u morën Gropajve Ohrin, të cilin nuk e mbajtën dot për një kohë të gjatë. Ky qytet buzë liqenit kishte fortesë të fuqishme dhe një pozicion shumë të favorshëm për kontrollin e peshkimit në liqen e në dajlanet e shumta të lumit Drin në Strugë, ku tregtohej me shumicë peshku i thatë që përgatitej aty. Për zotërimin e rajonit të liqenit dhe dobësimin e pranisë së fisnikëve shqiptarë aty, osmanët vendosën administratën e tyre në Ohër dhe rrënuan tri kështjellat e tjera, të Strugës, të Pogradecit e të Starovës, që ishin në roje të liqenit dhe të rrugëve që gjendeshin pranë tij.
Në kushtet e mungesës së një kishe kombëtare shqiptare, që do të ndikonte shumë në ruajtjen e unitetit fetar te shqiptarët, një pjesë e konsiderueshme e fisnikërisë dhe e shtresave të tjera, që jetonin në Shkup, Manastir dhe në qytete të tjera të viseve lindore, filluan të përqafonin masivisht islamizmin. Që në fund të viteve 60 të shek. XV mbi 60% e banorëve të Shkupit e të Manastirit ishin myslimanë. Kurse te sllavët, që kishin kishën e tyre kombëtare, nuk u përhap procesi i islamizimit. Në regjistrat kadastralë osmanë të shek. XV thuajse asnjë spahi nuk ka të shënuar cilësimin se është serb apo sllav, ndryshe nga shumë të tjerë që mbajnë mbiemrin Shqiptari (Arnauti).
Konvertimi në islamizëm i shqiptarëve i shkëputi shumë prej tyre nga ndikimi i kishave ortodokse sllave e greke (që liturgjinë e mbanin në gjuhën sllave dhe greke), duke ndërprerë kështu vrullin e procesit shekullor të sllavizimit e të greqizimit të shqiptarëve. Gjithashtu islamizimi u dha mundësi shqiptarëve që të integroheshin në jetën e Perandorisë Osmane dhe të ruanin, deri në një farë mase, pozitat e tyre ekonomike e politike.
Rikonsolidimi i Perandorisë Osmane
Pasi e konsoliduan pushtetin osman në viset lindore të Shqipërisë Qendrore, trupat osmane nisën sulmet në drejtim të rajoneve perëndimore e bregdetare, si dhe të Shqipërisë së Epërme dhe asaj të Poshtme, sulme që i vazhduan pa ndërprerë nga viti 1385 deri në vitin 1402 për t`i rifilluar pas një dhjetëvjeçari. Pasi morën Zveçanin, më 1393 osmanët arritën të pushtonin po përkohësisht Shkodrën, Ulqinin, Dejën e Krujën, të cilat i mbajtën deri më 1395. Po në fund të shek. XIV ata morën përkohësisht Janinën dhe pushtuan krahinat e Korçës e të Përmetit. Zgjerimi i pushtimeve osmane në Shqipëri u ndërpre përkohësisht pas betejës së Ankarasë, të zhvilluar më 20 qershor 1402, ku trupat osmane pësuan një disfatë të rëndë dhe sulltan Bajaziti I (1389-1402) ra rob në duart e ushtrive fitimtare mongole të udhëhequra nga Timurlengu. Pas kësaj beteje, për një dhjetëvjeçar, jeta politike e Perandorisë Osmane u përfshi nga konflikte të ashpra ndërmjet tre djemve të Bajazitit I për trashëgimin e fronit, konflikte që përfunduan me ardhjen në pushtet të Mehmetit I (1413-1421). Sulltani i ri riaktivizoi politikën pushtuese edhe në drejtim të Ballkanit dhe të Shqipërisë.
Para se sulltan Mehmeti I të vinte në pushtet, në vitin 1412 ushtritë osmane sulmuan Novobërdën dhe e mbajtën të rrethuar për një kohë të gjatë, por nuk e morën dot, sepse mbrojtësit e saj luftuan me guxim. Ushtritë e sulltan Mehmetit I, me vdekjen e Niketë Topisë, në fillim të vitit 1415 pushtuan Krujën, gjatë vitit 1417 i morën Beratin Teodor Muzakës dhe Kaninën bashkë me Vlorën Rugina Balshës, kurse në vjeshtë të vitit 1418 pushtuan Gjirokastrën, kryeqendrën e zotërimeve të Zenebishëve.
Fitorja e trupave osmane në betejën e Fushë-Dardanisë të vitit 1389 dhe konsolidimi i pushtetit të tyre në fund të shek. XIV në qytetin e Shkupit, në rajonet e lumit Vardar si dhe pushtimi i Krujës, i Beratit, i Gjirokastrës etj., lehtësuan pushtimet e mëtejshme osmane në Ballkan e në Shqipëri dhe shtuan panikun në radhët e sundimtarëve ballkanas, shumë prej të cilëve u bënë vasalë të sulltanëve. Në Shkup u vendos selia e bejlerbeut të Rumelisë, që ishte komandanti i përgjithshëm i ushtrive osmane për pjesën evropiane të saj. Me një personalitet të tillë ushtarak e politik shumë të fuqishëm të Perandorisë Osmane duhej të përballeshin vazhdimisht fisnikët shqiptarë. Krahas tij ata duhej të përballeshin edhe me pinjollët e shumtë të familjes së fuqishme të Evrenozëve. Qysh kur nisën pushtimet e para osmane në Shqipërinë Lindore, në fund të shek. XIV, e deri në fund të shek. XV, kur ranë në duart e tyre edhe kështjellat e fundit në tokat shqiptare, ato të viseve perëndimore, në të gjitha betejat e aksionet e rëndësishme ushtarake të ushtrive pushtuese u shquan si komandantë ushtarakë osmanë një varg pinjollësh të familjes Evrenozi që jetonin në Shkup. I pari i tyre ishte Evrenoz-Beu (Pasha Jigit beu), i cili kishte pushtuar Thesalinë; emrin e tij e përdorën gjatë shekujve si mbiemër djemtë, nipërit e pasardhësit e tjerë të tyre..
Artikull : Shqipëria përballë pushtimit osman 1385-1443
Shqipëria në kohën e Gjergj Kastriotit - Skenderbeut 1443-1468
Artikull : Rimëkembja e Shtetit të Kastriotëve
Artikull : Fitoret e Besëlidhjes Shqiptare nën udhëheqjen e Skenderbeut
Artikull : Formimi i Shtetit Shqiptar nën drejtimin e Skenderbeut
Artikull : Marrëdhëniet ndërkombëtare të Shqipërisë në kohën e Skenderbeut
Artikull : Betejat shqiptaro-osmane të viteve 60
Shqipëria në vitet 1468-1479
Artikull : Shqipëria në vitet 1468-1479
Rilindja kombëtare :
Nga mesi i shekullit të XIX-të Perandoria Osmane ishte në grahmat e "Çështjes Lindore", në kohën që ballkanasit, duke përfshirë edhe shqiptarët, kërkonin të plotësonin ëndrrën e tyre kombëtare, bashkimin e katër Vilajeteve shqiptare. Për të mbrojtur dhe përkrahur interesat e tyre kombëtare, shqiptarët u mblodhën në Prizren, një qytet i Kosovës, në vitin 1878 dhe krijuan Lidhjen Shqiptare të Prizrenit. Lidhja kishte dy qëllime kryesore, atë politik dhe atë kulturor. Së pari, u përpoq (pasukses) të bashkonte të gjitha trojet shqiptare - atë kohë të ndara ndër katër Vilajete: Vilajetin e Kosovës, Shkodrës, Manastirit dhe Janinës - në një shtet vetqeverisës nën kuadrin e Perandorisë Osmane. Së dyti, nisi një lëvizje për zhvillimin e gjuhës, letërsisë, arsimimit, dhe kulturës shqiptare. Në vijë me programin e dytë, në vitin 1908 udhëheqësit shqiptarë u takuan në qytetin e Manastirit (tani Maqedoni) dhe përshtatën dy alfabete kombëtarë. Të dy alfabetet bazoheshin në shkrimin latin, të cilët zëvendësuan alfabetet e tjera në përdorim në atë kohë, dhe që përfshinin alfabetin arab (Elifba, për myslimanët), atë grek (për ortodoksët) dhe atë latin (për katolikët) që ishin deri në atë kohë në përdorim. Alfabeti që përdoret sot rëndom ndër shqiptarë është njeri prej alfabetëve zyrtarë të hartuar nga ky Kongres.
Lidhja Shqiptare e Prizrenit, nën trysninë e fuqive evropiane, u shtyp nga Perandoria Osmane në vitin 1881. Qëllimi i fuqive evropiane ishte të pengonte krijimin e një shteti me shumicë absolute myslimane në zemër të Evropës. Fuqitë evropiane e justifikuan këtë presion me gjoja alarmimin e Portës së Lartë nga synimi i fuqishëm kombëtar brenda Lidhjes Shqiptare. Megjthkëtë, lidhja mbeti simbol i zgjimit dhe aspiratave kombëtare të shqiptareve të kudondodhur dhe idetë e qëllimet e saj ushqyen përpjekjet për pavarësi kombëtare të katër Vilajeteve shqiptare.
Kur Turqit e Rinj (Xhon Turqit), që kishin marrë pushtetin në Stamboll në vitin 1908 shpërfillen zotimet e tyre ndaj shqiptarëve për reforma administrative dhe njohjen e vetvendosjes (autonomisë) së Vilajteve shqiptare, shqipëtarët u hodhën në kryengritje të armatosur (1910-1912). Të alarmuar nga ardhmëria e autonomisë shqiptare, fqinjët ballkanas të Shqipërisë, që kishin bërë tashmë plane për copëtimin e vendit, i shpallën luftë Perandorisë Osmane në tetor 1912, dhe ushtritë greke, serbe dhe malazeze përparuan në trevat Shqiptare.
Për të shmangur asgjësimin e vendit, të dërguarit e kombit u takuan në një kuvend në Vlorë. Ata udhehiqeshin nga Ismail Bej Vlora, një shqiptar që kishte pasur pozita të larta në administratën osmane. Më 28 nëntor 1912, kuvendi shpalli pavaresinë e Shtetit Shqiptar.
Pavarësia e Shqipërisë
Krijimi i shtetit të ri
Pak kohë pas mundjes së osmanëve nga lidhja ballkanike, në dhjetor të vitit 1912 u thirr në Londër një konferencë ambasadorësh të Fuqive të Mëdha (Britanisë, Gjermanisë, Rusisë, Austro-Hungarisë, Francës dhe Italisë) për të vendosur mbi çështjet e ngritura nga lufta në Ballkan. Me mbështetjen e dhënë shqiptarëve nga Austro-Hungaria dhe Italia, konferenca ra dakord të krijohej një shtet i pavarur shqiptar. Por, në vendosjen e kufinjve të shtetit të ri, duke pasur trysni të forta nga fqinjët e Shqipërisë, Fuqitë e Mëdha nuk e njohën gjërësisht realitetin demografik dhe u dorëzuan serbëve Vilajetin e gjërë të Kosovës dhe në lindje pjesën më të madhe të Vilajetit të Manastirit, përfishi Shkupin, Ohrin, Manastirin, ndërsa në jug, Greqisë iu dha pjesa më e madhe e Vilajetit të Janinës, përfshirë vetë qytetin e Janinës dhe gjithë Çamërinë, njohur ndryshe si Epiri i Jugut me qendër në Lumin Thíamis. Këto cungime të trevave shqiptare iu shtuan atyre të aneksuara nga Mali i Zi të zonave të Ulqinit, Podgoricës, Kotorrit, Plavës dhe Gucisë.
Shumëkush dyshoi nëse shteti i ri do të ishte funksional me pothuajse dy të tretat e tokave dhe popullsisë shqiptare të lëna jashtë kufinjve të saj, duke qene se këto treva ishin nga më prodhimtaret në bujqësi dhe blegtori. Nga ana tjetër, një bashkësi e vogël rreth 30.000 banorë të deklaruar me kombësi greke u përfshi brenda kufijve të Shqipërisë. (Megjithëkëtë, Greqia numëronte të gjithë shqiptarët e besimit ortodoks - rreth 20 përqind të popullsisë - si grekë, duke pretenduar se numri i popullsisë me kombësi greke ishte më i madh seç mendohej). Që atëherë, pakicat greke, çame dhe kosovare mbeten temat më shqetësuese në marrëdhëniet Shqiptaro-Greke dhe Shqiptaro-Jugosllave.
Fuqitë e Mëdha i imponuan shtetit të ri shqiptar një princ gjerman, Wilhelm von Wied (Vilhelm Vid), si kusht për ekzistencën e tij. Vilhelmi Vidi mbërriti në Shqipëri në mars 1914. Mosnjohja e tij me Shqipërinë dhe problemet e saj si dhe mungesa e popullaritetit të tij ndër shqiptarë, përzier me ndërlikimet e ngritura nga shpërthimi i Luftës së Parë Botërore, e detyruan atë të braktiste Shqipërinë vetëm gjashtë muaj më pas. Lufta që vijoi e zhyti vendin në një krizë të re ndërkaq që ushtritë e Austro-Hungarisë, Francës, Italisë, Greqisë, Malit të Zi dhe Serbisë e zaptuan dhe pushtuan gati gjithë territorin e shtetit shqiptar. Shteti shqiptar, i mbetur pa udhëheqje qendrore politike dhe ekonomike, për shkak të pushtimit të ri, e pllakosi vendin në kaos. Në Konferencën e Paqes së Parisit, 18 janar 1919 - 21 janar 1920 zhvilluar pas Luftës së Parë Botërore, shuarja e Shqipërisë u shmang kryesisht nga përpjekjet e Presidentit të Shteteve të Bashkuara të Amerikës Woodrow Wilson, i cili kundërshtoi planin e Britanisë, Francës dhe Italisë për ndarjen e Shqipërisë midis fqinjëve të saj, dhe sidomos nga delegacioni shqiptar që insistoi me forcë në ruajtjen e shtetit shqiptar.
Një kongres kombëtar, u mbajt në Lushnjë më 28 janar 1920, për të shpallur hapur konsolidimin e themeleve të shtetit shqiptar dhe për të hedhur bazat e qeverisë së re, akt ky nëpërmjet të cilit burrat e shtetit shqiptar e provuan veten të aftë për të qeverisur vendin në kundërshtim me pretendimet e fuqive të mëdha. Kongresi vendosi unanimisht rrëzimin e qeverisë së Durrësit, zgjodhi Këshillin e Lartë prej katër anëtarësh Luigj Bumçin, Aqif Pashë Elbasanin, Abdi Toptanin dhe Mihal Turtullin, emëroi qeverinë me kryeministër Sulejman Delvinën dhe zgjodhi Senatin. Si rezultat i përpjekjeve të shquara të patriotëve të kombit, në dhjetor 1920 Shqipëria, këtë herë me mbështetjen e Britanisë, u pranua në Lidhjen e Kombeve, duke fituar kështu për herë të parë njohjen ndërkombëtare si shtet vetëvendosës.
Konsolidimi i shtetit shqiptar
Në fillim të viteve 1920 shoqëria shqiptare ishte e ndarë midis dy grupimeve politike opoziatare. I pari, përbehej prej shtresës së bejlereve dhe pashallarëve të mëdhenj, pronarë të mëdhenj tokash, intelektualë të shkolluar jashtë vendit, iniciatorë të lëvizjes për bashkimin e Vilajeteve shqiptare dhe aktorë kryesorë politikë dhe ekonomikë në Shpalljen e Pavarësisë. Ndër ta numëroheshin Vlorajt, Vrionasit, Biçakçinjtë, Toptanasit, Vërlacët, Këlcyrajt, etj.. Ky grupim politik dhe ekonomik përfaqësonte forcat tradicionaliste shqiptare dhe synonte modernizimin e Shqipërisë sipas standarteve Perëndimore, ndërkaq që orintimi i tyre politik qe thellësisht i djathtë. Në mes të tyre shquhej për ambicjen e tij dhe Ahmet Zogu, një pronar i vogël fisnor nga rrethi i Matit, i shkolluar në Stamboll dhe Austri.
Grupi i dytë përbëhej nga tregtarë progresistë dhe politikanë me prirje demokratike të kohës, të cilët synonin gjithashtu modernizimin e Shqipërisë sipas standardeve Perëndimore, ndërkaq që orientimi i tyre politik qe i majtë. Ky grupim udhëhiqej prej Fan Stilian Nolit, një peshkop ortodoks i edukuar në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Këto forca politike, të kundërta në program dhe përbërje, përfaqësonin natyrën kontradiktore të politikës shqiptare në fund të Luftës së Parë Botërore.
Në periudhën midis vitit 1920 dhe 1924 forcat liberale (të majta) u fuqizuan së tepërmi dhe në vitin 1924 një kryengritje popullore e detyroi Ahmet Zogun të largohej nga Shqipëria për në Jugosllavi. Në pozitën e kryeministrit të qeverisë së re shqipatare, Noli iu përvesh një programi social që synonte një reformë të plotë agrare dhe modernizimin e infrastrukturës administrative të vendit sipas shembullit të demokracive perëndimore. Ky program hasi kundërshtimin e klasës së bejlereve dhe pashallarëve të mëdhenj, të cilët nuk donin të humbisnin pozitën e tyre të lartë në drejtimin e shtetit. Gjithashtu, qeveria e Nolit nuk arriti dot të sensibilizonte opinionin ndërkombëtar në ndihmë të saj. Qeveria e vetme që e njohu Shqipërinë në arenën ndërkombëtare ishte vetëm regjimi i ri Sovjetik i Leninit. Si pasojë, qeveria e Nolit u konsideruar tepër e majtë dhe përfundimisht një eksperiment në politikën shqiptare. Në krye të gjashtë muajve qeveria e Nolit ra dhe Zogu u rivendos si kryeministër i Shqipërisë me ndihmën zemërgjerë të Ushtrisë Jugosllave.
Zogu rifilloi sundimin e tij katërmbëdhjetëvjeçar në Shqipëri në fillim si president i Shqipërisë (1925-1928) dhe më vonë si Zogu I, Mbret i Shqiptarëve. Revolucioni demokratik i Nolit tronditi gjithë klasën politike shqiptare, përshi dhe Zogun. Tashmë ish bërë e qartë se nëse Shqipëria duhej të bënte përpara atëherë duheshin ndërmarrë reforma domethënëse. Si rezultat, Zogu qe i suksesshëm në vendosjen e rregullit dhe rendit publik, hapjen e shkollave fillore dhe të mesme.
Këto reforma u interpretuan nga qarqe të ndryshme si skllavërim kombëtar pasi sigurimi i të ardhurave financiare për to dhe modeli i tyre ish kryesisht Italia. Financimet dhe traktatet e shumta që Zogu ndërmori me qeverinë fashiste të Mussolinit shpesh u interpretuan si orvatje për ta shndërruar Shqipërinë në një koloni Italiane. Ndërkaq, interpretime të tjera të historiografisë hedhin dritë mbi fatkin se shumë nga reformat e modernizimit të ndërmarra prej Zogut qenë lëvizje të detyruara të tij për t'i shpëtuar kolonizimit real të Shqipërisë nga Italia, plan ky i shpallur haptas prej saj që para rënies së Perandorisë Osmane. Një ndër faktet që e ndihmon këtë interpretim është largimi i Zogut nga vendi më 1939, vit në të cilin Italia fashiste pushton Shqipërinë. Zogu fillimisht u largua për në Greqi më pas në Egjipt e më pas për në Francë ku dhe ndërroi jetë.
Ligjërisht Shqipëria e Zogut ish një monarki kushtetuese dhe parlamenti i Shqipërisë i përfaqësonte të dyja forcat kryesore politike, tradicionalistët e djathtë dhe progresitët e majtë. Ndërkaq, baza mbështetëse e autoritetit të Zogut ishin bejlerët dhe pashallaët e zonave qendrore dhe jugore dhe bajraktarët e veriut. I mbështetur në këtë rrjet, i siguruar nga ndihmat financiare të Italisë dhe në një xhandarmari të stërvitur dhe udhëhequr nga oficerë të huaj, Zogu solli stabilitet në Shqipëri. Ai vendosi autoritetin shtetëror në zonat e thella malore, uli kriminalitetin, hodhi themelet e sistemit të ri arsimor dhe ndërmori hapa shumë të guximshëm në modernizimin e jetës shoqërore të vendit.
Zogu dështoi në zgjidhjen e promblemit të reformës agrare. Ai importonte drithra në shuma të kosiderueshme, por sidoqoftë mungesa e të ardhurave dhe e aktivitetit të shtresës së fshatarësë detyroi një pjesë të saj të emigronte jashtë shtetit. Për më tepër Zogu u kufizoi shtetasve të tij të drejtat qytetare, fetare dhe civile të cilat krijuan kushte të favorshme për kryengritje të shpeshta ndaj regjimit të tij. Në betejën kundër korrupsionit shtetëror nuk u tregua i vendosur ndërkaq që qe i ashpër me një pjesë së opozitës politike. Zogu neglizhoi në masë të konsiderueshme krijimin e grupeve dhe celulave të para komuniste në Shqipëri edhe pse elementi komunist nuk qe burimor për vendin. Ndërkaq, elementi komunist u përdor si armë për të luftuar dhe përçarë stabilitetin e vendit.
Lufta e Dyte Botërore
Në tetor të vitit 1940 forcat italiane e përdorën Shqipërinë si një bazë ushtarake për të pushtuar Greqinë, por ata u zmbrapsen shpejt në Shqipëri. Pasi Gjermania naziste mundi Greqinë dhe Jugosllavinë në vitin 1941, krahinat e Kosovës dhe Çamërisë i´u bashkëngjitën Shqipërisë, duke krijuar kështu një shtet shqiptar të bashkuar kombësisht. Shteti i ri zgjati deri në nëntor 1944, kur gjermanet që kishin zëvendësuar forcat pushtuese italiane duke ndjekur dorëzimin e Italisë u tërhoqën nga Shqipëria në vitin 1943. Kosova iu ritrupëzua pjesës serbe të Jugosllavisë dhe Çamëria Greqisë.
Republika Popullore Socialiste e Shqipërisë
Shteti i Diktaturës se proletariatit
Sunduesit e rinj të Shqipërise trashëguan një vend jashtëzakonisht të varfër, të persekutuar nga analfabetizmi, gjakmarrja fisnore, shumllojshmëria e sëmundjeve epidemike dhe mungesa fantastike e të drejtave më themelore civile dhe qytetare. Për eliminimin e tyre komunistët ndërmorën një program radikal modernizimi që synonte pavarësinë sociale dhe ekonomike të Shqipërisë, si një suplementim të reformave të filluara qysh nga Shpallja e Pavarësisë në Vlorë më 1912.
Akti i parë i qeverisë së re ishte ajo e një reforme agrare pa kompromis. Tokat e bejlerve dhe agallarëve u ndanë në ngastra më të vogla dhe i'u dhanë atyre fshatarëve që ose nuk kishin tokë, ose që deri në atë kohë kishin shërbyer si sejmenë dhe bujkrobër. Kjo masë theu gjithashtu dhe bazën fuqimore të klasës së bejlerëve. Për më tepër, qeveria shtetëzoi industrinë, bankat dhe gjithë kapitalin tregtar dhe të huaj në vend. Pak kohë mbas reformës agrare filloi kolektivizimi i tokës, proces i cili mbaroi në 1967. Si rezultat, fshatarësia humbi tokën që i'u dha në fund të Luftës së Dytë Botërore. Socializmi nën udhëheqjen e Enver Hoxhës u përhap në zonat e thella malore dhe për pasojë shkaterroi institucionin e vjetër tradicional të kanunit, lidhjet e ngurta fisnore dhe strukturën patriarkale të familjes.
Shqipëria aderoi në kampin komunist me Jugosllavinë (1944-48), BRSS (1948-61) dhe Kinën (1961-78).Politikisht, Hoxha u zhgenjye me aleatët e tij komunistë dhe u nda me secilin prej tyre, duke i akuzuar për tradhti ideologjike ndaj kauzës së proletariatit dhe paqësim me Perëndimin kapitalist. E izoluar nga Perëndimi dhe Lindja së bashku, Shqipëria adoptoi kursin e ndërtimit të socializmit "me forcat e veta" duke u pozicionuar si vendi i vetëm stalinist në gjithë bllokun komunist.
Sidoqoftë shtypja politike i errësoi këto arritje kombëtare. Qeverisja e Hoxhës u karakterizua nga persekutimi policor i Drejtorisë së Sigurimit të Shtetit, i njohur thjesht si Sigurimi. Për eliminimin e pakënaqësisë, qeveria përdori shpesh përsekutimin e udhëheqjes në rradhët e Partisë dhe në mënyre më pak të ndjeshme atë të popullsisë në përgjithësi. Ata që kritikonin Partinë dhe drejtuesit e shtetit në veprat e tyre, qoftë kulturore, editoriale, ose thjesht propagandistike përjashtoheshin nga puna, burgoseshin në kampe të punës së detyrueshme ose thjesht ekzekutoheshin. Udhëtimi jashtë shtetit ishte i ndaluar për të gjithë përveç atyreve që shkonin me punë ose sponsorizim shtetëror. Në 1967 praktikimi fetar u ndalua pasi udhëheqja e shikonte fenë si një institucion feudal mesjetar që pengonte bashkimin dhe përparimin kombëtar. Vendet e kultit u mbyllen dhe në shume raste ose u shkatërruan ose u kthyen në shtëpi për veprimtari rinore. Shpëtuan vetëm ato që përbënin pasuri kulturore si Xhamia e Ethem Beut në qëndër të Tiranës.
Rënia e komunizmit
Mbas vdekjes së Enver Hoxhës më 1985, zëvendësuesi i tij, Ramiz Alia, u përpoq ta ruante strukturën e sistemit ekzistues, por në të njëjtën kohë tentoi të implementonte reforma, në mënyrë që të revitalizonte ekonominë që në atë kohë po bënte në vend numero. Si rezultat ai lejoi investime nga firma të huaja në Shqipëri dhe shtoi marrëdhëniet diplomatike me vendet Perëndimore. Sidoqoftë me rënien e komunizmit në Evropën Lindore në vitin 1989, shumë segmente të shoqërise shqiptare filluan nja aktivizim politik më të vendosur dhe filluan agjitimin kundër qeverisë. Grupet më aktive ishin ato më të zhgënjyerat intelektualët dhe rinia studentore. Në përgjigje të kërkesave të tyre Ramiz Alia u dha shqiptarëve (Minoritetit) të drejtën për udhëtim jashëte shtetit, zbuti fuqitë ekzekutive të Sigurimit, adoptoi disa masa të ekonomisë së lirë. Në dhjetor të 1990 Alia legalizoi krijimin e partive politike, kjo sinjalizoi fundin e monopolit komunist mbi ekzekutivin.
Masë mbas mase, kontrolli absolut i shtetit mbi shoqërinë shqiptare u dobësua. Pasiguria politike, ekonomike dhe shoqërore solli rënien e shumë qeverive midis 1990 dhe 1992. Në mars të vitit 1992 fitorja vendimtare e Partisë Demokratike solli në fuqi Sali Berishën, presidentin e parë të zgjedhur në një skenë demokratike dhe elektorale qysh prej fillimit të viteve 20-të.
Përparimi shqiptar drejt reformës demokratike mundësoi pjesëmarrjen shqiptare në Konferencën për Sigurimin dhe Bashkëpunimin në Evropë, e cila solli fundin e izolimit makabër shqiptar. Përjekjet për krijimin e një ekonomie të lirë sollën kriza të vazhdueshme, por gjithashtu mundësuan sjelljen e ndihmave humanitare në Shqipëri nga komuniteti ndërkombëtar. Në këtë menyrë, Shqipëria filloi integrimin e politikës dhe institucioneve të saj me Perëndimin, pjesë e të cilit shqiptarët e kanë konsideruar përherë veten.
Dështimi i shumë firmave piramidale investimi shkaktuan rënien e ekonomisë dhe më vonë të qeverisë në fillim të vitit 1997. Rreth një e treta e popullisë e gjetën vetën të varfër sa hap e mbyll sytë. Dhuna u shtua dhe turma popullore rrëmbyen armë, banda kriminale kontrollonin zona të tëra të vendit. Në përgjigje të kësaj, OKB dërgoi trupa paqëruajtëse në mars të atij viti. Partia socialiste fitoi zgjedhjet parlamentare në qershor 1997 dhe sekretari i Partisë Rexhep Mejdani u zgjodh President i ri i Shqipërisë.
Në 1999 vendi mirëpriti rreth 450,000 shqiptarë të Kosovës që i largoeshin dhunës serbe në Kosovë.
Shiko edhe
Ahmet Bej Zogu
Lidhje të jashtme
Historia e Shqipërisë
Shqipëri
Historia shqiptare |
3153 | Kultura ështe tërësia e arritjeve të një populli dhe të gjithë njerëzimit në fushën e prodhimit dhe në zhvillimin shoqëror e mendor.
Kultura, si qëndrim i veçantë i njeriut ndaj mjedisit rrethues,dallohet nga karakteri krijues dhe simbolika. Ajo është tipar dallues vetëm i njeriut të të gjitha epokave,qysh nga fillimet e procesit të hominzimit.
"...njeriu fillon të behët i tillë, për dallim nga kafshet e tjera, pikërisht sepse koncepton botën në mënyrë simbolike"
Kultura mund të ndahet në disa mënyra, sipas kohës, vendit dhe sipas grupimeve të njerëzimit.
Kultura botërore
Me këtë kuptohet tërësia e zhvillimit të njerëzimit.
Kultura kombëtare
Ndarje sipas grupimit të njerëzimit.
Me paraqitjen e Kombeve si një shkallë më e lartë e zhvillimit të njerëzimit, pas ndarjes në popuj. Për të treguar shkallen e zhvillimi te popujve(popullit) ato prezantohen me kulturë kombëtare.
Kultura shqiptare
Ndarje sipas grupimit të njerëzimit.
Kultura e Shqipërisë
Kultura e Kosovës
Kultura e Malësisë
Kultura e Dibrës
Tërësia e të arriturave shqiptare.
Kultura e lashtë (mesjetare)
Ndarje kohore e kulturës
Për dallimin kohor të shkallës së zhvillimit botëror.
Kultura perëndimore
Ndarje gjeografike e kulturës botërore.
Në fundin e shekullit XXI ngatërrohet me termin "Demokracia" në kohët e fundit edhe me "Civilizim"
Një grup kulturash popullore e kombëtare në hemisferën perëndimore të rruzullit tokësor. Në të cilat sistemet qeveritare janë të ngjashme dhe kundërshtojnë sistemin komunistë të qeverisjes, pastaj mënyra e jetës dhe të menduarit ndryshon nga pjesa tjetër e njerëzimit. Fillimi i kësaj kulture ende nuk është i qartë (për mua) porse zhvillohet më të madhe pas fillimit të kulturës (socialiste) lindore. Disa thonë se rrënjët i ka në Evropë e disa në kohën e "perëndimit të egër".
Kultura lindore
Ndarje gjeografike e kulturës botërore.
Në e shekullit XXI merret si socialiste.
Si rezultat i bashkëpunimit të disa popujve dhe kombeve me sistem komunist të qeverisjes së shteteve të tyre, pas luftës së dytë botërore fillon edhe zhvillimi i kësaj kulture. Në fund të shekullit të kaluar me ndryshimet që këta popuj ndërmorën fillon edhe shuarja e kësaj kulture.
Diçka nga kultura qe ne respektojmë mjaftueshem jane : gjuha , muzika , kostumet ,folklorin etj. sepse ka edhe shume kultura te tjera qe nuk i respektojmë, si : adetet , zakonet , monumentet etj.kultura dallon prej nje shteti ne shtetin tjeter
Zhvillimi i kulturës
"Kultura është gjithëçka që nuk ta ka dhënë natyra por e ke krijuar vet"
Kultura e vërtetë na çel rrugën e së vërtetës. Ajo eshte zana e "dhuruar" nga natyra dhe karakterizon mentalitetin e njeriut. Gjithçka qe njeriu ka arritur jo vetem prej shkolles por dhe nepermjet aftesive te tij per te shikuar boten ne nje menyre tjeter.
Shih edhe
Kultura ilire
Vlerat kulturore
Kultura e Kosovës
Kultura e Shqipërisë
Kulturë |
3157 | Filip Shiroka (Shkodër, 3 gusht 1859 - Bejrut, 14 nëntor 1935) ka qenë inxhinier, poet lirik dhe veprimtar i Rilindjes Kombëtare.
Biografia
U lind më 1859 në Shkodër, i biri i Ejll ose Angjelin Shirokës dhe i Rozes së Ndoc Heqimit. Mësimet fillore i mori tek etërit françeskanë, ndër mësuesit e tij qe edhe françeskani arbëresh Atë Leonardo de Martino. Pasi i ati pësoi disa humbje në tregti në vogëlinë e Filipit, më 1877 hapi një dyqan për të lidhur libra te Dugajtë e Reja në qytetin e vendlindjes.
Gjatë ngjarjeve të Lidhjes së Prizrenit, u dërgoi javë për javë artikuj gazetave italiane L'osservatore triestino dhe Il Piccolo, përmes të cilave u bëri të ditur opinionit italik paudhësitë në pësonin në kurriz shqiptarët nga Mbretënija e Stambollës qi ndigjonte fjalët e anmiqve t'onë (dhe anmiqve të vet). Në letrat me Sotir Kolean, Shiroka pohonte se ka qenë "përgjegjësi i fletoreve L'Osservatore Romano dhe La voce della verità dhe se kishte shkruajtur shumë edhe tek Osservatore Triestino dhe Il Cittadino që botoheshin në Trieste.
Më 1880, pas dështimit të Lidhjes së Prizrenit, emigroi në Lindjen e Afërt, ku punoi si inxhinier ndërtimi hekurudhash. Atje formoi familje me një grua të huaj dhe u trashëguan me djalë, të cilit i dha emrin e të atit, Angjelini dhe një vajzë, Alice. Megjithatë, me anë të letërkëmbimeve me të afërmit e tij interesohej për gjendjen e vendlindjes dhe risitë e emërimeve në dikasterit e shtetit të pavarur shqiptar.
Nga letërkëmbimi i tij, mund të kuptohen vendqëndrimet e përkohshme sa në Liban, sa në Misir. Më 14 shtator 1892, nga një letër dërguar Faik Konicës, kuptohet se është në Beirut. Më 1900 u kthye në Shkodër për pak kohë.
Më 8 gusht 1911 gjendej në Kairo, dhe po në atë periudhë në një letër dërguar Koleas në Aleksandri nga Asiuti, Shiroka përcjell se po merrej vesh me autoritetet hekurudhore që të vendosej me banim në kryeqytetin e sotëm egjiptian. Më 29 prill 1912 në një letër dërguar po Koleas, kumton se e kishin diagnostifikuar anemik Sipas letërkëmbimit të tij, Shiroka gjendej në Kairo së paku deri më 15 janar 1921. Atë vit emërohet kryetar i shoqërisë "Vllazëria e shqiptarvet në Misir".
Më 9 dhjetor 1930 në një letër dërguar Zef Sumës, kumton se gjendet në Hadet, pranë Beirutit. Vend ku priti edhe letrat e tjera nga kushëriri i tij.
Vepra
Poema e parë e botuar ishte All’Albania all’armi, all’armi!, një poezi me theks luftarak kombëtar kushtuar mbrojtjes së Ulqinit kur fuqitë e mëdha, pasi dështuan t'i jepnin Malit te Zi, Hotin e Grudën, vendosën t'ia kompensojnë me Ulqinin e Tivarin. U shkrua në italisht dhe u publikua në Osservatore Cattolico të Milanos më 1878. Vjersha u ribotua më 15 shtator 1886 me emrin e pendës Karolip Shifip në të përkohshmen Fiamuri Arbërit botuar nga De Rada.
Shiroka kishte letërkëmbim të gjerë me bashkëatdhetarët, si të vendlindjes me djalin e dajës Zef Sumën ashtu edhe të idealit kombëtar. Ndër figurat me të cilat ka shkëmbyer letra të cilat gjenden në fondin e tij në Arkivin e Shtetit, janë Faik Konica, Nikollë Ivanaj, Nikolla Naço, Andon Zako Çajupit dhe Leonidha Naço.
Poezia kombëtare, satirike dhe meditative e Shirokës në gjuhën shqipe u shkrua kryesisht nga 1896 deri më 1903. Ajo doli në organe shtypi si Albania e Faik Konicës, në periodikë shqiptarë që botoheshin në Egjipt, dhe në të përmuajshmen fetare të Shkodrës Elçija i Zemers t'Jezu Krisctit. Shiroka, i cili përdorte edhe pseudonimet Geg Postrippa dhe Ulqinaku, është autor i të paktën gjashtëdhjetë vjershave, tre tregimeve të shkurtra, disa artikujve e përkthimeve, sidomos përkthime veprash fetare të liturgjisë katolike. U mor gjithashtu edhe me mbledhje folklori që nga 1908, sidomos këngëve popullore të veriut shqiptar, të cilat i botoi te Albania me pseudonimet e lartpërmendura. Më 1921 botoi Moji i të dekunve, në prozë, në Shtypshkronjën e të Papërlyemes në Shkodër. Në këtë vëllim, me gjuhë të thjeshtë dhe të ëmbël, shtjellon se ç'duhet të dijë një i krishterë i mirë për t'i ndihur shpirtërat e Purgatorit. Ndjesitë e veta fetare Shiroka i radhit që nga zanafilla: edukata dhe mirërritja që kishte marrë në gjirin e familjes.
Përmbledhja e tij poetike, Zani i zemrës, Tiranë 1933, të cilën e hartoi në zgrip të shekullit, u botua nga Ndoc Nikaj dy vjet para vdekjes së Shirokës në Beirut.
Referime
Referime
Lindje 1859
Vdekje 1935
Poetë shqiptarë
Inxhinierë shqiptarë
Rilindas shqiptarë
Njerëz nga Shkodra
Lidhja e Prizrenit
Shqiptarë në Egjipt
Shqiptarë në Liban |
3168 | Informimi Teknologjik është aplikimi i kompjuterëve dhe pajisjeve të telekomunikacionit për të ruajtur, marrë, transmetuar dhe manipuluar të dhënat , shpesh në kontekstin e një biznesi apo ndërmarrje tjetër . IT konsiderohet si nëngrup i teknologjisë së informacionit dhe komunikimit (TIK). Në vitin 2012, Zuppo propozoi një hierarki të TIK ku secili nivel hierarkik "përmban një shkallë të bashkësisë në atë që ato janë të lidhura me teknologjinë që lehtëson transferimin e informacionit dhe llojet të ndryshme të komunikimit të ndërmjetësuar elektronikisht" . Biznes/IT ishte një nivel i hierarkisë TIK.
Kështu i definuar, ky term më së miri integron elektronikën, telekomunikacionin (telecommunications), informatikën (informatics), Internetin dhe mediumet (media), kurse mund të përdoret në njëjës dhe shumës.Teknologjia e informacionit është teper e rëndësishme ne zhvillimin e biznesit.
=Historia e teknologjisë kompjuterike
=
Përpunimi i të dhënave
Shih edhe
Informatika
Teknologjia kompjuterike
Teknologjia e informacionit dhe komunikimit
Referime
Lidhje të jashtme
The Global Information Technology Report 2008–2009
Informatikë
Teknologjia e informacionit |
3169 |
Shikoni edhe
Teknologjia e informacionit
Rrjetet kompjuterike
Informatikë |
3170 | Një rrjet kompjuterik është një grup kompjuterash autonomë të ndërlidhur me ndihmën e një teknologjie të caktuar. Dy kompjutera quhen të ndërlidhur nëse janë të aftë të shkëmbejnë informacion midis tyre. Lidhja mund të realizohet me anën e kabllove elektrikë, fibrave optike, mikrovalëve, rrezeve infra të kuqe apo me anën e satelitëve. Rrjetet kanë forma dhe madhësi të ndryshme.
Kategoritë
Sipas madhësisë
Personal Area Network(PAN)
Wireless PAN
Local Area Network (LAN)
Wireless LAN
HomePNA
Power line communication (HomePlug)
Metropolitan Area Network (MAN)
Wireless MAN
Wide Area Network (WAN)
Sipas marrëdhënieve
Client-server
Multitier architecture]
Sipas topologjisë
Topologjia Bus
Topologjia Yll
Topologjia Unaz
grid network
toroidal networks and hypercubes
Topologjia Pemë
Sipas funksioneve
Storage area networks
Server farms
Process control networks
Value added network
SOHO network
Wireless community network
Protokollet
Klasifikimi i protokolleve sipas shtresës përkatëse të modelit OSI.
Shtresa e Aplikimit
FTP | HTTP | IRC | NTP | POP3 | S-HTTP | SMTP | SNMP | Telnet | TFTP |
Shtresa e Prezantimit
Shtresa e Seksionit
DNS | BGMP | LDAP | NetBIOS
Shtresa e Transportit
TCP | UDP | Mobile IP
Shtresa e Rrjetit
DHCP | ICMP | IP | IPv6 | RIP | IPX
Shtresa e te Dhenave
ARP
Shtresa Fizike
Ethernet Token Ring FDDI
IEEE 802.11 AppleTalk X.25 Frame relay Bluetooth
Për standardet shiko IEEE 802.
Te tjera
Routimi
xDSL
ISDN
SDH
SONET
ATM
Transmetimi i te dhenave ne rrjetin energjitik
Referime
Andrew S. Tanenbaum, "Rrjetet kompjuterike" (ISBN 0-13-349945-6).
Lidhje të jashtme
Protokollet
Howstuffworks
Networking and Microcomputers
Network - eLook Computing Reference - defines what a network is and provides leading links
Networking: K-12
Networking dictionary
Rrjeti kompjuterik
Teknologji
Informatikë
Telekomunikim |
3172 |
Ngjarje
1 janar - Pavarësimi i Kamerunit.
KS Dinamo/Dinamo Tirana u bë kampion o Shqipërisë në futboll.
24 janar - Kryengritja e Madhe në Allgjeri kundër kolonialistëve francez.
15 maj - Sputnik 4 lansohet në orbiten e Tokës.
22 maj - Një tërmet që arrinte shkallën prej 9.5, i njohur si Tërmeti i madh kilian, godet pjesën jugore të Kilit. Ky është edhe tërmeti më i fuqishëm i regjistruar.
20 qershor - Mali dhe Senegali arrijnë pavarësinë.*
5 gusht - Burkina Faso, atëherë e njohur si "Volta e Sipërme", shpall pavarësinë nga Franca.
14 shtator - Formohet OPEC-u.
20 shtator - Republika e Afrikës Qendrore anëtarsohet në OKB.
Lindje
Ferdije Zhushi Etemi
4 janar - John Michael Stipe, këngëtar amerikan dhe pjestar i grupit R.E.M.
17 janar - John Crawford, muzikant amerikan
20 janar - Scott Thunes, muzikant amerikan
22 janar - Michael Hutchence, këngëtar australian (INXS)
20 mars - Bajram Kosumi, kryeministër i qeverisë së përkohshme të Kosovës nga viti 2005
24 prill - Agron Llakaj, humoristë shqiptarë
10 maj - Bono, vokalisti i bendit U2
22 maj - Zvonimir Milovanović, aktor kroaci (v. 2022)
6 qershor - Steve Vai, kitarist amerikan
29 gusht - Tony MacAlpine, muzikant amerikan
Vdekje
4 janar - Albert Camus, gazetar, eseist dhe dramaturg francez, nobelist për letersi 1957 (l. 1913) |
3174 | Viti 1962 (MCMLXII) ishte një vit që nisi ditën e hënë sipas Kalendarit gregorian, viti i 1962-të i erës së re, viti i 962-të i i mijëvjeçarit të dytë, viti i 62-të i Shekullit XX-të dhe viti i tretë i Viteve 1960-të.
Ngjarje
1 janar - Samoa Perëndimore fiton pavarësinë nga Zelanda e Re.
3 janar - Papa Gjoni XXIII çkishëron Fidel Castron.
12 janar - Shqipëria krijon aleancë me Kinën.
5 shkurt - Presidenti francez Charles de Gaulle kërkon që Algjerisë ti jepet pavarësia.
2 mars - Gjenerali Ne Win bën grusht shteti në Birmani.
30 maj - Fillon Kupa e Botës FIFA 1962 në Kili.
17 qershor - Brazili mund Çekosllovakinë 3-1 duke fituar Kupën e Botës FIFA 1962.
1 korrik - Ruanda dhe Burundi fitojnë pavarësinë.
5 korrik - Algjeria bëhet e pavarur nga Franca.
5 gusht - Marilyn Monroe gjendet e vdekur nga mbidoza e ilaçeve të gjumit.
6 gusht - Xhamajka bëhet e pavarur.
31 gusht - Trinidadi dhe Tobago bëhet e pavarur.
8 tetor - Algjeria anëtarësohet në OKB.
9 tetor - Uganda bëhet e pavarur brenda Komonuelthit.
Lindje
17 janar - Jim Carrey, aktor dhe komedian kanadez
21 Shkurt - Artur Gorishti, aktor dhe regjisor shqiptar
2 mars - Jon Bon Jovi, këngëtar amerikan
3 korrik - Tom Cruise, aktor amerikan
31 korrik - Wesley Snipes, aktor amerikan
19 tetor - Evander Holyfield, boksier amerikan
11 Nëntor - Demi Moore, aktore amerikane
19 nëntor - Jodie Foster, aktore dhe regjisore amerikane
28 Nëntor - Jon Stewart, humorist amerikan
Vdekje
5 Gusht - Marilyn Monroe, aktore amerikane (l. 1926)
28 nëntor - Wilhelmina e Holandës, Mbretëresha e Holandës (l. 1880) |
3176 | Lista e anëtarëve
Artemisia është grup i familjes Asteraceae.
Lista e anëtarëve
Artemisia abaensis
Artemisia abrotanum L.
Artemisia absinthium L.
Artemisia adamsii
Artemisia alba Turra
Artemisia annua L.
Artemisia arborescens L.
Artemisia atrata Lam.
Artemisia biennis Willd.
Artemisia caerulescens L.
Artemisia campestris L.
Artemisia capillaris Thunb.
Artemisia chamaemelifolia Vill.
Artemisia dracunculus L.
Artemisia eriantha Ten.
Artemisia genipi Weber
Artemisia glacialis L.
Artemisia herba-alba Asso
Artemisia insipida Vill.
Artemisia ludoviciana Nutt.
Artemisia maritima L.
Artemisia molinieri Quézel, M.Barbero & R.J.Loisel
Artemisia pontica L.
Artemisia umbelliformis Lam.
Artemisia vallesiaca All.
Artemisia verlotiorum Lamotte
Artemisia vulgaris L.
Shiko dhe këtë
Artemisia në projektin Commons të Wikipedias
Lidhje të jashtme
Bimë |
3178 | Adonis aestivalis
Adonis annua
Adonis vernalis
Adonida (lat. Adonis vernalis) -
Bime barishtore shumëvjeçare 10–40 cm, me rizomë te fuqishmete murrme te mbyllet. Kërcelli i pa degëzuar ose i degëzuar në fillim me qime, e me vone i shoget, gjethet janë 2-4 here pendore në vrigujt te ngusht linear. Lulet janë te vetmuara në krye te kërcellit, 3–7 cm në diametër (me petale 10-20 te verdha-ari), kupa ka 5 sepale me qime te buta. Frytet janë akene me një sqep te lakuar në forme kuke.
Rritet në vende te thata me diell, është e përhapur në Evrope.
Materiet aktive (vepruse) - Droga përmban afër 20 glikozide kardiotonike (adonitoksin, cimarin), saponine, flavonoide, vitaminë C etj.
Përdorimi-Ndikon në forcimin e zemrës. Nuk krijon shprehi, nuk ka ndikim komulativ, shpejt eliminohet. Përdoret edhe si diuretik, ka edhe veprim sedativ bashkë me velerianen.
Cilat pjesë te bimës mbledhen - Adonis vernalis hwrba në kohen e lulëzimit materiali i freskët thahet në temperaturë 60 °C për 30 min për stabilizimin e glikozideve.
Adonidi është bime helmuese me doza te mëdha (mundim, barkqitje, shtrëngim, zverdhje, njeriu duket sikur mbetet pa ushqim zvogëlim i te rrahurit te zemrës, pengim në te pame etj).
Lidhje të jashtme
Bimë |
Subsets and Splits