Datasets:

nyuuzyou

/

engime

like 0

http://engime.org/sabati-masati-tinis-alu-derisin-sipattaj-alu-xyz-zattarin-anit.html

Сабақтың мақсаты: Тыныс алу үдерісін сипаттай алу X,Y,Z заттарын анықтауға арналған тапсырма

| Сабақтың мақсаты: Тыныс алу үдерісін сипаттай алу X,Y,Z заттарын анықтауға арналған тапсырма | Дата | 24.01.2020 | өлшемі | 0,87 Mb. | | #56413 | түрі | Сабақ | | Байланысты: тыныс алуТыныс алу үдерісі Зертханалық жұмыс №10 «Тыныс алу химизмін зерттеу» Сабақтың оқу мақсаты: - 7.5.1.4 Тыныс алу химизмін түсіну Сабақтың мақсаты: X,Y,Z заттарын анықтауға арналған тапсырма Органикалық зат | Реагент немесе реакция атауы | Байқалатын өзгеріс | Х | Май дақтары | Фильтр қағазында май дақтарының қалуы | У | күміс нитратының және аммиак ерітіндісі Күміс айна реакциясы | Сынауықтың қабырғасы қарайып, күміс түске боялады | Z | натрий гидроксидінің ерітіндісі және мыс сульфатының ерітіндісі Биурет реакциясы | Ерітінді күлгін түске боялады | - X - Май - Y - Глюкоза - Z - Ақуыз Сәйкестендіру Химиялық элемент | Фосфор | Азот | Көміртек | Оттек | Сутек | Ағзадағы мөлшері | 65% | 9,5% | 3,2% | 18,5% | 1,0% | Химиялық элемент | Ағзадағы мөлшері | Фосфор | 1,0% | Азот | 3,2% | Көміртек | 18,5% | Оттек | 65,0% | Сутек | 9,5% | Көмірсу Нәруыз Май Дұрыс жауаптары Көмірсу: - Күріш, картоп,бұршақ,жүгері,нан Нәруыз: - Ірімшік, ет,сүт,жұмыртқа,сүзбе Май: - Жаңғақ, зәйтүн майы, балық майы, рапс майы Тыныс алу процесі Кілтті сөздер: тағам ішу, оттек, бұлшық ет, көмірқышқыл газы,глюкоза, тыныс алу Дұрыс жауаптары 1 )Тыныс алу; 2 )Оттек;глюкоза;көмірқышқыл газы; 3) Бұлшық ет; 4 )Тағам ішу; 5 )Көмірқышқыл газы. Назарларыңызға рахмет!!! Достарыңызбен бөлісу: | | |

http://engime.org/1-tamirdi-morfologiyali-rilisimen-negizgi-osali-jene-janama-ta.html

1. Тамырдың морфологиялық құрылысымен, негізгі, қосалқы және жанама тамырлардың даму ерекшеліктерін оқып менгеру

Тамыр және тамыр жүйесі. 1. Тамырдың морфологиялық құрылысымен, негізгі, қосалқы және жанама тамырлардың даму ерекшеліктерін оқып менгеру. Тамырларды морфологиялық ерекшеліктеріне қарай жіктегенде негізінен олардың пішінінің алуантүрлілігі,консистенциясы,бұтақтану ерекшеліктері және кеңістікте орналасуы ескеріледі.Пішіні жағынан әдетте кең тараған тамырлар: цилиндр тәрізді, жалпақ жапырақты кермек, ұршық тәрізді,шомыр тәрізді,түйнек тәрізді тамырлар. Тамырлардың экологиялық 4 типі ажыратылады.Олар:жерасты тамыр,сутамыр,ауатамыр және гаусториялық тамырлар,Жерасты тамырлары тұтасынан немесе жартылай топырақ арасына таралады.Мұндай тамырлар жоғары сатыдағы өсімдіктердің 70%қамтиды. Сутамырлары су қабаттарында орналасады.Су түбіне жетпейді. Ауатамырлары ауада болады,атмосфералық ылғалды сіңіреді.Мұндай тамырлар ылғалды тропикалық орманның эпифидтеріне тән.қа Гаусториялы тамыр паразитті тіршілік ететін,негізгі өсімдіктердің денесіне еніп,ондағы дайын қоректік заттарды сорып,қабылдау қызметін атқарады. Тамырдың 3 түрі болады: Негізгі тамыр - Тамырдың ұрықтан өсіп шыққан түрі. Өсімдік сабағы мен бұл Тамыр аралығындағы жер тамыр мойны (сабақтың топыраққа кіре берген жеріндегі жіңішкелеу жері). Негізгі тамыр тұқымының ұрық тамыршасынан дамиды.Ол төмен қарай бағытталып,топыраққа тереңдей береді.Негізгі тамырдың жан-жағынан жанама тамырлар таралады.Топырақтан өоректік заттарды соруға қатысады. жіп тәрізді (мысалы, зығыр), шашақ тәрізді (көбінесе астық тұқымдас өсімдіктерде), білеу түрі (бұршақ тұқымдас өсімдіктерде) кездеседі. Жанама тамыр - негізгі тамырдан тарайды. Қосалқы тамыр - құрылысы күрделі өсімдіктердің жапырақтары мен перицикл қабатынан өсіп шығады. Қосалқы тамыр дара жарнақты және көп жылдық қос жарнақты шөптесін өсімдіктер сабағының түп жағынан және тұқым жарнағының астыңғы қылтасынан дамиды. Пияздың түбіртегі, орамажапырақтың көсеу сабағы сияқты түрі өзгерген, сабақтардан да қосалқы сабақ өседі. Қосалқы тамыр Тамыр жүйесін ұлғайтады, негізгі және жанама тамыр жоқ жағдайда олардың қызметін атқарады, бұның кесіндісімен өсімдікті вегетативті көбейтуге болады. Тамырдың сирек кездесетін түрлері де болады. Мысалы, ассимиляциялаушы тамыр, аспа тамыр, атпа тамыр, баған тамыр, балдақ тамыр, жемдік тамыр, емізік тамыр, тыныс тамыр, ілмек тамыр, түйнекшелі тамыр. 2. Тамыр жүйесінің типтерімен және олардың морфологиялық құрылысымен танысу. Материалмен танысып болған соң, тамыр жүйелерінің типтері белгілі бір экологиялық жағдайларға байланысты ерекше болатындығын анықтау. Тамыр жүйесі Кез келген өсімдіктің барлық тамырлары бір-бірімен байланысты және олар тамыр жүйесін құрайды. Тамыр жүйесінің құрамына құрылысы әр түрлі тамырлар-негізгі, жанама және қосалқы тамырлар кіреді. Негізгі тамыр ұрықтан өсіп шығады. Негізгі тамырдан жанама тамырлар таралады. Олар көбінесе сору аймағында пайда болады. Қосалқы тамырлар өсімдіктің әр түрлі мүшелерінен өсіп шығады. Олар тамыр жүйесінің жаңаруынан немесе зақымдалудан, кесілуден кейін пайда болады. Қосалқы тамырлар тамыр жүйесінің топыраққа жанасу бетін ұлғайтады. Өсімдіктің негізгі тамырлары әр түрлі болады. Мысалы, зығырдың негізгі тамырының ұшы аздап тармақталған және өзі жіңішке жіп тәрізді. Оның өте жақсы дамыған негізгі тамырынан ұсақ жанама тамырлар, ал жанама тамырлардың өзінен ұсақ тамырлар өседі. Ол тамырлар жіп тәрізді тамырлар деп аталады. Астық тұқымдас өсімдіктердің тамыр жүйесі жиналыңқы келеді, олар шашақ тамыр деп аталады. Шашақ тамырда негізгі тамыр байқалмайды. Сабақтан тармақталған қосалқы тамырдың қалың шоғы өседі. Пияз, сарымсақ, бидай, жүгері, арпа, сұлы, тарыда шашақ , тамыр жүйесі болады. Негізгі тамыры өте жақсы жетілген өсімдіктердің тамыры білеу немесе кіндік тамыр деп аталады. Оларда негізгі тамыр өзінен шыққан жанама тамырмен салыстырғанда жуан және ұзын болып келеді, көзге бірден байқалады. Үрмебұршақ, асбұршақ, сәбіз, бақбақ,қауын, күнбағыс, т.б. тамырлары кіндік тамырға жатады. Кейбір өсімдіктердің негізгі тамыр жасушаларына қоректік заттар жиналады. Сондықтан олар жуандап пішіні тамырға ұқсамай қалады. Тамыр жүйесіндегі тамырлардың көптігінен ол өте ұзын болады. Мысалы: жантақ тамырының ұзындығы 25-30м, ал тіқурайдікі шамамен 6м. Кез келген өсімдік тамырының жалпы аумағы оның жер үсті мүшелерінен әлдеқайда артық болады. Жылыжайда өсірілген қарабидайдың барлық тамырының жалпы ұзындығы шамамен 623 км-дей болған. Бұл Алматы мен Семей қалаларының арақашықтығындай. 3. Дара және қосжарнақты өсімдіктерде тамыр жүйелерінің қалыптасу үрдісімен танысу. Қосжарнақты өсімдіктердің көпшілігінің тамырларында белсенді өсу соңғы өсу болғандықтан, олардың алғашқы қабықтары ерте түсіп қалады. Даражарнақты өсімдіктердің тамырларында соңғы өсу болмағандықтан, олардың тамырында алғашқы қабық өмірінің аяғына дейін сақталады да жасуша қабықшалары қалыңдайды.

http://engime.org/vvedenie-legkaya-atletika.html

Введение легкая атлетика bestreferat-306490 (5)

Содержание. Введение ……………………………………………………………………3 Легкая атлетика…………………………………………………………4 Виды легкой атлетики…………………………………………………..5 Метание мяча…………………………………………………………….7 Заключение…………………………………………………………………11 Список литературы………………………………………………………….12 Введение. Легкая атлетика является комплексным видом спорта, включающим в себя различные виды дисциплин. Она по праву считается королевой спорта, недаром, два из трех призывов в девизе «Быстрее, выше, сильнее» можно не задумываясь отнести к именно легкоатлетическим дисциплинам. Легкая атлетика составляла основу спортивной программы первых олимпийских игр. Свои позиции легкой атлетике удалось завоевать за счет простоты, доступности и, если хотите, естественности своих соревновательных дисциплин. Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/51-mektep--gimnaziyasi-lgi-sinibini-eleumettik-jafdaji-turali.html

№51 мектеп- гимназиясы Үлгі сыныбының әлеуметтік жағдайы туралы мәлімет

№51 мектеп- гимназиясы Үлгі « » сыныбының әлеуметтік жағдайы туралы мәлімет. 2021-2022 оқу жылы Сынып жетекшісі: № Оқушының аты- жөні Туған жылы,айы күні Оқушының ЖСН/ИНН Оқушының бүгінгі күнде тұрғылықты мекен-жайы, тел.нөмірі Ата-анасының аты-жөні, тел нөмірі Ата-анасының жұмыс орны, қызметі Ата –анасының ЖСН/ИНН Тұрғын үй жағдайы Әлеуметтік статусы Жеке ,өз үйінде тұратын оқушы Жалдамалы пәтерде тұратын оқушы Көп балалы отбасы АСП алатын отбасы Көпбалалы АСП алмайтын отбасы Толық емес отбасында Жетім оқушы Мүгедек оқушы Ата-анасы мүгедек Оралман оқушы Саяжайда тұратын оқушы КЖТ.есебіндегі оқушы 1 Айтыгешев Арсен Асхатович 11.03.2004ж. 040311550146 Мәңгілік ел 50 , 9п. 87754000236 Әкесі:Айтыгешева Эльмира Багдатовна Анасы: Әкесі: Анасы: Әкесі: 830225450524 Анасы: 820563111245 + - - + Қ - - - - - - 2 3 4 5 6 7 Ескертпе: Көп балалы отбасы АСП алатын отбасы графасына 4/3, яғни үйде 4 бала бар соның үшіншісі дегенді білдіреді Толық емес отбасы А-ажырасқан, Қ- қайтысболған дегенді білдіреді. Басқа графалар + белгісімен анықталады, Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/seminar-otetindigin-habarlajmiz-seminarfa-ala-mektepterini-bej.html

Семинар өтетіндігін хабарлаймыз. Семинарға қала мектептерінің бейнелеу пәні мұғалімдері шақырылады

Мектеп басшыларына! 2009 жылғы сәуір айының 29-да Ақтөбе қаласы Ақтөбе орта мектебінің негізінде «Бейнелеу пәні бойынша сабақтан тыс жұмыстарды ұйымдастыру жолдары» тақырыбында қалалық семинар өтетіндігін хабарлаймыз. Семинарға қала мектептерінің бейнелеу пәні мұғалімдері шақырылады. Қатысушылардан өздерімен бірге түрлі-түсті қағаз және қайшы әкелулері сұралады. Тіркелу: сағат 9-00. Мекен-жайы: Ясный ауылы Темір жол вокзалының аялдамасы, №14 маршрут. Утарбаева А.З. Мектеп басшыларына! Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Мектепке дейінгі және орта білім департаменті Қазақстан Республикасы Президентінің Астана қаласында Жаңа халықаралық университет құру туралы 2009 жылғы қыркүектегі №01-7-12 тапсырмасын орындау мақсатында «Астананың жаңа университеті» акционерлік қоғамы өңірлердегі білім беру ұйымдарының 2009-2010 жылғы түлектері арасында таңдау турын өткізуді жоспарлап отырғанын хабарлайды. Таңдау турының мақсаты – әлемдік деңгейдегі Жаңа университетте оқыту үшін талантты және дарынды жастарды анықтау. Астананың жаңа университеті (АЖУ). Астананың жаңа университеті Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасы бойынша еліміздің болашақ элитасын қалыптастыру мақсатында құрылған. Оқуға түсу емтихандарын ойдағыдай тапсырған дарынды студенттердің көпшілігі мемлекеттік білім гранты бойынша оқитын болады.Студенттер әлемнің озық университеттерінің бағдарламалары бойынша ағылшын тілінде оқиды. Астананың жаңа университеті әлемнің 30 үздік университеттерінің қатарына жататын озық университеттермен ынтымақтастықта жұмыс істейді. Университеттің академиялық бағдарламалары – бакалавриат бағдарламасы: Инженерия мектебі – UCL (University College London): Жаратылыстану ғылымдарының мектебі – Carnegie Mellon, Гуманитарлық ғылым мектебі – University of Wisconsin-Madison, Медицина мектебі – PHMI (Partners Harvard Medical Inc.); магистратура және докторантура бағдарламалары: Бизнес мектебі – Duke University, Мемлекеттік саясат мектебі – National University of Singapore. 2010 жылдың сәуір айында бакалавриат – Foundation бағдарламасының Бірінші курсына түсу үшін іріктеу туры басталады. Foundation бағдарламасы UCLуниверситетімен бірге өткізілетін болады. Соңында студенттерге UCL сертификаты беріледі. Іріктеу турының кезеңдері Іріктеудің 1-кезеңі Тіркеу және ағылшын тілі бойынша білімін растайтын емтиханның өткізілуі – British Council English Proficiency Test (BCEPT). BCEPT тапсыру үшін, кандидаттар университеттің сайтында: www.nu.edu.kz. Он-лайн анкетасын толтырулары керек. Егер келесі пәндер: Ағылшын тілі, Математика, Химия, Биология, Физика бойынша орташа балл, сондай-ақ Экономика, Әлеуметтану, Халықаралық Қатынастар, Саясаттану пәндері бойынша соңғы 2 тоқсан аралығында табельге/соңғы семестрде сынақ кітапшасына сәйкес балл саны 4.0 кем емес болғанда – BCEPT емтиханын тапсыру ақысыз негізде жүргізіледі. Іріктеудің 2-кезеңі BCEPT тестін ойдағыдай тапсырғандар IELTS тестілерін тапсыруға шақырылатын болады. Іріктеудің 3-кезеңі UCL өткізілетін IELTS тестін тапсырған соң, Subject Entrance Test тестілері (Пәндер бойынша оқуға түсу емтихандары) өткізіледі. Ресми құжаттарды қабылдау және студенттердің Foundation – бакалавриаттың 1 курсына (базалық білім) қабылдануы туралы студенттерге хабарландыру. Foundation - Бакалавриаттың бірінші курсы (базалық білім) сабақтарының басталуы. Foundation - Бакалавриаттың (базалық білім) бірінші курсына оқуға түсу кезінде қойылатын талаптар: Орташа білімі туралы аттестаттың/ ТжКб мекемелерін және жоғары оқу орындарын бітіргені туралы дипломның, IB (International Baccalaureate) дипломының болуы. Ағылшын тілін білу деңгейін растайтын халықаралық тестілердің нәтижелері бар ресми сертификаттар: TOEFL немесе IELTS. TOEFL /IELTS тестілерін тапсырғаны туралы, олардың нәтижелері өту баллына сәйкес келетін ресми сертификаттары бар кандидаттар, атап айтқанда: Инженерлік мамандықтар, жаратылыстану ғылымдары мен алдын-ала – медициналық дайындық: TOEFL: PBT – 530, iBT – 71, IELTS – 5.5. Гуманитарлық ғылым: TOEFL: PBT – 550, iBT – 79-80, IELTS – 6.0, Subject Entrance Test тапсыру үшін іріктеудің 3-кезеңіне шақырылады. UCL университетімен өткізілетін пәндер бойынша оқуға түсу емтихандары (Subject Entrance Test). Университет туралы және Бакалавриаттың бірінші курсына (базалық білім) түсу туралы толық ақпаратты университеттің сайтынан алуға болады. www.nu.edu.kz Утарбаева А.З. Мектеп басшыларына! 26.04.2010 ж. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 9 ақпан 2010ж.№46, Қазақстан Республикасы Ақпараттандыру және байланыс агенттігі 11 ақпан 2010ж.№42 «Он-лайн» режимінде оқыту тәжірибесін дамыту жөніндегі іс-шаралар жоспарын бекіту туралы бірлескен бұйрығына сәйкес Ақтөбе облыстық кадрлар біліктілігін арттыру және қайта даярлау институты базасында информатика мұғалімдері үшін «Жергілікті есептеуіш желісін және он-лайн режимінде интерактивтік сабақтарды басқару» тақырыбында курс өткізілетіндігін хабарлайды. Курсқа қатысушылар 26.04.2010-30.04.2010 сағ.9.00 обл ҚБА және ҚДИ-ға баруы керек.(орысша,қазақша) Б.З.Асанбаева т.56-76-39 Оқу ақылы түрде жүргізіледі-3000 (үш мың) теңге. Өткізілетін орны: обл ҚБА және ҚДИ Мекен-жайы: Абылхайыр хан даңғылы 26а Міндетті түрде барлық информатика мұғалімдері курсқа қатысу. ҚҒӘО директоры Ж.Мухамбетова Мектеп басшыларына! «Ақтөбе облысында тілдерді қолдану мен дамытудың 2009-2010 жылдарға арналған Өңірлік Бағдарламасын» іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарына сәйкес «Мемлекеттік тіл - ұлт тірегі» облыстық фестивалі аясында 13 мамыр күні сағат 10.00 -де Ғ. Жұбанова атындағы облыстық филармонияның конференц -залында қазақ, ағылшын, орыс тілдерін жетік меңгерген жастар арасында «Тілдарын-2010» облыстық олимпиадасы өткізіледі. Осыған орай аталған шараға қала мектептерінен үш тілді еркін меңгерген 30 жасқа дейінгі мұғалімдердің қатысуын қамтамасыз етуіңіз сұралады. Олимпиадаға қатысуға өтініш 1 мамырға дейін облыстық тілдерді дамыту басқармасында (Әбілқайыр хан даңғылы, 40, 388-кабинет) қабылданады. Байланыс телефондары: 55-11-35,56-85-48. «ТІЛДАРЫН-2010» облыстық олимпиадасының ЕРЕЖЕСІ Жалпы Ережелер Олимпиаданың өту уақыты: 2010 жылғы 13 мамыр Олимпиаданың өту орны: Ғ.Жұбанова атындағы облыстық филормонияның конференц-залы Олимпиаданың мақсаты: а)Үш тілді – қазақ, орыс және ағылшын тілдерін жетік меңгерген қабілетті жастарды анықтау және қолдау. ә) Тілдік қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырып, көп тілді меңгерген тұлғаны тәрбиелеу, қазақстандық патриотизмді нығайту, өзге халықтардың мәдениеті мен тілін құрметтеу. Олимпиаданың міндеттері: а) Қазақстан Республикасының тіл саясатын жүзеге асыру. ә)Тілді меңгеруге деген қызығушылықты ынталандыру. б) Жан-жақты дамыған, бәсекеге қабілетті тұлға тәрбиелеу. Байқаудың шарттары: Байқау 3 кезеңнен тұрады: I кезең – жоғары және арнаулы орта орындары студенттері арасында; II кезең – мемлекеттік қызметшілер арасында; III кезең – республикалық, 20-30 қараша аралығында. Облыстық олимпиадаға мамандығына, кәсібіне, шұғылданатын ісіне қарамастан 18 бен 30 жас аралығындағы кез келген азамат қатыса алады. Олимпиадаға қатысушыларға қойылатын талаптар: Берілген тақырыпқа сай «тұсаукесер» /презентация/ өткізу Берілген тақырып бойынша эссе жазу. Берілген тақырып бойынша баспасөз мәслихатын өткізу. Мәтінге ілеспе аударма жасау. Олимпиадаға қатысушылар үш кезеңнен өтуге тиіс: Бірінші кезең – қазақ тілін білу; Екінші кезең – ағылшын тілін білу; Үшінші кезең – орыс тілін білу. Олимпиаданың міндетті шарты – алдыңғы деңгейден өткен қатысушы ғана келесі деңгейге қатыса алады. Олимпиаданың қорытындысы үш деңгейден өткен қатысушылар арасында жүргізіледі. Байқауды қорытындылау: Облыстық олимпиаданың сарапшылары үміткерлер өнерін бағалау кезінде, олардың: а) тілдерді меңгеру деңгейі; ә) жазу сауаттылығы мен дұрыс дыбысталуы; б) жауаптың оралымдылығы мен сапасы; в) жауаптың мазмұндылығы мен ерекшелігіне назар аударады. 9. Олимпиаданың қорытындысы бойынша 1,2,3 жүлделі орындар анықталады. Жеңімпаздар арнайы үлгідегі дипломдар және бағалы сыйлықтармен марапатталады. Кабиева А.К. Мектеп басшыларына! Республикалық білім беру оқу-әдістемелік орталығының 2010 жылғы 2 наурыздағы №06-01/40 хаты негізінде Ресейдің Суздаль қаласында (Владимир облысы) 2010 жылғы шілде-тамыз айларында (1-ші ауысым-7-21.07, 2-ші ауысым-24-7.08) «Новые имена» Жазғы шығармашылық мектебінің {XVIII-ші маусымы өткізілетіндігін хабарлаймыз. Шығармашылық мектебіне жас музыканттар, суретшілер, ақындар және олардың педагогтері қатыса алады. 1 адам үшін қажетті қаражат мөлшері: 46 000 теңге, (тамақтану, тұрғын жай, белгілі композиторлар мен мұғалімдердің мастер-класы, транспорттық шығындар, т.б.). Қатысуға өтінім 2010 жылдың 10 мамырына дейін төмендегі адрес бойынша қабылданады: тел: (496) 9319161 - Маевский Виктор Михайлович E-mail: mbof@new-names.ru 87273870833 Баталова Галина Николаевна Ескерту: шығындар жіберуші жақ есебінен өтеледі. Утарбаева А.З. 26.04.10ж. Мектеп басшыларына! Шұғыл! Жаппай оқыту айлығы шеңберінде «Қайырымдылық» өткізілген кциясының қорытындысы туралы жазбаша мәтіндік және статистикалық ақпаратты (төмендегі кесте бойынша) білім бөліміне 27 сәуір күні қалдырмай жазбаша және электронды түрде жіберу сұралады. Акция туралы бұқаралық ақпарат құралдарында жариялану қажет. форма 1 " Қайырымдылық " акция нәтижелері туралы есеп | | демеушілік | мектеп | киім | аяқ-киім | | демеушілік | демеушілік | көрсетілген | мектеп | қолдау алған | бұйымдары | (теңгемен) | (теңгемен) | барлығы | көмек көрсеткен | көмек көрсеткен | көмектің | | балалар саны | (теңгемен) | | | | АҚ ЖШС жеке | жеке тұлғалар, | жалпы саны | | | | | | | ұйымдар саны | жеке кәсіпкерлер | | Сведения об оказанной помощи учащимся во время благотворительной акции «Қайырымдылық » форма 2 наименование школ | к-во детей, получивших мат. помощь | в том числе за счет (чел): | помощь оказана в виде: | сумма оказанной помощи (тыс.тенге) | в том числе: | | | | бюджетных ср-в | внебюджетных ср-в | одежды (чел) | обуви (чел) | школ. принадл. (чел) | | бюджетных ср-в (тыс.тенге) | внебюджетных ср-в(тыс.тенге) | Конарбаева Л. Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/galaktikalar-men-jldizdi-jjelerdi-evolyuciyasi.html

Галактикалар мен жұлдызды жүйелердің эволюциясы

Галактикалар мен жұлдызды жүйелердің эволюциясы Галактикалардың құрылымы мен пайда болуы туралы зерттейтін космологиямен ғылымымен қатар космогония (грекше: “гонейа” – туылу деген мағынаны білдіреді) – космостық денелер мен олардың жүйелерінің шығу тегі мен дамуын зерттейді (космогонияның планеталық, жұлдыздық, галактикалық түрлері бар). Галактикалар дегеніміз, тек шар тәрізді ғана емес, спираль, эллипс, т. б. тәрізді ортасында ядролары бар жұлдыздар мен олардың жүйелерінің алып жиынтықтары болып саналады. Галактикалар миллиардтап саналады, сондай – ақ олардың әрқайсысында миллиардтаған жұлдыздар бар. Болжамдар бойынша галактикалар ең ауыр элементарлық бөлшектер - гиперондардан тұрады, кейін жұлдыздар заттардың фрагменттелуі нәтижесінде түзілген. Бұл заттар галактикалардың ядросында әлі де кездеседі деген жорамалдар да бар. Кеңейетін Ғаламның теориясы астрономияның прогресіне себеп болған, бірнеше қиындықтармен кездесті. Үлкен жарылыстан кейін шексіз тығыздығы бар нүктеден ұшып шыққан зат, өзара тартылыс әсерінен бір – бірін тежеп, олардың жылдамдығы төмендеу керек. Бірақ тоқтау үшін бүкіл Ғаламның массасы да жетпейді. Осыған байланысты ғылымда 1939 жылы Ғаламдағы “қара ойықтар” туралы гипотеза пайда болды. Бұл ойықтар көзге көрінбейді, бірақ олар Ғаламның массасының 9/10 бөлігін құрайды. Сонымен “қара ойықтар” дегеніміз не? Егер кез келген заттың белгілі бір массасы сол массаға шекті болып табылатын аз деңгейге жетсе, онда бұл зат өзінің тартылыс күші әсерінен тығыздала бастайды. Тығыздалу әсерінен затың массасы көбейіп, сәйкесінше заттың тартылыс күші де жоғарылай бастайды. Бұл тартылыс күшін жеңу үшін заттың жылдамдығы жарықтың жылдамдығынан да жоғары болуы тиіс. Сондықтан да “қара ойық” сыртқа ештеңі де шығармай, ешқандай жарықты шағылыстармайды, яғни көзге де көрінбейді. Сондай ақ “қара ойықтың” ішінде кеңістік өз бағытынан ауытқып, уақыт баяулайды. Осы “қара ойықтар” галактикалардың ядросын құрап, өте қуатты энергия көзі болған және олар жұлдыздарға дейінгі зат, яғни олардан жұлдыздар пайда болған деп жорамалданады. 1963 жылы квазарлар (квазижұлдыздық радиосәуле көзі) - ғаламдағы радиосәулелердің аса қуатты қайнар көзі ашылды. Олардың жарығының күші галактикалардың жарығынан жүздеген есе артық, ал көлемі олардан ондаған есе аз. Квазарлар – жаңадан түзілген галактикалардың ядролары болып табылады, яғни галактикалар әлі түзілу үстінде деген болжамдар бар. Астрономиялық бақылаулар, галактикалардың ядроларынан үздіксіз сутегі бөлінетіндігін көрсетті. Барлық химиялық элементтердің бастапқысы, яғни сутегінің атомы, басқа химиялық элементтердің ішіндегі ең қарапайымы болып табылады – ол оның ядросындағы бір протоннан және орбитасында айналып жүретін электроннан құралған. Нуклеосинтез теориясына сәйкес, сутегіден жұлдыздардың қойнауында атомдық реакциялар нәтижесінде күрделі атомдар түзіледі. Жұлдыздың массасы неғұрлым көп болса, соғұрлым күрделірек атомдар түзіледі. Біздің күніміз кәдімгі жұлдыздар секілді сутегіден тек гелий ғана шығарады (ол галактикалардың ядроларын түзеді), ал аса ірі жұлдыздар тірі заттың негізгі элементін - көміртегін жасап шығарады. Жұлдыздардағы нуклеосинтез теориясы физикалық эволюция мен химиялық элементтердің таралуын, олар алғашқы жұлдыздардың сутегі мен гелийдің қоспасынан тұратын заттардан түзілген деген жорамалмен жақсы түсіндіреді. Ядролық реакцияларды ғаламның космологиялық ұлғаю деңгейі мен осыған байланысты оның температурасының төмендеуіне байланысты қарастырып, қазіргі кезде бақыланып отырған әртүрлі химиялық әлементтер мен изотоптардың қатынасын байқауға болады. Нуклеосинтез теориясына сәйкес, Жер бастапқы заттан емес, жұлдыздарда жүріп өткен нуклеосинтез реакцияларының нәтижесінде түзілген заттан пайда болған. Яғни, барлық элементтердің түгелдей (олардың ішінде ауыр металлдардың да – темір, қорғасын және т.б.) ғаламның алғашқы ұлғаю кезеңімен байланыстыру тіпті қажет те емес. Біздің галактикамызда орналасқан Құс Жолының жас мөлшері жайлы астрономдардың бір бөлігі ол әлі жас және Құс Жолында жұлдыздардың пайда болу үрдістері жүріп жатыр деген пікірді ұстанып отыр. Сондай – ақ Құс жолында айналып жүрген газ бұлттарының болу мүкіндігі жоққа шығарылмайды. Коллапс процесінің нәтижесінде бұлттардан жұлдыздар пайда болады. Осыған сәйкес алуан түрлі жұлдыздық, бұлттық жүйелер де пайда болады. Жас және ескі жұлдыздардың құрамына анализ жасай отырып галактика эволюциясының кезеңдерін анықтауға болады. Ескі жұлдыздар галактика эволюциясының бастапқы кезеңінің құрамын көрсетеді. Жұлдыздардың металдық қасиеттерінің арақатынасы галактикадағы эволюциялық өзгерістер туралы ғана емес, сондай – ақ ғаламның химиялық эволюциясы жайлы да мәлімет береді. Жас жұлдыздарда ескі жұлдыздармен салыстырғанда металдық қасиет басым. Оның себебі, жұлдыздық орта өзіне ауыр элементтерді ескі жұлдыздарда нуклеосинтез процесінің нәтижесінде алып отырады, яғни олар дайын күйінде жаңа түзілген жұлдыздардың құрамына кіреді. Ғалам эволюциясы жұлдыздардың түзілу процестерінің әртүрлілігінің дәлелі. Жұлдыздардың түзілу процестерінің интенсивтілігінің деңгейі әртүрлі болған кезеңдерін бақылауға болады. Бұл процесті жұлдыздар шоғырларының нысандарынан байқай аламыз. Мысалға, орталығы шар тәрізді, линза нысанды жұлдыз шоғыры ұзік - үзік кезеңдерде пайда болған, ал түзілу үрдісі үздіксіз жүргенде эллипс тәрізді галактикалар пайда болған. Галактикада жас және ескі жұлдыздар, оның әртүрлі аймақтарында орналасқан. Сол себепті қозғалу жылдамдықтары мен химиялық қасиеттері бір-бірінен бөлек екі түрлі жүйе қалыптасады. Барлық аспан денелерін энергия бөлетін жұлдыздар және энергия бөлмейтін планеталар, кометалар, метеориттер мен космостық шаң деп бөлуге болады. Жұлдыздар энергиясы олардың қойнауындағы ондаған млн градусқа жететін температурада жүретін ядролық процестер нәтижесінде түзіледі, осы үрдіс кезінде аса күшті сіңетін қасиеті бар ерекше бөлшектер - нейтринолар бөлінеді. Галактикалардың жұлдыздық құрамы алуан түрлі. Қазіргі заманғы көзқарасқа сәйкес, жұлдыздар дегеніміз плазма, яғни аса тығыз, ыстық және үнемі будақтап тұратын газдың жиынтықтары. Дауылдар бұл затты кейде шақырымдық қашықтықа шашыратып тастайды. Олардың бір бөлігі қайтадан түсіп, қалғаны кеңістікте таралып кетеді. Жұлдыздардың пайда болу процесін Күннің пайда болуы моделі арқылы түсіндіруге болады. Күн дегеніміз сары түсті, негізгі қатардағы жұлдыз. Қатардағы деуіміздің себебі, жұлдыздардың түрлері өте көп, мысалға: қызыл алыптар, ақ карликтер, пульсарлар, нейтрондық жұлдыздар, квазарлар, қара ойықтар және т. б. Олардың барлығы да бірдей жолмен пайда бола алады. Галактикалардың әсер ету аймақтарында үнемі жұлдызаралық зат шоғыраланады. Бұл үрдісті қазіргі заманғы бақылау құралдарымен-ақ көруге болады. Олар протожұлдыздық бұлттар деп аталады. Бұндай бұлттар негізінен сутегі мен азғантай гелийдің қоспасы және де ауыр металдар бөліктерінен құралған. Гравитациялық күштер осы бұлттарды сығып, глобула деп аталатын орталық бөлігін қалыптастырады. Глобула пайда бола салғанда сығылудың әсерінен температура көтеріле бастайды. Бұл үрдіс темір, никель және одан да ауыр элементтердің түйіршіктерінің пайда болуымен қатар жүреді. Глобуланың температурасы жоғары болатын қабаттарында кремний, метан, аммиак және жеңіл элементтер түзіледі. Бұл заттар газды дискінің орталығына түсіп, нәтижесінде оның ішінде сақина қалыптастырады. Сақинаның өзі қозғалу барысыныда бөлшектермен соқтығысып, олар бір – бірінен жабысып, содан кейін планеталар түзетін астероидтарды құруы мүмкін. Жұлдыздарды өзара түсі, жарығы, массасы мен спектрлік сипаттамасы бойынша ажыратады. Спектрі мен жылтырлығы өзгеріп тұратын – өзгермелі жұлдыздар (Тау Кита), стационарлық емес (жас) жұлдыздар, сондай – ақ жасы 10 млн жылдан аспайтын жұлдыздық ассоциациялар болуы мүмкін. Олардан көп мөлшерде жылулық емес сипатта болатын энергия бөлінетін аса жаңа жұлдыздар және тұмандық (газдардың шоғырлануы) түзілуі мүмкін. Бірақ жұлдыздардың құрамы негізінен бірдей болады. Көп жағдайда олар сутегі пен гелийден түзілген. Сонымен қатар ғаламда аса ірі жұлдыздар - қызыл алыптар мен аса ірі алыптар бар. Сонымен бірге көлемі өте аз, бірақ массасы күннің массасына жақын, радиустары күннің радиусының 1/50000 болатын (10-20 км) нейтрондық жұлдыздар да болады. Олардың нейтрондық жұлдыз деп аталуының себебі олар нейтрондардың ірі шоғырынан құралған. 1967 жылы пульсарлар, яғни – Жерге периодтық түрде келіп жететін радио-оптикалық, рентген және гамма сәулелерінің көзі болып табылатын сәулелердің ғарыштық көзі ашылды. Радиопульсарлардың (тез айналатын нейтрондық жұлдыздар) импульстарының периодтары – 0,03-4 сек, жай жұлдыздан нейтрондық жұлдызға заттың барлығы ағып өтетін қосарланған жұлдыздардың рентген пульсарлары – бірнеше және одан да көп секундты құрайды. Аспан сырт көзге қарағанда үнемі тыныштықта болатын секілді. Ал шынында аспанда үнемі катастрофалар болып, жаңа, жас жұлдыздар түзіліп жатады, жарылыстар кезінде жұлдыздардың жарығы П ульсардың схемасы жүздеген мың есе ұлғаяды. Бұл жарылыстар галактикалық пульсті сипаттайды. Сонымен, жұлдыздар туылады, өмір сүреді және өледі. Олардың эволюциясын тоқтату мүмкін емес. Жұлдыздардың эволюциясын төмендегі схема бойынша көрсетуге болады: Жұлдызды Ауыспалы Тұрақсыз Ассоциациялар Жұлдыздар Жұлдыздар ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯ ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯ Кәдімгі Нейтронды Қызыл Жұлдыздар Жұлдыздар гиганттар Ақ карликтер Жаңа Жұлдыздар “қара ойықтар” Газды бұлттар Күн жүйесінің эволюциясы Біздің Құс Жолы атты, спираль тәріздес галактикамыз шамамен 150 млрд жұлдыздан құралған, оның өзінің ядросы мен бірнеше спираль тәріздес тармақтары бар. Оның мөлшері 100 мың жарық жылына тең. Біздің галактикамыздағы жұлдыздардың басым көпшілігі қалыңдығы 1500 жарық жылындай болатын алып “дискінің” ішінде шоғырланған. Қазіргі кезде біздің галактикамыз космос кеңістігінде секундына 550 км жылдамдықпен қозғалып келе жатыр. Оның екі серігі - Үлкен және Кіші Магеллан бұлттары бар. Галактиканың диаметрі экватор бойынша 3·08·1013 шақырымға тең. Галактика жұлдыздары ядроны айналатын қозғалысы күрделі болады және бұл қозғалыс басқа қатты және сұйық заттардың қозғалысынан мүлдем бөлек. Жұлдыздардың айналу периоды олардың массасына және галактикалық орталықтан орналасу қашықтығына байланысты әртүрлі болады. Галактикадағы заттар негізінен атомдық күйде болып, оның 99% сутегі құрайды. Галактиканың ядросы көлденеңінен шамамен 30 жарық жылына тең. Осы ядро сутегінің негізгі қайнар көзі болып саналады. Біздің Күн жүйеміз Галактиканың шетінде, яғни оның ядросынан 30 жарық жылы қашықтықтығында орналасқан. Ең жақын жұлдыздармен салыстырғанда Күн Лира шоқжұлдызына қарай 20 км/сек жылдамдықпен қозғалып келеді. Сонымен қатар Күн өзінің көршілерімен бірге галактика кеңістігінде Аққу шоқжұлдызына қарай 250 км/сек жылдамдықпен айналып келеді. Күн галактиканың орталығын 180 млн жылда айналып шығады. Яғни бір галактикалық жыл шамамен 180-190 млн жылға тең. Күнге ең жақын жұлдыздар – Центаврдің альфасы (Проксима) және Сириус. К үн – қатты қызған (беткі температурасы – 6000С), плазмалық шар (тығыздығы 1,4 г/м3). Оның лаулаған от пен протуберанецтер орналасқан тәжі бар. Күннің сәуле шығаруының – күннің белсенділігінің – 11 жылдық циклі бар. Күннің белсенділігінің ең жоғарғы шегінде оның бетінде ерекше көп дақ байқалады. Сутегінің гелийге айналуы кезінде Күннің ішкі құрылысы 1–Гелийлік ядро; 2-конвекция зонасы; 3-хромосфера; 4-фотосфера; 5–кун дақтары; 6-протуберанецтер; 7-тәж термоядролық реакциялар күн энергиясының көзі болып табылады. Алғаш рет термоядролық реакциялардың жүріп өтуіне қажетті температураны теориялық түрде Артур Эддингтон есептеп шығарған. Неміс физигі Ганс Бете (1967 жылы Нобель сыйлығын алған) Күнде жүретін сутегімен гелийдің термоядролық синтезінің реакциясын есептеп шығарды. Күн жүйесі мен жұлдыздардың пайда болуы жайлы кез-келген проблема немесе гипотезаның негізінде, Ғаламның үш фундаменталдық ерекшелігі бар: біріншіден Ғаламдағы заттардың басым көпшілігі сутегіден (75%), гелийден (25%) және басқа да химиялық элементтердің азғантай бөліктерінен құралған; екіншіден Ғаламның кезкелген нүктесінде жұлдызаралық газ және шаң бар; үшіншіден Ғаламда барлық заттар айналмалы және турбулентты қозғалыста (галактиканың формасы спираль тәріздес, жұлдыздар айналуда, планеталар күнді айналады және т.б.). Сондай ақ бізге Күн жүйесінің жасы 5 млрд жылға тең екендігін білеміз. Бұл мағлұмат бізге ғаламның өзіміз орналасқан бөлігінің тарихын елестетуге мүмкіндік береді. Күн жүйесінің пайда болуы жөнінде бірнеше гипотезалар бар. Өткен ғасырда осындай гипотезаны И.Кант ұсынды. Бұл гипотезаны П. Лаплас қолдады. Жақын арада ғана В.Фесенков пен О. Шмидтің жаңа гипотезалары пайда болды. Бұл гипотезалардың басқа гипотезалардаң айырмашылығы, оларға сәйкес планеталар бастапқы ыстық компоненттерден емес, суық күйдегі заттардан түзілген. Швед астрофизигі Х.Альвен ұсынып, кейін Ф.Хойл жетілдірген Күн жүйесінің пайда болуы гипотезасының электромагниттік варианты қазіргі таңда кең таралған. Жұлдыздардың пайда болу үрдісі галактикада үздіксіз жүреді. Кезкелген уақытта газ бен шаң, турбуленттік күштердің әсерінен гравитациялық ядролар – протожұлдыздардың элементеріне үнемі қосылып жатады. Пайда болған глобула протожұлдыз басынан бастап гравитациялық ядролардан қалған айналмалы қозғалысқа ие болады. Глобула үлкейе бере ақырында ыстық болғандығы соншалық, оның ішінде атомдық синтездің реакциялары өте бастайды. Қызудың белгілі бір шегіне жеткен кезде глобула өзінің қабығына айналған, қалған затты жарып, жан – жаққа шашыратып тастайды. Глобуланың сығылуы оның массасына прапорционалды түрде ұлғаяды. Ақырында ол атомдар өздерінің электрон қабықшаларын жоғалтатын температураға да жетеді. 15 млн градустық температурада ядролық синтез реакциялары басталады. Сутегі ядролары орасан зор энергия бөле отырып, гелий ядроларын түзеді. Ағылшын астрофизигі А. Эддингтонның анықтағандай, біздің Күніміз осы ядролық реакциялар жүретін термоядролық қазан болып табылады. Оның ядросының температурасы 15 млн градус, ал бетінің температурасы 60000С-ге тең. Эдингтон Күнді құрайтын газдың тұрақты тепе- теңдігін түсіндірді. Оның түсіндірмесі бойынша тартылыс күші газдардың сығылуын тудырады, ал сығылуға газдардың қысымы кері әсер етеді. А.Эддингтон, бұдан басқа радиациялық қысымның жұлдыздардың ішінде бар екендігін ескерді, ал сәуле шығару жұлдыздың ішінде интенсивті жүретін болғандықтан, радиациялық қысым да елеулі болуы тиіс. Бұл жерде гелийді күл ретінде қалса, сутегі қанша уақыт жануы мүмкін деген сұрақ пайда болады. Жұлдыздың массасына байланысты бұл үрдіс ұзақ немесе жылдам болуы мүмкін. Массалары Күннің массасындай жұлдыздарда сутегі миллиардтаған жылдар бойы жануы мүмкін. Бірақ сутегінің қоры шексіз емес, олар қашан да болсын таусылады. Бұл жағдайда галактикадағы сутегінің қоры таусылғаннан кейін 100 млн градус температурада гелий жана бастайды деп жорамалданып отыр. Ендігі күл оттегі мен көміртегі болады. Оттегі мен көміртегі жану үшін біздің күннің массасы жеткіліксіз. Бірақ осы кезге дейін де күнде елеулі процестер өтеді. Гелий сутегіден ауыр, сондықтан ол жанып біткен соң орталықта жиналып қалады. Енді сутегі қабықтың ішінде жанады. Ал орталықта қалған гелийлік шар, қызған сайын үлкейе бастайды. Оның температурасы да көтеріле бастайды. Біздің Күнңің көлемі үлкейе бастайды. Бұл құбылыс бүкіл Күн жүйесін катастрофалық процестерге алып келеді. Мысалға, Жерде поляр мұздықтары еріп, мұхиттар буланып, планетаны қалың тұман қаптап, онда үздіксіз жаңбыр жауады. Гелийлік өрт оны қоршаған сутегілік қабықшаны жарып, нәтижесінде бүкіл планеталық жүйеге таралып, көптеген планеталардың атмосферасын жұлып кетіп, оларды өртеп жібереді. Бұдан соң ядролық пеш сөнеді. Бірақ Күн гелийлік жарылыста жойылмайды. Жарылыстың ықпалы күн бетіне жеткенше оның сыртқы қабықшасы суыи бастайды. Гелий осыдан кейін қайта жиналып, жоғарыда көрсетілген реакция қайта басталады. Ішкі қабаттардағы температура өсіп, сыртқы қабаттардағы температура төмендейді. Ақырында атомдар түзілуге қажетті жағдайлар туып, фотондардың ағыны басталады. Көп мөлшерде жылу бөлінумен қатар жүретін бұл үрдіс белгілі бір шекке жеткенде, Күннің қабықшасы кеңістікке шашырап кетеді, яғни күн жарылады. Сыртқы қабығынан айрылған Күн ақ карликке айналып, тып – тыныш бірнеше милиондаған жылдарға созылған тіршілігін жалғастыра береді. Егер Күннің массасы үлкен болғанда сутегінің жану процесі басқа химиялық элементтердің, мысалы, неон, магний, кремний, фосфор, күкірт, никель, т.б. түзілгенге дейін жүре берер еді. Бұл элементтердің барлығы бір-біріне кигізілген матрешкалар секілді жанатын еді, мысалы, магний – неондық қабықта, фосфор - кремнийлік қабықта және т.б. Бірақ, темірге жеткенде бұл процес тоқтайды. Себебі, темір жанбайды. Бірақ қысым мен температура жоғарылағандығы соншалық, ең соңында электрондар мен протондар бір-бірімен қысылысып, нәтижесінде тек нейтрондар ғана қалатын жағдайға жетеді. Олардың алатын орны аз болатындықтан жұлдыздардың орталық өзегі одан ары сығылады, сонымен қатар қосымша энергия бөледі, бұл энергияның әсерінен сығылу процесі тездетіле түседі. Нәтижесінде көптеген нейтринолар пайда болады, бұл әлсіз бөлшектер жүйеден тез арада сыртқа шығып кетеді. Жұлдыздардың орталық бөлігінде энергия жетпегендіктен сығылу қайтадан күшейеді. Нейтринолардың ағыны ұлғаяды, бірақ олар енді жұлдыздардан бөлініп шығып кете алмайды, себебі сыртқы қабаттар өздерінің тығыздықтарын ұлғайтады. Бұл кезде гравитациялық күштердің К үн жүйесі әсерінен аса жаңа жұлдыздың жарылысы деп аталатын жарылыс болуы мүмкін. Осы жарылыс кезінде периодты системадағы басқа элементтер де пайда болады. Бұл элементтер бүкіл Ғалам бойынша босып жүреді. Біздің Күн мен планеталар аса жаңа жұлдыздың жарылысынан кейін эволюциялаған деп саналады. Глобула протожұлдызымен бірге протопланеталық “бұлт” пайда бола бастайды, бұл бұлттың жазықтығы жұлдыздың айналысының осіне перпендикулярлы болады. Күн системасы 9 планетадан тұрады: Меркурий, Венера, Жер, Марс, Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун, Плутон. Аталған планеталардың барлығы бір бағытта, бір жазықтықта (Плутоннан басқасы), дөңгелек тәріздес орбиталары бойымен айнала қозғалады. Күн системасының орталық нүктесінен оның шетіне дейінгі қашықтық (Плутонға дейін) 5,5 жарық сағатына тең. Күннен Жерге дейінгі қашықтық 149 млн шақырымға тең, бұл қашықтық оның 107 диаметріне тең. Кішкене планеталарда планеталар серіктерінің басым көпшілігіндегідей атмосфера жоқ, өйткені оларда газдарды ұстап тұратын тартылыс күштері жеткіліксіз. Венераның атмосферасында көмірқышқыл газы басым, ал Юпитердің атмосферасында аммиак көп. Айда және Марста вулкандық жолмен пайда болған кратерлер бар. Үлкен планеталардың - Юпитер, Сатурн, Уран мен Нептунның құрамы ең алғашқы тұмандықта болған құбылыстарды жақсы көрсетеді. Олардың құрамы жалпы Ғаламның құрамына өте жақын. Ішкі кішігірім, яғни Меркурий, Венера, Жер мен Марс секілді планеталарда ауыр элементтер көп, ал гелий, неон сияқты газдар аз мөлшерде, себебі планеталардың гравитациялық күші әлсіз болғандықтан газды ұстап тұра алмай, олар ұшып кеткен. Юпитердің диаметрі шамамен 144 000 км. Бұл Жердің диаметрінен 12 есе көп, ал массасы Жердің массасынан 300 есе көп. Бірақ Юпитердегі заттардың тығыздығы бөлек. Ол жеңіл заттардан – сутегі мен гелийдің қоспасынан, сондай – ақ метан, аммиак, күкіртті газдар мен басқа да химиялық элементтерден құралған басқа да қосылыстардан тұрады. Юпитердің бетіндегі тартылыс күші Жермен салыстырғанда екі жарым есе көп, сондықтан жоғарғы қабаттардағы қысым Юпитердің қабықшасын сығып, планетаның ішндегі заттардың тығыздығы жоғарылайды. Ғылымда бұл планетаның құрылымы газды - сұйықты екендігі белгілі. Оның центрінде ғана тас тәріздес ядро болуы мүмкін. Ол сутегімен қоршалған, ол аса зор қысымның әсерінен электр тогы мен жылуды өткізетін металдық қатты денеге айналған. Юпитерде Күн сияқты газды-шаңды тұманнан пайда болған. Бұл тұжырымды олардың химиялық құрамы дәлелдейді. Бірақ оның массасы термоядролық реакциялар жүруі үшін жеткіліксіз, әйтпесе біздің планеталық жүйемізде қосарланған жұлдыз болып, бұл жағдайдың Жерде тіршілік пайда болуына қалай әсер ететіні белгісіз еді. Жұлдыз болмаса да Юпитер спектрде инфрақызыл сәулелерді шығарып отырады. Планетаның температурасы орталығына қарай жылжыған сайын жоғарылап, ең орталық нүктесінде бірнеше мыңдаған градусқа жетеді. Жоғары температуралар әсерінен планетаның қабықшасында конвективті қозғалыстар түзіліп, экваторға параллель горизонталды сызықтар пайда болады. Юпитердегі магнит өрісі Күннен бөлінген сәулелерді ұстап, тек қана тіршілікке емес, электронды құралдарға да аса қауіпті зарядталған бөлшектердің ағынын туғызады. “Вояджер” атты автоматты зонд, полярлық шуғылалар мен Юпитер атмосферасындағы көз шағылыстанатын найзағай жарқылдарын, сондай ақ 400 км/сағ жылдамдықпен жойқын соққан дауылдарды бақылаған. Бұнымен қатар Юпитердің серіктері де анықталған. Олардың бірінде – Иода, серіктің қабығының активтілігі жайлы тұжырым жасауға мүмкіндік беретін сегіз вулкан табылған. ТАРАУ БОЙЫНША БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ 1. Ғалам эволюциясы жөніндегі идеялар, олардың пайда болуы, дамуы және қалыптасуы. 2. Ғалам эволюциясының моделі және оны жасаушы зерттеуші ғалымдардың еңбектері және стандартты модель. 3. ”Үлкен жарылыс” және реликтілік сәуле шығару құбылыстары. 4. Космология және космогония ғылымдарының түсініктері, галактика, оның құрылымы. 5. Жұлдызды жүйелер, олардың қалыптасуы мен құрылымы. 6. ”Қара ойықтар” түсінігі, оның мәні. Р.А. Мирзадинов Жаратылыстану концепциялары оқулығынан Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/arttar-ji-orindafan-jandildina-arajlim-sajinova-dilenaz.html

Қарттар үйі орындаған: Жандылдина Арайлым; Құсайынова Дильназ

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Мерейлі отбасы» ұлттық байқауында «Егде жастағы 7 мыңнан астам адам қарттар үйін пана қылуда. Олардың көбінің дені сау, балалары бар. Қартайған ата-анасын тастап кету қазағымызға жат қылық, ата салтымызда болмаған. Бүгінгі қоғам туған баласы мен ата-анасын тастап кету секілді әрекеттерді қатыгездіктің ең жоғары деңгейі деп бағалауы тиіс», деп айтқан болатын. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Мерейлі отбасы» ұлттық байқауында «Егде жастағы 7 мыңнан астам адам қарттар үйін пана қылуда. Олардың көбінің дені сау, балалары бар. Қартайған ата-анасын тастап кету қазағымызға жат қылық, ата салтымызда болмаған. Бүгінгі қоғам туған баласы мен ата-анасын тастап кету секілді әрекеттерді қатыгездіктің ең жоғары деңгейі деп бағалауы тиіс», деп айтқан болатын. Қазақ қоғамында "қарттар үйі" дейтін түсініктің өзі болмаған. Бұл Кеңес заманынан бастап біздің ділге енген пайым. Өкінішке орай, қазіргі қоғамда өзі ер жетіп, болары болған кезде әлі қалмаған әке-шешесін қарттар үйіне өткізетін қазақтың балалары да баршылық. Мұны қарттар үйінде толып жүрген қазақтың ата-әжелеріне қарап-ақ білеміз. Арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсететін ұйымдардың жалпы саны 2022 жылдың соңында осы ұйымдарда тұратындардың саны 40 321 адамды құрады, оның ішінде зейнет жасындағылар – 13 624 адам (33,8%), Ұлы Отан соғысының қатысушылары мен мүгедектері – 14 адам (0,03%) Арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсету жөніндегі ұйымдарда тұратындардың негізгі контингенті – мүгедектігі бар адамдар. Олардың саны – 24 724 адам немесе қызмет алушылардың жалпы санының 61,3%-ы.

http://engime.org/orindafan-bekbolatizi-ayaulim-tobi-201.html#Адамдардың_қоғамға_бірігуіне_басты_негіз

Орындаған: Бекболатқызы Аяулым Тобы: 201

Қазақ Ұлттық Педагогикалық Қыздар Университеті 12-ТАпсырма: Орындаған: Бекболатқызы Аяулым Тобы: 201 Мамандығы: Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу Қабылдаған: Курманбаева Ляззат Тулбаевна Қоғам және мәдениет Жоспар - Кіріспе Қоғам философиялық ұғым ретінде. Негізгі бөлім - Антикалық философиясындағы әлеуметтік ой: Платонның идеалды мемлекеті, Аристотельдің «Политикасының» негзгі тұжырымдамалары. - Адам саяси жануар ретінде. К.Маркс: таптық қоғам. К.Поппер «Ашық қоғам». - «Қоғамдық сана» ұғымы. Қоғамдық сананың түрлері. Қоғамның типтері. Ақпараттық қоғам. - Мәдениет, оның табиғаты мен мәні. - Қорытынды - Пайдаланылған әдебиеттер Қоғам философиялық ұғым ретінде. Қоғам — әлемнің бір бөлігі, белгілі бір мақсаттарды іске асыру жолында әрекет етіп жатқан субъектілердің (тұлғалардың, топтардың, этностардың, мемлекеттердің) байланыс нысандары. Яғни, қоғам үғымындағы негізгі мәселе — адам және оның ұйымдасу нысандары, бұл ретте қоғамды зерттейтін басты ілімді әлеуметтану деп атайды. Ал мәдениет осы тұрғыдағы қоғамның белгілі бір қасиеті, көрінісі, сипаты мазмұнында қолданылады. Қоғам Қоғам – қауымдастық, жалпы, біріккен, ұжымдық мағыналарымен байланысты Қоғам – адамдар және олардың өмір сүруі мен қызмет ету барысындағы бірлестік формасы ХYII ғ. Т. Гоббс «Қоғамдық келісім» теориясы: қоғам мүшелерінің келісім бойынша өз бостандықтары үшін мемлекетке қайтарымы Платон :антикалық дәуірде қоғам «мемлекет» түсінігімен байланыстырылды Аристотель: өзара тиімді қатынасқа негізделген әлеуметтік байланыстар ХYI ғ. Н.Макиавелли: мемлекет қоғамның бір жағдайы ҚОҒАМ- әртүрлі компоненттерден тұратын әлеуметтік байланыстар жүйесі. Зерттеуші ғалымдар 18 ғ. А. Смит қоғамды адамдардың еңбек одағымен О. Конт: қоғамның эволюциясы тарихи өсудің үрдісі және дифференциясы - К.Маркс: Қоғам – адамдардың өзара бірге әрекет етуі нәтижесінде қалыптасқан қатынастарының жиынтығы. Мәдениет – философиялық ой-толғамның аса маңызды, терең теориялық мәнді ұғымдарының бірі. Мәдениет ұғымы қоғам өмірінің түрлі салаларына байланысты жиі қолданылады. Қысқасы, бұл ұғым саналы іс-әрекет жемісін даму процесінде көрсетуге бағытталған. Әрбір тарихи дәуірдің өзіндік мәдениеті бар. Сол сияқты әр халықтың өзіне ғана тән дәстүрлері болады. Бұдан мәдениеттің көп түрлілігі ондағы жалпылықты, әмбебаптықты теріске шығарады деген қорытынды тумайды. Керісінше, мәдениеттің нақтылы – тарихи түр алуы оның мазмұнының күрделілігін және ондағы жалпы ерекшеліктің диалектикасын білдіреді. Мәдениеттің негізі – еңбек. Экономикалық Әлеуметтік Саяси Рухани. Қоғам салалары: - Э.Дюркгейм - Рухани ақиқат. - М.Вебер- Адамдардың өзара әрекеті. - К.Маркс- адамдар қатынасының жиынтығы - Т.Парсонс- адамдар арасындағы қатынастар жүйесі. - Н.Смелзер-географиялық шекара, ортақ заң шығару жүйесі, ұлттық шығу тегінің бір болуы Қоғамның даму сатысы өзіне сай келетін мәдени деңгейімен сипатталады, мәдениет қоғам жағдайына тәуелді Мәдениет пен қоғам өзара тікелей байланысты.. Бірақ бұл диалектикалық байланысты нақты негізде қарау керек, себебі қоғам мен мәдениеттің арақатынасында қайшылықтар да жиі кездесіп отырады. Қоғам мен мәдениет Мәдениет адамның әлемі - Мәдениет шынайы адамдық құбылыс, адам бар болған жерде мәдениет те бар. Ал адамның санасының түбегейлі қасиеті – оның интенционалдығы. Бұл термин адамның о баста өз өзімен ғана шектеле алмайтындығын, қашанда өзінің нақты болмысынан тысқарыға ұмтылатындығын білдіреді. Ал мәдениеттің мәні оның болмыстық сұхбаттылығында, әмбебаптылығында. Басқа-үшін-болу – адамның да, мәдениеттің де мағыналық анықтамасы. Жалпы, болу дегеніміз – қарым-қатынаста болу деген сөз. Қорытынды - Қорытындылай келе, Ұлттар мен ұлыстардың, ұлттық және этникалық топтардың өзара мүдделілігімен беки түскенде ғана ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық және жалпыадамзаттықтың бірлігіне қол жеткізіледі. Бүгінде тұтастай алғанда, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттық мәселелерінің шешілуі әр түрлі халықтардың тату шаңырақ астына, келешекке ие ХХІ-ғасырдың тұрақты қоғамына бірігуіне септігін тигізері сөзсіз. Қолданылған әдебиеттер: Қолданылған әдебиеттер: - http://lib.kazmkpu.kz/info/kz - Философияның қысқаша тарихы. Сократтан Дерридаға дейін (Джонстон Д.,Астана 2018) - http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D1%8F%D1%81%D0%B0%D1%82%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%83 - http://kitaphana.kz/ru/downloads/referatu-na-kazakskom/238-sayasattanu/3276-caiasi-zhyie-.htmlhttp://referat.resurs.kz/ref/kogamnin-sayasi-zhuyesi-kizmetinin-tusinigi - Батыс философиясының жаңа тарихы. 1-том: Антика философиясы(Кенни Э.Астана 2018) Назарларыңызға Рахмет! Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/edebietter-tizimi-negizgi-edebietter.html

Әдебиеттер тізімі Негізгі әдебиеттер

1.7 Әдебиеттер тізімі Негізгі әдебиеттер 1.Сүгіров Ш.Б. Гидравлика. Алматы, Мектеп, 1988 ж. 2.Көпбасаров.Ж. Гидрология, гидрометрия және гидротехникалық ғимараттар. Алматы.1993. 3.Достай ұлы Ж. Жалпы гидрология. 1996. 4. Железняков Г.В. Гидравлика және гидрология. 1989. 5. Константинов Н.О. и др. Гидравлика, гидрология и гидрометрия. В 2-х частях. 1987. 6. Примеры гидравлических расчетов. Под ред. Н.М. Константинова. 1987. Қосымша әдебиеттер 7. Киселев П.Г. Гидравлика. Основы механики жидкости. 1980. 8. Большаков В.А. , Курганович А.А. Гидрологические и гидравлические расчеты малых дорожных сооружений. 1983. 9.Справочник. Дорожно-мостовая гидрология. Под ред. Б.Ф. Перевозникова.1983.

http://engime.org/pedagogikali-bilisti-belgili-bir-asieti-belgili-bir-bolu-zaina.html

Педагогикалық құбылыстың белгілі бір қасиеті белгілі бір бөлу заңына ие

Қарастырылып отырған педагогикалық құбылыстың екі немесе одан да көп қасиеттері стохастикалық, тәуелді; кейбір факторлар педагогикалық құбылыстың, зерттелетін қасиетіне әсер етеді және бұл тәуелділік белгілі бір заңға бағнады. Мұндай гипотезаларды тексеру үшін корреляциялық, регрессиялық, және дисперсиялық талдау әдістері қолданылады, бірақ сандық өлшеу деректері негізінде. Бірдей мүліктің күйі мазмұны, әдісі немесе оқу ұйымдары немесе әлеуметтік ортасы бойынша ерекшеленетін екі (немесе одан да көп) оқушылардың әркайсысында бірдей немесе әртүрлі үлестірімге ие. Зерттелетін педагогикалық, құбылыстың белгілі бір қасиетін сипаттайтын параметрдің мәні белгілі бір мәннен аспайды (кем емес) немесе белгілі бір диапазонда жатыр. Мұндай гипотезалар параметрлік әдістер, атап айтқанда Стьюдент критерийі негізінде тексеріледі. Педагогикалық құбылыстың белгілі бір қасиеті белгілі бір бөлу заңына ие. Мұндай гипотезаларды тексеру келісім критерийінің көмегімен жүзеге асырылады және зерттелетін қасиетті сандық өлшеу негізінде ғана мүмкін болады. Қарастырылып отырған құбылыстардың екі немесе одан да көп жиынтығында зерттелетін қасиетті сипаттайтын кездейсоқ шамалардың таралу заңдылықтарының теңдігі немесе айырмашылығы туралы гипотезалар. Қарастырылып отырған құбылыстың белгілі бір қасетін сипаттайтын екі немесе одан да көп белгілердің стохастикалық тәуелділігі туралы гипотезалар. Зерттелетін кездейсоқ шамаларды сипаттайтын математикалық, күту, мода, медиана, дисперсия және т.б. сияқты белгілі бір сандық, сипаттамалардың қасиеттері туралы гипотезалар. Құбылыстың немесе процестің зерттелетін қасиетін сипаттайтын кездейсоқ шамалардың таралуының ықтималды заңдарының түрлері туралы гипотезалар.

http://engime.org/orindafan-bekbolatizi-ayaulim-tobi-201.html#Қабылдаған

Орындаған: Бекболатқызы Аяулым Тобы: 201

Қазақ Ұлттық Педагогикалық Қыздар Университеті 12-ТАпсырма: Орындаған: Бекболатқызы Аяулым Тобы: 201 Мамандығы: Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу Қабылдаған: Курманбаева Ляззат Тулбаевна Қоғам және мәдениет Жоспар - Кіріспе Қоғам философиялық ұғым ретінде. Негізгі бөлім - Антикалық философиясындағы әлеуметтік ой: Платонның идеалды мемлекеті, Аристотельдің «Политикасының» негзгі тұжырымдамалары. - Адам саяси жануар ретінде. К.Маркс: таптық қоғам. К.Поппер «Ашық қоғам». - «Қоғамдық сана» ұғымы. Қоғамдық сананың түрлері. Қоғамның типтері. Ақпараттық қоғам. - Мәдениет, оның табиғаты мен мәні. - Қорытынды - Пайдаланылған әдебиеттер Қоғам философиялық ұғым ретінде. Қоғам — әлемнің бір бөлігі, белгілі бір мақсаттарды іске асыру жолында әрекет етіп жатқан субъектілердің (тұлғалардың, топтардың, этностардың, мемлекеттердің) байланыс нысандары. Яғни, қоғам үғымындағы негізгі мәселе — адам және оның ұйымдасу нысандары, бұл ретте қоғамды зерттейтін басты ілімді әлеуметтану деп атайды. Ал мәдениет осы тұрғыдағы қоғамның белгілі бір қасиеті, көрінісі, сипаты мазмұнында қолданылады. Қоғам Қоғам – қауымдастық, жалпы, біріккен, ұжымдық мағыналарымен байланысты Қоғам – адамдар және олардың өмір сүруі мен қызмет ету барысындағы бірлестік формасы ХYII ғ. Т. Гоббс «Қоғамдық келісім» теориясы: қоғам мүшелерінің келісім бойынша өз бостандықтары үшін мемлекетке қайтарымы Платон :антикалық дәуірде қоғам «мемлекет» түсінігімен байланыстырылды Аристотель: өзара тиімді қатынасқа негізделген әлеуметтік байланыстар ХYI ғ. Н.Макиавелли: мемлекет қоғамның бір жағдайы ҚОҒАМ- әртүрлі компоненттерден тұратын әлеуметтік байланыстар жүйесі. Зерттеуші ғалымдар 18 ғ. А. Смит қоғамды адамдардың еңбек одағымен О. Конт: қоғамның эволюциясы тарихи өсудің үрдісі және дифференциясы - К.Маркс: Қоғам – адамдардың өзара бірге әрекет етуі нәтижесінде қалыптасқан қатынастарының жиынтығы. Мәдениет – философиялық ой-толғамның аса маңызды, терең теориялық мәнді ұғымдарының бірі. Мәдениет ұғымы қоғам өмірінің түрлі салаларына байланысты жиі қолданылады. Қысқасы, бұл ұғым саналы іс-әрекет жемісін даму процесінде көрсетуге бағытталған. Әрбір тарихи дәуірдің өзіндік мәдениеті бар. Сол сияқты әр халықтың өзіне ғана тән дәстүрлері болады. Бұдан мәдениеттің көп түрлілігі ондағы жалпылықты, әмбебаптықты теріске шығарады деген қорытынды тумайды. Керісінше, мәдениеттің нақтылы – тарихи түр алуы оның мазмұнының күрделілігін және ондағы жалпы ерекшеліктің диалектикасын білдіреді. Мәдениеттің негізі – еңбек. Экономикалық Әлеуметтік Саяси Рухани. Қоғам салалары: - Э.Дюркгейм - Рухани ақиқат. - М.Вебер- Адамдардың өзара әрекеті. - К.Маркс- адамдар қатынасының жиынтығы - Т.Парсонс- адамдар арасындағы қатынастар жүйесі. - Н.Смелзер-географиялық шекара, ортақ заң шығару жүйесі, ұлттық шығу тегінің бір болуы Қоғамның даму сатысы өзіне сай келетін мәдени деңгейімен сипатталады, мәдениет қоғам жағдайына тәуелді Мәдениет пен қоғам өзара тікелей байланысты.. Бірақ бұл диалектикалық байланысты нақты негізде қарау керек, себебі қоғам мен мәдениеттің арақатынасында қайшылықтар да жиі кездесіп отырады. Қоғам мен мәдениет Мәдениет адамның әлемі - Мәдениет шынайы адамдық құбылыс, адам бар болған жерде мәдениет те бар. Ал адамның санасының түбегейлі қасиеті – оның интенционалдығы. Бұл термин адамның о баста өз өзімен ғана шектеле алмайтындығын, қашанда өзінің нақты болмысынан тысқарыға ұмтылатындығын білдіреді. Ал мәдениеттің мәні оның болмыстық сұхбаттылығында, әмбебаптылығында. Басқа-үшін-болу – адамның да, мәдениеттің де мағыналық анықтамасы. Жалпы, болу дегеніміз – қарым-қатынаста болу деген сөз. Қорытынды - Қорытындылай келе, Ұлттар мен ұлыстардың, ұлттық және этникалық топтардың өзара мүдделілігімен беки түскенде ғана ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық және жалпыадамзаттықтың бірлігіне қол жеткізіледі. Бүгінде тұтастай алғанда, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттық мәселелерінің шешілуі әр түрлі халықтардың тату шаңырақ астына, келешекке ие ХХІ-ғасырдың тұрақты қоғамына бірігуіне септігін тигізері сөзсіз. Қолданылған әдебиеттер: Қолданылған әдебиеттер: - http://lib.kazmkpu.kz/info/kz - Философияның қысқаша тарихы. Сократтан Дерридаға дейін (Джонстон Д.,Астана 2018) - http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D1%8F%D1%81%D0%B0%D1%82%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%83 - http://kitaphana.kz/ru/downloads/referatu-na-kazakskom/238-sayasattanu/3276-caiasi-zhyie-.htmlhttp://referat.resurs.kz/ref/kogamnin-sayasi-zhuyesi-kizmetinin-tusinigi - Батыс философиясының жаңа тарихы. 1-том: Антика философиясы(Кенни Э.Астана 2018) Назарларыңызға Рахмет! Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/orindafan-bekbolatizi-ayaulim-tobi-201.html#Қоғам_философиялық_ұғым_ретінде.

Орындаған: Бекболатқызы Аяулым Тобы: 201

Қазақ Ұлттық Педагогикалық Қыздар Университеті 12-ТАпсырма: Орындаған: Бекболатқызы Аяулым Тобы: 201 Мамандығы: Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу Қабылдаған: Курманбаева Ляззат Тулбаевна Қоғам және мәдениет Жоспар - Кіріспе Қоғам философиялық ұғым ретінде. Негізгі бөлім - Антикалық философиясындағы әлеуметтік ой: Платонның идеалды мемлекеті, Аристотельдің «Политикасының» негзгі тұжырымдамалары. - Адам саяси жануар ретінде. К.Маркс: таптық қоғам. К.Поппер «Ашық қоғам». - «Қоғамдық сана» ұғымы. Қоғамдық сананың түрлері. Қоғамның типтері. Ақпараттық қоғам. - Мәдениет, оның табиғаты мен мәні. - Қорытынды - Пайдаланылған әдебиеттер Қоғам философиялық ұғым ретінде. Қоғам — әлемнің бір бөлігі, белгілі бір мақсаттарды іске асыру жолында әрекет етіп жатқан субъектілердің (тұлғалардың, топтардың, этностардың, мемлекеттердің) байланыс нысандары. Яғни, қоғам үғымындағы негізгі мәселе — адам және оның ұйымдасу нысандары, бұл ретте қоғамды зерттейтін басты ілімді әлеуметтану деп атайды. Ал мәдениет осы тұрғыдағы қоғамның белгілі бір қасиеті, көрінісі, сипаты мазмұнында қолданылады. Қоғам Қоғам – қауымдастық, жалпы, біріккен, ұжымдық мағыналарымен байланысты Қоғам – адамдар және олардың өмір сүруі мен қызмет ету барысындағы бірлестік формасы ХYII ғ. Т. Гоббс «Қоғамдық келісім» теориясы: қоғам мүшелерінің келісім бойынша өз бостандықтары үшін мемлекетке қайтарымы Платон :антикалық дәуірде қоғам «мемлекет» түсінігімен байланыстырылды Аристотель: өзара тиімді қатынасқа негізделген әлеуметтік байланыстар ХYI ғ. Н.Макиавелли: мемлекет қоғамның бір жағдайы ҚОҒАМ- әртүрлі компоненттерден тұратын әлеуметтік байланыстар жүйесі. Зерттеуші ғалымдар 18 ғ. А. Смит қоғамды адамдардың еңбек одағымен О. Конт: қоғамның эволюциясы тарихи өсудің үрдісі және дифференциясы - К.Маркс: Қоғам – адамдардың өзара бірге әрекет етуі нәтижесінде қалыптасқан қатынастарының жиынтығы. Мәдениет – философиялық ой-толғамның аса маңызды, терең теориялық мәнді ұғымдарының бірі. Мәдениет ұғымы қоғам өмірінің түрлі салаларына байланысты жиі қолданылады. Қысқасы, бұл ұғым саналы іс-әрекет жемісін даму процесінде көрсетуге бағытталған. Әрбір тарихи дәуірдің өзіндік мәдениеті бар. Сол сияқты әр халықтың өзіне ғана тән дәстүрлері болады. Бұдан мәдениеттің көп түрлілігі ондағы жалпылықты, әмбебаптықты теріске шығарады деген қорытынды тумайды. Керісінше, мәдениеттің нақтылы – тарихи түр алуы оның мазмұнының күрделілігін және ондағы жалпы ерекшеліктің диалектикасын білдіреді. Мәдениеттің негізі – еңбек. Экономикалық Әлеуметтік Саяси Рухани. Қоғам салалары: - Э.Дюркгейм - Рухани ақиқат. - М.Вебер- Адамдардың өзара әрекеті. - К.Маркс- адамдар қатынасының жиынтығы - Т.Парсонс- адамдар арасындағы қатынастар жүйесі. - Н.Смелзер-географиялық шекара, ортақ заң шығару жүйесі, ұлттық шығу тегінің бір болуы Қоғамның даму сатысы өзіне сай келетін мәдени деңгейімен сипатталады, мәдениет қоғам жағдайына тәуелді Мәдениет пен қоғам өзара тікелей байланысты.. Бірақ бұл диалектикалық байланысты нақты негізде қарау керек, себебі қоғам мен мәдениеттің арақатынасында қайшылықтар да жиі кездесіп отырады. Қоғам мен мәдениет Мәдениет адамның әлемі - Мәдениет шынайы адамдық құбылыс, адам бар болған жерде мәдениет те бар. Ал адамның санасының түбегейлі қасиеті – оның интенционалдығы. Бұл термин адамның о баста өз өзімен ғана шектеле алмайтындығын, қашанда өзінің нақты болмысынан тысқарыға ұмтылатындығын білдіреді. Ал мәдениеттің мәні оның болмыстық сұхбаттылығында, әмбебаптылығында. Басқа-үшін-болу – адамның да, мәдениеттің де мағыналық анықтамасы. Жалпы, болу дегеніміз – қарым-қатынаста болу деген сөз. Қорытынды - Қорытындылай келе, Ұлттар мен ұлыстардың, ұлттық және этникалық топтардың өзара мүдделілігімен беки түскенде ғана ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық және жалпыадамзаттықтың бірлігіне қол жеткізіледі. Бүгінде тұтастай алғанда, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттық мәселелерінің шешілуі әр түрлі халықтардың тату шаңырақ астына, келешекке ие ХХІ-ғасырдың тұрақты қоғамына бірігуіне септігін тигізері сөзсіз. Қолданылған әдебиеттер: Қолданылған әдебиеттер: - http://lib.kazmkpu.kz/info/kz - Философияның қысқаша тарихы. Сократтан Дерридаға дейін (Джонстон Д.,Астана 2018) - http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D1%8F%D1%81%D0%B0%D1%82%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%83 - http://kitaphana.kz/ru/downloads/referatu-na-kazakskom/238-sayasattanu/3276-caiasi-zhyie-.htmlhttp://referat.resurs.kz/ref/kogamnin-sayasi-zhuyesi-kizmetinin-tusinigi - Батыс философиясының жаңа тарихы. 1-том: Антика философиясы(Кенни Э.Астана 2018) Назарларыңызға Рахмет! Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/orindafan-bekbolatizi-ayaulim-tobi-201.html#Керісінше,_мәдениеттің_нақтылы

Орындаған: Бекболатқызы Аяулым Тобы: 201

Қазақ Ұлттық Педагогикалық Қыздар Университеті 12-ТАпсырма: Орындаған: Бекболатқызы Аяулым Тобы: 201 Мамандығы: Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу Қабылдаған: Курманбаева Ляззат Тулбаевна Қоғам және мәдениет Жоспар - Кіріспе Қоғам философиялық ұғым ретінде. Негізгі бөлім - Антикалық философиясындағы әлеуметтік ой: Платонның идеалды мемлекеті, Аристотельдің «Политикасының» негзгі тұжырымдамалары. - Адам саяси жануар ретінде. К.Маркс: таптық қоғам. К.Поппер «Ашық қоғам». - «Қоғамдық сана» ұғымы. Қоғамдық сананың түрлері. Қоғамның типтері. Ақпараттық қоғам. - Мәдениет, оның табиғаты мен мәні. - Қорытынды - Пайдаланылған әдебиеттер Қоғам философиялық ұғым ретінде. Қоғам — әлемнің бір бөлігі, белгілі бір мақсаттарды іске асыру жолында әрекет етіп жатқан субъектілердің (тұлғалардың, топтардың, этностардың, мемлекеттердің) байланыс нысандары. Яғни, қоғам үғымындағы негізгі мәселе — адам және оның ұйымдасу нысандары, бұл ретте қоғамды зерттейтін басты ілімді әлеуметтану деп атайды. Ал мәдениет осы тұрғыдағы қоғамның белгілі бір қасиеті, көрінісі, сипаты мазмұнында қолданылады. Қоғам Қоғам – қауымдастық, жалпы, біріккен, ұжымдық мағыналарымен байланысты Қоғам – адамдар және олардың өмір сүруі мен қызмет ету барысындағы бірлестік формасы ХYII ғ. Т. Гоббс «Қоғамдық келісім» теориясы: қоғам мүшелерінің келісім бойынша өз бостандықтары үшін мемлекетке қайтарымы Платон :антикалық дәуірде қоғам «мемлекет» түсінігімен байланыстырылды Аристотель: өзара тиімді қатынасқа негізделген әлеуметтік байланыстар ХYI ғ. Н.Макиавелли: мемлекет қоғамның бір жағдайы ҚОҒАМ- әртүрлі компоненттерден тұратын әлеуметтік байланыстар жүйесі. Зерттеуші ғалымдар 18 ғ. А. Смит қоғамды адамдардың еңбек одағымен О. Конт: қоғамның эволюциясы тарихи өсудің үрдісі және дифференциясы - К.Маркс: Қоғам – адамдардың өзара бірге әрекет етуі нәтижесінде қалыптасқан қатынастарының жиынтығы. Мәдениет – философиялық ой-толғамның аса маңызды, терең теориялық мәнді ұғымдарының бірі. Мәдениет ұғымы қоғам өмірінің түрлі салаларына байланысты жиі қолданылады. Қысқасы, бұл ұғым саналы іс-әрекет жемісін даму процесінде көрсетуге бағытталған. Әрбір тарихи дәуірдің өзіндік мәдениеті бар. Сол сияқты әр халықтың өзіне ғана тән дәстүрлері болады. Бұдан мәдениеттің көп түрлілігі ондағы жалпылықты, әмбебаптықты теріске шығарады деген қорытынды тумайды. Керісінше, мәдениеттің нақтылы – тарихи түр алуы оның мазмұнының күрделілігін және ондағы жалпы ерекшеліктің диалектикасын білдіреді. Мәдениеттің негізі – еңбек. Экономикалық Әлеуметтік Саяси Рухани. Қоғам салалары: - Э.Дюркгейм - Рухани ақиқат. - М.Вебер- Адамдардың өзара әрекеті. - К.Маркс- адамдар қатынасының жиынтығы - Т.Парсонс- адамдар арасындағы қатынастар жүйесі. - Н.Смелзер-географиялық шекара, ортақ заң шығару жүйесі, ұлттық шығу тегінің бір болуы Қоғамның даму сатысы өзіне сай келетін мәдени деңгейімен сипатталады, мәдениет қоғам жағдайына тәуелді Мәдениет пен қоғам өзара тікелей байланысты.. Бірақ бұл диалектикалық байланысты нақты негізде қарау керек, себебі қоғам мен мәдениеттің арақатынасында қайшылықтар да жиі кездесіп отырады. Қоғам мен мәдениет Мәдениет адамның әлемі - Мәдениет шынайы адамдық құбылыс, адам бар болған жерде мәдениет те бар. Ал адамның санасының түбегейлі қасиеті – оның интенционалдығы. Бұл термин адамның о баста өз өзімен ғана шектеле алмайтындығын, қашанда өзінің нақты болмысынан тысқарыға ұмтылатындығын білдіреді. Ал мәдениеттің мәні оның болмыстық сұхбаттылығында, әмбебаптылығында. Басқа-үшін-болу – адамның да, мәдениеттің де мағыналық анықтамасы. Жалпы, болу дегеніміз – қарым-қатынаста болу деген сөз. Қорытынды - Қорытындылай келе, Ұлттар мен ұлыстардың, ұлттық және этникалық топтардың өзара мүдделілігімен беки түскенде ғана ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық және жалпыадамзаттықтың бірлігіне қол жеткізіледі. Бүгінде тұтастай алғанда, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттық мәселелерінің шешілуі әр түрлі халықтардың тату шаңырақ астына, келешекке ие ХХІ-ғасырдың тұрақты қоғамына бірігуіне септігін тигізері сөзсіз. Қолданылған әдебиеттер: Қолданылған әдебиеттер: - http://lib.kazmkpu.kz/info/kz - Философияның қысқаша тарихы. Сократтан Дерридаға дейін (Джонстон Д.,Астана 2018) - http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D1%8F%D1%81%D0%B0%D1%82%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%83 - http://kitaphana.kz/ru/downloads/referatu-na-kazakskom/238-sayasattanu/3276-caiasi-zhyie-.htmlhttp://referat.resurs.kz/ref/kogamnin-sayasi-zhuyesi-kizmetinin-tusinigi - Батыс философиясының жаңа тарихы. 1-том: Антика философиясы(Кенни Э.Астана 2018) Назарларыңызға Рахмет! Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/jazushini-shifarmashilifina-negiz-bolfan-shindi-bilistardi-bas.html

Жазушының шығармашылығына негіз болған шындық құбылыстардың басты арнасы- халық тарихы

Бұл шығармалардың идеялық тақрыбы туралы әдебиеттану ғылымында кеңестік дәірде қалыптасқан пікірлер бар. Сол пікірлер бойынша тақырыбы – Қазақстанның Ресейге қосылуы, идеясы- Қазақстан мен Ресей халықтарының достығы. Автордың бұл еңбегі – тарих шындығын, халық тағдырын, қоғам болмысын тереңінен толғайтын күрделі туындылардың бірі. Осылыйша оның бір ғана идеясы мен тақырыбы болу шарт емес. Негізігі тақырыпты толықтырып тұратын басқа да көптеген жеке тақырыптар болу мүмкін. Міне Қазақстанның Ресейге қосылу тақырыбы солардың бірі. Енді екі шығарманын басын бірбүтін етіп біріктірсек романның ен негізгі тақырыбы- 18 ғ басында ел тәуелсіздігі мен бостандығы үшін жүргізілген куресі деп айтуға болады.

http://engime.org/saba-tairibi--amanjolov-jamirap-knde-jas-omir.html

Сабақ тақырыбы Қ. Аманжолов «Жамырап күнде жас өмір»

САБАҚ ЖОСПАРЫ Пән | Қазақ әдебиеті | | Мұғалім | Белгібаева Алмагүл | Мектеп, сынып | Солтүстік Қазақстан облысы, Айыртау ауданы, Бірлестік ауылы, Бірлестік орта мектебі, 5-сынып | Сабақ тақырыбы | Қ. Аманжолов «Жамырап күнде жас өмір» | Жалпы мақсат | Оқушыларға Қасым Аманжоловтың ақындық ерекшелігін, ақын өмірін таныту; Оқушылардың сөйлеу мәдениетін, дүниетанымын кеңейту, даралап, деңгейлеп оқытуда өз бетімен шығармашылық дағдысын дамыту. | Сілтемелер | Мұғалімдерге арналған нұсқаулық 98-104 беттер Қазақ тілін оқыту әдістемесі 5-сыныпқа арналған қазақ әдебиеті Портал материалдары | Оқу нәтижесі | Ақын өлеңін мәнерлеп оқып, мән-мағынасын аша алуы. АКТ пайдалана алуы. | Негізгі идеялар | Өмірдің шын мәнін ұғыну. | Сабақта қолданылатын материалдар | интерактивті такта, флипчарт, оқулық, http://bilimland.kz/kk | Оқыту әдістері | Жаңа әдістер, сұрақ- жауап, диалог, АКТ. | Жеке, жұптық, топтық жұмыс, түртіп алу, екі жақты күнделік. | Дерек көздері | Қ. Аманжолов «Жамырап күнде жас өмір» тақырыбына арналған материалдар: 1. Қазақ әдебиеті оқулығы; 2. Қазақ әдебиеті оқушы анықтамалығы; 3. Википедия ашық энциклопедиясы. | Тапсырмалар | Сұрақтарға жауап беру, салыстыру, дәптермен жұмыс, рефлексия жасау. | Сабақ бойынша мұғалім мен оқушының іс-әрекеті: І. Оқушыларға психологиялық ахуал туғызу (3 мин) | Мұғалімнің іс-әрекеті | Оқушының іс-әрекеті | | «Қара жорға » биін билету арқылы сыныпта психологиялық ахуалды қалыптастыру. | Ортаға шығып «Қара жорға» биін билеу арқылы көңіл-күйлерін көтеру. | ІІ. Үй тапсырмасы | Мұғалімнің іс-әрекеті | Оқушының іс-әрекеті | | Шығарманы тексер.у | Шығармаларын оқиды. | ІІІ. Жаңа тақырып (5 мин) 8.38-8.48 | Мұғалімнің іс-әрекеті | Оқушының іс-әрекеті | | Power Point таныстырылымы арқылы сабақты түсіндіру: «Қасым Аманжолов» Мына сілтеме арқылы мәлімет алуға болады. http://bilimland.kz/kk/content/lesson/15361-qasym_amanzholov_zhamyrap_kunde_zhas_omir_olengi «Суреттер сөйлейді» презентация көрсету. | Сабақты мұқият тыңдап, есте сақтау. Ескі альбом суреттерін парақтау | Қызығушылықты ояту (5 мин) | Мұғалімнің іс-әрекеті | Оқушының іс-әрекеті | Мағынаны тану | Диалогқа түсу /сыныпқа сұрақ қою/ Қасымның қандай өлеңдерін білесіңдер? Жатқа бір өлеңін сұрау «Қ. Аманжолов» деректі фильм https://www.youtube.com/watch?v=qw_WccX2350 «Жамырап күнде жас ғұмыр» өлеңінің аудио оқылымын тыңдату. http://bilimland.kz/kk/content/structure/1141-audiochrestomathy#lesson=7512 Топқа стикерлер арқылы бөлу І топ «Кешегінің Қасымы» ІІ топ «Бүгінгінің Қасымы» ІІІ топ «Жазушы Қасым» | Диалогқа түсіп, сұрақтарға жауап беру. Жатқа өлең оқиды. Фильмді тамашалайды. Өлеңді тыңдайды, мәнерлеп оқиды. Топқа бөлінеді. | Сабақты бекіту кезеңі (17 мин) | Кестемен жұмыс. Деңгейлік тапсырмалар беріледі: І деңгей: өлең мазмұнын қара сөзбен жазып шығыңдар. ІІ деңгей (алгоритмдік): өлең құрылысына талдау жасаңдар. ІІІ деңгей: эвристикалық деңгей - өлең ішіндегі сөздерге мақал-мәтел жазу. ІV деңгей: шығармашылық деңгей. Ақынға хат жазу. «Қасым» сөзіне ассоциация құру. «Қасымның әндері–ай» бейнебаянын көру. https://www.youtube.com/watch?v=pPdmJklL06Y | Кестені толтырады.Өлеңнің мағынасын ашады. Топтар деңгейлік тапсырмаларды орындайды Интерактивті тақтада ассоциация құрады. Бейнероликті көреді. | IV.Қорытындылау (5 мин) | Мұғалімнің іс-әрекеті | Оқушының іс-әрекеті | | Тест тапсырмаларын орындату. | Тест орындайды | V. Үйге тапсырма беру (2 мин) | Мұғалімнің іс-әрекеті | Оқушының іс-әрекеті | | Өлеңді жаттап келу. | Үй тапсырмасын білу, түртіп алу. | VI. Бағалау (5 мин) | Мұғалімнің іс-әрекеті | Оқушының іс-әрекеті | | Формативті бағалау. | Өзін-өзі бағалау. | VII. Рефлексия (3 м) | Мұғалімнің іс-әрекеті | Оқушының іс-әрекеті | | Инсерт әдісі арқылы | Сабақтан алған әсерлері мен ұсыныстарын инсерт әдісі арқылы жеткізу. | Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/jmisti-teksergen-isembaeva-n-atobe-2022-j.html

Жұмысты тексерген: Исембаева Н. Ақтөбе 2022 ж

Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университеті Педагогика факультеті Психологиялық-педагогикалық және арнайы білім беру кафедрасы Мәнжазба Дамуында ауытқушылығы бар баланың ата-анасымен жұмыс Жұмысты дайындаған: Бимағанбетова Н.Т. Арнайы педагогика – 201 Жұмысты тексерген: Исембаева Н. Ақтөбе 2022 ж. Ақыл — есі кем баланың ата-анасының алдында, сондай-ақ олар кеңес сұрайтын мамандардың алдында мұндай баланың қай жерде тәрбиеленіп, қай жерде оқығаны-оңалту орталығында, VIII типтегі түзету мектебінің арнайы сыныбында немесе әлеуметтік қорғау жүйесінің балалар интернат-үйінде жиі сұрақ туындайды. Бұл мәселені шешуге барлық нақты жағдайларды ескере отырып, мұқият, мұқият қарау керек. Әрине, мұндай бала ата-анасының назарын, қамқорлығын және қамқорлығын пайдаланатын отбасында үнемі өмір сүріп, ақыл-есі кем балаларға арналған түзету мекемесінде немесе оңалту орталығында оқыған дұрыс. Бұл жағдайда мүгедек балаға қажетті әлеуметтік байланыстар сақталады. Алайда, баланың мұндай мекемелерге күнделікті баруын қамтамасыз ету мүмкін емес жағдайлар болуы мүмкін (ата-анасының ажырасуына байланысты отбасының бұзылуы, әкесінің немесе анасының ауруы және т.б.). Бұл жағдайда баланы интернат үйіне апарған жөн. Сонымен қатар, ата-аналар қазіргі уақытта көптеген балалар интернат үйлері бес күндік режимде жұмыс істейтінін білуі керек, балалармен бірге жоғарыда аталған мекемелердегідей арнайы бағдарламалар мен әдістемелер бойынша оқыту жүргізіледі. Дефектолог мамандарға проблемалы баласы бар отбасының өмірі ауыртпалыққа айналуына жол берілмеуі керек. Отбасы мүшелері, мүмкін болса, өздерінің рухани және мәдени қажеттіліктерін ескере отырып, өздерінің кәсіби міндеттерін орындай отырып, қарапайым, толыққанды өмір сүруі керек. Ата-аналар педагогикалық жұмысты белгісіз уақытқа қалдыруға болады деп ойлайды: бала, олар ойлағандай, жасына қарай киінуді, ойнауды, сөйлесуді үйренеді. Егер қалыпты баланы тәрбиелеудің кемшіліктерін өзін — өзі дамыту процесінде жоюға болатын болса, өйткені ол көп нәрсені өздігінен игере алады-"өмірден алады", онда мүгедек баланың дамуы толығымен басқалардың қатысуына байланысты болады. Ата-аналарға баламен үнемі жаттығуды мүмкіндігінше ертерек бастау керек және оларды мезгіл-мезгіл емес, күн сайын жүргізу керек екенін түсіндіру қажет. Ата-ананың екеуі де баламен айналысқаны жөн. Егер Білім олардың біреуіне ғана ауысса, онда оған барлық талаптар қойылады. Нәтижесінде ерлі-зайыптылар арасында келіспеушіліктер туындайды. Екі ата-ана да жауапкершілікті сезінген жағдайда, олар бірлесіп жұмыс істейді және бір-біріне көмектеседі. Дефектолог мұғалім мүгедек баланың отбасымен жұмыс істей бастайды, ең алдымен ата-аналарға түзету жұмыстарының негізгі принциптері туралы айтады. Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/orindafan-bekbolatizi-ayaulim-tobi-201.html#ХYII_ғ._Т._Гоббс

Орындаған: Бекболатқызы Аяулым Тобы: 201

Қазақ Ұлттық Педагогикалық Қыздар Университеті 12-ТАпсырма: Орындаған: Бекболатқызы Аяулым Тобы: 201 Мамандығы: Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу Қабылдаған: Курманбаева Ляззат Тулбаевна Қоғам және мәдениет Жоспар - Кіріспе Қоғам философиялық ұғым ретінде. Негізгі бөлім - Антикалық философиясындағы әлеуметтік ой: Платонның идеалды мемлекеті, Аристотельдің «Политикасының» негзгі тұжырымдамалары. - Адам саяси жануар ретінде. К.Маркс: таптық қоғам. К.Поппер «Ашық қоғам». - «Қоғамдық сана» ұғымы. Қоғамдық сананың түрлері. Қоғамның типтері. Ақпараттық қоғам. - Мәдениет, оның табиғаты мен мәні. - Қорытынды - Пайдаланылған әдебиеттер Қоғам философиялық ұғым ретінде. Қоғам — әлемнің бір бөлігі, белгілі бір мақсаттарды іске асыру жолында әрекет етіп жатқан субъектілердің (тұлғалардың, топтардың, этностардың, мемлекеттердің) байланыс нысандары. Яғни, қоғам үғымындағы негізгі мәселе — адам және оның ұйымдасу нысандары, бұл ретте қоғамды зерттейтін басты ілімді әлеуметтану деп атайды. Ал мәдениет осы тұрғыдағы қоғамның белгілі бір қасиеті, көрінісі, сипаты мазмұнында қолданылады. Қоғам Қоғам – қауымдастық, жалпы, біріккен, ұжымдық мағыналарымен байланысты Қоғам – адамдар және олардың өмір сүруі мен қызмет ету барысындағы бірлестік формасы ХYII ғ. Т. Гоббс «Қоғамдық келісім» теориясы: қоғам мүшелерінің келісім бойынша өз бостандықтары үшін мемлекетке қайтарымы Платон :антикалық дәуірде қоғам «мемлекет» түсінігімен байланыстырылды Аристотель: өзара тиімді қатынасқа негізделген әлеуметтік байланыстар ХYI ғ. Н.Макиавелли: мемлекет қоғамның бір жағдайы ҚОҒАМ- әртүрлі компоненттерден тұратын әлеуметтік байланыстар жүйесі. Зерттеуші ғалымдар 18 ғ. А. Смит қоғамды адамдардың еңбек одағымен О. Конт: қоғамның эволюциясы тарихи өсудің үрдісі және дифференциясы - К.Маркс: Қоғам – адамдардың өзара бірге әрекет етуі нәтижесінде қалыптасқан қатынастарының жиынтығы. Мәдениет – философиялық ой-толғамның аса маңызды, терең теориялық мәнді ұғымдарының бірі. Мәдениет ұғымы қоғам өмірінің түрлі салаларына байланысты жиі қолданылады. Қысқасы, бұл ұғым саналы іс-әрекет жемісін даму процесінде көрсетуге бағытталған. Әрбір тарихи дәуірдің өзіндік мәдениеті бар. Сол сияқты әр халықтың өзіне ғана тән дәстүрлері болады. Бұдан мәдениеттің көп түрлілігі ондағы жалпылықты, әмбебаптықты теріске шығарады деген қорытынды тумайды. Керісінше, мәдениеттің нақтылы – тарихи түр алуы оның мазмұнының күрделілігін және ондағы жалпы ерекшеліктің диалектикасын білдіреді. Мәдениеттің негізі – еңбек. Экономикалық Әлеуметтік Саяси Рухани. Қоғам салалары: - Э.Дюркгейм - Рухани ақиқат. - М.Вебер- Адамдардың өзара әрекеті. - К.Маркс- адамдар қатынасының жиынтығы - Т.Парсонс- адамдар арасындағы қатынастар жүйесі. - Н.Смелзер-географиялық шекара, ортақ заң шығару жүйесі, ұлттық шығу тегінің бір болуы Қоғамның даму сатысы өзіне сай келетін мәдени деңгейімен сипатталады, мәдениет қоғам жағдайына тәуелді Мәдениет пен қоғам өзара тікелей байланысты.. Бірақ бұл диалектикалық байланысты нақты негізде қарау керек, себебі қоғам мен мәдениеттің арақатынасында қайшылықтар да жиі кездесіп отырады. Қоғам мен мәдениет Мәдениет адамның әлемі - Мәдениет шынайы адамдық құбылыс, адам бар болған жерде мәдениет те бар. Ал адамның санасының түбегейлі қасиеті – оның интенционалдығы. Бұл термин адамның о баста өз өзімен ғана шектеле алмайтындығын, қашанда өзінің нақты болмысынан тысқарыға ұмтылатындығын білдіреді. Ал мәдениеттің мәні оның болмыстық сұхбаттылығында, әмбебаптылығында. Басқа-үшін-болу – адамның да, мәдениеттің де мағыналық анықтамасы. Жалпы, болу дегеніміз – қарым-қатынаста болу деген сөз. Қорытынды - Қорытындылай келе, Ұлттар мен ұлыстардың, ұлттық және этникалық топтардың өзара мүдделілігімен беки түскенде ғана ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық және жалпыадамзаттықтың бірлігіне қол жеткізіледі. Бүгінде тұтастай алғанда, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттық мәселелерінің шешілуі әр түрлі халықтардың тату шаңырақ астына, келешекке ие ХХІ-ғасырдың тұрақты қоғамына бірігуіне септігін тигізері сөзсіз. Қолданылған әдебиеттер: Қолданылған әдебиеттер: - http://lib.kazmkpu.kz/info/kz - Философияның қысқаша тарихы. Сократтан Дерридаға дейін (Джонстон Д.,Астана 2018) - http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D1%8F%D1%81%D0%B0%D1%82%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%83 - http://kitaphana.kz/ru/downloads/referatu-na-kazakskom/238-sayasattanu/3276-caiasi-zhyie-.htmlhttp://referat.resurs.kz/ref/kogamnin-sayasi-zhuyesi-kizmetinin-tusinigi - Батыс философиясының жаңа тарихы. 1-том: Антика философиясы(Кенни Э.Астана 2018) Назарларыңызға Рахмет! Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/jimdi-shifarmashili-jene-terbie-procesini-tsinigi-1-jimdi-shif.html

Ұжымдық шығармашылық ЖӘне тәрбие процесінің ТҮсінігі 1 Ұжымдық шығармашылық іс әрекеттің мәні 5

Оглавление 2 КІРІСПЕ 3 1 ҰЖЫМДЫҚ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ТӘРБИЕ ПРОЦЕСІНІҢ ТҮСІНІГІ 5 1. 1 Ұжымдық шығармашылық іс - әрекеттің мәні 5 1.2 Оқушылардың ұжымдық, шығармашылық іс - әрекетін ұйымдастыру тәрбиелеудің жолы ретінде 9 2 ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҰЖЫМДЫҚ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТІН ТӘРБИЕ ӘДІСІ РЕТІНДЕ ЗЕРТТЕУ 12 2. 1 Ұжымдық шығармашылық іс - әрекеттің негізінде тәрбие үрдісін ұйымдастырудың негіздері 12 2. 2 Ұжымдық іс – әрекет негізінде жалпы адамзаттық құндылықтарды дамыту 15 2.3 Оқушылардың ұжымдық шығармашылық іс – әрекеті негізінде ұлттық тәрбие берудің әдістемесі 18 ҚОРЫТЫНДЫ 30 ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 31

http://engime.org/orindafan-bekbolatizi-ayaulim-tobi-201.html#Мәдениет_адамның_әлемі

Орындаған: Бекболатқызы Аяулым Тобы: 201

Қазақ Ұлттық Педагогикалық Қыздар Университеті 12-ТАпсырма: Орындаған: Бекболатқызы Аяулым Тобы: 201 Мамандығы: Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу Қабылдаған: Курманбаева Ляззат Тулбаевна Қоғам және мәдениет Жоспар - Кіріспе Қоғам философиялық ұғым ретінде. Негізгі бөлім - Антикалық философиясындағы әлеуметтік ой: Платонның идеалды мемлекеті, Аристотельдің «Политикасының» негзгі тұжырымдамалары. - Адам саяси жануар ретінде. К.Маркс: таптық қоғам. К.Поппер «Ашық қоғам». - «Қоғамдық сана» ұғымы. Қоғамдық сананың түрлері. Қоғамның типтері. Ақпараттық қоғам. - Мәдениет, оның табиғаты мен мәні. - Қорытынды - Пайдаланылған әдебиеттер Қоғам философиялық ұғым ретінде. Қоғам — әлемнің бір бөлігі, белгілі бір мақсаттарды іске асыру жолында әрекет етіп жатқан субъектілердің (тұлғалардың, топтардың, этностардың, мемлекеттердің) байланыс нысандары. Яғни, қоғам үғымындағы негізгі мәселе — адам және оның ұйымдасу нысандары, бұл ретте қоғамды зерттейтін басты ілімді әлеуметтану деп атайды. Ал мәдениет осы тұрғыдағы қоғамның белгілі бір қасиеті, көрінісі, сипаты мазмұнында қолданылады. Қоғам Қоғам – қауымдастық, жалпы, біріккен, ұжымдық мағыналарымен байланысты Қоғам – адамдар және олардың өмір сүруі мен қызмет ету барысындағы бірлестік формасы ХYII ғ. Т. Гоббс «Қоғамдық келісім» теориясы: қоғам мүшелерінің келісім бойынша өз бостандықтары үшін мемлекетке қайтарымы Платон :антикалық дәуірде қоғам «мемлекет» түсінігімен байланыстырылды Аристотель: өзара тиімді қатынасқа негізделген әлеуметтік байланыстар ХYI ғ. Н.Макиавелли: мемлекет қоғамның бір жағдайы ҚОҒАМ- әртүрлі компоненттерден тұратын әлеуметтік байланыстар жүйесі. Зерттеуші ғалымдар 18 ғ. А. Смит қоғамды адамдардың еңбек одағымен О. Конт: қоғамның эволюциясы тарихи өсудің үрдісі және дифференциясы - К.Маркс: Қоғам – адамдардың өзара бірге әрекет етуі нәтижесінде қалыптасқан қатынастарының жиынтығы. Мәдениет – философиялық ой-толғамның аса маңызды, терең теориялық мәнді ұғымдарының бірі. Мәдениет ұғымы қоғам өмірінің түрлі салаларына байланысты жиі қолданылады. Қысқасы, бұл ұғым саналы іс-әрекет жемісін даму процесінде көрсетуге бағытталған. Әрбір тарихи дәуірдің өзіндік мәдениеті бар. Сол сияқты әр халықтың өзіне ғана тән дәстүрлері болады. Бұдан мәдениеттің көп түрлілігі ондағы жалпылықты, әмбебаптықты теріске шығарады деген қорытынды тумайды. Керісінше, мәдениеттің нақтылы – тарихи түр алуы оның мазмұнының күрделілігін және ондағы жалпы ерекшеліктің диалектикасын білдіреді. Мәдениеттің негізі – еңбек. Экономикалық Әлеуметтік Саяси Рухани. Қоғам салалары: - Э.Дюркгейм - Рухани ақиқат. - М.Вебер- Адамдардың өзара әрекеті. - К.Маркс- адамдар қатынасының жиынтығы - Т.Парсонс- адамдар арасындағы қатынастар жүйесі. - Н.Смелзер-географиялық шекара, ортақ заң шығару жүйесі, ұлттық шығу тегінің бір болуы Қоғамның даму сатысы өзіне сай келетін мәдени деңгейімен сипатталады, мәдениет қоғам жағдайына тәуелді Мәдениет пен қоғам өзара тікелей байланысты.. Бірақ бұл диалектикалық байланысты нақты негізде қарау керек, себебі қоғам мен мәдениеттің арақатынасында қайшылықтар да жиі кездесіп отырады. Қоғам мен мәдениет Мәдениет адамның әлемі - Мәдениет шынайы адамдық құбылыс, адам бар болған жерде мәдениет те бар. Ал адамның санасының түбегейлі қасиеті – оның интенционалдығы. Бұл термин адамның о баста өз өзімен ғана шектеле алмайтындығын, қашанда өзінің нақты болмысынан тысқарыға ұмтылатындығын білдіреді. Ал мәдениеттің мәні оның болмыстық сұхбаттылығында, әмбебаптылығында. Басқа-үшін-болу – адамның да, мәдениеттің де мағыналық анықтамасы. Жалпы, болу дегеніміз – қарым-қатынаста болу деген сөз. Қорытынды - Қорытындылай келе, Ұлттар мен ұлыстардың, ұлттық және этникалық топтардың өзара мүдделілігімен беки түскенде ғана ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық және жалпыадамзаттықтың бірлігіне қол жеткізіледі. Бүгінде тұтастай алғанда, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттық мәселелерінің шешілуі әр түрлі халықтардың тату шаңырақ астына, келешекке ие ХХІ-ғасырдың тұрақты қоғамына бірігуіне септігін тигізері сөзсіз. Қолданылған әдебиеттер: Қолданылған әдебиеттер: - http://lib.kazmkpu.kz/info/kz - Философияның қысқаша тарихы. Сократтан Дерридаға дейін (Джонстон Д.,Астана 2018) - http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D1%8F%D1%81%D0%B0%D1%82%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%83 - http://kitaphana.kz/ru/downloads/referatu-na-kazakskom/238-sayasattanu/3276-caiasi-zhyie-.htmlhttp://referat.resurs.kz/ref/kogamnin-sayasi-zhuyesi-kizmetinin-tusinigi - Батыс философиясының жаңа тарихы. 1-том: Антика философиясы(Кенни Э.Астана 2018) Назарларыңызға Рахмет! Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/orindafan-bekbolatizi-ayaulim-tobi-201.html#Қолданылған_әдебиеттер

Орындаған: Бекболатқызы Аяулым Тобы: 201

Қазақ Ұлттық Педагогикалық Қыздар Университеті 12-ТАпсырма: Орындаған: Бекболатқызы Аяулым Тобы: 201 Мамандығы: Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу Қабылдаған: Курманбаева Ляззат Тулбаевна Қоғам және мәдениет Жоспар - Кіріспе Қоғам философиялық ұғым ретінде. Негізгі бөлім - Антикалық философиясындағы әлеуметтік ой: Платонның идеалды мемлекеті, Аристотельдің «Политикасының» негзгі тұжырымдамалары. - Адам саяси жануар ретінде. К.Маркс: таптық қоғам. К.Поппер «Ашық қоғам». - «Қоғамдық сана» ұғымы. Қоғамдық сананың түрлері. Қоғамның типтері. Ақпараттық қоғам. - Мәдениет, оның табиғаты мен мәні. - Қорытынды - Пайдаланылған әдебиеттер Қоғам философиялық ұғым ретінде. Қоғам — әлемнің бір бөлігі, белгілі бір мақсаттарды іске асыру жолында әрекет етіп жатқан субъектілердің (тұлғалардың, топтардың, этностардың, мемлекеттердің) байланыс нысандары. Яғни, қоғам үғымындағы негізгі мәселе — адам және оның ұйымдасу нысандары, бұл ретте қоғамды зерттейтін басты ілімді әлеуметтану деп атайды. Ал мәдениет осы тұрғыдағы қоғамның белгілі бір қасиеті, көрінісі, сипаты мазмұнында қолданылады. Қоғам Қоғам – қауымдастық, жалпы, біріккен, ұжымдық мағыналарымен байланысты Қоғам – адамдар және олардың өмір сүруі мен қызмет ету барысындағы бірлестік формасы ХYII ғ. Т. Гоббс «Қоғамдық келісім» теориясы: қоғам мүшелерінің келісім бойынша өз бостандықтары үшін мемлекетке қайтарымы Платон :антикалық дәуірде қоғам «мемлекет» түсінігімен байланыстырылды Аристотель: өзара тиімді қатынасқа негізделген әлеуметтік байланыстар ХYI ғ. Н.Макиавелли: мемлекет қоғамның бір жағдайы ҚОҒАМ- әртүрлі компоненттерден тұратын әлеуметтік байланыстар жүйесі. Зерттеуші ғалымдар 18 ғ. А. Смит қоғамды адамдардың еңбек одағымен О. Конт: қоғамның эволюциясы тарихи өсудің үрдісі және дифференциясы - К.Маркс: Қоғам – адамдардың өзара бірге әрекет етуі нәтижесінде қалыптасқан қатынастарының жиынтығы. Мәдениет – философиялық ой-толғамның аса маңызды, терең теориялық мәнді ұғымдарының бірі. Мәдениет ұғымы қоғам өмірінің түрлі салаларына байланысты жиі қолданылады. Қысқасы, бұл ұғым саналы іс-әрекет жемісін даму процесінде көрсетуге бағытталған. Әрбір тарихи дәуірдің өзіндік мәдениеті бар. Сол сияқты әр халықтың өзіне ғана тән дәстүрлері болады. Бұдан мәдениеттің көп түрлілігі ондағы жалпылықты, әмбебаптықты теріске шығарады деген қорытынды тумайды. Керісінше, мәдениеттің нақтылы – тарихи түр алуы оның мазмұнының күрделілігін және ондағы жалпы ерекшеліктің диалектикасын білдіреді. Мәдениеттің негізі – еңбек. Экономикалық Әлеуметтік Саяси Рухани. Қоғам салалары: - Э.Дюркгейм - Рухани ақиқат. - М.Вебер- Адамдардың өзара әрекеті. - К.Маркс- адамдар қатынасының жиынтығы - Т.Парсонс- адамдар арасындағы қатынастар жүйесі. - Н.Смелзер-географиялық шекара, ортақ заң шығару жүйесі, ұлттық шығу тегінің бір болуы Қоғамның даму сатысы өзіне сай келетін мәдени деңгейімен сипатталады, мәдениет қоғам жағдайына тәуелді Мәдениет пен қоғам өзара тікелей байланысты.. Бірақ бұл диалектикалық байланысты нақты негізде қарау керек, себебі қоғам мен мәдениеттің арақатынасында қайшылықтар да жиі кездесіп отырады. Қоғам мен мәдениет Мәдениет адамның әлемі - Мәдениет шынайы адамдық құбылыс, адам бар болған жерде мәдениет те бар. Ал адамның санасының түбегейлі қасиеті – оның интенционалдығы. Бұл термин адамның о баста өз өзімен ғана шектеле алмайтындығын, қашанда өзінің нақты болмысынан тысқарыға ұмтылатындығын білдіреді. Ал мәдениеттің мәні оның болмыстық сұхбаттылығында, әмбебаптылығында. Басқа-үшін-болу – адамның да, мәдениеттің де мағыналық анықтамасы. Жалпы, болу дегеніміз – қарым-қатынаста болу деген сөз. Қорытынды - Қорытындылай келе, Ұлттар мен ұлыстардың, ұлттық және этникалық топтардың өзара мүдделілігімен беки түскенде ғана ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық және жалпыадамзаттықтың бірлігіне қол жеткізіледі. Бүгінде тұтастай алғанда, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттық мәселелерінің шешілуі әр түрлі халықтардың тату шаңырақ астына, келешекке ие ХХІ-ғасырдың тұрақты қоғамына бірігуіне септігін тигізері сөзсіз. Қолданылған әдебиеттер: Қолданылған әдебиеттер: - http://lib.kazmkpu.kz/info/kz - Философияның қысқаша тарихы. Сократтан Дерридаға дейін (Джонстон Д.,Астана 2018) - http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D1%8F%D1%81%D0%B0%D1%82%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%83 - http://kitaphana.kz/ru/downloads/referatu-na-kazakskom/238-sayasattanu/3276-caiasi-zhyie-.htmlhttp://referat.resurs.kz/ref/kogamnin-sayasi-zhuyesi-kizmetinin-tusinigi - Батыс философиясының жаңа тарихы. 1-том: Антика философиясы(Кенни Э.Астана 2018) Назарларыңызға Рахмет! Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/orindafan-bekbolatizi-ayaulim-tobi-201.html#О._Конт

Орындаған: Бекболатқызы Аяулым Тобы: 201

Қазақ Ұлттық Педагогикалық Қыздар Университеті 12-ТАпсырма: Орындаған: Бекболатқызы Аяулым Тобы: 201 Мамандығы: Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу Қабылдаған: Курманбаева Ляззат Тулбаевна Қоғам және мәдениет Жоспар - Кіріспе Қоғам философиялық ұғым ретінде. Негізгі бөлім - Антикалық философиясындағы әлеуметтік ой: Платонның идеалды мемлекеті, Аристотельдің «Политикасының» негзгі тұжырымдамалары. - Адам саяси жануар ретінде. К.Маркс: таптық қоғам. К.Поппер «Ашық қоғам». - «Қоғамдық сана» ұғымы. Қоғамдық сананың түрлері. Қоғамның типтері. Ақпараттық қоғам. - Мәдениет, оның табиғаты мен мәні. - Қорытынды - Пайдаланылған әдебиеттер Қоғам философиялық ұғым ретінде. Қоғам — әлемнің бір бөлігі, белгілі бір мақсаттарды іске асыру жолында әрекет етіп жатқан субъектілердің (тұлғалардың, топтардың, этностардың, мемлекеттердің) байланыс нысандары. Яғни, қоғам үғымындағы негізгі мәселе — адам және оның ұйымдасу нысандары, бұл ретте қоғамды зерттейтін басты ілімді әлеуметтану деп атайды. Ал мәдениет осы тұрғыдағы қоғамның белгілі бір қасиеті, көрінісі, сипаты мазмұнында қолданылады. Қоғам Қоғам – қауымдастық, жалпы, біріккен, ұжымдық мағыналарымен байланысты Қоғам – адамдар және олардың өмір сүруі мен қызмет ету барысындағы бірлестік формасы ХYII ғ. Т. Гоббс «Қоғамдық келісім» теориясы: қоғам мүшелерінің келісім бойынша өз бостандықтары үшін мемлекетке қайтарымы Платон :антикалық дәуірде қоғам «мемлекет» түсінігімен байланыстырылды Аристотель: өзара тиімді қатынасқа негізделген әлеуметтік байланыстар ХYI ғ. Н.Макиавелли: мемлекет қоғамның бір жағдайы ҚОҒАМ- әртүрлі компоненттерден тұратын әлеуметтік байланыстар жүйесі. Зерттеуші ғалымдар 18 ғ. А. Смит қоғамды адамдардың еңбек одағымен О. Конт: қоғамның эволюциясы тарихи өсудің үрдісі және дифференциясы - К.Маркс: Қоғам – адамдардың өзара бірге әрекет етуі нәтижесінде қалыптасқан қатынастарының жиынтығы. Мәдениет – философиялық ой-толғамның аса маңызды, терең теориялық мәнді ұғымдарының бірі. Мәдениет ұғымы қоғам өмірінің түрлі салаларына байланысты жиі қолданылады. Қысқасы, бұл ұғым саналы іс-әрекет жемісін даму процесінде көрсетуге бағытталған. Әрбір тарихи дәуірдің өзіндік мәдениеті бар. Сол сияқты әр халықтың өзіне ғана тән дәстүрлері болады. Бұдан мәдениеттің көп түрлілігі ондағы жалпылықты, әмбебаптықты теріске шығарады деген қорытынды тумайды. Керісінше, мәдениеттің нақтылы – тарихи түр алуы оның мазмұнының күрделілігін және ондағы жалпы ерекшеліктің диалектикасын білдіреді. Мәдениеттің негізі – еңбек. Экономикалық Әлеуметтік Саяси Рухани. Қоғам салалары: - Э.Дюркгейм - Рухани ақиқат. - М.Вебер- Адамдардың өзара әрекеті. - К.Маркс- адамдар қатынасының жиынтығы - Т.Парсонс- адамдар арасындағы қатынастар жүйесі. - Н.Смелзер-географиялық шекара, ортақ заң шығару жүйесі, ұлттық шығу тегінің бір болуы Қоғамның даму сатысы өзіне сай келетін мәдени деңгейімен сипатталады, мәдениет қоғам жағдайына тәуелді Мәдениет пен қоғам өзара тікелей байланысты.. Бірақ бұл диалектикалық байланысты нақты негізде қарау керек, себебі қоғам мен мәдениеттің арақатынасында қайшылықтар да жиі кездесіп отырады. Қоғам мен мәдениет Мәдениет адамның әлемі - Мәдениет шынайы адамдық құбылыс, адам бар болған жерде мәдениет те бар. Ал адамның санасының түбегейлі қасиеті – оның интенционалдығы. Бұл термин адамның о баста өз өзімен ғана шектеле алмайтындығын, қашанда өзінің нақты болмысынан тысқарыға ұмтылатындығын білдіреді. Ал мәдениеттің мәні оның болмыстық сұхбаттылығында, әмбебаптылығында. Басқа-үшін-болу – адамның да, мәдениеттің де мағыналық анықтамасы. Жалпы, болу дегеніміз – қарым-қатынаста болу деген сөз. Қорытынды - Қорытындылай келе, Ұлттар мен ұлыстардың, ұлттық және этникалық топтардың өзара мүдделілігімен беки түскенде ғана ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық және жалпыадамзаттықтың бірлігіне қол жеткізіледі. Бүгінде тұтастай алғанда, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттық мәселелерінің шешілуі әр түрлі халықтардың тату шаңырақ астына, келешекке ие ХХІ-ғасырдың тұрақты қоғамына бірігуіне септігін тигізері сөзсіз. Қолданылған әдебиеттер: Қолданылған әдебиеттер: - http://lib.kazmkpu.kz/info/kz - Философияның қысқаша тарихы. Сократтан Дерридаға дейін (Джонстон Д.,Астана 2018) - http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D1%8F%D1%81%D0%B0%D1%82%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%83 - http://kitaphana.kz/ru/downloads/referatu-na-kazakskom/238-sayasattanu/3276-caiasi-zhyie-.htmlhttp://referat.resurs.kz/ref/kogamnin-sayasi-zhuyesi-kizmetinin-tusinigi - Батыс философиясының жаңа тарихы. 1-том: Антика философиясы(Кенни Э.Астана 2018) Назарларыңызға Рахмет! Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/pdfview/selem-osi-kitapshani-jktep-alip-oip-otirsa-onda-men-sen-shin-s.html

Сәлем! Осы кітапшаны жүктеп алып, оқып отырсаң, онда мен сен үшін шын қуаныштымын! Себебі дәл қазір сен өзің үшін

Сәлем! Осы кітапшаны жүктеп алып, оқып отырсаң, онда мен сен үшін шын қуаныштымын! Себебі дәл қазір сен өзің үшін жүктеу/скачать 1,16 Mb. Мәтінді көру бет 1/5 Дата 27.01.2022 өлшемі 1,16 Mb. #115197 ©engime.org 2024 әкімшілігінің қараңыз Басты бет

http://engime.org/selem-osi-kitapshani-jktep-alip-oip-otirsa-onda-men-sen-shin-s.html?page=2

ЖАҚСЫ! ӨТЕ ЖАҚСЫ! - Сәлем! Осы кітапшаны жүктеп алып, оқып отырсаң, онда мен сен үшін шын қуаныштымын! Себебі...

ЖАҚСЫ! ӨТЕ ЖАҚСЫ! КЕРЕМЕТ! moldir.abdikhani САТУШЫНЫҢ КӨП ҚАРУЫ БОЛУ МАҢЫЗДЫ МА? Ия, сөзсіз сатушының көп қаруы болуы шарт. Неге дейсіз бе? Себебі клиенттің түр-түрі болады, кез-келген уақытта "атакаға" шығу қажет. Әзіл ғой, ендеше кеттік! Ендеше, ол қандай қарулар екен: Әдемі презентация Танысу Оффер, триггер Қарсылығын жабу Пайдалылық Клиент психологиясын білу Алғашқы танысқандағы әсер бүкіл сату процесіне тікелей әсер етеді! Клиент бір көргеннен сатып алатындай ұсыныс білдіру - маңызды Сату ол тықпалау емес, әдемі етіп те презентация жасап сатуға болады. Клиенттің қарсылығын жабу 100%-дық табысқа әсер етеді Клиент бірінші орында, пайдалылық келесі сатылымның кепілі Әр түрлі тип клиент психологиясын білу сатудың құпия формуласы іспеттес! Бұл қаруларды иемденсеңіз өзіңізді Илон Маскпын дей берсеңіз болады! Олар туралы мен кітапшамның толық бөлімінде ашып көрсететін боламын! moldir.abdikhani КЛИЕНТ ТИПТЕРІ - өнім/қызмет қажет - ақшасы бар - шұғыл керек - өнім/қызмет қажет - ақшасы бар - шұғыл керек емес - өнім/қызмет емес - ақшасы жоқ - шұғыл керек емес 80% 19% 1% A B C 80 60 40 20 0 A B C 80 60 40 20 0 A B C 80 60 40 20 0 Міне осылайша клиенттерді А, В, С деп 3 типке бөліп қарастыруымызға болады. Клиентпен сөйлесу барысында А типті клиентке біздің өнім/ қызмет қажет, ақша бар және шұғыл керек болғандықтан, уақытымыздың 80%-ын сол кісілерге арнаймыз, сәйкесінше В типке 19% , ал С типті клиентке 1% ғана уақытымызды бөлуіміз шарт. moldir.abdikhani Көп сатушылар С типті клиентке өте көп уақытын бөліп, презентациясын жасап, соңында клиент алмай жатады. Тіпті ол клиенттің ойында сатып алу туралы ой болмаған ғой! Сондықтан клиенттерді осылай сегменттеп алғанымыз дұрыс және өнімнің/қызменттің қаншалықты шұғыл/шұғыл еместігін біліп, сатып алу қажеттілігіне қарай квалификациялаймыз! КЛИЕНТ ТИПТЕРІН ҚАЛАЙ АНЫҚТАЙМЫЗ! Жақсы үш түрлі клиент типі бар екенін білдік, енді оларды қалай анықтаймыз деген сұрақ туындап тұрғанын өте жақсы түсініп тұрмын. Ендеше, кеттік! Клиент типін анықтаудың негізгі 3 тәсілі бар : Ашық сұрақ қою арқылы Кешіріңіз, сіз қарап жүрсіз бе, әлде қызық ұсыныстар болса сатып алуға дайынсыз ба? Кешірім өтінемін, сізге өнім/қызмет қаншалықты шұғыл керек? Осы секілді ашық сұрақтарды қоюдан еш қымсынып, ұялмаңыз! Бұл мәмілені барынша тез жабуға немесе клиент типін оңай анықтауға көмектеседі. moldir.abdikhani Уақытпен қысу Жеңілдіктің аяқталуына бар болғаны 24 сағат қалды! Тек қана бүгін жазылып үлгер! Мұндай мүмкіндік енді болмайды! Акция 5 cағаттан соң аяқталады! Орынсаны шектеулі, жылдам жазылып үлгер! Курсқа жазылуға бар болғаны 5 ғана орын қалды! Тез үлгер! Аяқ-киімді супер жеңілдікпен алуға 2 ғана орын қалды! Келесі партия 1 айдан соң ғана келеді! Тезірек алып кет! Орын санының аздығымен әсер ету Яғни сіз бұл тәсілдермен клиенттің қажеттіліктерін жылдам оятасыз және тезірек сатылым жасауға итермелейсіз, клиент типін оңай анықтап аласыз. Бұл жолмен сіздің өніміңіз керемет болса, клиентті алдап жатырмын емес, клиентке көмектесіп жатырмын деп ойлаңыз. Себебі, клиент мүмкіншілігі бар болғанда ғана сатып алатын болады. Сонымен қатар, сіз клиенттің психологиясына тікелей әсер ету арқылы сатылымыңызды оңай арттыра аласыз! Мен 10 әр түрлі клиент психологиясы бойынша топтарға бөлдім және олармен қалай сөйлесу керек екендігі жайында кітапшаның толық бөлімінде ашып айттым. moldir.abdikhani САТУ СЦЕНАРИЙІ ҚАНДАЙ? Сатуда сценарий бола ма деп ойлаған шығарсыз, иә? Иә, сатуда белгіленген сценарий бар! Қазір "в лоб" сата алмайсыз! Ол әдіс қазір мүлдем жүрмейді. Міндетті түрде түртіп отырыңыз! Өте пайдалы ақпараттар берілетін болады! Негізі сату 5 этаптан тұрады. Олар: Сәлемдесу. Клиентпен контакт орнату Қажеттіліктерін анықтаy Өнім/қызметке презентация жасау Возражениямен жұмыс Мәмілені жабу Бүкіл сатуда белгіленген осы 5 этап бар, бірақ мен сізге өзім білетін тағы 7 жолмен кітапшаның толық бөлімінде бөлісемін. 5 емес 12 этап. Оны білсең кез-келген адамды танысқа емес, клиентке айналдыруға болады! Сонымен қатар, әр этапқа жеке-жеке тоқталып, көп адам жіберетін қателіктерді айтамын. Жалғастырайық! moldir.abdikhani САТУДАҒЫ АЙЛА-ШАРҒЫЛАР Сатудағы психологиялық айла –шарғы (манипуляция) - бұл клиентке оның мінез-құлқын өзгертетін және манипулятор үшін пайдалы әрекетті жасайтын жасырын әдістердің әсері. Сатуда айла үнемі болады. Бірақ мен оның әр адамның ниетіне байланысты деп ойлаймын. Ал қазірдің өзінде сіз осы 20 әдістерді қолдану туралы шешімді ойланып, өзіңіз қабылдаңыз. Ендеше кеттік! Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/8-nauriz-haliarali-ejelder-knine-arnalfan-terbie-safati-tairib.html

8-наурыз халықаралық әйелдер күніне арналған тәрбие сағаты Тақырыбы: Қыздар, қыздар, сұлу қыздар! Мақсаты

(8-наурыз халықаралық әйелдер күніне арналған тәрбие сағаты) Тақырыбы: Қыздар, қыздар, сұлу қыздар! Мақсаты: Сайыс барысында қыздарға әр қырларынан ашылуға мүмкіндік жасау, белсенділіктерін, өздеріне сенімділіктерін арттыру. Балалардың тілдерін, ойлау және шығармашылық қабілетін дамыту. Қыздарды нәзіктікке, эстетикалық талғамға тәрбиелеу. Балаларды аналарын сыйлауға, құрметтеуге тәрбиелеу. Көрнекілігі: Шарлар, қанатты сөздер, плакат, сайыстарға қажетті заттар. Барысы: Мұғалім:- Қош, келдіңіздер, аяулы аналар, қадірлі ұстаздар! Көңілдеріңізге көктем шуағындай сезім мен нұр құйып, 8 – наурыз мерекесі де келіп жетті. Осынау көктем мерекесінің қай кезде де орны бөлек. Олай болатыны, бұл күні барылығымыз аналарымызды мерекелерімен құттықтауға асығамыз. Өйткені ана - біз үшін күн нұры, ана – біз үшін әлемдегі ең қымбат жан! Құрметті аналар, сіздерді мерекелеріңізбен шын жүректен құттықтаймыз! Бүгінгі «Қыздар, қыздар, сұлу қыздар» атты сайысымызға қош келдіңіздер! І жүргізуші: Ассалаумағалейкум, халқым менің, Алдымен сәлем беру – салтым менің. Шығады көркем ару, сұлуларың, Қарсы алып құрметтейік туған халқым. ІІ жүргізуші: Армысыздар, қадірменді асыл халқым, Арта берсін абырой, атақ-даңқың, Қарсы алайық құрметтеп аруларды, Ұстанған қазағымның ата салтын. Қыздар келіп өз топтарына жайғасады. ІІ жүргізуші:Әділдікпен әр сайысты бастайтын, Туралықтан ешқашанда қашпайтын,- Төрешілер алқасымен таныс болыңыздар: ІІ жүргізуші: Гүл көңілің қуаныштан өрілді, Жанарыңнан жалын нұры төгілді. Жыр ұшқындап тұр ғой әне үніңнен, Көпшілікке таныстыршы өзіңді. (Таныстыру) І жүргізуші: Ұрпағымыз жаңа өмір, жаңа ғасыр, Оттылық тектілік бар көзімізде. Шешендік, көсемдік бар тілімізде,- деп кезекті «Мақал -сөздің мәйегі» сайысына береміз. Мақалдың жалғасын тап: 1-топ: Жақсы қыз - жағадағы құндыз, ... .... .... Қыз өссе елдің көркі ... .... ... Қыздың көзі ... .... 2-топ: Қыздың жолы .... ...... Шешесіне қарап қызын ал, .... ...... ...... Қыз - өріс, ... ..... 3-топ: Қыздың қырық ... ... Шешесі отырып, ... ... . Қыз -құлыншақ, ... .... ІІ жүргізуші: Сырлары көп ғылымның, Шешілмеген әлі де, Тереңдігі білімнің, Керек екен бәріне- деп Фариза апамыз айтқандай, енді аруларымызды «Білімдіге дүние жарық» атты сайысымызға шақырамыз. 1-топ: Қазақ тілі: Зат есімнің ережесін айт. Балықшылар сөзін сөз құрамына талда. Жел соқты сөйлемінен бастауышты тауып бер. Математика: 8-дің көбейту кестесін айт. Тік төртбұрыштың ауданын қалай табады? 9-дың квадраты нешеге тең? Әдебиеттік оқу: «Баланың айласы» мәтінінің авторын ата. Абай атамыздың бір өлеңін жатқа айтып бер. Өлеңнің жалғасын айт: Адамдық -борышың, Халқыңа еңбек қыл. ... ... 2-топ: Қазақ тілі: Етістіктің ережесін айт: Орындықтар сөзін сөз құрамына талда. Арқа сөзінен туынды етістік жаса. Математика: 7-нің көбейту кестесін айт. Шаршы қандай фигура? 2-нің кубы нешеге тең? Әдебиеттік оқу: «Қайырымдылық» әңгімесінің басты кейіпкері кім? Ыбырай Атамыздың бір өлеңін жатқа айт. Өлеңнің жалғасын айт: Кеңсің дала – Туған ана, ... ... ... 3-топ: Қазақ тілі: Негізгі және туынды етістіктің ережесін айт. Оқушылар сөзін сөз құрамына талда. Сыз сөзінен туынды зат есім жаса. Математика: 9-дың көбейту кестесін айт. 98 санын разрядтық қосылғыштарға жікте. 6-ның квадраты нешеге тең? Әдебиеттік оқу: Баласының тапқан еңбек ақысын әкесі отқа тастай салатын ертегі қай ертегі? І. Жансүгіровтың «Жазғытұрым» өлеңін жаиқа айт. Өлеңнің жалғасын айт: Мәпелейсің мені, анам. Қолыңдағы құсындай. ... ... І жүргізуші: Түймем түсіп қалғанда, Жалынбаймын жалғанда. Ине, жіпті аламын, Орнына әкеп тағамын – деп ендігі сайысты қолөнер сайысына береміз. «Ойлан тап» сайысы. Топ басшылары ортаға шығып суреттегі затты сипаттап айтады, топ мүшелері оны табу керек. ІІ жүргізуші: Ал, халайық, ықыласпен демейік, Арулардың сән үлгісін көрейік, Сыры мен сымбатына қарап біз, Әділдікпен бағаларын берейік. Кезек сән үлгісінде. Ата-аналармен ойын. «Аялы алақан» әрбір ана өз баласын қолынан танып тауып алу керек. Оқушылардың аналарға деген құттықтаулары. Сынып қыздарын құттықтау. Сайыстың қорытындысын шығару. Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/selem-osi-kitapshani-jktep-alip-oip-otirsa-onda-men-sen-shin-s.html?page=3

Таңдаусыз таңдау - Сәлем! Осы кітапшаны жүктеп алып, оқып отырсаң, онда мен сен үшін шын қуаныштымын! Себебі дәл...

1. Таңдаусыз таңдау. •Сіз қолма-қол төлейсіз бе, әлде картамен ба? •Толық төлейсіз бе, әлде бөліп пе? •Сіз бургерге тапсырыс бердіңіз. Сізге үлкен картоп салайын ба, әлде кіші ме? Сізден сатып аласыз ба, әлде жоқ па сұрамайды. Шешім қабылданған сияқты, сіздің миыңыз төлем әдісі немесе бөлік мөлшері туралы ойлануға мәжбүр болады. 2 . Секіру • Сәлеметсіз бе, мені сіздердің терезелеріңіз қызықтырып отыр.(Клиент қоңырау шалғанда) • Иә, әрине. Сізге қазір терезе өлшегіш жібереміз. Оны өзімен бірге өнім үлгілерін алып кетуін сұрайық па? Қақпан құрылды. Өнім үлгілері – сылтау ғана. Бұл манипуляциядағы бастысы – сіздің терезе өлшегіштің келуіне үнсіз келісуіңіз болып табылады. 3. Ессіз бағалар. •Бұл пальто 5 000 000 теңге тұрады. •Тренинг VIP-пакеті 2 000 000 теңге. Осылайша мүлдем сатылымдағы жоқ қымбат бағаны жазып қойып жатады. Оның мақсаты – сіздің таңдаған өніміңіздің бағасын сол қымбат өнімге қарағанда әлдеқайда қолжетімді екеніне сендіру. moldir.abdikhani 4 Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/selem-osi-kitapshani-jktep-alip-oip-otirsa-onda-men-sen-shin-s.html?page=4

Өзіңіз қараңыз - Сәлем! Осы кітапшаны жүктеп алып, оқып отырсаң, онда мен сен үшін шын қуаныштымын! Себебі дәл қазір сен өзің үшін

. Өзіңіз қараңыз. •Аласыз ба немесе алмайсыз ба, өзіңіз қарап көріңіз. • Мен сізді қыстамаймын, өзіңіз қараңыз. • Сіз өзіңіз еркін таңдау жасайсыз, сондықтан өзіңіз шешіңіз. Бұл бір қарағанда сізді сатып алудан айнытып жатқандай көрінуі мүмкін, бірақ бұл керісінше манипуляция ретінде әсер етеді. Қалай дейсіз бе? Сіз «Керемет, маған ешкім қысым жасамайды, өзім дұрыс шешім қабылдаймын» деп ойлауыңыз мүмкін. Осы жалған еркіндіктен ләззат алып, соңында бәрібір сатушының пайдасына сауда жасап қаласыз. Ал енді ойлаңызшы, бұл манипуляциялар сатуда 100% жұмыс жасайды. Гарантия 1000%) Әлі осындай эффективті реально жұмыс жасайтын, ақша алып келетін 16 манипуляция бар! Оны бірақ кітапшаның толық нұсқасында ғана беремін! ПІЛДІ ДЕ САТЫП ЖІБЕРЕТІН ТРИГГЕРЛАР SAT YLD Y Пілді де сатып жібере алатын сату триггерлары туралы естіп пе едіңіз? Сату триггері - маркетингтік өте күшті құрал. Триггерларды грамотно қолдану сатуда конверсияңызды әлдеқайда жоғарылатады. Басқаша айтқанда , сату триггері адамның бейсанасында қандай да бір реакцияны қоздырып, сатушы мүддесіне әрекет етуге итермелейді. Проблема = шешім сенімді сатушы ең үздік нұсқа қолжетімді баға гарантия жетіспеушілік авторитет керек-жарақ Психологиялық триггерлар түрткі=өнім өнімнің пайдасы бағаланған құн=құндылық тиімді шарттар 1 көргеннен сатып алу Логика: Эмоциялық күйге сай келуі Сатып алуы мүмкін Сатып алуы мүмкіндігі өтее жоғары! клиенттің сатып алуға бейімділігі жоғары болса ғана алады moldir.abdikhani Енді маркетинг қазанын ең көп қайнатқан эффективті сату триггерларымен танысайық. №1 ТРИГГЕР. АЛДЫН-АЛА КӨЗІН ЖЕТКІЗУ арзан + Қытайда жасалынған = төмен сапа, сенімсіздік қымбат + Германияда жасалынған = жоғары сапа, сенімділік Бұл мақсатты аудиторияның санасына әбден сіңген "стреотиптерге" негізделген. Көбіне жүріп өткен жолына байланысты. Мысалы: Енді шынайы пластик терезелер шығаратын ірі компания : "Біздің фирма терезелерді өңдеуде Европада ғана емес, бүкіл әлемде жоғары сапа бойынша танылған немістің әйгілі "SIEGENIA-AUBI" компания фурнитураларын қолданады. Осылайша клиентте сапа бойынша, пластик терезелерге күмәні болмайды. №2 ТРИГГЕР. ӘЛЕУМЕТТІК ДӘЛЕЛ Көпшілік осынша адам осыны таңдайды, оның мынаншасы дән риза деген сияқты сөздерге сенеді. "Бұл қосымшаны 20 000 адам жүктеп алды", "Біздің сервисті 100 000 адам ең жоғарғы баллмен бағалады. Сенде сынап көр!" т.б Оқырмандар саны, рейтинг, бағалаулар, пікірлер. Бұл жерде кішкене қиындау, көрсеткіштерді жинау қажет. Бірақ, бұл әдіс клиентті дәл жанды жерінен ұрады. клиенттер саны Адамдар үнемі көпшіліктің жасағанын жасайды. Бұл біздің миымызда қалыптасқан шаблон. Өздігінен ойлап, шешім қабылдаудың не қажеті бар? Жәй ғана басқаларды қайталауға болады емес пе? Адамдар сәнде емес киімді киюге, өзінің пікірімен, өмір сүру салтымен ерекшеленуге қорқады. Міне, осы жерде "көпшілік факторы" ілгегі қосылады. Мысалы: moldir.abdikhani №3 ТРИГГЕР. АШКӨЗДІК Адамдар ашкөз келеді. Көпшілікті ашкөздіктен басқа ешнәрсе алға жылжытпайды. Мейлі, тіпті ол адамның айлық жалақысы өте жақсы болсын, сонда да ол жеңілдікпен, акциялармен алғысы келеді. Бұл триггердің мәні - өзіне келген мүмкіндіктен айырылып қалса, қатты өкінетін болады. Тегін сыйлықтар, акциялар, купондар осы санаттан. moldir.abdikhani Тесттен өтіңіз, почтаңызды қалдырыңыз, тегін купон беретін боламыз Екеуін сатып алсаңыз, үшіншісі тегін. Осынша суммада сатып алсаңыз қонжық сыйлыққа беріледі. Үш досыңызға жеңілдіктер туралы жіберіп, жейдені тегін алыңыз. Мысалы: Ұнады ма? Онда әрі қарай жалғастырайық! Қалғанын бірақ толық кітапшада айтқымм келіп отыр! Сосын Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/specifikaciya-na-programmu-kalekulyator-bazovaya-versiya.html

Спецификация на программу «Калькулятор. Базовая версия»

Часть общего описания – см. 2.1. Калькулятор состоит из трех модулей – «Графический интерфейс», «Модуль, анализирующий и вычисляющий введенное выражение» (AnalaizerClass.dll) и «Модуль, реализующий математические функции» (CalcClass.dll). После того, как пользователь введет вычисляемое выражение одним из двух вышеописанных способов, управление передается анализирующему модулю, который форматирует выражение, выделяя числа и операторы, проверяет корректность скобочной структуры, а также выявляет неверные с точки зрения математики конструкции (например, 3+*+3), переводит выражение в обратную польскую запись, после чего вычисляет выражения, используя математические функции из модуля CalcClass.

http://engime.org/misali-1-bajt-bitke-te-habarlamalardi-aparatti-kolemin-tabamiz.html#1_Мысалы

Мысалы, «1 байт битке тең» хабарламалардың ақпараттық көлемін табамыз. Мысалы

1 Мысалы, «1 байт 8 битке тең» хабарламалардың ақпараттық көлемін табамыз. 2 Мысалы, Енді егер әр беттен 40 жол, ал әр жолдан 60 символ кеміп отырса, 50 бетті кітапта қанша ақпарат сақталғанын есептеп шығарамыз. 3 Мысалы, 24 бит немесе 3 байтпен кодталған 800-ден 800 пикселден тұратын сурет ақпараттық көлемге ие болады. Енді егер әр беттен 40 жол, ал әр жолдан 60 символ кеміп отырса, 50 бетті кітапта қанша ақпарат сақталғанын есептеп шығарамыз. 50⋅40⋅60= барлық кітапта 120000 символ немесе 120000 байт. Килобайттарға көшейік 120000:1024=117,1875 Кб. Бұл шамамен 117 Кб. Бұл мәнді мегабайтқа ауыстырғанда, 117,1875:1024=0,1144 Мб.

http://engime.org/suret-st-tasidi-suret-azan-plitada-isilip-aladi.html

Сурет Сүт тасыды Сурет Қазан плитада қысылып қалады

| Сурет Сүт тасыды Сурет Қазан плитада қысылып қалады | Дата | 26.03.2024 | өлшемі | 165,19 Kb. | | #200295 | | Байланысты: zharatylystanu-5-synyp-zhyluly-lajudidaktikaly-material Сурет 1. Сүт тасыды Сурет 2. Қазан плитада қысылып қалады Сурет 3. Отқа түскен пластик жабық ыдыс жарылады Сурет 4. Бір-бірінің ішінде тұрып қалған стакандар Сурет 5. Рельстердің жазда қисаюы Сурет 6. Жылу құбырларының иілген бөліктері Достарыңызбен бөлісу: | | |

http://engime.org/atinasti-lumollyusk.html#Диагностикасы.Емі

Қатынасты ұЛУ(моллюск)

Дерт сүзілетін ең үлкен Molitar hominis вирусымен шақырылады, оның жұқтырғыштығы тәжірибеде дәледенген. Инфекцияның жұғуы науқас адамммен немесе вирус тасымалдаушымен тікелей қатынаста болғанда, сонымен қатар ластанған күтім заттарын, ванна, бассейн, үй заттарын қолданғаннан болады. Жиі балалар ауырады. Инкубациялық кезең 2 апта немесе оданда көп. Клиникалық көріністері. Мөлшері 1 ден 8 мм-дейін, түсі сау терідей немесе меруетті-сұр (седепті-перламуторлы), пішіні жартышар тәрізді, ортасында жарық тәрізді басыңқы аймақ және сүзбе тәрізді түзіліс орналасқан түйін (135-сурет). Оны микроскоппен қарағанда дегенеративті, эпителиальды, жылтырақ, үлкен овальды, протоплазматикалық түйіршікті жасуша (ұлулық денешіктер) анықталады. Субъективті сезімдер болмайды. Түйіндер біреу және оданда көп (шашыраған ұлулар) болуы мүмкін. Балаларда түйіндер негізінен бет (көз айналасында), мойын, кеуде, қол басының сыртында орналасады. Ересектерде көбіне сыртқы жыныс мүшелерінде, қасаға және іш аймағында орналасады, олар жыныс жолы арқылы берілуінің куәсі болады. Қатынастық ұлудың бірнеше клиникалық түрін ажыратуға болады: Molluscum contagiosum miliare көптеген ұсақ бөртпелер, Molluscum contagiosum pediculatum – аяқтарында отырған ұлулар. Кейбір түйіндер қосылғанда алып ұлу пайда болады. Диагностикасы.Емі Контагиозды жұлдыз құртты пинцетпен түйінді жанынан басқанда оның ортасында ботқа тәрізді, ірімшік 135-сурет. Қатынастық ұлу (моллюск) сықылды ақ түсті масса шығады, мүйізделген жасушалардан және ерекше (овоидты) ұлу денешіктері шығады. Сүйелдерде орталық басылған аймақ болмайды және мөлдір-сұр (перламуторлы) түсі болмайды.

http://engime.org/1-sabati-tairibi-otinish-negizgi-material.html

1. Сабақтың тақырыбы: Өтініш Негізгі материал

1.Сабақтың тақырыбы: Өтініш 2.Негізгі материал: Еңбек ресурстарын басқару саласында әкімшлік алдында өзара байланысты міндеттер тұрады. Оларды мынадай кестемен беруге болады: Стратегиялық мақсаттардың қойылысы Еңбек. Жоспарлау - Еңбек ресурстарының барлығы және қажеттілігін бағалау Еңбек операцияларын талдау РЕСУР-Ұйымдастыру - Біліктілігі талаптары мен қызметтік нұсқаулықтарды құрастыру Кадр саясаты: қызметке тарату, ірікте Басқару жұмысқа қабылдау. Өтемақы арқылы негіздеу Есепке алу- Жеке құрам қызметін бағалауылысы Жоспарлау және қызметкерлерді басқаруды ұйымдастыру мәселелері өткен бөлімдерде сөз болды. Енді келесі екі мәселеге: басқару және есепке алуға тоқталамыз. Бос тұрған қызметке үкіметкерлерді іштен әлде сырттан іздеу мәселесінне көптеген фирмалар стартегиялық мәні бар мәселе ретінде қарайды.Өз қызметкерлерне үкіметкер ріктеудің бірнеше жолы бар. Басшылардан ұсыныс хат алу -өте жиі қолданылатын тәсіл. Кейбір фирмалар барлық қызметкерлерге қатысты толық мәліметтер жинақталған компютерлендірілген ақпарат жүйесін пайдаланады. Жалдаудың басқа әдісі –сырттан жұмысшылар шақыру. Бұл әсірсе топтап жалдауда және жоғары білікті жұмысшыларды шақырғанда маңызды. Жұмысқа тартудың негізгі тәсілі хабарландырулар тарату болып табылады. Арнайы білімі бар жұмысшыларды жалдауда тікелей иниституттармен университеттерде тарту әдісі қолданылады. Сондай-ақ еңбекпен қамтамасыз ету бюролары мен нарықтық делдалдар да бар. Үкіметкерлерді еңбек нарығында іріктеу –фирма үшін жауапты сәт. Дегенмен бұл екі жақты процесс. Фирма үкіметкерді қабылдау әлде қабылдамау керектігін шешеді, ал үміткер –жұмыс туралы ұсынысты қабылдай ма , жоқ па соны шешеді. Жалдау процедурасы төмендегідей кезеңдерге бөлшектенуі мүмкін: Біліктілік талаптар, анықтамалық мәліметтер, сондай-ақ ұсынылған жұмыс туралы білімін тексеруге арналған сұрақтар берілген форманы толтыру. Алдын ала белгіленген сұрақтар бойынша ауызша әңгімелесу қолданылады. Әңгімелесу түрлі арнайы үлгідегі тестілермен аяқталады. Бұл тестілер кеңес қызметкерлеріне арналған типтік тестілер немесе менджерлерге арналған психологиялық тестілер болуы мүмкін. Менджерлікке үміткерлер кейде олардың келешектегі шешімін айқындауға мүмкіндік беретін іскерлік ойындар арқылы тексеруден өтеді. Ұсыныс хаттар (мінездеме) форманың толтырылуы мен алғашқы әнгімелесудің шындығын тексеруге көмектеседі; екіншіден, басқа адамдардың үміткерге қалай қарайтынын білуге мүмкіндік береді. Үміткердің болашақтағы басшысымен арадағы жан-жақты әңгімелесуі, біріншіден, алдыңғы кезеңдердегі жеткіліксіз болған мәліметтерді толықтыруға мүмкіндік береді. Екіншіден , үміткердің қарым-қатынас жасау, ұжымға сіңіп кету мүмкіндігін тексереді.бұл кезең үміткердің болашақтағы өз жұмысы туралы сұрап алуына мүмкіндік береді. Сынау объективті болу үшін мұндай әңгімелесуге басшыдан өзге тағы 2-3 адам қатысады. Өтініш Жұмысқа қабылдану кезінде үміткер өтініш жазады, бұл оның ресми тілегі, әрі штатқа тіркеу үшін негіз болып табылады. Өтініш мәтінінде жұмысқа алу туралы тілегі баяндалады, мамандығы, кәсібі, квалификациясы мен өзі ұрап отырған қызмет түрі көрсетіледі. Өтініш қолмен жазылады және төмендегідей деректемелерден тұрады: қабылдаушы (кімге); авторы, автордың мекен-жайы; құжаттың түрі(өтініш); мәтіні;өтніш иесінің қолы, жазылу мерзімі. Өтініште “кімнен” деген үлгідегі көрсеткіштер жазылмайды, сондай-ақ “Сізден өтініп сұраймын”, “алдын ала рахмет айтамын”, “соған қоса” және т.б. архаизмдер қолданылмайды. Өтініш А4 форматтағы қалыпты қағазға толтырылады. Жұмысқа қабылдау туралы өтініш мынадай үлгіде болады: “Эко” фирмасының Бас диракторы Сабиров А.С. мырзаға Ахметова Гүлнар Болатқызынан, мекен –жайы: 418048, Алматы қ-сы, Қастеев көшесі, 12-үй, 7-пәтер. ӨТІНІШ Мені тасымалдау бөліміне ЭВМ операторы қызметіне жұмысқа алуыңызды сұраймын. қолы (анық болсын) күні, айы, жылы Өтінішке қажетті өзге құжаттар: өмірбаян, кадрлық есепке алу жеке қағазы немесе анкета; ұсыныс хат (мінездеме); анкета мен куәлікке қажет фотосурет; білім немесе кәсіби квалификациясы туралы құжаттың көшірмесі қоса тіркеледі. Төлқұжат жеке көрсетіледі. Еңбек туралы Заң Кодексі (ЕтЗК) мекемелерден заңда көрсетілмеген құжаттарды талап етуге тыйым салады. Кейінгі кездері кейбір фирмалар жұмысқа алуды аталған қызметке алынатын үміткер туралы объективті мәліметтер берілген түйін (резюме) талап етуде. Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/ouli-zajirlili-jene-dintanu-negizderi-9-sinip-saba-tairibi.html

Оқулық Зайырлылық және дінтану негіздері 9-сынып Сабақ тақырыбы

Пәні | Зайырлылық және дінтану негіздері | Мұғалімнің аты-жөні | | Оқулық | Зайырлылық және дінтану негіздері 9-сынып | Сабақ тақырыбы | Жаңа діни қозғалыстар туралы түсінік | Оқу мақсаты (қысқаша) | Жаңа діни қозғалыстар туралы білу, және оларды дәстүрлі діндермен салыстыру, психологиялық және болмыстық қайшылықтарын талдау; | Іс-әрекет реті | Ресурстар (мұғалім толтырады) | Орындалуы (оқушы толтырады) | Мағынаны таны | Зайырлылық және дінтану негіздері 9 сынып. 208 бет Ғ. Есім, Е.Смағұлов | + белгісімен танысқан ресурстарыңды белгіле | Жауап бер | 1.Жаңа діни қозғалыстардың дәстүрлі діндерден айырмашылықтары неде? 2.Қазақстанда жаңа діни қозғалыстар қай ғасырлада тарала бастады ? Оның себебі неде ? 3.Жаңа діни ұйымдардың ықпалына қалай түспеуге болады ? | | Орында | 1-тапсырма. Қазақстанда қандай жаңа діни ағымдар бар.Кестені толтыр. 2-тапсырма Терминмен жұмыс | Діни бірлестік_______________________________________________________________________________________________________________ | Рефлексия | Мен бүгін ... білдім | + немесе – белгілерін қой | Мен енді ... білемін (бағалау критерийлеріне сәйкес) | | Мұғалімнен кері байланыс (ауызша кері байланыс немесе жазбаша ұсыныс) | |

http://engime.org/saba-tairibi-birtekti-magnit-orisinde-katushkani-biralipti-ajn.html

Сабақ тақырыбы: Біртекті магнит өрісінде катушканы бірқалыпты айналдыра отырып айнымалы токты алу. Үйге тапсырма

| Сабақ тақырыбы: Біртекті магнит өрісінде катушканы бірқалыпты айналдыра отырып айнымалы токты алу. Үйге тапсырма | Дата | 02.05.2020 | өлшемі | 12,83 Kb. | | #65541 | түрі | Сабақ | | Байланысты: Биртекти магнит орисинде катушканы задание 28.04.2020ж. Топ: ЭКЕ19/9 Пән: Физика және астрономия Сабақ тақырыбы: Біртекті магнит өрісінде катушканы бірқалыпты айналдыра отырып айнымалы токты алу. Үйге тапсырма: Тізбектегі ток күшінің өзгеріс заңы: i=0,5sin1256t. Ток күшінің тербеліс жиілігі қандай? Сыйымдылығы 1 мкФ конденсаторды айнымалы ток тізбегіне жалғағанда кедергісі 16 Ом болса, айнымалы ток периоды неге тең? Индукциялы ЭҚК-нің лездік мәні e=100sin800πt заңы бойынша өзгереді. Айнымалы ток периоды неге тең? Достарыңызбен бөлісу: | | |

http://engime.org/saba--tairibi-sudi-pajdasi-ou-masati.html

Сабақ №, тақырыбы Судың пайдасы Оқу мақсаты

| Сабақ №, тақырыбы Судың пайдасы Оқу мақсаты | Дата | 03.06.2020 | өлшемі | 58,31 Kb. | | #72215 | түрі | Сабақ | | Байланысты: 1сСудың пайдасы Оқушылармен жүргізілетін жұмыс жоспары Қазақ тілі сабағына арналған жұмыс жоспары Сыныбы | 3 | Пәні | Қазақ тілі | Мұғалімнің аты-жөні | Мейрманова Асем Канатовна | Оқулық | Көкжиек-Горизонт-2018 | Сабақ № , тақырыбы | Судың пайдасы | Оқу мақсаты | 3.1.4.1 тыңдаған мәтіннің тақырыбын, жағымды және жағымсыз кейіпкерлерді, оқиғалар ретін анықтау. 3.3.2.1 жиі қолданылатын сөздер мен фразалардан құрастырылған шағын мәтіннің түйінді тұсын түсіну. | Оқушының аты-жөні | | Іс –әрекет түрі | Ресурс ( Мұғалім толтырады/Учитель заполняет) | Уақыты | Орындалуы ( оқушы толтырады /ученик заполняет) | | Повтори правило/ | | Түсінсең, + таңбасын қой. Келесі тапсырманы орында. (Если понятно, то ставь+, и переходи на следующее задание) | Сұрақтар (Вопросы) | 1.Кім бақша өсірді? 2.Не шөлдеді? 3.Адам суға не деді? 4.Не адамға көмектесті? 5.Кім «рақмет» деді? С помощью текста на стр67.№2 устно | | | Орында (Выполняй) Үй жұмысы (Дом задание) | 68 бет 4тапсырма. Суреттердің орына қажетті сөздерді қойып жаз.(Вместо рисунка вставьте нужные слова) Картофель,овощи /письменно/ Жаңа сөздерді жаттау. (Учить новые слова) 69 бет 6 тапсырма (жазбаша-письменно | | | Рефлексия | Мен өте жақсы жұмыс жасадым. Маған аздап қиын болды. Маған мүлдем түсініксіз болды. | | (Нужное округлить) | Достарыңызбен бөлісу: | | |

http://engime.org/saba-tairibi-ajnimali-tok-generatori-eriksiz-elektromagnittik.html?page=2

Тілдік мақсат - Сабақ тақырыбы: Айнымалы ток генераторы Еріксіз электромагниттік тербелістер. Айнымалы ток

Тілдік мақсат Оқушылар: LC осцилляторын салу үшін және қандай шамалар ауытқып, бір тербеліс кезеңі не екенін түсіндіру үшін LC-генераторы үшін уақыт функциясы ретінде индуктор арқылы конденсаторда және токта потенциалдар айырмасы графиктерін салу, сондай-ақ әр кестеде T кезеңін көрсету блок-серіппелі генератор мен LC-генератор арасындағы ұқсастықты түсіндіру үшін LC-генератор үшін ω бұрыштық жиілігі (және соған байланысты F жиілігі мен T кезеңі) мен индуктивтілік мәндері мен сыйымдылық арасындағы қатынасты қолдану қажет Блокты-серіппелі жүйенің энергиясынан бастап, LC-осциллятордағы q зарядының дифференциалды теңдеуінің шығуын түсіндіру және одан кейін q (t) LC-генератор үшін кез келген берілген уақыт кезінде конденсатордағы q зарядын есептеу және заряд тербелісінің Q амплитудасын анықтау қажет LC-генератордағы конденсатордағы q (t) зарядын беретін теңдеуден итеріп, индуктордағы i (t) токты уақыт функциясы ретінде табу LC-генераторы үшін кез келген берілген уақыт мезетінде индуктордағы I токты есептеу және Ток тербелісінің I амплитудасын анықтау қажет LC-генераторы үшін Q зарядының амплитудасы, I ток амплитудасы және ω бұрыштық жиілігі арасындағы арақатынасты қолдану қажет q зарядының өрнектерінен және I тогынан LC генераторында UB (t) магнит өрісінің энергиясын және UE (t) электр өрісінің энергиясын, сондай-ақ толық энергияны табу UB магнит өрісі энергиясы мен UE электр өрісі энергиясының ең жоғары мәнін есептеңіз және жалпы энергияны есептеңіз айнымалы токты тұрақты токтан ажыратыңыз айнымалы ток генераторы үшін ЭДС амплитудасы мен қозудың бұрыштық жиілігін анықтап, уақыт функциясы ретінде жазыңыз айнымалы ток генераторы үшін токтың амплитудасы мен ЭДС-ке қатысты фазалық тұрақты мәнін анықтап, уақыт функциясы ретінде жазыңыз генератормен іске қосылатын RLC схемасының принциптік сызбасын сызыңыз w_d бұрыштық жиілігін өз бұрыштық жиілігінен ажырату үшін ω RLC басқарылатын (тізбекті) тізбегіндегі ток амплитудасына резонанс шарттарын және резонанстың әсерін анықтаңыз үш негізгі тізбектің әрқайсысы үшін (таза резистивті жүктеме, Таза сыйымдылық жүктеме және таза индуктивті жүктеме) диаграмма сызыңыз және V (t) және i (t) тогы үшін Графиктер мен векторлық диаграммаларды сызыңыз) үш негізгі тізбектер үшін кернеу V (t) және Ток i (t) үшін теңдеу қолданылады) фазорлық диаграммада негізгі контурлардың әрқайсысы үшін бұрыштық жылдамдықты, амплитуданы, тік оське проекцияны және бұрылу бұрышын анықтау қажет әрбір базалық схема үшін фазалық тұрақты анықтау және оны ток фазоры мен кернеу фазорының салыстырмалы бағдарлау терминдерінде, сондай-ақ озыңқы және кешігу терминдерінде түсіндіру қажет. әрбір базалық схема үшін V кернеу амплитудасы мен I ток амплитудасы арасындағы қатынасты қолдану қажет XC және XL индуктивті кедергісінің сыйымдылық реактивті кедергісін есептеу

http://engime.org/saba-tairibi-ajnimali-tok-generatori-eriksiz-elektromagnittik.html?page=7

Сіздің сабақ ойластыру үшін төмендегі кеңістікті пайдаланыңыз. Сіздің сабақыңыз туралы қораптан ең өзекті сұрақтарға жауап беріңіз

Сіздің сабақ ойластыру үшін төмендегі кеңістікті пайдаланыңыз. Сіздің сабақыңыз туралы қораптан ең өзекті сұрақтарға жауап беріңіз. Қорытынды баға Қандай екі нәрсе шынымен жақсы өтті (оқыту мен оқытуды қарастырайық)? Сабақты қандай екі нәрсе жақсартар еді (оқыту мен оқытуды қарастырайық)? . Мен осы сабақтан келесі сабағым үшін негіз болатын жекелеген адамдардың сыныбы немесе жетістіктері / қиындықтары туралы не білдім?

http://engime.org/saba-tairibi-ajnimali-tok-generatori-eriksiz-elektromagnittik.html#Мұғалім:__Сыныбы

Сабақ тақырыбы: Айнымалы ток генераторы Еріксіз электромагниттік тербелістер. Айнымалы ток

Айнымалы ток генераторы Еріксіз электромагниттік тербелістер. Айнымалы ток Осы сабақта қол жеткізілетін оқу мақсаттары (оқу бағдарламасына сілтеме) 11.4.3.2 - период, жиілік, кернеудің максималды және тиімді/әрекет етуші мәндері, ток, электр қозғаушы күш сияқты физикалық шамаларды пайдалана отырып, айнымалы токты сипаттау; 11.4.3.3 - синусоидалы айнымалы ток немесе гармоникалық функциялар түрінде кернеу ұсыну индуктордың магнит өрісінде жинақталған энергияны білу LC-тізбекте заряд, ток және потенциалдар айырымы синусоидалы өзгеретінін біліңіз конденсатордың электр өрісінің және индуктордың магнит өрісінің нәтижелері электромагниттік тербелістер деп аталатынын біліңіз сыртқы айнымалы ЭҚК RLC тізбегіне қосылған кезде, зарядтың тербелісі, потенциалдар мен токтың айырмасы басқарылатын тербелістер немесе мәжбүрлі тербелістер деп аталады., бұрыштық жиілігін басқара отырып Қолдану энергияның сақталу заңын қолдану тербелмелі LC жүйесі мен тербелмелі блокты-серіппелі жүйе / маятник арасындағы ұқсастықтар Қолдану есептерді шешу кезінде LC тербелмелі контурында толық энергияны дұрыс қолданады айнымалы Токтар мен кернеулер үшін фазалық және амплитудалық қатынастарды қолдануға болады

http://engime.org/saba-tairibi-ajnimali-tok-generatori-eriksiz-elektromagnittik.html#Осы_сабақта_қол_жеткізілетін_оқу_мақсаттары_(оқу_бағдарламасына_сілтеме)

Сабақ тақырыбы: Айнымалы ток генераторы Еріксіз электромагниттік тербелістер. Айнымалы ток

Айнымалы ток генераторы Еріксіз электромагниттік тербелістер. Айнымалы ток Осы сабақта қол жеткізілетін оқу мақсаттары (оқу бағдарламасына сілтеме) 11.4.3.2 - период, жиілік, кернеудің максималды және тиімді/әрекет етуші мәндері, ток, электр қозғаушы күш сияқты физикалық шамаларды пайдалана отырып, айнымалы токты сипаттау; 11.4.3.3 - синусоидалы айнымалы ток немесе гармоникалық функциялар түрінде кернеу ұсыну индуктордың магнит өрісінде жинақталған энергияны білу LC-тізбекте заряд, ток және потенциалдар айырымы синусоидалы өзгеретінін біліңіз конденсатордың электр өрісінің және индуктордың магнит өрісінің нәтижелері электромагниттік тербелістер деп аталатынын біліңіз сыртқы айнымалы ЭҚК RLC тізбегіне қосылған кезде, зарядтың тербелісі, потенциалдар мен токтың айырмасы басқарылатын тербелістер немесе мәжбүрлі тербелістер деп аталады., бұрыштық жиілігін басқара отырып Қолдану энергияның сақталу заңын қолдану тербелмелі LC жүйесі мен тербелмелі блокты-серіппелі жүйе / маятник арасындағы ұқсастықтар Қолдану есептерді шешу кезінде LC тербелмелі контурында толық энергияны дұрыс қолданады айнымалы Токтар мен кернеулер үшін фазалық және амплитудалық қатынастарды қолдануға болады

http://engime.org/orindafan-bekbolatizi-ayaulim-tobi-201.html#Зерттеуші_ғалымдар

Орындаған: Бекболатқызы Аяулым Тобы: 201

Қазақ Ұлттық Педагогикалық Қыздар Университеті 12-ТАпсырма: Орындаған: Бекболатқызы Аяулым Тобы: 201 Мамандығы: Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу Қабылдаған: Курманбаева Ляззат Тулбаевна Қоғам және мәдениет Жоспар - Кіріспе Қоғам философиялық ұғым ретінде. Негізгі бөлім - Антикалық философиясындағы әлеуметтік ой: Платонның идеалды мемлекеті, Аристотельдің «Политикасының» негзгі тұжырымдамалары. - Адам саяси жануар ретінде. К.Маркс: таптық қоғам. К.Поппер «Ашық қоғам». - «Қоғамдық сана» ұғымы. Қоғамдық сананың түрлері. Қоғамның типтері. Ақпараттық қоғам. - Мәдениет, оның табиғаты мен мәні. - Қорытынды - Пайдаланылған әдебиеттер Қоғам философиялық ұғым ретінде. Қоғам — әлемнің бір бөлігі, белгілі бір мақсаттарды іске асыру жолында әрекет етіп жатқан субъектілердің (тұлғалардың, топтардың, этностардың, мемлекеттердің) байланыс нысандары. Яғни, қоғам үғымындағы негізгі мәселе — адам және оның ұйымдасу нысандары, бұл ретте қоғамды зерттейтін басты ілімді әлеуметтану деп атайды. Ал мәдениет осы тұрғыдағы қоғамның белгілі бір қасиеті, көрінісі, сипаты мазмұнында қолданылады. Қоғам Қоғам – қауымдастық, жалпы, біріккен, ұжымдық мағыналарымен байланысты Қоғам – адамдар және олардың өмір сүруі мен қызмет ету барысындағы бірлестік формасы ХYII ғ. Т. Гоббс «Қоғамдық келісім» теориясы: қоғам мүшелерінің келісім бойынша өз бостандықтары үшін мемлекетке қайтарымы Платон :антикалық дәуірде қоғам «мемлекет» түсінігімен байланыстырылды Аристотель: өзара тиімді қатынасқа негізделген әлеуметтік байланыстар ХYI ғ. Н.Макиавелли: мемлекет қоғамның бір жағдайы ҚОҒАМ- әртүрлі компоненттерден тұратын әлеуметтік байланыстар жүйесі. Зерттеуші ғалымдар 18 ғ. А. Смит қоғамды адамдардың еңбек одағымен О. Конт: қоғамның эволюциясы тарихи өсудің үрдісі және дифференциясы - К.Маркс: Қоғам – адамдардың өзара бірге әрекет етуі нәтижесінде қалыптасқан қатынастарының жиынтығы. Мәдениет – философиялық ой-толғамның аса маңызды, терең теориялық мәнді ұғымдарының бірі. Мәдениет ұғымы қоғам өмірінің түрлі салаларына байланысты жиі қолданылады. Қысқасы, бұл ұғым саналы іс-әрекет жемісін даму процесінде көрсетуге бағытталған. Әрбір тарихи дәуірдің өзіндік мәдениеті бар. Сол сияқты әр халықтың өзіне ғана тән дәстүрлері болады. Бұдан мәдениеттің көп түрлілігі ондағы жалпылықты, әмбебаптықты теріске шығарады деген қорытынды тумайды. Керісінше, мәдениеттің нақтылы – тарихи түр алуы оның мазмұнының күрделілігін және ондағы жалпы ерекшеліктің диалектикасын білдіреді. Мәдениеттің негізі – еңбек. Экономикалық Әлеуметтік Саяси Рухани. Қоғам салалары: - Э.Дюркгейм - Рухани ақиқат. - М.Вебер- Адамдардың өзара әрекеті. - К.Маркс- адамдар қатынасының жиынтығы - Т.Парсонс- адамдар арасындағы қатынастар жүйесі. - Н.Смелзер-географиялық шекара, ортақ заң шығару жүйесі, ұлттық шығу тегінің бір болуы Қоғамның даму сатысы өзіне сай келетін мәдени деңгейімен сипатталады, мәдениет қоғам жағдайына тәуелді Мәдениет пен қоғам өзара тікелей байланысты.. Бірақ бұл диалектикалық байланысты нақты негізде қарау керек, себебі қоғам мен мәдениеттің арақатынасында қайшылықтар да жиі кездесіп отырады. Қоғам мен мәдениет Мәдениет адамның әлемі - Мәдениет шынайы адамдық құбылыс, адам бар болған жерде мәдениет те бар. Ал адамның санасының түбегейлі қасиеті – оның интенционалдығы. Бұл термин адамның о баста өз өзімен ғана шектеле алмайтындығын, қашанда өзінің нақты болмысынан тысқарыға ұмтылатындығын білдіреді. Ал мәдениеттің мәні оның болмыстық сұхбаттылығында, әмбебаптылығында. Басқа-үшін-болу – адамның да, мәдениеттің де мағыналық анықтамасы. Жалпы, болу дегеніміз – қарым-қатынаста болу деген сөз. Қорытынды - Қорытындылай келе, Ұлттар мен ұлыстардың, ұлттық және этникалық топтардың өзара мүдделілігімен беки түскенде ғана ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық және жалпыадамзаттықтың бірлігіне қол жеткізіледі. Бүгінде тұтастай алғанда, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттық мәселелерінің шешілуі әр түрлі халықтардың тату шаңырақ астына, келешекке ие ХХІ-ғасырдың тұрақты қоғамына бірігуіне септігін тигізері сөзсіз. Қолданылған әдебиеттер: Қолданылған әдебиеттер: - http://lib.kazmkpu.kz/info/kz - Философияның қысқаша тарихы. Сократтан Дерридаға дейін (Джонстон Д.,Астана 2018) - http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D1%8F%D1%81%D0%B0%D1%82%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%83 - http://kitaphana.kz/ru/downloads/referatu-na-kazakskom/238-sayasattanu/3276-caiasi-zhyie-.htmlhttp://referat.resurs.kz/ref/kogamnin-sayasi-zhuyesi-kizmetinin-tusinigi - Батыс философиясының жаңа тарихы. 1-том: Антика философиясы(Кенни Э.Астана 2018) Назарларыңызға Рахмет! Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/1-vegatativti-jjke-jjesini-jalpi-sipattamasi-bas-sjek-jjkeleri.html?page=5#Әкететін_нерв_(VI)

Қосымша нерв (XI) - 1. Вегатативті жүйке жүйесінің жалпы сипаттамасы. Бас-сүйек жүйкелерінің жалпы көрінісі. Вегетативтік

Қосымша нерв (XI) Қосымша нерв соңғы жебезек доғаларынан дамиды; эфферентті талшықтары және сопақша ми мен жұлында жайғасқан екі қозғалыс ядросы бар. Ядроларына сәйкес оның ми және жұлындық бөліктерін ажыратады. Ми бөлігі сопақша мидың, кезбе нервтің төменгі жағында шығады. Қосымша нерв жұлындық бөлігі алдыңғы және артқы түбіршіктері арасында және жоғарғы үш мойын нервтерінің алдыңғы түбіршіктерінен құралып, нерв сабаушасы түрінде жоғары көтеріліп, ми бөліміне қосылады. Қосымша нерв кезбе нервтің бөлініп шыққан тармағы болғандықтан, ол онымен бірге бассүйек қуысынан мойындырық тесігі арқылы шығып m.trapezius пен одан бөлінген m.sternocleidomastoideus екеуін нервтендіреді. Бас миотомдарымен байланысты дамитын нервтер Бұл топқа жұлын нервтерінің алдыңғы түбіршектеріне сәйкес келетін,ортаңғы мидан шығатын ядолары сонда жайғасқан, бассүйек-ми нервтерінің III, IV, VI жұптары жатады. VI жұпты ядросы іштегі даму кезінде екінші ортаңғы мидан ромбтәрізді шұңқырға ығысқан. Бұл нервтер бас миотомдарының қозғалыс түбіршіктері болып табылады. Сондықтан олар осы миотомдардар өсіп-дамыған көз алмасы бұлшықеттерін нервтендіреді. Көз қозғалтқыш нерв (III) N.oculomotoros, көз қозғалтқыш нерв-дамуы жағынан бірінші құлақалды миотомының қозғалыс түбіршегі, бұлшықеттік нерв болып табылады. Оның құрамында: Соммалық-қозғалыс ядросынан көз алмасының сыртқы бұлшықеттеріне баратын эфферентті талшықтар. Ішкі көз бұлшықеттеріне, қосымша ядросынан шығыпп баратын парасимпатикалық талшықтар . Шығыршық нерв (IV) N. trohlearis шығыршық нерв даму жағынан екінші құлақалды миотомының қозғалыс түбіршігі, бұлшықеттік нерв болып табылады. Оның жалғасы сомалық-қозғалыс ядроларынан көздің қиғаш бұлшықетіне баратын эфферентті талшықтар бар. Жоғары ми желкенінің дорсалды жағынан шығып, ми аяқшасын латералды жағынан, fissura orbitalis superior арқылы көзұясына кіріп m.obliquus superior-да аяқталады Әкететін нерв (VI) abducens, әкететін нерв, үшінші құлақалды миотомының қозғалыс түбіршігі, бұлшықеттік нерв болып табылады. Оның көпірде орналасқан сомалық-қозғалыс ядросынан шығып, көздің латералды тік бұлшықетіне баратын эфферентті талшықтары болады. Көпірдің артқы жиегінде мидан шығып fissura ornitalis superpor арқылы көзұясына өтіп, m.rectus lateralis-ке енеді. Сыртқы көз бұлшықеттеріне арналған III, IV және VI нервтердің эфферентті талшықтарын сәйкесс келетін афферентті талшықтар V нервтің, n.ophthalicus, құрамын өтеді. Көптеген авторлар көз алмасының барлық үш қозғалыс нервтерінде афферентті талшықтар бар деп есептейді Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/1-vegatativti-jjke-jjesini-jalpi-sipattamasi-bas-sjek-jjkeleri.html?page=5#Шығыршық_нерв_(IV)

Қосымша нерв (XI) - 1. Вегатативті жүйке жүйесінің жалпы сипаттамасы. Бас-сүйек жүйкелерінің жалпы көрінісі. Вегетативтік

Қосымша нерв (XI) Қосымша нерв соңғы жебезек доғаларынан дамиды; эфферентті талшықтары және сопақша ми мен жұлында жайғасқан екі қозғалыс ядросы бар. Ядроларына сәйкес оның ми және жұлындық бөліктерін ажыратады. Ми бөлігі сопақша мидың, кезбе нервтің төменгі жағында шығады. Қосымша нерв жұлындық бөлігі алдыңғы және артқы түбіршіктері арасында және жоғарғы үш мойын нервтерінің алдыңғы түбіршіктерінен құралып, нерв сабаушасы түрінде жоғары көтеріліп, ми бөліміне қосылады. Қосымша нерв кезбе нервтің бөлініп шыққан тармағы болғандықтан, ол онымен бірге бассүйек қуысынан мойындырық тесігі арқылы шығып m.trapezius пен одан бөлінген m.sternocleidomastoideus екеуін нервтендіреді. Бас миотомдарымен байланысты дамитын нервтер Бұл топқа жұлын нервтерінің алдыңғы түбіршектеріне сәйкес келетін,ортаңғы мидан шығатын ядолары сонда жайғасқан, бассүйек-ми нервтерінің III, IV, VI жұптары жатады. VI жұпты ядросы іштегі даму кезінде екінші ортаңғы мидан ромбтәрізді шұңқырға ығысқан. Бұл нервтер бас миотомдарының қозғалыс түбіршіктері болып табылады. Сондықтан олар осы миотомдардар өсіп-дамыған көз алмасы бұлшықеттерін нервтендіреді. Көз қозғалтқыш нерв (III) N.oculomotoros, көз қозғалтқыш нерв-дамуы жағынан бірінші құлақалды миотомының қозғалыс түбіршегі, бұлшықеттік нерв болып табылады. Оның құрамында: Соммалық-қозғалыс ядросынан көз алмасының сыртқы бұлшықеттеріне баратын эфферентті талшықтар. Ішкі көз бұлшықеттеріне, қосымша ядросынан шығыпп баратын парасимпатикалық талшықтар . Шығыршық нерв (IV) N. trohlearis шығыршық нерв даму жағынан екінші құлақалды миотомының қозғалыс түбіршігі, бұлшықеттік нерв болып табылады. Оның жалғасы сомалық-қозғалыс ядроларынан көздің қиғаш бұлшықетіне баратын эфферентті талшықтар бар. Жоғары ми желкенінің дорсалды жағынан шығып, ми аяқшасын латералды жағынан, fissura orbitalis superior арқылы көзұясына кіріп m.obliquus superior-да аяқталады Әкететін нерв (VI) abducens, әкететін нерв, үшінші құлақалды миотомының қозғалыс түбіршігі, бұлшықеттік нерв болып табылады. Оның көпірде орналасқан сомалық-қозғалыс ядросынан шығып, көздің латералды тік бұлшықетіне баратын эфферентті талшықтары болады. Көпірдің артқы жиегінде мидан шығып fissura ornitalis superpor арқылы көзұясына өтіп, m.rectus lateralis-ке енеді. Сыртқы көз бұлшықеттеріне арналған III, IV және VI нервтердің эфферентті талшықтарын сәйкесс келетін афферентті талшықтар V нервтің, n.ophthalicus, құрамын өтеді. Көптеген авторлар көз алмасының барлық үш қозғалыс нервтерінде афферентті талшықтар бар деп есептейді Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/1-vegatativti-jjke-jjesini-jalpi-sipattamasi-bas-sjek-jjkeleri.html?page=5#Көз_қозғалтқыш_нерв_(III)

Қосымша нерв (XI) - 1. Вегатативті жүйке жүйесінің жалпы сипаттамасы. Бас-сүйек жүйкелерінің жалпы көрінісі. Вегетативтік

Қосымша нерв (XI) Қосымша нерв соңғы жебезек доғаларынан дамиды; эфферентті талшықтары және сопақша ми мен жұлында жайғасқан екі қозғалыс ядросы бар. Ядроларына сәйкес оның ми және жұлындық бөліктерін ажыратады. Ми бөлігі сопақша мидың, кезбе нервтің төменгі жағында шығады. Қосымша нерв жұлындық бөлігі алдыңғы және артқы түбіршіктері арасында және жоғарғы үш мойын нервтерінің алдыңғы түбіршіктерінен құралып, нерв сабаушасы түрінде жоғары көтеріліп, ми бөліміне қосылады. Қосымша нерв кезбе нервтің бөлініп шыққан тармағы болғандықтан, ол онымен бірге бассүйек қуысынан мойындырық тесігі арқылы шығып m.trapezius пен одан бөлінген m.sternocleidomastoideus екеуін нервтендіреді. Бас миотомдарымен байланысты дамитын нервтер Бұл топқа жұлын нервтерінің алдыңғы түбіршектеріне сәйкес келетін,ортаңғы мидан шығатын ядолары сонда жайғасқан, бассүйек-ми нервтерінің III, IV, VI жұптары жатады. VI жұпты ядросы іштегі даму кезінде екінші ортаңғы мидан ромбтәрізді шұңқырға ығысқан. Бұл нервтер бас миотомдарының қозғалыс түбіршіктері болып табылады. Сондықтан олар осы миотомдардар өсіп-дамыған көз алмасы бұлшықеттерін нервтендіреді. Көз қозғалтқыш нерв (III) N.oculomotoros, көз қозғалтқыш нерв-дамуы жағынан бірінші құлақалды миотомының қозғалыс түбіршегі, бұлшықеттік нерв болып табылады. Оның құрамында: Соммалық-қозғалыс ядросынан көз алмасының сыртқы бұлшықеттеріне баратын эфферентті талшықтар. Ішкі көз бұлшықеттеріне, қосымша ядросынан шығыпп баратын парасимпатикалық талшықтар . Шығыршық нерв (IV) N. trohlearis шығыршық нерв даму жағынан екінші құлақалды миотомының қозғалыс түбіршігі, бұлшықеттік нерв болып табылады. Оның жалғасы сомалық-қозғалыс ядроларынан көздің қиғаш бұлшықетіне баратын эфферентті талшықтар бар. Жоғары ми желкенінің дорсалды жағынан шығып, ми аяқшасын латералды жағынан, fissura orbitalis superior арқылы көзұясына кіріп m.obliquus superior-да аяқталады Әкететін нерв (VI) abducens, әкететін нерв, үшінші құлақалды миотомының қозғалыс түбіршігі, бұлшықеттік нерв болып табылады. Оның көпірде орналасқан сомалық-қозғалыс ядросынан шығып, көздің латералды тік бұлшықетіне баратын эфферентті талшықтары болады. Көпірдің артқы жиегінде мидан шығып fissura ornitalis superpor арқылы көзұясына өтіп, m.rectus lateralis-ке енеді. Сыртқы көз бұлшықеттеріне арналған III, IV және VI нервтердің эфферентті талшықтарын сәйкесс келетін афферентті талшықтар V нервтің, n.ophthalicus, құрамын өтеді. Көптеген авторлар көз алмасының барлық үш қозғалыс нервтерінде афферентті талшықтар бар деп есептейді Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/saba-tairibi-ajnimali-tok-generatori-eriksiz-elektromagnittik.html?page=3

Лексикология және терминология - Сабақ тақырыбы: Айнымалы ток генераторы Еріксіз электромагниттік тербелістер. Айнымалы ток

Лексикология және терминология: Айнымалы ток/кернеудің айнымалы және орташа квадраттық мәні; реактивті кедергі және импеданс; LC-тербелістер (тек сапалы өңдеу), LCR-тізбекті тізбек, резонанс; айнымалы ток тізбектеріндегі қуат, сусыз ток, айнымалы ток генераторы және трансформатор. Диалог/хат үшін фразалардың пайдалы жиынтығы. Нөлдік гальванометр-амперметр нұсқасы Индукцияланған ток-тұйықталған контурда магнит өрісінің, контурларды кесетін өзгеруінің салдарынан пайда болатын электр тогы. Индукцияланған Э. М. Ф.-тізбекте (тұйық немесе ажыратылған) магнит өрісінің, кесетін тізбектің өзгеруі салдарынан пайда болатын электр қозғаушы күш. Сабаққа еңгізілген құндылықтар Сабақ барысында оқушылар өздерінің зерттеу дағдыларын дамыту үшін практикалық сұрақтар мен міндеттерді шешу үшін шығармашылық және сыни ойлауды көрсетеді. Сонымен қатар, сабақ үш тілді қарым-қатынас дағдыларын арттыру құралдарын де қосуға арналған. Пәнаралық байланыс Биология( қан ағымы), тілдер (3 тілде терминдерді оқу-академиялық тілді әзірлеу-терминологияны оқыту) Алдын ала Білім: 1.қарапайым схемада, соның ішінде үшөлшемді кеңістіктегі нүктелер мен крест арқылы токтың қарапайым бағытын қалай сипаттауға болады. 2.магнетизмнің негізгі қасиеттері (Солтүстік және оңтүстік полюстерге қатысты магнит өрісінің бағыты). 3.ток өткізгіш сыммен жасалатын магнит өрістерін қалай сипаттауға болады (оң бұранда ережесі). 4.Студенттер Флемингтің сол қолының ережесін қолдана алады. 5.Студенттер тұрақты ток қозғалтқышының қалай жұмыс істейтінін көрсете алады. 6.өзгеретін магнит өрісі ЭМ тізбекте индукциялануы мүмкін 7. э. М. ф. индуцирленген бағыты оны жүргізетін өзгерістерге қарсы тұрады 8. индуцирленген э. М. Ф. көлеміне әсер ететін әртүрлі факторлар 9. Нөлдік гальванометр-амперметр нұсқасы 10. Индукцияланған ток-тұйықталған контурда магнит өрісінің, контурларды кесетін өзгеруінің салдарынан пайда болатын электр тогы. 11.Индукцияланған Э. М. Ф.-тізбекте (тұйық немесе ажыратылған) магнит өрісінің, кесетін тізбектің өзгеруі салдарынан пайда болатын электр қозғаушы күш. 12. Соленоид / тороид индуктивтілігі.

http://engime.org/1-vegatativti-jjke-jjesini-jalpi-sipattamasi-bas-sjek-jjkeleri.html?page=6#Көру_нерві_(ІІ)

Иіс сезу нервтері (I) - 1. Вегатативті жүйке жүйесінің жалпы сипаттамасы. Бас-сүйек жүйкелерінің жалпы көрінісі. Вегетативтік

Иіс сезу нервтері (I) Иіс сезу нервтер, иіс сезу рецепторымен байланысты пайда болған иіс сезі миынан дамиды. Оларға химиялық тітіркенулерді қабылдаушы ағзалардан шығатын висцералды-сезімтал талшықтар болады. Бұл нервтер алдыңғы ми өсінділері болғандықтан оларда болмайды да, мұрын қуысының шырышты қабығының regio olfactoria аймағыда жайғасқан иіс сезу жасушаларының орталық өсінділерінен құралған саны 15-20, жіңішке нерв жіптерінің, fila olfactoria, жиынтығы болып табылады. Көру нерві (ІІ) Эмбриогенез үрдісінде көз бокалының аяқшасы ретінде аралық мидан өсіп шығады, филогенез үрдісінде жарық рецепторымен байланысты пайда болатын ортаңғы мимен байланысқан, оның мидың осы бөлімдерімен тығыз байланысты осымен түсіндіріледі. Ол жарық тітіркендірудерін өткізетін сомалы-сезімтал талшықтардан тұрады. Ми туындысы реінде онда түйін болмайды, ал оның құрамын енетін афферентті талшықтар көздің торлы қабығының көп полюсті нерв жасушалар нейриттерінің жалғасын құрайды. Қорытынды. Бассүйек нервтерінде де, жұлын нервтеріндегідей, сұр зат ядролары болады: сомалық-сезімтал, сомалық-қозғалыс және вегетативті. Вегетативті ядроларын вицералды-сезімтал және вицералды-қозғалыс ядролары деп бөлуге болады. Олардың вицералды-қозғалыс ядролары біріңғай салалы бұлшықетті ғана емес, вицералды текті қаңқа бұлшықеттерін де нервтендіреді. Көлденең жолақты бұлшықеттері сомалық бұлшықеттер белгілеріне ие болғанын ескеріп шығу тегіне қарамастан, осындай бұлшықеттерге қатысы бар бассүйек нервтерінің ядроларын сомалық қозғалыс ядролары деп белгілеген дұрыс.

http://engime.org/saba-tairibi-ajnimali-tok-generatori-eriksiz-elektromagnittik.html?page=6

Үй Тапсырмасы - Сабақ тақырыбы: Айнымалы ток генераторы Еріксіз электромагниттік тербелістер. Айнымалы ток

Бұл жоспар оқушыларға оқушылардың ғылыми және сыни ойлауын дамытуға, сондай-ақ олардың ғылыми пайымдаулар мен зерттеулерге деген қызығушылығы мен бейімділігін нығайтуға мүмкіндік береді. Іргелі деңгей: Әр түрін сипаттаңыз: Резистивті күйдегі айнымалы ток Индуктивті режимдегі айнымалы ток Сыйымдылық элементтеріндегі айнымалы ток Еріксіз электромагниттік тербелістер және резонанс. Орташа деңгей: Ұзақ қуат беру үшін тұрақты айнымалы токты пайдаланудың артықшылығын беріңіз. Неге айнымалы ток генераторының шығысы өзгереді. Жетілдірілген деңгей: олар уақыт бойынша талдау өрнегін қолдана алады. Графикалық талдау, фазалық бұрыштар. | Оқушылар практикалық тапсырмаларды шешу бойынша әртүрлі қызмет түрлерін бөгде адамдардың көмегінсіз түсіндіре алады, кестелерді нақты сипаттай алады, таза түсінік бере алады және графикалық есептер мен т. б. шешу кезінде сұрақтарға жауап бере алады. | Сабақ кезінде сынып жақсы желдетілгеніне және жақсы жарықтандырылғанына көз жеткізіңіз, зертхананың қауіпсіздік ережелері келтірілген. |

http://engime.org/saba-tairibi-ajnimali-tok-generatori-eriksiz-elektromagnittik.html?page=4

Сабақтың барысы - Сабақ тақырыбы: Айнымалы ток генераторы Еріксіз электромагниттік тербелістер. Айнымалы ток

Ұйымдастыру кезеңі, ОМ және бағалау критерйлерімен таныстыру Мұғалім PPt (слайдтар 1, 2 (2-3 мин) пайдаланып оқушылармен бірге сабақтың тақырыбымен және сабақтың мақсаттарымен таныстырады) Оқушылар негізгі идеяларды жинақтайды, сынып процестерін бағалайды, сабақтың басында қойылған сұрақтарға жауап береді және өткен мен болашақты байланыстырады. Еріксіз электромагниттік тербелістер мен айнымалы ток бойынша оқушылардың білімін жаңарту. Тақырыпты талдау: Ppt_3 презентациясы 1.Айнымалы ток туралы ой қозғау Егер энергия тербелмелі ЭҚК және токтар арқылы берілсе, онда ток айнымалы ток деп аталады немесе айнымалы ток үшін қысқартылған. Батареядан тербелмейтін ток тұрақты ток немесе тұрақты ток деп аталады. Бұл тербелмелі ЭҚК мен токтар уақыт өте келе синусоидалы түрде өзгеріп, бағытын (Солтүстік Америкада) секундына 120 рет өзгертеді, осылайша F = 60 Гц жиілікке ие болады. Айнымалы токтың артықшылығы: айнымалы ток және өткізгішті қоршап тұрған магнит өрісі. Бұл Фарадейдің индукция заңын қолдануға мүмкіндік береді. Генераторда: ε = ε_m sinω_d t, мұндағы ω_d бұрыштық қозу жиілігі деп аталады. Ток ЭҚК-мен сәйкес келмеуі мүмкін. Қозу жиілігі f_d = ω_d / 2π

http://engime.org/saba-tairibi-jinatalfan-jiilik-cabati-tri-jaa-tairipti-megeru.html

Сабақ тақырыбы Жинақталған жиілік Cабақтың түрі Жаңа тақырыпты меңгеру

Оқушылар жинақталған жиіліктің статистикалық кестесін құрауды түсіндіреді, кумулятаның салынуын түсіндіреді. Пәнге қатысты лексика және терминология: Деректерді жинау/жүйелеу/қабылдау/көрсету/ұсыну Бастапқы деректер Сызықтық график/жиілік кестесі/жиіліктердің интервлдық кестесі/гистограмма/дөңгелек диаграмма/жиілік диаграммасы (алқабы), кумулята (кумулята қисығы), жинақталған жиілік кестесі. Диалогқа/жазылымға қажетті тіркестер: Біз х туралы деректерді жинадық. Біз деректерді келесі тәселмен жинадық: … . Біздің бастапқы деректеріміз көп болғандықтан, бізге оларды класстарға бөлуге тура келді. Осыдан кейін бізге деректерді жиіліктер диаграммасы/алқабы түрінде ұсынуды жөг көрдік. Ох осі ретінде ... алынады. Оу осі ретінде ... алынады. Жинақталған жиілік … көрсетеді. Жинақталған жиілікті есептеу үшін ... Кумулята қисығы деп ... атайды.

http://engime.org/ii-nervus-opticus-koru-nervi.html

Ii. Nervus opticus көру нерві

Иіс сезу нервтер, иіс сезу рецепторымен байланысты пайда болған иіс сезі миынан дамиды. Бұл нервтер алдыңғы ми өсінділері болғандықтан оларда болмайды да, мұрын қуысының шырышты қабығының regio olfactoria аймағыда жайғасқан иіс сезу жасушаларының орталық өсінділерінен құралған саны 15-20, жіңішке нерв жіптерінің, fila olfactoria, жиынтығы болып табылады.

http://engime.org/tejiribelik-jmis-10-rlc-tizbektep-osilfan-ajnimali-to-elektr-t.html

Тәжірибелік жұмыс №10 rlc тізбектеп қосылған айнымалы тоқ электр тізбектерді есептеу

Тәжірибелік жұмыс №10 RLC тізбектеп қосылған айнымалы тоқ электр тізбектерді есептеу Жұмыс мақсаты: конденсатордың апериодикалық және тербелмелі разрядын эксперименттік зерттеу. 3.1 Жұмысқа дайындық Сұраққа жауап беріп, келесілерді орындау: 1) ЭК тұйықталғанда RLC-тізбектің қысқа тұйықталуы кезіндегі бастапқы тәуелсіз шартты анықтау (3.1 суретті қараңыз). 2) RLC-тізбектің кернеуінің еркін құраушылары үшін Кирхгофтың екінші заңы бойынша дифференциалдық және оған сәйкес келетін сипаттамалық теңдеуін жазу. 3) RLC-тізбектің сипаттамалық теңдеуінің қандай түбірінде конденсатордық апериодикалық разряды пайда болады? Конденсатордың апериодикалық разряды кезіндегі uC(t), i(t), uL(t) теңдеуін жазу. (ЭК тұйықталған, 3.1 суретті қараңыз). Осы шамалардың графигін салу. 4) RLC-тізбектің сипаттамалық теңдеуінің қандай түбірінде конденсатордың тербелмелі разряды пайда болады? Конденсатордың тербелмелі разряды кезіндегі uC(t), i(t), uL(t) теңдеуін жазу. (ЭК тұйықталған, 3.1 суретті қараңыз). Осы шамалардың графигін салу. 5) Тербелістің логарифмдік декрементін жазу. 6) өшу еселеуішін және өзіндік (еркін) тербелісінің жиілігін ерк есептік және графиктік жолмен қалай анықтауға болады? Бұл шамалардың R, L және C-дан тәуелділігі қандай? 7) RLC-тізбектің критикалық кедергісі. RLC-тізбектің қандай режимі критикалық деп аталады? RLC-тізбектің сипаттамалық теңдеуінің қандай түбірінде конденсатордың критикалық разряды пайда болады? Конденсатордың критикалық разряды кезіндегі uC(t), i(t), uL(t) теңдеулерін жазу. (ЭК тұйықталған, 3.1 суретті қараңыз). Осы шамалардың графигін тұрғызу. Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/klavikula-bfana-1-exstremitas-acromialis-eksstremitas-akromial.html

Клавикула БҰҒана 1 exstremitas acromialis, [эксстрэмитас акромиалис] латералды немесе акромиалды шеті

КЛАВИКУЛа БҰҒАНА 1 exstremitas acromialis, [эксстрэмитас акромиалис] латералды немесе акромиалды шеті, болады, ол жауырынның акромиалды өсіндісімен буындасады 2 extremitas sternalis [экстрэмитас стэрналис] Қалыңдаған медиалды немесе төстік шеті , төспен буындасуға арналған 3 [импрэссио лигамэнти костоклявикулярис] қабырға бұғаналық байламының бытыңқысы Төс қабырғалық буынды бекемдеп төмен бағытты ұстайды 4 tuberculum coronoideum [тубэркулюм короноидэум] [эт линэа трапэзоидэа конус төмпешігі трапецияланған сызығы ЖАУЫРЫН СКАПУЛА 1 қылқанүсті, шұңқыры fossa supraspinata, [фосса супраспината,] 2 жауырын қылқаны, spina scapulae, [спина скапуле,] 3 жауырын тілігі, incisura scapulae, [инцизура скапуле] буын шұңқырына жақын жерден құс тұмсықтәрізді өсінді, 4proceessus coracoideus [процээссус коракоидэус] - бұрынғы коракоид шығады. 5 акромион иық өсіндісі Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/semej-medicinali-kolledji--koz-yasini-potalogiyasi.html

“Семей медициналық колледжы ” Көз ұясының поталогиясы

Қөз арасында немесе ұясында патологиялық үдерістердіғ дамуының жергілікті және жалпа себептері бар. Көз шарасын аурулары барлық көз ауруларын. 0,5-0,8% . Жалпы жергілді себептерден көз шарасында ертүрлі патологиялық құбылыстардың дамуы мумкн. Көз алмасы орнынан аз да болса ығысуы оның қозғалыстардағысы кедергі көз санлауын өзгеруі шарасын ауруларын басты белгісі болады . Көз алмасының өзгеруіне байланысты Экзофтальм Эндофтальм Бір жақты экзофтальм тез немесе баяу дамиды. Оның дамуы көщ ұясы мен оған көршілес аймақтпрдың жарақаттары мен қабыныуларына байланысты. Жарақаттарда көз ұясының эмфиземасы немсе оған қан құйылуымен байланысты Экзофтальм екі жақты экзофтальм - көбінесе жалпы себебтерден болады. Қан және тамыр ауырулары салдарынан болатын гематомаларда бастың негізінің тамырларының аневризмасында, тамырлардың мерзбен зақымдануында көз ұясының гематомасынада, көз ұясының созылмалы және басең флебитынде, авитаминоздарда, эндокринды ауыруларда Эндофтальм — шыны тәрізді денеде абсцестің түзілуімен жүретін хориоидея мен тор қабықтың іріңді қабынуы. Әдетте, ауру көздің еніп өткен жарақатынан 2-3 күннен кейін дамиды. Науқастың шағымдары: көзде ауырсыну сезімі болады, жарықка карай алмайды, көзі қызарып кетеді, көру өткірлігі бірден нашарлап кетеді, тіпті соқырлыққа дейін төмендейді. Қараған кезде хемоз, қасаң кабықтың ісінуі, алдыңғы камера ылғалының опалесценциясы, көз түбінен сарғыштау рефлексі (шыны тәрізді дененің іріңді инфильтрациясы нәтижесінде) көрінеді. Көз ұясында көздің қалыпты орналасу жағдайы мен қозғалысы сақталған. Диагностикасы > Мидың СТ. Компьютерлік томография бас миының және орбиталық қуысының жаңа мүшелерін бейнелеу үшін қолданылады. » Көздің ультрадыбыстық көрінісі. Техника орбиталық қуыстың күйін зерттеуге және көздің қабағындағы жергілікті өзгерістерді анықтауға мүмкіндік береді. > Мидың ангиографиясы. Зерттеу кемелердің аневризмдерін, каротид артериясының артерит белгілерін, қуық синусының тромбозын анықтауға мүмкіндік береді. » Рентген Клиникасы Ауру белгiлеpi аурудын турi бойынша аныкталады.Сырткы офтальмоплегиямен наукастар коздiнкабагынын козгалысын, томенгi кабыктытемендетуге, екi есе кору кабiлетсiздiriнeшагымданады. Пациенттер шамадан тыс лакримациятуралы хабарлайды. Коз жасын тултырылганпленканы бiркелкi таратпаудын салдарынан кургаккоздiн ауыр созiн, куйзелуi немесе кышуыбайкалиды. Iшкi булшык ет талшытынын шалуныокушынын кенеюiмен корiнедi. Пациенттерге турубузылады, жарыкка ешкандай реакция жок, браккоздiн козгалысы сакталады. Толык пiшiн жогарыдакорсетiлген белгiлердiн жиынтыгымен сипатталады. Диагностиксы Лабораторялық зерттеуде жалпы қан анализінделейкоциттер жоғарлайды және ЭТЖ көтеріледі. Аспаптық зерттеуде: » офтальмоскопия, »рентгенологиялық зерттеу, » эхография,компьютерлі томография қолданылады. ЕМІ Көз ұясвның флегмонасы кезінде жедел жәрдемді уақытөткізіпалмай ертерек бастау керек. Диагноз анықтала салысыменемді кең спектрлі антибиотиктерді (пенициллин, стрептомицин,олететрин, неомицин, тетрациклин) енгізуден бастайды.•Науқасты стационарға жатқызу; • Инцизиясымен (кесу, ашу) бірге жаралы қуысқа резиналытурундты дренаж қояды да, гипертоникалық ерітіндігемалынған дәкені қояды.Кең спектрлі антибиотиктерді қолдану (бұлшықетке,ретробульбарлы) .• Қасаң қабық жағынан асқынудың алдын алу үшін көзгевитаминдер, антибиотиктердің жақпа майы мен ерітіндісіненгізу.Осмотерапия.Антикоагулянттарды қолдану. Қортынды : Көз ұясының ауыруларының басты себебтері инфекциялық қабыныулар бллып табылады . Бұл ауырулардың қабынуларының асқынуларымен өтеді . Егер науқас дер кезінде емделуге келмесе соңы өліммен аяқталуы мүмкін. Ал егер уақытынды келсе толығымен жазылады.

http://engime.org/aparatti-kommunikaciyali-tehnologiyalar-tairibi-muletimediyali.html

Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар тақырыбы: Мультимедиялық технологиялар №11 дәріс Жоспар

11 Цифрлық бейне сигналдарымен жұмыс істегенде өте үлкен көлемдегі ақпаратты өңдеу, жіберу және сақтау қажеттілігі туындайды. Ықшам-диск (CD-ROM, 650 МБ) немесе қатты диск (мың мегабайтқа жуық) сияқты заманауи тасымалдағыштарда элемент-элемент форматында жазылған толық уақытты бейнені сақтау мүмкін емес. Екінші жағынан, бейне ақпарат компьютер экранында ойнату жылдамдығымен берілуі керек. Осылайша, 25 кадр/с жылдамдықпен 720 × 576 пиксель өлшемі бар толық түсті (24 бит/пиксель) кескін үшін 240 Мбит/с бейне деректерін беру жылдамдығы қажет. Дегенмен, FDDI LAN арналарының өткізу қабілеттілігі шамамен 100-200 Мбит/с, ал Ethernet – тек 10 Мбит/с. Сондықтан электронды басылымдардың бөлігі ретінде бейне мәліметтерді пайдалану мүмкін емес. Бейне ақпаратты цифрлық форматқа түрлендіру технологияларының дамуы және оларды цифрлық теледидарда одан әрі пайдалану бейне мәліметтерді қысу мәселесін ең маңызды мәселелердің біріне айналдырды. Оның оң шешімі бейне мәліметтерді сығудың тиімді әдістері мен алгоритмдерін әзірлеу негізінде ғана мүмкін болды. Айта кету керек, деректерді жоғалтпай сығудың дәстүрлі алгоритмдері бұл жерде іс жүзінде қолданылмайды, өйткені олар нақты бейне ақпараты үшін тым аз пайда береді. Мысалы, сериялар ұзындығын кодтау және адрестік-позициялық кодтау (RLE, LZ, LZW және т.б.) арқылы сығуға негізделген алгоритмдер қажетті нәтиже бермейді. Бейне деректерін кадр бойынша сығу үшін статикалық графиканы сығу (компрессиялау) – жоғалтулармен қысу (JPEG) алгоритмдерін қолдануға болады. Бұл жағдайда кадрдың қалпына келтірілген кескіні, ережеге сай, түпнұсқамен сәйкес келмейді. Дегенмен, мұндай алгоритмдерді жүзеге асыру өте күрделі және декодтау процестері айтарлықтай уақытты қажет етеді. Бейне ақпарат деректердің декодтау жылдамдығына арнайы шектеулер қояды: декодер (деректерді декомпрессиялауды жүзеге асыратын аппараттық және программалық құрал) алдыңғы кадр экранда көрсетілген кезде кескінді 1/25 секундта ашу мүмкіндігіне ие болуы керек. Бұл шектеу жоғарырақ қысу коэффициенті бар алгоритмдерді жүзеге асыруға мүмкіндік бермейді. Тағы бір шектеу – декодтау құрылғыларының аппараттық іске асырылуының күрделілігі. Нақты қолданбаларда (сандық бейнекамералар, бейне телефондар, бейне фондар және т.б.) мәселені шешудің оңтайлы шешімі алгоритмді чиптегі транзисторлардың шектеулі саны бар пайдаланушы чипсетінде жүзеге асыру болып табылады. Сондықтан мұндай жоғары жылдамдықты декодтау аппараттық және программалық құрылғыларды жүзеге асыру барлық уақытта мүмкін емес. Мәселенің нақты шешімі бейне кадрлар тізбегін қоса алғанда, бүкіл бейне тізбегін қысу болды. Компьютерде цифрлық кодтаутың стандартты әдісі PCM (Pulse Code Modulation – импульстік код модуляциясы) болып табылады. Сығылмаған аудио деректерді сақтау үшін қолданылатын ең танымал формат Microsoft PCM (WAV) болып табылады. Бейнелер үшін Microsoft Audio/Video Interleaved (AVI) компьютерлік стандарт болып саналады. Аудио немесе бейне деректерін процесс ретінде қысу қысылмаған WAV немесе AVI файлын қысу алгоритмі арқылы басқа форматқа түрлендіруді (конвертациялауды) қамтиды. Сондықтан деректерді қысуға/декомпрессияға арналған программалар түрлендіргіштер (конвертер) деп аталады. Бұл жағдайда кез келген форматты (тіпті WAV және AVI) қолдануға болады, егер ол осы алгоритмді қолдаса. Бейне деректерді қысу мәселесін шешуде MPEG (Motion Pictures Experts Group) стандарттау комитеті алған нәтижелер маңызды рөл атқарды. Бұл топ цифрлық бейне және дыбыс сигналдарын ықшам бейнелеу технологиясын ұсынды. Негізгі идея дискретті цифрлық деректер ағынын аз жадыны қажет ететін кейбір жазбалар ағынына түрлендіру болды. Бұл түрлендіру статистикалық артықшылықты қолдануға және адамның қабылдау ерекшеліктерін пайдалануға негізделген. Тәуелсіз кодталған аудио және бейне ағындары әр түрлі деректердің бірнеше ағындарын бір код тізбегіне синхрондайтын және біріктіретін жүйелік ағынымен қосымша байланыстырылады. Осы топ әзірлеген қысу әдісі және MPEG жанұясына сәйкес форматтары өз құрылымының көп бөлігін JPEG форматынан мұра етті. Дегенмен, графикалық форматтардан айырмашылығы, MPEG кадрлардың кейбір тіректік кескіндерінің кейінгі кадрлардан айырмашылықтарын кодтауды пайдаланды. 1990 жылы MPEG-1 форматы құрылды, ол бейне және аудио ақпаратты сығуға бағытталды. Бейне және дыбысты сығудың бірінші стандартын әзірлегеннен кейін сол топ жоғары рұқсат мүмкіндігіндегі бейне деректері мен ағындарына, соның ішінде таратылатын сапалы бейне ақпаратты тиімді көрсетуге бағытталған (SDTV - Standard Definition Television) формат пен сәйкес технологияны шығарды. MPEG-1 анықтағандай тікелей (араластырылмаған – не чересстрочные) сигналдарға қарағанда, аралас (чересстрочный (таратылған – вещательный)) бейне сигналдарды тиімді көрсету қиынырақ екені дәлелденді. MPEG-2 көп арналы дискретті көлемді дыбысты декорреляциялау схемасын артықшылықтың (избыточность) жоғарырақ факторын пайдалана отырып енгізді. Кейіннен MPEG-3, MPEG-4, MPEG-7, MPEG-J форматтары құрылды. Бүгінгі таңда MPEG – Америка Құрама Штаттарының Grand Alliance HDTV, Еуропалық цифрлық бейне тарату (European Digital Video Broadcasting) және Digital Versital Disc (DVD) топтары анықтаған деректер ұсынудың бірыңғай форматы. Әдебиеттерде MPEG фазаларға (MPEG-1, MPEG-2, MPEG-4 және т.б.), ал дыбыстық ақпарат саласында мұнымен қоса қабаттарға (layers) бөлінеді. Фазалар араб цифрларымен, деңгейлер – рим цифрларымен көрсетіледі. Кейбір MPEG фазалары аяқталмаған күйі қалды. Мысалы, кадр өлшемдері 1920 × 1080 кадр жиілігі 30 кадр/с және сығу күші 20-40 Мбит/с болатын ажыратымдылығы жоғары теледидарға (HDTV) арналған MPEG-3 әзірлеуі аяқталмады, себебі бұл аймаққа MPEG-2 форматымен қолдау көрсетілетіні анықталды. Деректерді сымсыз жіберуге арналған MPEG-6 әзірлеу туралы ақпарат жоқ; мақсаты объектілердің төрт өлшемді сипаттамасы болып табылатын MPEG-8. Мультимедиа мен гипермедия бойынша MHEG (Multimedia Hypermedia Expert Group) эксперттік тобы қолданбалы программалар арасында мультимедиялық объектілермен (бейне, аудио, мәтіндік және басқа ерікті деректер) алмасу және оларды MHEG объектілерінің кластарын пайдалана отырып, әртүрлі тәсілдермен (жергілікті желі, телекоммуникация және хабар тарату желілері) беру стандартын анықтады. Бұл стандарт программалық құрал объектілеріне негізгі қолданбада анықталған кез келген кодтау жүйесін (мысалы, MPEG) қосуға рұқсат берді. MHEG цифрлық аудио-визуалды кеңесте (DAVIC – Digital Audio-Visual Council) қабылданған. MHEG-объектілері мультимедиялық қолданбалармен жасалады. MHEG интерактивті теледидардың (TV) болашақ халықаралық стандарты болып саналады, өйткені ол кез келген платформада жұмыс істейді және оның құжаттамасы еркін қол жетімді. Осы стандартты форматтармен қатар әртүрлі программалық қосымшаларды шығаратын компаниялар ұсынатын бейне және аудио кодтау форматтарының сан алуан түрі бар. Оларға мыналар жатады: RealNetworks әзірлеген RealAudio форматы, қысылған дауыстық дыбыс деректерін (сөйлеу) сақтауға арналған; Yamaha әзірлеген SoundVQ аудио деректер форматы; Microsoft корпорациясы енгізген Windows Media Technology 4.0 форматы Интернеттегі ағынды деректерді қолдайды және жетілдірілген аудио және бейнені қысу жүйесі бар; Apple компаниясының QuickTime форматы Macintosh компьютерлерінде және т.б. мультимедиялық қолданбаларда пайдалануға арналған. 1) Кәдімгі компьютер мониторына немесе экранына проекцияланған фотореалистік кескіндерді жасау. Жеке программалар жасалған үлгіні 3D принтерде басып шығаруға мүмкіндік береді. 2) Кәдімгі компьютер мониторында (экранында) арнайы поляризацияланған көзілдірік арқылы немесе стереоскопиялық әсері бар мамандандырылған 3D мониторда көру үшін стерео кескіндерді жасау. 3) Компьютерлік голограммаларды құру. Нақты немесе абстрактілі объектілердің үш өлшемді модельдері арнайы компьютерлік программалардың көмегімен жасалады. 3D модельдеу келесі түрлерде болуы мүмкін:

http://engime.org/nerv-jjke-jjesini-rilisi-men-maizi.html

Нерв жүйке жүйесінің құрылысы мен маңызы

Шеткі және орталық жүйке жүйелерінің құрылысы мен маңызы; Ойын; Қорытынды; Пайдаланылған әдебиеттер. Нерв жүйке жүйесіне жалпы сипаттама Нерв жүйесі организмді өзгеріп отыратын сыртқы орта факторларына бейімдеп, оның біртұтастығын қамтамасыз етеді. Нерв жүйесі жасушалардың ұлпалардың, мүшелер мен мүшелер жүйесінің қызметтерін реттеп, оларды өзара байланыстырады. Нерв жүйесі сыртқы және ішкі тітіркедіргіштерге организмнің жауап қайыру мүмкіндігін береді.Нерв жүйесінің жоғары бөлімдері психикалық іс-әрекеттің көрініс беріп жүзеге асуын қамтамасыз етеді. Нерв жүйесі – информацияны жылдам жеткізетін және басқаруды жүзеге асыратын күрделі үйымдасқан әрі жоғары дәрежеде маманданған жүйе.

http://engime.org/mi-jlin-nervteri.html

Ми, жұлын нервтері

| Ми, жұлын нервтері | бет | 1/10 | Дата | 08.02.2022 | өлшемі | 6,38 Mb. | | #121127 | | Байланысты: Ми жұлын және нервтері Ми, жұлын нервтері. ОРЫНДАҒАН: МЕЙРБЕК С. ТОБЫ: 217 Б. АЛМАТЫ. 2021 ЖОСПАРЫ: - КІРІСПЕ. - НЕГІЗГІ БӨЛІМ. - МИ НЕРВТЕРІ. - ЖҰЛЫН НЕРВТЕРІ. III. ҚОРЫТЫНДЫ. IV. ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР. Кіріспе. - МИ. - Ми (лат. encephalon) бассүйекте орналасқан, орталық жүйке жүйесіне жатады. Салмағы 1100-2000 гр. Ми жұлынның тікелей жалғасы болып табылады. - Қызметі: Өткізгіштік және рефлекторлы қызмет атқарады. Нерв түтігінен жұлынаннан кейін бас сүйектін ішінде мидың 3 көпіршегі дамиды. Сол көпіршіктен біздің 5 ми дамиды. Ми көпіршігінің түрлері. - РОМБ ТӘРІЗДІ МИ КӨПІРШІГІ, rhombencephalon. 2 ми дамиды. Сопақша және артқы ми дамиды. - ОРТАҢҒЫ МИ КӨПІРШІГІ, mesencephalon. Өзіне аттас ортаңғы ми дамиды. - АЛДЫҢҒЫ МИ КӨПІРШІГІ, аралалық және соңғы ми дамиды. Достарыңызбен бөлісу: | | |

http://engime.org/heops-piramidasi.html

Хеопс пирамидасы

Хеопс пирамидасы — дүние жүзіндегі аса ірі пирамидалардың бірі . Бұл пирамиданы перғауын Хеопс (Хуфу) көзі тірісінде өзіне арнап б.з.б. 3 - мыңжылдықтың 1 - жартысында Гиза қаласы маңындағы Ливия шөлінде салғызған . Кезінде ежелгі мысырлықтар осынау алып кесене-пирамиданы “Хуфу көкжиегі” деп атаған . Хеопс пирамидасының табаны төрт бұрышты болып басталады да , жоғары қарай басқыш тәрізді көтеріліп , көп сатылы құрылыс түрінде тұрғызылған . Ұшар басы сүйірленіп бітетін Хеопс пирамидасының архитектуралық құрылысына сәулетші Хемиун басшылық жасаған. Мысырдың Гиза жазығында тұрған Хеопс пирамидасын «Ұлы пирамида» деп те атайды. Себебі, 4 мың жылдан аман жеткен жалғыз жәдігер - биіктігі 147 метрге жететін әлемдегі ең алып ғимарат. Әрі өте дәл құрастырылған, ең ірі тастан жасалынған бірден-бір құрылыс. Хеопс пирамидасының жалпы салмағы 5 млн. тоннаға жетеді. Бүкіл құрылысты салуға 2 млн. куб тасблок жұмсалған. Пирамиданың ірге көлемі 5,15 гектар жерді алып жатыр. Оған 200 теннис алаңын, Римдегі Әулие Петрдің екі шіркеуін орналастыруға болар еді. Кезінде Наполеон Гизадағы басты үш пирамиданың тас блоктарымен Францияның барлық шекарасын 3 метр биік, 30 см қалың қорғанмен қоршауға жетеді деген қызық есеп шығарған екен. ТАРИХЫ Алғашында пирамида биіктігі 146,6 м болған еді. Алайда, қазіргі кезде оның биіктігі 138,8 метр болып тұр. Ежелгі грек тарихшысы Геродоттың жазбасында пирамиданы 100 мың адам 20 жыл бойы салғандығы айтылады. Пирамидалардың салынуы, құрылысы жөнінде айтылған пікірлер сан алуан. Дегенмен аптапты Египет аспаны астында мыңдаған құл тас қарумен дәу тастарды бөліп алып, оны құрылыс орнына арқанмен сүйретіп жеткізген, пирамида биіктеген сайын тас блоктарды қолмен жоғары көтерген деген пікірлер басым. Хеопс пирамидасы салынғалы бергі 4 мың жыл бойы осы сұрақтар кімді де болсын мазалауын қояр емес. Ол туралы аңыз да көп. Осыншалық алып пирамиданы адамның салуы мүмкін емес, деп күмәнданғандар да бар. Біреулері жындар салған болуы ықтимал десе, енді бірі Жер бетінде болған басқа өркениеттің белгісі дейді. ПИРАМИДАЛАР ҚАЛАЙ САЛЫНДЫ? Ең әуелі пирамидалардың өте дәлдікпен салынғаны таңғалдырады. Соншама көп тастардың қандай жолмен өңделіп, қалай жеткізіліп, қалайша қаланғаны да жұмбақ. Геометриялық орналасуы да ғажап: оның төрт жағы дүниенің төрт бұрышына бағытталған, бар-жоғы 8 минуттық ауытқу байқалады. (20 см). Ал, Хеопске көрші 143,5 метрлік биік Хафр пирамидасы, келесі 65 метрлік Менкаур пирамидасы үшеуі биіктен қарағанда, батысқа қарай дәл өлшеммен шұбырта бағытталып салынған (2-сурет). Хеопс пен Менкаур пирамидаларына қатарласа қаз-қатар үш-үш кіші пирамидалар орналасқан. Ол перғауындардың әйелдері мен апа-қарындастарына арналған молалар болған. Олардың да өзара өлшем ұқсастықтары егіз тамшыдай. Хеопста басқа пирамидаларға қарағанда ішкі ауа жолдары мен камералар өте көп. Олардың бәрі фотокамера-роботтар арқылы зерттелсе де, жұмбақ нәрселер әлі де жетерлік. Пирамиданың дәл ортасына патша камерасы орналастырылған. Оның ұзындығы - 10,6 м, ені - 5,3 м, биіктігі - 5,9 м. Оның үстінде және 5 шағын камера бар. Олар қабір камерасын басып тұрған салмақты жеңілдетеді және оны бұзылудан қорғайды. Камералардың аралығындағы гранит тақталарға Хуфудың өз аты және шеберлердің аты ойылып жазылған. Хуфудың мәйітіне арналған тас саркофагін камерадан шығарып әкету мүмкін емес, оның көлемі камераға кіретін есіктен үлкен. Бұл оның алдын ала орналастырылғанын көрсетеді (6-сурет). Патша камерасына ауа ағыны солтүстіктен және Орион жұлдызы бағытынан келіп кіреді. ПИРАМИДАНЫ НЕ ҮШІН САЛҒАН? Ғажайып пирамиданы салдырған қандай күш? Әрине, осындай идеяны ең алдымен өмірге әкелген адамның өз рухы екені талассыз. Ал, адамның рухында мәңгілікке деген құштарлық бар. Ол - адамға Жаратушыдан берілген. Мәңгі дүниенің бар екендігінің нышаны осыдан білінеді. Яғни, өтпелі мынау дүниені емес, ақырсыз ақирет дүниесін адам өз рухынан тануына жол ашылған. Алайда, адамдар мәңгілікті бұ дүниеден іздеген. «Өлместің суы», «Қорқыттың көрі», «Самұрық құс»...осыдан шыққан. Перғауын секілді жарты әлемді билегендер де жанталасып, мәңгі жоғалып кетпеудің амалын іздеген. Бірақ, осындай рухтың иесі болған мәртебелі фараондар өзіне рух дарытқан Ұлы иесін тани алған ба? Рас, оны тани алғанда, мәңгілікке қалудың амалын бұл дүниеден шарқ ұрып іздемес еді.

http://engime.org/maalada-aza-edebiettanu-filimindafi-minejat-janri-jajli-filimi.html

Мақалада қазақ әдебиеттану ғылымындағы мінәжат жанры жайлы ғылыми тұжырымдар талданады

ӘОЖ 82: 801.6.42:82-1 (574):297 Ғ.Ә.Тұяқбаев ф.ғ.к., доцент, Қорқыт Ата атындағы қызылорда мемлекеттік университеті, Қазақстан, Қызылорда қаласы e-mail: turmagambet@mail.ru Тұрмағамбет шығармаларындағы мінәжат жанры Мақалада қазақ әдебиеттану ғылымындағы мінәжат жанры жайлы ғылыми тұжырымдар талданады. Мінәжат өлеңдердің жазылу ерекшеліктеріне қатысты бірқатар мысалдар келтіре отырып, автор Тұрмағамбет өлеңдеріндегі ислами көзқарас, азаматтық ұстанымды айқындайды. Сондай-ақ сопылық поэзия жайлы ғылыми пікірлерді салыстырып, ақын өлеңдеріндегі тәубешілдік, жан, рух тазалығы жайлы ойларына тоқталады. Отаршылдық саясаттың озбырлығы мен дінсіздендіру саясатының астарын ұққан Тұрмағамбет жырлары ұлтты рухани азғындаудан сақтауды ескертеді. Қ.А.Яссауи мен Т.Ізтілеуовтің мінәжат өлеңдері арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтар нақты мысалдармен анықталады. Түйін сөздер: мінәжат, сопылық поэзия, ислам. Туякбаев Г.А. Жанр минажат в произведениях Турмагамбета Изтлеуова В статье аналиризируются научные определния жанра минажат в казахском литературоведении. Особенности стихотворений, написанных в жанре минажат, иллюстрируются примерами из произведений поэта Т.Изтлеуова. Автор характеризует исламское мировоззрение, гражданскую позицию, выраженную поэтом в своих стихотверениях, сравнивает различные научные взгляды на софийскую поэзию, акцентирует внимание на духовных, душевных мотивах произведений поэта. Автор статьи обращает внимание на то, что произведения Турмагамбета необходимо сохранить для национальной духовности. Также в статье выявляется сходство и различие произведений К.А.Яссауи и Т.Изтлеуова, созданных в жанре минажат. Ключевые слова: минажат, софийская поэзия, ислам. G.A.Tuyakbayev Genre minajat in Turmagambet Iztleuov's works In article it is analyzed scientific definitions of a genre minajat in the Kazakh literary criticism. Features of poems written in a genre мinajat, it is illustrated by examples from works of the poet T.Iztleuov. The author characterizes Islamic outlook, the civic stand expressed by the poet in the poems, compares different scientific views on the Sufia poetry, focuses attention on spiritual, the sensible motives of works of the poet. The author of article points out that Turmaganbet's works need to be kept for national spirituality. Also in article similarity and distinction of works of Koja Ahmet Yassaui and T.Iztleuov, created in a genre of мinajat . Key words: minajat, sufia poetry, islam. Қазақ әдебиеттану ғылымында мінәжат жанры туралы алғаш пікір білдірген А.Байтұрсынов: «Діндар дәуір мұңды, зарлы сөздеріне мінәжат деп ат қойған. Әуелінде мінәжат деп ғұламалардың құдайға айтқан зары, арызы, налысы айтылған. Бара-бара зарлық, мұңлық мағынасына айналып, зарлық өлең сияқты сөздер де мінәжат деп аталатын болған»,-дей келе, нағыз мінәжатқа төмендегідей мысал келтіреді: Он сегіз мың ғаламның. Падишасы едің, құдайым! Құдая саған жырлаймын. Кешіргейсің, күнайым! Өзіңнің нашар пендеңмін, Әр жапаңа көнгенмін. Ғашірбектей тағама Медет берер күн бүгін [1,150-151]. Автор бұл өлең шумағына «Ғашірбек соғысып жүргенде, байлауда тұрған Жүсіпбек құдайға, тауларға мінәжат қып айтқан сөзі» деген түсіндірме береді. Ал «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде»: «Мінәжат – құдайға сыйынушылық, құлшылық етушілік»,-деген анықтама берсе[2,474], әзірбайжан ғалымы Әзиз Миреһмәдов: «Мінәжатта діндар адамдардың Аллаға деген ой-санасы мен түйсігіндегі ризалығы сипатталады. Онда Алла тағаланың құдіреті, ұлылығы жырға қосылады», - деп мінәжат жанрының табиғатын нақтылай түседі[3,145]. Осы тұрғыдан мінәжат өлеңнің жанрлық-мазмұндық табиғатын анықтар болсақ, А.Байтұрсынов келтіріп отырған өлең шумағында мінәжаттың элементтері бар. Бірақ бұны Алла Тағаланың алдында жан, рух тазалығын сұраған мұсылман мүміндеріне тән мінәжатқа жатқыза алмаймыз. Өлеңде басына іс түскен туысқанына жәрдем сұраған пендешілік тілек басым. Ендеше, бұл өлеңді А.Байтұрсыновтың жоғарыдағы пікіріне сүйене отырып, мұң, зар өлеңі деп атауымызға болар еді. Біздің пайымдауымызша, мінәжат Алла тағалаға деген таза сүйіспеншіліктен туған жыр. Онда мұсылмандық-сопылық дүниетаным басым жатады. Яғни, мұсылман мүміндерінің Алла тағаладан бір ғана күтетіні ар, жан тазалығы, о дүние есігін таза ашу т.б. Түркі тектес халықтар поэзиясында Қ.А.Яссауи мінәжаттарын осы жанрдың көшбасшысы деп бағалауымызға болады. Сопы-ақын өз хикметтерінде Алла тағалаға, оның пайғамбарларына деген сүйіспеншілік төгіліп тұрады: Жаппар ием, жеңілдеткіл таразыны, Шапағатшы дос Мұхаммед бізге тілер. Құлдарыңа рахым еткіл, иә, Алла Саясатты ұлы күнде не қылғаймын? [4, 200] немесе: Ол «Аласт бирраббикум» деді құда, «Қалу бала» деп аруақтар үн қатты. Жылап келдік есігіңе Жаратқан Алла, Рақым етсең, жүз мың есе қуаныш болар[4, 254]. Иә, илаһи, ынсап бергіл, жаным құрбан, Жаннан безіп отқа түсті пәруаналар. Көңіліме тоқтау салып, мал-мүлкімді шашайын, Мал-мүлкін сарп етер диуаналар [4, 248]. Яссауи Алла Тағаладан ешқандай бақ пен байлық сұрамайды немесе басқа да пендеуи тілек тілемейді. Таза сопылық дүниетанымнан туған шынайы жалбарыну. Ол үшін ең қымбат нәрсе – екінші дүние бақыты, одан қалса Хақ дидарын көру. Алла Тағаладан жалбарына сұрайтыны да сол. Осы ретте әдебиеттанушы-ғалым Р.Бердібайдың: «Сопылық поэзияның түпкі мақсаты – адамдарды бір жаратқан Аллаға, оның елшісі Мұхаммед пайғамбардың көрсеткен жолына шексіз берілгендік рухында тәрбиелеу болса, осы ұлы міндетті түркі ақындарының ішінде бірінші рет Ахмет Яссауи атқарғаны оның асқан ерлігі. Аллаға, пайғамбарға деген пәк, таза көңіл күйі ғана адамдар пейілін тазартудың, олардың ісі мен сөзі бірдей шығуының кепілі болмақ», - деген пікірі Яссауи мінәжаттарына берілген құнды баға деп ойлаймыз [5, 14]. Сыр сүлейі Тұрмағамбет діни сауатты, түркі халықтары ақындары мен шығыс шайырлары жырларынан нәр алған ақын. Оның шығармаларынан ақынның исламияттық дүниетанымы анық танылады. Соның бір ғана көрінісі - мінәжат өлеңдері. Ей, Алла, ғафу айлап тауфиқ-тәуба, Пендеңді бұлт шөгетін шығар тауға. Кеуліңнен кетірем деп иман нұрын, Қылып жүр Ханнас малғұн қатаң қауға... ...Күшейіп күннен-күнге кер бұқадай, Әл бермей алып барад омырауға. Құтқар,-деп осылардың пітнәсінен, Мен келдім қылып Саған басым сауға [6,91]. Мұсылмандық дүниетанымда адамды азғырушы – шайтан, ібіліс. «Шайтан» Құран Кәримде 89 жерде кездеседі. Хақтан ұзақтасқан, әмірге қарсы келген, азғырушы, Ібіліс, ғазезіл деген мағына береді. «Ханнас малғұн» шайтанның бір есімі. Құранның Ниса сүресінің 176-аятында: «Әй, мүміндер. Әділдікте мықты тұрып, егер өздеріңнің, әке шешелеріңнің және жақындарының зиянына болса да, Алла үшін айғақ болыңдар, бай немесе кедей болса да. Өйткені Алла екеуіне де тым жақын. (Олардың халін біледі). Ендеше әділдік істеуде нәпсіге ермеңдер. Егер тілдеріңді бұрып, шындықты бұрмаласаңдар, шексіз Алла не істегендеріңді толық білуші… Әй, мүміндер, Аллаға, Пайғамбарына және оған түскен Құранға, сондай-ақ, одан бұрынғы түсірген кітаптарына иман келтіріңдер. Ал кім Аллаға, періштелеріне, кітаптарына, елшілеріне және ахирет күніне қарсы шықса, сонда тым ұзақ адасты…» [7, 100], - дейді. Көріп отырғанымыздай, Тұрмағамбет дүниетанымының бастау-бұлағы - Құран Каримде жатыр. Адамның ойын бұзып, нәпсіге ерік беруге итермелейтін – шайтан. Ақынның Алладан тілейтіні бүкіл мұсылман қауымының шайтан уәсуәсына еріп кетпеуі, адаспауы. «Уәсуә» шайтанның көңілге күдік салуы, іштей азғырушы, делсалдық деген мағынада қолданылады. Мұнда ешқандай пендешілік тілек жоқ. Ішкі жан-дүние тазалығын сұрау, Алла алдында ақ болу мәселесі ғана. Осы ой өрісі Тұрмағамбеттің «Оңғарса талабымды Тәңірім менің» атты мінәжат өлеңінде нақтылана, ажарлана түседі: Айыбын ғафу айлап құлдарыңның, Кеуілге кіргіз тәубе, келмей өлім. Жәннатта миуадан жай нәсіп қыл, Сарқылған сағатында өмір гүлім. Соңына Сәруардың жібер ертіп, Жұмыла жан болған күні екі бөлім. Берер деп, иа Алла бұл мүддағамды, Жаюлы жанабыңа күн-түн қолым [6,135]. Өмір мұраты – тауфих, тәуба арқылы нәпсіні тізгіндеу деп ұғынған ақынның Алладан сұрайтыны да «кеуіл» тазалығы. Ақын осы арқылы нәпсіқұмарлықпен күрескісі келеді. Ол үшін Алла тағаладан медет, тағат сұрайды. Нәпсіқұмарлыққа қанағат пен имандылықты қарсы қою арқылы осы мұратына жетуді аңсайды. Бақ қондыр басыма, Алла ұшпайтұғын, Етіме асыл кидір ыспайтұғын. Кен қылып кеуілімді іліміңе, Сабыр бер, сірә, ішім пыспайтұғын. Тілімді тірілікте тіпті ұшты қыл, Сұлулап сөз сабағын ұштайтұғын. Ханнастың қармағына іліндірмей, Тауфиқ бер тура жолды нұсқайтұғын [6,135]. Мінәжат өлеңнің өн бойындағы ақындық мұратты жеткізуші – сабыр, тауфиқ, ханнас. Ақынның шеберлігі мен исламдық сауатының молдығы осы үш сөзді философиялық категория деңгейіне көтере білуінде. Көңілді кір шалмай, жан тазалығы мен ар тазалығын сақтау үшін сабыр мен шүкіршілік, әзәзіл жетегінде кетпеу - ең басты шарт. Ақынның Алладан жалына, жалбарына сұрайтыны да осы. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басы Ресей империясының қазақ даласын толықтай отарлау саясатының барынша асқынған кезі. Отаршыл Ресей тек қазақ жерін ғана отарлауды мақсат еткен жоқ. Отарланған халықтың рухын сындырып, мәңгүрттендіру мақсатын алға қойды. Өйткені рухани санасы мәңгүрттенген халық үшін ел, отан, жер мәселесінің қажеті жоқ болатындығын олар білді. Сондықтан осы мақсатқа қол жеткізу үшін жұмыс жүргізді. Соның бірі және негізгісі қазақ халқын ұлтсыздандыру мен дінсіздендіру мәселесі болатын. Патшалық Ресейдің осындай жымысқы һәм іргелі саясаты сол кезеңдердегі көзі ашық, көкірегі ояу қазақ азаматтарын ойлантпай қоймады. Соның бірі Тұрмағамбет болатын. Өз халқының дінсіздікке бет бұруының болашақ үшін қасірет екендігін сезген ақын күңіренді, күресті, халық көзі мен көкірегін ашуды мақсат тұтты. Тұрмағамбеттің осындай азаматтық ұстанымы оның мінәжат өлеңдерінен де көрінеді: Абат ет Алла менің ду сарамды, Жүзімді жарқыратып, жу қарамды. Әр түрлі бұзықтыққа бұрмалайтын, Кеулімнен Ханнас атты қу арамды. Қолында қатын менен балалардың, Қағазы Құраныңның уқаланды. Ашпасаң әһлі исламның өзің көзін, Бәрі де болып қалды су қараңғы[6,137]. Ақынды енді жан, ар тазалығымен бірге өз халқының тағдыры, оның болашағы ойландырады. Рухтың азуы, сананың салғырт тартуы - барлығы дінсіздіктен деп түсінген ақын, Алладан өз халқына сабыр, парасат, шүкіршілік, қанағат беруін жалбарына сұрайды. Бұл - жалқыдан жалпыға ауысқан ақынның азаматтық келбеті. Кейбір әдебиет зерттеушілерінің «ХІХ-ХХ ғасырлардағы ақын-жыраулар поэзиясының сопылық поэзияға ешқандай қатысы жоқ. Олардың көпшілігі дидактикалық өлеңдер» деген пікірлері сарабдал ақыл сынына қайта бір салуды қажет етеді. Сопылық поэзия өкілдері Алла Тағалаға деген сезімдерін жұмбақтай жеткізді. Өз ойларын жеткізуде жан, жар мен ғашық, бұлбұл мен райхан гүлі, шам мен көбелек, махаббат пен шарап сынды сырлы ұғымдарды қолданды. Бұған қарап сопылық поэзияны тек қана сырлы ұғымдарға толы жұмбақ дүние деп түсіну – бір кездері олар жөніндегі «шарапшыл ақын», «махаббатшыл ақын» деп байыбына бармай айтылған пікірлермен бара бар. Өйткені сопылық дүниетанымның негізгі ұстанған бағыты Алла Тағалаға деген адалдық пен тазалық, шындық (хақиқат) пен әділдік, ұстамдылық пен шүкіршілік, нәпсімен күрес. Е.Э.Бертельс «Сопылық әдебиетті үйренбей тұрып, Орта ғасырлық мұсылман Шығысының мәдени тұрмысын дұрыс түсіну мүмкін емес. Оның классиктері Шығыс халықтары әдебиетіне дәл ХХ ғасырдың басына дейін әсер етіп келді. Бұл жағдай сопылық әдебиетке үлкен жауапкершілікпен қарауды талап етеді, қала берсе мұсылман Шығысының авторларының бірен-сараңы болмаса, қалғандарының бәрі сопылықпен байланысты, демек, сопылық әдебиетті білмей тұрып оларды түсіну мүмкін емес», - деген болатын [8, 54]. Ал Қ.Жәрімбетов: «Сопылық тәлім ислам дінінің ішіндегі үлкен бір ағым болып есептеледі. Оның ортаға қойған басты мәселесі – адам және оның Аллаға бойсұнуы. Сопылық жолға түскендердің бас мақсаты рухани және жисмани тазалану, пәк болу арқылы, рух пен денені бір-біріне сәйкестендіру арқылы адал адам дәрежесіне көтерілу және ең соңында егер нәсіп етсе, Алланың (хақтың) дидарын көру бақытына ие болмақ», - дейді [9, 67]. Зерттеушілер пікірі сопылық поэзия мен мұсылманшылық-ағартушылық поэзия арасындағы тұтастықты, сонымен бірге әрқайсысының өз ерекшелігін анықтап бергендей. Ғалым А. Ахметбекова: «…мұсылман уағыздаған рақымшылық, әділдік, мейірімділік сияқты гуманистік идеялар да сопының ішкі жан дүниесін, адами келбетін белгілейді. Мұсылман өмір сүруде Құран мен шариғат, сүннеттерді басшылыққа алса, сопы да қасиетті Құран мен шариғатты өз сенімінің негізі деп тұжырымдайды. Бірақ мұсылман өлімнен кейін ұжмаққа кіруге үміттеніп, өмір атты сынақтан мүдірмей өтуді мақсат тұтса, сопы ұжмақтан да зоры – Хақ дидарын көруді армандап, «өлмес бұрын өлу» тілегімен бұл дүниені талақ етеді. Мұсылман тән мен рухты біріктірген жаны үшін рух пен тән қасиеттерін бірдей орындай отырып, тепе-теңдікті сақтау арқылы өмір сүрсе, сопы тәнді рух қапасы деп біліп, тәннің нәпсі тілектерінен бас тартып, жанды рухтандырып, өзіне тек рух тұрғысында жасауды талап етеді» [10, 109], - деп осы ой ағысын нақтылай түседі. Ендеше Сыр бойы ақындары, оның ішінде, Тұрмағамбет сопылық поэзия өкілдерін оқып қана қоймай, олардан қажет жерінде үйреніп те отырды. Сыр сүлейлері Балқы Базар, Оңғар жырау, Тұрмағамбет, Қаңлы Жүсіптер сопылықтың бүкіл танымын қабылдай алған жоқ. Олардың өз ұстанымына арқау еткені – шүкіршілік, қанағат, тәубашылдық сияқты ұғым-түсініктер болатын. Сопылық дүниетанымның теориялық негіздеріне жататын шариғат, тарихат, мағрифат, хақиқат сынды ұғымдарды өз шығармаларында Сыр ақындары да пайдаланды. А.Яссауи мінәжаттары мен Тұрмағамбет мінәжаттарының арасындағы айырмашылықты да біз осыдан іздеуіміз қажет сынды. Екі ақын шығармаларындағы ой үндестігі бір арнаға құйылғандай болып көрінгенімен, «хақ дидарын» көруде ақындық-мұсылмандық ұстаным екіге бөлінеді. Сондай-ақ мұсылмандық дүниетанымда сопылардай бүкіл өмір қажеттіліктерінен бас тарту идеясы жоқ, сабыр, қанағат, шүкіршілік мәселесі алдыңғы орынға шыққан. Әдебиеттер Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. –Алматы, Атамұра, 2003. Қазақ тілінің сөздігі. –Алматы, Дайк пресс, 1999. Мирәһмәдов А. Әдебиеттанудың энциклопедиялық түсіндірме сөздігі, Баку, Әзірбайжан энциклопедиясы НПБ, 1998. Иасауи А. Хикмет. –Алматы, Жалын, 2002. Бердібай Р. Бес томдық шығармалар жинағы. 4-том. –Алматы, Қазығұрт, 2005. Ізтілеуұлы Т. Шығармалары. –Алматы, Дешті Қыпшақ, 2007. Құран Кәрим қазақша мағына және түсінігі, Аударған, Алтай Халифа, Сауд Арабиясы, 1991. Бертельс Е. Э. Суфизм и суфийская литература. –Москва: Наука, 1985. Жәрімбетов Қ. Ғашық Зиуар, –Нөкіс, Білім, 1998. М. Х. Дулатидың ІV Халықаралық оқуларының материалдары. –Тараз, 2001. References 1 Baitursinov A. Adebiet tanytkish. –Almaty, Atamura, 2003. 2 Kazakh tilinin sozdigi. –Almaty, Daik press, 1999. 3 Mirahmedov A. Adebiettanudin enthiklopedialik tusindirme sozdigi, Baku, Azerbaighan enthiklopediasi NPB, 19987 4 Iasayi A. Xikmet. – Almaty, Zhalin, 2002. 5 Berdibai R. Bes tomdik shigarmalar ghinagi. 4-tom. –Almaty, Kazigurt, 2005. 6 Iztileyuli T. Shigarmalari. –Almaty, Deshti kypshak, 2007. 7 Kuran Karim kazakhsha magyna zhane tusinigi, audargan Altay Halifa, Saud Arabiyasy,1991. 8 Bertel's E.E. Sufizm I sufiiskaya literature, –Moskva:Nauka, 1985. 9 Zharimbetov K. Gashyk Ziuar. –Nokis, Bilim, 1998. 10 M.H.Dulatidyn IV Halykaralyk okularynyn materialdary. –Taraz, 2001. Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/osi-silteme-arili-otip-spec-penderiizde-andaj-tairip-keletinin.html

Осы сілтеме арқылы өтіп, спец пәндеріңізде қандай тақырып келетінін біліп алыңыз

Осы сілтеме арқылы өтіп, спец пәндеріңізде қандай тақырып келетінін біліп алыңыз жүктеу/скачать 8,93 Kb. Дата 27.03.2022 өлшемі 8,93 Kb. #136933 Байланысты: Спец пән сұрақтарына қалай дайындалады https://bit.ly/3z94omp осы сілтеме арқылы өтіп , СПЕЦ ПӘНДЕРІҢІЗДЕ қандай тақырып келетінін біліп алыңыз Тақырыптарды, ПАЙДАЛАНУҒА ҰСЫНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ АРҚЫЛЫ меңгеріңіз ТЕСТТЕР іздеуге тырыспаңыз ,тем более ЖАТТАУҒА жүктеу/скачать 8,93 Kb. Достарыңызбен бөлісу: ©engime.org 2024 әкімшілігінің қараңыз Басты бет

http://engime.org/djjel-jene-kumbs-1969j.html

Джжел және Кумбс 1969ж

| Джжел және Кумбс 1969ж | Дата | 25.04.2023 | өлшемі | 0,49 Mb. | | #175350 | | Байланысты: иммун Аллергиялық реакция – ағзаның аллергенге жауабы. 1930 жылы Роберт Гук аллергиялық реакцияларды 2ге бөліп қарастырды: 1.Жедел дамитын 2.Баяу дамитын Джжел және Кумбс 1969ж - Реагинді - Цитотоксикалық - Иммундыкомплексты - Сезімталдығы жоғары баяу дамитын Саты - Иммунологиялық - Патохимиялық - Патофизиологиялық Иммунологиялық Патохимиялық Патофизиологиялық - Клиникалық симптомдар және аурулар Реагинді Иммунологиялық Реагинді Патфиз - Квинке ісінуі - Бронхиальды астма - Есекжем Цитотоксикалық Иммунологиялық - Аллерген организм жауабы LgG+антиген комплекс пайда болады құрылысын өзгерткен жасушасаға барып бекінеді Цитотоксикалық Патфиз Иммунды комплексты Иммунологиялық Иммунды комплексты Патфиз - Ревматоидты артрит - Васкулит - Сарысулы ауру БЖАР Иммунологиялық - Аллерген организм жауабы Т-лимфоцит+антиген комплекс пайда болады қай жерде пересадка не болмаса микроб болса, сол ағзаға барады. БЖАР Патфиз - Дерматит - Экзема - Аллергиялық реакциялар Достарыңызбен бөлісу: | | |

http://engime.org/senzitivnie-periodi.html

Сензитивные периоды

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі А.Байтұрсынов Қостанай мемлекеттік өңірлік университеті Дене шынықтыру, спорт және туризм факультеті Дене шынықтыру, спорт және туризм теориясы мен практикасы кафедрасы 5В010800 «Дене шынықтыру және спорт» мамандығы ТЕМА: СЕНЗИТИВНЫЕ ПЕРИОДЫ Выполнила:Байманова Гульмира Аибовна Предмет: Физиологические основы физического воспитания и видов спорта Группа: ФКиС-19-11(3 курс) Тексерген: :Бикташева Галия Шарафовна Костанай, 2021 Сензитивные периоды (возраст) развития физических качеств школьника Сензитивный период развития (встречается также сенситивный) — период в жизни человека, создающий наиболее благоприятные условия для формирования у него определенных психологических свойств и видов поведения[1]. Сензитивный период — период наивысших возможностей для наиболее эффективного развития какой-либо стороны психики. Например, сензитивный период развития речи — от полутора до 3 лет[2]. Известный своей авторской методикой раннего развития итальянский педагог Мария Монтессори выделяла следующие сензитивные периоды развития: Сензитивный период развития речи (0-6 лет) Сензитивный период восприятия порядка (0-3 года) Сензитивный период сенсорного развития (0-5,5 лет) Сензитивный период восприятия маленьких предметов (1,5-6,5 лет) Сензитивный период развития движений и действий (1-4 года) Сензитивный период развития социальных навыков (2,5-6 лет) Физические качества в разные годы жизни ребёнка развиваются неравномерно. В один период некоторые качества развиваются одинаково быстро-синхронно, в другие периоды жизни физические качества нарастают с разной интенсивностью, т.е. гетерохронно. Периоды, в которые какое-либо качество развивается наиболее интенсивно, называются сенситивными периодами. Однако особенности биологического развития школьников лучше учитывать в физиологической периодизации – 7 лет – конец периода первого детства, 8-11 лет (девочки) и 8-12 лет (мальчики) период второго детства. Подростковый возраст по этой периодизации наступает с 12 лет у девочек и с 13 лет у мальчиков. С 16 лет у девочек и с 17 лет у мальчиков начинается юношеский возраст. Однако не все их виды развиваются одновременно. Так, быстрота двигательной реакции формируется раньше и к 8-10 годам достигает уровня взрослого человека. Несколько позже приближаются к предельным величинам возрастного развития скорость и частота движений. У девочек младшего школьного возраста одновременно со скоростными качествами предельных величин возрастного развития достигает силовая выносливость к работе динамического характера. Измеренная в упражнении сгибание-разгибание рук в упоре – лежа, они увеличивается у них более чем на 60%. У мальчиков первый и очень заметный период ускорения темпов развития силовой выносливости происходит в 7-8 лет (около 30% от общего прироста за все школьные годы), второй – в 12-летнем возрасте и продолжается вплоть до 17 лет, то есть до окончания школы. Общая и статическая выносливость достигают предельных величин своего развития к 13 – 15 годам независимо от пола учащихся. Первое возрастное ускорение в развитии собственно-силовых качеств у школьников происходит в младшем школьном возрасте: у девочек – с 7 до 10 лет (40%), у мальчиков – с 9 до 10 (20%). Второе ускорение темпов роста силы начинается в 13 лет, причем у мальчиков оно оказывается значительно продолжительнее (три года) и ощутимее (50%). Статическое равновесие как качество, обусловливающее ловкость, у девочек особенно интенсивно развивается с 8 до 11 лет (около 70%) и в дальнейшем мало изменяется с возрастом. У мальчиков высокие темпы роста статического равновесия наблюдаются периодически от 9 до 15 лет, однако наибольшее ускорение в развитии этого качества происходит в двух периодах: с 9 до 10 и с 12 до 13 лет (более 50%). Особенно бурное развитие скоростно-силовых качеств (70-80%) у девочек приходится на средний школьный возраст (9-13 лет). Достигнутый уровень скоростно-силовой подготовленности сохраняется у них до конца обучения в школе, существенно не изменяясь с возрастом. Развитие скоростно-силовых качеств у мальчиков происходит более равномерно в течение всего школьного возраста. Вместе с тем наиболее высокие темпы роста скоростно-силовой подготовленности мальчиков в прыжках отмечаются в 12-13 лет, а в метаниях – в 13-14 и 16-17 лет. Специфическими особенностями характеризуется динамика роста гибкости (подвижности позвоночного столба) школьников. В первой половине периода обучения в школе гибкость в целом незначительно увеличивается или понижается. В дальнейшем на протяжении среднего школьного возраста (пяти лет обучения в школе) динамика роста гибкости отличается чрезвычайно высокими темпами возрастного развития (до 70% у мальчиков и 85% у девочек). Начиная с 15 лет у девочек и с 16 лет у мальчиков и вплоть до окончания школы, темпы развития гибкости значительно понижаются В младшем школьном возрасте особенно интенсивно развиваются скоростные качества, силовая выносливость и статическое равновесие, в среднем школьном возрасте — собственно- и скоростно-силовые качества, гибкость; в старшем школьном возрасте, и только у юношей, происходит второе значительное ускорение темпов развития большинства физических качеств. Для девочек старший школьный возраст является периодом сохранения, поддержания физической подготовленности на достигнутом в предшествующие годы уровне. Например, у некоторых лиц сила мышц снижается после 20-25 лет, когда поступательное биологическое развитие организма заканчивается; у других — после 40-45 лет. В первую очередь с возрастом ухудшаются быстрота, гибкость и ловкость; лучше сохраняются — сила и выносливость, особенно аэробная. Быстрота с возрастом ухудшается по всем составляющим ее параметрам (латентному периоду сенсомоторных реакций, скорости одиночного движения и темпа движений). От 20 до 60 лет время латентного периода возрастает в 1.5-2 раза. Наибольшее падение скорости движения отмечается в возрасте от 50 до 60 лет, а в период 60-70 лет наступает некоторая стабилизация. Выносливость по сравнению с другими физическими качествами с возрастом сохраняется более длительное время. Считается, что ее снижение начинается после 55 лет, а при работе умеренной мощности (с аэробным энергообеспечением) нередко она остается достаточно высокой в 70-75 лет. Гибкость характеризуется способностью выполнять движения с максимальной амплитудой. Без специальной тренировки это качество начинает снижаться уже с 15-20 лет, что нарушает подвижность и координацию в различных формах сложных движений. У лиц пожилого возраста, как правило, гибкость тела (особенно позвоночника) существенно снижена. Тренировка позволяет сохранять это качество долгие годы. При попытке восстановить гибкость лучший результат наблюдается у тех, кто имеет хорошую физическую подготовленность. Основным проявлением ловкости является точность двигательной ориентации в пространстве. Это качество также снижается довольно рано (с 18-20 лет).

http://engime.org/jlin-bas-mi-jjkeleri.html

Жұлын. Бас ми жүйкелері

Тақырыбы: Жұлын. Бас ми жүйкелері Орындаған: Полатбек Аяжан Полатбекқызы Қабылдаған: Калекешов Аскар Маралович Жұлын (medulla spіnalіs) — адам мен омыртқалы жануарлардыңомыртқа жотасының ішінде орналасқан орталық жүйке жүйесінің бір бөлігі. Жұлын алғаш бассүйексіздерде (ланцетниктерде) жүйке түтігі ретінде пайда болған. Қосмекенділерде аяғының пайда болуына байланысты мойын және бел тұсы жуандап, жұлын жүйкелері иық және жамбас белдеуінде жүйке торларын құрайды. Омыртқа жотасының екі жағында орналасқан симпатикалық жүйке жүйесі жақсы дамыған. Бауырымен жорғалаушыларда олардың тіршілігіне байланысты алдыңғы ми сыңарлары сұр затының үстіңгі қабаты ми қабығына айналған. Жұлын құрылысы күрделеніп ұзара бастайды. Құстардың жұлынының бір ұшы мишықпен, екінші ұшы вестибулалық аппаратпен байланысқан. Ал сүтқоректілердің онтогенезінде жұлын күрделенген пирамидалық жүйемен дамиды. Жұлын өзінің жоғарғы және төменгі өткізгіш жолдарын орталық жүйке жүйесімен жалғастырып, барлығын бір орталыққа бағындырады. Бұл жұлын құрылысы мен қызметінің эволюциясының дамуы барысында күрделене түскенін көрсетеді. Жұлынның пирамидалық жүйесінің дамуы – адам тәрізді маймылдарда, әсіресе, адамда ең жоғарғы шегіне жеткен. Жұлын адамда ауыз омыртқаның жоғарғы тұсынан басталып, 1-, 2-бел омыртқаларына дейін жетеді; 8 мойын, 12 кеуде, 5 бел, 5 сегізкөз және 1 – 3 құйымшақ бунақтарынан (сегменттерінен) тұрады. Ересек адамда жұлынның ұзындығы 41–45 см-дей, салмағы 26–28 г-дай, қалыңдығы 1 см-дей. Жұлын сырты өрмек тәрізді жұмсақ және қатты қабықтармен жабылған. Қабық арасындағы қуыста жұлын сұйығы бар. Қатты қабық әр жерінен сүйекпен жалғасады. Жұлынның ортасын бойлай жатқан сұйықтыққа толы өзек сұр заттан тұрады. Сұр заттың көлденең қимасы “Н” әрпі немесе қанатын жайған көбелек пішінді болып көрінеді. Сұр заттың сыртында ақ зат болады. Бұлар, негізінен, жүйке талшықтары мен нейроглиядан түзіледі. Жүйке талшықтары орталық жүйке жүйесіне баратын және одан шығатын импульстерді өткізеді. Жұлын, негізінен, рефлекторлық және өткізгіштік қызмет атқарады.

http://engime.org/seminar-tairibi--estetika-peni--filosofiyali-bilim-salasi-reti.html

Семинар Тақырыбы : Эстетика пәні- философиялық білім саласы ретінде Тапсырған: Тогызбаева Айгүл

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті Факультет: Кафедра: Семинар Тақырыбы: Эстетика пәні- философиялық білім саласы ретінде Тапсырған: Тогызбаева Айгүл Эстетика терминінің өзі (грекше «aisthetikos» — «сезімтал, сезімтал қабылдауға қатысты»), алғаш рет XVIII ғасырда неміс ағартушысы Александр Баумгартенмен ғылыми жорыққа енгізілді (1735 жыл). Эстетикалық ой тарихында бұрын белгілі, мысалы, «Гиппий Больший» диалогында Платон бейнеленген сұлулыққа екі көзқарас (Платон бойынша келтіріледі. 4 Т.-Т. 1. – М., 1990. – С. 392-398.). Олардың бірі (Платон Гиппиясы позициясында көрсетілген) » не тамаша?»осылайша сипатталған белгілі бір заттарды атап өтеді. Басқа (Сократтың жағында) мәселені басқаша қояды: «әдемі не бар?»яғни сұлулықтың мәнін анықтауға тырысады,яғни бұл мәселені өзі оған философиялық көзқарас арнасына аударады. Бұл жерде, шын мәнінде, біздің ойымызша, мәні мен құбылысының диалектикалық бірлігінің, ішкі және сыртқы, бірлі-жарым және жалпы, қажетті және кездейсоқ, «әдемі»түсінігіне тең шамада тән мәні мен құбылыстарының диалектикалық бірлігінің екі жағы көрсетілген, өмір сүруге тең құқығы бар көзқарастар белгіленген. Бізге бірінші сызық («не тамаша?») көбінесе әлемдік көркем мәдениет практикасында әзірленді, адамзаттың тікелей эстетикалық тәжірибесі барысында, адам мәдениетінің айқын, нақты көріністерінде қалыптасты. Екінші сызық («әдемі не бар?») философиялық не жүйелік, теориялық ойлауға тән деп ойлайды, оның көмегімен эстетикалық проблематиканың негізінде және оны пайдалана отырып, өзіндік «әдемі философияны» құру арқылы философияға ұмтылады. Эстетика пәні туралы толық жауап беру мүмкін емес болғандықтан, алдымен осы ғылымның шекарасын білдіретін алдын ала анықтаумен шектелеміз. Эстетиканы бұл сөздің жалпы мағынасында оның барлық көріністері мен модификациялары туралы ғылым ретінде, оның санасында да, практикалық қызметтің түрлі салаларында да іске асырылатын адамның шындыққа эстетикалық қатынасы туралы анықтауға болады. Алдағы уақытта біз осы анықтаманы нақтылап, оны нақты мазмұнмен толтыруға тырысамыз. Эстетика парадокстерінің біріне назар аударайық, оның проблематикасы ғылым эстетикасының «ресми танылуына» дейін пайда болды. Эстетикалық мәселелер философияның, Құдайға құлшылық, әдебиет, өнертану, материалдық өндіріс, әлеуметтік — саяси қатынастар, тұрмыс саласындағы және практикалық қызметтің басқа да салаларындағы құрамдас сәттер ретінде адамзаттың рухани мәдениеті аясында пайда болды және дамыды. Алайда, тек XVIII ғасырда эстетика, ақырында, дербес ғылыми пән мәртебесін алды. Эстетика нені зерттейді, оның пәні қандай? Эстетикалық ой тарихында, қазіргі әдебиетте осы ғылымның көптеген анықтамаларын табуға болады. Белгілі эстетика Ю. Боревтің пікірінше, «эстетика пәні адамзат үшін оның құбылыстарының маңыздылығы мен құндылығы тұрғысынан қарастырылатын бүкіл әлем болып табылады» Шын мәнінде, эстетика адам өмірінің бірде-бір саласын назардан тыс қалдырмайды. Алайда, бұл анықтама, біздің ойымызша, нақтылауды қажет етеді. Бүкіл әлем эстетиканың пәні емес, бірақ зерттеу объектісі болып табылады, эстетиканың пәні ретінде әлемнің ерекше қасиеттері және олардың өзара әрекеттестігі барысында әлем мен адам арасында туындайтын белгілі бір қатынастар болады. Эстетика пәнінің мазмұны осы ғылым зерттейтін мәселелер шеңберімен анықталады. Қысқаша олардың негізгілерін атап өтеміз. Адамның шындыққа деген эстетикалық қатынасы, оның мәні, пайда болуы, осы проблеманы шешудің әртүрлі тәсілдерін талдау. Адамның эстетикалық қызметі, оның мәні мен ерекше белгілері, негізгі салалары (еңбек, материалдық өндіріс, әлеуметтік-саяси, отбасылық-тұрмыстық қатынастар, мінез-құлық және қарым-қатынас, ойын, Өнер және т.б.). Адамның эстетикалық санасы, оның құрылымы( эстетикалық қажеттілік, эстетикалық эмоция, эстетикалық сезім, эстетикалық дәм, эстетикалық идеал), қызмет ету және даму ерекшеліктері. Эстетиканың негізгі категориялары, әдемі және көрінбейтін, биік және Ойлы, қайғылы және комикалы, эстетикалық және көркемдік және т. б., олардың мазмұнының эволюциясы, түрлі «эстетикалық контекстерде» қолдану ерекшеліктері. Өнер, адамның әр түрлілігі бойынша көркем қызметі (эстетикалық және әлеуметтік ерекшеліктері, негізгі функциялары, өнер жүйесі мен түрлері, өнер туындыларын көркем шығармашылық және эстетикалық қабылдау ерекшеліктері және т. б.). Тұлғаның және қоғамның эстетикалық мәдениеті (мінез-құлық және қарым-қатынас мәдениеті, тұлға мен қоғамның эстетикалық әлеуеті және т.б.). Эстетикалық ілімдер тарихы, заманауи эстетикалық тұжырымдамалар, түрлі тарихи дәуірдегі сұлулық туралы түсініктердің пайда болуы мен дамуы, эстетикалық концепциялардың қалыптасуы, олардың өзара әрекеттесуі, адамның рухани құндылықтары жүйесіндегі орны. Эстетикалық Ғылымның «пәндік өрісін»құрайтын негізгі сұрақтардың шамамен шеңбері осындай. Байланыс эстетиканың басқа ғылымдармен Эстетикалық проблематикада эстетикалық таным мен қызмет әдіснамасы, сондай-ақ эстетиканың адамның басқа да рухани құндылықтарымен байланысы мен өзара іс-қимылы мәселелеріне маңызды орын берілгенін ескеру қажет. Эстетиканың философиямен байланысы, оның философиялық табиғатын» береді » және эстетикалық ғылымның категориялық аппараты, онда «объективті» және «субъективті», «мазмұны» және «форма», «прогресс» және «регресс» сияқты философиялық Санаттар және басқа да бірқатар Санаттар кеңінен пайдаланылады. Әрине, эстетиканы философиямен теңдестірудің қажеті жоқ. Адамның рухани өмірінің басқа да салалары өз ерекшелігін сақтайды. Әңгіме олардың философиялық және эстетикалық дүниетанымның белгілі бір тәсілін қалыптастыратын өзара әрекеттесуі туралы ғана болып отыр. Философия, атап айтқанда, эстетиканы жүйелі көзқараспен «қаруландырады»эстетикалық объектілерді белгілі бір тұтастық ретінде қарастыруға көмектеседі. Өз кезегінде, эстетика философияға адам, оның мүмкіндіктері туралы жан-жақты түсінік қалыптастыруға көмектеседі, адам әлемінің ішкі үйлесімін ашады, оның өмірінің барлық жақтарының шығармашылық сипатын, сұлулық заңдары бойынша оларды қайта құру мүмкіндігін көрсетеді. Эстетикада әртүрлі философиялық және жалпы ғылыми әдістер белсенді қолданылады. Эстетиканың маңызды ерекшеліктерінің бірі оның әлемдік көркем мәдениеттің теориясымен және даму тәжірибесімен байланысты, ол адамның рухани қызметінің түрлі аспектілерін талдау үшін идеялармен, ойлармен, сондай-ақ маңызды нақты материалмен эстетиканы қоректендіретін қуатты қайнар көзі болып табылады. Бұл ретте Эстетика көркемдік шығармашылықтың жалпы заңдылықтарын, өнердің рухани тұтас ретінде дамуын анықтауға және зерттеуге ұмтылады, оның адамдардың өмірімен, Әлеуметтік және жеке практикасымен байланысын белгілейді, өнердің қандай да бір түрлерінің шегінде қалып, оны түсіну өте қиын, көркем қызметтің өзіндік ерекшелігін анықтайды. Эстетиканың психологиямен байланысы өте тығыз болып табылады, ол адамның сұлулықты түсінуі негізінде жатқан эмоциялардың пайда болу, қызмет ету, трансформациясы механизмдерін зерттейді және ашады. Бұл проблематиканы зерттеудегі психологияның рөлі өте маңызды, кейбір ғалымдар бұл екі ғылымды бір-біріне ұқсамайды, қалай болғанда да, эксперименталды эстетика ретінде эстетикалық жағынан байланысты оның бөлігінде психологияны түсіндіруге дайын. Мұндай сенімнің негізінде Сұлулық рахаттану — коммуникативтік процесс деген ой жатыр. Осы ғылымдарды салыстырудың шектен тыс болуынан бас тарта отырып, олардың өзара іс-қимылы екі тарап үшін өте жемісті екенін мойындау керек. Бұл өзара іс-қимыл көркем құндылықтарды жасаудың шығармашылық процесінің психологиясын зерттеу,өнер туындыларын талдау, реципиенттің (көрермен, тыңдаушы, оқырман) эстетикалық қабылдау үдерісі мәселелерінде тиімді жүзеге асырылады. Адам баласының рухани өміріне елеулі түрде нәр берген, мәдени өмірді қалыптастыруға орасан зор үлес қосқан ең көне дүниетанымның бірі болып табылатын өнер мен оның сипаты және тарихи кезеңдеріне қазіргі заман биігінен баға беру мәселесі бүгінгі таңда мәдениеттанушы ғалымдардың назарын аударып отыр. Әлем елдеріндегі әрбір ұлт өкілдері өздерінің төл өнерін, мәдениетін, эстетикалық ойлау тарихтарын зерттеп, адамзат руханиятына белгілі деңгейде үлестерін қосып келеді. Осы орайда, ерекше атап өтетін бір жайт бар. Жалпы өнер, эстетика ғылымын тануда зерттеудің негізгі ұстанымы - тарих-философиялық әдістеме болуға тиіс. Тек осы әдістеменің арқасында ғана сан түрлі схемалықтан, модельдеуден, эстетиканың схоластикалық түсіндірулерінен аулақ тұрудың мүмкіндігі туады. Сонымен қатар өнер, көркемдік сана, көркем образ, туынды жасау тәсіл, өнердің мазмұны, формасы, шығармашылық секілді эстетика ғылымының ұғымдарын, категорияларын ретімен, мәніне сай зерделеп тануға қадам жасалады. Онымен де шектелмей тарихи қалыптасудың кезеңдерін анықтауға әдістемелік негіз салады. Адам баласының рухани өміріне елеулі түрде нәр берген, мәдени өмірді қалыптастыруға орасан зор үлес қосқан ең көне дүниетанымның бірі болып табылатын өнер мен оның сипаты және тарихи кезеңдеріне қазіргі заман биігінен баға беру мәселесі бүгінгі таңда мәдениеттанушы ғалымдардың назарын аударып отыр. Әлем елдеріндегі әрбір ұлт өкілдері өздерінің төл өнерін, мәдениетін, эстетикалық ойлау тарихтарын зерттеп, адамзат руханиятына белгілі деңгейде үлестерін қосып келеді. Осы орайда, ерекше атап өтетін бір жайт бар. Жалпы өнер, эстетика ғылымын тануда зерттеудің негізгі ұстанымы - тарих-философиялық әдістеме болуға тиіс. Тек осы әдістеменің арқасында ғана сан түрлі схемалықтан, модельдеуден, эстетиканың схоластикалық түсіндірулерінен аулақ тұрудың мүмкіндігі туады. Сонымен қатар өнер, көркемдік сана, көркем образ, туынды жасау тәсіл, өнердің мазмұны, формасы, шығармашылық секілді эстетика ғылымының ұғымдарын, категорияларын ретімен, мәніне сай зерделеп тануға қадам жасалады. Онымен де шектелмей тарихи қалыптасудың кезеңдерін анықтауға әдістемелік негіз салады. Өнер мен эстетиканың даму тарихының өзі философия ғылымының тарихымен етене астасып, теориялық, әдістемелік тұрғыдан өте-мөте жуықтасады. Айталық, оны әлем тарихында есімдері алтын әріппен жазылған ірі философтардың көбінесе эстетикалық ойлаудың теориясын, практикасын, көркемдік сананы, өнердің қоғамдық өмірде атқаратын рөлін өз қағидаларының аясында, жүйенің аумағында қарастырғандығынан аңғаруға болады. Олай болса, өнертанудың, эстетика ғылымын зерттеудің іргелі әдістемесінің өзі жалпы философия тарихын танудың басты тәсіліне айналуына жағдай жасағандығына әбден көз жеткізуге болады. Өнер деген ұғымның өзі сан салалы, мазмұны терең әрі сипаты жағынан арнасы кең болып келеді. Аталмыш ұғым күнделікті өмір мен кәсіби мамандықтың аясында қолданылатын айырмашылықтарына қарамастан өнер туындысы ретінде де, күнделікті өмірдегі оқиғалар немесе табиғат көріністерін айшықтағанның өзінде адамды сезім әлеміне жетелемек. Осы бір айырықша үрдіске алғаш рет неміс ағартушысы А. Баумгартен назар аударған. Ол ХҮІІІ ғасырдың ортасында ғылыми зерттеу саласына эстетика деген терминді енгізгендігімен тарихта белгілі ғалым. Өнер саласы әлемге кең тараған ғылыми нысандардың бірі әрі ол өзінің түп тамырын ежелгі мифологиядан бастайды. Адам қолымен жасалған немесе табиғи өнімді сезіну арқылы көңіл толқып тебіренуді аңғарған, оған талдау жасап, пайымдай бастаған сәттен өнертанудың алғышарты негіз алса керек. Осылайша айнала әлем туралы пайымдау мен дүниетаным пайда болған. Өнер туындысының сипаттары мен оған сай келетін көңіл тебіренісінің өсуін эстетика ғылымының іргелі категориясы болып табылатын әсемдік жайындағы ұғымға телуге деген талпыныс жасалып келді. Таңғажайып, трагедиялық, комедиялық немесе батырлық сынды ұғымдар көркемдік категориялармен салыстырылудың нәтижесінде өзіндік мән мазмұнын табады. Жалпы, дүниені сезіну арқылы танудың әртүрлі типтері оны бір жағынан ғана айшықтауы мүмкін. Олай болса, өнерді ғылымның бірегей құрылымы десек, оның іргетасы көркемдік жайындағы категория болмақ. Егер имандылықты, игілікті істі этика қарастырса, шындықты табу ғылымның іргелі категориясы екені анық. Ал, эстетиканың категориясы этика мен діни мазмұнды бірдей өн бойына сіңіретіндігімен ерекшеленеді. Трагедиялық немесе комедиялық нысанның жалпыға ортақ типтік образы шығармаларда немесе мелодрама секілді өнердің өзі тудырған жанрлар арқылы көрініс тапқаны болмаса өмірдің өзінің тікелей көшірмесі емес. Адам баласының сезіміне елеулі түрде әсер ететін мазмұны терең ойлы көріністер өнер туындысы арқылы жеткенде ғана оның құндылығы арта түспек. Оның әсемдікті паш ететін қабілеті табиғи көріністердің ішкі сыры мен сипатын және сыртқы келбетін символдық көркемдік тәсілмен айшықтайтындығында. Атақты философ И.Кант «Адам қолымен жасалғандай көрінетін табиғи дүниенің бәрі тамаша. Ал, өнер табиғат өнімі секілді көрінсе онда тіпті ғажап» деген. Адамның ойда сақтау қабілеті көңіл толқыту сәттерді түрлендіре түседі. Көркемдік пайымды тудыратын механизмнің ең қысқа анықтамасы «болып өткен оқиғаның бәрі ғажап» деген тұрақты тіркесте жатыр. Сондықтан да, ғалым М. Бахтин «біздің ойда сақтау қабілетіміз өмірдің эстетикалық мазмұнын арттыра түседі» деп анықтаған. Уақыттың алыстай түсуі көңіл күйге толыққанды бейнелеу тетігін әкеледі. Бұрынғылардың «Өткен күн көзге бұлдыр, ойға анық» деуі кездейсоқтық болмаса керек. Дамудың алғашқы кездерінде көркемдік сана дүниетаным жайындағы философиялық пайымдарының аясында қарастырылды. Тарихи кезеңдерде ол даму мазмұнын өзгертумен болды. Айталық, ежелгі дәуірде философия, орта ғасырда теология, дінтану аясында дамыса, қайта дәуірлеу кезінде көркем өнер шеберлері оны практикалық шеңберде жүзеге асырды. Ал, ХVІІ - ХVІІІ ғасырда әдеби-көркем сын мен публицистика саласына көбірек сүйенетін болды. И.Кант, Ф.Шиллер, Ф.Шиллинг, Г.Гегельдердің туындыларында көрініс тапқан неміс классикалық эстетикасында өнер талғамының толықтай құрылымы пайда болды. Көркемдік ойдың дамуы өнер философиясының теориясын байытуға, оның тұжырымдамаларын тереңдетуге әкелген эмпирикалық байқаудың ұзақ мерзімдік кезеңдерін тудырды. Дамудың әр саласы өнердің сипатын айқындауға, туынды мен оның пайымының бағдарын, заңдылықтарын тануға бағытталды. Осының өзінен оның негізгі тұжырымының философиялық сипатын аңғаруға болады. Алайда, оның түп тамырында пайда көздеушіліктің жоқтығын біле аламыз. Көркемдік ой - өзінің лайықты құрылымын түрлі сатылық талдаулар, классикалық және көпшілік талғамының даму бағыттары, әртүрлі себеп салдарлар және туындыгерлердің шығармашылық үрдістерін жіті бақылау арқылы қалыптасады. Ірі көлемдегі эстетикалық құрылымдар жүйесін жасаған атақты философтардың өзі белгілі бір өнер жанрларын толық түсініп, көркемдік тәсілдерге, түрлі ағымдардың тарихи ерекшеліктеріне сүйенген. Олардың қатарына Гегелді, Ницшені, Баргсонды, Ортега и Гассетті, Сартрды, Хайдеггерді жатқызуға болады. Көркем дүние айналаны бейне арқылы белгілі бір формамен бізге жеткізеді. Оны кең арнада қарастырсақ, әрбір өнер туындысы көркемдік үрдіс өзінен тыс тұрған (өндіріс, спорт т.с.с.) қызметтердің ортақ сипаты, көркемдік пайымы, жалпы табиғи болмыс. Музыка, бейнелеу өнері, әдебиет секілді өнер түрлерінің ұстанымдарын қалыптастыратын көркемдік тәсілдің жалпы сипатын анықтауға деген құлшыныс әдебиеттану, өнертану, музыкатану сынды салалардың аясында қарастырылады. Қысқасы, әрбір көркем өнер түрлеріне жасалатын эстетикалық талдау макро және микро деңгейде анықталады. Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/saba-tairibi-ajnimali-tok-generatori-eriksiz-elektromagnittik.html#Бағалау_критерийлері

Сабақ тақырыбы: Айнымалы ток генераторы Еріксіз электромагниттік тербелістер. Айнымалы ток

Айнымалы ток генераторы Еріксіз электромагниттік тербелістер. Айнымалы ток Осы сабақта қол жеткізілетін оқу мақсаттары (оқу бағдарламасына сілтеме) 11.4.3.2 - период, жиілік, кернеудің максималды және тиімді/әрекет етуші мәндері, ток, электр қозғаушы күш сияқты физикалық шамаларды пайдалана отырып, айнымалы токты сипаттау; 11.4.3.3 - синусоидалы айнымалы ток немесе гармоникалық функциялар түрінде кернеу ұсыну индуктордың магнит өрісінде жинақталған энергияны білу LC-тізбекте заряд, ток және потенциалдар айырымы синусоидалы өзгеретінін біліңіз конденсатордың электр өрісінің және индуктордың магнит өрісінің нәтижелері электромагниттік тербелістер деп аталатынын біліңіз сыртқы айнымалы ЭҚК RLC тізбегіне қосылған кезде, зарядтың тербелісі, потенциалдар мен токтың айырмасы басқарылатын тербелістер немесе мәжбүрлі тербелістер деп аталады., бұрыштық жиілігін басқара отырып Қолдану энергияның сақталу заңын қолдану тербелмелі LC жүйесі мен тербелмелі блокты-серіппелі жүйе / маятник арасындағы ұқсастықтар Қолдану есептерді шешу кезінде LC тербелмелі контурында толық энергияны дұрыс қолданады айнымалы Токтар мен кернеулер үшін фазалық және амплитудалық қатынастарды қолдануға болады

http://engime.org/saba-tairibi-ajnimali-tok-generatori-eriksiz-elektromagnittik.html?page=5

А бөлігі: резистивті жүктеме - Сабақ тақырыбы: Айнымалы ток генераторы Еріксіз электромагниттік тербелістер. Айнымалы ток

А бөлігі: резистивті жүктеме В бөлігі: сыйымдылық жүктемесі C бөлігі: индуктивті жүктеме Топтық жұмыс. Сыныптағы пікірталас. Оқушыларға келесі мәселені шешуді ұсыну үшін ашық талқылауға қатысуды сұраңыз: Айнымалы Токтар мен кернеулер үшін фазалық және амплитудалық қатынастар. file:///C:/Users/zhamiyeva_a.ast/Downloads/gp31.pdf Ток элементтері | Белгі ленуі | Кедергі | Ток фазасы | Тұрақты фазалық айырмашылық (бұрыш) φ | Амплитудалық қатынас | Резистор | R | R | In phase with | 0 | | Конденсатор | C | | Leads | - | | Индуктивтілік катушкасы | L | | Lags | | | D бөлігі: RLC сериялы Схема Фазалық тұрақты үшін үш түрлі нәтиже XL > XC: схема сыйымдыға қарағанда индуктивті деп айтылады. C XC> XL: схема индуктивтіге қарағанда сыйымды деп айтылады. XC = XL: тізбек резонанста деп айтылады. Сұрақ 1. Неліктен айнымалы ток генераторының шығысы өзгереді? 2. Егер катушка тезірек айналса, айнымалы ток генераторының шығу қуатын өзгертудің екі әдісін атаңыз. 3. Коммутатордың функциясы қандай? 4. Энергияны ұзақ уақыт беру үшін айнымалы токты тұрақты токқа қолданудың екі пайдасын беріңіз. [Дереккөз: Star мектебіне арналған қосымша нұсқаулық, 12-сынып] Шешім 1. Шығу өзгереді, өйткені катушканың әр жағы әр жарты айналымның бағытын өзгертеді. Бұл токтың әр жарты айналымның бағытын өзгертуге мәжбүр етеді. 2. Ток күші артады. Айнымалы ток жиілігі артады. 3. Коммутаторлар катушкадағы токтың бағытын өзгертеді, сондықтан катушка әрқашан бірдей бағытта айналады. 4. Құру және бір жерден екінші жерге тасымалдау оңайырақ. Тасымалдау кезінде энергияны үнемдеу үшін кернеуді көбейтуге немесе азайтуға болады. Есеп шығару: қосымша_2 | Презентация Microsoft PowerPoint_2 |

http://engime.org/sabati-jospari-tapirli-auipsizdik-erejesi-jaa-saba-saramandi-j.html

Сабақтың жоспары: Тапқырлық. Қауіпсіздік ережесі. Жаңа сабақ Сараманды жұмыс. Ой толғаныс

- а)ақпараттық: оқушыларға жіппен «Білімділік»бейнелеу өнері дайын түсінік беру. ә)коммуникативтік: жұмыс барысында оқушының шеберлігін шындау арқылы көркемдік талғамын, танымдық қабілетін дамыту. б) проблеманы шешу: оқушылардың қолөнерге деген қызығушылығын, сұлулықты қабылдау сезімдерін ояту. - Құзыреттілікке жеткізетін сабақтың мақсат міндеттері: - Сабақтың жоспары: 1. Тапқырлық. 2. Қауіпсіздік ережесі. - 3.Жаңа сабақ 4. Сараманды жұмыс. 5. Ой толғаныс. - 1. Инені аузыңа салма 2. Тот басқан инемен жұмыс жасауға болмайды. 3. Инені кез келген жерге қадауға болмайды. 4. Қайшыны жолдасыңа үшкіл жағымен берме. 5. Жолдасың қайшымен жұмыс істеп жатқан кезде, көңілін бөлуге болмайды. 6. Қайшының ұшын жоғары қарай көтерме. - -Кардон - -Қайшы - -Циркуль - -Ине - -Жіп (муллина) - -Сызғыш - Жаңа сабақ. - Жіппен бейнелеу өнері ең алғаш рет Англияда пайда болды. Бұл техникамен құттықтау айлық хаттарын әр түрлі сәндік паналар жасауға болады. ДЗП картонын алып суретті салып, ішін жіппен жабыстырайық. Суретке байланысты жіптердің түрлерін таңдаймыз. Жіп дайындау адамның қажеттілігінен туындаған. Оған дәлел ежелгі адамдар өзінің киім-кешектерін, үйге қажетті бұйымдарын жіппен тігіп, бөлшектерін біріктірген. Жіптің түрлері әр түрлі шикізаттан дайындалғандықтан өзіне тән шығу тарихы бар. Табиғи жібектің отаны – Қытай. Осы арқылы Қытай елінің сан ғасырлық тарихында әр түрлі деректер жиналған. Зығырдың Отаны – Ресей, Үнді, Қытай және Мысыр елі. Жіптің жасалу технологиясы: табиғи жібек - жібек тұт құртынан алынады. Мақта - өсімдік, синтетика - химиялық талшық, зығыр - өсімдік, табиғи жүн - жіп малдан. - Жіппен бейнелеу тәсілі (изонить) – жіптерден жасалған дизайндардың әр түрі. Олардың негізі тегіс жерде қол инемен және жіптерден бейнелеу жасау. Көрнектелген қағаз бетіне тікке тартылған жіптер арқылы бейнелеу. Көріністің көркем сұлулығы әрбір инемен тескен тесіктердің берілген алыстыққа кезек - кезек тартылған және тікке кесіп өткен түрлі - түсті жіптерден пайда болады. - Жіппен суреттеу өнері алғашқыда Англияда пайда болады. Ағылшын тоқымашылары жіп қиылыстарының өзгеше тәсілін тапты. Олар тақтайға шеге қадап шартты кезекпен оған жіптерді керетін. Нәтижесінде үйге пайдаланатын әсем көрнекті бейнеленген бұйымдар пайда болды. Қазіргі таңда осы тәсіл арқылы мерекелік ашық хаттар, сәнді бұйымдар, мұқабалар сәнді өрнектеліп, әшекейленіп салынатын өрнектер, киім элементтерін безендіруге болады. Изонить тәсілімен суреттемелер, бейнелеу тағы көптеген заттар жасауға болады. Бұл тәсіл қиын болмағанымен, жасаушы адамнан ұқыптылықты, икемділікті, шыдамдылықты талап етеді. - Изонить -бұл тәсілді “жіппен жазу” немесе “бейнелі жіп “изонить деп аталады. - Белгілі бір ретпен керілген жіптерден графикалық кескін. - Егер бейне тақта үстінде жасалатын болса оған шаблон қажет болады, жұмыс суреті, парақтың ортасынан өтетін ара қашықтықтары тең тіке сызықтар. Шаблоннан басқа суреттің көшірмесі қажет. Ол үшін суреттің түп нұсқасына кальканы степлермен қыстырып, тек нүктелерін белгілеу керек. Калька нормасына кәдімгі парақты пайдаланып, көшірме қағазы арқылы нүктелерді белгілейді. Нүктелерді қағаздан қағазға жарық арқылы да түсіруге болады. Мулине жіптерін де пайдалануға болады. Жіптерді ұзарту үшін екі тәсіл бар: Бейненің теріс жағына жіпті түйіндеп жанасын енгізу керек. Алдынғы жіпке дейінгі жіпті жалғап жұмысты жалғастыра беруге болады. - Тапқырлық - «Мақтану» тақырыбы бойынша М А Қ П З А Р Ж З Б Б О Т И Ы Ғ Ы І И О С М А Т А С Т П Н Р К Р Ж І Г І С К Г Е Ө К Т Е У И Н Е Н И - Бұрышты толтыру: а) қалың қағаздың теріс жағына кез - келген бұрыш сызыңыз; ә) бұрыштың әрбір бетін 6 - ға, бәрін 12 - ге тең бөлікке бөліңіз; б) табылған әр нүктенің шыңынан бастап рет санын қойыңыз. Бұрыш шыңын “0” деп белгілеңіз в) инеге жіп өткізіңіз; г) бұрышты көрсетілген сызбамен (схема) толтырыңыз; - Дөңгелек айнасын толтыру: А) радиусы 50м дөңгелекті сызыңыз; ә) сол айнаны тең 12 бөлікке бөліңіз; б) барлық нүктелерді шұқи белгілеңіз; в) ине жіпті өткізіңіз; г) айналаны көрсетілген сызбамен (схема) толтырыңыз. - Ой толғаныс. 1. Жіппен бенелеу өнері ең алғаш рет қай елде пайда болды? 2. Жіппен бейнелеу арқылы нелер жасауға болады? 3. Қауіпсіздік ережесі дегеніміз не? Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/dogelek-auizdilar-orindafan-polatbek-ayajan-abildafan-bataeva.html

ДөҢгелек ауыздылар орындағАН: полатбек аяжан қабылдағАН: батаева дариғА

ОРЫНДАҒАН:ПОЛАТБЕК АЯЖАН ҚАБЫЛДАҒАН:БАТАЕВА ДАРИҒА ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ҚЫЗДАР ПЕДОГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ДӨҢГЕЛЕК АУЫЗДЫЛАР Тип: Хордалылар Тип тармағы: Омыртқалылар Класс: Дөңгелек ауыздылар Отряд; Минога тәрізділер Тұқымдасы: Миногалар Туысы: Минога Түрі:Өзен миногасы ДӨҢГЕЛЕКАУЫДЫЛАР Дөңгелек ауыздылардың аяқтары мен жақтары болмайды. Мұңын өзі олардың құрылысының қарапайым екендігін көрсетеді. Иіс капсуласы біреу, ол ол бір ғана танау тесігі арқылы сыртқа ашылады. Паразиттік тіршілік етуіне байланысты, сорғыш воронкаларының түп жағында ауыз тесігі болады. Дөңелек ауыздылар деп аталуы да осыған байланысты. Олардың мүйізді тістері болады, терісі жалаңаш, бірақ оның бездері соншалықты көп болады. ДЕНЕ ҚҰРЫЛЫСЫ Сыртқы көрінісі: Денесі балықтардың денесі сияқты ұзын және үш бөлімнен: бас, көкірек және құйрық бөлімдерінен тұрады, аяқтары болмайды. Құйрық қанаттары сыртқы және ішкі құрылысына сәйкес симметриялы орналасқан, оларды протоцеркальды деп атайды. Жиектері өскіншектерімен шашақлғанбасының алдыңғы жағында сорғыш воронкасы бар. Эпидермисті, жалаңаш терісінде безді клеткалары көп болады және олар тері үстіне көп шырын шығарып тұрады. Денесінің арқа және құйрық жағындағы еттері қарапайым құрылысты болады. Олар қабат -қабатболып жатқан миомерлерден құралады, ал миомерлер өз ара жабын дәнекер миосепталар арқылы жіктеліп тұрады. НЕРВ СИСТЕМАСЫ Миы 5 бөлімнен: алдыңғы, аралық, ортаңғы, мишық, сопақша мидан тұрады. Әсіресе алдыңғы ми және мишық басқа омыртқалардың миынан кішірек. Мидан 10 пар нерв тарайды. Бұларда ми сауытының құрылысы да қарапайым болады. Ол мидың астыңғы жағында төселіп жататын шеміршек пластинкасынан ғана тұрады. Осы пластинканың ортасындағы тесігінен гипофиздік өсінді өтеді. Бұл пластинканың бүйіріне шеміршекті иіс капсуласы жалғасады, ал алдыңғы жағында шеміршекті иіс капсуласы жатады. Демек, дөңгелек ауыздыларда ми сауыты әлі жоқ, мидың үстіңгі беті жарғақпен қапталып тұрады. Сезім органдары - өте қарапайым. Есту органы ішкі құлақтан ғана тұрады. Көздері де нашар жетілген.Иіс нервтері жұп болады. АС ҚОРЫТУ ЖҮЙЕСІ Воронкадан, тілден, жұтқыншақтан және ішектен құралады. Ауыздың алдыңғы жағында мүйізді түстері бар воронкасы орналасқан. Етті тілінде тістері болады. Воронканың түбінде жатқан ауыз қуысы жұтқыншақпен жалғасады. Жұтқыншақ 2 тарамға бөлінеді: жоғарғы тарамымен коректік заттар ішке қарай кетеді де, ал төменгі тарамы тұйықталып, желбезек қапшықтарымен байланысады. Қарыны дамымағандықтан өңеш бірден ішекке келіп жалғасады. Дөңгелек ауыздылардың қан жүретін органдарының құрылысы ланцетниктікіндей болады. Жүрегі 2 камерадан ( жүрекше, қараынша) тұрады. ЖЕЛБЕЗЕК АППАРАТЫ Денесінің ұзына бойына бас бөлімінің екі жағынан 7 пар желбезек тесіктері ашылады. Тыныс алғанда су желбезек тесіктерінен желбезек қапшықтарына еніп, ал тыныс шығарғанда осы жолмен қайта шығарылады. Зәр шығару органдары Мезонефрикалық бүйректерден құралады. Бұлардың алдыңғы бөлміне пронефростың қалдықтары жалғасады. Зәр шығару түтігінің қызметін вольфов каналдары атқарады. Жыныс бездері - дара, олардың арнаулы түтіктері болмайды. Миксиндер қос жынысты болады. МИНОГА МИКСИНА МИНОГАЛАР Миногалар миксиндерге қарағанда паразиттік тіршілік етуге аз бейімделген. Бұл отряд бір тұқымдастан (petromyzonidae) және жеті туыстан құралады.Миногалар -барлық суларда тіршілік ететін космополиттер. Миксиндер (Myxiniformes) Балықтардың уақытша паразиті миксиндер болып есептеледі. Бұлардың паразиттік тіршілігіне байланысты кейбір органдары нашар дамыған да, ал кейбір органдары паразиттік тіршілікке икемделіп маманданған.Миксиндер қос жынысты. НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ! Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/trsinhan-jaipizi-sembaevna-berdalina-oleder-men-egimeler.html

Тұрсынхан Жақыпқызы (Сембаевна) Бердалина Өлеңдер мен әңгімелер

Тұрсынхан Бердалина Нұр таңы Тұрсынхан Жақыпқызы (Сембаевна) Бердалина Өлеңдер мен әңгімелер І КІТАП Өткен күннен бір белгі немесе ұрпаққа қалдырар асыл мұра Қолыңыздағы кітап - білім беру саласының ардагері Тұрсынхан Бердалинаның өлең-жырларының жинағы. Міне, беттеліп, қатталып қойған осы жинақ жыр кітабы ғана емес, сонымен бірге толық мәнінде өсиет кітабы да. Өйткені бұл шағырмаларды өзі ғана емес, ұрпағының да бір қажетіне жарар деп жазды. Өзінің бастан кешкен өнегелі өмірін ұрпағына ғибрат еткісі келді. Сырым бар азды-көпті айтарлыққа, Пайдасы тиер, бәлкім, болашаққа. Күншуақ, кіл жақсылық тілеп жүрем, Ата-мекен, жер-ұйық алты Алашқа! - деп өзі айтқандай, бірде үміті басым боп, бірде күдігі боп, кеткен- ге салаут айтып, бүгінге қанағат қылып, ертеңге аманатымды қалдырып кетейін деп ұрпағына мирас етіп қалдырмақ аңсарлы ойы мен ізгі ниеті бар. Сондықтан, «Алдыңғы жақсы артқы жасқа тәлім айтпаса, ел болғаның қайсы?» деп ғүлама жазушы Мұхтар Әуезов айтқандай, ұрпағына қалдырар асыл мұрасы да осы кітап болмақ. Әлгі бір қиссада «Өлмеген құлға жаз келді» деуші еді ғой... Жазың не, ғұмыры таусылмаған жанға жаңа заман келді, тұтас бір ғасыр келді, кекжиегіне кез түгіл кеңіл жетпейтін мыңжылдық келді. Тұрсынхан апай ой үстінде. Осы ой мазалағалы біраз болды. Еліміздің егемендігі мен мемлекетіміздің тәуелсіздігіне тәу етіп, қол жеткенге тәубе етіп, Алла бұйыртқан нәсіпті қанағат тұтқан бүткіл мүһмін қауымымен бірге жаңа ғасыр мен үшінші мыңжылдықты қарсы алды. Соның алдында да, одан бері де бұл ой бір тыным берген емес. Өмірдің көбі кетіп, азы қалғанда әр пенде баласы осындай ой жегегінде болатын шығар. Ал дәуір мен дәуір алмасар шақта ол тіптен ширыға түсетін сияқты. Кешкен тірлігі мәнді болды ма, артында қалган ізі бар ма? Не бітірді, не тындырды? Ғұмырдың ғибратты болмағы қандай? Өзінің еңбегі ақталып, жұлдызы жанды ма? Уақыт бірде кербез, бірде кердең, Өзі бір желмая ғой жерді кезген. Ғажабын уақыттың түсінбеген, Шатбүттап ол-пүлыны мыжып, езген, - деп, ұлағатты ұстаз «Уақыт» атты өлеңінде ойша ғұмырнама беттерін ақтарып отыр... Сұлу қыздай сылаңдап Сарысу жатыр сал-сері. Көрсетпейді тереңін Қыз бұрымдай бұлан Бала жастан білемін Сарысудың жайдақ жағасын Жұқпайды құмы аяққа, Қытықтап бала табанын Құм астын кеулеп ағдаы, Тереңде оның табаны. Бүлдіршін майда шабағы Жеткізбей бізге қашатын. Балаң да балдыр, балғын шақ, Өзіңде өтті жастық шақ. Өзіңде таңды аттырып, Өзіңде таптым адал бақ, - деп, енді бірде Байдалы бидей данагөйдің, дәулескер күйші Сайдалы Сары Тоқаның, дауылпаз ақын Сәкеннің, аспандағы аққумен үнін қосқан шәкірті Қайраттай (Байбосынов) әншінің кіндік қаны тамған қастерлі өңір, алтын бесігі - туған жер туралы толғанады («Аңызым, әнім-ауылым» өлеңі). «Сен - терек, сенен өскен бір бұтаңмын» деп, туған өңірі - Жаңаарқа ауданының 80 жылдығына топтама жырларын арнапты. «Сәкен тұған Жанаарқа» атты республикалық жыр мүшарайсына өлеңдері енді. Қашаннан өмірдерегін тәптіштеуге сараң. Әкесі тарақты Жазыбек болыс баласы Жақып - күндей күркіреп өткен кешегі алапат соғыс құрбаны. Сол кісінің артында қалған ізі. Анасы бертінде, сексен бес жасында дүниеден өтті. Осыдан жеті жыл бұрын: Дегендей: заман жүйрік, адам шабан, Азайып бара жатыр жақсы ағалар. Жасындай көк аспаннан жетіп саған, Жұлдыздай Жаңаарқама шашу шашам, - деп жазса, күні кеше «Қош бол, асыл Азамат!» деп ел ардағы Ақсәлеуге эпитафия жазды. «Өлеңді мектеп қабырғасынан жаздық қой, қабырға газетіне, «Кірпіге» дегендей. Ол кезде ойлаппыз ба?! Негізі бұл мәселеде тұқым қуалайтын сияқты. Өз жұртымнан да, анамнан да дарығандай. Біреуге ұқсайын дегендей де ой болған емес, бірақ бар нәрсе лақылдап құйылып та кетеді білем. Шынын айтсам, не өлең жазбасам, не өлең оқымасам ұйқым келмейді. Серік Ақсұңқар, Сәбит Бексейіт, Ғалым Жайлыбай, т.б. ақындардың басылымдардағы өлендерін қиып жинай жүремін. Мен кісісін таңдамаймын, оның өлеңін таңдаймын, өлеңі арқылы сырттай да болса сыйлап жүремін. Мені мейлі білсін, мейлі білмесін, мен сізді білемін деймін, оқығам деймін. Өлең шіркін, ішкі құрылыс-бітімінің айнасы ғой. Айнаға қарап қадірлімді көргендей болам» депті автор маған жазған шағын ғана түсініктеме хатында. Жасы үлкен ағайлар мен апайлардын бәрі осы кісідей болса ғой, шіркін?! «Кісісін емес, өлеңін таңдаймын» дейді. Ал біздің кейбір көкелеріміз бен әпкелеріміз «сүйіктілерін» биографиясына қарап емес, географиясына қарап тандайтынын қайтерсің?!... Жиырмасыншы ғасырдың ақындары, Жүрегіме ізгілік жақындады. Жолбарыстай жымиып Сәбит тұрса, Ақсұңқар арыстандай атылады, - деп, Тұрсынхан апамыз ақын інілеріне деген ізгі ілтипатын алғашқы жыр кітабының айшықты бір бетіне ұсыныпты. Неткен кеңпейілділік, неткен риясыз көңіл десеңізші?! Ұстаз ақынның осындай Тәңірі дарытқан қабілеті арқасында,ерінбейтін еңбекшілдігі мен ешкімнің меселін қайтармайтын көпшілдігі арқасында сол қоғам тарапынан алған мақтау- марапаттары аз емес. Ақын-ана сөзінің өтімділігіне, үлкен жүректілігіне сенім артқан өз оқырманы баршылық. Ал, енді еңбек кітапшасындағы алғыстарды тізіп жазса, бүгінгінің баласына бүтін бір өнеге. Ал, енді Түрсанхан әпкеміздің: О, Муза! Сезімге сеніп санамды аялашы, Нұр сәулеңді жырымнан аямашы. Әппақ нұрға шомылып еркелейін, Нұрлантып жер жүзінің сая бағын, - деген жыр жолдары оның Поэзия музасына адалдығын аңдатса керек. Иә, жыр кәусарымен суарылған әйел жанының мөлдір тазалығының өлшемі осындай-ақ болар! Әлі де қолынан қаламы түспей, қазағының салт-дәстүрін жеткіншектерге дәріптеумен жүріп жатқан жайы бар. Осы жырымен, ақ- адал еңбегімен үлкенге жәрдемші, кішіге қамқоршы мінезімен ақын-ана туған, жүрген ортасында зор беделге ие болған. Ақ самайлы ананың бала- шаға қызығына бөленер, қолын жылы суға малар шағы да келіп жетті. Бүгінде Тұрсекең - ернінің емеурінімен келін жұмсаған ене, немере баққан әже. Адам ғұмырын жыл маусымдарымен, күн мезгілдерімен салыстырып, белгілеп, айшықтап жатады. Несі бар, өмір мен табиғат болмыстарынан ұқсастық тауып, теңеп, балап, шендестіріп жатсақ, ол біздің ойымыз бен қиялымыздың ұшқырлығын білдіреді. Дүние дидарының әсемдігін түйсініп-сезінуіміз жан құштарлығын танытқандай. Содан да болса керек, мен білетін бірқатар жасамыс жандардың жүзінен әр тайса да, қартайғандығы біліне қоймайды. «Сыры кетсе де, сыны кетпеген» дегендей қүбылыс. Кейбір сондай кісінің өңі нақты жасын кем дегенде он жасқа кішірейтіп тұрады. Әрине, сондай жанды көрген соң, асқаралы алпысты талтүс дейсің. Жетпісті, көп болса, екінді дерсің. Таяуда бір газеттен оқыдым, осы жоталы жасты «жет+піс» депті. Яғни, «жетіп, піскен жас» деп отырғанын көрмейсіз бе?! Осындайда көпті көрген үлкендерше қалайша «бәрекелді!» демейсің... Сондай жасы ұлғайса да, жаны жас, жүзі жарқын бір адам – осы Тұрсынхан Жақыпқызы. Бүгінде ұлын ұяға, қызын қияға қондырып, немерелерінің бал күлкісін кызықтап отырған ақ әже, әулет анасы Тұрсынхан апайға; «Өніп-өскен ұрпақтарыңыздың кызығына тоймаңыз!» деп тілек білдіремін. Кезінде «Орталық Қазақстан» газетінде (10.09.2009ж.) басылған Тұрсынхан Бердалинаның мына бір өлеңі сыры кетсе де сыны кетпеген, жазусыз бір күні де өтпеген, жасамыс ананың саналы ғұмырының ұранындай көрінеді: Оралмас, сірә, жас күнім алыс қалған. Қарт емеспін, бірақ та, таяп қалғам. Қайтып берсең мысқалын сол жастыктың, Бар байлықты берер ем, жиып саған... Аңсап болмас жас күнді алыс қалған, Өтер, кетер дүние болып жалған. Әр кезеңнің өзіңдік самғауы бар, Бақыт қой мәңгілікте атың қалған. Иә, өзіне де, өзгеге де талапшыл жандар қашанда аз тыңдырғандай болып жүреді. Халқына жырдан шашу шашып келе жатқан ақын-ананы алға қызықытра жетелейтін де - сол өзіне-өз көңілі тола қоймайтындық, әлі де еңбегімді еліме арнай түссем, ұрпағым мен Отанының керегіне жарай түссем деген ізгі тілек екені һақ. Әрбір тарихи кезеңнің сыры мен сипаты әрқилы болса да, ұрпактар сабақтастығын жіті сақтай отырып, ғибратты ғұмырнаманың мәнді-мағыналы сәулелі сәттерін екшеп алып, көркем қамтыған жырлар жымдасып өрілген жинақ оқырман көңілінен шығатынына кәміл сенемін. Қорыта келгенде, «Нұр таңы» атты жыр кітабы Отанын, оның бір бөлшегі - туған өлкесін сүйер, тарихты тануга құштар, төл тарихы мен мәдениетін білгісі келетін оқырманға керек дүние. Бүгінгі күнде тарихты білу — тарихи шығармалар жазу үшін емес, бәрінен бұрын өзіңнің адамдық бейнеңді тану үшін керегірек. Сәбит Бексейіт, ақын, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі. БЕРДАЛИНА ТҰРСЫНХАН СЕМБАЙҚЫЗЫНА Арнау Б ұрқансам шабыттана айбаттанам, Е рлеймін, елең жолмен Айға аттанам. Р иза бол оу, ағайын, өкпені қой, Д ауылпаз шақта тұрмын, қайраттанам. А рқаның бір қызысың Тарақтысың, Л ебізіңде, тегіңде бар ұлылық. И набатты Жазыбек болыс болған, Н амысың бар, атаның жолын қуған, А р да бар артықсың сен талай жаннан. Т ойлай бер, бақыт дарып тұрған шағың, Ұ лағатты қасыңда Шалин жарың. Р еспубликаң, қазағың егеменді, С ыр сандығын жаппағын, ұшсын жалын Ы қыласты жырыңды төк, күндей күліп, Н үрлана түс, тасқындай тасқа шапшы, X алық жүйрік, бағалар бас, жасыңды. А алмастай өткір сөзің, айбыныңнан, Н ышанды өлең тусын сүттей ұйып. С ембайдың аруағы ырза, төксең жырды, Е леңдет шабыттана ой мен қырды. М ағүрлан, қыздарың бар қос жанарың, Б аян мен Бақытжаның кұндей нұрлы. А талы алтын ұяң-шаңырағың, Й мандай пәк көңілмен жаңғырасың Қ олыңда Нурлан мәңгі тіреу болса, Ы рза ел, ырза Гулжан, Ғалымжаның. 3 иялы Төребайдан жиендер бар, Ы рзығын көрер, бақыт байтағың бар Н ұрсүлтан еліненбіз, қазақ! - деген, Арайлы Астанадай айбарың бар. Асқартегі Тайтөлеу Жылқыбайұлы, ақын, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі Әлемді бөлер нүрына Шығар күн алды таң болар Нұр таңы! - деп, Ат бердім айғағыма. Жетті ме деп, Жақсы сөз толғағына. Жер мен Аспан – Ертеде, болмай түрып, Әлбетте, ең алдымен Нұр жаралган. Нұр таңымен Дүние мың құбылып: Жұлдыз, Ай, Кун, Жер, Су мен Жел жаралган. Жетеуі жер мен Көкті тұтастырып, Табиғаттың ғажабы Тамыр тартқан. Табиғат бірде су боп, бірде жер боп... Тіршілік алма - кезек пайда болған. Таң нұры түн түндігін түре туып, Ақ таңын алмастырған күн шуаққа. (Автордан) I О, туған жер, сенсің менің тұрағым ! ТУҒАН ЖЕР Туған жер, сүйем сонша неге сені, Менімен әр тал шөбің кеңеседі. Кетсем де білім іздеп шалғай алыс, Өзіңнен махаббаттың лебі еседі. Аналық мейірімінді аямадың. Балаңдай еркелетіп, аяладың. Бақытқа қонсын депсің қиядағы Мен келіп білім бағын саяладым. Сен терек, сенен өскен бір бүтаңмын, Қалайша ерлеріңді ұмытамын. Туған жер - алтын бесік мекенімді, Жырлармын атқан сайын нұрлы таңым. 1963 АУЫЛКЕШІ Айлы түн, ауыл маңы аясында Бұйра бел, жасыл сайдың саясында, Мөп - мөлдір ашық аспан жазығына Тояттап, шіркін, көңіл тоясың ба? Сылдырап бұраң бел су ағады да, Құшақтап ну орманды алады да. Ән мен жыр, әсем күйлер шалқып асқақ Күледі ай сұлудың қабағы да. Бұл өлке қарт та болса, құрдасым да, Бұл өлке жандай досым, сырласым да, Бақытым осындай бір кештерде де, Тұрады қолын бұлғап қыр басында. 1963 СӘЛЕМ САҒАН ЖАҢААРҚА Сәлем ал Жаңаарқа, Сары-Арқа. Туған жер, кіндік буған жаным Арқа. Құмыңның сағындым ғой саумал исін, Тебіскен құлын-тайдай достың сыйын. Сәлем де үнсіз аққан Сарсуыма, Тоймайтын қанша ішсе де қар суына. Күлімдеп, иығынан шуақ шашқан, Қарт төбе Қарауылға сәлем жолда. Ата - бабам аунаған топырағым, Бір сәтке сағыныштан тоқырадым Емеспін Сәкен, Естай, әлде, Абай, Көңіл қошын жазамын әлдеқалай. Туған жер сенен ыстық жер - ұйық жоқ, Естілсе амандығың көңілім тоқ. Бәйшешек гүл жарады мен жыр жазам, Байғозы, Жәуен, Жазыбек ұрпағы боп. 1987 САҒЫНЫШЫМ Ұядан ұшқаныма бағындым ғой, Ата - тек топырағын сағындым ғой. Бабамның шапқан аты тұяғының Дүбірін арғымақтың сағындым ғой. Төбесін Қарауылдың Сағындым ғой. Тағдырға бағынамын, бағындым ғой, Достарды сағынамын, сағындым ғой. Көк - жасыл шұрайлы өскен құрақ - майса, Балаусам - бал дәуренді сағындым ғой. Балдырын Сарсуымның Сағындым ғой. Жәннәттай жан саяма табындым ғой, Жайнаған жаз гүлдерін сағындым ғой. Салмақты сырғи аққан Сарсу өзен, Қарағаш нуларынды сағындым ғой, Атасу мекенімді Сағындым ғой. Сағыныш саздарына бағындым ғой, Мазасыз алтын күзін сағындым ғой. Жігерлі, жалын отты жастық шақтың, Ақ сусар - ақ боранын сағындым ғой Сәндеткен Сарыарқамды Сағындым ғой. Тиегін сыр сандықтың ағыттым ғой, Ақ пейіл адамдарын сағындым ғой. Айдында күншуаққа құшақ ашқан, Сұңқылын аққу - қаздың сағындым ғой. Сырлы энін қос Аққудың Сағындым ғой. Бар ма дос онда мені сағынатын, Қуаныш, қызығымнан бақ құшатын. Сезімді аялайтын, бағалайтын, Сөзімнен сәнді алқа тағынатын. Бар мадос ұғар жүрек Базынасын. 1987 САРЫ - ҚОҢЫР БЕЛІМ БАР Майда сары Арқаның қоңыр белі, Таппадым сенен артық саумал желді. Ойға өлең, тілге жылы, тәттім едің. Ауруға ем, сауға самал, қуат желің. Арқада жер жетпейді Жаңаарқама, Құмы май, шөбі шүйгін жон арқаға Балауса балғын шақтың куәсі едің, Айналдым, асыл елім, денің сау ма? Арқаның жер жәннәті Сарыарқада Асыл ұл, сұлу қыздар Жаңаарқада Той-думан қуанышың тарқамайды Айналып келіп тұрам Жаңаарқама. Сүйемін Жаңаарқаның құба белін, Жайлауын, жазық жерін, ауыл, елін, Еркелеп Ескенеден ескен самал Толысып Толағайға жеткен лебің. Ақтаудың шың құздары ұяланған, Ақсұнқар балапанға ұя салған, Дариғай, Қызылтаудың қызжелеңі, Желбіреп жапырағы қол бұлғаған. Сәкеннің Иманағы иманымдай Көк жартас қыздардың жүк жиғанындай Халқының өр, өнеге, еркесіне Сәкенім берер еді баға қандай. Дегендей: заман жүйрік, адам шабан, Азайып бара жатыр жақсы ағалар. Жасындай көк аспаннан жетіп саған, Жұлдыздан Жаңаарқама шәшу шашам. 2003 ОРАЛМАС, СІРӘ, ЖАС КҮНІМ АЛЫС ҚАЛҒАН Оралмас, сірә, жас күнім алыс қалған. Бәрібір өткен өмір таныс маған. Кезбеспін енді жалдап Сарсуымды, Бір асу қалды арман боп, табыспаған. Оралмас, сірә, жас күнім алыс қалған. Жастықтың арман - мұңы таныс маған. Кекілімді күн сүйген сол жастығым, Бала қиял жырменен табыстырған. Оралмас, сірә, жас күнім алыс қалған. Қарт емеспін, бірақта, таяп қалғам. Қайтып берсең мысқалын сол жастықтың, Бар байлықты берер ем, жиып саған. Оралмас, сірә, жас күнім алыс қалған. Қайта гүлдеу адамнан қалыс қалған. Қанатымды қомдаймын, қиял өріп, Аңсап жүрем арманды құшақ жайған. Аңсап болмас жас күнді алыс қалған. Өтер, кетер дүние болып жалған Әр кезеңнің өзіндік самғауы бар, Бақыт қой мәңгілікте атың қалған. 2003 ЖЕЛҚОБЫЗ ҮНДІ ЕСТИМІН Естимін даладан желқобыз үнді естимін, Елтиді неге пәтшағар көңіл елтиді. Сыбырға түнгі құлақты тосып тұр едім Көнілімді бөліп көк күзен неге селтиді. Даланың үнін естимін түнде ап-анық Балалық шақтан көңліме сыры тым қанық. Шаршағанда жадыратып жанымды Санада саулық, көнілдің қошы қанықты. Сүйемін шексіз даланың саумал самалын, Даланы жырлап, желиді алтын қаламым. Тауға да ғашық, гүлге де ғашық бұл басым, Патша жүректің тыйады қайтіп алаңын. Ұйқымды ұрлап кірпіктің талшық ұшынан Жыр жазып түнде қуаныштан тұшынам. Шексіздіктің мұнарлы сағым жиегін, Жағалап түнді, серпіп сап мұңды жалғасам қөңіл ұшынан. Ақылдың кені - би - болыстың панасы Тізесін қосқан батыр да, патша, дарасы Аспан мен жердің арасын қосқан бұл алқап, Көк түркінің - қазағымның даласы. Барым да осы - бағымның байтақ даласы Самалың желпіп, оятты көңіл санасын. Шұбырған жұлдыз шеруі - керуен шексіз де, Құс жолы Бақыт жолымды жалғап барады Өмірден озық Адамның үлкен талабы, Аманат алып, Айға да барып қонады, Құдіреті күшті жаратқан һаққа сүйеніп Тарихтың көші ғылыммен мәңгі толады. 2003 ДҮНИЕ — БЕСІК Дүние бесік екен тербелмелі, Мұнартып алыс дала көлеңдеді. Боз жусан сенен сезем дала исін, Денеме саф ауаңнан дәрмен келді. Дүние тербетілген бесік екен, Қалдырдым балалықты сенде мекен. Жастық шақ сені аңсап бой түзедім. Ой сана, саған қарап ой түзедім. Дариғай, балалық шақ балдай екен. Аузыңнан кетпей дәмі қалады екен. Ұлы жол балалықтан басталған соң Дүние бесігінде тербелген жөн Зулап күн, аунап айлар өтіп жатыр, Бой балқып, ойым сәтте шалқып отыр. Ғұмырды жан нұрымен ұштастырып, Періште - поэзия қалықтап жүр. Өмірдің сыйлығы бар, бұйрығы бар. Артыңда мұрағатың, ізің қалар. Дүние үлағатын жалғастырсаң, Аялы болмаса да, баяны бар. Пендеңмін менде сенің, ғұмыр - ғайып, Тереңге тамыр тартсам несі айып. Жазылған пешенеме жұлдызым - ау, Қолың соз кетсем егер құздан тайып. Көмкерем көкжиекті қиялыммен, Өремін өлмес өмір өресін тең Бабаның жұмақтағы жайлауына, Ақырын жылжып өмір барады екен. ЖЫР ПЕГАСЫ Бостандықта, өстім дала төсінде. Қыдырушы едім Сарсуды жалдап бесінде. Күн қайтқан шақта өзеннің суы жып - жылы, Далада өстім өте бір биік сезімде. Ауылда өскен балалар неткен дарынды Мына заман сындырып тұр - ау сағымды Әйтпес, жүрек жүдемес еді дүрлігіп, Ауылдан алып, берер ем оған барымды. Жыр Пегасын ерттеп мініп барайын Назира - назым, гүлдерден шашу шашайын Қараулдан Иманаққа көз салып, Ақбоз атын Сәкен аға бағайын. Ақын қызға қайрат берші ағайын Гүлдерден тоқып Пегасқа тоқым жабайын. Сырмақты сырып, шым - шиге ою ұялап, Текеметке мың бір жыр өрнек салайын. 2004ж. САҒЫНЫШТЫ САҒЫНУ Мен үшін бір асыл сөз - сағыныш! Өрнегі де өлеңнің - сағынышты сағыну. Бұл сөзсіз келмейді ажарым, Сағыныш берген тағдырға бағындым. Әу бастан - ақ сағыныштан жаралғам, Қалай ғана сағынбай сәт жүре алам. Жоқтарымды, барларымды сағынам, Жалғыз Алла, жалғыз тағдыр - бағынам. Қыстың күні ақ далама қуанам, Қуанам да, жаз гүлдерін сағынам Жаз гүлдерін жинай жүріп, шаттана, Ақ бүркейдей - ақ боранды сағынам. Қырау орап кірпігімді, Май боранда қыдырам. Май боранның мапасынан Жылу алып қызынам. Қызығымның қызуынан Жыр шумағын ағызам. Майда, қоныр жазғы кештің Саумал желін сағынам. Самал кеште Сарсуды жалдап, Қауашақ гүл тергенмін, Тас батырып табаныма, Жағалауын кезгенмін. Үркіп менен майшабақтар Жылт - жылт зытқан жылғамен. Менен қорқып, қашқанына, Сылық - сылық күлген ем, Сарсудың көп сал - салдарын Балқаймақ деп сүзгенмін, Құм қайраңды мөлдірінде Тереңім деп жүзгенмін. Мал қайырған анам көріп, Байқа! - дейді, құлыным, Ат үстінен әкем көріп, Ақырын! - дейді, ақылдым. Сол балалық бал дәуренім Болды бүгін сағыныш. Өмірлерді жалғап ұшқан Сағынулар болады екен сағыныш. Артқа тастап еркелікті, Қарттарымды сағындым. Есіме алып балалықты, Сағынғанға қуандым. Амалым жоқ, өмір - өзен Ағынына бағындым. Бағындым да бақытыма, Сағынышты сағындым, Амал бар ма, бағындым. ТӨРТ ТҮЛІК ҚАСИЕТІ Жылқы желден жаралып желдей ескен. Ең жүйрігін жылқының тұлпар дескен Адамдар бар дәл солай, жылқы мінез Жылқы жылы туыпты бір алқандоз Өзіне тән сыпайы, қошәуезді, Қошаметке қошмасаң, шәріп ізгі Қадірлейік қошмиық - мырза - терек Жігіттері қазақтың болса ерек! Қой пейіштен шығыпты, сиыр судан. Қойдай жуас қазағым қойды баққан. Жылқы сорпа сергітіп, жауға шапса, Қой сорпадан қазақты ұйқы басқан. Сиыр судан жерісе су сиырдан Сиыр етін жемеймін бар ма дауам. Кедей - кепшік қылады сорпа - суан, Ай жузімді ақ қаймақ, сүтпен жуғам. Түйе сордан шағыпты сыпа - сидаң, Бойға сеніп жүреді аңқау - ырбаң. Кешке дейін көпіртіп, «сағыз шәйнап», Мөлдірейді қаракөз ботасы ойнап. Желмаяғой жүйрігі шөлде шапқан, Жақсы білер шұбатын дәмін татқан. Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/referat-eritindide-polimerleu-arili-sintetikali-kauchuktardi-a.html

Реферат ерітіндіде полимерлеу арқылы синтетикалық каучуктарды алудың технологиялық процестерін зерттеу

Ерітіндіде полимерлеу арқылы синтетикалық каучуктарды алудың технологиялық процестерін зерттеу. Орындаған: Ақанова Балнұр Қхм-31 тобы Тексерген: Жатканбаева Ж.К. Нұр-Сұлтан 2022 жыл Химиялық талшықтар - бұл жасанды және синтетикалық талшықты құрайтын жоғары молекулалы қосылыстардан алынған талшықтар. Химиялық талшықтар, оларды құрайтын полимерлер сияқты, органикалық және бейорганикалық болып бөлінеді. Органикалық талшықтар тобында, өз кезегінде, жасанды және синтетикалық деп бөлуге болады. Жасанды талшықтар жасанды полимерлерден, яғни табиғи шикізатты (ағаш немесе мақта целлюлозасын) химиялық өңдеу арқылы өндірілген жоғары молекулалық қосылыстардан алынған талшықтар деп аталады. Жасанды талшықтар гидратцеллюлоза, эфироцеллюлоза және ақуызға бөлінеді. Гидрат целлюлоза талшықтары гидрат целлюлозасынан, яғни қайта өңделген целлюлозадан тұрады. Гидратцеллюлоза талшықтарына вискоза, полиноза, мыс-аммиакты және фортизан жатады. Эфирцеллюлоза талшықтары целлюлоза ацетаттарынан – целлюлоза диацетатынан (DAC) және целлюлоза триацетатынан (Tac) қалыптасады. Тиісінше, диацетат және триацетат талшықтарын ажыратады. Гетеро-тізбекті талшықтар гетеро – тізбекті полимерлерден-органикалық полимерлерден алынады, олардың негізгі тізбегі көміртегі атомдарынан да, кейбір басқа атомдардан да тұрады (көбінесе оттегі мен азот). Гетероцепсті талшықтардың маңызды өкілдері-полиамидті талшықтар (капрон, анид, энант) және полиэфир талшықтары (лавсан). Бейорганикалық талшықтар бейорганикалық заттардан алынады-графит, шыны, асбест, металдар және т. б. Бейорганикалық талшықтарға көміртегі мен графит талшықтары, Шыны талшықтар, асбест талшықтары, керамикалық талшықтар және т. б. Полимерлер негізінде талшықтар, пленкалар, резеңкелер, лактар, желімдер, пластмассалар, композициялық материалдар (композиттер), ион алмастырғыш шайырлар (полиэлектролиттер) және т. б. алынады. Желімтүзгіш полимерлер- -олардың беттері мен желім қабаты арасында берік байланыстардың пайда болуына байланысты әртүрлі материалдарды біріктіруге қабілетті композициялар. Синтетикалық органикалық желімдер мономерлер, олигомерлер, полимерлер немесе олардың қоспалары негізінде жасалады. Композиция құрамына қатайтқыштар, толтырғыштар, пластификаторлар және т. б. кіреді. Желімдер, мастикалар және герметиктер табиғи, синтетикалық және жасанды полимерлер негізінде дайындалады. Нитроцеллюлоза, поливинил ацетаты, перхлорвинил, поливинилхлорид, фенол-формальдегид, карбамид, резеңке, эпоксидті және басқа желімдер кеңінен қолданылады . Полимерлі желім-бұл кез-келген монтаж беттерін мықтап бекітуге болатын керемет зат. Бұл зат сыртқы ортаға әсер етпейді, атап айтқанда жоғары ылғалдылық, сондай-ақ жоғары немесе төмен температура. Мұндай жағдайларда да ол өзінің бастапқы қасиеттерін сақтайды. Полимерлі Желімді кәсіби шеберлер жиі қолданады, бұл олардың жұмысының нәтижесін одан да жақсы және сенімді етеді. Желімдер термопластикалық, термосет және резеңке болып бөлінеді. Термопластикалық желімдер сұйықтық температурасынан бөлме температурасына дейін салқындаған кезде қатаю немесе еріткіштің булануы нәтижесінде бетімен байланыс жасайды. Термореактивті желімдер қатаю нәтижесінде (көлденең тігістердің пайда болуы), Вулканизация нәтижесінде резеңке желімдер бетімен байланыс жасайды. Кез-келген полимерлі материалды АМОР желімдері үшін негіз ретінде қолдануға болады, егер оның әйнектеу температурасы желімделген қосылыс жұмыс істейтін температурадан жоғары болса. Егер бұл шарт орындалмаса, желім қосылымы төмен үйлесімді беріктікке ие болады. Полимерлерге негізделген желімдердің қасиеттері. Бұл кіші топқа табиғи шыққан желімдер, сонымен қатар ұнтақтар, түйіршіктер, эмульсиялар немесе пленкалар түрінде шығарылатын полимерлі желімдердің үлкен тобы кіреді. Мұндай материалдардың химиялық табиғаты әртүрлі болуы мүмкін. Винилацетат, күрделі полиэфирлер және полиамидтер негізіндегі желімдер ең көп қолданылды. Табиғи байланыстырғыштар негізінде желімдерді жіктеу: ❖ Өсімдік тектес: крахмал, декстрин, целлюлоза, амин қышқылдары, полисахароза және т. б.; ❖ Жануарлардан: казеин, желатин, қан альбумині, балық сүйектерінен алынған коллаген және т. б. ❖ Минералды шығу тегі: натрий және калий силикаттары және т. б. Органосиликон желімдері жоғары жылу және радиациялық тұрақтылыққа, суға төзімділікке, ауа-райына, жақсы диэлектрлік сипаттамаларға ие. Бұл желімдер бірнеше сағат бойы жоғары температурада (270-300 °C) және жоғары қысымда (1 МПа дейін) емделеді. Органосиликон желімдерінің адгезиялық қасиеттерін арттыруға полимер негізін химиялық модификациялау немесе жабысқақ композицияға жабысқақ белсенді олигомерлерді, мысалы, эпоксидті шайырларды қосу арқылы қол жеткізіледі. Органикалық емес табиғаттағы дисперсті толтырғыштар органосиликон желімдерінің жоғары пайдалану қасиеттерін қамтамасыз ету үшін үлкен маңызға ие. Олар жабысқақ қосылыстың беріктік қасиеттерін және қатайтылған желімнің ыстыққа төзімділігін арттырады. Хризотил асбесті, Слюда, тальк және басқа материалдар органосиликон желімдерінің белсенді толтырғыштары ретінде қолданылады. Органосиликатты жабысқақ материалдар органосиликатты жабысқақ материалдар болып табылады. Фенол-формальдегидті желімдер фенол-формальдегидті сұйық олигомерлер негізінде жасалады, олар қатаю процесінде поликонденсация арқылы қатты полимерге айналады. Бұл желімдердің маңызды артықшылықтары-жоғары май, бензинге төзімділік, ауа-райына төзімділік, жақсы беріктік қасиеттері және ыстыққа төзімділік. Осы қасиеттерге қол жеткізу үшін каучуктар, эпоксидті және органосиликон шайырлары фенол - формальдегид шайырларына негізделген композицияға енгізіледі. Соңғысын қолдану фенол-формальдегидті желімдердің жылу қарсылығын 1200 °C-қа дейін арттыруға мүмкіндік береді. Эпоксидті желімдер жоғары технологиялық және жақсы беріктік қасиеттеріне байланысты жабысқақ қосылыстар үшін ең көп таралған материалдар болып табылады. Олар кез-келген материалдарға өте жақсы адгезияға ие (полярлы емес полимерлерді қоспағанда), жабысқақ тігістің төмен шөгуі, керемет диэлектрлік сипаттамалары, жоғары химиялық төзімділігі және т. б. Анаэробты желімдер олигоэфиракрилаттар негізінде жасалады. Сақтау және қолдану кезінде олар, әдетте, мономерлер, олигомерлер, полимерлеудің бастамашылары мен катализаторлары және т.б. кіретін бір қаптамалы көп компонентті қосылыстар болып табылады. анаэробты желімдердің қатаюы ауа оттегі болмаған кезде жүреді, ол ингибитор болып табылады, яғни өнімнің полимерленуін тежейді. Жабысқақ қосылыстың өте тар саңылауына түсіп, анаэробты желімдер үш өлшемді тор құрылымын қалыптастыру үшін полимерленіп, берік және қатты материалға айналады. Анаэробты желімдер бұрандалы, Цилиндрлік және фланецті қосылыстарды бекіту, бекіту және тығыздау үшін кеңінен қолданылады. Полимерлеу процесі жанама өнімдердің шығарылуымен бірге жүрмейді, нәтижесінде анаэробты желімдерде қатаю кезінде шөгу іс жүзінде болмайды. Толық емдеу бөлме температурасында бірнеше сағат, ал жоғарылаған кезде бірнеше минут ішінде болады. Цианакрилат желімдері циа - накрил қышқылының эфирлері негізінде жасалады, олар тұрақтандырғыштар, пластификаторлар, Қоюландырғыштар және басқа компоненттерді қамтитын көп компонентті жүйелер болып табылады. Бұл желімдер ылғал болған кезде бөлме температурасында дереу емдеудің ерекше қабілетіне ие. Осы желімдерден жасалған әртүрлі материалдардың жабысқақ қосылыстары жоғары беріктігі мен қанағаттанарлық жылу кедергісіне ие. Анаэробты желімдердің қатаю қабілеті тұтқырлыққа байланысты: оның жоғарылауымен алшақтық артады, онда Желімді оттектен оқшаулауға болады, сондықтан полимеризацияға және қатаюға болады. Резеңке желімдер әртүрлі каучуктер негізінде жасалады. Бұл мақсаттар үшін көбінесе табиғи, хлоропрен, изопрен, акрилат, органосиликон, нитрилді каучуктер қолданылады. Әдетте, бұл желімдер ерітінді түрінде шығарылады. Резеңке желімдер вулканизацияға және вулканизацияға бөлінеді. Біріншісі макромолекулаларды тігу және үш өлшемді тордың пайда болуы, ал екіншісі еріткіштердің булануы арқылы емделеді. Каучуктардан басқа, жабысқақ ерітінділерде Вулканизациялық агенттер, пластификаторлар, толтырғыштар, шайырлар және желімдердің технологиялық және пайдалану қасиеттерін жақсартатын басқа да қоспалар бар. Көптеген каучук желімдерінің жылуға төзімділігі төмен (100-200 °с), тек кремний органикалық каучуктар негізіндегі желімдер 300 °С кезінде жұмыс қабілеттілігін сақтайды. Резеңке желімдерінің беріктік қасиеттері де аз (жыртылу кезінде 4 МПа-дан және ығысу кезінде 5 МПа-дан аспайды). Қатайтылған желімдер үлкен икемділікке ие. Бейорганикалық желімдер шектеулі қолданылады, өйткені олардың көмегімен алынған жабысқақ қосылыстың беріктігі аз. Алайда, олар тек төтенше температурада жұмыс істейтін материалдардың қосылыстарын алуға мүмкіндік береді. Әдетте, мұндай желімдер керамика, шпалдар, ыстыққа төзімді қорытпалардан жасалған бөлшектерді желімдеу үшін қолданылады. Бейорганикалық желімдер арасында ең көп қолданылатыны-жоғары жылу кедергісі және қанағаттанарлық беріктігі бар алюминий хромфосфат қосылыстары. Мұндай желімдерді емдеу жоғары температурада жүзеге асырылады. Жабысқақ материалдардың арнайы топтары балқытылған желімдер мен жабысқақ желімдерден тұрады. Балқытылған желімдер термопластикалық полимерлерге негізделген қатты полимерлі композициялар болып табылады. Қыздырылған кезде мұндай желімдер ериді, ал салқындаған кезде олар қайтадан қатты күйге оралады. Сақтау және пайдалану кезінде олар қатты материалдар болып табылады, ал қолдану үшін олар қызады және сұйық күйге ауысады.

http://engime.org/1-vegatativti-jjke-jjesini-jalpi-sipattamasi-bas-sjek-jjkeleri.html?page=3#Бет_нерві_(VII)

Үшкіл нерв (V) - 1. Вегатативті жүйке жүйесінің жалпы сипаттамасы. Бас-сүйек жүйкелерінің жалпы көрінісі. Вегетативтік

Үшкіл нерв (V) Үшкіл жүйке (тройничный нерв); ( n.trigeminus лат. nn — жүйке, trigeminus— үшкіл) — мидан шығатын ең ірі аралас жүйке (В-жұп). Ми көпірінен сезімтал және қозғалтқыш түбіршіктер: көздік, жоғарғыжақ және төменгіжақ жүйкелер болып шығып, қосылып бір жүйке бағанын түзеді. Көздік жүйке — көздік аумағын, мұрынның иіс сезу бөлігінің кілегейлі қабығын, маңдай, самай, қабақ терілерін жүйкелендіретін сезімтал жүйке. Оның құрамында көзжасы безінің қызметін реттейтін парасимпатикалық жүйке талшықтары болады. Жоғарғыжақ жүйкесі бастың жоғарыжақ аумағын, мұрын қуысының, тандайдың, жоғарғы еріннің кілегейлі қабықтарын жүйкелендіретін сезімтал жүйке. Төменгіжақ жүйкесі — самай және төменгіжақ аумағына сезімтал, шайнау бұлшық еттеріне қозғалтқыш жүйке талшықтарын беретін аралас жүйке. Нерв тармақтарының құрамында,сонымен қатар бет қуыстары аймағында жататын бездерге баратын секрециялық талшықтар өтеді. Үшкіл нерв аралас болғнадықтан, оның төрт ядросы болады, олардың екі сезімтал және бір қозғалыс ядросы артқы мида, бір сезімтал ядро ортаңғы мида жайғасқан. Қозғалыс ядросында, nucleus motorius жайғасқан жасушалардың өсінділері,нервтің қозғалыс түбіршегін, radix motoria, түзе, көпірден оны мишықтың ортаңғы аяқшасынан бөлетін linia trigeminofacialis деп аталатын V және VII нервтердің мидан шығатын жерлерін қосатын сызықтан шығады. Бет нерві (VII) facialis, бет нерві-аралас нерв. Екінші желбезек доғасы нерв ретінде одан дамыған бұлшықеттерді барлық мимикалық және тіласты бұлшықеттерінің тіл бөлігін нервтендіреді және оның құрамында қозғалыс ядросының осы бұлшықеттерге баратын эфферентті талшықтары мен сол бұлшықетердің рецепторлрынан шығатын афферентті талшықтары болады. Сондай-ақ онық құрамында аралық, n.intermedus, нервке жататын дәм сезу және секреттік талшықтары бар. Құраушы бөліктеріне сәйкес бет нерві көпірде жайғасқан үш ядросы бар: қозғалыс-nucleus motorius nervi facialis, сезімтал ядросы-nucleus solitarius және секретті ядросы-nucleus solitarius. Соңғы екі ядросы nervus intermedius-ке жатады. Бет нерві көпірдің артқы жиегінің бүйір жағында кіреберіс-ұлу нервімен қатарласа, lenea trogeminofacialis-тен шығады. Соданкейін соңғы нервпен бірге ішкі есту тесігіне өтіп, без қзегіне сanalis facialis енеді. Нерв өзекте алдымен горизонталды жазықтықта дабыл қуысының ішкі қабырғасының жоғарғы бөлігінде өтеді. Дабыл қуысының артқа қабырғасында нерв қайтадан иіліп, тік төмен түсіп, foramen stylomastoideum атқылы бассүйекте шығады. Нервтің артқа қарай бұрылатын жерінде бұрыш түзіледі.

http://engime.org/bilim-beru-jimini-ataui-isa-merzimdi-saba.html

Білім беру ұйымының атауы) Қысқа мерзімді (сабақ)

___________________________________________ (білім беру ұйымының атауы) Қысқа мерзімді (сабақ) жоспары Бөлім: | Медиасауаттылық және қаржылық сауаттылық | Педагогтің Т.А.Ә. (болған жағдайда) | | Күні: | | Сынып: | Қатысушылар саны: Қатыспағандар саны: | Сабақтың тақырыбы | Қымбат заттарды қалай сатып алуға болады? | Сабақтың мақсаты | Қымбат заттарды қалай сатып алуға болатыны жайлы ұғынады | Құндылықтарды дарыту | Еңбек және шығармашылық, тарихи тәжірибе мен оның сабақтарын ұғыну | Сабақтың барысы Сабақтыңкезеңі/ уақыт | Педагогтің әрекеті | Оқушының әрекеті | Бағалау | Ресурстар | Сабақтың басы | Оқушы назарын сабаққа аударуды ұйымдастыру. Сыныптағы оқушыларды топқа бөлу. Сергіту сәті: Орнымыздан тұрайық,қолды белге қойяық. Оңға қарай иіліп,солға қарай иіліп. Бір отырып, бір тұрып. Бой сергітіп алайық Жеміс-жидектердің суреттері бойынша топқа бөлінеді. Сабақтың оқу мақсатымен таныстыру. Бағалау критерийімен таныстыру. Оқушыларды сабақтың тақырыбы және мақсатымен таныстыру | Оқушы өз ойларын ортаға салады. Оқушы жауаптары арқылы жаңа тақырыпқа көшу Оқушы өз болжамдарын айтып, талқылау жүргізеді | ҚБ «Мадақтау сэндвичі» | Тақырыптық суреттер сілтемеде суреттер | Сабақтың ортасы | Бір қызығы, қымбат заттар өте көп, бірақ ең көп қымбат зат Әлемде 100 миллиард доллар тұратын 4.5 футтық Super Yacht кемесі бар. Бұл таңқаларлық емес пе? Әлемдегі ең қымбат заттар қандай? Әлемдегі ең қымбат заттармен көбірек танысқан сайын қуанасыз. Өкінішке орай, сіз олардың қымбаттығына байланысты олардың біреуін өміріңізде ала алмайсыз. Мүмкіндігіңіз болса да, әлемдегі ең қымбат затты сатып алғаныңыз атақ-даңққа ие болады. 1. Яхта Шағын яхтаның құнына (50-70 фут) қарасақ, оның өлшеміне, жылына және үлгісіне байланысты 500,000 10,000,000 доллардан шамамен XNUMX XNUMX XNUMX долларға дейін болуы мүмкін. | Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/mrin-uisini.html

Мұрын қуысының

Мұрын қуысы (cavum nasi) сыртқы мұрынның жалғасы болып саналады және ол ауыз қуысы мен бассүйектің алдыңғы ойығы аралығында орналасқан, ал сыртқы жағынан оны көз ұялары мен мұрынның қосалқы қойнаулары қоршап тұрады. Мұрын қуысын мұрын далдасы екі бірдей жартыға бөледі, артқы жағынан хоана арқылы мұрын-жұтқыншаққа және алдыңғы жағынан танауға ашылады. Мұрын қуысының әрбір жартысы төрт ауатасығыш қосалқы қойнаулармен қоршалған: жоғарғы жақсүйек, торлы, маңдай және негізгі (сына тәрізді), бұлар өз жақтарында мұрын қуысымен байланыста. Мұрын қуысының әр жартысында төрт қабырға бар: жоғарғы, төменгі, ішкі (медиалды), және сыртқы (латералды). Артқы қабырғасына хоана (мұрын-жұтқыншақ тесігі) сәйкес келеді, алдында ашық қалады және танау арқылы сыртқы ауамен қатынасады. Мұрын қуысының төменгі қабырғасы (мұрын қуысының түбі) жоғарғы жақсүйектің екі таңдай өсіндісінен және артында таңдай сүйектің екі көлденең пластинкасынан құралған. Бұл сүйектер дәл ортаңғы сызық бойында бір-бірімен жік арқылы жалғасқан. Бұл жалғасудан ауытқушылық әртүрлі кемістіктерге әкеледі (қасқыр ауыз, қоян ерін). Мұрын қуысы түбінің дәл ортасында және алдында мұрын-таңдай каналы бар (canalis incisivus), бұл арқылы ауыз қуысына аттас артерия мен нерв өтеді, каналда үлкен таңдай артериясымен байланысады. Бұл жағдай мұрын далдасын сілемейлі қабық асты кесіп алу және осы аймақтағы басқада операциялар кезінде бірталай қан кетуден құтылу үшін есте болу керек. Жаңа туған нәрестелердің мұрын қуысы тістің бастамасымен (зачаткасымен) шектеседі, бұл тістер жоғарғы жақсүйектің денесінде орналасқан. Мұрын қуысының жоғарғы қабырғасы (төбесі) алдында мұрын сүйектерінен, ортаңғы бөлігінде тесік-тесік (тесіктелген) пластинкадан (lamina cribrosa) және торлы сүйектің жасушаларынан, артқы бөлігінде негізгі қойнаудың алдыңғы қабырғасынан құралған. Тесіктелген пластинканың тесілген тесіктері арқылы иіс сезу нервісінің талшықтары өтеді, бұл иіс сезу нервісінің буылтығы тесіктелген пластинканың бассүйегіне қараған бетінде жатыр. Бұдан басқа бұл тесік-тесік пластинка арқылы торлы нерв және вена өтеді, сол сияқты бұл арқылы мұрын қуысынан бассүйектің алдыңғы шұңқырына өтуге болады. Клиникалық тұрғыдан есте болу керек, жаңа туған нәрестелердің тесік-тесік пластинкалары фиброзды болып саналады, тек үш жасына қарай сүйектенеді. Мұрын қуысының ішкі (медиалды) қабырғасы немесе мұрын далдасы (орталығы) алдыңғы шеміршекті және артқы сүйекті бөліктен тұрады. Сүйекті бөлігін – торлы сүйектің перпендикулярлы пластинкасы және желбезек, шеміршекті бөлігін – төртбұрышты шеміршек құрайды. Төртбұрышты шеміршектің жоғарғы шеті – мұрын қырының алдыңғы бөлігін құрайды. Мұрын кіреберісінде, төртбұрышты шеміршектен алдыға және төмен қарай, сырттан көзге көрінетін мұрын далдасының қимылдайтын терілі-жарғақты бөлігі бар. Жаңа туған нәрестелерде торлы сүйектің перпендикулярлы пластинкасы жарғақты құрылым болып келеді, тек алты жасына қарай оның сүйектенуі бітеді. Перпендикулярлы пластинканың желбезекпен және төртбұрышты шеміршекпен қосылған жерлерінде бір тілім (жолақ) шеміршек бар – өсу зонасы. Кейде бұл жерде мұрын далдасының жотасы және тікенекке ұқсас шошағы пайда болады, бұлардың өзі мұрынмен тыныс алуды қиындатады және олардың мұрын кеуілжірлеріне (қалқандарына) жанаса тиюі неврозбен және бастың ауруын шақыруы мүмкін. Әдетте мұрын далдасы дәл ортаңғы жазықтықтың бойында болмайды. Мұрын далдасының ортаңғы сызықтан әжептәуір қисаюы, мұрын арқылы тыныс алудың бұзылуына әкеледі. Мұрын қуысының сыртқы (латералды) қабырғасы құрылысы жағынан тым күрделі. Бұны құрауға алдыңғы және ортаңғы бөлігінде мұрын сүйегінің ішкі беті, жоғарғы жақсүйек қойнауының медиалды қабырғасы және оның маңдай өсіндісі, көз-жас (қаңырақ) сүйек, торлы сүйектің медиалды беті және артқы бөлігінде – таңдай сүйектің перпендикулярлы бөлігі және сына сүйектің таңдайқанат өсіндісі қатысады. Сыртқы қабырғасында мұрынның үш кеуілжірі орналасқан: төменгі, ортаңғы және жоғарғы. Мұрынның төменгі кеуілжірі өз алдына жеке сүйек болып саналады, оның бекітілу сызығы – дөңесі жоғары қараған доға құрайды, сондықтан бұны жоғарғы жақсүйек қойнауына пункция жасарда және конхотомия операциясында еске алу қажет. Ортаңғы және жоғарғы кеуілжірлер торлы сүйектің өсінділері болып саналады. Ортаңғы кеуілжірдің алдыңғы шеті торлы лабиринттің ауатасығыш жасушасымен (concha bullosa) жиі жел үрлеген көпіршік түрінде болады. Барлық мұрын кеуілжірлері бір жақ бүйір жиектерімен мұрынның латералды қабырғасына бекітіліп, басқа жақ жиектері медиалды және төмен қарай салбырап түсіп тұрады, сөйтіп бұлардың астыларында өздеріне сәйкес мұрынның төменгі, ортаңғы және жоғарғы жолдары құрылады. Мұрынның жоғарғы кеуілжірімен және негізгі қойнау аралықтарындағы кішкентай кеңістік – сфеноэтмоидалды кеңістік деп аталады, әдетте оны мұрынның жоғарғы жолына жатқызады. Мұрын далдасымен және мұрын кеуілжірлері аралықтарында саңылау түрінде бос кеңістік қалады, ол мұрынның түбінен төбесіне дейін жалғасады – бұл мұрынның жалпы жолы. Жаңа туған нәрестелерде мұрынның төменгі кеуілжірі мұрынның түбіне дейін төмен түседі, барлық мұрын жолдарының біршама енсіздігі байқалады, бұл жағдайлар кішкентай балаларда мұрын сілемейлі қабығының аздаған ісінуінің өзінде тез басталатын мұрын арқылы тыныс алудың қиындауына себепші болады. Мұрынның төменгі жолы мұрынның түбінен және мұрынның төменгі кеуілжірінің жиегіне дейінгі аралықта орналасады. Мұрынның төменгі жолының латералды қабырғасы төменгі кеуілжірдің бекітілу сызығына қарағанда негізгі табанына қарай әжептәуір қалыңдау, сондықтан жоғарғы жақсүйек қойнауына пункцияны кеуілжірдің бекітілу сызығының ең жоғарғы нүктесінде жасау қажет. Үлкендерде бұл нүкте кеуілжірдің алдыңғы шетінен артына қарай 2см аралықта орналасқан. Мұрынның төменгі жолының латералды қабырғасында, төменгі кеуілжірдің алдыңғы шетінен артына қарай 1-1,5см аралықта мұрын-көзжас каналының шығарушы тесігі бар. Бұл тесік туғаннан кейін пайда болады, оның ашылуының кідіруі көз жасының қайтуын (ағылуын) бұзады, бұның өзі каналдың киста тәрізді ұлғаюына және мұрын жолының тарылуына әкеледі Мұрынның ортаңғы жолы төменгі және ортаңғы кеуілжірлердің аралықтарында орналасқан, оның латералды қабырғасында орақ тәрізді (жарты ай тәрізді) саңылау бар (hiatus semilunaris), оның артқы бөлігі алдынан біраз төмен, жалпақтығы 2-3мм. Бұл саңылауды бірінші рет Н.И.Пирогов анықтаған. Ортаңғы жолдың бұл саңылауына, артқы бөлігіне тесік арқылы – жоғарғы жақсүйек қойнауы, алдыңғы-жоғарғы бөлігіне жиі – маңдай қойнаудың каналы және торлы сүйектің алдыңғы және ортаңғы жасушалары ашылады. Мұрынның жоғарғы жолы ортаңғы кеуілжірден мұрынның ең жоғарғы бөлігіне (төбесіне) дейін жалғасады және сфеноэтмоидалды кеңістікте осы жолдың ішінде қоса есептеледі. Мұрынның жоғарғы жолына жоғарғы кеуілжірдің артқы шеткі деңгейінде негізгі қойнаудың саңылауы ашылады. Сол сияқты мұрынның жоғарғы жолымен торлы лабиринттің артқы жасушалары да байланысады. Бұндай топографиялық байланыста мынаны ескеру қажет, негізгі қойнау және торлы лабиринттің артқы жасушаларының іріңді қабынуында, ірің ортаңғы кеуілжірдің үстінде жиналады және хоана арқылы артқа ағып, жұтқыншақтың артқы қабырғасына жиналады.

http://engime.org/nauas-m-er-adam-60-jasta-pulemonologiya-bolimine-kelesi-shafim.html

Науқас М, ер адам, 60 жаста, пульмонология бөліміне келесі шағымдармен түскен: мөлшері аз кілегейлі-іріңді қақырық пен күшті жөтел, қан талшықтары аралас қақырық, төс артының шаншуы, дене қызуының 38-39°С-ға көтерілуі

Науқас М, ер адам, 60 жаста, пульмонология бөліміне келесі шағымдармен түскен: мөлшері аз кілегейлі-іріңді қақырық пен күшті жөтел, қан талшықтары аралас қақырық, төс артының шаншуы, дене қызуының 38-39°С-ға көтерілуі Науқас М, ер адам, 60 жаста, пульмонология бөліміне келесі шағымдармен түскен: мөлшері аз кілегейлі-іріңді қақырық пен күшті жөтел, қан талшықтары аралас қақырық, төс артының шаншуы, дене қызуының 38-39°С-ға көтерілуі; тәбеті нашар, әлсіздік.Ауырғанына бір апта: суықтағаннан кейін тамағы қышып, бірінші құрғақ, одан кейін ылғалды кілегейлі-іріңді және қан талшықтары аралас жөтел пайда болған.Қарағанда:Жағдайы орташа ауырлықта. Дене қызуы 37,8°С. Дене бітімі қалыпты, терісі ылғалды, түсі калыпты. Кеуде сарайы нормостениялық, екі бөлігі де тыныс актісіне бірдей қатысады, ТЖ-22 рет 1 мин.Перкуссияда айқын өкпе дыбысы, аускультацияда - құрғақ және бірең-сараңұсақ көпіршікті ылғалды сырылдар оң өкпенің төменгі бөлігінен естіледі. Жүрек қағысы анық, ырғағы дұрыс. Пульс 90 рет минутына. АҚ-100/70 мм сын.бағ. Лабораториялық мәліметтері: Қан анализі: эр. 4.4хІ0І2/л; Нв-130 г/л; T.K.-1.0; лейк. 6,6x109; ЭТЖ-15 мм/сағ. Қақырық анализі: мөлшері-3,0 мл, кілегейлі-іріңді, қою, Л-35-30 к/а. Кеуде сарайының рентгенограммасында: өкпе суреті оңжақ төменгі бөлікте ошақты күшейген, оң өкпенің түбірі ұлғайған, синустары бос. 1. Негізгі және қосымша шағымдарын анықтаңыз ? 2. Синдромдарды анықтаңыз ? 3. Диагнозды құрастырыңыз ? 4. Негізгі диагнозды дәлелдеу үшін ең қажетті қандай зерттеу әдістері ? 5. Негізгі ауруды емдеу үшін ең қажетті дәрілерді жазу ? (протокол бойынша) Жауап: 1. Интоксикациялық синдром, ауырсыну синдромы, астеновегетативті, өкпе тінінің инфильтрациясы, тыныс жеткіліксіздігі синдромы 2.Ауруханадан тыс оң өкпенің төменгі бөлігінің пневмониясы, орташа ауырлық дәрежесі, ТЖ 1. 3.ЖҚА, ЖЗА, оттегі және көмірқышқыл газының Па қысымын анықтау, ҚСР анықтау, ҚБА: билирубин, аминотрансфераза, альбумин, креатинин, мочевина анықтау, Коагулограмма, өкпенің жалпы шолу рентгенографиясы. 4.Емдік режим, емдік тамақтану, этиотропты ем, патогенетикалық терапия (муколитиктер, бронходилататорлар, иммуномодуляторлар, антиоксиданттар), интоксикацияны басу үшін (тұзды және коллоидты ерітінділер), симптоматикалық ем (жөтелге қарсы, қызбаны түсіретін, ауырсынуды басатын), асқынулардың алдын алу.

http://engime.org/ishki-sekreciya-bezderi-i-nsa-berilgen-bes-jauap-nsasindafi-bi.html

Ішкі секреция бездері І нұсқа Берілген бес жауап нұсқасындағы бір дұрыс жауапты таңдауға арналған тапсырмалар

Ішкі секреция бездері І нұсқа Берілген бес жауап нұсқасындағы бір дұрыс жауапты таңдауға арналған тапсырмалар. 1.Ішкі секреция бездерінен бөлінетін биологиялық белсенді заттар А.Сөл В.Гормон С.Дәрумендер Д.Фермент 2.Қант диабеті ауруының пайда болу себептері: А.Адреналин аз бөлінетіндіктен В.Инсулин көп бөлінгендіктен С.Инсулин аз бөлінетіндіктен Д.Тироксин аз бөлінгендіктен 3.Миксидема ауруының пайда болу себептері А.Йодтың жетіспеуінен В.Қалқанша безден бөлінетін гормондардың жетіспеуінен С.Инсулин аз бөлінетіндіктен Д.Қалқанша безден бөлінетін гормондардың көп бөліуінен 4.Өсу гормонын бөлетін без А.Гипофиз В.Қалқанша без С.Бүйрек үсті бездері Д.Ұйқы безі 5.Эпифиз безінен бөлінетін гормон А.Тироксин В.Мелатонин С.Адреналин Д.Тимозин 6.Қалқаншамаңы бездерінен бөлінетін гормон А.Инсулин В.Мелатонин С.Паратгормон Д.Тимозин 7.Бүйрекүсті бездерінің қыртысты қабатынан бөлінетін гормондар А.инсулин В.адреналин С.вазопрессин Д. кортизон 8.Ұлпаның оттекті қабылдауын күшейтетін гормон А.Адреналин В.Тироксин С.Мелатонин Д.Тимозин 9.Аралас бездерге жатады А.Ұйқы және жыныс бездері В.Гипофиз, эпифиз, қалқанша без, бүйрек үсті бездері,айырша без С.Сүт, тер, жас, сілекей, май бездері Д.Ұйқы безі, гипофиз, сілекей бездері 10.Қалқанша без гормоны құрамындағы химиялық элемент А.Темір В.Кальций С.Калий Д.Йод 11.Айырша безінен бөлінетін гормон А.Инсулин В.Мелатонин С.Паратгормон Д.Тимозин 12.Қанда темірдің тұрақтылығын сақтайтын без А.Адреналин В.Гипофиз С.Мелатонин Д.Тимозин 13.Аддисон ауруының екінші атауы А.Құрқұлақ ауруы В.Қола ауруы С.Нақұрыстық Д.Ергежейлілік 14.Қандағы глюкозаны реттейтін гормон А.Инсулин В.Тироксин С.Қалқанша маңы бездері Д.Тимозин 15.Ішкі секреция бездерінің ауруларын емдейтін дәрігер А.Нейрохирург В.Офтальмолог С.Эндокринолог Д.Уролог 16.Біріңғай салалы бұлшықеттердің жиырылуына жағдай жасайды, зәрдің бөлінуін азайтады А.окситоцин В.вазопрессин С.мелатонин Д.адреналин 17.Жатыр бұлшықеттерінің жиырылуына және сүттің бөлінуіне әсер етеді А.окситоцин В.вазопрессин С.мелатонин Д.адреналин 18.Симпатикалық жүйкелердің әсерін арттырады, бауыр мен бұлшықеттердегі гликогеннің ыдырауына әсер етеді А.инсулин В.вазопрессин С.норадреналин Д.адреналин 19.Барлық омыртқалы жануарларда болатын ішкі секреция бездерінің ішіндегі ең ірісі А.бүйрек үсті бездері В.ұйқы безі С.гипофиз Д.қалқанша безі 20.Оны кейде «көңіл-күйі» гормоны деп те атайды А.инсулин В.вазопрессин С.норадреналин Д.адреналин Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/jeti-jarfi-n-e-nazarbaevti-2030-bafdarlamasindafi-7-bafiti-jet.html

Жеті жарғы Н. Ә. Назарбаевтың 2030 бағдарламасындағы 7 бағыты Жеті ғашықтар жұбын табу

Жеті жарғы - Жеті жарғы - Н. Ә. Назарбаевтың 2030 бағдарламасындағы 7 бағыты - Жеті ғашықтар жұбын табу - Жеті жаман қасиет - Жеті қазына - Жеті жұт - Жұрттың жеті белгісі - Жеті жетім - Жеті жетекші - Жеті жоқ - Жетісудың жеті өзені - Әлемнің жеті кереметі - Қазақстанның жеті кереметі - Лондон- 2012 жеті алтын иегері Мазмұны: - Хеопс пирамидасы. - Семирамида аспалы бағы. - Артемиданың ғибадатханасы. - Зевс мүсіні. - Галикарнас мавзолейі. - Родос алыбы. - Александрия маягы. Хеопс пирамидасы. - Египет астанасы - Каирден оңтүстікке қарай қатарласа шөгіп жатқан ақшаңқан және сарғылт таулар көрінеді. Бұл төбесі сүйірленіп келген жасанды таулар-пирамидалар. - Ең үлкені-Хеопс перғауынның пирамидасы, оның биіктігі 147метрдей, біздің заманымыздан бұрынғы 28 ғасырда, бұдан 5 мың жылдай бұрын салынған. Хефрен пирамидасы бұдан екі-ақ метр аласа. - Бұл перғаунға таудай мазар жеткіліксіз болып көрінгенде, ол пирамиданы үлкен жартастан қашап жасалған тас мүсінге күзеттіріп қойыңдар деп жарлық еткен.Оның басы адам бейнесінде де, денесі арыстан тұлғалы. Ол “Сфинкс” деп аталады. Адамдай данышпан, арыстандай айбатты Сфинкс бейнесі жоққа сенгіш ырымшыл жандардың зәресін алған, сондықтан жұрт оны үрей атасы деп кеткен. Семирамида аспалы бағы. - Әлемнің ендігі бір «кереметі» -Семирамиданың аспалы бағы. Ол Ежелгі Шығыстың ең үлкен әрі дәулетті қаласы-Вавилонда болған. Ел аузында қалған аңызға қарағанда бұл бақты патша ханым Семирамида салдырса керек. - Ал шындығында ол жаңа заманға дейінгі 6 ғасырда Навуходоносор патшаның жарлығы бойынша салынған. - Бұл патша өз сарайын алты қабат үйдің биіктігіндей етіп қолдан көтерген жасанды алаң үстіне салдырды. Cарай алаңына көтерілген алты текпішек айнала кірпіштен өрілген аркалар тізбегімен ﴾аркада﴿ көмкеріліп, топырақ төселген әр текпішекке жайқалған бақ орнатылған. Грек әйел пірі Артемиданың Кіші Азияның Эфес қаласындағы ғибадатханасы әлемнің үшінші «кереметі» деп есептелген. - Грек әйел пірі Артемиданың Кіші Азияның Эфес қаласындағы ғибадатханасы әлемнің үшінші «кереметі» деп есептелген. - Ол кілең мәрмәр тастан 120 жыл бойы салынып,жаңа заманға дейінгі 550 жыл шамасында аяқталған. Ғибадатхананы көз тартарлық әдемі салып, ішінде бағалы заттар мол болады. Сондықтан атағы жер жүзіне жайылып кетеді. - Біздің заманымызда бұрынғы 356ж. Герострат деген біреу атын шығармақ оймен ғибадатхананы өртейді. Ақыры оның есімі ақылға қонымсыз зиянкестіктің белгі-бейнесі болып мәңгілікке ел аузында қалады. - Артемиданың ғибадатханасы. Грецияның оңтүстүгінде, Олимпиялық ойындардың орталығы Олимпиядағы ғибадатханадағы ежелгі гректердің сыйынатын жоғары пірі - Зевстің мүсін бейнесі болған.Олимпиа Зевстің бұл мүсінін бұдан 2 мың жылдай бұрын, біздің заманымыздан бұрынғы 5 ғасырда ұлы мүсінші Фидий жасаған. Бұл - төртінші «керемет». Биіктігі он төрт метрлік Зевс мүсіні піл сүйегі , қара емен, асыл тастармен әшекейленген алтын тақта отырғызылған. Басында осынау құдіретті тәңірдің рақымшылығын білдіретін зәйтүн ағашының өрілген бұтағына ұқсас алтын шеңбері болған. Мүсіннің басы, иығы, екі қолы, кеудесі піл сүйегінен ойып жасалған.Зевстің сол жақ иығына жамылған шекпені, шашы мен сақалы алтыннан құйылған. Галикарнас мавзолейі. - Кіші Азияда Карий патшалығы деп аталатын шағын мемлекеттің астанасы – Галикарнаста ﴾қазіргі Түркияның Бодрум қаласы﴿ бесінші «керемет» Мавсол патшаның мавзолейі болған.Оны біздің заманымыздан бұрынғы 4 ғасырдың орта шенінде патшаның жесірі - патша ханым Артемисия салдырған. - Мавзолейдің ақ мәрмәр тастан бедерлі белдеу тартылған тұғырына мәрмәр, бағаналармен тізбегімен нақышталған негізгі қабырға орнаған. Оның төбесі сүиірленіп келген. Мәрмәрден пирамида іспетті жасалған мавзолей төбесінің ұшар басында төрт арғымақ жегілген екі доңғалақты күймеге мінген Мавсол мен Артемисияның мүсіндері болған ﴾ Мавсол мен оның әйелі Артемисияның мүсіндері, сол сияқты мавзолейдің басқа да әшекейлері осы күнде Лондондағы Британ музейінде сақтаулы.﴿ - Міне, «мавзолей» деген сөз Мавсол есімімен байланысты шыққан. Жаңа заманға дейін 3 ғасырда Родос аралына атақты қолбасшы Деметрий шабуыл жасайды. Алайда Дметрий еркіндік сүйгіш родостықтарды жеңе алмайды. Аралды жанқиярлықпен қорғаған қаһарман ерлер құрметіне олар жер бетінде ең үлкен мүсін-ескерткіш орнатады. - Жаңа заманға дейін 3 ғасырда Родос аралына атақты қолбасшы Деметрий шабуыл жасайды. Алайда Дметрий еркіндік сүйгіш родостықтарды жеңе алмайды. Аралды жанқиярлықпен қорғаған қаһарман ерлер құрметіне олар жер бетінде ең үлкен мүсін-ескерткіш орнатады. - Бұл - алтыншы «керемет» Родос алыбы деп аталады. Теңіз бен қала қақпасының аралығындағы сауда алаңында биіктігі 36 метр жас жігіттің қола мүсіні болған. Осынау алып ескерткіш екі алшайта басып, қалаға жау жолатпас қаһарлы сақшыдай алысқа көз тігіп тұрған. Басында күн шапағын бейнелеген тәжі болған. Арал тұрғындары күн тәңірі Гейлосты өзендердің қамқорлығы деп білген, сондықтан да мүсін басына тәж кигізілген. Александрия маягы. - Бәрінің білетін «фара»(үлкен шам) атауы әлемнің жетінші «кереметінен»шыққан.Ніл өзенінің сағасындағы Фарос аралында, Алексрандия қаласының қасында, жаңа заманнан бұрынғы 280 жыл шамасында ежелгі дүниенің үлкен маягы﴾шырақ﴿ орнатылған. - Бұл үш қабат мұнараның биіктігі 120 метр болған. Оның үстінде жан жағы ашық тас күркеде лапылдап от жанып тұрған, ол кемелерге жол көрсеткен... - Әлемнің жаңа - жеті кереметі - 1. Ұлы Қытай қорғаны - Әлемнің ең ұзын қорғаны Қытайда орналасқан. Ұлы Қытай қорғанының ұзындығы 8850 километрден асады. Бұл жер радиусынан да ұзын. Қорған құрылысы б.з.д. ІІІ ғасырда салына бастады, екі мың жыл бойы қытай халқы қорғанды жалғастырып, оны одан әрі ұзартты. Қытай қорғанының кей жерлері эрозияға ұшырап, қиратылды. Саяхатшыларға ең танымал жері Бадалин Мао Цзе Дун заманында күрделі жөндеуден өткен. Бадалин Бейджин (Пекин) қаласынан 75 километрден қашықтықта орналасқан. Қорғанға Қытай астанасынан темір жол және автобус арқылы қатынауға болады. - 2. Колизей - - Б.з.д І ғасырда салынған Рим қаласындағы Колизей әлемдегі ең үлкен амфитеатр болып саналады. 50 мыңнан астам орны бар Колизейде бірнеше ғасыр бойы гладиаторлық айқастар мен Рим тұрғындарына арналған мерекелік іс-шаралар қойылады. Қазіргі кино құрылымындағы сюжет бойынша Колизейде өткізілетін гладиаторлық айқастар көлемі жағынан екінші орын алатын Тунистегі амфитеатрда түсіріледі. Себебі, Колизей жақсы түсірілім үшін сақталмаған. - 3. Мачу-Пикчу - Көне әлемдегі жеті керемет Еуропа мен Азия елінде орналасса, жаңа кереметтердің географиясы кеңейіп, Америка елін де қосып алды. Оңтүстік Америка еліндегі асқар тау баурайында Мачу пикчу қаласы орналасқан. Теңіз дейгейінен 2,5 километр биіктікте орналасқан бұл қала 400 жылға жуық өмір сүрді. Белгісіз себептермен 1532 жылы инктер қаладан жырақ кетті. Ал испан конкисдаторлары биікте орналасқан қалаға шыға алмады. 1911 жылы америка ғалымдары көне қаланы табады. Ғибадатханалардың қираған үйінділері, екі қабатты үйлер мен қоймалар сақталған. Мачу Пикчуға жету оңай емес. Агуас-Кальентес қалашығына темір жол көлігі арқылы жеткен соң, автобуспен Мачу-Пикчуға жетуіңізге болады. - 4. Петра - Петра – биік тас үйінді жартаста орналасқан Иорания қаласы. Әр кезеңде қала әр түрлі шапқыншыларға тиесілі болды. Б.з.д идумей, набатей, бертін келе орта ғасырда Рим, Византия, Араб шапқыншылары жаулап алды. Әр шапқыншы қаладағы сәулет өнерінің өзіндік жаңа айшықтарын әкелді. Қала шөлді даланы кезіп жүрген керуен сарай жолаушыларына арналған демалыс орны болатын. Тар каньонда керуеншілер шөлдерін қандырып, ұзақ сапарға аттанғандар өздеріне молынан су толтырып алатын. Жартастағы ойылған үйлер мен ғибадатханалар суық күндері пана болатын. Көне қала бұл күндері саяхатшыларды өзінің айшықтарымен таң қалдыруда. Петра қаласында танымал «Индиана Джонс и последний крестовый поход» киносы түсірілген. - 5. Тадж-Махал - Әлемнің дәстүрлі жеті кереметінің қатарында Галикарнастағы кесене бар. Жаңа кереметтердің қатарында да кесене бар. Ол - Үндістанның Агра қаласында орналасқан Тадж-Махал кесенесі. Бұл кесенені ΧVІІ ғасырдың ортасында Шах-Джахан сүйікті жары Мумтаз-Махалдың құрметіне салған. Мумтаз-Махал 14 баласын дүниеге алып келген кезде өмірден өтеді. Айналасы субұрқақтарға толы саябағы бар, ақ мәрмәр тастардан қашалған ғимарат жыл сайын 5 миллионға жуық саяхатшыларды қабылдайды. Алдын ала ұйымдастырылған «Алтын үшбұрышы» саяхат бағыты бойынша, Дели-Агра-Джайпур қалаларын аралаған кезде, Тадж-Махал кесенесіне баруға болады. Сондай-ақ, Үндістан астанасы Дели қаласынан автобус немесе темір жол көлігі арқылы Агра қаласына барып, Тадж-Махалды көруге болады. - 6. Христос мүсіні - Рио-де-Жанейро қаласында бой көтерген Христос мүсіні темірбетон мен сабынды тастан қашалған. Қолдарын екі жаққа қарай жайған Христос биіктігі 38 метрге дейін жетеді. Мүсін құрылысы 1922 жылы басталып, 9 жылға созылды. Жыл сайын бұл мүсінді көру үшін Бразилия еліне 300 000 адам келеді. Коркаваду тауында орналасқан Христо мүсініне кішкентай поезд арқылы немесе эскалатор арқылы көтерілуге болады. - 7. Чичен-Ица - Мексикада орналасқан Юкатан жартылай аралда көне қала Чичен-Ица майя өркениетінің дамуында мәдение және саяси рөл атқарды. Бірақ, белгісіз себептермен Чичен-Ица қаласы иесіз қалды. Испан конкистадорлары құпия жермен байланысты барлық манускрипттерді жойып жіберді. Биіктігі 30 метрге жететін 9 сатылы Кукулькана пирамидасы Чичен-Ица қаласының басты нышаны болып табылады. Пирамида ішінде ягуар тағы бар. Мысыр елінің пирамидаларымен салыстырғанда Кукулькана айтарлықтай кішкентай. - Қазақстанның - жеті кереметі 1-керемет: Қожа Ахмет Яссауи кесенесі. - 1-керемет: Қожа Ахмет Яссауи кесенесі. - Атақты шығыс қолбасшысы Ақсақ Темір салғызған. Оның көлемі – 46,5х65,5 метр. Орталық залдың айналасына әртүрлі мақсатқа пайдаланылған үлкенді-кішілі 35 бөлме орналасқан. 2 – керемет: Тайқазан. - 2 – керемет: Тайқазан. - Қожа Ахмет Яссауи ғимаратындағы бағалы ескерткіштердің бірі – тайқазан. Өзі екі тонналық қазанға үш тонна су сыяды. 3- керемет: Айша бибі мазары. - 3- керемет: Айша бибі мазары. - Кесене ХІІ ғасырда салынған. Айша бибі тарихтан белгілі Қараханның әйелі болған. Күмбезді Қарахан салғызған, сәулетші туралы нақты дерек жоқ. 4-керемет: Тамғалы кешеніндегі жартасқа салынған суреттер. - 4-керемет: Тамғалы кешеніндегі жартасқа салынған суреттер. - Бұл адамзаттың рухани мәдениетін, анық дүниетанымын білдіретін аса маңызды деректер жиынтығы саналады. 5-керемет: Алтын адам. - 5-керемет: Алтын адам. - 1960 жылы Есіктен табылған бұл ескерткіштің ерекшелігі: осыдан 2500 жыл бұрын жерленген адамның киімі түгелдей алтынмен апталған. 6 – керемет: Домбыра. - 6 – керемет: Домбыра. - Ғалымдар осыдан кемінде 2 мың жыл бұрынғы бейнелердегі қос ішекті аспаптың қазақ домбырасымен ұқсастығын айта келіп, оның Қазақстан жеріндегі байырғы көшпелілер арасында кең тараған аспаптың бірі болғандығын дәлелдеді. 7 – керемет: Күлтегін ескерткіші. - 7 – керемет: Күлтегін ескерткіші. - Күлтегін – көшпенділер тарихындағы ең көрнекті көсем, баһадүр тұлғалардың бірі. - Назар аударғандарыңызға рахмет! Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/11--sinip-fizika-peninen-yadroli-fizika-bolimi-bojinsha-test.html

11 – сынып физика пәнінен «Ядролық физика» бөлімі бойынша тест

11 – сынып физика пәнінен «Ядролық физика» бөлімі бойынша тест 1. Атом ядросының құрамы қандай? а) протон мен электроннан құралған б) нейтрон мен электроннан құралған ә) протон мен нейтроннан құралған в) ядро мен электроннан құралған 2. Массалық сан неге тең? а) А = N + Z ә) А = N - Z б) А = N - Z в) А = N х Z 3. курчатовый ядросының құрамы қандай? а) Z=261, N=104 ә) Z=104, N=261 б) Z=104, N=157 в) Z=261, N=157 4. Ядролық күштер деген не? а) ядро ішінде нуклондарды ұстап тұратын өте қысқа мерзімді әсер ететін қуатты күштер ә) атом ішінде нуклондарды ұстап тұратын күштер б) атом ішінде әсер ететін күштер в) нуклондарға әсер ететін күштер 5. Радиоактивтікті ашқан ғалым а) Мария Складовская ә) Резерфорд б) Беккерель в) Максвелл 6. Дұрысы қайсысы? а) γ-сәулелер – гелий атомы ядросы; ә) α- сәулелер – электрондар ағыны б) β- сәулелер – электрондар ағыны в) β-сәулелер – гелий атомы ядросы 7. Радиоактивті ыдырау кезінде қендай өзгерістер болады? а) Әр түрлі бөлшектер шығарумен қарбалас бір ядролар екіншілеріне өздігінен түрленеді; ә) Атом ядросы өзгеріссіз қалады; б) Атом ядролары қосылады; в) Бір элементтің ядросы өздігінен екінші элемент ядросына айналады 8. Барийдің ыдырау реакциясы → + қандай ыдырауға жатады? а) α-ыдырау ә) β-ыдырау б) γ-ыдырау в) үшеуі де емес 9. элементі радиоактивті ыдырау нәтижесінде элементіне айналады. Осы жағдайда қанша α- ; қанша β- түрленуге ұшырайды? а) 2 α-ыдырау ә) 3 α-ыдырау б) 1 α-ыдырау в) 2 α-ыдырау 3 β-ыдырау 2 β-ыдырау 1 β-ыдырау 2 β-ыдырау 10. Радиоактивті ыдыраудың негізгі заңы қалай жазылады? а) N = N0 · ә) N0 = N · б) N = N0 в) = n 11. Мыналардың қайсысы изотоптарға тән? а) Атом ядроларының зарядтары әр түрлі, атомдық массалары бірдей болады; ә) Атом ядроларының зарядтары бірдей, атомдық массалары әр түрлі болады; б) Олар периодтық жүйенің әр түрлі көздеріне орналастырылады; в) Атом ядроларының зарядтары да, атомдық массалары да бірдей болады 12. Ядроның байланыс энергиясы қай формуламен өрнектеледі? а) ∆m = Zmp + Nmn – Mя ә) Еб = б) Еб = ∆m c2 в) Еб = 13. Нейтрондардың көбею коэффициенті к < 1 болғанда тізбекті реакция өте ме, неге? а) тізбекті реакция өтпейді, себебі бұл жағдайда уақытқа байланысты нейтрондар саны азаяды; ә) бұл жағдайда тізбекті реакция бірқалыпты өтеді; б) бұл жағдайда нейтрондар саны артады да, қопарылыс болады; в) бұл жауаптар дұрыс емес 14. Термоядролық реакция деген не? а) Жеңіл ядролардың жоғары температурада бірігуі; ә) Жеңіл ядролардың ыдырауы; б) Жеңіл ядролардың бірігуі; в) Жеңіл ядролардың жоғары температурада ыдырауы; 15. Дейтрийдің тритиймен бірігуі нәтижесінде қендай элемент түзіледі: + → ? + а) ә) б) в) 16. Сәуле шығару дозасының жүйеден тыс практикадағы өлшем бірлігі қандай? а) Грэй ә) Рентген б) м.а.б. в) Беккерель 17. Радиоактивті зат активтілігінің өлшем бірлігі қандай? а) Грэй ә) Рентген б) м.а.б. в) Беккерель 18. элементі үшін сындық масса нешеге тең? а) 5,6кг ә) 6,5кг б) 25кг в) 50кг 19. Қашықтық4 есе көбейсе, радиация активтілігі қандай болады? а) 4 есе артады ә) 16 есе кемиді б) 16 есе артады в) өзгермейді 20. Атом бомбасы қалай жүзеге асады? а) басқарылатын тізбекті реакция нәтижесінде; б) энергия нәтижесінде; ә) басқарылмайтын тізбекті реакция нәтижесінде; в) териоядролық реакция нәтижесінде; Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/sabati-tairibi-virusa-arsi-auipsizdik-ou-bafdarlamasina-sejkes.html

Сабақтың тақырыбы: Вирусқа қарсы қауіпсіздік Оқу бағдарламасына сәйкес оқыту мақсаттары

Сабақтың кезені/ уақыт | Педагогтың әрекеті | Оқушының әрекеті | Бағалау | Ресурстар | Сабақтың басы | 1.Оқушылармен амандасу. 2.Сабақтың тақырыбы мен мақсаттарымен таныстыру. 3.Үй тапсырмасын тексеру. Оқушылар дәптерлерді өзара ауыстырады, үй тапсырмасын тексереді. ҚБ: жұлдыз / 2 балл/ | 1.Мұғаліммен амандасады. 2.Сабақтың тақырыбын дәптерге жазады. 3.Сабақтың мақсаттарымен танысады. 4.Дәптерлерін өзара ауыстырады, үй тапсырмасын тексереді. 5.Бағалайды. | Жұлдыз 2 балл | Жұмыс дәптері | Сабақтың ортасы | Жаңа сабақты түсіндіру Мақсаты: жаңа такырыпты беру Топтарда(жұп) Оқушылар таратпадан мәтінді оқып және негізгі терминдерді белгіледі. Сонда олар осы терминдерді талқылайды және осы терминдерді және олардың мағыналарын кестеге(таратпа) жазады Осыдан кейін топ (жұп) басқа топтарға (жұп) осы ұғымдарды түсіндіреді. Басқа топтар (жұп) олардың айтқанын кестелерге жазады. Нәтижесінде, барлық студенттер жаңа тақырып тұрғысынан (ұғымдар) толық информация жиынайды. бағалау: (СК 1) және (СК 3) Бағалау критерийі | Дескриптор | вирустар мен басқа да қауіп-қатерлерден түрлерін біледі | вирустардың түрін біледі | вирустардың атын біледі | Мұғалім презентация пайдаланып анық емес моментерді көрсетеді. Практика Мақсаты: жаңа такырыпты бекіту Оқушылар компьютерлік вирустар мен қорғау әдістері түрлері бойынша жеке презентациялар жасайды (ең көп дегенде 3 слайд) бағалау: (СК 2) Бағалау критерийі | Дескриптор | вирустар мен басқа да қауіп-қатерлерден компьютерді қорғау біледі түрлі қауіп-қатерлер жұмысының принципін түсіну және компьютерді қорғау принципін түсіну | вирустардың түрін біледі | вирустардын сақтану тәсілдерін біледі | Дифференциация : тапсырманы ерте аяқтаса, үшінші компьютерлік қорғау әдістерін саралау | Мұғалімді тыңдайды | | Презентация | Сабақтың соңы | 1.Оқушыларға өзін-өзі бағалауды ұйымдастырады. 2.Кері байланыс: «Смайлик» барлығын түсіндім менде сұрақтар қалды | Өзін-өзі бағалау. | | Плакат /слайд/ | Үй тапсырмасы | Өздерің қолданатын компьютерге немесе ұялы телефоныңа қандай вирусқа қарсы программа орна- тылған? Антивирустық программалардың басқа да компьютерлік програм- малардан қандай ерекшеліктері бар? Компьютерлік вирус пен ұялы телефондағы вирустардың ұқсастық- тары мен айырмашылықтары жайлы интернетті пайдаланып, зерттеу жүргізіңдер. Тапсырмалар негізгінде жасалған түйіндерді дәптерге жазыңдар. | Жеке орындауға арналған | | Компьютер интернет, оқушы дәптері |

http://engime.org/menjazba-tairibi-periferiyali-jjke-jjesi-jlin-jjkeleri-tekserg.html

Мәнжазба Тақырыбы: Перифериялық жүйке жүйесі. Жұлын жүйкелері Тексерген: Жайлыгулова Базаргүль Орындаған: Жұмашева Айгерім

Мәнжазба Тақырыбы: Перифериялық жүйке жүйесі. Жұлын жүйкелері Тексерген: Жайлыгулова Базаргүль Орындаған: Жұмашева Айгерім Күні: 03.11.2020 жыл Перифериялық жүйке жүйесі. Жұлын жүйкелері Перифериялық жүйке жүйесі - омыртқалы жүйке жүйесінің екінші компоненті. Ол орталық жүйке жүйесі мен дене бөліктері арасындағы байланыстырушы желі ретінде жұмыс істейді. Демек, оның құрамында орталық жүйке жүйесінің сыртындағы нервтерге арналған барлық нервтер мен ганглиялар болады. Сондай-ақ, ерікті және еріксіз қозғалыстарға делдалдық жасайтын перифериялық жүйке жүйесінің екі негізгі бөлімі бар. Олар соматикалық жүйке жүйесі мен вегетативті жүйке жүйесі. Қан ағымы, жүрек соғысы, ас қорыту және тыныс алу сияқты барлық еріксіз әрекеттер вегетативті жүйке жүйесімен байланысты. Керісінше, соматикалық жүйке жүйесі барлық ерікті қозғалтқыш әрекеттерін бас сүйек нервтері мен жұлын нервтері арқылы үйлестіреді. Мұнда еріксіздер көбінесе висцеральды органдарға арналған. Осылайша, олар вегетативті жүйке жүйесінің шеңберіне енеді. Вегетативті нервтердің таралуы бар вегетативті нервтер, сондай-ақ кейде жұлын нервтерінің плексиін қалыптастырады. Атап айтқанда, олар жанашыр және парасимпатикалық. Симпатикалық жүйке жүйесі ұшуға қарсы жауап береді және денемізді қауіп-қатерге дайындайды. Екінші жағынан, парасимпатикалық жүйке жүйесі демалу мен ас қорытуға жауап береді және дененің энергиясын сақтайды. Нерв жүйесі - бұл ағзаның өмірлік маңызды жүйесі, ол мүшелер мен нейрондар жиынтығынан тұрады. Сонымен қатар, жүйке жүйесінің дұрыс жұмыс істеуіне көмектесетін басқа да арнайы жасушалар, тірек клеткалары, тіндер және биохимиялық заттар және басқалардан тұрады. Жүйке жүйесінің негізгі функциялары - бұл бүкіл денеге ақпарат алу, өңдеу, түсіну, сақтау және беру. Осы мақсатта әр түрлі және өте дискретті функциялары бар көптеген мүшелер және бүкіл денеде орналасқан сенсорлық органдар бар. Осылайша, осы мүшелердің таралуына байланысты жүйке жүйесін екі негізгі компонентке бөлуге болады. Атап айтқанда, олар орталық жүйке жүйесі және перифериялық жүйке жүйесі. Мұнда орталық жүйке жүйесі перифериялық жүйке жүйесі орталық жүйке жүйесін дененің кез келген басқа бөлігімен байланыстыратын кезде ақпаратты өңдеудің негізгі бірлігі ретінде әрекет етеді. Жұлын жүйкелері (лат. нерві спіналес; нервұс — жүйке, спіналіс — жұлын) - жұлыннан шығатын жүйке талшықтарынан құралған. Жұп жұлын жүйкелері адамда жұлынның алдыңғы (қозғалтқыш жүйке талшықтарынан құралған) және артқы (сезімтал жүйке талшықтарынан құралған) жұлын түбіршіктерінің, ал жануарларда жоғарғы (сезімтал жүйке талшыктарынан құралған) және төменгі(қозғалтқыш жүйке талшықтарынан құралған) жұлын түбіршіктерінің қосылуынан пайда болып, омыртқа өзегінен оң және сол омыртқааралық тесіктері арқылы шығады. Құрамында сезімтал және қозғалтқыш жүйке талшықтары болғандықтан, жұлын жүйкелерін қызметі жағынан аралас жүйкелерге жатқызады. Бұлардың құрамында симпатикалық жүйке талшықтары да болады. Жұлын жүйкелері омыртқа өзегінен шыққан бойда-ақ байланыстырғыш (симпатикалық) және жұлын қабықтарына арналған қайтарма (сомалық) тармақтарды бөліп, сұр байланыстырғыш (симпатикалық) тармақтарды қосып алып, содан соң, адамда алдыңғы және артқы, жануарларда вентральды және дорсальды (сомалық, симпатикалық жүйке талшықтарынан құралған) тармақтарға ажырайды. Жұлынжүйкелерінің дорсальды тармақтары (адамда — артқы тармақтар) омыртқа бағанынан жоғары (адамда — омыртқа бағанының артқы жағында) орналасқан дене бөліктерін (сүйектер, бұлшықеттер, буындар, тері, олардың тамырлары), ал вентральды тармақтар омыртқа бағанынан төмен (адамда — алдыңғы жағында) жатқан дене бөліктерін жүйкелендіреді. Аталған тармақтар өз кезегінде латеральды (беткей орналасқан мүшелерге) және медиальды (терең жатқан мүшелерге) тармақтарға тарамдалады. Жұлын жүйкелері омыртқа бағаны бөлімдеріне сәйкес: мойын, көкірек, бел, құйымшақ және құйрық жүйкелері болып бөлінеді. Олардың саны мойында 8-жүп, құйрықта 5-6 жүп, қалған бөлімдерде адам мен жануарлардың омыртқалар санына сәйкес келеді. Алдыңғы (қол) және артқы аяқтарды жүйкелендіретін жүйкелер жұлын жүйкелерінің вентральды (адамда — алдыңғы) тармақтары түзетін: иық, бел және құйымшақ жүйке тораптарынан шығады. Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/edebi-til-dep-neni-tsinemiz-edebi-tildi-omir-sru-formasi-andaj.html

Әдеби тіл деп нені түсінеміз? Әдеби тілдің өмір сүру формасы қандай? Әдеби тілге не енеді?

Байланысты: Әдеби тіл деп нені түсінеміз Әдеби тілдің өмір сүру формасы қан-melimde.com Әдеби тіл деп нені түсінеміз? Әдеби тілдің өмір сүру формасы қандай? Әдеби тілге не енеді? Әдеби тіл деп нені түсінеміз? Әдеби тілдің өмір сүру формасы қандай? Әдеби тілге не енеді? Әдеби тілге жалпы сипаттама Әдеби тілдің мәнін айқындап, өзіндік белгілерін саралап, оның тарихына қатысты негізгі мәселелердің басын ашып, ғылыми тұжырым жасау үшін әдеби тілдің өзін, оның өзіндік ерекшеліктері қандай екенін дұрыс анықтап алу қажет. Яғни әдеби тіл деп нені түсінеміз? Әдеби тілдің тарихы қай кезден басталады? Әр кезеңдегі әдеби тілдің дамуының, нормалануының тілдік көрсеткішіне қандай әдебиет нұсқалары жатқызылуға тиіс және олардың мазмұны мен сипаты қандай болмақ деген сұрақтардың нақты жауабы әдеби тілдің анықтамасымен тікелей байланысты. Ал әдеби тіл деген ұғымды әр түрлі түсінудің салдарынан зерттеулерде оған қатысты проблемалық мәселелер әрқалайша баяндалып жүр.

http://engime.org/aza-tili-peninen-bailau-diktanti-5sinip-i-tosan.html

Қазақ тілі пәнінен бақылау диктанты 5сынып І тоқсан

Қазақ тілі пәнінен бақылау диктанты 5сынып І тоқсан Алтыбақан- қазақтың ежелгі ұлттық ойыны. Тымық кеште,айлы түнде, ауыл сыртында ойналады. Алтыбақан құру үшін 6 бақан немесе 6 сырық, 3 арқан керек. Қыз бен жігіт қарама-қарсы орналасып, бел арқанның екі жақтауынан бекем ұстап, үшінші адамның демеуімен тербетіледі. Тербеушілер қосылып ән бастайды да, оған тамашалаушылар қосылып , думандатып әкетеді. (46 сөз) 1-тапсырма Біріншісөйлемді аударыңдар 2-тапсырма Мына сөздерді септеңдер. Інұсқа. Адам ІІ нұсқа. Арқан 3-тапсырма Сөз құрамына талдаңдар Арқанның, сыртында, басталды Грамматикалық тапсырмаларды бағалау: Бірінші тапсырма толық орындалып, екінші тапсырма жартылай орындалса-"3"(50%) Екі тапсырма да дұрыс орындалып, үшінші тапсырма жартылай орындалса-"4"(75%) Үш тапсырма да қатесіз орындалса-"5"(100%). Қазақ тілі пәнінен бақылау жұмысы 5 сынып ІІ тоқсан Асханада Біздің ауыл орталығында үлкен асхана бар. Асханадан жұмысшылар мен жолаушылар тамақтанады. Асхана аспазшысы тамақты дәмді пісіреді. Асханадан ыстық тамақтан мәнті, кеспе, қуырдақ, бесбармақ бар. Үстелдердің үстінде пышақтар, шанышқылар, қасықтар жатыр. Біз асханаға келдік. Орындықтарға отырдық. Тамақ іштік. Түскі тамақ өте дәмді болды. Біз аспазшыға алғысымызды айттық. (46 сөз) 1 –тапсырма Сөз құрамына талдау І нұсқа | ІІ нұсқа | Орындыққа | Алғысымызды | 2 –тапсырма Фонетикалық талдау Інұсқа | ІІ нұсқа | іштік | Кеспе | 3-тапсырма Сөздердің антонимдерін табыңдар І нұсқа | ІІ нұсқа | Үлкен, ыстық,кең | Үстінде,жақсы,ақ | Грамматикалық тапсырмаларды бағалау: Бірінші тапсырма толық орындалып, екінші тапсырма жартылай орындалса-"3"(50%) Екі тапсырма да дұрыс орындалып, үшінші тапсырма жартылай орындалса-"4"(75%) Үш тапсырма да қатесіз орындалса-"5"(100%). Қазақ тілі пәнінен бақылау жұмысы 5 сынып ІІІ тоқсан Қыс Күн суық. Жерде қар қалың. Түн ұзақ, күн қысқа. Қыста мен таңертең сағат жетіде тұрамын. Беті-қолымды жуамын,сүртінемін, шашымды тараймын,тамақ ішемін. Сонан соң басыма бөрік, қолыма қолғап, аяғыма етік киіп, мектепке барамын. Мектептен шыққан соң, мектептің мұз айдынына барамыз.Мұз айдыны мектептен алыс емес. (51 сөз) 1-тапсырма І нұсқа «Күн», »түн», »етік», «мектеп» деген сөздердің көптік жалғауларын жазыңдар ІІ нұсқа «Бөрік», »мұз» ,»қолғап» ,»айдын» деген сөздердің көптік жалғауларын жазыңдар 2-тапсырма І нұсқа. «Менің сыныбым» тақырыбына әңгіме құрап жазыңыздар ІІ нұсқа.»Біздің кітапхана» тақырыбына әңгіме құрап жазыңыздар 3-тапсырма Мәтіннен зат есімдерді көшіріп жазып, астың сызыңдар (ортақ) Грамматикалық тапсырмаларды бағалау: Бірінші тапсырма толық орындалып, екінші тапсырма жартылай орындалса-"3"(50%) Екі тапсырма да дұрыс орындалып, үшінші тапсырма жартылай орындалса-"4"(75%) Үш тапсырма да қатесіз орындалса-"5"(100%). Қазақ тілі пәнінен бақылау жұмысы 5 сынып ІV тоқсан Аю Аю-орман қожасы. Дүние жүзінде оның жеті түрі бар. Соның бірі-қоңыр аю.Қоңыр аю Қазақстанда көп таралған. Ол тау арасында мекендейді. Негізгі азығы- өсімдіктер. Ағаштардың жаңғағын теріп жейді. Құрт-құмырсқаларды да аулайды.Аю үлкен-үлкен тастарды көтереді. Астынан өзіне жем іздейді. Алғашқы қар жауғанда апынына кіреді. Қыс бойы ұйықтап шығады. (51 сөз) 1-тапсырма Мына сөзді септеңдер 2-тапсырма Сөз құрамына талдау І нұсқа | ІІ нұсқа | Астынан, тастарды, кіреді | Іздейді, ағаштардың,жауғанда | 3-тапсырма Сөйлемді буынға бөліп , буын түрін ажыратыңдар І нұсқа | ІІ нұсқа | Аю-орман қожасы | Соның бірі-қоңыр аю | Грамматикалық тапсырмаларды бағалау: Бірінші тапсырма толық орындалып, екінші тапсырма жартылай орындалса-"3"(50%) Екі тапсырма да дұрыс орындалып, үшінші тапсырма жартылай орындалса-"4"(75%) Үш тапсырма да қатесіз орындалса-"5"(100%). Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/terbie-safati-sojleu-medenieti-el-medenieti-kni.html

Тәрбие сағаты «Сөйлеу мәдениеті-ел мәдениеті» Күні

Бекітілді ___________ Тәрбие сағаты | «Сөйлеу мәдениеті-ел мәдениеті» | Күні | 20.02.2023 | Сынып жетекші: | А.Әшірбекова | Сынып:5 | Қатысушылар саны: 15 | Қатыспағандар саны: | Сабақтың мақсаты: | Оқушылардың сөйлеу мәдениеті туралы алған білімдерін жетілдіру. Оқу - танымдық бағдарлы құзыреттілігін арттыру мақсатында ситуациялық сұрақ, дидактикалық ойындарды оқушыларға ұсыну. Мәтінді дұрыс оқып, әдемі жаза білуге үйрету. | Құндылықтарды дарыту | Оқушыларды үлкенді сыйлауға, құрмет көрсетуге, дөрекі сөздер айтпауға тәрбиелеу. Адамгершілік тәрбиесі. | Ресімдеу | Слайд,презентация | Музыкалық және бейне көркемдеу | интерактивті тақта, слайд | Үлестірмелі материалдар | мақал – мәтелдер жазылған плакаттар | Тақырыптық көрмелер мен ақпараттық стендтер | Презентация | Дайындыққа арналған әдебиет | Интернет материалдары | Сабақтың барысы | Сабақтың кезеңі/ уақыт | Мұғалім әрекеті | Оқушы әрекеті | Ресурстар Сабақтың техникалық құрал-жабдықтары | Ұйымдастыру кезеңі (7 мин) | Сөйлеу әдептері Тіл адам баласының көңіліндегі ашу, махаббат,жұмсақтық, қаттылық, оқу, әдеп сияқты алуан түрлі құбылысты көрсетеді.Сол үшін тіліңіз шындықтан басқаға қозғалмасын. Біреуге тіл тигізіп, сөз тасып,өсек айтпаңыз.Білмеген нәрсені сөйлемеуге кіріспеңіз. Біреудің сөзін бөлмеңіз. Біреу жаңылысса, сөкпей, жаймен түзетіңіз.Өзіңіз қателессеңіз, мойындаудан ұялмаңыз.Үлкен кісілермен биязы сөйлесіңіз, ата-баба не ұстаздарыңыздың артықшылығын айтып мақтанбаңыз.Түсінбеген сөзді әдеппен қайта сұрап, әңгімелесіңіз. Өзің сөйлегенде ойыңды анық жеткіз. Ант ішіп сөйлеме, ол- өтірікшінің әрекеті. Өзің толық білмеген сөзге таласпа. Заманға лайық іс қылып, халықтың жайын ойла. | Оқушылар мұғаліммен амандасады,түгенделеді, мектеп партасындағы қатарлары бойынша орындарына отырады. | Компьютер | Сабақ басы (13 мин) | - Оқушылар , сөйлеу мәдениеті дегеніміз не? | - Сөйлеу мәдиенеті деп - қазақ тілін дұрыс және орынды қолдану. Ата - анаң, мұғалім мен құрбыларынмен сөйлескенде сөзі дұрыс, орынды қолдану керек. Өз ана тілінде де басқа тілде де дұрыс сөйлесу адамның қаншалықты мәдиенетті екенін көрсететінін жадымыздан шығармайық. Әдеби тіл - дұрыс сөйлеудің үлгісі. | Слайд | Ортасы (20 мин) | Ситуациялық жағдаяттар 1 - жағдаят. Көлікте орын жоқ, бір қария мінді, ол кезде сен отырғансың. Не істейсің? 2 - жағдаят. Көшеде бір әже ауыр сөмке көтеріп келе жатыр екен. Сен аулада ойнап жүргенсің. Не істейсің? 3 - жағдаят. Жақын досың ауырып жатыр. Сен не істейсің? | (Мен орнымнан тұрып, «Ата мына жерге отырыңыз» - деп, орнымды ұсынамын. ) ( «Әже маған беріңіз, сізге көмектесейін»- деп ауыр сөмкесін алып, үйіне апарып саламын.) 3.(Досымның үйіне барып оның жақсы көретін кітабын апарып үйіне жағдайын білуге барам.) | слайд | Соңы | «Күн нұрынның шапағы» Мақсаты: Оқушыларды адамгершілікке, сыйластыққа, ілтипаттыққа тәрбиелеу. Жүргізу ережесі: күннің нұры шашырап тұрған шапағына сыпайы сөздерді жазғызу | | комппютер | Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/xx-fasirdi-bas-kezindegi-aza-edebietini-koptegen-okilderini-sh.html

Xx ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиетінің көптеген өкілдерінің шығармалары өз кезінде баспасөз беттерінде, әсіресе "Айқап" журналында жарияланып немесе өз алдына жеке кітап болып басылып шығып, жарық көріп отырды Балалар әдебиеті

XX ғасырдың бас кезінде демократтық ағартушылық бағытта дамыған қазақ әдебиеті бір ғана белгілі кезеңнің жемісі емес, қайта өткен ғасырда Ыбырай, Абайлар негізін салған прогресшіл демократиялық-ағартушылық бағытта дамыған жаңашыл әдебиетіміздің заңды жалғасы, жаңа кезеңдегі көрінісі болып табылады. XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиетінің көптеген өкілдерінің шығармалары өз кезінде баспасөз беттерінде, әсіресе “Айқап” журналында жарияланып немесе өз алдына жеке кітап болып басылып шығып, жарық көріп отырды.Мысал ретінде осы дәуір әдебиетінің көрнекті өкілдері болып табылатын С. Торайғыров, С. Дөнентаев, С. Көбеев, Т. Жомартбаев, М. Сералин, Ә. Тәңірбергенов, Б.Өтетілеуов, Ә. Ғалимов шығармаларын атауға болады. Бұл аталған ақын, жазушылардың, демократтық бағыттағы әдебиет өкілдерінің шығармаларында XIX ғасырдағы классикалық әдебиетімізде, әсіресе Ыбырай мен Абай творчествосы арқылы келіп қалыптасқан жаңашыл дәстүрлер әрі қарай дамыды. Бұл дәуірдегі демократтық-ағартушылық бағыттағы әдебиет өкілдері өздерінің шығармаларында қазақ тұрмысындағы ескілік қалдықтарын, патша үкіметі мен қазақ феодалдарының халыққа, еңбек адамына істеп отырған озбырлықістерін батыл сынады.Әйелдердің бостандығы мен теңдігін сөз ете отырып, қалың мал тәрізді ескі салт-сананы, қожа-молдалардың бойындағы теріс істерді әшкереледі. Халықты еңбекке, оқу-өнерге, мәдениетке шақырды. Олар осы тәрізді қоғамдық, тарихи үлкен маңызы бар соны тақырыптарды кеңінен сөз ете отырып, жаңа өмірді, әділет заманын, бақытты тұрмысты болашақтан күтті, келер күнге зор үмітпен, сеніммен қарады. Сөйтіп, XX ғасырдың бас кезіндегі, ұлы төңкеріс қарсаңындағы демократтық бағыттағы әдебиетіміз сол кезеңнің ілгерішіл сипатымен сана-сезімі ояна бастаған халқымыздың қоғам дамуы алып келе жатқан жаңалыққа барынша бой ұрып, еркіндікке ұмтылу талаптарымен тығыз байланысты болады. Қазақ халқы өзін ілгері ұмтылып іргелі, мәлениетті ел болуға, еңбекке, өнер-білімге, ғылымға шақырған демократ жазушылардың, ақындардың прогресшіл үніне қатты құлақ қойып, олармен бірге келер жаңа заманды, әділдіктің туан көтерер еркіндік заманын асыға ынтыға күтті. XX ғасыр басындағы демократтық-ағартушылық бағытта жазған ақын, жазушылар саны жағынан да, шығармашылық сапасы жағынан да біршама баршылық. Демократтық-ағартушылық бағыт ұстанған ақын-жазушылар қатарында М.Сералин, С.Торайғыров, С.Көбеев, С.Дөнентаев, Ə.Ғалымов, Ə.Тəңірбергенов, Б.Өтетілеуов, Н.Орманбетұлы шығармашылығы қарастырылған. Оларды Абай, Ыбырай негізін салған жаңа əдебиеттің дəстүрінде тəрбиеленгенін атап, реалистік сипатын басты орынға қояды. Ғалым кейінен Ө.Есмұрзаевпен бірігіп жазған «Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылары» еңбегінде жəне де «ХХ ғасыр басындағы əдебиет» оқулығында ХХ ғасыр басындағы қазақ əдебиетінің əдеби бағыттарын жаңаша зерделеп, мынадай тұрғыдан жүйеледі: 1. Ағартушы ақын-жазушылар (А.Мұхамедияров, Əбубəкір Шоқанов — Кердері, М.Қалтаев, Н.Наушабаев, М.Ж.Көпеев, М.Сералин, С.Торайғыров, Ш.Жəңгіров, Жаяу Мұса Байжанов, М.Байзақов). 2. Ағартушы-демократ ақын-жазушылар (С.Көбеев, Ə.Тəңірбергенов, С.Дөнентаев, Б.Өтетілеуов, Т.Жомартбаев, Ə.Ғалымов). 3. Демократтық- төңкерісшіл халық жырлары. Егер де Е.Ысмайылов «ХХ ғасырдағы қазақ əдебиеті» (1941) оқулығында ХХ ғасыр басындағы қазақ əдебиетінің сыншыл реализм, демократияшыл əдебиет деген бағыттарын жүйелеуде əдебиеттануда алғаш жанрлық принципке иек артса, Б.Кенжебаев та осы ғылыми əдісті негізге ала отырып оны дамыта түсті. Осындай ортақ ғылыми ұстанымдарын айта отырып, ХХ ғасыр басындағы қазақ əдебиетінің айтулы өкілдерін əдеби бағытқа жіктей қарастыруларында айырмашылықтар барын да аңғарамыз. Мысалы, Е.Ысмайылов сыншыл реализм жігінде Н.Орманбетұлы, Ғ.Қарашев, Н.Наушабаев шығармашылығын талдаса, Б.Кенжебаев «Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылары» еңбегінде Н.Орманбетұлын демократтық- ағартушылық бағыт, ал Н.Наушабаев, М.Ж.Көпеевтерді буржуазиялық-ұлтшылдық бағытында, өз кезегінде осы екі ақынды «ХХ ғасыр басындағы əдебиет» оқулығында ағартушы ақындар бағытында атайды. Сонымен қатар Е.Ысмайылов демократияшыл ақындар тобында М.Ж.Көпеев, С.Көбеев, С.Торайғыров, С.Дөнентаевтарды сараласа, Б.Кенжебаев бастапқы еңбегінде демократтық- ағартушылық, кейінгі оқулығында ағартушылық жəне ағартушы-демократтық бағыттарда алып талдайды. Бұдан Б.Кенжебаевтың ағартушылық жəне ағартушы-демократтық бағыттарды екі түрлі бағытта қарастырғанын көреміз. Кейінгі зерттеулерде Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаев ғылыми негіздеген бұл бағыттар У.Қалижанұлы, Ө.Əбдиманұлы зерттеулерінде кеңінен талданып, діни-ағартушылық, ұлт-азатшыл деген ғылыми атаулармен толықтырылды. Бұл жерде ХХ ғасыр басындағы қазақ əдебиетіндегі басты бағыттарды қарастырғанда, алғаш Е.Ысмайылов тарапынан байыпталған «сыншыл реализм əдебиеті» деген жүйелеу ескерілуі керек. Өйткені, Ə.Қоңыратбаев атап өткеніндей, «С.Көбеев, С.Торайғыров, С.Дөнентаев, М.Сералин, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ш.Құдайбердиев, М.Жұмабаев есімдерімен байланысты жаңа əдебиетіміз де түгелімен сол ағартушылық идеяның ізімен, Абай дəстүрімен дамып, сыншыл реализм əдебиеті деңгейіне көтерілді». Ол ХХ ғасыр басындағы қазақ əдебиетіндегі басты бағыттар табиғатын көркемдік əдіс тұрғысынан да айқындауға, сол арқылы жанрлық ізденістер арнасын əдеби үрдіс заңдылығына орай қарастыруға мүмкіндік береді. Мысалы, А.А.Волков, Л.А.Смирновтың «История русской литературы ХХ века. Дооктябрьский период» (1977) еңбегінде зерттеушілер осы дəуір əдебиетінің көркемдік дамуын жүйелеуде «сыншыл реализм əдебиеті» деп бұл бағытты жеке қарастырады. Тіптен тек соңғы жылдары ғана толық ақталған И.А.Бунин шығармашылығы жеке тарауда талданып: «Бунин сыншыл реализмді дамытуда, орыстың əдеби тілін еселеуде ерекше роль атқаруда», — деп бағаланды. Ал символизм, акмеизм, футуризм ағымдары реализмге қарсы ағымдар тұрғысынан қарастырылып, символизм ағымының өкілі В.Я.Брюсов шығармашылығы талданған. Ал А.Г.Соколовтың «История русской литературы конца ХІХ — начала ХХ века» (1979) еңбегінде де «сыншыл реализм əдебиеті» бағыты жүйелі қарастырылып, «90-жыл жəне 900-жылдар басында əдебиетте жетекші бағыт сыншыл реализм болып қалды», — деп осы бағыттың əдеби дамудағы маңызы кеңінен сараланады. Сонымен бірге декаденттік ағым, символизм В.Я.Брюсов, А.А.Блок туындылары мысалында қарастырылған. Қазақ əдебиеттануында М.Жұмабаев, Б.Күлеев поэзиясында көрініс тапқан символизм ағымы бастапқыда Ж.Аймауытов тарапынан ғылыми-эстетикалық жағынан талданғаны мəлім. Алайда қазақ поэзиясындағы бұл ағым табиғатын танудағы дүниетаным маркстік ілімнің қалыпты шеңберінен аса алмай, М.Жұмабаев мұрасының ақталуымен Ш.Елеукенов, А.Шəріп зерттеулерінде қарастырылған болатын. Əдебиет тарихын ғылыми негізде дəуірлеу — оның белгілі бір ғасырларының тұтас көркемдік бағыт-бағдарын зерттеу мəселесімен сабақтас. Бұл орайда ХХ ғасырдың 40-жылдары жарық көрген оқулықтардың ғылыми сипатын еселеген өзекті мəселелер ХХ ғасыр басындағы қазақ əдебиеті тарихының нақты зерттеу нысанына алынуы. Осы жағынан келгенде Е.Ысмайыловтың 1941 жылы жарық көрген «XX ғасырдағы қазақ əдебиеті» оқулығы үлкен мəнге ие. Ғалым еңбегі қазақ əдебиетінің даму жолын көркемдік əдіс, əдеби бағыт бойынша қарастыруда тың қадам жасады. Əсіресе арнайы зерттеуге алынбай келген XX ғасыр басындағы əдебиеттің көрнекті өкілдерін талдауы олардың шығармашылығын көркемдік ерекшелігіне сай «сыншыл реализм əдебиеті» жəне «демократияшыл əдебиет» деп екіге жіктеуі назар аудартады. Атап айтқанда, көркемдік əдіс пен əдеби бағыт тұрғысынан ақын-жазушылардың шығармаларын жүйелеп, жіктеп талдауы əдебиет тарихын дəуірлеудегі озық əдіснамалық тəжірибелердің қазақ əдебиеттануындағы ұштастыра қолдану талабындағы ғылыми принциптердің өз табиғатынан таза ажырап кетпегендігін дəлелдей түседі. Е.Ысмайыловтың: «Қазақ əдебиетінде сыншыл реализм Асанқайғы, Бұқар жыраудан басталып, Шортанбайдың заманында толық қалыптасты», — деген көзқарасынан, біріншіден, жазба əдебиеттегі сыншыл реализм көрінісінің табиғатын көрсетуді діттеуін, екіншіден, қазақ əдебиеті тарихының бастауы Асанқайғыдан, яғни, XV ғасырда жатыр деген ойдың ұшқынын аңғарамыз. Ал «Қазақтың демократияшыл əдебиетінің негізі — фольклорда» дегенінен көркемдік дамудағы тарихи сабақтастықты байыптаған зерттеушілік танымы танылады. Еңбектің «Сыншыл реализм əдебиеті» жəне «Демократияшыл əдебиет» атты екі бөлімі ХХ ғасыр басындағы қазақ əдебиетінің даму үрдісін тануға мүмкіндік береді. «Сыншыл реализм əдебиеті» жігінде Н.Орманбетұлы, О.Қарашев, Н.Наушабаев, «Демократияшыл əдебиет» жігінде М.Ж.Көпеев, С.Көбеев, С.Торайғыров, С.Дөнентаев шығармашылығы талданған. «Сыншыл реализм» терминін зерттеуші көркемдік əдіс жəне де шығарма тақырыбының идеялық түп қазығы тұрғысынан қарастырады. Мысалы, «Сыншыл реализм əдебиеті өкілдері кең қонысты, тыныштық дүниені іздегенде, арман қылғанда, кейде əсіресе бастапқы кезде жазған шығармаларында көшпелі мешеу заманды да аңсап кетеді. Жақсылықты, кеңшілік дүние — өткен заманда, артта қалды-ау дегендей кейін қарап бір күңірінеді, сонау өрісі кең байқау жайлауға көз жіберіп, мұңаяды. Бірақ Омар, Нарманбет жəне Мəшһүр Жүсіп ескі көшпелі, мешеу ауылдың бейнелерін кейде аңсай жырлағанмен оны нысана етіп, тұрақтап қалмайды», — деп заманға сай ілгерлеу жолын нұсқағандарын айтады. Бұл жерде ғалым аталған ақындар шығармашылығында ұлттық дүниетанымнан жəне дəуір тынысынан туындаған қайшылықты байыптаса керек. Ал демократияшыл əдебиеттің негізгі сарыны «əлеуметтік ұран, халықты ояту мотивтері, бірақ бұдан жалаң үгіт түрінде деген қорытынды тумайды, өрістеген жаңа əдебиет, оның ішінде əсіресе поэзияда Абай бастап биік шыңға көтерген үлкен мəдениетті меңгеру жəне орыс əдебиетіне бұрынғыдан да жақын біте қайнаса араласу бет алысы үлкен орын алады. Шығармалардың сюжеті байып, əлеумет өмірін жырлаудағы мотивтер бүкіл халықтың аузындағы ұранға айналды, ұлт-азаттық қозғалысының ұраны жырланатын болды» — деп осы бағыттағы шығармалардың тақырыптық-идеялық арнасын көрсетеді. Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/jre-pajda-bolfan-immundi-deficitini-sindromi.html

Жүре пайда болған иммундық дефицитiнiң синдромы

ЖИТС Жүре пайда болған иммундық дефицитiнiң синдромы (ЖИТС, ағылш. AIDS) - аса қатерлі вирустық дерт[1]. Қоздырушы - адамның иммундық дефицит вирусы HIV (ИДВ).Вирус иммундық жүйесінің жасушаларының жұмысын бұзып, жойып, нәтижесінде Жүре пайда болған иммундық дефицитiнiң синдромы (ЖИТС) пайда болып, адам организмінің қорғаныс механизмдерінің жұмысы бұзылып, инфекция мен қатерлі ісіктерлерден кәдімгі иммунды статус қалыпта болған жағдайда дамымайтын оппортунисттік аурулар пайда болады. ЖИТС-тің жұғу көздері және жұғу жолдары ДДҰ мәліметі бойынша АИВ жұқтырғандардың саны 2000 жылдан кейін 40—50 миллионға жетуі ықтимал. ЖИТС-пен ең көп науқастанушылар АҚШ-та, Батыс Еуропа елдерінде (әсіресе Франция, Германия, Ұлыбритания, Италия), Орталық Африкада, Гаитиде тіркелген. Вирус ТМД мемлекеттерінде, Жапония, Шығыс Араб елдерінде кездесе бастады. Әдетте ЖИТС-пен қала тұрғындары жиірек ауырады. Оған жөнсіз жыныстық қатынас, шектен тыс сексуальдық еркіндік, жезөкшелік, гомосексуализм т. б. жайлар себеп болады. Көпшілік жағдайда ЖИТС-тен сексуалъдық белсенділігі басылмаған жастағы ерлер мен әйелдер зардап шегеді. Бала туу мүмкіндігі бар әйелдердің арасында ЖИТС тарала бастауына байланысты балалардың да осы ауруға шалдығуы жиілей түсті. Осыдан 3—4 жыл бұрын АИВ жұқтырғандардың 70—75%-ы еркектер болса, бүгінде есірткі қолдану-ылардың саны күрт көбейіп, олар көпшілік жағдайда ортақ шприц инелерін пайдаланатын болғандықтан, 6ұл науқасқа шалдыққан ерлер мен әйелдердің саны теңесті (50%-дан). Мұндай жағдай балаларға ЖИТС жұқтыру қаупін күшейтіп отыр. Қазіргі таңда көптеген жұқпалы аурулар белең алып, халқымыздың денсаулығына зиянын тигізіп келеді. Мəселен, жас айырмашылығын талғамай, елімізге қауіпті дерт болып жабысқан – СПИД ауруы. Қауіпті ЖИТС (жұқтырылған иммун тапшылығының синдромы – СПИД) дерті қайдан бастау алғанына тоқталсақ, оның жұқтырылған белгісі алғаш рет 1981 жылы АҚШ-та тіркелген. Ал ЖИТС-ке шалдығудың соңғы сатысы ВИЧ инфекциясын 1983 жылы француз ғалымы Л.Монтанье ашты. ВИЧ инфекциясы көп жылдар бойы адам ағзасында өмір сүріп, оның алғашқы белгілері пайда болғанша басқа адамдарға жұғуы мүмкін. Бұл аурудың емі әлі табылған жоқ. Алайда ВИЧ инфекциясы тіркелген жандардың бойындағы ауруды біраз уақытқа созу үшін дәрі-дәрмектер болғанымен, оның құны қымбат. ЖИТС вирусы сау адамға мынандай үш негізгі жолдармен жұғады: 1) Жыныстық қатынас арқылы; 2) Адамның ауруы қаны арқылы (қан құю, ауру адамға пайдаланған шприцтер, т.б.) 3) ЖИТС ауруы жұққан анадан баласына ауысу арқылы. Бүгінгі таңда 16 миллионнан астам адам ғасыр дерті кесірінен көз жұмса, эпидемия белең алғалы бері 60 миллиондай адам осы вирусты жұқтырған екен. БҰҰ-ның берген дерегіне сүйенсек, ЖИТС әлемдік аумақта адам өлімінің себепкері ретінде төртінші орын алды, ал оның жұқпалы дерт екенін ескерсек, ертеңгі күні бүкіл адамзатқа қауіп болып төнері анық. Егер де 2001 жылға дейін дүниежүзінде күніне 8500 адам ВИЧ инфекциясын жұқтырған болса, бүгінгі таңда бұл көрсеткіш 1600 адам деп беріліп жүр. Қазақстанда осы дертке шалдыққандардың саны 2007 жылы наурызда 7709 адамға жеткен. Бұл — ресми мәлімет. Ал шын мәнінде, бұдан әлдеқайда көп. Дәрігерлердің жауапсыздығынан оңтүстік өңірдегі бей-күнә сәбилердің ВИЧ инфекциясын жұқтыруы, санының күн сайын артуы бәрімізді ойландырады. Ғасыр дертінің жас талғамайтыны, ең соңында ажал құрсауына алатыны бәрімізге сабақ болса екен. БҰҰ-ның есебі бойынша 15-24 аралығындағы жастардың 12 миллиондайы жыныстық қарым-қатынас арқылы ВИЧ инфекциясына шалдыққандар. Егер алдыңғы буын осы жабық тақырып аясында жастармен әңгіме өрбітсе, қатерлі дерттің алдын алар еді. Экономикасы дамыған Канада, Франция, Швеция сияқты елдерде осындай тақырыпта кеңінен ашық айтылғандықтан жасөспірімдер арасындағы жүктілік және жыныстық қатынастар арқылы берілетін түрлі жұқпалы аурулардың көрсеткіші азайған. Бірақ бірден-бір осы дертке шалдыққан жастарға көмек беретін де, арсыздықты тыятын да имандылық екенін ұғынуымыз керек. Өйткені, ислам дінінде некесі қиылмай жастардың жақындасуына тыйым салынады. Әрбір ұл-қыздарымыз ислам дінінің осындай тазалығын бойына сіңіріп, адал жолмен жүрсе, денсаулығымыз жақсы, отбасымыз берік болар еді. Инфекция көзі Вирус жұққан адам — вирус тасымалдаушылар, ЖИТС-пен ауырған адамдар инфекция жұқтыру көзі болып табылады. Ешқандай ауру белгілері байқалмайтындықтан әсіресе вирус тасымалдаушылар өте қауіпті. Вирус көп мөлшерде қанда, спермада, қынап кілегейінде, емшек сүтінде болады. Көз жасында, жұлын сұйығында, сілекейде өте аз мөлшерде болуы мүмкін. Жұғу жолдары. Медицинада дәлелденуі бойынша, ЖИТС-тің қазіргі кезде негізгі жұғу жолдары мынадай: — жыныстық қатынас; — вирустың бірден қанға түсуі (әртүрлі инъекциялар жасаған кезде т. б. жағдайларда); — анасынан нәрестеге жұғу арқылы. Жыныстық жол негізгі жұғу жолы болып табылады. ЖИТС адамдарға 80% жағдайында осы жолмен, яғни гетеросексуальдық (еркек-әйел) және гомосексуальдық (еркек-еркек) жыныстық қатынас кезінде жұғады. Ең қауіптісі — гомосексуальдық анальдық қатынас, өйткені партнерлердің жыныс мүшелерінің терісі, шырышты қабатының жарақаттануы жиі болады. АҚШ-та ЖИТС-пен науқастанғандардың 70%-ына ауру осындай жолмен жұққан. Жұқтыру каупі активті және пассивті гомосексуалистерде бірдей дәрежеде болады. Қатерлі топқа жезөкшелер де жатады. Партнерлердің жиі ауысуы да ЖИТС жұқтыру мүмкіндігін күшейтеді. ЖИТС-пен науқастанушылық бел алған елдерден келген азаматтармен жыныстық катынаста болу әсіресе қауіпті. Жыныстық инфекциясы бар немесе бұрын ауырғандармен кездесу, етеккір кезінде жыныстық катынаста болу, садистік әдеті бар партнермен жақындасу ЖИТС жұқтыру каупін күшейте түседі. ЖИТС-тің вирустың қанға бірден түсуі арқылы жұғуы қазіргі кезде ерекше аландаушылық туғызып отыр. Себебі тамырға наркотиктер енгізгенде ортақ инелі шприцті пайдаланатын нашақорлардың саны көбейіп келеді. Әрине, қолданатын инелерін олар тиісті өндеуден өткізбейді. Егерде ЖИТС-пен науқастанған немесе вирус тасымалдаушы нашақорлар қауымына қосылса, вирус оның инедегі қанының қалдығымен сау адамның ағзасына түседі. Вирус аурулардың 20%-ына осындай жолмен жұғады. Вирус адамға қан немесе қан құрамынан тұратын препараттар құйғанда да жұғуы мүмкін. Кейбір аурумен науқастанғанда, операция жасағанда, әйел босанғанда донор қанын құюға тура келеді. Егер донор ЖИТС-ке тексерілмеген болса, вирус жұқтыру қаупі өте жоғары. ЖИТС жұғу мүмкіндігі бар қатерлі топқа гемофилиямен ауырғандар да жатады. Өйткені қан ұюы өте нашар болғандықтан, қан кетуін тоқтату үшін оларға жиі-жиі қан құйып отырады. АҚШ-та, Еуропада гемофилиямен ауырғандардың 40—63%-на АИВ қан құю арқылы жұққаны анықталған. Бірақ 1985 жылдан бері жоғары дамыған елдерде, 1987 жылдан бастап ТМД елдерінде донор қанына қатаң бақылау жүргізіле бастады. Мұндай тәртіп ЖИТС, В гепатит және басқа жұқпалы аурулардынң таралуына жол бермейді. Соған қарамастан Қазақстанда АИВ-тың 20%-ы емдеу-профилактикалық мекемелерде жұқтырылғаны тіркелген (ДДҰ мәліметі бойынша мұндай көрсеткіш 0,5%-ға тең). Экономикасы нашар дамыған елдерде ЖИТС-тің қан арқылы жұғу қаупі әлі де сақталып отыр. ЖИТС вирусының үшінші жұғу жолы — анасынан нәрестеге жұғуы. Ауырған немесе АИВ жүққан әйел-дерден туған балалардың 4/5-не вирус осындай жолмен жұққаны белгілі болды. Егер де анасы нашақор немесе жезөкше болса нәрестеге вирус жұғу қаупі бірнеше есе артады. Вирус нәрестеге қалыпты босану кезінде, баланы операция жасап алғанда және жүктілік кезінде жұғуы мүмкін. ЖИТС-тің нәрестеге науқас анасының емшек сүті арқылы жұғу оқиғалары да белгілі. ЖИТС-ке байланысты мәселелер баспасөз беттерінде тұрақты түрде көтеріліп отырғанына қарамастан, бұл проблемаға зор көңіл бөлу қажет. АИВ инфекциясымен күресуде ДДҰ «Әдепсіздік нәтижесіңде өзінді өлімге апарма!» деген ұранға сүйенеді. Егерде сілекейден, көз жасы сұйығынан вирус табылса, оның жұғу мүмкіндігі қандай деген сауалға келсек, мұндай жолмен жұғу бүгінгі күнге дейін еш жерде кездескен емес. Вирус қанмен жұғатын болғандықтан емделу қауіпті емес пе? Бұл сұраққа да теріс жауап беруге болады. Өйткені осы уақытқа дейін мұндай жолмен ЖИТС жұғу оқиғасы болған емес. АИВ-тің шаңмен, ауалы-тамшылы, фекальды-оральды (ауыз қуысы арқылы) жолмен жұқпайтыны толық анықталған. Яғни адамдар сүйіскенде, сөйлескенде, түшкіргенде, жөтелгенде, қол алысқанда, ортақ дәретхананы, ваннаны, душты, бассейнді пайда-анғанда, сондай-ақ тағамдар мен ыдыстар арқылы ЖИТС вирусы жұкпайды. Сырт киімдерді алмастырып кигенде, тіпті бір төсекте жатып ұйықтаған кезде де ЖИТС вирусының жұғу қаупі жоқ. Қан сорғыш және басқа жәндіктер (маса, бит, кене, бүрге, шыбын, тарақан, қандала т. б.) арқылы жұғу жолдары да анықталмаған. Мысық, кой, жылқы, маймылдарда қоздырғышы АИВ-ке үқсас иммундық тапшылық болатынына карамастан, үй және жабайы жануарлардан ЖИТС жұғу жайлары кездеспеген. ЖИТС жұғудан қалай сақтанады? Әртүрлі инфекциялардан сақтанудың ең тиімді тәсілі — вакцина егу. Алайда вакцина дайындау бағытында тыңғылықты зерттеулер жүргізіліп жатса да, ондай профилактикалық препарат алу әзірше қолдан келмей отыр. ЖИТС-пен науқастанудан сақтанудың маңызды шаралары мыналар: — әлеуметтік, халықаралық, мемлекеттік шаралар; — жеке басты қорғауға бағытталған шаралар. Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/elektr-tizbegi-jene-oni-negizgi-elementteri-elektr-tizbekterin.html

Электр тізбегі және оның негізгі элементтері. Электр тізбектерін есептеудің мақсаты мен міндеттері

Электр тізбектерін есептеудің мақсаты мен міндеттері. Белсенді және пассивті элементтер. Электр энергиясының көздері туралы қысқаша ақпарат. Электр энергиясын энергияның басқа түрлеріне түрлендіру. Энергияның басқа түрлерінен электр энергиясын алу. Кирхгоф Заңдары. Электр тізбектерін есептеудің дұрыстығын тексерудің негізгі әдістері. Контурлық ток әдісі. Айнымалы ток тізбектерінің элементтері: белсенді кедергі, индукторлар, конденсаторлар. Электр тізбегі. Электр тізбектерінің негізгі түсініктері. ЭҚК, потенциал, кернеу, ток күші, электр кедергісі, қуат. Тұрақты ток анықтамасы. Бір ЭҚК –і бар тармақталған және тармақталмаған электр тізбектері. Энергия қабылдағыштардың аралас қосылысы. Тармақталған электр тізбектерінің эквивалентті кедергісі. Электр тізбектеріндегі энергетикалық баланс. Айнымалы тоқты анықтау, алу жəне кескіндеу. Айнымалы тоқтың параметрлері. Векторлық және топографиялық диаграммалар. Негізгі анықтамалар. Үш фазалы ЭҚК жүйесі.

http://engime.org/kirispe-i-tarau-oushilardi-shifarmashili-is--ereketke-bauludi-v2.html

Кіріспе І тарау. Оқушыларды шығармашылық іс -әрекетке баулудың ғылыми -теориялық негіздері

Кіріспе І - Тарау. Оқушыларды шығармашылық іс -әрекетке баулудың ғылыми -теориялық негіздері. 1.1 Бастауыш сынып оқушылары- оқу-танымдық іс- әрекеттің субъектісі ретінде 1.2 Оқушыларды шығармашылық іс -әрекетке баулудың психологиялық -дидактикалық шарттары. II - Тарау. Бастауыш сынып оқушыларын шығармашылық іс- әрекетке баулудың жолдары 2.1 Оқушыларды шығармашылық іс-әрекетке баулу технологиясы ....... 2.2 Бастауыш сынып оқушыларын шығармашылық іс-әрекетке баулу технологиясы бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыс және оның нәтижелері.................................................... Қорытынды Пайдаланылған әдебиеттер........................ Қосымша............................................................. Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/nsaular-praktikali-dafdilardi-igeru-mamandi-jalpi-medicina-pen.html

НұсқаУлар (практикалық дағдыларды игеру) Мамандық: «Жалпы медицина» Пән: «Жедел және шұғыл медициналық көмек»­

«МАРАТ ОСПАНОВ АТЫНДАҒЫ БАТЫС ҚАЗАҚСТАН МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІ» КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫ БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ өзіндік жұмысы үшін ӘДІСТЕМЕЛІК нұсқаУлар (практикалық дағдыларды игеру) Мамандық: «Жалпы медицина» Пән: «Жедел және шұғыл медициналық көмек» Кафедра: Жедел шұғыл медициналық көмек Курс: 5 Тақырып: Қуықты катетерлеу Құрастырған: М.ғ.к ___________Садуов М.А. Ассистент________Усенова М.Б. Ақтөбе, 2019 Кафедра отырысында талқыланды және бекітілді: Хаттама № 1 «28» тамыз 2019 ж. Кафедра жетекшісі, м.ғ.к. ___________________________Садуов М.А. 1. Тақырып: Қуықты катетерлеу 2. Мақсаты: Студенттерді қуықты катетерлеу тәжірибелік дағдысына үйрету. 3. Оқыту әдістері: кіші топтар, жұптарды жұмыс істеу, көру ролигі, дебрифинг, берілген тақырып бойынша тәжірибелік дағдыларды көрсету 4. Ақырғы нәтиже: сабақ соңында студент: білуі керек: қуықты катетерлеуге көрсетімдерді және қарсы көрсетімдерді; істей білуі керек: қуықты катетерлеуді. Сабақ барысында клиникалық дағдыларды игеруде пайдаланылатын медициналық құралдар және жабдықтар тізімі: - Қуықты катетерлеуді жүргізу үшін S230.10 тренажері; - Стерильді катетер, пинцет, резенкелі бес саусақты қолғап; - Зәрді жинау үшін лоток, фурациллин ерітіндісі, стерильді вазелинді май. Манекен аты | Сипаттамасы | Саны | S230.10 тренажері | Қуықты катетерлеу үшін (ер кектерге, әйелдерге) жетілдірілген моделі | 1 | Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/prezentaciya-tairibi-elektr-dofali-pesh.html

Презентация Тақырыбы: Электр доғалы пеш

Электр доғалы пеш — өнеркәсіптік пеш; онда электр доғасының қызуы металдарды және басқа материалдарды қорытуға пайдаланылады. Онда температураны 2500°с-қа дейін көтеруге болады. Болат цилиндр тәрізді пешінің астары отқа төзімді кірпіштен қаланған. Корпус қабырғасында шихта салатын терезе мен дайын болат ағатын науа бар. Төбесіндегі күмбез тесігінен графиттелген электродтар өтеді. Механизм жәрдемімен шихта материалдарын салу және дайын болған сұйық болат пен қожды құйып алу үшін еңкейтіледі. Диаметрі 350….500 мм электродтар мен шахта арасында пайда болатын электр доғасы жылу көзі болып табылады. Электродтарға берілетін тоқ кернеуі 200-600 В, күші 1-10 кА. Электр доғалы пештердің сыйымдылығы 0,5-300 т аралығында. Пешті жалпы сипаттау Біздің елдегі айнымалы тоқтағы доғалы пештері сыйымдылықтың белгіленген типтік қатарына сәйкес салынады: 0,5; 1,5; 3; 6; 12; 25; 50; 100; 150 және 200 т. Доғалы электр пеш (1.1-сурет) электродтары мен тоқ жеткізгіштері бар жұмыстық кеңістіктен (пештің өзі) және пештің еңкейуін, электродтарды ұстап тұру мен оның ауысуын және шихтаның тиелуін жүргізетін механизмдерден тұрады: Болатты балқытуды жұмыс кеңістігінде жүргізеді; көптеген пештерде оның отқатөзімді материалдардан жасалынған тоғыспасы және қабырғалары болады. Осындай жұмыстық кеңістігінің сорабы 1.2-суретте көрсетілген. Ол үстіңгі жағынан күмбез сияқты тоғыспамен-1, астыңғы жағынан табанмен -6 және бүйірінен қабырғалармен -2 жабылған. Табан мен қабырғалардың қалауы металл қаптамаға отырғызылған. Алмалы-салмалы тоғысқа тірек сақинаға отырғызылған оттөзімді кірпіштерден өрілген. Жұмыс кеңістікке төбесінде симметриялы орналасқан үш тесік арқылы ток беретін, арнайы механизмнің көмегімен жоғары және төмен жылжи алатын электродтар -9 кіргізілген. Болатты балқытуды жұмыс кеңістігінде жүргізеді; көптеген пештерде оның отқатөзімді материалдардан жасалынған тоғыспасы және қабырғалары болады. Осындай жұмыстық кеңістігінің сорабы 1.2-суретте көрсетілген. Ол үстіңгі жағынан күмбез сияқты тоғыспамен-1, астыңғы жағынан табанмен -6 және бүйірінен қабырғалармен -2 жабылған. Табан мен қабырғалардың қалауы металл қаптамаға отырғызылған. Алмалы-салмалы тоғысқа тірек сақинаға отырғызылған оттөзімді кірпіштерден өрілген. Жұмыс кеңістікке төбесінде симметриялы орналасқан үш тесік арқылы ток беретін, арнайы механизмнің көмегімен жоғары және төмен жылжи алатын электродтар -9 кіргізілген. Шихталық материалдарды пештің табанының үстіне тиейді, олар балқығаннан кейін пеште металл мен шлак қабаты түзіледі (1.2-сурет). Балқу және қызу электродтар мен сұйық металдың немесе металл шихтаның арасында пайда болатын электр доғаларының-5 жылу есебімен жүзеге асырылады. Дайын болған болат пен шлакты ағызып алуды (шығарып алуды) жұмыстық кеңістікті еңкейту жолымен болат шығарылатын тесік-4 және науа-3 арқылы жүзеге асырады. Жапқышпен-8 жабылатын жұмыстық терезе (ойық) балқыманың жүрісін бақылауға, табанды жөндеуге және материалдарды тиеуге арналған. Қазіргі жаңа пештерде шихтаны ашылатын жұмыстық кеңістігіне түбі ашылмалы себет (қауға) көмегімен үстінен тиейді; тек қана кейбір бұрын салынған, сыйымдылығы кіші (˂40 т) пештерде шихтаны жұмыс кеңістігіне терезе арқылы мульдалармен тиеу сақталып қалынды. Пештің жұмыс кеңістігі Жұмыс кеңістігінің формасы. Доғалы пеш көлденең қимасында дөңгелек болып келеді. Жұмыс кеңістігінің бойлық кесіндісіндегі (1.3-сурет) пішіні сфералық-конустық ваннамен, оның үстіндегі қабырғалармен және үстіңгі, тоғыспамен шектелген, сфералық бөліктен пайда болған. Сонымен барлық пештердің ваннасы мен үстіңгі сфералық бөлігінің формасы бірдей болып келеді, ал формасы қаптаманың пішінінің үйлесімімен тығыз байланыстағы қабырғаларының цилиндрлік (а), еңкіш (б) және цилиндрлі-конусты (в) болуы мүмкін. Қабырғаның құрылғысын таңдағанда қабырғалары цилиндрлі пештердің бірсыпыра артықшылығы бар: пештің габариттары, массасы мен сыртқы жылу беретін беті кіші және келте желінің ұзындығы қысқа болады. Қабырғалары цилиндрлі-конусты және еңкіш пештердің басты артықшылықтары қабырғалардың инішінің жоғары температуралық электр доғадан алыстау себебінде олардың тұрақтылығының жоғары болуы. Осы себепке байланысты соңғы жылдары отандық зауыттарда салынған электр пештерінің денінің жұмыстық кеңістігі цилиндрлік-конусты қабырғалы болып келеді. а - қабырғалары цилиндр тәрізді қаптама; б - еңкіш қабырғалы; в - қабырғалары цилиндрлі-конусты;1 - қаптама; 2 - құламалар; 3 - қаптаманың ажыратылатын жері; 4 - иніш; 5 - айналма (сақиналы) науа;6 - тоғыспалық сақина; 7 - электродтарға арналған тесік; 8 - жұмыстық терезе 1.2-сурет - Электр пештерінің жұмыстық кеңістігі мен қаптамасының формасы Жұмыстық кеңістіктің габариттерін анықтайтын басты өлшемдер - бұл жұмыстық терезенің табалдырық деңгейіндегі ваннаның тереңдігі мен диаметрі (Нв және Dв) табалдырық деңгейінен қабырғалардың үстіне дейінгі жұмыстық кеңістіктің биіктігі - Нж (1.2-сурет). Сфералы-конусты ваннаның өлшемдерін Dв/Нв қатынасын мөлшерін беріп және ол шлак пен металды сыйдыруға тиісті дегенге сүйеніп Нсф=0,2Нв деп алып есептеп анықтайды (~металл көлемінен 15%). Сонымен жұмыстық терезенің табалдырығы, шлак көбіктенгенде терезе арқылы ағып шықпас үшін, оның деңгінен 20-40 мм биік болуға тиісті; одан басқа, жоғарыда айтылғандай, құламалардың үсті табалдырық деңгейінен 70-150 мм жоғары болу керек. Dв/Нв қатынасының мөлшерін келесі түсініктердің есебімен талғайды. Dв/Нв -ны Нв арттыру металл-шлактың беттік түйісін өсіреді және ваннаның тереңдігін төмендетеді, бұл металдың тазарту үдерісінің толықтығын көтереді және ваннаның биіктік бойында қызуын жеңілдетеді. Осы айтқандарды есептей отырып, жаңа пештерде Dв/Нв мөлшерін 4,5-5,5 аралығында алады, сонымен төменгішек және міндет жүктелген болатты балқытатын пештерге ұсынылады. Әдетте тотықсыздандырғыш кезеңсіз жеңілдетілген технология бойынша істейтін иніші қышқыл пештер үшін Dв/Нв мөлшері 3,5-4,5 аралығында ұсынылады. Жұмыстық кеңістіктің габариттерін анықтайтын басты өлшемдер - бұл жұмыстық терезенің табалдырық деңгейіндегі ваннаның тереңдігі мен диаметрі (Нв және Dв) табалдырық деңгейінен қабырғалардың үстіне дейінгі жұмыстық кеңістіктің биіктігі - Нж (1.2-сурет). Сфералы-конусты ваннаның өлшемдерін Dв/Нв қатынасын мөлшерін беріп және ол шлак пен металды сыйдыруға тиісті дегенге сүйеніп Нсф=0,2Нв деп алып есептеп анықтайды (~металл көлемінен 15%). Сонымен жұмыстық терезенің табалдырығы, шлак көбіктенгенде терезе арқылы ағып шықпас үшін, оның деңгінен 20-40 мм биік болуға тиісті; одан басқа, жоғарыда айтылғандай, құламалардың үсті табалдырық деңгейінен 70-150 мм жоғары болу керек. Dв/Нв қатынасының мөлшерін келесі түсініктердің есебімен талғайды. Dв/Нв -ны Нв арттыру металл-шлактың беттік түйісін өсіреді және ваннаның тереңдігін төмендетеді, бұл металдың тазарту үдерісінің толықтығын көтереді және ваннаның биіктік бойында қызуын жеңілдетеді. Осы айтқандарды есептей отырып, жаңа пештерде Dв/Нв мөлшерін 4,5-5,5 аралығында алады, сонымен төменгішек және міндет жүктелген болатты балқытатын пештерге ұсынылады. Әдетте тотықсыздандырғыш кезеңсіз жеңілдетілген технология бойынша істейтін иніші қышқыл пештер үшін Dв/Нв мөлшері 3,5-4,5 аралығында ұсынылады. Электродтық тесіктердің тығыздағышы Тоғыспадағы электродтарға арналған тесіктердің диаметрін электродтардың диаметріне қарағанда 30- 50 мм үлкен жасайды. Олардың арасындағы саңылау тоғыспаны пайдаланғанда оның қызуы үстінде деформациялануынада электродтардың сынып кетуін жоюға қажет. Электродтардың айналасындағы саңылауларды ыстық газдарды шығармау үшін тығыздайды, өйткені ол жылу жоғалымдарының және, демек, электр энергиясының шығынының өсуіне әкеліп соқтырады; электрод ұстағыштардың қатты қызып кетуін, әсіресе, электродтардың, осының себебінде олардың қар-қынды тотығуын тудырады. Тығыздағыштардың құрылымының көптеген түрлерін қолданады. Үлкен пештерде газдинамикалық тығыздағыш сақиналар өздерін жақсы жағынан көрсетті. Осындай тығыздағыштың біреуінің құрылымы 1.3,а-суретте көрсетілген. Оттөзімді бетоннан жасалынған сақинаға тангенциальді ауа берілетін қуыс металл сақина тіреледі. Электродтың айналасындағы ауа ағыны газдардың пештен жылуына жол бермейді. Кіші және орташа пештерде тоғыспадағы элетродтардың айналасына немесе тоғыспаға тереңдетіліп орналасқан, сумен салқындатылатын қуыс сақинаны-экономайзерді кеңінен қолданады. 1.6, б-суретте тереңдетіліп орналасқан, тығыздауды жақсарту үшін шлак мақтамен толтырылып, үстіңгі жағынан шеген жағамен жабдықталған экономайзердің құрылымының біреуі көрсетілген 1.3-сурет - Газодинамикалық тығыздағыш сақина (а) және экономайзер (б) Қорытынды Балқытудың басқа агрегаттарымен салыстырғанда, электр доғалы пештерінде балқытудың артықшылықтарына мыналар жатады: Жылдам қызып, 2000˚C-қа дейін жылудың тұрақты болуы. Тотықтанатын, бұрынғы қалпына келетін немесе бейтарап атмосфера және вакуум жасау мүмкіншілігі. Соның арқасында электр пештерінде мапасы жоғары және арнайы қасиеттері бар, зиянды қоспалары аз болаттар қорытуға болады. Пайдалынылған әдебиеттер 1. http://lib.kstu.kz 2. kk.wikipedia.org 3. Ғазалиев А.М. Жалпы металлургия: оқулық. / ҰҒА академигі - А.М. Ғазалиев, В.В. Егоров. – Алматы: Білім, 2010. – 693 б.

http://engime.org/esbergen-jandaulet-mehanika-8-3-ajnimali-tok.html

Есберген Жандаулет Механика 8-3 Айнымалы ток

Есберген Жандаулет Механика 18-3 1)Айнымалы ток, кең мағынасында — бағыты мен шамасы периодты түрде өзгеріп отыратын электр тогы. Ал техникада айнымалы ток деп ток күші мен кернеудің период ішіндегі орташа мәні нөлге тең болатын периодты ток түсініледі. Айнымалы ток байланыс құрылғыларында (радио, теледидар, телефон т.б.) кеңінен қолданылады. Айнымалы ток тербелісі Тұрақты ток – ток күшінің шамасы мен бағыты уақытқа байланысты өзгермейтін электр тогы. Тұрақты ток тұрақты кернеудің әсерімен тек тұйықталған тізбекте ғана пайда болады. Тармақталмаған тұйық тізбектің кез келген қимасында тұрақты ток күшінің мәні өзгермейді. Тұрақты токтың негізгі заңдарына ток күші мен кернеудің байланысын сипаттайтын Ом заңы, өткізгішпен ток жүрген кезде бөлініп шығатын жылуды анықтайтын Джоуль-Ленц заңы және тармақталған тізбек үшін жазылатын Киргхоф ережелері жатады. Тұрақты ток көздеріне электр машиналарының генераторы, гальвани элементтері, термоэлементтер, батареяларға топтастырылған фотоэлементтер, күн көзінің батареялары, алдын ала зарядталған аккумуляторлар және — пайдалы әсер коэффициенті жоғары магниттік гидродинамика генераторлары жатады. Тұрақты токты жартылай өткізгіштердің және басқа түзеткіштердің көмегімен, айнымалы токты түзету арқылы өндіруге болады. Айнымалы ток (тұрақты ток) және тұрақты ток (тұрақты ток) - бұл әлемнің түкпір-түкпірінде электр энергиясын жіберу үшін қолданылатын токтардың екі түрі. Екі токтың да өзіндік ерекшеліктері бар, олар әртүрлі құрылғыларда қолданылады. Тұрақты ток бір бағытта емес және тек бір бағытта қозғалады, айнымалы ток үнемі бағытын өзгерткен сайын көтеріліп, құлайды. Алайда, олар бір-біріне ұқсас, өйткені олардың екеуі де электрондардың ағынына қатысты. Бірақ олардың ұқсастығы мұнда аяқталады, өйткені олар түбегейлі ерекшеленеді және олардың айырмашылығы екеуінің пайда болуынан, сондай-ақ оларды беру мен қолданудан басталады. 2)Кирхгофтың екінші заңы Кирхгофтың кернеу заңы электрлік мәселелерді шешуде маңызды. Бұл эффектті ашқаны үшін Густав Кирхгоф есімді ғалымға еңбегі сіңген. Ол кез-келген тұйықталған контур айналасындағы кернеудің төмендеуінің қосындысы осы контурға қолданылатын кернеуге тең болуы керек деп тапты. Бұл заң кез-келген тізбекті тізбектің контурына сәйкес келеді. Кирхгофтың екінші заңы Кез келген электр тізбегінің тұйық контуріндегі ЭҚК алгебралық қосындысы барлық бөліктердегі кернеулердің алгебралық қосындысына тең мұндағы n – контурдағы ЭҚК көздерінің саны; m – контурдағы R к кедергісі бар элементтер саны; U к = R к I к – контурдың к-м элементіне түсетін кернеу. Егер электр тізбегіне кернеу көздері қосылған болса, онда Кирхгофтың екінші заңы мына күйде құрастырылады : ЭҚК көздері мен контур элементтеріндегі барлық кернеулердің қосындысы нөлге тең Кирхгофтың екінші заңы бойынша теңдік жазу барысында мыналар қажетті: • 1) ЭҚК, ток және кернеулердің шартты бағытын белгілеу; • 2) теңдік жазылатын контурда өту бағытын таңдау; • 3) Кирхгофтың екінші заңының бір құрылымына сүйене отырып, теңдік жазу. Кирхгофтың бірінші және екінші заңы (мысалдар) • а түйіні үшін Кирхгофтың бірінші заңы (1.2 суретте) I - I 1 - I 2 = 0. • (1.2 суреттегі) Сұлба үшін Кирхгофтың екінші заңына теңдік жазамыз: E = U R + U 1 . • (1.2 сурет) электрлік сұлбадағы контурға Кирхгофтың екінші заңын қолдана отырып, теңдік жазамыз: • контур I: E = RI + R 1 I 1 + r 0 I, • контур II: - R 1 I 1 + R 2 I 2 = 0, • контур III: E = RI + R 2 I 2 + r 0 I. 3)Ом заңы Ом заңы - барлық электр теорияларының ішіндегі ең негізгісі және ең көп қолданылатыны. Ом заңы кернеу (ток ағынын тудыратын күш), ток (электрондардың қозғалысы) және қарсылық (ток ағынына қарсы тұру) қатынасын түсіндіреді. Ом заңы келесі түрде баяндалады: Кернеудің жоғарылауы, егер қарсылық өзгеріссіз қалса, ток күші артады. Ом заңы басқа жолмен тұжырымдалған: егер кернеу өзгеріссіз болса, қарсылықтың жоғарылауы токтың азаюына әкеледі. Ом заңымен қолданылатын электр мәндері әдетте бас әріптермен ұсынылады. Кернеу (V) вольтпен өлшенеді. Ток күші (I) ампермен өлшенеді. Қарсылық (R) оммен өлшенеді. Ом заңы – электр тогының негізгі заңдарының бірі. Ом заңы – өткізгіштегі ток күшінің (I) осы өткізгіштің ұштары арасындағы кернеумен (Ұ) байланысын анықтайды: Ұ=р*І (1) мұндағы р өткізгіштің геометриялық өлшемдеріне, электрлік қасиеттеріне және температурасына байланысты болатын пропорционалдық коэффициенті р – омдық кедергі немесе өткізгіштің берілген бөлігінің кедергісі деп аталады. Ом заңын 1826 ж. неміс физигі Г. Ом (1787 – 1854) ашқан. Есберген Жандаулет Механика18-3 Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/shizofreniya-jene-sandira-bzilistari.html

Шизофрения және сандырақ бұзылыстары

Шизофрения дегеніміз - жастық шақта пайда болатын созылмалы психикалық эндогенді прогредиентті, этиологиясы жағынан айқындалмаған ауру. Шизофрения кез-келген жас кезеңінде басталуы мүмкін, дегенмен шизофренияның дамуына аса тән жас кезеңі 20-25 жас.Әйелдерде ауру жедел өтеді,ал ер адамдарда әйелдерге қарағанда ауру ерте басталады. Шизофренияны оқып танығанда Э.Крепелиннің жұмыстарын ескеру қажет. Ол бойынша dementia praecox (ерте кемақылдық) ұғымына біріктірілген бірнеше психоздар. Жастық шақта себепсіз басталатын, прогредиетті ағымды және тұлғаның терең дефектілеріне (гебефрения, кататония) әкелетін және созылмалы сандырақты психозғаәкелетін ауру деп есептеді.

http://engime.org/1-lauazimdi-mindetterin-orindau-shin-ajetti-raldarmen-jabdital.html

1. Лауазымдық міндеттерін орындау үшін қажетті құралдармен жабдықталған оның еңбек қызметі аймағы

1.Лауазымдық міндеттерін орындау үшін қажетті құралдармен жабдықталған оның еңбек қызметі аймағы: A. Хатшы – референттің кабинетті B. Хатшының жұмыс орынның ауданы C. Хатшы-референттің жұмыс орны D. Жихаз бен жабдықтардың орналысуы E. Хатшының жұмысының қауіпсіздік аймағы 2. Алаң мөлшерін таңдаған кезде қандай факторды ескеру қажет: A. Компьютерлік техниканың болуын B. Терезенің үлкен болуын C. Кеңсенің бірінші қабатта орналасуын D. Қосалқы жабдықты орнату мүмкіндігін E. Басшының кабинетінен алшақ болуын 3. Мамандар дербес компьютерлік техниканың құрылғыларын не деп атайды? А) DVD B) “Hardware” (қатты темір тауар) С) принтер D) мәтіналғы Е) дербес компьютердің қосалқы құрылғылары 4. Мамандар дербес компьютерлік программалық қамтамасыз етуді не деп атайды? А) “Software” (жұмсақ тауар) B) “Hardware” (қатты темір тауар) С) қатты немесе жұмсақ тауарлар D) жеңіл тауар Е) дербес компьютердің қосалқы құрылғылары 5. Ақпаратты тез дайындаудың бір тәсілі, ол - ... А) қағазға жазу В) дербес компьютерде мәтіндік редакторда теру С) сканерлеу D) таспаға жазу Е) барлық жауап дұрыс 6. Адам ең көп ақпаратты ненің көмегімен алады? А) сезу және көрудің В) иіскеу мен естудің С) есту мен көрудің D) көру және дәмін татудың Е) дәмін татудың 7 .Сендер электрондық хатта көрген фильмдерің туралы баяндадыңдар делік. Бұл ақпараттың қай түріне жатады? А) есту В) сезу С) көру D) жазбаша Е) дәмін тату 8 .Осы информатика оқулығында келтірілген мәліметтер ақпараттың қай түріне жатады? А) мәтіндік және графикалық В) графикалық және естілетін С) электромагниттік және көрінетін D) цифрлық және музыкалық. E) көрінетін және естілетін 9. Хатшының жұмыс орны дәстүрлі түрде неше аймақты қамтиды? A. төрт B. үш C. екі D. алты E. бес 10. Келушілермен жұмыс жүргізу A. Кәсіпорын қызметкерлерің құжаттарын қабылдау және көмек беру B. Бүкіл іс қағаздарын жүргізуге байланысты жұмыстар C. Факс қабылдау-жөнелту, электронды почта бойынша хабарлар қабылдау-жөнелту D. Басшының баяндамасын ресідеу, хаттама жүргізу E. Басшы кабинетін қажетті кеңсе құралдарымен жабдықтау. 11. Шаруашылық сипаттағы жұмыстар: A. Кәсіпорын қызметкерлерің құжаттарын қабылдау және көмек беру B. Бүкіл іс қағаздарын жүргізуге байланысты жұмыстар C. Факс қабылдау-жөнелту, электронды почта бойынша хабарлар қабылдау-жөнелту D. Басшының баяндамасын ресідеу, хаттама жүргізу E. Басшы кабинетін қажетті кеңсе құралдарымен жабдықтау. 12. Графикалық ақпаратты (суреттерді, сызбаларды және т.б.) қағаздан компьютерге енгізу құралы: А) мәтіналғы В) принтер С) монитор D) пернетақта Е) тінтуір 13. Төменде көрсетілгендердің қайсысы дербес компьютердің шығару құрылғысы? А) мәтіналғы В) пернетақта С) тінтуір D) принтер Е) барлық жауап дұрыс 14. Микрофон, мәтіналғы, тінтуір қатарын төменде көрсетілген сөздердің бірімен аяқтаңдар: А) пернетақта В) жүйелік блок С) дыбыс құлақтығы D) монитор Е) принтер 15. Винчестер дегеніміз: А) Жұмсақ диск (дискета) В)қатты диск С) лазерлік диск D) флешка Е) процессор 16. Заманауи ақпарат тасығыштардың қайсысының көлемі үлкенірек? А) жұмсақ диск В) қатты диск С) лазерлік диск D) флешка Е) процессор 17. Принтер қандай құрылғы? А) бір дербес компьютерден басқасына ақпарат таситын В) графикалық ақпаратты енгізетін С) ақпаратты қағазға басып шығаратын D) деректер мен программаларды ұзақ уақыт сақтайтын Е) есте сақтау құрылғысы 18. Сканерлеу (сканирование; sganning)- А) мәтіналғының көмегімен дербес компьютердің жадына бейнелерді енгізу үдерісі В) технологиялық прогресс ұлттың әл-ауқатын қамтамасыз етеді С) дербес компьютерде алгоритм бойынша автоматты ақпарат өңдеу жүйесі D) нарықтағы ұсынылатын дербес компьютер кешендері құрылғыларының алуан түрлілігі Е) дербес компьютерді қалпына келтіру 19. Мәтіналғы дегеніміз – А) сызбалық ақпаратты қағаздан, үлдірден, фотосуреттерден оқып, дербес компьютерге сандық пішімде енгізуге арналған құрылғы В) дербес компьютерлік графикада екі бағыт бар: бейнелерді құру және бар бейнелерді өңдеу құралы С) бір дербес компьютерден басқасына ақпарат таситын құрылғы D) пернетақтада терілген кез келген бұйрықтың орындалуын құптайтын құрылғы Е) принтерден қағазды басып шығару 20. Электронды тасымалдағыштарға не жатады? А) магнитті таспа, кинофильмдер, магнитті және лазерлік дискілер В) видео жады, жедел жады, қатты диск С) жұмсақ диск (дискета), қатты диск, флешка D) тінтуір, пернетақта, жүйелік блок Е) принтер, мәтіналғы 21. TWAIN – А) суретті алдын ала орнату программаларының бірі В) дербес компьютерге сандық пішімде енгізуге арналған құрылғы С) факс-модем арқылы жіберуге болатын үдеріс D) барлық жауап дұрыс Е) мәтінді өңдеу программасы 22. ABBYY FineReader-де құжат енгізу неше кезеңнен тұрады? А) 4 В) 3 С) 5 D)2 Е)9 23. ABBYY FineReader-де құжат енгізу кезеңдерінің дұрысын таңдаңдар: А) барлық жауап дұрыс В) кескінді алу С) сәйкестендіріп тану D) құжатты тексеру Е) құжатты антивирусқа тексеру 24.Білім беру аақпараттық рессурстары дегенімізі не? А) ақпараттың кез-келген түрі немесе оқу үдерісінде қолдану үшін арнайы жасалған программалық өнімдер В) журнал С) кітап D) дәптер, кітап Е) қалам, дәптер, кітап 25.Ақпараттану дегеніміз –ол... А) дәптер, кітап В) дербес компьютер С) дербес компьютердің қосымша құрылғысы D) ЭЕМ арқылы ақпаратты жинау, сақтау, түрлендіру жеткізу және оны пайдалану заңдылықтары мен тәсілдерін зерттейтін жаңа ғылыми пән Е) дербес компьютерді құрастыру пәні 26.Графикалық ақпаратты (суреттерді, сызбаларды және т.б.) қағаздан компьютерге енгізу құралы: А) мәтіналғы В) принтер С) монитор D) пернетақта Е) тінтуір 27.Төменде көрсетілгендердің қайсысы дербес компьютердің шығару құрылғысы? А) мәтіналғы В) пернетақта С) тінтуір D) принтер Е) барлық жауап дұрыс 28. Суретте көрсетілген құрылғы қалай аталады? А) жүйелік қорап В) монитор С) тінтуір D) пернетақта Е) тышқан 29. Суретте көрсетілген құрылғы қалай аталады? А) жүйелік қорап В) монитор С) тінтуір D) пернетақта E) тышқан 30. Суретте көрсетілген құрылғы қалай аталады? А) аналық тақша В) видеокарта С) қатты диск D) жедел жады E) жұмсақ диск 31. Суретте көрсетілген құрылғы қалай аталады? A)аналық тақша B)видеокарта C)трекбол D)джойстик E) аналық тақша 32. Жедел жады- A) ақпаратты ұзақ уақыт сақтауға арналған құрылғы. B) компьютерде деректерді уақытша сақтау жады. C) жүйелік блоктың "миы". D) жүйелік блоктың басқа құрылғылары жалғанған негізгі бөлігі. E) компьютерде дыбыспен жұмыс істеу үшін қажет. 33. Процессор - A) ақпаратты ұзақ уақыт сақтауға арналған құрылғы. B) компьютерде деректерді уақытша сақтау жады. C) жүйелік блоктың "миы". D) жүйелік блоктың басқа құрылғылары жалғанған негізгі бөлігі. E) бейнені мониторға шығаруға "дайындайды". 34. Қатты диск - A) ақпаратты ұзақ уақыт сақтауға арналған құрылғы. B) компьютерде деректерді уақытша сақтау жады. C) жүйелік блоктың "миы". D) жүйелік блоктың басқа құрылғылары жалғанған негізгі бөлігі. E) бейнені мониторға шығаруға "дайындайды". 35. Қорғану құралдары неше санаттарға бөлінеді? А) 6 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 36. Техника қауіпсіздігі және өрт қауіпсіздігіне кіретін ұғым А) санитарлық B) ұйымшылдық C) гигиеналық D) құқықтық E) техникалық 37. Кәсіпорындағы еңбектің тәртіптелуі А) еңбек туралы заңмен B) кәсіпорын жарғысымен C) жеке еңбек шартымен D) ішкі еңбек тәртіп ережесімен E) еңбек заңнамасымен 38. Еңбекті қорғаудың бір түрі, жұмыс атқарушыларға қауіпті өндірістік факторлардың әсер етуіне жол бермейтін ұйымдастырушылық және техникалық шаралар мен құралдардың жүйесі А) электр қауіпсіздігі B) еңбек гигиенасы C) өрт қауіпсіздігі D) техника қауіпсіздігі E) өндірістік санитария 39. Кәсіпорындық жарақаттар ауырлығына байланысты бөлінеді: А) 2 топқа B) 5 топқа C) 6 топқа D) 3 топқа E) 4 топқа 40. Жұмысшының қызметтік міндеттерін атқарудан бос кезеңінде өз қалауынша пайдалана алатын уақыт А) демалыс уақыты B) жеке еңбек шарты C) жұмыс уақыты D) үзіліс E) мейрам күні 41. Еңбек қорғау іс – шараларын тексеретін қауіпсіз жұмысты қамтамасыз етуін бақылайтын еңбек қорғау сұрақтары А) Техникалық B) Сақтандыратын C) Ұйымдық D) Санитарлық E) Құқықтық 42. Жұмысқа бара жатқанда немесе жұмыс барысында орын алған бақытсыз жағдай, қайсысына жатады. А) Өндірістегі B) Тұрмыстық C) Спорттағы D) Әуестік E) Жұмыстағы 43. Қағаз парақтарын металл қапсырмалармен қыстыруға арналған құрылғы. A) Блокнот B) Антистеплер C) Қағаз D) Дыракол E) Степлер 44. Қағазды тесуге арналған механикалық құрылғы. A) Блокнот B) Антистеплер C) Қағаз D) Дыракол E) Степлер 45. Іс жүргізуді ұйымдастыру төмендегідей нормативті құжаттардың көмегімен анықталады: A) ҚР СТ1037-2001 терминдер мен анықтамалар, 1042-2001 құжаттарды рәсімдеуге қойылатын талаптар; B) аудит стандарттары, есеп саясаты, Бухгалтерлік есеп стандарттары; C) «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» Заң 26 желтоқсан 1995 №2732; (07.2003ж); D) «Салықтар және бюджетке басқа міндетті төлемдер туралы» заң 24.04.1995ж №2235 (01.2004ж өзгертулер мен толықтыруларымен бірге); E) БЕж/е А әдістемесінің Департаментінің «Бухгалтерлік есеп стандарттары және әдістемелік ұсыныстары» МФРК А. 1999ж., «Салықтар және бюджетке басқа да міндетті»; 46.Кеңсе құжаттарының коммуникациялық түріне жатады: A. Дербес компьютер B. Баспа машинасы, принтер C. Телефон, факс, электрондық почта D. Оverhead, multi-media проектор E. Сканер-принтер- телефон 47. Кеңсе құжаттарының электрондық түріне жатады A. Телефон, факс, электрондық почта B. Сканер-принтер- телефон C. Сканер-факс-копир бір ораудағы D. Оverhead, multi-media проектор E. Дербес компьютер 48. Кеңсе құжаттарының көпфункциональды құрылғылар түріне жатады: A. Сканер-принтер-копир, сканер-факс-копир бір ораудағы B. Телефон, факс, электрондық почта C. Сканер-факс-копир бір ораудағы D. Оverhead, multi-media проектор E. Сканер-принтер- телефон 49. Кеңсе құжаттарының түріне Оverhead, multi-media проектор түрі қай мақсатқа жатады: A. Электрондық B. Баспа C. Көбейту D. Презентация E. Коммуникациялық 50. Офистік техника деген: A. басқару және инженерлік-техникалық жұмыстарды механикаландыру және автоматтандыру үшін қолданылатын техникалық құралдар B. солидтік фирманың офисіне арналған ұйымдастыру техникасының құралдары C. кез келген офистің техникалық жабдықтарының ажырамас бөлігі D. факсимильдік аппарат, көшірме аппараты, ризограф, диктофондар, проекциялық аппаратура E. іс жүргізуде қолданылатын техникалық құралдарды және әкімшілік-басқару байланыс құралдары 51. Хатшы-референт орналасқан қабылдау бөлмесінің жалпы ауданы қанша болуы тиіс: A. 12 - 16 ш. м. B. 14 – 16 ш.м C. 10 – 15 ш.м D. 8 - 10 ш. м E. 16 – 18 ш.м 52. Хатшы: A. «басшының орынбасары»» B. «ұжымның беті» C. «өтініштерді қабылдайтын адам» D. «мәдениеті жоғары адам» E. «мекеменің беті» 53. Хатшы-референт еңбек процесінің ұйымдастыру техникасын ескере отырып, жұмыс орнын П-тәрізді етіп жоспарлайды. A. Т-тәрізді етіп B. Е-тәрізді етіп C. Н-тәрізді етіп D. П-тәрізді етіп E. Л -тәрізді етіп 54. Құжаттармен жұмыс жүргізу: A. Кәсіпорын қызметкерлерің құжаттарын қабылдау және көмек беру B. Бүкіл іс қағаздарын жүргізуге байланысты жұмыстар C. Факс қабылдау-жөнелту, электронды почта бойынша хабарлар қабылдау-жөнелту D. Басшының баяндамасын ресідеу, хаттама жүргізу E. Басшы кабинетін қажетті кеңсе құралдарымен жабдықтау. 55. Байланыс құралдарымен жұмыс істеу: A. іс сапарға жіберілген қызметкерлерге көмек көрсету B. басшының тапсырмасымен таныстыру, қатысушылардың тізімін жасау C. Телефонмен келіссөздер жүргізу, факс қабылдау-жөнелту, электронды почта бойынша хабарлар қабылдау-жөнелту D. Кәсіпорын қызметкерлерің құжаттарын қабылдау және көмек беру E. Басшының баяндамасын ресідеу, хаттама жүргізу 56. Жиналысты дайындау және өткізу A. Кәсіпорын қызметкерлерің құжаттарын қабылдау және көмек беру B. Бүкіл іс қағаздарын жүргізуге байланысты жұмыстар C. Факс қабылдау-жөнелту, электронды почта бойынша хабарлар қабылдау-жөнелту D. Басшының баяндамасын ресідеу, хаттама жүргізу E. Басшы кабинетін қажетті кеңсе құралдарымен жабдықтау. 57. Хатшыға қойылатын жалпы біліктілік талаптары A. Шет тілін жақсы меңгеруі, іс қағаздарын жүргізе алу, адамдармен жылдам тіл табыса алу B. Компьютерде жұмыс істей алу, іс қағаздарын жүргізе алу. C. Кәсіпқойлық, біліктілік, тіл табысқыштық, мәліметтердің құпиялылығын сақтай білуі. D. Адамдармен жылдам тіл табыса алу, шет тілін жақсы меңгеруі E. Тіл табысқыштық, басшының тапсырмаларын жоспарлай және ұйымдастыра білуі, шет тілін жақсы меңгеруі 58. Дыбыстық ақпаратты шығару үшін не қажет? А) монитор В) колонкалар С) мәтіналғы D) микрофон Е) процессор 59. Қайсысы компьютердің негізгі құрылғысына жатпайды? А) мәтіналғы В) тінтуір С) пернетақта D) процессор Е) монитор 60. Орындалатын кезде программа қайда сақталады? А) видео жадында В) жедел жадында С) қатты дискіде D) жұмсақ дискіде Е) барлық жауап дұрыс 61. Қайсысы ақпарат тасығыш емес? А) қатты дискі В) лазерлік дискілер С) флеш-жады D) процессор Е) дискета 62. Программалық жүйелер дегеніміз не? А) программалық өнімдерді дайындау және енгізу технологиясын қамтамасыз ететін программалар жиынтығы В) флеш-жады С) процессор D) қатты дискі Е) дискета 63. Мәтіналғы дегеніміз не? А) сызбалық ақпаратты қағаздан, үлдірден, фотосуреттен оқып, дербес компьютерге сандық пішімде енгізуге арналған құрылғы В) мәтіннің қаріптермен жұмыс С) мәтінді суретке айналдырады D) мәтіннің қатесін тексеретін программа Е) барлық жауап дұрыс 64. TWAIN дегеніміз не? А) суретті алдын ала орнату программаларының бірі В) сурет салатын, мәтін теретін программа С) мұрағаттау программасының бір түрі D) дербес компьютердің қосалқы құрылғысы Е) антивирустық программа 65.Дыбыстық ақпаратты не арқылы жеткіземіз? А) кітап В) радио С) журнал D) плакат Е) барлық жауап дұрыс 66. Ақпараттандыру- А) дамыған елдердің қоғамдық қарым-қатынастары жүйесінің ең бір жарқын түрі В) Paint графикалық редакторы С) күрделірек программаларды игеру D) Сканерлеу Е) құжатты дискіге жазу 67. Ақпараттық технология қанша техникалық жетістікке негізделген? А) 3 В) 5 С) 4 D) 2 Е) 7 68. Қашықтықтан ақпарат жеткізу жүйесі- А) жергілікті желі, телефон желісі, радио байланыс жерсеріктік байланыс В) магнитті таспа, кинофильмдер, магнитті және лазерлі дискілер С) жұмсақ диск (дискета), қатты диск, флешка D) жұмсақ диск (дискета), қатты диск Е) ток көзіне қосылған дербес компьютер 69. 1986 жылы белгісіз әріптермен жұмыс істей алатын жүйені жасаған компания: А) Calera Recognition Systems компаниясы В) Intelligent Machines Research Corporation C) Kurzwell Computer Products D) Microsoft компаниясы Е) X-Box компаниясы 70. Ақпараттық жүйе дегеніміз не? А) ақпараттық үдеріс В) ақпараттық түсінік С) адамның ақпараттық іс-әрекеті D) ақпаратты сақтау, беру және өңдеудің бірлескен іс-әрекеті Е) мәліметтер жиынтығы 71. Дыбыстық ақпаратты шығару үшін не қажет? А) монитор В) колонкалар С) мәтіналғы D) микрофон Е) процессор 72.Қайсысы компьютердің негізгі құрылғысына жатпайды? А) мәтіналғы В) тінтуір С) пернетақта D) процессор Е) монитор 73.Микрофон, мәтіналғы, тінтуір қатарын төменде көрсетілген сөздердің бірімен аяқтаңдар: А) пернетақта В) жүйелік блок С) дыбыс құлақтығы D) монитор Е) принтер 74 .Винчестер дегеніміз: А) Жұмсақ диск (дискета) В) қатты диск С) лазерлік диск D) флешка Е) процессор 75.Заманауи ақпарат тасығыштардың қайсысының көлемі үлкенірек? А) жұмсақ диск В) қатты диск С) лазерлік диск D) флешка Е) процессор 76. Суретте көрсетілген құрылғы қалай аталады? А) жүйелік қорап В) монитор С) тінтуір D) пернетақта E) микрофон 77. Суретте көрсетілген құрылғы қалай аталады? А) жүйелік қорап В) монитор С) тінтуір D) пернетақта E) микрофон 78. Суретте көрсетілген құрылғы қалай аталады? А) аналық тақша В) видеокарта С) қатты диск D) жедел жады E) жұмсақ диск 79. Суретте көрсетілген құрылғы қалай аталады? А) аналық тақша В) видеокарта С) қатты диск D) жедел жады E) жұмсақ диск 80. Суретте көрсетілген құрылғы қалай аталады? A)принтер B) сканер C)трекбол D)джойстик E)видеокарта 81. Аналық тақша - A) ақпаратты ұзақ уақыт сақтауға арналған құрылғы. B) компьютерде деректерді уақытша сақтау жады. C) жүйелік блоктың "миы". D) бейнені мониторға шығаруға "дайындайды". E) жүйелік блоктың басқа құрылғылары жалғанған негізгі бөлігі. 82. Құқықтық, әлеуметтік-экономикалық, ұйымдық-техникалық, санитарлық-гигиеналық, емдеу алдын алу, оңалту және өзге де іс-шаралары мен құралдарын қамтитын, еңбек қызметі процесінде қызметкерлердің өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз ететін жуйе А) техника қауіпсіздігі В) еңбек қорғау С) өрт қауіпсіздігі D) өндірістік санитария E) электр қауіпсіздігі 83. Кәсіпорынның, мекеменің, ұйымның қызметкерлері мен әкімшілігі арасында еңбек туралы заңнама мен басқа нормативтік актілердің қолданылуы мәселелері, сондай-ақ ұжымдық шарттың талаптары бойынша туындайтын реттелмеген алауыздық келіспеушілік. А) кәсіподақ дауы B) ұжымдық дауы C) әкімшілік дауы D) еңбек дауы E) жеке дауы 84. Қызметкер мен жұмыс беруші арасында жазбаша түрде жасалынатын келісім А) ұжымдық шарт B) жеке еңбек шарты C) еңбек қорғау туралы заң D) еңбек туралы заң E) жан-жақты келісім шарт 85. Еңбек гигиенасын және кәсіпорындық санитария сұрақтарын қамтитын ұғым А) санитарлық B) техникалық C) ұйымшылдылық D) құқықтық E) профилактикалық 86. Қандай жағдайда жұмысшыларға жұмыс кітапшасын қолға береді? А) жоғарылау B) ауысу C) оқыту D) жұмыстан босату E) мамандығын өзгерту 87 . Ұжымдық келісімде бар жағдайлар мен міндеттемелерді орындамаса және бұзса, бұзушы қандай жауапкершілікке тартылады? А) әкімшілік жауапкершілікке B) азаматтық жауапкершілікке C) қылмыстық жауапкершілікке D) тәртіптік жауапкершілікке және әкімшілік жауапкершілікке E) материалдық жауапкершілікке 88. Қызметкерлердің денсаулығын сақтау, өндірістік ортаның және еңбек процесінің қолайсыз әсерінің алдын алу жөніндегі санитарлық-гигиеналық шаралар мен техникалық құралдар кешені А) Кәсіпорындық санитория B) Еңбек қорғау C) Өртке қарсы қорғаныс D) Қауіпсіздік техникасы E) Еңбек гигиенасы 89. Еңбек құқығында: кәсіпорында, мекемеде, ұйымда жұмыс беруші мен қызметкер арасындағы еңбек, әлеуметтік-экономикалық, кәсіптік қатынастардағы реттейтін құқықтық актілер А) Жеке еңбек шарты B) Баржақты келісім шарт C) Еңбек туралы заң D) Еңбек қорғау заңы E) Ұжымдық шарт 90. Қызметкердің еңбек қызметін растайтын және бірыңғай үлгіде толтырылатын құжат А) еңбек кітапшасы B) кәсіподақтық билет C) жеке еңбек шарты D) еңбек туралы заң E) ұжымдық шарт 91. Еңбек туралы заңның тиянақты орындауын жоғарғы қадағалау А) Денсаулық сақтау министерлігі B) ішкі органдар C) еңбек министлігі және әлеуметтік қорғаныс D) кәсіподақ E) прокурорлық орган 92. Іс жүргізу дегеніміз: A) басқаруды құжаттармен қамтамасыз ету; B) лауазымды тұлғалардың құжаттармен жұмыс істеуді ерекше саласы; C) бухгалтерия жұмысын жақсартудың маңызды бағыты; D) іс жүргізу жұмысын ұйымдастыруды жетілдіру және іс қағаздарын жүргізу болып табылады; E) құрылымдық бөлімшелердің жұмысын жетілдіру; 93. Басшыларға кімдер жатады? A) әкімшілік; B) инспектор, методист; C) редактор; D) экспедитор; E) дұрыс жауабы жоқ; 94. Кеңсе тауарлары A) шағын қойын кітапшасы B) жазу және баспа үшін қажет қағаз C) қағазды тесуге арналған механикалық құрылғы D) қағаздарды жинастырып салуға ыңғайлы кеңсе құралы E) хат жазысу үшін және құжаттаманы ресімдеу үшін пайдаланылатын бұйымдар 95. Степлердің қапсырмаларын алу үшін қолданыладын зат: A) Блокнот B) Антистеплер C) Қағаз D) Дыракол E) Степлер 96. Іс жүргізу дегеніміз: A. Басқаруды құжаттармен қамтамасыз ету B. Лауазымды тұлғалардың құжаттармен жұмыс істеудің ерекше саласы C. Бухгалтерия жұмысын жақсартудың маңызды бағыты D. Іс жүргізу жұмысын ұйымдастыруды жетілдіру және іс қағаздарын жүргізу болып табылады E. Құрылымдық бөлімшелердің жұмысын жетілдіру 97. Ұйымдастыру – өкімдік құжаттарға жататындар: A. хаттама, щещім, өтініш B. қаулы, жарлық, бұйрық C. еңбек шарттары, комерциялық хат D. баяндама хат, анықтама, актілер E. телефонаграмма, телеграмма, факстер 98. Құжаттарды орындау мерзімі бойынша: A. Құпиялы, құпиясы жоқ B. Өкімдік, ақпарат – анықтама C. Жедел және жедел емес D. Түпнұсқалық, телқұжат E. Қаржылық – есептік құжаттар 99. «Бекітемін» деректемесі бекітіледі: A. Мекеменің қызметкері арқылы; B. Оқу бөлімінің меңгерушісі арқылы; C. Басшының шаруашылық жөніндегі орынбасары; D. Мекеме басшысы арқылы; E. Басшының орынбасары; 100. Кіріс құжатына тіркеу нөмері: A. Тіркеуге алынбай қойылады; B. Екі номер қатар қойылады; C. Тіркеуге алынған күні бір рет қана қойылады; D. Құжат келіп түскен күннің ертесінде қойылады; E.Тіркеу номері қойылады; 101. Алаң мөлшерін таңдаған кезде қандай факторды ескеру қажет: A. Компьютерлік техниканың болуын B. Терезенің үлкен болуын C. Кеңсенің бірінші қабатта орналасуын D. Қосалқы жабдықты орнату мүмкіндігін E. Басшының кабинетінен алшақ болуын 102. Хатшы-референт орналасқан қабылдау бөлмесінің жалпы ауданы қанша болуы тиіс: A. 12 - 16 ш. м. B. 14 – 16 ш.м C. 10 – 15 ш.м D. 8 - 10 ш. м E. 16 – 18 ш.м 103. Келушілермен жұмыс жүргізу A. Кәсіпорын қызметкерлерің құжаттарын қабылдау және көмек беру B. Бүкіл іс қағаздарын жүргізуге байланысты жұмыстар C. Факс қабылдау-жөнелту, электронды почта бойынша хабарлар қабылдау-жөнелту D. Басшының баяндамасын ресідеу, хаттама жүргізу E. Басшы кабинетін қажетті кеңсе құралдарымен жабдықтау. 104. Хатшы-референт еңбек процесінің ұйымдастыру техникасын ескере отырып, жұмыс орнын П-тәрізді етіп жоспарлайды. A. Т-тәрізді етіп B. Е-тәрізді етіп C. Н-тәрізді етіп D. П-тәрізді етіп E. Л -тәрізді етіп 105. Графикалық ақпаратты (суреттерді, сызбаларды және т.б.) қағаздан компьютерге енгізу құралы: А) мәтіналғы В) принтер С) монитор D) пернетақта Е) тінтуір 106. Байланыс құралдарымен жұмыс істеу: A. іс сапарға жіберілген қызметкерлерге көмек көрсету B. басшының тапсырмасымен таныстыру, қатысушылардың тізімін жасау C. Телефонмен келіссөздер жүргізу, факс қабылдау-жөнелту, электронды почта бойынша хабарлар қабылдау-жөнелту D. Кәсіпорын қызметкерлерің құжаттарын қабылдау және көмек беру E. Басшының баяндамасын ресідеу, хаттама жүргізу 107. Төменде көрсетілгендердің қайсысы дербес компьютердің шығару құрылғысы? А) мәтіналғы В) пернетақта С) тінтуір D) принтер Е) барлық жауап дұрыс 108. 7. Хатшыға қойылатын жалпы біліктілік талаптары A. Шет тілін жақсы меңгеруі, іс қағаздарын жүргізе алу, адамдармен жылдам тіл табыса алу B. Компьютерде жұмыс істей алу, іс қағаздарын жүргізе алу. C. Кәсіпқойлық, біліктілік, тіл табысқыштық, мәліметтердің құпиялылығын сақтай білуі. D. Адамдармен жылдам тіл табыса алу, шет тілін жақсы меңгеруі E. Тіл табысқыштық, басшының тапсырмаларын жоспарлай және ұйымдастыра білуі, шет тілін жақсы меңгеруі 109. Микрофон, мәтіналғы, тінтуір қатарын төменде көрсетілген сөздердің бірімен аяқтаңдар: А) пернетақта В) жүйелік блок С) дыбыс құлақтығы D) монитор Е) принтер 110. Заманауи ақпарат тасығыштардың қайсысының көлемі үлкенірек? А) жұмсақ диск В) қатты диск С) лазерлік диск D) флешка Е) процессор 111. Мамандар дербес компьютерлік техниканың құрылғыларын не деп атайды? А) DVD B) “Hardware” (қатты темір тауар) С) принтер D) мәтіналғы Е) дербес компьютердің қосалқы құрылғылары 113. Ақпаратты тез дайындаудың бір тәсілі, ол - ... А) қағазға жазу В) дербес компьютерде мәтіндік редакторда теру С) сканерлеу D) таспаға жазу Е) барлық жауап дұрыс 114. Адам ең көп ақпаратты ненің көмегімен алады? А) сезу және көрудің В) иіскеу мен естудің С) есту мен көрудің D) көру және дәмін татудың Е) дәмін татудың 115. Дыбыстық ақпаратты шығару үшін не қажет? А) монитор В) колонкалар С) мәтіналғы D) микрофон Е) процессор 116. Орындалатын кезде программа қайда сақталады? А) видео жадында В) жедел жадында С) қатты дискіде D) жұмсақ дискіде Е) барлық жауап дұрыс 117. Программалық жүйелер дегеніміз не? А) программалық өнімдерді дайындау және енгізу технологиясын қамтамасыз ететін программалар жиынтығы В) флеш-жады С) процессор D) қатты дискі Е) дискета 118. Ақпараттандыру- А) дамыған елдердің қоғамдық қарым-қатынастары жүйесінің ең бір жарқын түрі В) Paint графикалық редакторы С) күрделірек программаларды игеру D) Сканерлеу Е) құжатты дискіге жазу 119 .Осы информатика оқулығында келтірілген мәліметтер ақпараттың қай түріне жатады? А) мәтіндік және графикалық В) графикалық және естілетін С) электромагниттік және көрінетін D) цифрлық және музыкалық. E) көрінетін және естілетін 220. TWAIN – А) суретті алдын ала орнату программаларының бірі В) дербес компьютерге сандық пішімде енгізуге арналған құрылғы С) факс-модем арқылы жіберуге болатын үдеріс D) барлық жауап дұрыс Е) мәтінді өңдеу программасы 221.Ақпараттану дегеніміз –ол... А) дәптер, кітап В) дербес компьютер С) дербес компьютердің қосымша құрылғысы D) ЭЕМ арқылы ақпаратты жинау, сақтау, түрлендіру жеткізу және оны пайдалану заңдылықтары мен тәсілдерін зерттейтін жаңа ғылыми пән Е) дербес компьютерді құрастыру пәні 222.Төменде көрсетілгендердің қайсысы дербес компьютердің шығару құрылғысы? А) мәтіналғы В) пернетақта С) тінтуір D) принтер Е) барлық жауап дұрыс 223. 19. 1986 жылы белгісіз әріптермен жұмыс істей алатын жүйені жасаған компания: А) Calera Recognition Systems компаниясы В) Intelligent Machines Research Corporation C) Kurzwell Computer Products D) Microsoft компаниясы Е) X-Box компаниясы 224. Дыбыстық ақпаратты шығару үшін не қажет? А) монитор В) колонкалар С) мәтіналғы D) микрофон Е) процессор 225.Микрофон, мәтіналғы, тінтуір қатарын төменде көрсетілген сөздердің бірімен аяқтаңдар: А) пернетақта В) жүйелік блок С) дыбыс құлақтығы D) монитор Е) принтер 226.Заманауи ақпарат тасығыштардың қайсысының көлемі үлкенірек? А) жұмсақ диск В) қатты диск С) лазерлік диск D) флешка Е) процессор 227. Суретте көрсетілген құрылғы қалай аталады? А) жүйелік қорап В) монитор С) тінтуір D) пернетақта E) микрофон 228. Суретте көрсетілген құрылғы қалай аталады? А) аналық тақша В) видеокарта С) қатты диск D) жедел жады E) жұмсақ диск 229. Суретте көрсетілген құрылғы қалай аталады? A)принтер B) сканер C)трекбол D)джойстик E)видеокарта 230. Аналық тақша - A) ақпаратты ұзақ уақыт сақтауға арналған құрылғы. B) компьютерде деректерді уақытша сақтау жады. C) жүйелік блоктың "миы". D) бейнені мониторға шығаруға "дайындайды". E) жүйелік блоктың басқа құрылғылары жалғанған негізгі бөлігі. 231. Суретте көрсетілген құрылғы қалай аталады? A)аналық тақша B)видеокарта C)трекбол D)джойстик E) аналық тақша 232. Жедел жады- A) ақпаратты ұзақ уақыт сақтауға арналған құрылғы. B) компьютерде деректерді уақытша сақтау жады. C) жүйелік блоктың "миы". D) жүйелік блоктың басқа құрылғылары жалғанған негізгі бөлігі. E) компьютерде дыбыспен жұмыс істеу үшін қажет. 233. Процессор - A) ақпаратты ұзақ уақыт сақтауға арналған құрылғы. B) компьютерде деректерді уақытша сақтау жады. C) жүйелік блоктың "миы". D) жүйелік блоктың басқа құрылғылары жалғанған негізгі бөлігі. E) бейнені мониторға шығаруға "дайындайды". 234. Қатты диск - A) ақпаратты ұзақ уақыт сақтауға арналған құрылғы. B) компьютерде деректерді уақытша сақтау жады. C) жүйелік блоктың "миы". D) жүйелік блоктың басқа құрылғылары жалғанған негізгі бөлігі. E) бейнені мониторға шығаруға "дайындайды". 235. Қорғану құралдары неше санаттарға бөлінеді? А) 6 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 236. Қандай жағдайда жұмысшыларға жұмыс кітапшасын қолға береді? А) жоғарылау B) ауысу C) оқыту D) жұмыстан босату E) мамандығын өзгерту 237 . Ұжымдық келісімде бар жағдайлар мен міндеттемелерді орындамаса және бұзса, бұзушы қандай жауапкершілікке тартылады? А) әкімшілік жауапкершілікке B) азаматтық жауапкершілікке C) қылмыстық жауапкершілікке D) тәртіптік жауапкершілікке және әкімшілік жауапкершілікке E) материалдық жауапкершілікке 238. Қызметкерлердің денсаулығын сақтау, өндірістік ортаның және еңбек процесінің қолайсыз әсерінің алдын алу жөніндегі санитарлық-гигиеналық шаралар мен техникалық құралдар кешені А) Кәсіпорындық санитория B) Еңбек қорғау C) Өртке қарсы қорғаныс D) Қауіпсіздік техникасы E) Еңбек гигиенасы 239. Еңбек құқығында: кәсіпорында, мекемеде, ұйымда жұмыс беруші мен қызметкер арасындағы еңбек, әлеуметтік-экономикалық, кәсіптік қатынастардағы реттейтін құқықтық актілер А) Жеке еңбек шарты B) Баржақты келісім шарт C) Еңбек туралы заң D) Еңбек қорғау заңы E) Ұжымдық шарт 240. Қызметкердің еңбек қызметін растайтын және бірыңғай үлгіде толтырылатын құжат А) еңбек кітапшасы B) кәсіподақтық билет C) жеке еңбек шарты D) еңбек туралы заң E) ұжымдық шарт 241. Еңбек қорғау іс – шараларын тексеретін қауіпсіз жұмысты қамтамасыз етуін бақылайтын еңбек қорғау сұрақтары А) Техникалық B) Сақтандыратын C) Ұйымдық D) Санитарлық E) Құқықтық 242. Жұмысқа бара жатқанда немесе жұмыс барысында орын алған бақытсыз жағдай, қайсысына жатады. А) Өндірістегі B) Тұрмыстық C) Спорттағы D) Әуестік E) Жұмыстағы 243. Қағаз парақтарын металл қапсырмалармен қыстыруға арналған құрылғы. A) Блокнот B) Антистеплер C) Қағаз D) Дыракол E) Степлер 244. Қағазды тесуге арналған механикалық құрылғы. A) Блокнот B) Антистеплер C) Қағаз D) Дыракол E) Степлер 245. Кеңсе тауарлары A) шағын қойын кітапшасы B) жазу және баспа үшін қажет қағаз C) қағазды тесуге арналған механикалық құрылғы D) қағаздарды жинастырып салуға ыңғайлы кеңсе құралы E) хат жазысу үшін және құжаттаманы ресімдеу үшін пайдаланылатын бұйымдар 446. «Справка» сөзінің дұрыс аудармасы: A. арыз B.анықтама C.баяндау хат D. акт E. бұйрық 247. Келісім шарт неше дана болып толтырылады? A. екі B. он C. алты D. үш E. төрт 248. Белгі құндылықтардың алынған куәләндыратын ресми құжаттың бір түрі қалай аталады? A. сенім хат B. жедел хат C. ілеспе хат D. қол хат E. жауап хат 249. Сенім білдіремін, сеніп тапсырамын сөз тіркестері қандай құжатта кездеседі? A. сенім хат B. телефон хат C. жолдама хат D. жедел хат E. баяндау хат 250. Жедел мәселелер бойынша телефон арқылы берілген және алушы жазып алған құжат: A. факс B. анықтама C. сенім хат D. баяндау хат E. телефонаграмма 251. Басқарудың шұғыл мәселері бойынша шығарылатын құқықтық акт: A. өкім B. жарлық C. шешім D. нұсқау E. бұйрық 252. 10 жыл сақталатын құжаттар бұл - A. жеке құрам бойынша бұйрықтар B. еңбек келісімдер C. хаттамалар D. жеке құрам бойынша бұйрықтар көшірмесі E. тауарлы – материалдық қорларды алуға берілетін сенім хат 253. Мұрағатқа құжаттар қай кезде тапсырылады? A. жылдың басында B. жылдың аяғында C. айдың соңында D. айдың басында E. екі айдан кейін 254. «Басқаруды құжаттармен қамтамасыз ету» қандай құжат атауына жатады? A. қызметтік құжат B. іс - жүргізу C. мәтіндік құжат D. іске қалыптастыру E. кескіндемелік құжат 255. «Жұмыстан босатуыңызды...» көп нүктенің орнына тиісті етістікті табыңыз: A. айтамын B. тапсырамын C. куәләндырамын D. сұраймын E. міндеттеймін 256. Дубликат беріледі: A. құжатты жоғалтқанада B. жұмысқа тұру кезінде C. тұрғылықты орын ауыстырғанда D. ақшаны қарызға алғанда E. мұрагерлік толтыру кезінде 257. «Тыңдалды», «Қаулы» деген сөздер қай іс қағазында кездеседі: A. бұйрық B. түсінік хат C. хаттама D. акт E. анықтама 258. «Тәжірибелі маман» тіркесінің синонимін көрсетіңіз: A. ұқыпты маман B. тиянақты маман C. белгілі маман D. білікті маман E. атақты маман 259. Қандай құжатты жұмысқа қабылдағанда толтырады? A. акт B. анықтама C. түсініктеме D. жеке іс парағы E. хаттама 260. Бұйрықта кездесетін етістіктер: A. өтінемін, сұраймын B. келісемін, міндеттенемін C. босатылсын, қабылдансын D. сенім білдіремін E. білім алу, оқу 261. Акт бұл – A. бірнеше тұлға белгілі бір деректі (фактіні) куәландіру үшін жасалатын құжат; B. операция іске асқан мезетте жасалады C. операция біте салысымен жасалады D.операция біте салысымен куәләндіру үшін жасаған құжат E. құжаттарға қол қою кезінде жүзеге асырылатын құжат 262. Хаттаманың дұрыс жазылуы мен безендірілуіне жауапты... A. хатшы B. әдіскер C. бас директор D. бөлім меңгерушісі E. кафедра меңгерушісі 263. Толтыру орнына қарай құжаттардың түрі: A. жедел және жедел емес B. ішкі және сыртқы C. қызметтік D. ұжымдық E. түпнұсқа және көшірме 264. Бұрыштаманың қойылатын орны: A. бірінші парақтың төменгі оң жағына B. соңғы беттің жоғарғы оң жағына C. бірінші беттің жоғарғы сол жағында D. бірінші беттің бос орнында E. құжаттың төменгі жағында 265. Компьютер – ол: A. Өз ара байланысатың құрылғылар мен бағдарламалар нақты жиыны B. Автоматты түрде мәліметтерді өңдейтін құрылғылар C. Автоматты түрде мәліметтерді құратын, сақтайтын, өндейтін және тасмалдайтын электронды прибор D. Басқарушы жүйенің бастапқы жоғарғы элементінен әр элементке лек-легімен берілуі E. Машина 266. Принтер – ол: A. Магниттік лентада берілгендерді сақтайтын құрылғы B. Ақпаратты басып шығару құрылғысы C. Компьютерге ақпарат енгізу құрылғысы D. Ақпаратты компьютер экранына шығару құрылғысы E. Дербес компьютерді перне арқылы басқару құрылғысы 267. Пернетақта – ол: A. Магниттік лентада берілгендерді сақтайтын құрылғы B. Ақпаратты басып шығару құрылғысы C. Компьютерге ақпарат енгізу құрылғысы D. Ақпаратты компьютер экранына шығару құрылғысы E.Дербес компьютерді перне арқылы басқару құрылғысы 268. Ақпараттық техника дегеніміз не? А) ақпаратты өңдеуге керекті техникалық аспаптар жиыны В) үздік-үздік цифр түрінде берілген дискретті мәліметтермен жұмыс істейді С) үздіксіз сигнал ретінде берілетін мәліметтерді пайдаланады D) техникалық аспаптар жиыны Е) ақпараттарды өңдейді 269. Файлдың типін анықтау үшін нені білу керек? А) файлдың орналасуын В) файлдың кеңейтілуін С) файлдың өлшемін D)файлдың толық атын Е) файл орналасқан каталог атын 270 . Каталог құрамында не болуы мүмкін? А) тек файлдар В) сандық және символдық берілгендер С) домен аттары D) диск туралы мәліметтер Е) Файлдар және бағынышты каталогтар 271. Жарлық - бұл... А) нақты бағдарламаны іске қосатын файл В) вирусқа тексеретін жады облысы С) қызметші командаларды сақтайтын жады облысы D) бағдарламаға, құжатқа немесе кейбір объектіге тікелей қатынас жасауға арналған сілтеме Е) графикалық объектілерді жасайтын бағдарлама 272. Өзіндегі ақпарат электрондық-цифрлық нысанда ұсынылған және электрондық цифрлық қолтаңба арқылы куәландырылған құжат: А) Баспа құжаттар В) Мұрғат құжаттар С) Бұйрықтар D) Электрондық құжат Е) Келген құжаттар 273. ақпараттық жүйелерде қамтылатын, электрондық түрде сақталатын ақпарат А) электрондық ақпараттық ресурстар В) электрондық құжаттың түпнұсқасы С) электрондық құжаттың форматы D) электрондық тіркеу бақылау карточкасы Е) электрондық, цифрлық қолтаңба құралдары 274. Электрондық құжат айналымы жүйесі (ЭБЖ): А) электрондық құжаттарды қағазға аудару (оларды сканерлеу және тану) В) мемлекеттік орган шегінде және мемлекеттік органдардың арасында электрондық құжаттарды жіберу және алуын растау С) Алушы мемлекеттік орган электрондық құжаттың жауапты орындаушысы туралы деректердің өзектілігі мен сенімділігін қамтамасыз етеді. D) Бұл арнайы бағдарламалық жасақтама, соның арқасында құжаттарды электронды түрде өңдеу жүзеге асырылады Е) электрондық цифрлық қолтаңба құралдары (ақпаратты криптографиялық қорғау құралдары) жабық (құпия) кілттерінің мазмұнын құпия сақтауы; 275. Электрондық құжат тұратын бөліктер : А) деректемелік және негізгі В) мазмұнды және деректемелік С) графикалық және мәтіндік D) кестелік және графикалық Е) мұрағаттық және негізгі 276. Құжат айналымы - бұл: А) құжаттардың ұйымда құрылған немесе алынған сәттен бастап орындалуы аяқталғанға немесе жіберілгенге дейінгі қозғалысы В) мемлекеттік, муниципалдық, ғылыми, коммерциялық және коммерциялық емес қызмет түрі С) бұл ақпарат, кітапхана және баспа стандарттары жүйесі D) жасалу немесе толтырылу,есепке алыну,тексерілу немесе өңделу,бухгалтерлік есепте операцияларды айқындау,мұрағатқа өткізу Е) Бастапқы құжаттарды ұйымдастыру 277. Барлық құжаттар үшін бірдей мәліметтер жиынтығы бар форма қалай аталады: А) нақты құжат бланкісі В) бірыңғай бланк С) жалпы бланк D) негізгі бланк Е) бастапқы бланк 278. Мұндай құжат ағыны осы ұйымда құрылған және одан тыс жерлерге жіберілетін құжаттардан тұрады А) кіріс В) ішкі С) шығыс D) негізгі Е) бастапқы 279. Бағыт бойынша құжат ағындары осындай ағындарға бөлінеді: А) параллель және қиылысатын В) көлденең және тік С) кіріс және шығыс D) негізгі және бастапқы Е) орта және негізгі 280. Тану кезінде форматталған құжаттың негізгі құрылымдық бірлігі: А) құжат өрісі В) ұсыныс С) құжаттың деректемесі D) құжат негіздемесі Е) бекітілген құжат 281. Мерзімді бақылаудың негізгі түрлері: А) апта сайынғы, ай сайынғы және тоқсан сайынғы В) ағымдағы, ескерту және қорытынды С) қолмен және автоматтандырылған D) кез келген қағаз құжат Е) финанстық құжат 282. Құжатты сканерлеуге дайындау келесі операцияларды қамтиды: А) суреттерді алдын-ала өңдеу, өрістерді табу, танылған ақпаратты тексеру В) жүйені баптау сипаттамасы және құжатты тікелей дайындау С) сканерлеу, сапаны бақылау және қайта сканерлеу D) құжаттарды жасау немесе алу сәтінен бастап орындау аяқталғанға немесе жіберілгенге дейін ұйымдағы құжаттардың қозғалысы Е) сканерлеу, сапаны бақылау және қайта сканерлеу 283. Электрондық цифрлық қолтаңба деп: А) қолдан жасаудан немесе қолжазба құжаттардағы деректердің жоғалуынан қорғау құралы В) жүйені орнату сипаттамасы және құжатты тікелей дайындау С) электрондық құжаттың оны қолдан жасаудан қорғауға арналған және қол қою иесін сәйкестендіруге мүмкіндік беретін деректемесі D) суреттерді алдын-ала өңдеу, өрістерді табу, танылған ақпаратты тексеру Е) хабарламаны жіберуші туралы ақпаратты қамтитын дәстүрлі қолмен жазылған қолтаңба 284. Тіркеу – бұл: А) құжаттарды қабылдау және алғашқы өңдеу В) алу тәсіліне қарамастан, арнайы есепке алуды, орындауды және анықтамалық мақсаттарда пайдалануды талап ететін барлық құжаттар С) құжаттарды есепке алу, олардың орындалуын бақылау және құжаттар бойынша анықтамалық жұмыс D) тек кіріс және шығыс құжаттар Е) құжатты құру, жіберу немесе алу фактісін тіркейтін белгіленген нысан бойынша құжат туралы есепке алу деректерін жазу 285. Құжаттың негізгі мазмұнын көрсететін реквизит қалай аталады: А) мәтін В) қосымша С) тіркеу нөмірі D) мөр Е) қол 286. Деректемелер тән тек бланк хат-бұл: А) ұйым туралы анықтамалық деректер В) "күні", "құжаттың нөмірі" деректемелерінің трафареттік бөліктері С) ұйымның эмблемасы D) тіркеу номері Е) мәтін 287. Құжаттың реквизиті-бұл: А) тіркеу нөмірі В) жоғарғы оң жақ бұрышта орналасқан құжаттағы міндетті таңба С) ресми құжаттағы логотип D) ресми құжаттың міндетті элементі + Е) ұйымның эмблемасы 288. Осындай бақылаумен орындау мерзімі бүгін аяқталатын құжаттар туралы мәліметтерді дайындау түсініледі: А) қаржылық В) қорытынды С) ескерту D) басқару Е) ағымдағы 289. Мұндай бақылау дегеніміз-жұмыс процесін аналитикалық жалпылау, ұйымдағы және оның құрылымдық бөлімшелеріндегі орындаушылық тәртіп: А) қаржылық В) қорытынды С) ағымдағы D) басқару Е) ескерту 290. Осындай бақылау арқылы орындау мерзімі 2-3 күннен кейін аяқталатын құжаттар туралы мәліметтерді дайындау түсініледі: А) ескерту В) ағымдағы С) қаржылық D) басқару Е) қорытынды 291. Құжат айналымының көлемі көрсетіледі: А) белгілі бір уақыт кезеңінде ұйымда жасалған құжаттардың жалпы саны В) суреттерді алдын-ала өңдеу, өрістерді табу, танылған ақпаратты тексеру С) белгілі бір уақыт кезеңінде ұйымға келіп түскен құжаттардың жалпы саны D) белгілі бір уақыт кезеңінде ұйым келіп түскен немесе жасаған құжаттардың жалпы саны Е) жүйені баптау сипаттамасы және құжатты тікелей дайындау 292. Құжат кескінін алу операцияларды қамтиды: А) жүйені баптау сипаттамасы және құжатты тікелей дайындау В) хабарламаны жіберуші туралы ақпаратты қамтитын дәстүрлі қолмен жазылған қолтаңба С) сканерлеу, сапаны бақылау және қайта сканерлеу D) суреттерді алдын-ала өңдеу, өрістерді табу, танылған ақпаратты тексеру Е) электрондық құжатты қолдан жасаудан қорғауға арналған және қол қою иесін сәйкестендіруге мүмкіндік беретін деректеме 293. Бір нәрсені бірыңғай жүйеге, пішінге, біркелкілікке келтіру процесі қалай аталады: А) жіктеу В) біріктіру С) стандарттау D) басқару Е) қаржыландыру 294. Хатшының жұмыс орны дәстүрлі түрде неше аймақты қамтиды? A. төрт B. үш C. екі D. алты E. бес 295. Келушілермен жұмыс жүргізу A. Кәсіпорын қызметкерлерің құжаттарын қабылдау және көмек беру B. Бүкіл іс қағаздарын жүргізуге байланысты жұмыстар C. Факс қабылдау-жөнелту, электронды почта бойынша хабарлар қабылдау-жөнелту D. Басшының баяндамасын ресідеу, хаттама жүргізу E. Басшы кабинетін қажетті кеңсе құралдарымен жабдықтау. 296. Шаруашылық сипаттағы жұмыстар: A. Кәсіпорын қызметкерлерің құжаттарын қабылдау және көмек беру B. Бүкіл іс қағаздарын жүргізуге байланысты жұмыстар C. Факс қабылдау-жөнелту, электронды почта бойынша хабарлар қабылдау-жөнелту D. Басшының баяндамасын ресідеу, хаттама жүргізу E. Басшы кабинетін қажетті кеңсе құралдарымен жабдықтау. 297. Графикалық ақпаратты (суреттерді, сызбаларды және т.б.) қағаздан компьютерге енгізу құралы: А) мәтіналғы В) принтер С) монитор D) пернетақта Е) тінтуір 298. Төменде көрсетілгендердің қайсысы дербес компьютердің шығару құрылғысы? А) мәтіналғы В) пернетақта С) тінтуір D) принтер Е) барлық жауап дұрыс 299. Микрофон, мәтіналғы, тінтуір қатарын төменде көрсетілген сөздердің бірімен аяқтаңдар: А) пернетақта В) жүйелік блок С) дыбыс құлақтығы D) монитор Е) принтер 300. Винчестер дегеніміз: А) Жұмсақ диск (дискета) В) қатты диск С) лазерлік диск D) флешка Е) процессор Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/gipoksiya-teksergen-orindafan-turkmenbaev-n-v2.html

Гипоксия Тексерген: Орындаған: Туркменбаев Н

Нормобариялық гипоксия қалыпты атмосфералық қысымда жұтатын ауадағы оттегі төмендеген кезде дамиды. Мұндай жағдай көлемі кіші, ұзақ уақыт желдетілмеген кеңістіктерде болғанда, құдықта, шахтада жұмыс істеген кезде болуы мүмкін. Жұтатын ауадағы оттегінің төмендеуі гемоглобиннің оттегімен қанығуының жеткіліксіздігіне әкеледі, артериялық гипоксемия жиі гиперкапниямен жүреді. Нормобариялық гипоксия қалыпты атмосфералық қысымда жұтатын ауадағы оттегі төмендеген кезде дамиды. Мұндай жағдай көлемі кіші, ұзақ уақыт желдетілмеген кеңістіктерде болғанда, құдықта, шахтада жұмыс істеген кезде болуы мүмкін. Жұтатын ауадағы оттегінің төмендеуі гемоглобиннің оттегімен қанығуының жеткіліксіздігіне әкеледі, артериялық гипоксемия жиі гиперкапниямен жүреді.

http://engime.org/sabati-tairibi-ajnimali-tok.html

Сабақтың тақырыбы: Айнымалы ток

Сабақтың тақырыбы: Айнымалы ток Айнымалы ток деп бағыты мен шамасы периодты түрде өзгеріп отыратын электр тогы. Ал техникада айнымалы ток деп ток күші мен кернеудің период ішіндегі орташа мәні нөлге тең болатын периодты ток күшін атайды. Айнымалы ток байланыс құрылғыларында (радио, теледидар, телефон т.б.) кеңінен қолданылады. Ток күші және кернеу өзгерісі қайталанатын уақыттың (секундтпен берілген) ең қысқа аралығы период (Т) деп аталады. Айнымалы токтың тағы бір маңызды сипаттамасы — жиілік (ƒ). Байланыс техникасында жиілігі жоғары айнымалы ток пайдаланылады. Арнайы мақсат үшін өндіріс орындарында, медицинада және ғылым мен техниканың басқа салаларында әр түрлі жиіліктегі айнымалы ток, сондай-ақ импульстік ток қолданылады. Ток кернеуін кемітпей түрлендіруге болатындықтан іс жүзінде айнымалы токты электр энергиясын жеткізуде және таратуда кеңінен пайдаланады. Айнымалы ток айнымалы кернеу арқылы өндіріледі. Ток жүріп тұрған сым төңірегінде пайда болатын айнымалы электрлі магниттік өріс айнымалы ток тізбегінде энергия тербелісін тудырады, яғни энергия магнит немесе электр өрісінде периодты түрде бірде жиналып, бірде электр энергиясы көзіне қайтып отырады. Энергияның тербелуі айнымалы ток тізбектерінде реактивті ток тудырады, ол сым мен ток көзіне артық ауырлық түсіреді және қосымша энергия шығынын жасайды. Бұл айнымалы ток энергиясын берудегі кемшілік. Айнымалы ток күші сипаттамасының негізіне айнымалы токтың орташа жылулық әсерін, осындай ток күші бар тұрақты токтың жылулық әсерімен салыстыру алынған. Айнымалы ток күшінің осындай жолмен алынған мәні эффективтік деп аталады әрі ол период ішіндегі ток күші мәнінің математикалық орташа квадратын көрсетеді. Айнымалы токтың әсерлік кернеу (U) мәні де осы сияқты анықталады. Ток күші мен кернеудің осындай әсерлік мәндері айнымалы токтың амперметрлері және вольтметрлері арқылы өлшенеді. Айнымалы токтың үш фазалық жүйесі жиі қолданылады. Тұрақты токқа қарағанда айнымалы токтың генераторлары мен қозғалтқыштарының құрылымы қарапайым, жұмысы сенімді, мөлшері шағын әрі арзан. Айнымалы ток әуелі шала өткізгіштер арқылы, ал одан кейін шала өткізгішті инверторлар көмегімен жиілігі реттелмелі басқа айнымалы токқа түрлендіріледі. Бұл жағдай жылдамдығын бірте-бірте реттеуді талап ететін электр жетектерінің барлық түрі үшін қарапайым қозғалтқыштарын асинхронды және синхронды пайдалануға мүмкіндік береді. Синусоидалы айнымалы ток тізбегіндегі есепті шешу векторлық диаграмма арқылы жеңілдетіледі. Квазистационар айнымалы токтың күрделі тізбектегі есептерін шешуге Кирхгоф ережесі қолданылады. Мұндайда комплексті шамалар әдісі (белгілер әдісі) пайдаланылады. Ол әдіс геометриялық операцияларды алгебралық формада айнымалы токтың векторы арқылы өрнектеуге және айнымалы ток тізбектері есептеріне тұрақты ток тізбектерінің барлық әдістерін қолдануға мүмкіндік береді. Электр энергетикалық жүйелердегі айнымалы ток әдетте синусоидалы болып келеді. Керісінше болған жағдайда оны азайту шаралары жасалады. Бірақ электрлік байланыс тізбектерінде, шала өткізгіштер мен электрондық құрылғылардағы айнымалы токтың синусоидалы болмайтындығы жұмыс процесінің өзінің әсерінен болады. {\displaystyle I_{\mathrm {} }={\frac {I_{\mathrm {m} }}{\sqrt {2}}}} {\displaystyle I_{\mathrm {m} }} {\displaystyle U_{\mathrm {} }={\frac {U_{\mathrm {m} }}{\sqrt {2}}}} {\displaystyle U_{\mathrm {m} }}{\displaystyle P=IU\cdot \cos(\varphi )} Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/psihikali-damudi-zadilitari-jospar-1.html

Психикалық дамудың заңдылықтары Жоспар: 1

Психикалық дамудың заңдылықтары Жоспар: 11.Психикалық дамудың жылдымалы күштері және қайнар көздері. 2.Дамудың табиғи алғышарттары. Даму дегеніміз өзгерілудің бір түрі. Даму деген ұғымды көпшілік әдебиеттерде қарапайым түрден күрделі түрге көшу деп түсінеді. Психологияда көптеген теориялар жас ерекшеліктерінің психикалық дамуын түрліше түсіндіреді. Оларды екі үлкен бағытқа бөлуге болады- биологизаторлық және социологизаторлық.Биологизаторлық бағытта адамды табиғаттан белгілі бір қабілеттерін, мінез қырларын, мінез-құлық формасы берілетін биологиялық тіршілік иесі деп қарастырады. Тұқымқуалаушылық оның барлық дамуын оның темпін, тез немесе ақырын, оның шегін дарындылығын анықтайды. Бала психикасының дамуына қарама-қайшы бағыт социологизаторлық бағытта байқалады. Оның негізі – ХҮІІ ғ. философ Джон Локктың идеясынан шыққан. Оның ойынша, бала дүниеге таза санамен келеді, таза тақта ретінде деген. Дамудың әлеуметтік факторын мойындаған психологтар үшін, оқыту маңызды мезет болып табылады. Социологизаторлар даму және оқытуды теңдестіреді. Л.С.Выготский психикалық дамуда оқытудың жетекші рөлі туралы көзқарасты көрсетті. Адамның жоғарғы психикалық функциялары мәдени-тарихи дамудың өнімі. Адамның дамуы түрлі құралдарды меңгеру арқылы болады. Жоғарғы психикалық функциялар біріккен іс-әрекетте, бірлестікте, басқа адамдармен қарым-қатынаста қалыптасады, біртіндеп ішкі жоспарға өтеді. Жоғарғы психикалық функция оқыту процесінде қалыптасады, ол «жақын даму аймағында» болады. Бұл түсінікті Л.С.Выготский енгізген. Л.С.Выготский бала дамуының төрт негізгі заңдылығын бөліп көрсетті. 1. Циклділік 2. Дамудың бірқалыпты еместігі 3. Бала дамуындағы метаморфоздар 4. Бала дамуындағы эволюция және инволюция процестерінің байланысы. Жас ерекшелік даму кезеңдеріне байланысты әр түрлі сол жас кезеңдеріне тән психикалық қасиеттер қалыптасады, сондықтан сол қасиеттерге сүйене отырып жас кезеңдеріне топтастырады. Туғаннан 1 жасқа дейінгі кезең- нәресте жас кезеңі. Нәресте жасы екі кезеңге бөлінеді: а) бесік жасына (туғаннан 7 айға дейін); б) еңбектеу жасы (7 айдан 12 айға дейін); 1-ден 3 жасқа дейінгі кез - сәбилік кезең деп аталады. Бұл кезде баланың тілі шығып, денесі нығайып, ойнай бастау мезгілі. 3-тен 7 жасқа дейінгі кез - мектепке дейінгі кезең. Бұл кезеңде қарапайым әрекеттің түрлерін орындай алады, ойынның рөлдік ойын түрі пайда болады. 8-ден 11 жасқа дейінгі кез - бастауыш мектеп жасы деп аталады. Бала ана құрсағында морфологиялық жағынан қарастырғанда едәуір қалыптасып қалады. Ең алдымен жүйке жүйесінің төменгі қалыптары (ми бағанасы, мишық, жұлын) дамып қалыптасып, бас ми сыңарлары күрделі түрде қалыптаса бастайды. Мидың төменгі қалыптарының ана құрсағында ерте дамуы алдыңғы қалыптардың шамалы кешірек дамуы биогентикалық заңдылық, бала жануарларға тән биологиялық түрге жататын жануар ата тегінің тарихи дамуын филогенетикалық дамуын қайталаумен шектелмейді. Баланың жүйке жүйесі әуелгі күндері қарапайым жәндіктердің (инфузориясын т.б.) жүйке жүйесі тәрізді жүйке жүйесінің орталығы жоқ, жүйке талшықтары тұс-тұсынан шашыраған жапырақ тәрізді болып келеді. Жапырақ бүктеліп түтік формасына ауысады, бұл көбінесе құрттарда кездеседі. Түтік үш буынға шеткі, ортаңғы және алдыңғы бөлінеді. Мысалы, құмырсқа, аралар т.б. насикомдарда кездеседі. Жүйке жүйесінің буындарының біреуі екіншісіне бағынбайды, автономды түрде қызмет атқарады. Дамудың жоғарғы сатысында алдыңғы буын үстем болып, бас миының негізіне айналады. Ана құрсағындағы баланың бас миының кейін даму себебі бас миы және оның қабығы-эволюциялық өзгерістердің соңғы кездегі жемісі. Балаға тән жүйке жүйесінің негізі-бас миы. Ол ана құрсағында едәуір дамып қалыптасып, туылғанан кейін өз қалыпына келіп, толық қалыптаса бастайды. Баланың бас миы қабығы және оны микроскоппен көретін алты қабаты туғанда даяр болмай, кейін қалыптасады. Физиологиялық жағынан алып қарағанда баланың бас миы шартсыз рефлекстер тудырып, тиісті тітіркендіргіштерге жауап беруге (мысалы емуі) даяр болады. Биогенетикалық заңдылықтарды тұңғыш рет дәлелдеген неміс зоологы Э.Геккель (1884-1919ж.ж.). Ол осы заңдылықтың жалпы бағытын шамамен бір түрге жататын жануарлар филогенезі ата-тегінің дамуын қайталайтынын атап көрсетті. Ал орыс морфологы А.Н.Северцов (1866-1936 ж.ж.) осы заңдылық ана құрсағында жүйке жүйесінің қалыптасуына қатысты екендігін дәлелдеді. Кейбір зерттеушілер Я,Я.Рогинский, М.Хэррис адамның психикалық дамуы биологиялық фоктордан емес, әлеуметтік ортаға байланысты деп түсіндіреді. С.Холл мен Ж.Болдунин т.б. баланың ақыл-ойының дамуы адамзат қоғам дамуының тарихын қайталайды-деп түсіндірді. Бала қылығының ерекшеліктерін зерттеудің тәжірибесінде психика дамуында жалпы теория құру қажеттілігі пайда болды. Оны шешуге психологиялық бағыттар-функционализм, бихевиоризм, фредизм, гештальтизм т.б. Мұның әрқайсысы бала психикасынаң ең алдымен жалпы тұжырымдардың растығын куәландыратын объект ретінде қарастырды. Рефлекторлық концепцияны нығайту және ары қарай дамуының шартын құрған анатомиялық зерттеудегі нерв жүйесі . Осындай зерттеудің бірімен айналысқан ағылшын неврологы Чарлз Белл болды. 1811 жылы ол өзінің трактатының зерттеме жобасының «мазмұны» жаңа анатомиялық ми деп айналасындағы өзінің достарына таратты. Белл трактатта өзінің ашқан жаңалығын жазған болатын және ол біраз уақытқа дейін мәлімсіз болатын кейіннен Беллден тәуелсіз француз физиологы Ф. Мажанди (1783-1855) аналогиялық қорытындыға келіп, содан кейін барып ол ғылыми түрде мәлім бола бастады. Афференттік жүйке артқы ми арқылы эфференттік жүйкенің өту инпульсі Белла – Мажанди заңы деп аталады. Бұл мазмұны жағынан физиологияда Гарвеемнің ашқан қан айналысымен салыстырылады. Бірте - бірте рефлекторлық жолдарда локализация (шектеу) көрініс бере бастады. Рефлекс ілімін дамыту жолында 19 ғ. 30 – 40 жылдарында неміс физиологы Иоган Мюллер мен ағылшын докторы Маршалл Холл рефлекс ілімінің даму жолына көп үлестерін қосты. Маршалл Холл рефлекске табиғи негіздегі психикасы жоқ акттарды енгізді. Қозғалыстарды рефлекстерден шектеу үшін ол мидың артқы бөлігінің талшықтары екі түрлі жүйке жүйесінен тұратын сенсорлы және эксстомоторлы деп көрсетті. Ол рефлекс сезімтал талшықтардың қозуынан емес, бір-бірімен байланыссыз экссимоторлық жүйкелердің әсерінен болады деп айтты. ХХ ғ.-20 –30 жылдары капитылизм кезеңі басынан экономикалық тоқырау кезеңін өткізді. Оның зияны бәрінен де АҚШ-қа тиді. Халық арасында жаппай жұмыссыздық белең алып, еңбекші халықтың шектен тыс жүдеуі таптық күрестің туындауын өршітті. Осының барлығы психологияның дамып отырған идеологиялық атмосферасын өзгертіп жіберді. Осындай жағдайда жаңа өзгерістер болып,әртүрлі салада зерттеулердің қайта бағдарлануы жүреді және жаңа бағыттар пайда болады. Әлеуметтік психологияға деген қызығушылық арта түседі. Болып жатқан мәселенің мотивін, құлық мотивінің проблемаларын анықтауға баса назар аударылады. Психотерапия тек невротиктерге ғана емес, сонымен қатар жеке тұлғаларға , олардың ішкі қарама-қайшылықтарынан арылуға көмектесуге байланысты да қолданыла бастайды. Оның негізгі кеңінен тараған түрі психолониялық кеңес ретінде жүргізіледі. Психологиялық кеңес беру кең ауқымды, белгілі бір дәрежені иемденеді. Британ энциклопедиясының куаландыруынша « 30 жылдардағы депрессия психологияның белсендлігін арттырушы кезең болды. Кәсіптік кеңес беру жұмыссыздарға таралды, тұрғындардың сатып алу әдеттері талданды, ой-пікірлерді зерттеу үкіметтің саясатын қалыптастыруда өз көмегін тигізді.» Флойд Олпорт секілді шыншыл бихевиористердің Ойлауынша әлеуметтік құлықты түсіндіруде , олардың ойында бірінші болып ішкі реакциялардың құлқына сыртқы факторлардың әсері ерекше деген бір ұстаным қабылданады. Бұл үрейлі жағдайға – халықтық психологиялық конгреске қатысушылар куәгер болып отырды. Онда әртүрлі бағыттардың жетекшілері тіл табыса алмады. АҚШ-та алғаш рет өтіп отырған ІХ- халықаралық психологиялық конгресстің президенті – Джеймс Кеттлден ой бөлісуін сұрағанда , ол: « Психология- оған үлкен бір медузаны есіне түсіретінін айтты». 1932 жылы Копенгагенде өткен келесі конгресте, басты гештальттықтардың бірі – Келлер былай деді. « Психология әбден құрып бітеді, егер оның байланстырып тұратын жіптерін таппаса ». Сонымен, ғылыми толыққанды зерттеулер жүргізу үшін, көптеген бізге белгілі , бірақ тарап кеткен ұғымдарды біріктіру қажет болды. Бихевиоризмнен – бейне мен мотивтің әрекеті, гештальтизмда – бейненің мотив пен әректтен, фрейдизмде- қалған категориялардан мотив т.б. сияқты ұғымдар алынды. Бұл теориялық мақсаттар болды. Брақ бұлардың шешімдері әлеуметтік практиканың талаптарымен анықталды. Оқыту мен психодиагностика мәселелері орталық орында тұрды. Ал, « болжау мен бақылау » негізгі девиз болды. Уотсонның жоспары бойынша адамның құлқын бақылау жоспарлау деген иллюзиядан арылды. Бұл жаңа бағдарлама іздестіруге бағыттады. Өткен теориялардың бөліктерін біріктріп, кризистен шыығу мүмкін емес болды. 1932 жылы совет психологы – Выгодский: «Психологияның өзіндік фундаменті құрылу қажет » деді. Пайдаланатын әдебиеттер: 1.Мұқанов М., Жас және педагогикалық психология.- Алматы,1991. 2.Гамезо М.В., Возрастная и педагогическая психология.- Москва,1984. 3.Петровский А.В., Возрастная и педагогическая психология.- Москва,2003. Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/trsinhan-jaipizi-sembaevna-berdalina-oleder-men-egimeler-v2.html

Тұрсынхан Жақыпқызы (Сембаевна) Бердалина Өлеңдер мен әңгімелер

Тұрсынхан Бердалина Нұр таңы Тұрсынхан Жақыпқызы (Сембаевна) Бердалина Өлеңдер мен әңгімелер І КІТАП Өткен күннен бір белгі немесе ұрпаққа қалдырар асыл мұра Қолыңыздағы кітап - білім беру саласының ардагері Тұрсынхан Бердалинаның өлең-жырларының жинағы. Міне, беттеліп, қатталып қойған осы жинақ жыр кітабы ғана емес, сонымен бірге толық мәнінде өсиет кітабы да. Өйткені бұл шағырмаларды өзі ғана емес, ұрпағының да бір қажетіне жарар деп жазды. Өзінің бастан кешкен өнегелі өмірін ұрпағына ғибрат еткісі келді. Сырым бар азды-көпті айтарлыққа, Пайдасы тиер, бәлкім, болашаққа. Күншуақ, кіл жақсылық тілеп жүрем, Ата-мекен, жер-ұйық алты Алашқа! - деп өзі айтқандай, бірде үміті басым боп, бірде күдігі боп, кеткен- ге салаут айтып, бүгінге қанағат қылып, ертеңге аманатымды қалдырып кетейін деп ұрпағына мирас етіп қалдырмақ аңсарлы ойы мен ізгі ниеті бар. Сондықтан, «Алдыңғы жақсы артқы жасқа тәлім айтпаса, ел болғаның қайсы?» деп ғүлама жазушы Мұхтар Әуезов айтқандай, ұрпағына қалдырар асыл мұрасы да осы кітап болмақ. Әлгі бір қиссада «Өлмеген құлға жаз келді» деуші еді ғой... Жазың не, ғұмыры таусылмаған жанға жаңа заман келді, тұтас бір ғасыр келді, кекжиегіне кез түгіл кеңіл жетпейтін мыңжылдық келді. Тұрсынхан апай ой үстінде. Осы ой мазалағалы біраз болды. Еліміздің егемендігі мен мемлекетіміздің тәуелсіздігіне тәу етіп, қол жеткенге тәубе етіп, Алла бұйыртқан нәсіпті қанағат тұтқан бүткіл мүһмін қауымымен бірге жаңа ғасыр мен үшінші мыңжылдықты қарсы алды. Соның алдында да, одан бері де бұл ой бір тыным берген емес. Өмірдің көбі кетіп, азы қалғанда әр пенде баласы осындай ой жегегінде болатын шығар. Ал дәуір мен дәуір алмасар шақта ол тіптен ширыға түсетін сияқты. Кешкен тірлігі мәнді болды ма, артында қалган ізі бар ма? Не бітірді, не тындырды? Ғұмырдың ғибратты болмағы қандай? Өзінің еңбегі ақталып, жұлдызы жанды ма? Уақыт бірде кербез, бірде кердең, Өзі бір желмая ғой жерді кезген. Ғажабын уақыттың түсінбеген, Шатбүттап ол-пүлыны мыжып, езген, - деп, ұлағатты ұстаз «Уақыт» атты өлеңінде ойша ғұмырнама беттерін ақтарып отыр... Сұлу қыздай сылаңдап Сарысу жатыр сал-сері. Көрсетпейді тереңін Қыз бұрымдай бұлан Бала жастан білемін Сарысудың жайдақ жағасын Жұқпайды құмы аяққа, Қытықтап бала табанын Құм астын кеулеп ағдаы, Тереңде оның табаны. Бүлдіршін майда шабағы Жеткізбей бізге қашатын. Балаң да балдыр, балғын шақ, Өзіңде өтті жастық шақ. Өзіңде таңды аттырып, Өзіңде таптым адал бақ, - деп, енді бірде Байдалы бидей данагөйдің, дәулескер күйші Сайдалы Сары Тоқаның, дауылпаз ақын Сәкеннің, аспандағы аққумен үнін қосқан шәкірті Қайраттай (Байбосынов) әншінің кіндік қаны тамған қастерлі өңір, алтын бесігі - туған жер туралы толғанады («Аңызым, әнім-ауылым» өлеңі). «Сен - терек, сенен өскен бір бұтаңмын» деп, туған өңірі - Жаңаарқа ауданының 80 жылдығына топтама жырларын арнапты. «Сәкен тұған Жанаарқа» атты республикалық жыр мүшарайсына өлеңдері енді. Қашаннан өмірдерегін тәптіштеуге сараң. Әкесі тарақты Жазыбек болыс баласы Жақып - күндей күркіреп өткен кешегі алапат соғыс құрбаны. Сол кісінің артында қалған ізі. Анасы бертінде, сексен бес жасында дүниеден өтті. Осыдан жеті жыл бұрын: Дегендей: заман жүйрік, адам шабан, Азайып бара жатыр жақсы ағалар. Жасындай көк аспаннан жетіп саған, Жұлдыздай Жаңаарқама шашу шашам, - деп жазса, күні кеше «Қош бол, асыл Азамат!» деп ел ардағы Ақсәлеуге эпитафия жазды. «Өлеңді мектеп қабырғасынан жаздық қой, қабырға газетіне, «Кірпіге» дегендей. Ол кезде ойлаппыз ба?! Негізі бұл мәселеде тұқым қуалайтын сияқты. Өз жұртымнан да, анамнан да дарығандай. Біреуге ұқсайын дегендей де ой болған емес, бірақ бар нәрсе лақылдап құйылып та кетеді білем. Шынын айтсам, не өлең жазбасам, не өлең оқымасам ұйқым келмейді. Серік Ақсұңқар, Сәбит Бексейіт, Ғалым Жайлыбай, т.б. ақындардың басылымдардағы өлендерін қиып жинай жүремін. Мен кісісін таңдамаймын, оның өлеңін таңдаймын, өлеңі арқылы сырттай да болса сыйлап жүремін. Мені мейлі білсін, мейлі білмесін, мен сізді білемін деймін, оқығам деймін. Өлең шіркін, ішкі құрылыс-бітімінің айнасы ғой. Айнаға қарап қадірлімді көргендей болам» депті автор маған жазған шағын ғана түсініктеме хатында. Жасы үлкен ағайлар мен апайлардын бәрі осы кісідей болса ғой, шіркін?! «Кісісін емес, өлеңін таңдаймын» дейді. Ал біздің кейбір көкелеріміз бен әпкелеріміз «сүйіктілерін» биографиясына қарап емес, географиясына қарап тандайтынын қайтерсің?!... Жиырмасыншы ғасырдың ақындары, Жүрегіме ізгілік жақындады. Жолбарыстай жымиып Сәбит тұрса, Ақсұңқар арыстандай атылады, - деп, Тұрсынхан апамыз ақын інілеріне деген ізгі ілтипатын алғашқы жыр кітабының айшықты бір бетіне ұсыныпты. Неткен кеңпейілділік, неткен риясыз көңіл десеңізші?! Ұстаз ақынның осындай Тәңірі дарытқан қабілеті арқасында,ерінбейтін еңбекшілдігі мен ешкімнің меселін қайтармайтын көпшілдігі арқасында сол қоғам тарапынан алған мақтау- марапаттары аз емес. Ақын-ана сөзінің өтімділігіне, үлкен жүректілігіне сенім артқан өз оқырманы баршылық. Ал, енді еңбек кітапшасындағы алғыстарды тізіп жазса, бүгінгінің баласына бүтін бір өнеге. Ал, енді Түрсанхан әпкеміздің: О, Муза! Сезімге сеніп санамды аялашы, Нұр сәулеңді жырымнан аямашы. Әппақ нұрға шомылып еркелейін, Нұрлантып жер жүзінің сая бағын, - деген жыр жолдары оның Поэзия музасына адалдығын аңдатса керек. Иә, жыр кәусарымен суарылған әйел жанының мөлдір тазалығының өлшемі осындай-ақ болар! Әлі де қолынан қаламы түспей, қазағының салт-дәстүрін жеткіншектерге дәріптеумен жүріп жатқан жайы бар. Осы жырымен, ақ- адал еңбегімен үлкенге жәрдемші, кішіге қамқоршы мінезімен ақын-ана туған, жүрген ортасында зор беделге ие болған. Ақ самайлы ананың бала- шаға қызығына бөленер, қолын жылы суға малар шағы да келіп жетті. Бүгінде Тұрсекең - ернінің емеурінімен келін жұмсаған ене, немере баққан әже. Адам ғұмырын жыл маусымдарымен, күн мезгілдерімен салыстырып, белгілеп, айшықтап жатады. Несі бар, өмір мен табиғат болмыстарынан ұқсастық тауып, теңеп, балап, шендестіріп жатсақ, ол біздің ойымыз бен қиялымыздың ұшқырлығын білдіреді. Дүние дидарының әсемдігін түйсініп-сезінуіміз жан құштарлығын танытқандай. Содан да болса керек, мен білетін бірқатар жасамыс жандардың жүзінен әр тайса да, қартайғандығы біліне қоймайды. «Сыры кетсе де, сыны кетпеген» дегендей қүбылыс. Кейбір сондай кісінің өңі нақты жасын кем дегенде он жасқа кішірейтіп тұрады. Әрине, сондай жанды көрген соң, асқаралы алпысты талтүс дейсің. Жетпісті, көп болса, екінді дерсің. Таяуда бір газеттен оқыдым, осы жоталы жасты «жет+піс» депті. Яғни, «жетіп, піскен жас» деп отырғанын көрмейсіз бе?! Осындайда көпті көрген үлкендерше қалайша «бәрекелді!» демейсің... Сондай жасы ұлғайса да, жаны жас, жүзі жарқын бір адам – осы Тұрсынхан Жақыпқызы. Бүгінде ұлын ұяға, қызын қияға қондырып, немерелерінің бал күлкісін кызықтап отырған ақ әже, әулет анасы Тұрсынхан апайға; «Өніп-өскен ұрпақтарыңыздың кызығына тоймаңыз!» деп тілек білдіремін. Кезінде «Орталық Қазақстан» газетінде (10.09.2009ж.) басылған Тұрсынхан Бердалинаның мына бір өлеңі сыры кетсе де сыны кетпеген, жазусыз бір күні де өтпеген, жасамыс ананың саналы ғұмырының ұранындай көрінеді: Оралмас, сірә, жас күнім алыс қалған. Қарт емеспін, бірақ та, таяп қалғам. Қайтып берсең мысқалын сол жастыктың, Бар байлықты берер ем, жиып саған... Аңсап болмас жас күнді алыс қалған, Өтер, кетер дүние болып жалған. Әр кезеңнің өзіңдік самғауы бар, Бақыт қой мәңгілікте атың қалған. Иә, өзіне де, өзгеге де талапшыл жандар қашанда аз тыңдырғандай болып жүреді. Халқына жырдан шашу шашып келе жатқан ақын-ананы алға қызықытра жетелейтін де - сол өзіне-өз көңілі тола қоймайтындық, әлі де еңбегімді еліме арнай түссем, ұрпағым мен Отанының керегіне жарай түссем деген ізгі тілек екені һақ. Әрбір тарихи кезеңнің сыры мен сипаты әрқилы болса да, ұрпактар сабақтастығын жіті сақтай отырып, ғибратты ғұмырнаманың мәнді-мағыналы сәулелі сәттерін екшеп алып, көркем қамтыған жырлар жымдасып өрілген жинақ оқырман көңілінен шығатынына кәміл сенемін. Қорыта келгенде, «Нұр таңы» атты жыр кітабы Отанын, оның бір бөлшегі - туған өлкесін сүйер, тарихты тануга құштар, төл тарихы мен мәдениетін білгісі келетін оқырманға керек дүние. Бүгінгі күнде тарихты білу — тарихи шығармалар жазу үшін емес, бәрінен бұрын өзіңнің адамдық бейнеңді тану үшін керегірек. Сәбит Бексейіт, ақын, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі. БЕРДАЛИНА ТҰРСЫНХАН СЕМБАЙҚЫЗЫНА Арнау Б ұрқансам шабыттана айбаттанам, Е рлеймін, елең жолмен Айға аттанам. Р иза бол оу, ағайын, өкпені қой, Д ауылпаз шақта тұрмын, қайраттанам. А рқаның бір қызысың Тарақтысың, Л ебізіңде, тегіңде бар ұлылық. И набатты Жазыбек болыс болған, Н амысың бар, атаның жолын қуған, А р да бар артықсың сен талай жаннан. Т ойлай бер, бақыт дарып тұрған шағың, Ұ лағатты қасыңда Шалин жарың. Р еспубликаң, қазағың егеменді, С ыр сандығын жаппағын, ұшсын жалын Ы қыласты жырыңды төк, күндей күліп, Н үрлана түс, тасқындай тасқа шапшы, X алық жүйрік, бағалар бас, жасыңды. А алмастай өткір сөзің, айбыныңнан, Н ышанды өлең тусын сүттей ұйып. С ембайдың аруағы ырза, төксең жырды, Е леңдет шабыттана ой мен қырды. М ағүрлан, қыздарың бар қос жанарың, Б аян мен Бақытжаның кұндей нұрлы. А талы алтын ұяң-шаңырағың, Й мандай пәк көңілмен жаңғырасың Қ олыңда Нурлан мәңгі тіреу болса, Ы рза ел, ырза Гулжан, Ғалымжаның. 3 иялы Төребайдан жиендер бар, Ы рзығын көрер, бақыт байтағың бар Н ұрсүлтан еліненбіз, қазақ! - деген, Арайлы Астанадай айбарың бар. Асқартегі Тайтөлеу Жылқыбайұлы, ақын, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі Әлемді бөлер нүрына Шығар күн алды таң болар Нұр таңы! - деп, Ат бердім айғағыма. Жетті ме деп, Жақсы сөз толғағына. Жер мен Аспан – Ертеде, болмай түрып, Әлбетте, ең алдымен Нұр жаралган. Нұр таңымен Дүние мың құбылып: Жұлдыз, Ай, Кун, Жер, Су мен Жел жаралган. Жетеуі жер мен Көкті тұтастырып, Табиғаттың ғажабы Тамыр тартқан. Табиғат бірде су боп, бірде жер боп... Тіршілік алма - кезек пайда болған. Таң нұры түн түндігін түре туып, Ақ таңын алмастырған күн шуаққа. (Автордан) I О, туған жер, сенсің менің тұрағым ! ТУҒАН ЖЕР Туған жер, сүйем сонша неге сені, Менімен әр тал шөбің кеңеседі. Кетсем де білім іздеп шалғай алыс, Өзіңнен махаббаттың лебі еседі. Аналық мейірімінді аямадың. Балаңдай еркелетіп, аяладың. Бақытқа қонсын депсің қиядағы Мен келіп білім бағын саяладым. Сен терек, сенен өскен бір бүтаңмын, Қалайша ерлеріңді ұмытамын. Туған жер - алтын бесік мекенімді, Жырлармын атқан сайын нұрлы таңым. 1963 АУЫЛКЕШІ Айлы түн, ауыл маңы аясында Бұйра бел, жасыл сайдың саясында, Мөп - мөлдір ашық аспан жазығына Тояттап, шіркін, көңіл тоясың ба? Сылдырап бұраң бел су ағады да, Құшақтап ну орманды алады да. Ән мен жыр, әсем күйлер шалқып асқақ Күледі ай сұлудың қабағы да. Бұл өлке қарт та болса, құрдасым да, Бұл өлке жандай досым, сырласым да, Бақытым осындай бір кештерде де, Тұрады қолын бұлғап қыр басында. 1963 СӘЛЕМ САҒАН ЖАҢААРҚА Сәлем ал Жаңаарқа, Сары-Арқа. Туған жер, кіндік буған жаным Арқа. Құмыңның сағындым ғой саумал исін, Тебіскен құлын-тайдай достың сыйын. Сәлем де үнсіз аққан Сарсуыма, Тоймайтын қанша ішсе де қар суына. Күлімдеп, иығынан шуақ шашқан, Қарт төбе Қарауылға сәлем жолда. Ата - бабам аунаған топырағым, Бір сәтке сағыныштан тоқырадым Емеспін Сәкен, Естай, әлде, Абай, Көңіл қошын жазамын әлдеқалай. Туған жер сенен ыстық жер - ұйық жоқ, Естілсе амандығың көңілім тоқ. Бәйшешек гүл жарады мен жыр жазам, Байғозы, Жәуен, Жазыбек ұрпағы боп. 1987 САҒЫНЫШЫМ Ұядан ұшқаныма бағындым ғой, Ата - тек топырағын сағындым ғой. Бабамның шапқан аты тұяғының Дүбірін арғымақтың сағындым ғой. Төбесін Қарауылдың Сағындым ғой. Тағдырға бағынамын, бағындым ғой, Достарды сағынамын, сағындым ғой. Көк - жасыл шұрайлы өскен құрақ - майса, Балаусам - бал дәуренді сағындым ғой. Балдырын Сарсуымның Сағындым ғой. Жәннәттай жан саяма табындым ғой, Жайнаған жаз гүлдерін сағындым ғой. Салмақты сырғи аққан Сарсу өзен, Қарағаш нуларынды сағындым ғой, Атасу мекенімді Сағындым ғой. Сағыныш саздарына бағындым ғой, Мазасыз алтын күзін сағындым ғой. Жігерлі, жалын отты жастық шақтың, Ақ сусар - ақ боранын сағындым ғой Сәндеткен Сарыарқамды Сағындым ғой. Тиегін сыр сандықтың ағыттым ғой, Ақ пейіл адамдарын сағындым ғой. Айдында күншуаққа құшақ ашқан, Сұңқылын аққу - қаздың сағындым ғой. Сырлы энін қос Аққудың Сағындым ғой. Бар ма дос онда мені сағынатын, Қуаныш, қызығымнан бақ құшатын. Сезімді аялайтын, бағалайтын, Сөзімнен сәнді алқа тағынатын. Бар мадос ұғар жүрек Базынасын. 1987 САРЫ - ҚОҢЫР БЕЛІМ БАР Майда сары Арқаның қоңыр белі, Таппадым сенен артық саумал желді. Ойға өлең, тілге жылы, тәттім едің. Ауруға ем, сауға самал, қуат желің. Арқада жер жетпейді Жаңаарқама, Құмы май, шөбі шүйгін жон арқаға Балауса балғын шақтың куәсі едің, Айналдым, асыл елім, денің сау ма? Арқаның жер жәннәті Сарыарқада Асыл ұл, сұлу қыздар Жаңаарқада Той-думан қуанышың тарқамайды Айналып келіп тұрам Жаңаарқама. Сүйемін Жаңаарқаның құба белін, Жайлауын, жазық жерін, ауыл, елін, Еркелеп Ескенеден ескен самал Толысып Толағайға жеткен лебің. Ақтаудың шың құздары ұяланған, Ақсұнқар балапанға ұя салған, Дариғай, Қызылтаудың қызжелеңі, Желбіреп жапырағы қол бұлғаған. Сәкеннің Иманағы иманымдай Көк жартас қыздардың жүк жиғанындай Халқының өр, өнеге, еркесіне Сәкенім берер еді баға қандай. Дегендей: заман жүйрік, адам шабан, Азайып бара жатыр жақсы ағалар. Жасындай көк аспаннан жетіп саған, Жұлдыздан Жаңаарқама шәшу шашам. 2003 ОРАЛМАС, СІРӘ, ЖАС КҮНІМ АЛЫС ҚАЛҒАН Оралмас, сірә, жас күнім алыс қалған. Бәрібір өткен өмір таныс маған. Кезбеспін енді жалдап Сарсуымды, Бір асу қалды арман боп, табыспаған. Оралмас, сірә, жас күнім алыс қалған. Жастықтың арман - мұңы таныс маған. Кекілімді күн сүйген сол жастығым, Бала қиял жырменен табыстырған. Оралмас, сірә, жас күнім алыс қалған. Қарт емеспін, бірақта, таяп қалғам. Қайтып берсең мысқалын сол жастықтың, Бар байлықты берер ем, жиып саған. Оралмас, сірә, жас күнім алыс қалған. Қайта гүлдеу адамнан қалыс қалған. Қанатымды қомдаймын, қиял өріп, Аңсап жүрем арманды құшақ жайған. Аңсап болмас жас күнді алыс қалған. Өтер, кетер дүние болып жалған Әр кезеңнің өзіндік самғауы бар, Бақыт қой мәңгілікте атың қалған. 2003 ЖЕЛҚОБЫЗ ҮНДІ ЕСТИМІН Естимін даладан желқобыз үнді естимін, Елтиді неге пәтшағар көңіл елтиді. Сыбырға түнгі құлақты тосып тұр едім Көнілімді бөліп көк күзен неге селтиді. Даланың үнін естимін түнде ап-анық Балалық шақтан көңліме сыры тым қанық. Шаршағанда жадыратып жанымды Санада саулық, көнілдің қошы қанықты. Сүйемін шексіз даланың саумал самалын, Даланы жырлап, желиді алтын қаламым. Тауға да ғашық, гүлге де ғашық бұл басым, Патша жүректің тыйады қайтіп алаңын. Ұйқымды ұрлап кірпіктің талшық ұшынан Жыр жазып түнде қуаныштан тұшынам. Шексіздіктің мұнарлы сағым жиегін, Жағалап түнді, серпіп сап мұңды жалғасам қөңіл ұшынан. Ақылдың кені - би - болыстың панасы Тізесін қосқан батыр да, патша, дарасы Аспан мен жердің арасын қосқан бұл алқап, Көк түркінің - қазағымның даласы. Барым да осы - бағымның байтақ даласы Самалың желпіп, оятты көңіл санасын. Шұбырған жұлдыз шеруі - керуен шексіз де, Құс жолы Бақыт жолымды жалғап барады Өмірден озық Адамның үлкен талабы, Аманат алып, Айға да барып қонады, Құдіреті күшті жаратқан һаққа сүйеніп Тарихтың көші ғылыммен мәңгі толады. 2003 ДҮНИЕ — БЕСІК Дүние бесік екен тербелмелі, Мұнартып алыс дала көлеңдеді. Боз жусан сенен сезем дала исін, Денеме саф ауаңнан дәрмен келді. Дүние тербетілген бесік екен, Қалдырдым балалықты сенде мекен. Жастық шақ сені аңсап бой түзедім. Ой сана, саған қарап ой түзедім. Дариғай, балалық шақ балдай екен. Аузыңнан кетпей дәмі қалады екен. Ұлы жол балалықтан басталған соң Дүние бесігінде тербелген жөн Зулап күн, аунап айлар өтіп жатыр, Бой балқып, ойым сәтте шалқып отыр. Ғұмырды жан нұрымен ұштастырып, Періште - поэзия қалықтап жүр. Өмірдің сыйлығы бар, бұйрығы бар. Артыңда мұрағатың, ізің қалар. Дүние үлағатын жалғастырсаң, Аялы болмаса да, баяны бар. Пендеңмін менде сенің, ғұмыр - ғайып, Тереңге тамыр тартсам несі айып. Жазылған пешенеме жұлдызым - ау, Қолың соз кетсем егер құздан тайып. Көмкерем көкжиекті қиялыммен, Өремін өлмес өмір өресін тең Бабаның жұмақтағы жайлауына, Ақырын жылжып өмір барады екен. ЖЫР ПЕГАСЫ Бостандықта, өстім дала төсінде. Қыдырушы едім Сарсуды жалдап бесінде. Күн қайтқан шақта өзеннің суы жып - жылы, Далада өстім өте бір биік сезімде. Ауылда өскен балалар неткен дарынды Мына заман сындырып тұр - ау сағымды Әйтпес, жүрек жүдемес еді дүрлігіп, Ауылдан алып, берер ем оған барымды. Жыр Пегасын ерттеп мініп барайын Назира - назым, гүлдерден шашу шашайын Қараулдан Иманаққа көз салып, Ақбоз атын Сәкен аға бағайын. Ақын қызға қайрат берші ағайын Гүлдерден тоқып Пегасқа тоқым жабайын. Сырмақты сырып, шым - шиге ою ұялап, Текеметке мың бір жыр өрнек салайын. 2004ж. САҒЫНЫШТЫ САҒЫНУ Мен үшін бір асыл сөз - сағыныш! Өрнегі де өлеңнің - сағынышты сағыну. Бұл сөзсіз келмейді ажарым, Сағыныш берген тағдырға бағындым. Әу бастан - ақ сағыныштан жаралғам, Қалай ғана сағынбай сәт жүре алам. Жоқтарымды, барларымды сағынам, Жалғыз Алла, жалғыз тағдыр - бағынам. Қыстың күні ақ далама қуанам, Қуанам да, жаз гүлдерін сағынам Жаз гүлдерін жинай жүріп, шаттана, Ақ бүркейдей - ақ боранды сағынам. Қырау орап кірпігімді, Май боранда қыдырам. Май боранның мапасынан Жылу алып қызынам. Қызығымның қызуынан Жыр шумағын ағызам. Майда, қоныр жазғы кештің Саумал желін сағынам. Самал кеште Сарсуды жалдап, Қауашақ гүл тергенмін, Тас батырып табаныма, Жағалауын кезгенмін. Үркіп менен майшабақтар Жылт - жылт зытқан жылғамен. Менен қорқып, қашқанына, Сылық - сылық күлген ем, Сарсудың көп сал - салдарын Балқаймақ деп сүзгенмін, Құм қайраңды мөлдірінде Тереңім деп жүзгенмін. Мал қайырған анам көріп, Байқа! - дейді, құлыным, Ат үстінен әкем көріп, Ақырын! - дейді, ақылдым. Сол балалық бал дәуренім Болды бүгін сағыныш. Өмірлерді жалғап ұшқан Сағынулар болады екен сағыныш. Артқа тастап еркелікті, Қарттарымды сағындым. Есіме алып балалықты, Сағынғанға қуандым. Амалым жоқ, өмір - өзен Ағынына бағындым. Бағындым да бақытыма, Сағынышты сағындым, Амал бар ма, бағындым. ТӨРТ ТҮЛІК ҚАСИЕТІ Жылқы желден жаралып желдей ескен. Ең жүйрігін жылқының тұлпар дескен Адамдар бар дәл солай, жылқы мінез Жылқы жылы туыпты бір алқандоз Өзіне тән сыпайы, қошәуезді, Қошаметке қошмасаң, шәріп ізгі Қадірлейік қошмиық - мырза - терек Жігіттері қазақтың болса ерек! Қой пейіштен шығыпты, сиыр судан. Қойдай жуас қазағым қойды баққан. Жылқы сорпа сергітіп, жауға шапса, Қой сорпадан қазақты ұйқы басқан. Сиыр судан жерісе су сиырдан Сиыр етін жемеймін бар ма дауам. Кедей - кепшік қылады сорпа - суан, Ай жузімді ақ қаймақ, сүтпен жуғам. Түйе сордан шағыпты сыпа - сидаң, Бойға сеніп жүреді аңқау - ырбаң. Кешке дейін көпіртіп, «сағыз шәйнап», Мөлдірейді қаракөз ботасы ойнап. Желмаяғой жүйрігі шөлде шапқан, Жақсы білер шұбатын дәмін татқан. Ақ тайлақтың ақ жүні үлфілдеген Дертке дауа сүйекке орай тартсаң. Ешкі жардан шығыпты мінез дара, Ор текесі орғиды орға - жарға. Жардан-жарға секірер ешкі-шыбыш, Отырмайды - ау бір жерде лағы тыныш. Көп қимылдан етіде дэмді, жұмсақ, Көп «құмалақ» береді ойнап қусаң. Ал түбіті мәп - майда басқа жылы Түп түбітін сақтайды ешкі қылы. Көп жүгірген баланы лаққа теңеп, Шошақай деп, тағамыз айдар ерек. Байқасаңыз құйрығын ешкі, лақтың, Тыншымайды - ау бір сәтке, селтең - ебек. Төрт түліксіз қазақтың тұрмысы кем, Атқа мінсе кең тыныс алады дем. Бал татыған саумалы дертке дауа Төрт мезгілдің қымызы ауруға ем. Мал төлдейді сәуірде, мамыр айда Жаз жайлауын түзеген ауыл қайда?! Жері байдың елі бай, - деген сөз бар Малсыз қазақ жарымас, оны да ойла. 1. Алқандоз - сылқым, кербез әйел. 2. Қошәуезді - эдемі дауысты. 3. Қошмасаң - елтіген. 4. Шәріп ізгі - мерейлі, атакты ізгі. 5. Қошмиык - сұлу мұртты. БІЗДІҢ ЕЛДЕ Біздің елде төбе көп Қапқа ұқсас таулар аз. Сондықтан да арманым – Тауды көрсем болам мәз. Біздің жақта бұлак көп Етекті сайлар бойында Сондықтан да амалым Таудың бұзды қамалын. Біздің жақта ақын көп Жырлаған туған өлкесін Бірінен бірі қалаулы, Сондықтан олар санаулы. Біздің жақта әнші көп, Самғаған ұшып биікке Жүрегі толқып, жыр құшқан Сезімі - тылсым биіктен. Біздің Арқа батыр, әнші туғызған, Кіндік қанын Сарсуына жуғызған Самал сүйген құдіретті киелім Қарауылтөбем, ұлылық туын тұрғызған Жерім - байтақ, түнім - саумал, таң – шапақ, Сеніменен жарасымды жақсы атақ. Ұрпағыма ексем сая - бағымды Керек емес одан артық атақ, бақ. О, туған жер, сенсің менің тұрағым. Саумал көлім, самал, салқын бұлағьм Сенде туып, сенде жеткем бұл күнге Сондықтан мен қадіріңді ұғамын. Сондықтан да сенсің менің тұрағым! 2006 АҚЫН ІНІЛЕРГЕ Қаламы ұшқыр қадалған, Жүрегі жырдан жаралған. Ақсұңқар, Сәбит інім бар, Жырынан жылу таралған. Көрмесем де білемін, Танымаймын таныспын. Түйдек — түйдек жыр оқып, Көңіл күшімен табыстым. Көкжиекке көз тігіп, Төрткүлін дүние қамтиды. Саңлақ сезім бұлттартпай, Арғымақтай жерді тарпиды. Жиырмасыншы ғасырдың ақындары, Жүрегіме ізгілік жақындады. Жолбарытсай жымиып Сәбит тұрса, Ақсұнқар арыстандай атылады. Атылады ақындар атылады, Жақсылық жамандықты жапырады. Махаббатты жоқтаушы, қорғаушы олар Сондықтан да жып — жылы атырабым. Жеңілісті жеңіспен жебелейді, Ақ жауын боп еліме себелейді. Асыл тасын ақ сөздің көкке түйіп, Ғасыр үннің бейнесін бедерлейді. Ақын келді өмірге, ақын келді, Елегзиді Ел үшін ақын - сері. Жаралған Көк Нұрынан ақын - адам, Отаны үшін жаниды күш - жігерді. АҚЫНҒА (ҚОЙЛЫБАЙ АСАНОВҚА) Барлық ақын жырлайды Жер-Анасын, Жер-Ананың қойнында бел баласың Ғарыш-Әлем аскақ боп тұрсадағы Жер-Анадан жаралған алтын басың. Ақын ұшып кетпейді Ғалам шарға Жер бетінде тіршілік оған тар ма?! Ақын жүрек қалайды нөсер, дауыл Ағайынға, туғанға ақын бауыр. Ақындарын елімнің бағалаймын Көсем сөздің көшесін жағалаймын Ақын аға, ініге ұқсамаққа Көкбесгінің табанын гағалаймын. 2007 ҚОС ДҮЛДҮЛ (АРНАУ) Жаңаарқаның жұлдызы, Қос арғымақ дүлділі Айналайын үнінен Туған елдің бұлбұлы (автордан) Арқадан шыққан дүлдүлім Жаңаарқаның жұлдызы Үндері тәтті бұлбұлым Қайрат пенен Бекболат Қос арғымақ дүлдүлім Ел сыйлар арда құлынын. Ұстаздығым ұлағат Шәкірттер озды, қанағат. Қалың жұртың - қазағың Ұйып та бір тыңдайды, Осынша асқақ дауысты Сарыарқа самалы құйды ма?! Әлде, ата-бабалар, Батасы бойға сыйды ма?! Әндері асқақ ұлдарым Әлемді тылсымдайды. Тылсым күштен тұншығып, Жан жүрек жыр тыңдайды. Әлеміне жалғанның тіл біткендей, Ұлы Дала ұйқысыз...Ән тыңдайды. Қайрат пенен Бекболат ән шырқайды Ән емес-ау, даланың Ұлы үнін Сарырқаның орманы, тау тыңдайды, Самал желі, алтын бел, Сарысу өзен, Ел тыңдайды. Алаулайды жүрегім, аялайды Ән сұлуын сүйемін даралаймын. Аспанынан Сарсудың ескен самал Алатаудың қойнауын аралайды. Жағасынан Арқаның ескен самал, Біледі жұрт, Жапонды аралаған. Әміредей бауырым - алты атадан, Апай төсті арғымақ дараланған. Қазақ әні Әлемге таныстырған Әміре мен Жапонды қауштырған. Саһараның саңлағы - бұлбұл үнді, Микрофонсыз Жапонда қалықтаған. Мың бір әнін қазақтың кім білмейді, Танымаған қазақты дым білмейді, Князіңді дос қылып, мұжық-тамыр, Днепрде аққу-қаз жатқан мамыр. Ұлытаудан Гималай асқан қазақ, Хан Тәңірде жылқысын баққан қазақ Желмаямен желіген жерді сүйіп Батыр, дана баласы ойын түйіп Бекболат, Қайрат, Жақсылық - дара туған, Бабалардың намасын белге буған. Сарысудан шырқалған асқақ әуен Алатау, Алтай, Қап, Түрген, Гималай, Гобби, Тибет және Памирді аралаған. Жаңаарқаның жарқырап жұлдыздары, Өнерлі де, талантты дүлдүл бәрі Айналайын үнінен бауырлардың, Туған елдің бола бер асылдары. Алаулайды жүрегім, аялайды Ән сұлуын сүйемін даралаймын Жаңаарқаның құмынан ескен самал, Жазираның тау-тасын аралайды. ҚОСАРЫМБАР (А. ТАЙТӨЛЕУ АҒАҒА) Қосарым бар ағаның жазғанына, Асық ойнау қазақтың қоз қанында. Тура көздеп, дәл атар мергендікке, Үйретеді әр кеней, әрбір сақа. Табандылық, төзімдік - асық ойнау, Табысады күштілік, ақыл, айлау. Бәс тігеді, ұрыссып, таласпайды, Жеңіп шықсаң талассыз бір сөз-байлау. Асық ойнап, шынығып өскен бала, Жалаң аяқ жүгірген құм мен таста, Ыстықта да, суықта көздеп атып, Содан шыққан мерген де, батыр, дана. Әр заманда өзіндік бір құрқылтай, Қозы бағу балаға қажет болды-ай. Асық ойнаған азар, доп ойнаған тозар деп, Шолақ ойдан шығарды бір қу сөзді-ай. Асық ойнап азбассың Шебер болып асарсың Көздегенің дәл тиіп, Сұрша мерген боларсың. Доп ойнасаң тозбассың Тоғысқан айдай толарсың, Шынығып денең балғындап, Нағыз палуан боларсың. Күн жұтып текке қаңғыма, Тым бостандық бойға жат. Ойнасаң асық - күш, қуат, Толады ақыл, парасат. Тәсілін тауып танысаң, Асық та - шынығу алаңы Асыққа үйрет, ағалар, Қаңғыған тентек баланы. Қартадан емес, бес сайыс, Асықтан болса дер едім: Шеберлік ойды асырған, Тәрбие, тәлім танытқан. Дәстүрлі қазақ ойыны Алдамшы емес «шариктей...» Әр үйде асық ирілсе, Ержетер бала, түзеп бой. ҒАЗЫМҒА АРНАУ МЕН ШАҒЫНУ Құдай-ау, несін айтайын, Тапал боп құржиып қалыппыз. Бір кезде сұп-сұңғақ едік қой, Недеген бірмойын халықпыз. Бір кезде билеуші ек вальсті, Талайлар ере алмай қалысты Бұл күнде, Ғазым-ау, қарашы, Жүрек пе? Ентігіп қалыппыз. Ақ кірсе самайға саналық, Келіпті бізге де даналық. Кетпейді естен де, түстен де, Кешегі балауса балалық. Қазы жеп майланып қалыппыз, Жәй басар недеген халықпыз. Той десе домалап, дүрлігіп, А, той-лап шабатын халықпыз. Ардагер ата-әже-анық біз, Қарлығаш қанатты достармыз. Табынып тірліктің күшіне, Ризамыз күштінің ісіне. Дүрсілдеп соққанда жүрегім, Бұзады сағыныш мұз тоңын Ауылымды саялап келемін Арындап сағыныш тұлпарым. Жақсы мен жайсаңды өсірген, Ауылдың аяулы ажары. Жолдастар төріне көсілгем, Тарқамай жастықтың базары. Бір қалып, өзгермей келесің Қажет пе: қорамсақ, жебесің. Жымиып, сызылып, сылаңдап, Достарға нұрыңнан себесің. Талай таң отырам, жыр жазып, Жалқаудан келеді маған Бақ қашып. Жақсысы жерлестің бір бауыр, Сезесің даланың дарасын. Жанарда жастықтың оты бар, Адамға тым қажет ұят, ар. Нәзік бір сезімге нұр құйған, Жүректің бір ғажап сыры бар. Айтатын көп менің сырым бар, Бауырлар, тәуірлер ұғыңдар. Сағынсаң балалық сезімді, Осы бір жырымды қолыңа ал. Достарға жыр жаздым жалынды, Тағдырлар ақынға бағынды Тілекті әлдилеп, тербетіп, Сыйлаймын сағыныш назымды. Қара өлең байлық та, қазына, Айтқаным, әншейін, базына. Арманның асқарын аңсаймын, Үкілі үміттің қосылып сазына. Р.8. Сәлем де Гауһардай жарыңа, Ризамын лебізі барына. Ақбүркей жамылған Әже боп, Қуаныш сыйласын жарына. СӘКЕНГЕ (АРНАУ - ТОЛҒАУЫ) О-у, Сәкен аға! Ақсұңқар ақын аға! Дархан талант, Қастерлі, Асқар алып, Асқақ үнді, Дауылпаз, дарын аға! Жаны жайсаң, Өр мінез, өрелі аға! Отты жүрек, Намысқой Мәшһүр аға, Қуаныш пен қасірет катар кешіп, Оятам деп қазақты қапы кеттің. О-у, Сәкен аға! Асылым, ақжарқыным, Сұлу тұлға, қара көз, кең маңдайлым. Қара мұртың қазаққа қасиетті, Қасиет-нұрдан жаралған сән мен жаның. Қуаныпсың баладай жақсылыққа, Қатуландың қасқайып надандыққа. Сондай асыл бекзатты-баһадүрді, Көзі қиып атты екен қай антұрған. Әттең, - деген өкініш ішімді өртеп, Айырмаған жауыздар шындықты өлшеп. Бір азамат табылмай арашаға, Бұлбұл ұшты-ау көзіңнен Аққу-көктем. Ат басындай арманмен кете барды-ау, Өкініштен құса боп іші жанды-ау. Адал жүрек іш-құса болды ғаріп, Қасіреттің кемесі кетті-ау алып. Оянды өлкең, қазағың, Сәкен аға, Келді, міне, аңсаған заманың да. Үш жүз жылғы бұзылды алып қамал, Шын биік асқарлықта тұрсың дара. Періштені қызыл көз көре қалар, Қызғаныштан қызынып өре салар. Пенде жүрек жүдетіп, кейде жанды, Өсек қылып атымды, мін де тағар. Сені қалай көрмесін Сұңқар аға, Тарпаң жырың бұлқынған Тұлпар аға. Ширегіңе келмейтін, мына, менің, Жояндар жүр басам деп, мысымды, аға. Жүрегім жоқ бұғынып, жасқанатын, Өз жолымның жалғаймын асқақ әнін. Сөз өнерін тұлпардай ерттеп мінем, Алла жар боп бал тілмен жар саламын. Адамзаттың ұлысың басың төрде, Атың айғақ Саһара ақ төсінде. Ақ бесігің тербелсе Иманақта, Жыр бесігің тербелді Жер-Әлемде! Өкінбейін, о-у, тәубе! Өршіл күш, өктем үнің Әлем-төрде, Өлең-гүлің өлкемнің көктемінде. «Ақбоз үйдің сыртынан аттандырып, Кеше ғана секілді өбкенің де...» Нұр келбетің тербеледі Күн-Әлемде, Жүргендеймін қауышып, күнде бірге, Сар даланың сарбазы, саһабасы, Ақбоз атпен көріндің шың бетінде. Сәкен аға Арқаның арда ері, Гүлге толды аяғы басқан жері. Сегіз қырлы, бір сырлы перизатқа, Аққу-көктем толқыды таппай теңді. Кейде жаным елегізіп елеңдейді, Ақбоз атпен салт атты көлеңдейді. Тегі дархан ағаның әндерінен Парасатын ғасырдың тізбелеймін. Қасиетін ғасырдың тізбелеймін, Өмір гүлі жалғассын, үзбе деймін. Ғасыр үні-тарихы қазағымның, Көш-көлікті дәстүрлеп түзе деймін! Бұйрық емес, айтқаным көңіл-күйім, Жақсылықты көңілге жиып жүргем. Қазағымның дәстүрін, әдет-ғұрпын, Жөргегімнің шетіне мықтап түйгем. 1994 АҚЫН ДОСҚА (Ә.ҚАЛИАСҚАРДЫ ЕСКЕ АЛУ !) «Жастық-ай Сені түсіну қиын, білмеймін. Жырласам ба екен, Жыласам ба екен білмеймін. (М.Мұқағали) Танысып едік Аға мен қарындас болып, Табысып едік Көзғашық, ұғысқан болып, Жүруші едік Мұңдасып, кейде сырласып, Қыдырушы едік Гүлзәрларға жыр шашып. Сен, - деспедік, Сіз, - десіп қана сыйластық, Балмұздақ жеген Жас көңіл еді қимастық Сол мезгіл, сол шақ Түседі еске әлсін-әл Қайда, жігіт?! – Сол ақыннан адастық. Жалын жырды Дос жүрегі сағынды Зор үмітпен Бойлаушы ек асау ағынды. Көрінбейді ақын Мүшәйра, жыр додадан Ақынды іздеп Ой желге шомып шарладық... Жеңгемізбен Тойлапсың бақыт, бағыңды, Бала-шаға Жанұя жанның бағы боп. Ұмыт та болдың, сәттерде. Көзден кетсе, Көңілден ұмыт жасын да. Дұрысы сөздің: жан өзге ғой, расында! Артта қалды...Тарихтар... Қалды жастық Есіңде ме? Есіңе ал! Тәңір - достық, Ұмытпайық, Ұмытпа досты жастық! Ойыма алып, ... деп жүрсем Аттаныпсың о дүниеге, Жақсыны да, жалмайды сұм дүние. Қалды ақыннан бір ауыз «Меңдіқыз», - атты дүние. 2009ж. ҚОШ БОЛ, АСЫЛ АЗАМАТ! (эпитафия) Асылдар ғой — Жаңаарқаның тумасы Бойшаң бәрі, әрі сұлу тұлғасы. Ол дүниеге керек бола қалыпты Ғабдолладай, Ақселеудей — жарықтық. Бара қалсан, Ауылдан да сән кеткен Шықпайды алдан тусқан-нан бөліскен. Денем шошып, шырт ұйкыдан ояндым, Еститіндей бір хабарды терістен. Санасыздар сан соқтырып барады, Саналыны Ғасыр қайдан табады? Тіршіліктің күйбеңіне ой беріп, Әлі жүрміз жақсылыққа бой бермей. Сағынышпен ақ жүректен ағылдым. Ерте кеткен ағаларды сағындым. Өлең жазып, ән де айтып, күй шерткен Ғалым еді-ау, ағаларымтең өскен. Сегіз қырлы, сәнді сырлы жандар еді Жаны жайсаң, не нәрсеге бапты еді Еңбегіңді бас бармақпен бағалар Талайларға көз жанары қорған ед Жер жұмсағын, жан жәннатын тілейміз Ауыс сәтте жақсыларды іздейміз. Қолдан басқа келері жоқ фәниде Мәңгілікке аттарың бар тәубе! - дейміз. Өкініштен не іздейміз. Қош бол, асыл Азамат! 2009 II Отаным, шалқар жерім бақыттысың! ОТАН Әрбір сәт қуанышқа бөленемін Бақыттың қызығына кенелемін Сыйлаған соның бәрін Отаныма Арнаймын жүрегімнен жырдың кенін. Сарқылмас қуат алып таңдарымнан, Келемін аттап өтіп бар қиядан. Жанымның жалынына әмір етсем Табиғаттың бермесін тартып алам. Мен жаспын, мен еркемін, мен батылмын Сүйемін сүйкімдісін мен де атымның. Отаным жер бетінде болғандықтан, Қашанда туған елім ең жақыным. 1964 АЛТЫН ЗАҢ Алтын заңмен шапақ шашты алтын күн, Бақыты бұл, жақұты бұл халқымның. Сәлем әкел, сәлемімді бар алып, Жарқындығын әділдігін салтымның. Алтын заңға жырдан шәшу шашайын, Шапағына нұр жүзімді тосайын. Күншуақта мұңсыз өмір сүруге, Өз үнімді бейбіт үнге қосайын. 1964 ОТАНЫМ, БАҚЫТТЫСЫҢ! Отаным, шалқар жерім бақыттысың Көріп сол бакытыңды бақыттымын, Әрқашан шаттығынды бөлісейін, Өшірмей жүрегімнің сағынышын. Тағдырыңа табынатын кезім бар, Өр кеудемнен өшіре алмас сезім бар. Егер сені жан - тәніммен сүймесем, Өр кеудеде өр дауысым тұншығар. Өткен өтті, өткенді іздеп сұранба, Қазақ тілдің баяндығын ұранда! О, Отаным, бақыттысың, Бақыттымын сол үшін, Бақытыңды енді қолдан шығарма! 2003 ТӘУЕЛСІЗДІК ТАБАНЫН ТІРЕДІ Өмір жолдар соқтығысты, қағысты, Кім дұрыс деп, ақыл - айла бағысты. Ірге ашып, бірде әлсіреп, ыдырап, Кейде күшті біріктіріп, Ұлы жолда табысты. Үлкен жолда Ұлы күштер табысты Бір жағадан бас шығарып, Қилы жаумен алысты. Оу, сар дала, Ұлы дала - мекенім, Сен үшін, тек, жанды пида етемін. Аспан күмбез — бір шаңырақ адамға Оны білмей адам сонша надан ба?! Жо, жоқ, Тайталасты тағдыр тауқыметімен, Тәуелсіздік үшін тіреп табанды, Көкбайрағын желбіретті қазақтың. Оңға, солға бажақтама қарағым, Кердің талай өмір соқпақ азабын. Жарты дүние — сенің ата мекенің Арманы жоқ сол Далада өскеннің. Ақылды ұл - қыз ата жұртын даттамас, Ала жіпті иесіз деп аттамас. Қамсыз ұрпақ болма, бірақ, қарақтар, Алдарыңда үлкен - үлкен талап бар. 2000 ОТАНДЫ СҮЙЕ БІЛ Отан, тек, оттан емес, өмірден де ыстық, Отан, тек отбасы емес, өзіңнен де басталады. Отанға орын іздеме, одан өзің орын ізде. Отаннын байлығын шашпа, Оған өзің байлық қос; Отанға ой қос, айлық қос, Сосын барып, байлық тос. Өз ойың Отан ойымен орайлас болсын, Отаңды Ақ ордам деп біл, Отанға деген пиғылың, ордаға деген ықыласың. Отаныңды сүйе біл, Отан үшін күйе біл. 2002 СЕЗІМНІҢ КҮШІ Сезімнің күшін қайсарлық танып, Көнілді күлкі, әзілмен тасып, Тіл үйірер сөз мінезбен жанасса, Жайдары жан бітімімен жарасып. Сезімнің күші аспандап, Дәумін деп таудан, мақтанба. Аспанды сүйген тауларың Хан Тәңірі, Гималай, Памирден, Сірә, асқан ба?! Алатау - арда ұлы атыраптың Желді айдап, көкте бұлтты қалжыраттың. Алатау маңғаз кейпің ұйқы жиып, Күн сүйіп, ақ жауынды бұрқыраттың. Алатау оянғанда һас ұйқыдан, Сілкініп керіледі, түйіліп қас. Лақылдап тау тасқыны тас лақтырып, Кенеттен көкке сермеп, көбік шашқан. Арқырап асау толқын арындайды, Таулардан сұлу бұлақ сарқырайды Тастары жөңкіледі мөңкігендей Доп қуған жас баладай сықылықтайды. Орғиды ор текедей тасқын таудан Арманым сол толқыннан бастау алған. Мұнартып тау сілемі бұйраланып, Ақ бұлттың ақ сәулесі ойға тұнған. Па, шіркін, кім сүймейді тау еркені Құлпырған табиғаттың көркемшесін. Келеді құлағыма бұлбұл үні, Шынардай сұлу екен дүние, шіркін. 2003 АЗАТТЫҚ ЖАЛАУЫ КІМДІКІ? (МАҒЖАН АҒАҒА ЕЛІКТЕУ) - «Азаттық жалау кімдікі?» - «Көре алмаса кім теңдік, Тепкі көрсе, кім кемдік, Азаттық жалау соныкі, - Ендіше, қазақ, сенікі!» Мағжан Жұмабаев Азаттық жалау — көк байрақ, Көгімнің төрін желпиді. Қаншама жылдар «ызғардан», Саналы елге жел тиді. Азаттық жалау желпіген Ендеше, қазақ, сенікі! Көк байрағым көгімде Желбіре желмен желеңдеп Құлакты түріп әлемге Азаттық жетті өлең боп Азаттық жалау, ұраның Және бар үлкен Құраның! Азаттық жалау желеңі, Қазағым алшы белеңді. Көре алмаса «кімдерің...» Ұрайыншы «енеңді» Азаттық жолда бел шешкен Көк жалау, қазақ, сенікі! Азаттық жалауы — көк байрақ Көгімнің төрін жайнатты Күмбезі көктің азат боп, Қысылма, қазақ, ой айғақ. Өз еліңде, жеріңде Қымтырылмай еркін жүр Азаттық жалауы — көк байрақ Сондықтан, қазақ, сенікі. 2008ж. АЛҚАРА КӨК ТҮНГІ АСПАН (Ой - толғау) Сол баяғы алқаракөк түнгі аспан, Жұлдыздары сау етіп төгілдердей. Иін тіреп, жымыңдайды жамырап, Айға қарап, жұлдыз санап тұрдым шақ. Сол баяғы алқаракөк түнгі аспан, Дос едік біз балауса кез, бал шақтан. Қараңғы түн серпіп, мұңнан сергітіп, Тылсым дала ұйып - мүлгіп, маң жатқан. Сол баяғы алқаракөк түнгі аспан, Боз қылаңдар байқалады әр тұстан. Ай - жұлдызбен қиял кешіп сырлассам, Сыбырлайды, жымыңдайды түнгі аспан, Сол баяғы алқаракөк түнгі аспан, Арман қуып, сырларыңмен ымдасқам. Содан бері жаным жырлап келеді, Сабырлы дос - алқаракөк түнгі аспан. Әлемнің шетсіз - шексіз аясында, Жан мен тәнге қатысты құпия бар. Алқаракөк кеңістік һауасында, Тыныштықтың жан сүйер дауасы бар. Неге? - деймін, Неге? - деп өз - өзімнен, Жұлдыз қонады ауысып күймесінен. Өмірге сәби келгенде жолы жарық, Жұлдызы жымың қағады жүйесінен. Жұлдызы жылы жандар бар. Жып - жылы көзбен қарайтын. Ал бағзы жайсыз біреудің, Жұлдызы қарсы біреумен. Алқаракөк аспанның Жұлдыздарын ұнатам Өсек сөз, бәләғат, білмейді, Бас көтеріп қарамасаң күлмейді Өз - өзінен жымыңдап Қыз - жігітке қылмыңдап, Зу етіп ағып, Жарқ етіп жанып, Жүрегіңді емдейді. Күрсінтіп, ойды толқытып, Қуатың шалқып үдейді. Алқаракөк аспанның Руһы күшті қазына Құпия ғарыш - Қойнаудың Шешімі жанньщ байлауы. Қайталанбас тұрақты тіршілік бар, Берері ортақ аспанның адамзатқа, Жынысыңды, ұлтынды таңдамайды, Қазқалыпта, саспайды, қамықпайды. Мазаланып, сөйлеп те шағыспайды. Табиғат - тылсым күш шебер ғой Жанымды менің демей ғой Қалт еткен қимыл — ісіңнен Мазмұнды мәнін сезем ғой. Сезімім нәркес жаралды Жерұйық, көктен нәр алды. Алқаракөк, үндемейсің. Үндеме! Бәрібір сені түсінем Пиғылың адал адамға Сақтануды үйретіп, Қараңғыға қамайсың. Мың - сан жұлдыз жамырап, Ақ таң келсе тарайсың О, табиғат тамаша Сүйенішке жарайсың! 2003 ӘЛЕМШАР ТОҚТАМАС Жүрекке жинады, Айтуды тыймады, Отырған отыз балаға, Жақсылық құйды бағалы. Ол ұстаз - мұғалім Ол ақын, ол - жалын Шыдамға үйретті Баланы от - жалын. Оқушы жүрегі Ұстазын сүйеді Мақтаса марқайып, Марапат түйеді. Бала ғой, балақай, Кейде тым шалағай Үзіліс болғанда Қуанар: «Алақай!» Есейіп ер жетіп Бір күні өседі Бір ауыл, бір елдің Болады көсемі. Шәкірттің бәрі де Жақсы оқып, шыныққан, Ішінде болады, Жаралған сиықтан. Талапты тарылмас, Талапсыз табыспас. Талаптың жүрегі, Тәрізді күншуақ. Талапсыз - тоғышар Тәрізді түн - тұрақ. Өмір бар өрелі, Тоқырап тоқтамас. Өмір бар мәңгілік Өз күйін сақтаған, Әппақ нұр, ақ таңның Әлемі баптаған. Фәріштә, ақыл-жас Болма, әсте, бақталас Әлемшар айналып, Мәңгілік, тоқтамас. ҚАРАҒАНДЫ ШАҺАРЫМ Намысты, назды нар өлкем, Жан жүректің қалауы. Шын махаббат дастандай - Жарастықтың жалауы. Сенде туып, сенде өсіп, Өмірдің көрдік биігін. Көміріңнен тау үйіп, Еңбектің таптық теңеуін. Теміртаудың отындай, Бақыттың алау таңдыры. Гүл сезім - махаббатарға Ақ желкен - арман боп асықты. Өлеңім жүрегімнің қалау үні Көнілдің басылмайды іңкәрлігі. Сен менің бақытымсың, асығамын, Жыр болып өміріңе шашыламын. Ел - жүртың өркендесін, өлкем десін, Басыңа қауіп келіп, мұң төнбесін Ежелгі Сақтан қалған сарқыт болып, Болашақ қанат жайып өркендесін. Арқаның таңғажайып бір қаласы, Бас қосқан жер Әлемнің мың баласы Сомдаған батыр, ғалым, талай түлға, Кеншінің мәдениет шаһары осы. Тербеттің жүрегімнің қыл пернесін Төсіңді алуан - түрлі гүл кернесін. Шаттығым жыр - өмірдің өлкесіннен Жайнатам бүгін жырдың кең көшесін. 2004 БІЗ ЕЛМІЗ Ақша бұлтпын, Қарамаймын жалтақ пен жағымпазға, Күле алмаймын арсызға миығымнан Ақ жүрегім тұрады өр биікте Кесір жүгін лақтырып иығымнан. Орден сұрап, жалпаңдап асылмадым Күншілдерді көргенде жасымадым Ақ жауындай төгілем, ақша бұлтпын, Сондықтан ғой, қуатым басылмаған. Ар - адамның арқауы, асы деймін, Ар - адамның салмақты тасы деймін. Ақынның ақындығы арда болу Жайқалтып жүрек — сезім жасыл бағын. Асқақ елміз, Ел руһын көтерер өренім бар Қолтығымнан демейтін өлеңім бар. Өнері өрге жүзген қазағымды – Халқымды жебеп — желер құдіреті бар. Өнерді қастерлейді менің халқым, Жер һауамыз кейде ыстық, кейде салқын Қиянатсыз, қылаусыз досты тауып, Еңбек етем елімде емен жарқын. Биік намыс, өр мінез, асқақ елміз, Арманы - таудай, тілегі - теңіз елміз Аспанында қыраны қалықтаған, Қазақ! - деген достыққа берік елміз. 2004 ҚАНАТЫҢ ТАЛМАСЫН ӘЛЕМ Ойдың планеталық тұтастануына тарих анналына тіркелуге тиіс ойым. (автордан) Дүние дидарына қараған бір терезем, Ордалы тұтас ойға шабыт берер. Көшелі сөзім қанатты болса, Уақыт көзі төрелік етер. Тоғыстырып акылды, ойды салып ортаға, Тұшытып тілдің табысын, Тап басып сөздің қиынын Қиғашын сөздің жасырма. Әлемге тұтас ақыл керек, сау ақыл, Білмегенге білгенің де жоққа есеп. Солай да болса, себебін, мәнін таба алмай, Біржола жоқ деп, ойлама, сөйле таласпай. Дәлелдеу қиын санаға тайыз, жетесіз, Мәңгіге сонда бар болса тәнім не етерсіз. Күй кешер меңіреу, түсінбей жанның теңізін. Болмаса ұмтылыс, қандай лаж оған етерсіз, Тіршілік, - дейді санасын әлем адамның Өлгеннең соң жан дейді оның бағасын. Тіршілікте талмасын қаққан қанатың, Өлтірме мәңгі өмірдің шындық санасын Тіршілік болар әр нәрсенің негізі Руһани өркенниет - тіршіліктің егізі. Дене, руһтың нүр сәулелі - жүйесі Сана - сезім - жан нұрының дүниесі. Сөз киыны (Б. Ахметтен) - сөзтіркесі. ТЫМ ҚЫМБАТ Кіндік буып, Құндақтап, Асыраған аймалап, Жаным! - деген жадырап Анам менің - бір қымбат Жүрегіммен табысып Жанымменен жанасқан. Айды аспаннан әперем, - деген ыстық лебізді Махаббатым - бір қымбат. Тыным таппай, Тіл ашқан Күнді әпер деп, сұраған Бал татыған балғыным – Балаларым - бір қымбат. Осы өмірде ойнатқан. Жылдарымды жайнатқан, Ғасыр - менің дәуірім – Жүрегіме жыр құйған Туған Отан тым қымбат. 2009 ҚАЗАҚТА АУЫЛ БОЛҒАН Қазақта қай заманнан ауыл болған, Ерлері кең жауырын - дауыл болған. Қыздары алма мойын, көркем сұлу, Анасы ақ жаулықты - тәуір болған. Қазақта киіз үй мен сауын болған, Жылқының үйірмен көлге қонған. Көш - қоныс думан - тоймен жалғас тауып, Бабасы бата беріп, қолын жайған. Қазақта ауыл болған, қауым болған, Ақыны, би, болысы ақыл қосқан. Батыры байтақ жерін қорғап жаудан, Па, шіркін, мәңгілікте аты қалған. Қазақ аулы - Ұлы дала болатын, Ауыл - ауыл іргелесіп қонатын. Гүлін терген сол даланың жастары, Бірі батыр, бірі - ақын, бірі - әнші болатын. Қазақ аулы: сүр, құрт, майын баптаған, Наурызға деп бүрмесін де сақтаған Жыл келгенде жаһан жұрты жанданып, Төлдейді мал, балалар жүр мәз болып. Ау, қыз - жігіт, туған елде әнге бас, Елін, тілін мақтан тұтсын әрбір жас. Жүректерге адамдықты жинасын, Туған жердің таза һауасы - дәру ас. 2008 ҰЛЫ ДАЛА Ұлы дала - ұлықтың ұраны, Ұлар құсы - Ұлытаудың сыр - әні. Ұлы дала жатыр күтіп жаңалық, Батырлардың ұрпағынан далалық. Алаша, Жошы күмбезі дала төсінде, Күн ойнайды күмбездің ұшар көгінде. Көк аспанмен тілдеседі айшығы, Паш еткендей азаттықты айшықты. Дала десем шетсіз - шексіз ой кешем, Дала десем айдын - шалқар бел кешем. Маңғаз дала жатыр түйіп сырларын, Сезінгендей жаңа ғасыр салмағын. Жазық дала жазуымдай жолдары, Салады еске өткен күндер болғанды. Зәулім таулар заңғары ғой заманның, Шежіресі адам және қоғамның. Жазық далам көз жетпейтін атырап, Тұнған ақыл, дана - нақыл жеті қат. Баласы батыр, санасы сау, тұлғалы, Далам жатыр жаңа күнді жарылқап, Ай қуып Күнді, Күнде Айға жетем деген, Адамзат Әлемшарды мекендеген. Аспан - Жер ортасының һақ төрінде, Халық бар асқақ тұлға, айбары ерен. Сағым дала, сабыр дала - саһара, Сансыз өмір куәсі сол - сардала. Қажырлы еңбек, қайратты күш - жігерің, Мың қуатты, мың тірлікті маң дала. Ескенде Сарыарқаның самал желі, Шипалы саумал - самал жылы лебі. Кең дала, көсем дала, кемел дала, Жұмақтың жұпарындай кемеңгерім. Даланың жалғасуда әдемі әні, Өмірі мәңгі өнеге әсем сәнді. Өзіңе деген іңкәр сағынышым, Төгеді көкрегімнен жырды мәнді. Күлшелі күмбірлеген заман болсын, Ұл - қызың, күлімкөзің аман болсын. Мәңгілік тыныш болсын өмір - шеру, Сүйіктім, сұлу елім - мекенімсің. Тәттімбет Саржайлау деп, күй тыңдатқан, Сәкенім Сарыарқам деп, әнге қосқан. Болашақ Ұлы өңірден сүрет тапса, Даламның ұлылығын жырға қосам. Әжем мен Бабам басын қосқан дала. Ержетіп атқа қонған талай бала. Тау - тасы, бұта - бұраң мауқын басып, Сырласып тобылғыңмен тұрдым дара. Япыр - ай қия алмаймын түз гүлдерін, Тәттісі - ай түз еркесі бүлдіргеннің. Сүйсінем әрбір атқан Ақ таңыңа, Өмір - дала, жақын доссың жаныма. Дала жатыр ғасырларды айғақтап, Арман - ойым Айға барып жайғаспақ. Тәулсіздік туын тікті аңсаған, Қазақстан ұлы дала, кең - байтақ. АҚЫННЫҢ ӘЛЕМІ Әр ақынның өз әлемі Қаңтардағы қызыл гүл Кешегі әуен, бүгүнгі ән Келешекте гүл дәурен Әр ақынның өз әлемі, Ертеңгіге мың әуен. Әр ақынның айтар сөзі, Өмірге жүктер мың сәлем Әр ақынның Әлемі бай Өмірге Ұлы сыймайды. Ақынды жырақ қалдырма жалғыз Әнін ол саған сыйлайды. Дүние мінсіз, жырлайды Ақынсыз өмір жылайды Ақындар мәңгі жырлайды Өмірге, мына, Сондықтан олар сыймайды. ТЕК БІР АУЫЗ СӨЗ ҒАНА Кеуде керер қуанышты жеткізген, Сары алтындай сардар сана салмақты. Табылғандай қуаныштан бір пана, Шаттандырар, тек бір ауыз сөз ғана. Шалқытқандай шабытымды шаттықта, Күн орнатқан бір басыңа бақытты. Шабытыма шабыт қосып шалқытып, Қуантады тек бір ауыз ғана. Бақытымнан аспан бұлты тарқайды Ашылғандай махаббаттың сарайы. Тұнығында жанымның бір тетігі, Жадымда, тек, сол бір ауыз сөз ғана. 1999 АҚ ЖҮРЕГІМ Ақ жүрегім Алатау асқарындай, Ақ шуағым Әлемнің аспанындай. Ақ көңілдің аты арып, тоны тозбас, Ақ пейілім табиғат шаттығындай. Ақ сәулелі таң мезгіл құшағында, Ақ таң ойнап, тарады гүл бағына Ақ көңілім - ақ таңым арайланды, Ак иықтан күн сәуле қарағанда. Күн батырып, таңды да атырамын, Жүрегімде толқиды асқақ әнім. Оңай емес, ой мүжіп көз ілмеген, Түсін құрбы, ақынның жан азабын. Жүрек жұтап, іздедім, армандадым, Төзім, шіркін, тербелді, аңғарғаным. Көңіл алаң, жүрек - жұт, өмір - азап, Уақытпен жарысып, зымырадым. Жүрегімде сағыныш гүлі алау, Көңілімнен күрсініс тапты бояу. Жұрт ұйқыда, түн мең - зең, дала жым - жырт, Сағыныштың құлымын - жалғыз ояу. Сағынғаннан саламын осынау әнге, Кейбір жандар түсінбес мұндай мәнге. Кербез мұңым, сағынған аяулы әнім, Ақ жүректен құйылсын жүректерге. 1990 *Ж* - ЖҮРЕГІМ Жүрегің жүрегімді жүдетті де, Жырласам жүрегіңе жыр жете ме? Жаңғыртып жасындайын жазайыншы, Жайқалтып жайлауымның жаз желегін. Жаралған жолбарыстан жүрегім жоқ, Жап - жарық жүрегімде жүрерге жол Желіксе жайлауымның жұпар желі Желпиді жауған жаңбыр жүрек желін. Жауабы жүрегімнің жалынында Жақұт жаным жай жатпас жанабында Жау жаңбыр жер жүзінің жанын жібіт. Жылауық жел жас жүрекке жармаспа. Жас жүректер жаңбырлардан жасқанба Жаңбыр жауса жаңарар жер жайқала Жанарынды жуса жаңбыр жауыны Жүректерге жылу жолда жыр жаз да. 2003 АҚЫН – ҚҰДІРЕТ Өлең - құдірет Өлең - қадір, қасиет Өлеңді өрге Жеткізу ерге өсиет. Өсиет - ақын, Жырға да жақын сол - ақын. Өмірдің күйкі Бейқам да, мазаң тірлігін Аямай сынап, Кеміс - мінін буады, Сондықтан ақын Өлеңге жақын туады. Өлең - қадір, қасиет Сондықтан, Ақын - құдірет! 2004 ЖҰЛДЫЗ ЖАНҒАН ТҮН ЕДІ Самаладай жұлдыз жанған түн еді, Түн құшағын жарық қылған кім өзі?! Оның әсем жанарынан жаз есіп, Түн түнекті түре жортқан кезі еді. Паң тұлғада екі көзі шам - шырақ, Сол бір ғажап сұлулыққа бағынған. Бейбіт өмір, тыныш тірлік күлкісі, Одан асқан нұрды жаны таппаған. Ақ көңілі асыл ойға шомылған Сол ақынға кез болыпты мөлдір жан Қарапайым сұлулықтың құлы боп, Ақын болып Әлемде жан жаралған. 2004 ЖҰЛДЫЗЫН ТӨКТІ ТҮН Кеудемнен кетпейді бір - сағыныш - мұң, Келеді құлағыма бір нәзік үн. Тектен - тек, ақын, әсте, мұңаймайды, Жұлдызын төкті үстіме қаранғы түн. О, тоба, қуаныштан қақты жүрек, Жұлдызды кұшақ - құшақ алдым күреп. Тағындым басыма да, кеудеме де. Жасарып, он сегіздей, қалдым түлеп. Көрдің бе, ақын бекер туламайды, Тектен - тек Ай, Жұлдызды жырламайды Тентіреп сезім, сағыныш мұнданса да, Ақынжүрек - тәкаббар, жыламайды. Тек қана, Ақынжүрек әлсін - әлі күрсінеді жалығып, Жырлайды күйдің астарын ұғып, жаны ұшып. Бұл дүнияның күтуде жарық шырағын. Тосды алдан құрметін Алла - Тәңірдің. 2004 ДҮНИЕ ЖҰМБАҚ, ДҮНИЕ ЖҰМАҚ... (Ән) Дүние жұмбақ, дүние жұмақ жетелі, Береді өлшеп есебі - шөлмек еселі. Еседі жел де, көшеді ел де көшелі Дүние жұмақ, дүние жұмбақ өтеді. Өмірдің назы өткелдің сазы құрғайды Жас сәби өсіп жетеді, желдей еседі. Қарақат көзі бал шырын сөзі тамаша Өмірдің сөзі, бұлақтың көзі сол бала. Дүние жұмбак дүние жұмақ кезеңді Арқаның желі, самалы мәңгі еседі Баламенен жалғасқан өмір еселі, Сондықтан да ғұмырды мәңгі деседі. 2004 МАХАББАТТЫҢ МҰҢЫ БАР Білесің бе, құрбылар! Махаббат, - деген ұғым бар. Білмесеңдер, жастарым, Осы сөзді ұғып ал. Білесің бе, бозбала! Махаббат дейтін ұғым бар. Білмегенге сездірер Махаббатың мұңы бар. Білесің бе, қыз бала! Махаббат жайлы сөзім бар. Білмесеңіз айтайын Көкрегіңе сызып қал . Білесің бе, махаббат қызықтарын Жүрегіңе түсірме сызық - дағын Ойнасаң да ойлап айт құрбыларға Махабатпен ойнама, қарақтарым. Көбелек боп жағалап отты ұшпа Махаббатсыз ешкімді сүйіп, құшпа. Құдіретін махаббат сыйламасаң, Қала берер қайғысы жүрек тұста. Махаббатсыз дүние бос екенін Абай - шындық жаңғыртып діттегенін. Ұмытпайық, ұмытпа толқын жастар, Төлеген Қыз - Жібегін іздегенін. Көңілімнің мөлдірі көкірегімде Қалай жүрмін мына өмір көлгірінде. Іздейтінім сезімнің серілері Тауыспайық тәттіні сезімдегі . Махаббаттың мәңгілік егіздері Суытпайық жалынды сезімдегі Абайла, махаббаттың киесі бар, Махаббатсыз дүние мұңға батар! 2004 ОУ, ДОМБЫРА Жаным жұмсақ, сырлы өмірге ғашықпын, Әуес боп әңге, құмартып күйге асықтым. Екі шекті домбыраны шертпелеп, Қайғы шерді екі шектен ағыттым. Әнге, күйге арқау болған домбыра, Қазақ үнін әуелеткен домбыра, Өзің болдың ақ бесігі тарихтың, Анық тілмен қарт өмірді таныта. Мәдениет марапатын көрсетіп, Ұлт өнерін руһани өрлеттің. Екі шекті, бір тиекті домбыра, Жан сезімін, ел сенімін тербеттің. Ерекше бас аққу мойын келбетің, Кеуде керіп, шанақтан күй селдеттің, Құлақ бұрап, түзеп қойып тиегін, Әсем күйді, сұлу жырды көлдеттің. Сүйем сені, ұйып тыңдап үніңді, Қолға ұстадым түймедей шақ күнімде, Бір қуаныш, жұбаныш бар секілді, Сенің сұлу сазды, назды үніңде, оу, домбыра! 2003 ТАҢҒА ҚАРСЫ ЖҮГІРДІМ Бірде тұрып, таңға қарсы жүгірдім. Жүгірдім де, сүріндім, жыламадым, Қайта тұрып жүгірдім. Маған қарай, желмен желіп Келеді екен таң шапақ Мен аңсаған бір бақыт сол, Ұстай алдым шашадан. Салдым айғай әлемге: Міне, міне, - дедім Міне, менің бақытым, Қарасам ... Алақанда Ақ Үкім – Өзі сұлу, өзі ақылды, Тек, жанары мұңды екен. Көзім түсіп көзіне Күлді көзім көктемдей. Ол да күлді, Аузын тосып, өбкендей. Бірге күлдік, кезек қысып көздерді. ... Елең еттік, Әупілдектің әнін тыңдап. Ол да, мен де таңдандық. Көктем екен, Енді ғана аңғардық, О, аңғалдық, аңғалдық Махаббат пен Бақытты, Жүрек толы жақсылықты Жанмен ұғып, кеуде кере, Шын жүректен ән салдық. Көктем таңы осы екенін Енді ғана аңғардық. О, балауса - аңғалдық. СЕНІ ІЗДЕДІМ Кей жандардың ақылы теңіз дедім. Сол теңізден жан құрбы сені іздедім. Мен іздедім, әлде, сен мені іздедің Әйтеуір сол іздерді көп іздедім. Кездестірдім іздерін ізгі жанның Түсінді ме жай - күйін қыл қаламның Орайында, ақының аңдағанда Орны өзгеріп, жойылды із - қадамың. Қайран құрбы ақылың азайды ма, Көңіл хошың, қуатың бозайды ма, Сәулең болса кеудеңде келіп қара Әлі жүрмін Ақылдың сарайында. Әлі жүрмін ақыл - ой сарайында Ақ ниетпен алысқа қараймын да Бәз - баяғы іздерден сені танып, Қуанамын Таң - Шолпан арайында. 2005 ӨМІР НЕДЕН ТҰРАДЫ Өмір бар ғой: Тоғысу мен торығудан тұрады. Кімнен? Қашан? Не керек? — деп сұрады Өмір сенің қуа берер соңыңнан Есіртеді сені қағып арқаңнан. Өмір бар ғой: Айрылу мен табысудан тұрады. Кімнен? Қашан? Не керек? - деп сұрады Көнбейді ол сенің ыңғай, ырқыңа, Еркелетер ақылдыны ынтыға. Өмір бар ғой: Кешірім мен ескеруден тұрады Кімнен? Қашан? Не керек? - деп сұрады Өмір сенің туа бермес оңыңнан Баз өмір кеш келсе егер қолыңнан. Өмір бар ғой: Әкесі емес ешкімнің Сылап, силап, сүйе бермес бетіңнен. Өмір көшін өз қолыңа береді, Даналарға, ақылдарға сенеді Өмір - өзен. Ағысы ерен. Тынысы терең. Түңілмей түсінгенге өмірдің берері мол. Адамға керегі сол! КЕЛЕДІ ЖҮЗІП АЛТЫН АЙ Қапталдай жанап қасымнан Келеді жүзіп алтын Ай Жарығын айдың сүйемін Қараңғы түссе болмас жай. Қапталдай жүзіп қасымнан, Келеді қалмай Аусұлу. Жымыңдап алыс жұлдыздар Шақпақ қанттай шашылған. Қапталдай жүзіп сұлу Ай Келеді күтіп ақ таңын Шығарып салып сұлуды Мен едім тосқан Нұр таңын. Қапталдай жүзіп қасымнан Күн сұлуды іздеп келеді Ай Сұлуын Айдан қызғанған, Сібірлеп атты айшық Таң. Ай батты жылжып қамыға, Таң самал саумал жұпары - ай Ғажабын Әлем қайтерсің, Күн шықты күліп далаға. Ай тосып Күнін көре алмай, Төсінде көктің жүзеді. Қызарып көзі күннің де Көре алмай Айын жүдеді. Ғашықтар солай, қосылмай, Әлі жүр іздеп бір - бірін. Ғаламат ғалам осылай Жүйткиді диірмен тасындай. БІР КЕЗДЕ БОЛДЫҚ Бір кезде болдық жалындай Ауылдың болдық еркесі Өткен күн кетті сағымдай Сенбеске бәрі ертегі. Бір кезде болдық Алтын Ай, Қыздардың болдық өртеңі. Сенбесең саған не дейін, Құрбының болдық көркемі. Бір кезде болдық жүректі, Даланаң гауһар гүліндей. Махаббаттың күші екен, Бәріне енді түсінем. Бір кезде болдық Нұрлы Аспан, Өлеңдер бізден басталған. Сенбесең қалқам не дейін, Арналған талай дастандар. Бір кезде болдық бұлбұлдай, Суындай зәмзәм бал қосқан. Сен, мейлің, сенбе қарағым, Махаббат мәңгі жалғасқан. 2005 ҚАЙРАН ЖАСТЫҚ! Жасөрім кыз боп, қылығын тердім қызықтың Қыдырған бұлттай қырқасын астым қырықтың. Қырық деген қылшылдаған о т е к е н Қырық тоғыздың мүшелін түйіп толықтым. Қайран да, қайран жастықтың отты жылдары Күндерім жылжып, уыста мәңгі т ұ р м а д ы. Ұяттан қорқып қазақы с а л т т ы, Дәстүрлі жолды құптадым. Теректей түзу, қайындай шашты жұптадым. Текке де өтті — ау талай бір тірлік сағымдай. Дүние, шіркін, өтіпті - ау қас - қағымдай. Қыз дәуреннің кызбасымен гүл жиып, Өткіздім өмір арманға еріп күй талғай. Бұлт та кетті қырды басып, т а у а с ы п Күлген күнді қуа түрді т ү н ғашық, Жұлдыз санап, айға асылып тербелген Қайран жастық - Махаббат мастық – у мен тең. Тірліктің балын ләззәттің нәрін беретін Хал - қуаттың махаббаттың Жұмбақ жанын кеш ұқтым. Салмақты едім серпілдім сәтте селт етіп, Бұл жалғанға түйілдім сенбей с е р т е т і п. Қайран отты к ү н д е р і м Қадіріңді білдім де, кейде, білмедім. Жастық жігер, оралшы, бір сәт, құстайын Өлгенімше аялап, алақанда, Па! Кербезімді ұстайын. АДАМ ЖАНЫ ҚҰПИЯ Адам жаны бір қиын сыр, Дүниенің тіршілігі өлшеусіз. Денедегі атомдардың әсерін Он түрінен ұға алмайсың бір түрін. Адам жаны ми деп босқа ойлама, Ми жан емес екенін де жобала. Әр уақыттың дене арасы әртүрлі, Сезіміңмен байланысын бағала. Жан маторы жүрек деп те ұқпайық, Ғалымдардың айтқаны көп, Жан сезімге тоқтайық. Жанды жерлік сөкет сөзге соқпайық. Жан мен дене қосылып сән түзеген Тіршілігін сырлы дүние үптеген Еш сипатпен өлшеп - пішіп болмайды, Тіршіліктің қасиеті жүктелген. Жан мен дене бір әсердің жалғасы, Әркімдердің дәлелі, тек, далбасы. Жан мен дене Нұр сәтінен жаралған, Алпыс сәтте айналады атомдарың ағзаны. Қанда темір, мида құрсау шарасы, Жүрек мидың қан айналу саласы. Нұр жүрістің Аспан - Жердегі арасы Мүштәри ғой, адам оның бағасы. Түп қуаттың түп себебі бар білем, Бір Алланың ғажабына мән берем. Білмейсің бе? Білуге асық құмартып, Жоғынды ізде, барыңды алма жоғалтып. 2005 ҚИЯЛ ТОЛҒАНЫСЫ Қиял менің серігім, Қиали ойдан аулақпын Талпынам қағып қанатты, Құлшынам көңіл - күйіммен. Бұл дүния баянсыз, Таппасаң ойдың амалын, Тек мәңгілік жасасын Құс - қауырсын қаламым. Мынау фәни жалғанға Ой көзімен қарайық Ақылды қадір тұтпасаң, Қасиет күтпе жаманнан. Алдамшы, «ауру» тағдырды Ақымақ сатып алғандай Сене берме әркімге, Болма ғаріп, ойланбай. Тылсымын дүние ұқпайсың Ақылың, күшің толғанша. Бірі - алдау, арбау, қулықты Айырып, түстеп болғанша. Есігін ашып айқара, Өмірді танып, білген жөн, Өйтпесең сырлы, сын дүние Тіршілік болар у мен тең. Жақсы даңқ қалар дүниеде, Кір көңіл кетер өмірден. Жақсы - жаман күн кешу, Өр кеуде - қасиет, көңілден. Ақыным жырла желігін, Жеңісін төзім, сезімнің Дүние қалар, тән қурар, Жүйесі қалсын сөзімнің Ізгілік менің іңкәрім Өлеңім өршіл тұлпарым. Оңға да, солға қарайын, Салдырып жырдың сарайын. Ақындардың ақ сөзін Оқымай жүрген пенде көп. Шайырларымен шаттанып, Құрмет тұтар ел де көп. Өлеңнің бар ғой руһы, Ескермей қалмас еш пенде. Жеткенше тірлік ғұмыры Жырлайды жүрек егіле. Өмірдің өрі аумалы, Сыр қылдым өмір қатпарын, Тазалап ардың шауһатын Сырладым заман жапсарын. Мынау дозақ дүние Көнер ме қайта жасауға Бір күрескер кездессе Тазарар ма еді «беу кеуде» Қилы заман қиынын Қидырдым сап қып қамшыма Таланыңа байланған Тар пейілге табынба. Айнымас көңіл ақылдан Тәкаббар тұлға - өр шайыр Өмірдің тағдыр - тұрағын, Насихат етер сол - шайыр. Қиал менің серігім, Қиали ойдан аулақпын. Қолыма қонды Бақыт құс, Жібіне жүрек байлансын. 2005 СЫРЛЫ ҮМІТ СӘТІ (Ой - ТОЛҒАУ) Сырлы үмітім сенді саған бір құдай, Жылжыр жылдар бәйгедегі жылқыдай. Жылыма жыл қоса гөр менің періштем, Жырмаламай, жұлқыламай, жырытпай. Үкілі үміттің жұлдызын іздеп келемін, Ақталар деп үмітім, Аллаһға мен сенемін. Үлесімнен Аллаһ берген бос қалмай, Өлең тауға шығамын, әсте, жасқанбай. Аспан Жердің арасы сәт - сәт өзгерген, Кереметін, ғажабын дана, көз көрген. Көрмесін енді Болашақ өмір азабын, Көрейік біз тамаша өмір ғажабын. Жер қопарып, бетін жыртып, бөздеген, Жерді илеп, елді билеп, нені, сонда көздеген Шын жыласа соқыр көзден жас шағар – Атам қазақ озбырлыққа төзбеген. Өтті жылдар, өтті ғасыр ел кезген, Сана мен салт, талай дәстүр өзгерген. Өзгермеген, тек, қазақы қасиет, Ата - баба қалдырды ғой мәңгілікке өсиет. Ата - ана өсиеті мәңгілік, Жырға қостым қасиетін ән қылып. Қазақстан көкбайрағы желбіреп Бар әлемді біз қараттық таң қылып. II Өлең тауға шығып ап жұлдыз санаймын, Арман - өмірдің орындалғанын қалаймын. Армандарым ықыласыммен дос болсаң Асқар таудай асқақ болуға жараймын. Кейде, осы, шұғылалы нұр шашқандай баламын, Күн нұрының шұғыласымен толамын Кейбір сәтте ашардай бір жаналық, Күнді сүйіп, Айға барып қонамын. Қайта оралып ойға тағы шомамын, Құдай білер аяғы не боларын. Ой толқытқан асыл арман жетелеп, Сәтті күнгі сәттіліктен толармын. Санамаймын жылдарымды жылжыған Кәрі емеспін жоқты - барды мыжыған. Келсе келсін жетпіс, мейлі тоқсаның, Әйтеуір мен көштен қалмай жылжығам. Кейбір сәт желдей есіп желігемін, Кеудемді күнге тосып керілемін. Жамандықты дарытпай шауһатыма, Жақсы ақынның назына берілемін. III Кейде ойлаймын. Мен кім осы, кіммін? - деп, Түрлі ойлардан жүрегіме кірбің кеп. Жазушы ма, ақын ба, ұстазбын ба?! Кім болсамда адам боп қаламын да. Ақынмын деп, өзімді қалай айта алам Алтын ғасыр кемесінде шайқалам. Әрбір ноқат, нүкте, сұрақ лебіңе Өлеңменен жауабымды қайтарам. Мен ұстазбын бала, шәкірт баптаған, Түн ұйқымды төрт бөліп, Ерте тұрып, бірақ ерте жатпағам Тамақтың да дәмдісін қонағыма сақтағам. Сырлы үміттер сағынышын сыйлағам, Мен адаммын, тек, жақсылық жинаған. Жақсы дәстүр рәсімді сыйлаған Жүрегімнің қалауы - ақын болып өтпесем «Ауылыма» қалайша мен қайта алам. IV Бабалар сөзі-тарихтың көзі. Тас пенен құм бірігіп, Құрлық пайда болыпты. Тікен мен гүл бірігіп, Тірлік пайда болыпты. Бара - бара жәй талдан Бадам пайда болыпты. Құдіреті күшті бір сырдан... Адам пайда болыпты. (Автордан) БАБАМЖАТҚАН ТҮРКІСТАН (Түркістандагы Иассауи кесенесінде дамылдаған бабам Тарақты Наймантай батырга арнау). Бисмилла Ирраһман Иррахим – Деп бастайын сөзімді. Қасиетті Түркістан, Қадірлім өзің аңсаған. Арыстандай айбатты, Келбетіне таңданам. Талай қазақ баласы, Жолбарысша жұлқынып, Еркіндік жолда күресіп, Өзіңде қосты-ау бастарын. Айналайын Түркістан Исламдай дінді дарытқан. Иассыдан болып мекені, Бабалар руһы табысқан. Ахмет қожа Иассауи, Білімнің кеніш тәуірі, Өткеріп бастан дәуірді Талайдың болды бауыры. Қасиет-қадір-жерұйық, Білмегенге ой тұйық... Тарақты, Арғын-Наймантай Жай тапты Тұран жерінде, Бабаның сыйлап ақ тасын, Тәу етсе, - дейді бір басым. Фәріштә тілек қабыл боп Шығартсам құран, тілек көп. Бас идірген жауына, Сөз ұқтырған қауымға - Батыр бабам Байғозы, Атам болыс Жазыбек, Қызмет қылған халыққа. Құдіреті күшті құдайым, Өзіңе сеніп жырлайын, Атадан қалған тұяқты, Қолдап та жүрші Илләһим. Тектіден тудым, ағайын, Қалайша тексіз болайын. Көкірегі ояу, көзі ашык, Ұстаз да, ақын болайын. Лұқпан Хакім - Ұлы ұстаздан ұққанмын, Әл -Фараби дәрістерін жұтқанмын, Шын ұстаздың әрбір сөзі киелі, Негізінде, ұстаздыққа иемін, Әруақты ата - бабам киелі, Бата төрі Тарақтыға тиесі. Көне көздер мені танып сүйеді, Қанымда бар қасиет, сезім киесі. Ұлағат сырым мұражайға мұрағат Әлемде, мына, болмасын деймін жаманат Әже - баба аманаты - ұлағат. Болашаққа қалсын менен һусниқат. 2004 БАБАМ БАЙҒОЗЫ БАТЫРҒА АРНАУ ТОЛҒАУЫ. Батырдың 300 жылдық ерен тойына арналады Он екі, он төрттерде батыр болған Байғозы қасиетті қадірлі атам. Өмірі Менделеев кестесіндей, Аталып Жекебатыр жауға ұмтылған. Қашанда жауын жеңіп, алға озған, Елдік пен ерлік үшін белін буған Тарақты ер, батыр баба - Байғозы еді Еркебұлан жасынан жауды қуған. Көз тартар келбетіне көзің тоймас, Байғозы ердің ері, батыр, бекзат Сұлтаны Тарақтының тастан таймас Қас - дұшпанды жайратпай көңілі тынбас. Байғозы талай белден асқан еді Сыйлаған кәрі жасы, туған елі Ғұмырға тозбайтындай іс қалдырған Ғажайып үлкен ғибрат бабам ізі. Байғозы Орта жүздің арыстаны Би, батыр атасынан қалыспады. Елі үшін шүберекке жанын түйіп, Ізінен ізгіліктің қалыптасты. Құрық бойын бойлаған бойы ұзын, От шашқан үлкен көзі мөлдір тұнық. Қыбырды қараңғыда көзі шалған Қомданса қара бүркіт бойдан ұшқан. Байғозы - тарих үні, тарих сыры, Тұлғасы айтып болмас, ерен ірі. Сыйынып бір Аллаһға қол бастаған Байғозы батыр бабам мәңгі тірі. Тарихта жақсы заты, аты қалды, Елдік пен еркіндікке қорған салды. Атыңнан айналайын мәшһүр бабам Естелік, жинап тердік қолда барды. Үлгі - өнеге көрсеткен Ұлы бабам, Ұқсамай мен қалайша жаман болам, Бабамның қаны ойнайды жүрегімде, Жақсыдан қалған тұяқ - Тұрсын болам. От ауыз, орақ тілі ауысқан ба?! Ғасырдан ғасыр өтіп табысқан да, Бабамның әруағы жебеп - желеп, Тегіме тарта туған мәшһүр болсам! Наймантай - Байғозы - Құлжан - Жәуен – Жазыбек атам, Жақып әкем Ойласам сол заманды ойға батам. Жаксы ел - Тарақты; Жақсы ер - Барақты деп, бата берген Алшекең туған кұда, ол да бабам Алшынбай, Есет батыр - бізге құда. Нағашым Нұржан, Шолақ - Ұлы тұлға. Жаралдым қос - қос батыр ұрпағынан, Аялы арманымды тағдыр қолда. Бабаны еске алғаным естелігім Наймантай, Байғозы елі - бес беренім. Өсірген қызды қақпай еркелетіп, Тәлімін ата - дәстүр ескеремін. Ұрпақтан ұрпаққа асып атың жеткен, Арасын Түркі - Арқа қоныс еткен Жүректен жарып шыққан жырды арнадым, Әнімсің, әсте, өшпес көкіректен. Ақ туын қолға ұстап, дара шыққан, Алысып ауыздықпен тұлпары ұшқан. Екпіні тау қопарып, тасты жарар, Намысын жібермейтін батыр болған. Таспадай тілгілеген қалмақ - жауды, Тас үйіп, оба салған «қалмақ қырылған» Жоңғарды, Қытай - манжүр - жауын жаншып, Ержүрек батырлармен бірге жортқан. Хан Тәңір - қасиетке сан өрлеген Туған ел, халық үшін мың терлеген Батасы ана - дана қабыл болып, Әз бабам өз елінде жүзден асқан Қамшысы айбалта боп атақ алған, Әкеден Наймантайдан батыр туған. Әкелі - балалы боп тізе қосып, Аманат, Жазыбекке елі қалған. Киесі Байғозының Қара бүркіт, Көк жүзін қанат қақса дүр сілкінтті Айбалта, тарақ - найза жарқыраса, Шаңқылдап Қара бүркіт қаһар төкті. Ақсерке, Құлжан батыр немересі, Бәйтелі - Тоқа батыр Мың қолымен теңеседі. Немере - қос батырмен қорған құрып, Соғысып, патша әскерін қырған еді. Қарағаш Жаңарқаның жерін қорғап, Алысып ақ патшаға салған ұран Сағал, Сапақ ауылда Шегір қалып Мекенге Жиделібайсын көшіп қонған Тарақты руһы биік ру екен Ертеде тайпа болып күші біріккен. Көп сөзге көмілмейтін тарландары, Күшпенен адал істің көсемі екен. Ішінде Тарақты, Арғын би, болыс көп, Тұяқ, Шал шешен сөзі тиеді дөп. Жазыбек артық туған болыс еді, Бәйгені шаппай алған, ол - асыл тек. Тарақты - Ақтанберді азан аты, Байғозы Орта жүздің арыс басы. Сүйретпей Жазыбектің немересін Оянбай батыр бабам неғып жатыр. Наймантай Иассыны қылған мекен, Байғозы «Батыр басын» иеленген. Құлжандай немересін қасына алып Қарт Байғозы тауыпты тыныш мекен. Тесеніп туған жердің топырағын Көрпе ғып көк аспанның атырабын Үш жүз жыл тілеп қазақ бостандығын, Әруақ тебіреніп бір аунадың. Қазағың қажымайды қамықпа ата, Жата бер тыныштықга беріп бата. Мың өліп, мың тірілген һас үрпағың Көш басын түзеп салды, болмас қата. Айбынды Нұрсүлтандай інің басшы Бейбіт өмір-жүйрікке қамшы басты. Атына сай жүзінен нұр төгілген, Президенттің арманы биік, сөзі жақсы. Арманға елдің қолын жеткізбекші Дипломат әрі ақылды, әрі текті. Бойында Үшқоңырдың туған ерек, Үш жүздің бірге түбі, ол біледі. Сондықтан жеті атаны білген де жөн Қыз бен жігіт тұқымды бүлдірмеген. Әпкелер: Баян, Шәкі, Нүржан қыздан... Тараған батыр, болыс, кіл данышпан. Мақтансам мақтанарлық бабалар бар, Құр мақтан адамдарды соғар жарға Өз тілің, ғылым тілін үйрен жатпа Күш, білек - Білім болар бұл заманда. Мен жүрмін жазып өлең желдей есе, Әруақ Болашақты жебеп - желе. Өткен - кеткен тарихты түйіндедім, Кем - кетігі толыссын, берсін есе. Бабалар топырағы торқа болсын, Алдынан ай, көшесі нұрға толсын. Ұрпағы батырлардың дуалы боп. Бейбітшіл қазақ елге Бақыт қонсын! 2005 АНАМА Сездің бе, анам, сенің ыстық лебің, Жалын боп жүрегімде құшты менің Өмірдің нұрын төккен жас жаныма, Қадірлі анам сенің асыл сөзің. Жадыра, жабырқама, жайдары жүр Жүректен арнағаным жырменен гүл. Қалмапты ержетсем де еркелігім, Тегінде, саған деген махаббат бұл. 1963 КӨҢІЛДІҢ КҮЙІ Жасыл жайлаудың жұпарын жұтып, Бетімнен сүй деп, самалға тостым. Тылсым бір күшін табиғат достың, Жасымнан құшып, қуанып өстім. Ананың сөзін қия алмай өстім, Тылсым бір сырды ұға алмай өстім. Алысқа кетпе? - дегенін ұғып, Жанында жүрдім ұзамай көштің. Тылсым сырларды жинақтай өстім, Табиғат әсем, маужырар өскін, Көк аспан көлбеп мүлгіген кеште. Көк майса, шалғын тыншиды пәске. Сілтідей тынып табиғат бір сәт, Тұңғиық бір батқандай ойға, Серпіліп көңіл қуанса дәтке, Бақыттың таңы атады сәтте. 2000 ПАПАМА (Әке рухына арнау) Өз басынан өтпеген жан түсінбес Еске алып, әке жайлы күрсінбес Тұлға - кейпін сағынамын, аңсаймын, Көлеңкең де болды енді көзге елес. Жүрегіңнің жылу күшін дарыттың, Күншуақтай көкірегің жарықтын. Сүйе білген ұлы жүрек - Пайғамбар, Жүрексіздер оны қайдан түсінсін. Еркелеуші ем, өкпелеуші ем бұртиып, Сағынышты өcіреді жыл жиып, Сенің әппақ пейіліңнен нәр жиып, Алғандаймын өміріме мол сыйлық. Бөгде істің көрсетпедің бір күйін, Содан болар мен отырмын жыр түйіп, Бір өзіңнен көрген едім адал бақ, Өзің жоқсың, қалды еркелік тыйылып. Алакөз, - деп еркелетіп атымды, Асыл тастай көруші едің затымды. Әр ісімді таразылап, бағалап, Отырушы ең мәдақалап атымды. Сен жатырсың Қарауылдың өрінде, Өткен — кеткен қолын жайсын дедің де. Қабіріңнің басына кеп жұбанам Әке көріп өскеніме қуанам. Әке де жоқ, шеше де жоқ менде енді Сендерді аңсап көңілімді қайғы емді. Жырымды естіп түстің бе әке бір аунап, Атыңды атап жырға қосар кез келді. 2006 ТАҒЫДА, ТАҒЫ ЖАЗАМЫН АНАМ ЖАЙЛЫ (БЕЙІТ БАСЫНДА) Ақжаулық, асқар - анашым, Келіп тұр, міне, балашың. Бар - жоғымды білдірмей, Қорғаныш болған панашым. Айдан да әппақ анашым, Сүйдің бар туыс баласын. Тіл көзден аман болсын деп, Тілеген жалғыз қарғасын. Ақжаулық, арда - анашым Жүректе мәңгі қаласың Сағыныш сазын маздатып, Көзімнің жасын бұладым. Ақжаулық арман анашым, Ыстық еді маған қарасың. Жылуын қолың сағындым, Сипаған қоңыр баласын. Ақжаулығың елестеп, Көңілден еш кетпейсің. Көз алдымда көркің тұр Санамнан сәтке өшпейтін. Өміріңе жалғасып, Өмір боп мен де келемін Байлығым да, бағым боп, Анажан есте жүресің. Тағдырдың ақ қар, көк мұз жалтыры бар, Санамда өзің айтқан ақылдар бар. Сүрінсем, жабырқасам, жыласам да, Қаламнан өзіңе сыр ақтарылар. Ақ жаулықты анашым ақ қайыңдай. Көрінеді көзіме жас қайың боп, Бейітіңе келсем жабыркау, жадауланып, Жұбатшы жапырақты жас қайың боп. Ақ қайыңның сыры бар сипатындай, Жүрегім жас ақ кайың қуатындай. Ақ бесікті өзіңе ұқсатайын, Тербет мені ақ қайың анашымдай. Тағыда, тағы жазамын анам жайлы Сағынышы жүректің басылмайды. Сағыну мен сүюден өмір тұрса, Асау көңіл жол берме уайымға. 2001 БІР ҚЫЗДЫҢ СИПАТЫ Бұл дүниенің бағында. Арманын қуып жетіпті. Йланып өмір заңына, Қазақтың қызы өсіпті. Отанын сүйіп от болып, Заманнан тұнық нәр алып, Ырық пен қайрат, тілекке Табиғат - талант жолықты. Ұлылық руһ ой қуып, Руһани ойы жаңғырып, Саналы салттың сәніне Ыразы ғұмыры мәңгілік. Намысты бермей жауына Жарысса шықты тауына Аңсатып адал достарды, Қимасың болып қалады. Ырымдап баба дәстүрін, Парасат егіп барады. КӨП ІШІНЕН ІЗДЕЙМІН ҺАС БАТЫРДЫ һас батырды іздеймін көп ішінен, Көрсем деймін мінезін нұр түсінен Жарқ - жұрқ еткен көзінің отын жұтып, Рахат тапсам өнерлі бәр ісінен. Батырға ғашық болу шартым емес, Жаны жайсаң жігітке кім сүйсінбес. Әнге салса елтисің бейне мастай. Жан жүрегі елегзіп, кім күрсінбес. Көп жігіттер көрінер көзге қораш, Бойы мыртық, мінезі мүлдем оғаш. Сөйлер сөзін есітіп, көңілім азып, Құлазимын қу сөзден жүрек сазып. Көңіл дел - сал көргенде осындайды, Сөзі сөзге жарасып қосылмайды. Жүрегімнен сеземін бір сығыныш, Үкілі үміт толастап басылмайды. Илан сөзге ғашықтар, үміт құмар, Бар азапты уақыт ұмыттырар. Өз жүрегің өзіңе етпес қастық, Құмар қиял - қимас боп есте қалар. Ойлап көрші, кім бақыт тілегенін, Періштем! - деп жүрекке түнегенін. Жүрегіңнің байқалса дір еткені, Ол дірілді Сол деп біл жүректегі. 2003 ДОМБЫРА (ДОМБЫРАШЫЛАРҒА АРНАЙМЫН) Әуенімен аққу – қазды Айдынына қондырған. Салшы сұлу тоты әніне Аққумойын домбырам. Аспанымда қалықтайды Сазды әні тырнаның Қарашы, күй көбік шашып Шалқып, толқып жатқанын. Тәттімбет боп, сылқылда күй, Аққу болып сұңқылда, Қорқыт күйін күңірентіп, Нұрғиса боп қалықта. Күй тыңдасаң жазылады Мандайдағы әжімдер. Жарастықпен тамсанысып, Қарттар қартпен әзілдер. Қос Аққуды қондырасың Айдын көлді жағаға, Санамызға сыр құясың Сөйле, Сөйле тағы, домбыра! 2003 АНА! –ДЕЙМІЗ Ана! Біз жерді де ана, - дейміз, Егін пісіп, гүл өскенде. Көкорай шалғынды төсек қып, Гүлдерді өбкенде. Жер - Ана киелі, Басымды мың мәрте иемін Туған ел, өскен жер, байтаққа Ұрпағым! Мәңгі сен иесің. Жер - Ана дүние иесі Ұрпақты ұрмасын киесі Көкпеңкөк, жап - жасыл жер ием. Биіктен қарасам Ғажаптан жасалған күймесің. Жер - Ана - аналар иесі. Байлығы анаға тиесі Сары ма, қара ма, қоңыр ма?! Талғамай Ананы сүйеді. Аналар, аяулы асылдар, Гүл - бақыт өмірге шашындар, Асылды түйіңдер, сәбиді сүйіңдер, Үміттер тұрсын санада. Ұлы сөз - өмір данасы Сәбилер көздің қарасы; Ана, ана, аналар – Өмірдің бойыпты панасы. 2003 ҚАЗАҚ СӨЗІ - СҰЛУ СӨЗ Сұлу сөздер самалындай даламның, Асқақ сөзбен қазақ алған қамал мың. Қазақ сөзі - дәруіші даламның Қазақ сөзі - балбұл тілі баламның. Сұлу сөзден тайсалады талайлар, Сұлу сөзден нәр алады арай таң. Қазақ сөзі нұры нұрлы әлемнің Қазақ сөзден жаралған тау, далалар. Сұлу сөзден жаралапты даналар, Ақылымен Әлем шолған бабалар. Қазақ сөзі жыры ата - бабамның, Қазақ тілі - бесік жыры анамның. Сұлу сөзден түйін түйген Абай мың, Сұлу сөзден айығады қайғы, мұң. Қазақ тілі қонды барып Айға да, Қазақ тілін сіңір балам бойыңа. Сұлу сөзді өртесең де өлмейді, Өсек, өтірік, мақтаныңа көнбейді. Заман - дауыл, әлем - әлек болса да, Қазақ тілі көнбес, әсте, жауына. Қазақ тілі кұламайды дауылға Шайылмайды топан суға, жауынға Қазақ тілі мың ғасырлық маң терек. Тамыр жайған жеті қатқа тым ерек. Сұлу сөзден өрнек түйген қазағым, Көрді талай өмір-өткел азабын. Қазақ тілі мың өліп, мың тірілген. Қаймыкпаймын, тарихын өріп жазамын. 2004 ҚАЗАҚ ҚЫЗЫ ОСЫНДАЙ Мен қазақпын қолаң шашты, қоңыр көз, Көмейінен төгілген жыр, мақпал сөз. Менің қасым - жалаңаяқ - жалған сөз, Досым менің - шындық және анық сөз. Мен қазақпын ұзын бұрым тілерсектен төгілген, Шәйі көйлек қыпша белден қатарланып бүрілген. Жарқ - жұрк еткен меруерт тісі кіршіксіз Сылаң жүріс, сылқым күлкі, сүйгеніне сөгілген. Мен қазақпын үй - жай күйін бұзбаған, Ата - ана ақыл сөзін қайталаптай құптаған. Жары үшін жаны пида, көңілі жаз, Қуанышы, жұбанышы жар сөзінен озбаған. Қазақ қызы осы болар, қыз дәстүрі осындай Сүйгеніңмен қол ұстассаң туады күн, оңнан ай Қазақ қызы - қыр жүлдызы, сыры сары даланың Қазақ қызы - ақылға бай, мінез - көркі әнге сай Міне, халқым! Қазақ елі, қазақ қызы осындай. ҚАЗАҚ (ТОЛГАУ) Қазақ - қайсар, ақылы саф, дұшпанына өте сақ, Болыпты ғой батыры - бақ, махаббаты тым ғажап. Қайда, менің сол қазағым - ғажабым!? Болды ма, әлде, мына ғасыр Қазағымның мазағы, әлде азабы? Қазақ - қазақ болған, ерте, соколот - скиф заманнан, Қазақ - степняк дала кезген таңқаларлық сыр жинап. Қазақ сол ғой славян - половцы достығын, Сар далада самғай ұшып, шашу етіп таратқан. Қазақ сол ғой жазған, сызған, өрнек салған, өр асқан. Қазағым сол Мекке, Афин, Америка, Жапон жерін тең басқан. Қазағың сол, қасық қаны қалғанынша бар күшпен, Жаудан жерін, тал бесігін, ана, жарын қорғаған. Қазақ осы талай гасыр мың өліп, мың тірліген. Қазақ осы шындықты айтса жығылған да, егілген. Қазақ осы аңқаулықпен аһ ұрып та, қабырғасы сөгілген. Қазақ осы намысы үшін кегін қуып, езілгеннен жетілген. Қазақ осы дос - тамырға сары майдай еріген, Қазақ осы желі тартқан, желмаялы, жері кең. Қазақ осы шартарпты, шалқар таулы, шабытты. Қазақ осы шаршағанға, шалдыққанға жерін бөліп, біріккен. Қазақ осы талайларға болған пана даласы, Қазақ осы талай ару, арыстардың анасы да, ағасы. Қазақ осы Сары-Арқадай кеңдікпенен теңдікте. Даламның бел баласы, кімнің, сірә, осыған бар таласы. Босқа, текке мақтамаймын қазақты, Күні азат, қазағымның таңы атты. Енді, әсте, бодан болма ешкімге, Ақ жүрекпен Ақ ниеттер жазсын тарих - парақты. ӨТТІ ҒАСЫР Өтті XX ғасырың, міне, бітті, Шаршады ма күтуден жақсылықты. Тауыса алмай ішумен арағыңды, Жеңе алмады жемқорды, надандарды. Алаңдатқан ол ғасыр аяқталды, Ауыл алданып, итаяқ жалап қалды. Қалса қалсын жамандық сол ғасырда. Жамандықты қалдырып, Ғасырға өттік... Адам руһы, арманы аман болсын, Адал адам жаңа үлгі жасап шықты. Ол ғасырда жүргенде жан жылады, Күн батса да, кейбірде таң атпады. Кісі өлтіру, парақор, зинақорлық, Шолтаң қағып жақсыны сүйреп шалды. Бос ой-сана, жат сезім, жадау қылық, Жас буынға жабысты тажал сұмдық. Жас-кәріні айырып танымады, Бірі-доңыз, бірі-түлкі, бірі-мысық. Зарлы заман жан-тәнді жаралады, Ажарына, атына қарамады. Жақсы дәстүр, өсиет, қасиеттер, Таралмады-ау бұрқырап, тілім талды. Осы-осындай көп былық болмасыншы, Жаңа ғасыр төріне қонбасыншы. Ақылы тар алауыз аттамасын, Табылдырық табаны жолға сыншы. Келді жетіп XXI - Ұлы ғасыр, Қазағымның тарихы асып-тасыр, Дала мінез, қыз көрік-Қазақстан, Баба даңқын Қазақтың Әлемғе асыр! Әкем де сен, Отаным, анам да сен, Қайратына халқыңның шүбәсіз сен. Өлеңіммен ізгілік ала келдім, Ерлік, Бақыт, Бірлікке сәлем бердім! КЕЛЕМІЗ АРАЛАП БАҚ (ЖАН-ҒА) Келеміз аралап бақ, аралап бақ, Ақ гүлді омырауыма қолыңмен тақ Өзім алып бір гүлді иіскедім, Сен маған сыйлауға оны тиісті едің. Білмеймін, әлде, есіңе келемеді ме? Сұлу ой жүрегіңді тербеді ме? Бұрқырап әтір-самал гүл-бақшадан Көзіңе мен гүл болып көріндім бе? Болған еді мұның бәрі жастық шақта, Кешкісін қыдырушы ек саумал бақта. Ойыма балғын кездер оралады, Қалды ғой сол жастық шақ арман бақта! ЛИРИКАЛЫҚ КҮРСІНІСТЕР Тегіс жерде жүре алмай жүргендер бар, Ақылсыздау кейбірі өрге құмар. Өр өрлігін жасайды, жаралайды, Еркін сермей алмасаң өрде нең бар. Ақылсыздау кей адам төрге құмар, Кейбір жылпос жалаңдап шенге қүмар. Құлақ түріп, әркімнің сөзін аңдып, Аттап өтіп жоғары, белге шығар. Кезегінде кеменің аялдаймын, ¥ятымды, арымды жоя алмаймын. Менсінбеймін мансапқор, надандықты, Шындығымды ешқашан қоя алмаймын. 1990 БАҚЫТ НЕ? Бақыт деген есеппен тапкан ақша емес, Бақыт деген қызғаныш көзге сақшы емес. Жоғын жоқтап адамның, тұрады Бақыт, әрдайым, Ақылын көрсе адамның қол созуға ол дайын. Бақыт деген салғырттыққа дос емес, Бақыт деген жамандыққа бас емес, Жомарттықты паш етіп, тұрады Бақыт, әрқайда Пәктіктің көрсе талабын, пайғамбар жүрек - ол дайын! Бақыт деген бағбан да емес, бау емес, Бақыт деген бағыт, бағдар, бап та емес, Бақыт өзі келіп-кетіп жүреді, Оны ұстарлық керек ақыл көп те емес. Бақыт өзі судан сауал сұрайды, Бақыт өзі жерден жырау жинайды, Бақыт ұшып: көкке жерге конады, Бақыттылар бақытынан қуат алып, толады. Бақыттылар іздеп оны тоймайды Бақытсыздар жолын іздеп тулайды. Таудай талап, бергеніңше басыма, О, жаратқан! Бармақтай бақ бере гөр, - деп, Ақыл одан сұрайды. Адал жанды жебеп, желеп көрейін Сұрағаны бармақтай Бақ, Берейін! - Деп Жаратқан эркімге Бақ сыйлаған, Бақыт жолын іздеме деп, тыймаған. Дүниеге келген сәби, түлекке, Алла әзі таратады үлесті... Құшақ-құшақ, бақыт ұстап, уыстап, Жас нәресте әлсін-әлсін күледі. Сәби жүрек бақыт құшып түлейді, Күн кірпікті, періште үнді, тілейді! Аналардың Бақытымен жалғасар, Сәбилерге, мен де, бақыт тілеймін! ӨМІРДІҢ ӨТКЕЛІ КӨП Белес-белес өмірдің өткелі көп, Елес-елес сағымы, өкпегі көп. Сабырсыздау санасыз, дауасызға, Ақ жауыны, нөсері, төкпегі көп. Жасампазға өмірдің екпегі көп, Жанарына жақсылық сеппегі көп. Жалқау болсаң, тоң мойын өкпелеме, Дүниенің тас-талқан соқпағы көп . Тар жолы көп, өмірдің тайғағы көп, Мұны талай азамат байқады тек. Бәрін айтып, несіне нали берем Қу арақтың бұл күнде тоқтамы жоқ. Түзде ұяң, үйінде асау келер, Ақымақтау жігіттер масаң келер. Ары жоқтың үйінде бәрі де жоқ, Берекесіз бірлігі шашау келер. Жақсы жарым ниеттер таптырмайды, Өзі жаман сені өрге бастырмайды. Жақсы жарың-жан жүрек, жан ашырың, Көп ішінде ұялтып састырмайды. Жақы азамат - жан жолдас таптырмайды, Жаман адам жақсыны жақтырмайды. Жарың үшін шыбын жан пида болсын, Адал жарың сені итке қаптырмайды. Өзі жаман жақсыны күлдірмейді, Тәрбиелі тентекті бүлдірмейді. Бала-шаға, ар-ұят ойламаған, Жер бастырып ұяттан жүргізбейді. Болашақты, өмірді ойлау керек, Жақсы іс болса жөнімен тойлау керек. Өз бойың мен ойыңа бойлап қарап, Есіре соққан жүректі байлау керек. Жанға медеу жақсы сөз оймен жаңа, Паң табиғат аясы болсын пана. Жабырқама, жадыра, жырла жүрек, Адамзатқа бір Алла берсін сана! ЖАСЫЛ ЖАПЫРАҚ Әйнек алды әшекей, гүл толы жапырақ, Сүмірейіп, бүрісіп, қысылып қыстан жабырқап. Тұрушы еді әлсеріп, әлсіз жылтырап, Күншуақ түсіп бүгінде ажарың келді жапырақ. Жадыраттың көңілді, жайқалып жасыл жапырақ. Жабырқаған жаныма жәрдем болдың жапырақ. Саған қарап жайланды күнім, жапырақ. Жан-санамды аяла, жақұт талшық жапырақ, Әр адамның өмірі жайқалған жасыл жапырақ Жаралайды ызғарлы сөзді, байғұс, апырақ. Көзіне оның түскендей шөп, топырақ Көңілді кірлеп, от жағып үрлеп, аптығад. Әркімнің жаны нәзіктей жасыл жапырақ, Ызбарлы суық, ызалы сөзге қалады өспей, тоқырап. Бір нәзік сәуле жылт етсе жадау жаныңа, Гүлденер көңіл, гүл жайнар әлем, атырап. Гүлденші, гүлден, айналдым жасыл жапырақ, Сиқырлы үнің жүрегіме тым жақын-ақ. Содан да болар, үніңді естіп үн қаттым. Жүзіңе қарап, бүгін мен саған жыр тарттым. 1992 СЕНДЕРДЕЙ ЖАС БОЛҒАНМЫН Менде, кеше, сендердей жас болғанмын, Гүл десте мен жастыққа мас болғанмын. Армандарды арманға жалғыстырып Құрбылардың алдыңда, бас болғанмын. Меңде, кеше, сеңдердей жас болғанмын, Талай жақсы жастармен дос болғанмын. Арманыммен ақ Таңнан шуақ шашып, Болды ақылдан адаспау басты арманым. Менде, кеше, сендердей жас болғанмын, Дандайсыған жаманға қас болғанмын. Арманымның ұшырып Аққу - назын, Бақытталар көшіне бас болғанмын Меңде кеше, дәл сендей, жас болғанмын! МӘҢГІЛІККЕ ЖАЗЫЛҒАН БІР ЖҮЛДЫЗ БАР Бір жұлдызда жазулы менің атым, Оқып едім түсімде Тәңір хатын. Көзім оқып жазуды, сииат танып, Ұрпағыма тапсырам, аманатым. Арманым сол, аңсарым - қалам ұштау, Тіршіліктің тылсымын қаттап ұстау. Жасқандырма, жасытпа тылсым күштер, Ылайықсыз анаға бақыт құшпау. Өткенім бар, бүгінім, ертеңім бар, Бақытына болашақ сенімім бар. Еріккеннің ермегі болма Адам, Әр заманның ылайық көмбесі бар. Әр жылдарда өзіндік бір өре бар, Шөлейті бар, қысы мен көктемі бар. Жүз жасасаң кетпейсің мәңгілікке, Мәңгілікке жазылған бір жұлдыз бар. КӨЗДЕР-АЙ! Көздер, көздер, көздер-ай! Бірің кімге, қайсың маған қарайсың. Ойылы көзбен қарасан, Сыр тындауға жарайсың! Көздер, көздер, көздер-ай! Шымбайыңа батады жат көздер-ай. Ал дана көз, сырлы кез, Ақ сәуле боп атыратпа жатады-ай! Талай көзді көріп, бір сәт, таң қалам, Кейде суық, мұңлы көзді аңғарам. Ұқсас оның адамдармен тағдыры, Солар үшін бар ғұмырын арнаған. Тескен көзді көріп, кейде, тайсалам, Жақсы көздің жылуымен ән салам. Ару қыздың, абзал ұлдың көзімен, Өміріме қуат алам, назданам. Сүзілген көз, түңілген кез, көздер-ай, Жаралайды жанарыңды, ездер-ай Ойнақы көз өршіл өйды өрімдеп, Түр байқалып, бағалаган кездері-ай. Көз - адамның сөйлер сөзі, айнасы. Көз - адамның жүрегінің айғағы. Бүл шараға барма адам айласы, Көздер, көздер, көздер-ай! 1993 ТЫНЫШТЫҚ КЕРЕК Адамға кейде тыныштық керек, Тынысын құрақ тыңдауы үшін. Өзеннің аққан баялау үнін, Тірлігін емір білуі үшін. Қараңғы түннің өлеңін ұғып, Тірліктің тірлік бірлігін қуып. Сезіну үшін тылсым бір күшті, Адамға кейде тыныштық керек. Сүйікті жүрек дүрсілін қаққан, Аспандағы жұлдызды аққан, Естуі үшін жаһанның жанын, Адамға кейде тыныштық керек. Адамға кейде тыныштық керек Өмірді мына көруі үшін. Тәтті бір ұйықтап, сананы сезіп, Ақылды бойға жиюы үшін. 1994 ПОЭЗИЯ Поэзия - Азамат, асыл арман, Қалай мен шабысыңа қосыла алам. Жаһан жырын жазар ем жауырынға, Үшталса қолымдағы алтын қалам. Поэзия - қыз, қырмызы қызғалдақ, Айдын көлдің ажары - Аққуы әппақ. Алтын нұрға шомылып айналасың, Айға қонып, Жұлдыздан бақыт таппақ. Поэзия - арулар, асыл жандар Ғасырлардан ғасырға қосылғандар Көк аспанда ғашықтар Жұлдыз болып, Айға сәлем беруге асыққандар. Поэзия - бес берен, бес арысым, Естігендей құлағым ат шабасын. Тұлпар озып тұлпардан келе берсін, Дүбірінен тұлпарлар қанат қақтым. Поэзия - шұғыла, шуақ дала, Поэзия - күн, көгал, сай мен сала. Поэзия - бау-бақша, Атамекен, Тарих жаттап тамұқта жатады екен. Поэзия - күз, көктем, қыс пен жазым, Саған көп айтатұғын сыр мен назым. Бұлақ көзін ашайын әр күн сайын, Қонсын көлге айналып аққу - қазым. Поэзия - сырқатым, дертім менің Сеніменен сырлассам серпілемін. Өлеңімде сағыныш сазы өрілсе, Бір өзіңе артамын үлкен сенім. Поэзия - арманым, айтар әнім, Әруақты тіліңнен тайсаламын, Көк дөннен шіркін-ай көңіл жүйрік Сүйем сені, сүйем, - деп, айта аламын. 1996 ҚАРА ӨЛЕҢ Қара өлең қасиетіңнен айналайын Дарияның шалқарында қалықтайын Өмірдің інжу-маржан, кенін теріп, Өзіңнен рахат тауып, дамылдайын. Қара өлең сөзің жеміс шырынындай Тау тіліп, тасты жарар шының қандай Ақиқат, ізет сөзден жаным жылып, Көңілден шыққан сөзде тірлік бардай. Жанымды Ұлар сезім ұштағандай Жүрегім тордан ұшқан тоты құстай. Жақсы сөзге құлақтан жан семірігі, Түпсіз терең сөзді ұғам тауыса алмай. Асыл сөз тіл үйірер шекер-балдай, Ақындық - сұңғылалық өнер қандай Күш, күйді, фәріштәм-ау, сенен алып, Дене, ағзам арам қаннан тазарғандай. Қара өлең Сарыарқаның самалындай, Дүниенің қапасынан құтқарғандай. Аллаһдан Зеректікті мен тілеймін Ұлылардың сөз парқын айырардай. Жүрегім сөз асылын жиып термек, Өтірік, жамандыққа сөзім кермек. Көңілге құт, сананы Аллһам берді, Сондықтан қара өлеңді қылдым ермек. 2003 О, МУЗА! О, Муза! Аялашы, ананы аялашы! Сенімі сергек сананы саялашы. Тыныштанып тыңдасын мына, Ғалам Ойлы көзбен қарасын байтақ Далам! Көк жұлдызың болайын көтер көкке Жатайын аспан-көкті төсек етіп Қолыма қалам алып, сәл отырсам, Жыр төгем ақ жаңбырдай нөсерлетіп. Сырыңды аш, көк жүлдызы, шалқар далам, Құмартқан тылсым үнге мен бір балаң. Бір сұлулық сыры бар Жер мен Көктің, Ғалам сырын өруге көңілім алаң. О, Муза! Сенімге сеніп санамды аялашы, Нұр сәуленді жырымнан аямашы. Әппақ нұрға шомылып еркелейін Нұрлантып жер жүзіннің сая бағын. 2003 КЕРЕМЕТІ-АЙ МЫНА ЖАРЫҚ СӘУЛЕНІҢ! Кереметті-ай, мына, жарық сәуленің, Нұр құяды жұрегіме дәуренім. Күннен шуақ, сенен пана тілеймін. Диананы іздеп, кейде, әуремін. Сұлулық пен махаббаттың құдайы, Жүрегімді паналайды ұдайы. Арионды іздеп кетсем, қорғай гөр Өз қанымның - қазағымның құдайы. Сөзімнен біл менің ата-тегімді, Атқа мінсем Аманзонка секілді. Арман кешем Парнас тауға шықсам деп, Кеше ғана сәби едім кекілді, Келе-келе, есейдім мен, ер жеттім Жалт қаратты талайларды келбетім, Ғашық жырын айтты олар асық боп, Қолын созды бір жұлдызым - Бақыт боп. Бақытымды жат көздерден сақтадым, Анам айтқан өсиетін ақтадым. Шаңырақтың шаттығына сыйынып, Ақ батаны аттамадым, баптадым. Грек әлеміндегі мифологиадан: 1. Диана — сұлулық пен махаббат құдайы. 2. Арион — қарақшыдан қоркып, теңізге кеткен ақын, мұны су құдайы қорғаған. 3. Амазонка - ескі грек жырында атқа мінген әйел. 4. Парнас - Грециядағы тау аты, аңыз бойынша поэзияға құт болған жер. О, ДАРИҒАЙ! Өткен өмір бал татисың тәттіақсың, Еске аламын өмір жолын қатап мың. О, дариғай, балалықпен байқамай, Алға үмытылып, ой-қырыңнан аттаппын. Бал татыған балауса өмір бар едің, Жігіт біткен тілдесүге зар едің. О, дариғай, өтті-ау жылдар ұстатпай, Махаббаттан мұңсыз өмір бал едің. Махаббат пен ғашықтықтың арасы – Мәңгі толмас ғашық жүрек панасыз О, дариғай, мұңсыз болып өтер ем, Ғашық болса пайғамбардың баласы. Махаббаттың тұнық суын шайқадым, Жаз бен күздің ауысқанын байқадым. О, дариғай, ғашық болып көрмеген, Ғашық-жырдың дариясына бойласын. Ата-анаға, дос, туысқа, бауырға, Махаббаттың ақ жүрегін жолдадым. О, дариғай, жапырақтай сарғайса, Махаббаттың жүрек сырын қолдадым. Кір жұқтырма ғашық оты-тілекке, Ғашық оты мәңгі қалар жүректе. Жас баладай қуанамын, дариғай, Күлімдеген көздеріңді көргенде. Ғашық жүрек түсірмейді еңсеңді Арманыңа қондырады көктемді. О, дариғай, көктем гүлден нәр жиған Бақытымның биік болсын өлшемі. 2005 АЛТЫН ҰЯ - МЕКТЕП (ВАЛЬСКЕ) Талай дәурен - балалық өзіңде өткен, Білім қуып, бал татып, кызық кешкен. Алтын ұя - мектепте тербетіліп, Жастық оттың жалынды күйін шерткем. Аяулы мектебім, мектебім Сенде өтті талай қыс, көктемім. Әліппені жаттаған жалықпастан, Ізгілік тіл үйреніп калыптасқан. Кеше бала, бүгінгі өрен жастар. Парасатын ұстаздың байыптаған Аяулы мектебім, мектебім, Басталған өзіңнен гүл өмір - көктемім. Балалықтың бал нұрлы - сырын еккен, Мектепте өткен өмірің қызықты екен. Білім жинап, есейіп, ой түйгенде, Ұлы жолға шығарып салдың мектеп. Аяулы мектебім, мектебім, Сағыныш өрмегін көктедім. Аяулы мектебім, мектебім Өзіңнен басталған махаббат көктемім. СЕН- ӨМІРСІҢ, АЛ, МЕН... -Бұл кім? -Өмір! -Ә, сен бе, менің тереземді қаққан? Сен терезе қақтың Мен өмірге келдім, іңгәләдім, тәйтәйладым, жүгірдім, сықылықтап күлдім, ұштым, қондым. -Бұл кім? -Өмір. Тағы мен. Мен ғой тағы да. -Ә, сен бе, өмір. Қарсы алам сені күнде мен. Келсең кел, келе ғой тағы Сен өмір - күнде басқа, Мен де басқа. Атымды, мейлің, жаз тасқа, жаз тауға, Айға... Өйткені сен өмірсің, Мен үшін сен көңілсің, көгімсің, өрімсің, Атымды мәңгі қайтала. Қарыз боп саған өтейін Ұшырсаң Айға жетейін Айналып сені өтейін Қондырсаң теңіз бетіне Толқының боп кетейін Орнатсаң Тәңір тауына Мүсін боп, қатып қалайын. Өмір сенің еркің сол Байлығың, Бақытың, бәрі-мол Далаңнын табаны толған жол Жер асты қойның толған кен. Қуатың, өмір, асқақ мол. Сен өмірсің мәңгі! Ал мен Адаммын таңғы. Әрине, Таң -мәңгі. 2005 ҚАЙДА СОЛ БІР ҒАЖАЙЫП МАХАББАТТАР Қайда сол бір ғажайьш махаббаттар, Жазылған сүйемін деп талай хаттар. Енді, міне, сақтамай татулықты, Махаббаттар шашылды қатулықта. Айықпастай «ауру» болса махаббат, Мұң шалмайды жүректерді ешқашан. Ұмытылмас ескерткіш боп, өтесің Құрыметке бөлер сені марһабат. Тіршілікте жыламасын арулар, Махаббатты сақтаңыздар, бауырлар! Өмір, - деген өлшеуі жоқ жалған ғой Махаббатсыз өмір өрі ауылар. 1997 МАХАББАТЖАЙЛЫ БІР ТОЛҒАУ Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты (Кеңес Жұмабековтың сценарийі ізімен — «Әйел махаббаты» Мұхтар Мағауиннен) Сүйіспеншілік, ғашықтық дастандары – Өмір жетпес көңілдің аспандары. Жастықта, махаббатқа мастық кезде Ынтығу мен іңкәрлік болғаны һақ: Екі ғашық қол ұстасып, қыдырып, Айтушы еді, тындаушы еді Аңыздарды қызығып. Сыр ақтарып, ¥зақ-ұзақ қыдыратын Ғашық отқа өртеніп, Ойлады ма, не боларын, Ойлады ма ертеңін?! Ғашықтыққа қастандық көп, Махаббатқа су себетін суытып, Екі жастың арасына Түсе қалып бір пысық Қызғаныштан бір суынар, бір ысып Көлгірлікпен бас бұзарлық Ұрып жықты жігітті, Ауыр жара қалжыратты, үгітті. Күдер үзді... Бәрін тастап, елге қайтты. Махаббатпен сырттай ғана қоштасып... Бас ауруы меңдей түсті, Қам көңілді еселеп. Жылдар жылжып өтіп жатыр Бір кайрылмай төтелеп. ...Міне, тағы аурухана төсегі... Махаббаты, арманы жоқ кешегі Тілім-тілім, мына тірлік, Ойы онға бөлінген. Оқу қалды. Сүйгенінен айрылды, Әке-ана жоқ, құлыным дер, кайрымды. Паналаған ата-әжесі қартайды. Айда аты, құмда ізі қалмады. Жындыхана төсегіне байланды... О, тамаша! Келді сол қыз-дәрігер Ауруларды көруге, Көңілдерін сауықтырып, Емдеп, дәрмендәрі беруге. Көрген бетте, жігіт те, Өз ғашығын таныды, Көзден жасы қан аралас ағылды. Төс қалтадан Ғашығының суретін алып, қарады. Қарады да, міне, деді көрсетіп: «Мұңды әндерім жүрегіңе Қалай ғана жетпеді...?», - Соңғы сөзін айтып жігіт көз жұмды. Жылап, боздап, ғашық ару зарлады. Махаббатын арулады, жерледі. Бар өмірі көз алдына көлбеді. Арамзаға енді мүлде ермеді. Махаббатсыз мәнсіз өмір сүргенше, Болған артық махаббаттың құрбаны. Тек, Махаббат - тірегі екен тірліктің, Тек, махаббат - білегі екен бірліктің. Махаббатсыз өмір кешкен - айуан, - деп түйді қыз. Барлық ойды тілекті: Арнаймын, тек, сүйгеніме, білемін. Жетім бала үйіне мен барайын, Бір сәбиді таңдап, көріп алайын. Орындалмай артта қалған арманды, Махаббатты. қалғанды Арнаймын сол сәбиге, Ғашығыма ескерткішке өсірем, Оның атын сол сәбиге көшірем. Бұл өмірде атаусыз ол қалмасын, Махаббаттың ақ қанаты талмасын. Махаббаты әйелдің – Жарық дүние тірлігі, Жалғаушысы жүректің. Махаббаты ананың – Махаббаты баланьң. Тірлікті осы қолга алам. Лаулатып жалын жігер, ақ ниетті Атыңды, махаббатым, әнге қосам. Өшпейді сен сыйлаған ғашық оты Мәңгі бірге өзіммен қасиетің. Орындап Ана, Даналар өсиетін Солдырмады жүректен лала гүлдің қасиетін. 2002 ЖАҢА ҒАСЫР Басталды адамзаттың ұлт тарихы Ой-сәуле, жат қылықты байдан қушы Аты озып 2001 - ғасыр Дастан Бастауын ала берсін өрім жастан. Адамзат көкірегін кернеген күн. Үміттің дариясында миллиард үн Сарқырап құйылсыншы кең арнаға, Ғасырда - XXI де тоғысқан үн. XXI Қазақ үшін сыншы ғасыр Қазақтың шие жібін шешер ғасыр Фәріштә оң иықтан көзін салып Ашылсын болашақтың қақпасы алтын. XXI Қазақ үшін Алтын ғасыр Теңесіп Білім, Бірлік болсын басым. Әлемде озық елмен тең түсуге Құрыштан ғасыр кілтін құйып жатыр. АБАЙ ДЕСЕМ МҰХТАР КЕЛЕДІ ЕСІМЕ Абай десем Мұхтар келеді есіме, Мұхтар десем тұрады Абай түйсікте. Бір парасат Ұлылықты дәлмелеп, Ұлы болды Ұлылықтың лебімен. Парасаттың Гимайлы - ¥лы Абай Білді ме екен ұлы барьн Мұхтардай. Дархан сөздің ¥лылығын ұқтырған Бар ма? Айтшы, кім? Озған Мұхтар ағадан. Тыңда жұртым: Абай, Мұхтар дәстүрін, Асыл сөздің патшалары, мәшһүрін Тиеп ойға, тұлабойға дарынын, Ақылға бой сап, іске асыр аға дәрісін. Өлді, - деуге сом ақылды қимаймын «Абай жолын» оқуымды тыймаймын. Мұхтар салған Абай жолда аялдап, Сөз патшасын сағынамын, сыйлаймын. 1997 ҰЛЫ ҒАЛЫМ АҒА - Қ. ЖҰБАНОВҚА ¥лы адамдар өлмейді ғой, өлмейді! Ақыл, көркі, парасаты, Күннен-күнге төрлейді. Сізге ұқсап ғалым болсам деп, аға, Аспиранттар талай-талай терлейді. Тәліміңді оқып мәрте жұбанам, Өзіндей бір Құдірет барға қуанам. Тілді түйіп, сөзден сәуле тараттың, Еңбігіңді оқып, талдап тұр Ғалам. Білім, үрдіс, үлгің қалды көлемді, Тіл маржанын шашу еттің әлемге! Синтаксистің қай бір дәру дәндерін, Терем бе деп, мен же жүрмін елеңдеп. Орны бөлек ағаға не теңгерем, Хан Тәңірін бір өзіңе тең көрем. Болмасаң да ұқсап бақ,-дер қазағым, Ондай болмақ қайда?! - деуді жен көрем. Халқың тыныш, білім қуған балаң көп, Жүз жасыңа отан берсін сый-құрмет?! Актың отын ақымақ үріп өшірмес, Жайлы жатып, ел аманын тілек ет! 1999 МҰҚАҒАЛИ РУХЫНА АРНАУ Кең дүние есігін айқара ашып, Сәл кешігіп Мұқаңнан мен де келдім. Бұйрат-бұйрат сезімді жазсам деп ем, Бәрін жазып қойыпсың, енді, қайттім? Кең дүние, керемет байтақ еді Оңды-солды ақынды шайқап еді. Алынбаған ақысын алу үшін Мұқағали теңізін шайқады енді. Дөңгеленген дүние құлпырады Көк теңізде көк толқын жұлқынады Дүниенің төрткүлін күрмелеген Бура бұлты Мұқаңның бұлқынады. Мұқағали-бура бұлт буырқанған, Шаршамаған шалдығып, шамырқанған Кең дүние төрінде орның анық ¥лы жүрек биікте дамылдаған. Рухыңа ақындық тағзым етем! Туған өлке ақынға болған мекен, Сондықтан ол жырлайды өз Отанын, Өз атасын, бабасын, өз анасын Нағыз ақын - мәңгіге ғұламасың! 2004 АХМЕТ - АЛЫП БӘЙТЕРЕК Шіркін, сол қайда алаштың ғұламасы?! – деп, жоқтаған аға атын жырым қалсын. Терең білім, ғылымға әдіс нұсқап, «Ғылымның шам — шырағы құламашы,» - деп жанын шүберекке түйген, асыл, Жаныңның тазалығын ұқты халқың. Басқада дәл өзіңдей ағалар жоқ, Орны бар оңалар деп, көңілім тоқ. Артыңда білім қуған балаларың, Сөндірмес өзің жаққан шам - шырағын Мұңыңды әнге қосып жырлайды олар, Тұңғиық тереңінен алған тәлім. Ағамыз аңсап өтті бостандықты, Көз көрген, құлақ естігі қастаңдықты. Болашағың бақытың қазақ - балаң, Тәуелсіздік, - деп, атап, көпір салды. Көпір емес, жәй ғана, алтын көпір, Әліппеңнен үйренді білім нөпір Жалғасады көпірлер Ұлы елдермен. Жан нұрыңды сезінем туған елден. Өр намасың қазақтың отын жаққан, Талай шәкірт үлгі алып, орден таққан. Әңгелекті білетін біздің қазақ, Білім қумай, жәй жатып, малын баққан. Бодан болу қазаққа жараспайды, «Ұйқыңды аш!» - деп ағамыз қайталайды. Ұлы көші қазақтың жол үстінде, Алтын көпір орнықты, тосып жүлде. Ақ арманды арқалап, кете бардың Кейін тудым, көмекке жете алмадым. Сол аңсаған арманың орындалып, Болашақтың есінде мәңгі қалдың. Құтты болсын ағажан мерей тойың, Ұмыт болсын сол кезгі қам көңілің. Руһыңды енді мұң-зар баспасын, Қайғы, қасірет қазағымды таппасын. Арнадым тоғыз ауыз томыртқадай, Қазағым тұтас болсын омыртқадай. Алаштың ғұламасы - ерке, дара! Ұлассын тойың тойға, Ахмет аға! 2003 АЙТТЫ ҒОЙ АБАЙ Қанша айтса да Абай, Қонбайды-ау миларғы талай, Қазағым, ойланбайсың қалай?! Сұм дүние - Тонап жатыр бәрін, төгіп жатыр зәрін. Алдамшы өмір, алапес көңіл, қу тақыр өңір, Өкініш екті-ау, жалаңаш көңіл. Қазақтың қайсырлығын танығандай, Бұл өмір әлсен-әлі қырына алды, Күтумен бір жақсылық «Кеңесінен», Қараудан көз, күтуден көңіл талды. Көп нәрсені Кеңестен үлгіге алды... Қазақ бауыр - біразы ырғып келеді, Біразы ықтасынмен жылжып келеді. Ал, біздей зиялы қауым ұстаздардың, Табысы аз, өмірі өлең, көңілі терең, Күтеді өмірден бір Бақыт ерен. Келері қашан екен ерен Бақыт, Қашанғы отырасың күтіп Ақ Үт. Өкімет салған завод, шахталарды, Артып ап кетіп жатыр бөтен халық. Біресе орыс тілін дәріптедік, Енді кеп, ағылшынша әріп тердік. Төрінде бөтен тілдің отырғанша, Күзетші өз тіліңнің босағасын. Бөтенге таңдай қағып таңданбаңыз, Қазағым басқа ұлтқа алданбаңыз. Соңынан ақ құлақтың ере бермей, Өзіңді жат қып, өренді тасқа ұрмаңыз. Қазақтың қасиетін ардақтайық, Табанға таптаттырмай, арланайық. Халқыма пайдасыз көз, бөтен сөзге, Жем болып, доллар үшін алданбайық. «ҚАЙНАЙДЫ ҚАНЫМ, АШИДЫ ЖАНЫМ» Қайнайды қызыл қан, Ашиды шыбын жан Тағдырын тілімнің көргенде. Қамығып қараймын Жабығып жанарым Телеарна тәртібін көргенде. Жүдейді қазағым, Көңілде азабың, Ұсқынын секстің көргенде. Күдерді үземін, Тағатсыз жүремін Қазақша сөйлейді радио Мен жұмыста жүргенде. Жүрегім жүдейді Көңілім күйеді Төпелей түскенде жаттанды әуенін. Соқырдай сасамын, Ақсақтай басамын Түскі аста Бауыржан-шоудан шашалдым. Көрдім мен қазағым, Сөйлеудің азабын, Дикторлар көрстті-ау сөйлеудің мазағын. Жүрегім сыздап, Бас шайқап, Амалым құрып қараймын. Алмасып ойлар, Жылжып жыл Тіл сөзі жәй боп, қалып жүр. Өзен де, көл де Тартылып Өсек пен өтірік ағып жүр. Ел бастайтын Азамат Депутат болып, лағып жүр. «Қайнайды қаным, Ашиды жаным» Тіл дағдырын ойласам. Орнына келген Бір іс жоқ, әлі, Бостандықка бойласам. Әлі жас, - деп, Жасытады Кәрі Қазақстанымды. Тәй-тәй, - дейді Жетелеп. Он үш жыл бойы қалтақтап. «Он үште Отау тіктіріп» Қояды-ау тағы бұқтырып, Қашан өсіп, Ер жетіп Болашағымды өрлетем?! Тізгіндемей Тентекті — Зинақор бүгін ержетті Жігіт-қыз Азып арақтан, Еркектерден бел кетті, Қатындарда Қылық жоқ Сүйкімсіз қыздың ажары. Имиджін Өзгерткен Танымай қалам қыздарды. Еріні қара, Көзі төрт, Келін болса, салады өрт Жаманы қазақ Орыс боп, Үйренді «дура», «сволоч» деп Компартия - Қорқау жоқ Орекең өтірік бұғып жүр Қазақ тілін Қақпайлап, Бүйірден бізін сұғып жүр. Сөзіңді сөйлеп, Тыңдайтын Сауатты құлақ әлі жоқ. Мемлекет демей ҚыРы, - деп Қамқор боп Русь әлі жүр. Құтыла алмай Блаттан Бар шаруа далбаса, Үзіліп үміт, Шағылып тау Сөз төркінін саптадым, Кімге барып, Кімге айтам Таусылды-ау, тәңір, тағатым Күресерге Дәрмен жоқ Алпыстан асып барамын, Айналайын, қарақтар, Оңға да, солға қарағын. Әттең-ай, әттең, әттең-ай. Алпыстан асып барамын 2004 ҚҰТТЫ БІЛІККЕ ҰҚСАУ. Ақыл керек білім тандап аларға, Білім керек іске жақсы қарарға. Барлық істе зерек болсаң парықта, Ала білгін керегіңді анықтап. Сонда толық болар ісің-пішінің, Білімменен ақылы толады кісінің, Тәрбиесіз бала білім ұғар ма?! Олай болса, уысыңнан шығарма. Ұл мен қызды шолжыңдатса бетімен, Тартар күйік ет кескендей етінен. Қатты тәлім көрсе бала күнінде, Өнерімен қуантады түбінде. Білімді аз, білімсіздер қаптаған, Ақылсыз көп, ақылдыны таптаған. Білімсіздер білімдіге жау болды, Надандардың аңдығаны дау болды. Бұл сөздерді білімдіге арнадым, Білімсіздің тілін ұға алмадым. 2002 КӨНЕ ӨСИЕТ (ҚАЙСЫН КҮЛИЕВТЕН ҮЛГІ) Сенен кіші жоқ, - десе, Ашуланба сен оған. Сенен Ұлы жоқ, десе Ғажаптанба сен оған. Тұрақты бол, Қара тастай үндемес. Ақ жауында, боранда Адамдарға пана болған, Көлеңкелі, тым жомарт, Ұлы ағаштай мырза бол. Алға ұмтыл аққан селдей Өз жолыңды саларда. Буырқанса таудың қары, Иә, бұрқылдап туласа, Сен тулама, Таза, ашық, бол тура! Жамандықтың аузын буып, Таста селге тулаған. Жақсылыққа асық, мырза, Тез өтеді өмір - өзен тулаған. 2003 ӘЛ-ҺАЯТ- ӨМІР Жүрек - Адам тәнінің патшасы Ми - ақылдың патшайымы Жүрекпен ойнауға болмайды Ал миды «тонауға» болмайды. Ақ таңның баяулап атқанындай Жүректі жүрісінен жаңылдырмай Тіл, шіркін, өмірдің қызығын сайрайды, Ал миың бар ағзаның амандығын ойлайды. Ең аяулы жұдырықтай жүрегің Тоқтамасын лүфіп соққан тірегің, Алпыс екі тамырыңды ширатып, Соққан алпыс ырғағынан тынбасын. 2006 Әл - һаят (араб сөзі) - өмір деген сөз ҮНДІ АҚЫНЫ СУППИРАМАНИЯ БАРАДИГЕ ҰҚСАУ Бір жанұя, бір нәсілденбіз - бәріміз, Бар баласы өмірдің-бір Отанбыз. Мақтан тұтып өсеміз өлкемізді, Бұл ғаламға ие болсақ екен Біз! Иә, солай, Біз иеміз ғаламға Жәйна ғалам, жәйнай түсші әмәндә, Аспан, жер, су-болсын бәрі аман да, Мына бейбіт, мынау әсем заманда. БІРЕУЛЕР БІРЕУЛЕРГЕ (МАҒАЖАНҒА ҰҚСАУ) Әй, біреулер-ай! Біреулерге бұйрық болып жазылдың, Біреулерге «құйрық» болып тағылдың. Біреулердің белбеуіндей бел буып, Біреулерге біреудей-ақ жалыңдың. Бірейлердің қолын көкке жалғадың, Біреулерден шел көзіңді алмадың. Біреулерді біреулердей ұғынып, Біреулерді мақтаудан бір талмадың. Біреулердің біреусіз бір үні жоқ, Біреулердің біреулерсіз күні жоқ. Біреулерге біреулерше табынып, Біреулерге біреулерше жабылдың. Біреулерді іздеп талай сабылдың, Біреулердің құлы болып табылдың. Сол біреулер сілкіп бүгін тастады, Біреулерше «жаңа әнін» бастады, Сен біреусің. Шындыққа мен тіреумін. Тұрағың жоқ, сен бүгінде жүдеусің. Ал мен жүрмін еңбек-майдан төрінде, «Еңбектің ардагері» жарқырайды төсімде. СЫНШЫ КЕРЕК Сыншы керек сынайтын, Сынықшыдай сылайтын. Ірі де, білгір, терең ой, Әділін терең талдайтын. Мұзы мен сызын тоғытпай, Кір-кірбің көңіл қопсытпай. Жарамсақ, жалтаң көзі жоқ, Ақылы адал сынға сай. Сыны жоқ, сұйық сөзінің, Пайдасы, сірә, болар ма? Толағай сынды міндеттің Толығар сәті туар ма?! Түзулігін түзудің, Мәндісін мәннің айтпаса, Шеберліктің тереңі, Шындығына қонар ма?! Сынның да асыл міндеті, Анықты анық қаныту Жақсылығын жаксыньң Жұрт алдына таныту. Дәстүрлі сын тым қажет, Мұқатпайтын жүректі. Жазбалар да бар толғамды, Сыншыны сынап талғайтын. Ойыңды он толғантып, Айтарыңды өлшеп бер. Білгір де, шешен, талапкер Сыншыға, Алла, талант бер. 2005 ДАҢҚ Даңқ. Ол не? Өлшем бе? Уақыт па? Әлде сана, парасат, Жазған хат па? Білгің келсе... Көбінесе жүреді мықтылармен, Қорқақ жүрек өзінен ықты ма, әлде, Даңқ, сен өрсің Адамдарға бас имейсің, зорсың. Зордан туған күншілмен Қол ұстасып, Алалайсың адамзатты, Осы жері жаныма қатты батты. Даңқ, сен түлғасың, Тұғырында тарихтың түрасың. Жалғыз келме адамға, Молдық көрсет. Топты жарып талайы Шығар көктеп. Ізде. Тап, жолдасты өмірден Өмірі сұлу көңілден. Өмірлер бар тең келер саған. Көңілдер бар дем берер саған. Бірде сені түсініп, түсінбеймін, Іздеп сені ешқашан күрсінбеймін. Ұятым бар тым асқақ, Арымды алдыңа түсірмеймін. Келсең кел өзің, мені іздеп. Сонда мен шығып алдыңнан Достарыммен қолдасып, Қарсы алам сені жолдас қып. Сен! Осыған Даңқ. Айтқан сөзім - шындық-ақ. 2005 ХИКАЯ Жүрегім махабаттың патшалығы, Агапэ' - дей тәнімнің тазалығы. Бейне бір гүл қауызы ашылғандай, Сенімді сендірер күші - ғажаптығы. Махаббат патшалығы үстем болса, Ой толып, жас сезімге нүр құйылар. Агапэ - пәк сезімнің қорғаушысы, Өлтірмейді махаббатты қолдаушысы. Агапэ бағынбашы сезімге Эрос, Махаббат деп, ақыл оны сезінбес, Бірақ оның алдамшы сыр бейнесі, Шыққан тегі - Афродита мен Арес. Махаббат пен соғыс құдайы жарасты... Арыстанның сүтін емген бұл перзент - -Эрос болды, мейрімсіз бала тым, Сондықтан да махаббат пен өлім қатар таласты. Махаббаты жауыз, әрі қатыгез Он алты мен он сегіздер арасы. Қорқынышты жарқ етті бір құбылыс, Көз жасы қанмен бір теңдес. Жүрегіңді Эрос оты жауласа, Итермелеп сені апарар қылмысқа. Тұла бойда Эрос қаны қайнаса, Ақыл, ождан қалар естен алыста. Эрос - құмар ынтықтыққа, жараспа, Бәлсінсе де, бұлданса да бой салма. Людус - атты ойыны бар бұл сезім, Тек ойнаумен қалар текке өмірің. Ойнай озып, бір сұмдыққа жеткенде, Жан тұршігіп, көз жүтірте бастайсың. Ақыл тыңдап, пәк сөзіңе көнетін, Прагманың махаббаты жеткенде. Көнбіс, сенгіш махаббаттың бұл түрі, Сақтық назар аударарлық Рахатын сезімдердің пайымдап, Қос көңілдер жәй табады дамылдап. Неге болса көндігетін бар сезім, Арбалады, алданады гүл сезім Мания деп, аталыпты бұл төзім, Махаббатсыз, құмар ауру-құл сезім. Құл сезімге арыңды аттап арбалма, Бірақ қана ғашықтық бар жалғанда. Ақ жүрегің болсын соның патшасы Құмарлыққа құрбан болып алданба. 1.Агапэ - пәк сезімнің қорғаушысы. 2.Афродита - Венера сынды махаббат құдайы. 3.Арес (Марс) - әйел, соғыс құдайы. 4.Эрос - Афродита мен Арес баласы, Арыстанның сүтімен өскен, қатыгез, жауыз, кұл сезім иессі. 5.Мания - желіге әуестенушілік (сезім тұршіктірердей ауру хал). ТОҚСАН ТОЛГАУ Құлағың сал ағайын, Өмірге үлгі болайық. Өрімдей қысқа өмірден, Жүрекке азық табайық. Басыңа бақыт қонды де, Мінез-құлақ бай болса. Тілеуің алда толды де, Ырыс, - пейіл мол болса. Ойлы сөз көпке ұтымды, Ойсыздық басты жұтады. Құдайдың Ұлы құлымыз Кеудені тәубә ұтады Кішіпейіл жан нәсіп, Атадан келеді жалғасып. Адам күні адаммен Жалғасып келеді алғыспен Жақсы күннің жалғасы Жақсылығы жақсымен Дүние бақты кезсең де Бар шарапат естіден. һақ тағала өз ісің, Жомарттықтың көзісің Менде саған ұқсасам. Ашу дұшпан, лағынет Сабырлық қадірі алтындай, Семсерден өткір сөз тауып, Ашуды жаншы тарыдай. Өмірдің, арқау өзегі Тірліктің толы талабы. Шыңдалып ақыл-айласы, Шымырлап тұрса талабы. Шыншыл болсаң шынарсың, Биікте мәңгі тұрасың Адал болса ақиқат Ізгілік іске құмарсың. Зердеңмен ұғып тылсымды Өмірде өріс аларсың Білімің бастап ерлікке Талаппен тапқыр боларсың. Бірінші байлық - денсаулық, Екінші байлық - еңбегің. Үшінші байлық - ақжаулық, Ақылы болшы төріңнің. Төртінші байлық - дос, туыс, Бесінші байлық - балапан Осылар болса өмірден Алынбас сен - дүр қамал. Өмірдің жоқ қой байлауы Ұғарсың оны сыналсаң Тағдырға налып не етеміз, Өзіміз ғой құшақ ашатын. Ақ сезім болса арайлы, Ай-Күнім маған қарайды Тілекке тілек қосылса, Басыңды бағың орайды Сезімім - Ай, ой - Жұлдыз, Күнім - шуақ, көңілім - жаз. Қамығып, кейде, қуанам, Тоқсаусыз өмір - жұмбақ саз. Жасаған ием жарылқа Нұрыңды құйшы санама. Тоқтамай өмір зырлайды, Асықпай, сірә, бола ма?! Тәтті ұйқы қүтем тәңірден, Япыр-ау, жақын таң қалай! Ұйқымды ұрлап жұлдыздар, Сыйлайды маған сыр-арман. Жыл ішінде бір-ақ жаз, Ағаш, шөп бірақ гүлдеген Адамның да жастығы Екі айналып келмеген. Өмірдің жазы-шу жастық Көңілде мәңгі қалады. Армандай артқа үңілсең, Жүрегің назға толады. Бәрібір өмір тамаша Биікке шығып қарасаң Өлмесін жүрек өшпесін Ғасырдың жүгі жаңаша. Өмірден алдың тағыңды Өлімге бой сап бағынба?! Алғанын өлім қайтармас, Шығардай мүйіз басына. Тірі өледі... Жер қойыны-жатағы Із қалар артта танымал Болса жақсы атағы. Өмірдің адам-айнасы, Тізгіні оның-ақылы. Өкпелетсе сол айнаң, Жүрекке осы батады. Адамның адам тізгіні, Жаманнан жаным іркілді. Жақсыны көрсем-жан шуақ, Қуат ап көңіл серпілді. Атадан бала туар да, Бабаның жолын қуар да. Оңынан келген ой озық, Ақылы биік толар да. Жүрекке жүрек сыр айтар Тізгіндеп ойдың нақылын. Бұрынғы тірлік, бар тірлік Келешек күнгі жақының. Гүлден гүлдің түрі өзге, Қуанған көңіл бой салар. Гүлден гүлдің исі өзге, Көңілге түрлі ой салар. Өкінбе, әсте, қарағым, Өмірден озсын талабың. Өкінгеннен не пайда Өткізіп мезгіл алмағын. Бір жалған, мың талғам, Өтеді адамның басынан. Қараған тоқтап жанары, Ақылы, сөзі бағалы ! СӨЗ ҚАДІРІ Кей сөзді қасиет тұтып қадірлейік Жайдағын сөз жақсысын жүгендейік. Асылын арғымақтай ерттеп мініп, Қадірін, қасиетін түгелдейік. Қараңыз: ӘЙ, ЕЛ! -деген асыл сөз бар, Ананы қорлағанға қара жер тар Еліне елдік беріп, ерлік түйген, Әйелге Әлем ғашық, жігітің жар. Екінші артық туған НАН, - деген сөз, Шындыққа нан, өтірікке нанба бір кез, Қазақта қасиетті қара нан* бар, Аяққа баспа нанды, анты ұрар. Үшінші КӨЗ, - деген сөз болар өзге, Көз көрген арашалар бөтен сөзден. Азайып бара жатыр көз көргендер Көзін аш бұлак көрсең сусын елге. Төртінші асыл — СӨЗ түйіні Былшыл сөз құлақ жеген ой күйігі Сөз-сардар, сөз-ғанибет, әдебиет, Адамдар сүйіп сөзді, ойды тербет. Бесінші бір ғанибет ҚАДІР сөзі Қадірлі қарттық тілер төзім көзі Адамдар бір-біріңді аялап бақ. Қазақы, қасиетті, қадірлес сөз. Алтыншы ҰЯТ - атты ұлағат сөз. Арсыздан сақтанады ұятты көз «Байлығым ар ұяттың садағасы», - Деп айтқан атам қазақ ғибрат сөз. Жетінші АЛЛАҺ деген аяулы сөз, Мұсылман межесінде қалаулы сөз. Жақсыны жарылқаған һақ тағала Жалғызға жанашыры, болады көз. Сегізінші ЕР, КЕК сөзі тағатым Ерлігі көп, еңбегі ерен болатын. Иэ, раббым, қолда ерді «шұлғытпай», Әкелер ғой, ертең баба болатын. «Ер» сөзіне ерлік сияр, - деп едім Шындық айттым, егес сөзге ермедім Ер сыйлаған, ерді жауға қимаған Аналарым неткен ғажап демекпін. Қыз бағалап, ер сыйлаған қазақпыз, Еркек! - деген әке, аға, бел екен. Елін қорғап, жауға жерін бермеген. Кек қайтарып, жанын түйіп терлеген. Тоғызыншы - БАҚ сөзіне бағынам, Адамзатқа бақыт бер деп, табынам. Бақыттымын, болса Әлем Бақытты, Әнге қосып Әлем гүлін тағынам. Ел аралап жақсы сөзді түйемін Жаман сөзге жүрек жылап күйемін. Қасиет тұтам қадір сөзін бабамның Сақта Аллаһ үмітімді - тілегім. Сардар сөз қасиетіңнен айналайын, Қазақ сөздің кемелдігін сақтаймын. Нұрға бөлеп қазақ тілдің тарихын, Көркем сөздің бағбанымын баптайтын. VII Өлеңіммен ізгілік ала келдім Еңбек сүйер екі қолым, Қырағы қос қоңыр көзім. Қайратты ақ тілегім Жігерге толы жүрегім. Адал да, ашық мінезім, Анамнан үлгі ілемін, Төрт құлыным тірегім, Бар байлығым, тек, осы, Мұңы Бақыт - деп білемін. (Автордан) 1.Кіріспем: Сығалап тұрмын есіктен, Шыққан ем кеше бесіктен. Сығалап тұрдым есіктен Ұрсама деп, кешіксем. Босағадан аттадым, Үйіне кіріп жастықтың. Көп екен жастар көңілді, Орнығып жүрек, бастықтым. Дәуренін кешіп жастықтың, Жиырма беске асықтым. Аялап жас махаббатымды, Кездесу кештеріне асықтым. 2.Бастауым: Көп жүрдім ұзын бір жолмен, Табысып өзім өзіңмен. Көрейін дедім жолдардың Аралап кедір, бұдырын. Жол соғып талай шаршадым, Сонда да кейін қашпадым. Қиялдың шештім ноқтасын, Биіктеп барады аспаным. 3.Қостауым: Айқара аштым қақпасын Қырықтың, елу, алпыстың Арманның алтын қақпасын Ашайын, Аллһам жақтасын. Келдім мен бүгін, сіздерге. Жүрегімде алып бұлқынған! Талай да, талай келермін, Өлеңімді алып сыр тұнған. Қиялдың кесіп ноқтасын Арманмен ұштым қалықтап. Алдымнан шығып Бақытым Айналды мені аялап. 4.Қосқаным: Келдім мен бүгін сіздерге, Арманның мініп атына. Өткенге коңіл қанағат, Өртенсем қиял отына. Арманның аштым қақпасын Аптыққан жүрек тоқтасын. Жайнасын жүзім гүлге ұқсап, Өмірім болсын күнге ұқсас. 5.Жүрегімнің шәшбауы: Келемін күнде сіздерге, Сезімнің мөлдір күшімен. Сүйініш болар өмірді Тағдырым өзі тербеткен. Тағдырдың шешіп жұмбағын Төзімге төксін Күн нұрын. Асыл жырымды аялап, Жасықтау жырымды сөкпесін Адалдықтан аттамау Жүрегімнің бастауы. Болашақпен жүздесу Ойдың нәзік шәшбауы. Арманым сонда асқақтап, «Айға да барып қонармын». Нұрланған жүрек бұлықсып Бақытым мәңгі толарсың. УАҚЫТ Уақыт бірде кербез, бірде кердең, Өзі бір желмая ғой жерді кезген. Ғажабын уақыттың түсінбеген Шатбұттап ол-пұлыны мыжып, езген. Сырғытып уақыттың даурықпасын, Діттеймін суреткердей дауыл тасын. Өлшемін уақыттың бұзып-жарып, Татамын таңсәрнің адал асын. Сырым бар азды-көпті айтарлыққа, Пайдасы тиер, бәлкім, болашаққа Күншуақ, кіл жақсылық тілеп жүрем, Ата-мекен, жер-ұйық, алты Алашқа. Уақыт ұрламашы сағатымды, Онсыз да зымырайды қыс пен жазы. Кетсем де өзім өзге дүниеге, Өмірге жыр мен сырдан із қалады. 2003 ҮШ ҮЛЫ СӨЗ Үш Ұлы сөз дүниеде бар екен; Айналайын! Рахмет! Құлыным! Естігенмін бұл сөздерді, Желбіреп шәш, тұлымым. Айналғаны құлынымдап баласын Махаббаты екен Ұлы Ананың. Рахмет! - деп жер ұйыққа Бала, нәсіп бергенге, Тереңіне бойламаппын, Балалақта ұқпаппын. Ақыл толып асыл сөзді жұптадым, Енді, міне, өзім ана болған соң, Ұлы сөздің ұлылығын құптаймын. Ұлар құстар Ұлытауға қонсыншы, Арайланып үкілі үміт толсыншы. Ұлы сөздер тілеулес боп өмірде, Елге бақыт, Жерге намыс, Мирас болып қонсыншы, Үш Ұлы сөз мәңгі есте болсыншы. ҚАЙРАН МЕНІҢ ЖҮРЕГІМ Қайран менің жүрегім жалындашы, Жауығып жамандарға жалынбашы. Ғашық жүрек онсыз да жаралы ғой, Аш қасқырдай таласа жабылмашы. Қайран менің жүрегім сағынбашы, Нөсеріне өмірдің бағынбашы. Сенсіз көңіл кезбелі, өмір жадау, Қара көзден ақ маржан ағылмашы. Қайран менің жүрегім жаймашуақ, Ғашық жүрек береді бойға қуат. Ұмытсам деп қаншама ой қуамын Қайран жүрек ұлы үмітке бер қуат. Ғашық жүрек жөнсізіңе көнбейді Ұлар үміт жүректі жанып емдейді Лүфіл қаққан пәк бейнеңнен айналдым, Ғашық жүрек ақ сезімді тербейді. 2004 БАЛАЛАРЫМА Жетелі болып ұлың, Желкілдеп өсіп ңызһің, Ананың сүтін ақтасын Ақылды күйеу, саналы келін, Ата-ене сыйлап, мақтансын. (Автордан) Балаларды бақытым деп сыйлаймын, Құлындарды жаман деуге қимаймын. Орынды сөз, ойлы пікір ұсынса, Жасы кіші болса да оны тыңдаймын. Ардақты ұлың - үй-күйіңнің панасы, Ақылды қыз - анасының данасы Күн-күн сайын жақын тартып тұратын Жақсы күйеу-жаныңның бір саясы. Секілді жақсы келін-сырлас қызың, Жақсы болса үйіңде болмас ызың, Ене-келін сыйласса жарасады, Тәтті сөйлеп, шәй ішіп, тарасады. НАН ДАСТАРХАННЫҢ ДОСЫ Ұқыпсыз, қарабайыр, жаны саяз Білер ме үзім нанның өмір жайын Өмірге сән мен ажар, қуат берген Үзім нан, қасиетіңнен айналайын. Нан, - деген адал астың басы болар Тісі жоқ кәрі қарттың асы болар. Сондықтан нанда үлкен қасиет бар Қиқымын жиып жеген байлық болар. ...Бір күні ет артынан шәй демдедік Нан қоймай дастарханға, тек, шәй дедік. Отырған оң жағымда Ғалымжаным, Тіл қатып: «Дәйә!» - деді, мен қарадым, «Қояйық дастарханға ақ нанды да, Досы ғой дастарханның нан да, май да», - Сөзіне баламыздың күліп алдық, Жегісі келген бе деп, нан алдырдық, Дегенмен, бала тілі бал болғанмен», Ойына баламыздың қайран қалдық. О,тоба! Бұл бір шындық, тәбәрік сөз, Қалмасын ұмыт болып бұл асыл сөз. Досы ғой дастарханның Нан падишаһ! Сөз қалар талай жақсы балғын шақтан. Бала сөзге ой қостық, бүл бір дастан. Нан! - деген дастарханның сыр-мәзірі Адамзат, бүл сезімді бағалаңдар! 2004 АЙДАНАМА Үмітпен ат қояды қазақ халқың. Халықтың Данасы бол, балапаным. Мөп - мөлдір көзқарасың Кіршіксіз бір баласың Пәк жүрек, сәби сезім Айданамсың. Айкажан тұған күнің құтты болсын. Тәңірім үлкен бақыт, өмір берсін. Мөп - мөлдір көзқарасың Кіршіксіз бір баласың Пәк - жүрек сәби сезім Айданамсың. Түсінік, түйсігің мол, құлынымсың, Немерелер алдысың, қызығымсың Қызғалдақ - қырмызымсың Кішкентай қызықтысың Аңқыған жүпар исті Қылықтымсың. Тәлімді, тәрбиелі Айдана атың, Айы бол ата-ана, аймағыңның Қызғалдақ - қырмызымсың Кішкентай қызықтысың Аңқыған жүпар исті Қызықтымсың. БАЛАПАНДАРЫМА Немере қыз, немере ұл-шалқыған Самал желдей, саумал исі аңқыған. Балбұл түрін, тәтті тілін көргенде, Ана жүйем қуаныштан балқыған. Бөлек бәрі, өз алдына ордасы Аптасына бір көрмесем сағынам. Заман сыры - тағдыры ғой қазақтың Амалсыздан осы «заңға» бағынам. Немере алды Айданадай ақ қызым, Адина, Айзере, Айкерімім бақ қызым Осылардың ортасында томпиған Әлібек, Шаһ, - қошақаным, тоқ қозым. Өсіп, жетіл әке-ана бағына Ата-Әжеге Алла берген сыйлықтар. Бақытты боп, бір-біріңмен сыйласып, Желбіреген гүлім боңдар бағымда. СӘБИ (АЙЗЕРЕ ШАЛИНАҒА) Бір сәби келді өмірге, Бір өлең келді көңілге. Айдай бір әппақ немере, Бақыт боп кірсін төріме. Әппағым менің - ақботам, Айзере! - деп, ат қоям. Өмірің болсын зерделі Жұпарын жұтып мен тоям. Өмірге-өзек, зерек бол, Бақыттың көшіне ере гөр. Әженің нақылын еске ұстар, Қызыма биік сана бер 1999 БАЛАМ, СӘЛЕМ ДӘЙАҢ Қырықтың да Қырқасына шығарсың Құлыным сонда, Ақылды кімнен сұрарсың. Жобамен біліп, Кейіпін танып, Серік боп сезім Ақылға мойын бұрарсың. Онбес пен жиырма Ақылдың кені тәрізді Байқамай жүріп, Өтесің басып әр ізді Ескермей кейде, Ерсілеу кетіп өз-өзің Ақылмен айтқан Ұқпайсың ана пір сөзін. Қайда да қашан, Ананы тыңдау парызың Атаның сөзі Тұнығы болар батаның Сонда да өзің Ақылға қосып ақылды Алыстатпа ағайын, Туған - жақынды. Баламсың кенже Ботамсың емген анаңды Ақылың толсын Кемердің шалқып көмбесі Өмірің алда, Еліктеп жұртқа қарама Алды-артыңды Ақылмен шолып, сарала. Адаспас аяқ, Жаңылмас жақ та болмайды Жақсылық тіле-кұдайым өзі қолдайды Ақзер әлем Ырзығыңды жолдайды. Ақылмен жүріп, Аңдап бір бассаң аяқты. Бақытынды балашағың қорғайды. Әдеттен жаман Арылтып бойды, таза ұста, Өтірік айтпа, Үлкенмен әсте ұрыспа Көгерер ердің әр сәті Алған батадан Тиеді дейді Қарғыс та кейде қатадан Қарғыстан сені сақтасын Алла, Тәнірім Назадан сені Қорғасын баба руһың Бақытың өсіп Өмірде толсын көңілің Болашағың биік боп Гүлденсін бүкіл өмірің. 2001 БАЛАМА (ТӨРЕБАЙҒА) Тілейтінім үш отыз бес жасыңа, Алла тәңір бақыт берсін басыңа! Ак Фәріштә аяласын әрдайым, Жора-жолдас толық болсын қасында. Тілейтінім Бақыт, Бірлік, Береке! Қалаулы бол, елеулі бол еліңе. Жүрегіңде пәктік сезім толысып, Сәттілік пен Мереке берсін ісіңе. Бәрі аялап, құрмет тұтып сыйласын, Өз басың да өзгелерден сый алсын. Ұлғайғанда Бақыт тауып баладан, Қарт жүрегің мәпеленсін сыйлансын. Жан рахатын бұл жалғаннан көріп өт. Қамқорлықты ағайынға беріп өт. Тәңір сені жарылқасын жалықпай, Қуаныштан көңілің ұшсын қалықтай. Жанұяңда жаһұт оты жағылсын, Әке сыйлап балаларың бағынсын. Дәйәлаған бал тіліңнен айналдым, Құдай берген сен де менің бағымсың. 2003 БІР СЕЗІМ ІҢКӘР МАҒАН (Тұңғышым БАЯНҒА АРНАУ) Ризамын! Бір сезім іңкәр маған, Кездерің жок күйініп, табалаған. Сол бір іңкэр сезімнің қуатымен, Көкрегімде бір күй бар бұрқыраған. Содан болар жыр жазам асқақтаған, Жүрегіңнің сәулесі шуақ маған. Нұр сәулеңді аяма жан - күйімнен, Айналайын жып — жылы жүрегіңнен. Алғысымды айтамын, аямаймын, Сатысында өмірдің аялдаймын. Біраз қызық өзіңмен бөлісейін, Шаттығымсың, пәк мінез, айналайын! Сені көрсем қуанам, мақтанамын Жүрегімде шаттықтан бапталады. Қуаныштан бар қайғым сейіледі, Мені сендей бір балам сүйгені үшін. Толқын атар кеудемнен алау күшім, Шыбын жаным бір пида бала үшін. Ыразамын Аллаға шаттық беріп, Мені сендей бір балам сүйгені үшін. 2004 ӨТІРІК АЙТПА, ҚҰЛЫНЫМ Өтірікшіден шайлығады жүрегім, Өтіріктен қаймығады тілегім. Өтіріктен өтірікті туғызған, Жезде, әлде, қайын бике, балдызың. Өтіріктің өрге баспас өресі Өтірікші көрер өмір «көкесін». Шындыққа оны бергісіз деп жүргенде, Құлатады биік жардан «көкешің». Өтірікшінің қасында Қосылмай сөзге, тек тұршы. Өтірік айтпа құлыным, Онсыз да «өмір» жексұрын. 2004 БАҚЫТЖАНҒА (Қызымды ҰЗАТУ тойына ШАҚЫРУ) Батырлық, байлық кімде жоқ, Махаббат жөні бір басқа. Күйеу келтір қыз ұзат Үкілі үміт бағында! Бақытжаным базарым, Сұлу сымбат, ажарың. Айналады өзіңнен Анаң - Дәйәң, қарағым. Жүрегің жұмсақ жібектей, Жүресің жақсы тілекте. Мол бақыт құшсын жүрегің, Қабыл боп әмсе тілегім. 2009 БӨПЕМ (ШАҺҚА) Әй-әй бөпем, доп қуған Жүрген жерің кіл думан. Гүл тересің күлімдеп Қуанды анаң күнім! - деп Ай мен Күндей ажарың Күтемін сені қарағым Балбұл тілің былдырлап, Жаныма жылу қалдырған. Әй-әй бөпем, Ай, бөпем, Әдемі бөпем көкешім Қызыл гүлдей жайнашы Жүгір, келші қасыма Жүрегі әжен жайлансын. 1999 ҰЛЫМА (ҚАЛДЫБАЙҒА) Сағынамын! Сағынамын мен сені Әңгімеңмен көтеруші едің еңсемді Енді, міне, хабарласпай жатасың Үнсіздігің маған сонша батады. Сағынамын! Сағым құйын ақ таңда Сағынамын қызарып күн батқанда Сағыныштан өмір оттың тұратынын білемін Хабарласып тұрса екен, - деп тілеймін. Сағынамын! Сағынышым сабырлы Өз ортаңда бола берші қадірлі Мен алпыста, егде тартып барамын Алдандырар өмір-өзен сағымы. Сағынамын! Сағынышым мына өмірге бағынды Бағынбасаң жұлып алар тағыңды. Қарымды бол, ақылыңмен Таққа отыр Қайрымды боп, жоғалтпашы бағынды! Сағынамын, сағынамын өзіңді Тілеймін, тек, үлкен Бақыт, ғұмырды. Бала-бақыт, Ана-байлық уанам... ...Аналарды сыйласаңдар қуанам Сағынамын, сағыныштан сарғаям Ұл-қызымның өмірімен марқаям! Білетінім, мына өмірден көшкенде, Сендерді ойлап, атыңды айтып, жантаям. 2004 ӨЗГЕРМЕЙДІ АНАНЫҢ МАХАББАТЫ (Нәнәға) Бала деген адамның бауыр еті, - Деп айтады үлкендер біліп, тегі. Бала деген көз нұры екен, жаным, Өзіме айтқан анашым мүның бәрін. Ақ сүт беріп, ардақтап балапанды, Асырайсың аялап алақанда. Шәр балапан жетілді жігіт болып, Тілеймін амандығын жаратқаннан. Жамандықтан аулақ жүр, жаным ботам, Күзетшідей ұйқысыз мен отырам. Сен болмасаң не мән бар бұл өмірде, Баласыз үй-қу мазар, - деген, балам. Жүрегіне ананын салма жара, Құдірет күші анасыз барма, сірә, Тілейтіні өмірден, бала бағы, Өзгермейді ананың махаббаты. Бала деген жүректің жүйесі екен, Бала сую анаға тиесі екен. Ғажап екен табиғат, мына өмір, Махаббаттың байлығы анада екен. Қадірліні қадірле тіршілікте, Не істесең ақылмен біліп істе. Анасынан мезгілсіз айрылғандар, Қалар мәңгі өшпестей өкініште. 2004 VIII Жыл мезгілдері. Табиғатым — тағдырым Білемін оның мағлұмын. Табиғат - өлкем, көркем, Тағдырым, еңсем Сырыңнан Сырға тақтым еркем. (Автордан) ТҮН (ЕСЕНИННЕН) Өзен мүлгіп қалғиды, Қара шілік тым - тырыс. Сайрамайды бұлбұл да, Тынды айғайы тартардың. Түн. Айнала тылсым күш, Сылдырлайды арықтар. Ай сәулесі күмістен Арайланды маң қырлар. Өзендерде күмістей, Арықтар да күмістей. Көгал шөп те күмістей, Күміс жымың бар дала. Айнала түн. Тыныштық. Табиғат сұлу ұйқыда. Ақ сәуленің арайы Кұміс тақты маңайға. 2003 Д. ФЕТТЕН Ғажап түн. Таза ауа. Мүлгиді күміс жапырақ, Ұйқыда сұлу атырап. Шіліктен түскен көлеңке, Жағасын өзен кезеді. Ұйқыда кербез шығанақ, Толқынды түн күрсінбе?! Кеудесі толған тыныштық, Жылт етті солғын бір сәуле, Жоғалар көшкен бұлтпенен. Шырынды көк шөп иісі Бейбітшіл мінез керсетер, Санаға ақыл бергендей. Жүрекке жайлы хош иістен, Қалайды көңіл тынымды. 1990 САРЫ КҮЗ КЕЛДЩ БЕ?! Сары күз сабылып келдің бе?! Жайқалған жасыл-көк Демалсын дедің бе? Жер-көкке бұрқырап, сабалап, Жапырақ жауынын төктің бе? Сары күз санамды жаңғыртты, Бір суып, бір жылып, Мың жылап, бір күліп Сарғая сағынған сағымдай, Жер төсін маужырат, қалғытшы! Сары күз жасылды жапырдың, Саумалдай жапырақ сапырдың. Ағаштар әлсізін жұлқылап, Даулың, дабылың бұрқырап, Шірігін, жаманын қатырдың. Табиғат жасығын жапырдың, Бізге де тісіңді батырдың Қаймығып қара сұр бұлтыңнан, Егін-шөп жинауды еселеп, Айланы сенен біз асырдық. Ойланам дәп сені көргенде, Табиғат тапсырыс берген бе, - Әлемде әрнәрсе жұлқынар, Көрініп, көрінбей бұлқынар, Сен-Адам, бейқам боп жеңілме! 2004 БІР КҮНІ, СӘТТЕ Бір күні, сәтте, -Қалайсың? - деп сұрады Қарапайым тілменен Қарағай мен Қараағаш, Тамыры тартып тереңге Көк жасыл боп желкілдеп Желбіретіп желегін. -Дәл солай. Мен де өзіңдей Өніп, өсіп жатырмын. Тауда жұрсем батырмын, Тойда жүрсем ақынмын Жер мамықты төсеніп, Жұлдыз санап жатырмын. Ойда жоқта, ойқастап Ұшып келіп касыма, Қоңды сол бір жапырақ. Сәл бір, сәтке ойландым, Ойландым да... Толғандым, ойпырым-ай, Қарағай мен қараағаш Қалар ма екен жалаңаш. Сары күз кеп, сарғайтып Солар болды-ау бұтағы, - Деп, қамығып қарадым, Биік мұнар басына Ағаштардың жасына. Айтты қартаң бір ағаш -Жоқ, жо, жоқ, Тамырымыз тоқ. Алла жазып келер жыл, Көктем қайтып келеді, Күннің көзі өз нәрін Сеуіп, сәлем береді. Қайта гүлдеп, жанданып, Жапырақ жайып жасаймыз. Күн көзінен нәрленіп, Желмен сыбырласамыз, Ешгеңе емес, сарғайсак Ұшып қонып, аралап Тілдесеміз әркіммен: Елмен, жермен, танысып, Сезімменен табысып Алтын күзді қарсы алып, Өлең, тақпақ жаттатып, Қыздарымыз күз тойын. Деді жапырақ, жымиып. 2003 БОРАН (АБАЙ ӘНІМЕН) Қарлы боран, әппақ аспан, Көктем жерге жол салған. Қыс бораны даурығып, Терек, шырша сырласқан. Қысқы боран - қарлы құйын Орманды әнмен тербеткен. Қарағайлар қалғып әннен, Ақ қайыңдар селт еткен. Ақбұрқақтан аспан мүлгіп Кейде өрши ұлиды Іздегендей төркіндерін, Кәрі бұлттар жөңкиді. Ақ боранды әппақ қарда Балалақпен жарысқам Ақ жүзімді аяз қарып, Жастығыммен табысқам. 2003 ҚЫС КӨРІНІСІ Айнала әппәқ Мүлгіп тұр терек, қайын, Жамылады ақ көрпе дала дәйім. Мұңға толды жүрегім, жазым кетіп, Сырласуға өзіңмен тұрмын дайын. Толқыды Жүрек-жалын, дүрсіл қақты, Ақ боран үйіп-салды бау мен бақты. Ақшаһарлы ақпанның ақ таңында Жүректен ақ бораным жыр боп ақты. Сағыныш, Ақша қардан сені іздеймін Тербеген жан-жүйемді гүлді іздеймін. Сағына берем Алланың ақ таңын да, Келер күн, тосам сені бақ - бағыма Қайта айналып келеді қыс, келер жаз. Жас баладай қуанамын, болам мәз, Таусылмасын сағыныштың саздары Қартаймасын ақ жүректің жаздары. 2000 ҚҰТТЫ БОЛСЫН, НАУРЫЗЫМ Аспан әппәқ, таулар асқақ Қар жамылып мүлгіді. Күн күлімдеп, көктем келді. Айнала дүр сілкінді Күн күлдіріп Наурыз келді Келді бақыт далама Шаттық бойда, ырыс тойға Біз қуанбай бола ма?! Қане, жастар, еңбек баста Отанды ойлап, түс алға, Бірлік қосып, қол ұстасып Ақылыңды қамытта. Құтты болсын! Құтты болсын! Тойың торқа жамылсын. Ақыл, білім, ғылым жинап Тойға шәшу шашылсын. Жаңа күнім Жаңа жылым Құтты болсын - Наурызым! 2000 КӨКТЕМ (Б. МАЙКОВША) Жолың болсын, қартаң қыс! Келді көктем күйемемен. Екі аяқты күймені Алтындапты күн-көктем. Шыңнан шапақ шашылды Дәрменсіз «қартым» бәстеспе. Гүл патшасы бұл көктем, Самал желді желпіген, Ауасы қуат, желі өктем, Жауыны жылы, күні шат, Құстары әсем сайраған, Даланы дуға толтырған. Бұл көктемнен оянаған Кете гөр, «қартым», жарыспа. Қылшылдаған қылышы - -Сары аязы, кәрі жоқ, Ақ киімді - ақырет, Сай-салаға жүгірді. Гүл-күлкілі шуақтан Жаны мүлдем түңілді. Гүл-гүл жарған өңірде Хош иісті тұр күлкі. Гүл көмкерген бал-ара Жеңістің туын көтерді, Түрлі-түсті көбелек Гүл көктемнен құлпырды. 1990 ЖЫЛҒА Жылғасы өзеннің Сұп-суық, тап-тастай, Көк аспан мөлдірін Құлыптап алғандай. Еркіндік алады, Әнге әсем салады. Бірде ол уілдеп, Кейде сыр ашады. Ал кейде күлімдеп, Сылқылдап қашады. Сылдырлап зулайды, Тау-тасты аралап. Сай-сайда салқындап Төменде дамылдап Көз қыса жылтырап, Сен қайда барасың? Ойлана қарасам. Өмірде іздерің... Аңсаумен өзіңді Үмітті үзбедім. Сайларды қыдырып, Жұлдызды санайсың, Шалғынды суарып, Досыңа балайсың Өрмелеп шықсам, - деп, Биікті аңсайың Әнші құс, көбелек Дәміңнен татты кеп. Ақбөкен, Ақмарал Таза су ішеді Ақ қардай етіңнен Шөпілдеп сүйеді. ...Көк майса жағаңда Дем алып жатыр ем Сыбырлап, сылаңдап, Жүреке болдың ем. Дәл сендей зырласам Мөлдіреп тынбасам. Көңілді шалқытып, Әніңді тыңдасам. Үздіге қараймын Бал суды қалаймын Сырмінез сырластай Досыма балаймын. 2004 ҚҰСТАРЫМ-АЙ Құстарым менің, аяулы құстарым-ай, Қимай күзде жеріңді ұшқаның-ай. Қарадым ұзақ сонар күз соңынан, Көңілім күз, амалсыз ұшпадым-ай. Сағындырып келерсің құстарым-ай, Көз салам көк аспанға құштарым-ай. Келер деп, тағы айналып сұлу көктем, Арман мен тілегімді ұштадым-ай. Күлімдеп, келді көктем, шуағым-ай, Әнші құс келді қайтып тұрағына-ай Жүрегім мәз, қуанған көңілім жаз, Таныдым. Ол да мені танығандай. 2004 КӨКТЕМГЕ Көктемнің күндері әдемі, Тәңірдің бұл да бір сәлемі. Көктемде көгім күледі, Шаттанып жүрек әлемі. Құндыздай жайнап жер жүзі, Алтын күн көкте күледі. Жақсылық тілеп жүрегім, Арманым биіктеп түледі. 1990 ФАУСТ ІЗІМЕН Ең, алғашқы жауқазын, Қар астынан бой создың, Күннен шуақ сұрайсың. Аққұба қыздай талдырмаш, Қөзімнің жауын алдырмаш, Иісің жұпар аңқыған, Көктемнің алғаш кәусәрі. Саф ауа кеуде кернеді, Сый болдың сырды байлаған. Оу, алғашқы көктемім, Жалындап жастық, көктедім. 1992 БӘЙШЕШЕК ОЯНДЫ Сәнді сәуір күлімдеп Ән сап күлді күн көзі Балалар ойнап, күнестеп, Аяғын созды күн көші. Сылдырап аққан жылғалар, Бәйшешек гүлді оятты. Ұйқысы қанған гүлзарлар Елжіреп шұлғып, бұлғаңдар. Майысып желмен шалқиды Бәйшешек иісі аңқиды Оятқан мені сәуірде, Рахмет, сұлу көктемге. Алтын күннен нәр алып, Түрлі түске боялып, Жер беті жайнап кілемдей, Қуандық, сыйға гүл алып. Ақ, көк, көкшіл, сап-сары, Алқызыл, жасыл, өртеңгүл. Сұлулық емей немене Аңқиды жұпар әтіргүл. Сұлулық сәті бір жұмақ, Тіл қатты гүлге жүрегім. Өзен-көл маңы жас құрақ, Айнала жұмбақ-мың бір түн. 1993 СОНҒЫ ҚОНЫРАУ СЫҢҒЫРЫ Сонғы қоңырау сыңғыры, Жастық бір шақтың елесі. Алау жүрек, албырт шақ, Күміс қоңырау күндері. Ақ бантик таққан жас өрім, Өсіпте қапты-ау, көп-көрім. Кекілді, үрпек балалар, Өмір жолын енді саралар. Белесте-белес балғын шақ, Бәйшешек қауыз жарған шақ. Балауса көктем есігін, Айқара құшақ ашқан шақ. Елесте болар балғын шақ, Белеске шығар жастық шақ. Қарсы алар сізді ақ таңда Өмірлік қонырау-жарқын бақ. 1989 ТӨРТ МАУСЫМ, ҮШ ТОҚСАН-ОН ЕКІ АЙ ҒОЙ Төрт маусым үш тоқсанға бөлінеді, Қосқанда он екі ай боп керіледі. Санасу қыспен, күзбен қажет болар, Төрт маусымнан адамның ақылы озар. Бір күзді қазақ бөлер көп сатыға Күздер аты өзіне тым лайық та: Сарыала күз, қоңыр күз, қара күз деп, Ескертеді, қазағым, суық күз ызғарын да. Қара бұлт үйірімен жөңки көшер, Қара жаңбыр өш алардай төгілер. Құлазиды қара күзде қу дала, Асыр салып семіреді құлын да. Соң ала ақырап, қауыс келеді күз, Көк майса, гүл жазира, солады түз. Шыққан күн ерте батып, түн ұзарар, Аң, жәндік мол ұйқыға енді жатар. Сондай-ақ қыстың басы қырау болар, Күз бітіп, қыс қырқасы қылауланар. Далаға шықса алыс, жылқы қарап, Сақал-мұрт, кірпігің де шылауланар. Қаңтарда - қыс қаһары төгер аяз, Қарт ата қысты болжап айтар мақал Кемпір-шал таяқ ұстап, үйде отырса Балалар шана теуіп, болады мәз. Одан соң ақ қар жауып оппалатар, Оппалап кәрі, жасың құлап жатар. Бала мәз, қарт күледі үялғаннан, Сәбидің шымыр тартып, буыны қатар. Қыс соңы - мал қоңынан арылған кез, Күн ұзап, күн шағырмақ себетін кез. Жаратқан дүниені төртке бөліп, Бір күштің барлығына жеткендей көз. Қыс соңы әлде ұзақ, әлде қысқа Кәрі-жас масайрайды күншуақта. Қорадан мал шығады күнестеуге Көргенмін мұның бәрін балаң шақта. Тақырда асық ойнап, балалар мәз, Ертең-ақ көктем өтсе, келеді жаз. Түстікте бүрдің ауызын бәйбіше ашып, Сүр жеген қыз-жігіттер айтады наз. Аяңдап «Ұзын сары» барады өтіп, Сай-сала суға толды, аққала өліп. Зымыстан зытты, білем, аялдамай, Қыс жөңкіді артына қарай-қарай. Даланың бір тыныштық-мейрамы бар, Бәйшешек қар астынан қауыз ашар. Аңсапты айдын көлін Сарыала қаз, Әркімнің туған жері Мысыр шаһар. Наурыз, Наурызнама назарларда, Әлем шат Мейрам отау базарыңда. Жыл басын көргендер көп, көрмеген бар, Ақ дәстүрлер жалғассын ұлтым барда. Сәуір тумай тәуірің бола қоймас, Аймен ай жалғасады - өмір жалғас. Қанша қарап басқаға қызықсам да, Туған жер, өскен елдей мекен болмас. Мамыр - май келді, міне, маң-маң басып, Бала шат, үлкендер жүр көңілі тасып. Саһара жасыл кілем тоқып жатыр, Түр салып, түс текемет басып жатыр. Маусымның мамыра жай күндерін-ай, Шыбынсыз саф ауалы түндерін-ай. Қыздар-ханша, жігіттер-ханзада боп, Болсыншы ажар, ақыл, көрікке бай. Қазаққа шалқар кезең-шілде, тамыз, Құлаштап сапырылар балдай қымыз. Жаз жайлауда жарасып жақсылыктар, Алысты жақын қылар бауырласып. Естисің өзен-көлден күміс күлкі, Ойқастар «қызыл қамзол» - қыр түлкісі. Жақсыға жақсы болу жарасады, Қыз-жігіт ойнап-күліп тарасады. Өмір дүние-ебелек, әлде, көбелек, Айналады көк диірмен дөңгелеп. Жалғаны жоқ бәрін Тәңір жаратқан Бар тіршілік бір өзіңнен нәр алған. Түнім жарық - Шолпан, Айым аспанда, Жаным-жалын топрағыңды басқанға Алып Дала байлығыңа жер жетпес, Тәтті дәмің ауызымнан еш кетпес. О, Дариға, туған жерім - талайым, Маған ыстық бар тоқсаның, бар айың. Кезегімен төрт мезгілді сағынам, Сені аңсатқан жырларыма табынам. 2003 УАҚЫТ ТУРАЛЫ СӨЗ, ТОЛҒАУ Если поэт хочет и может Взять тему выше, чем «В е ч н о с т ъ» Значит - твореньям его Выше «Вечности» жить дано! (Т. Бердалина) 1.Уақыт жоқ деу, сылтауға желеу. 2.Уақыт алда, бұйырғанын көреміз деу- сөз, көкті сауғанмен теңдеу кеу-сөз. 3.Уақытпен санаспау, Бақытқа жетпей жолда қалу кепілі. 4.Уақыттан озу аяқпен орындалмас, ой-көңілмен нәтижелі іске араласу. 5.Үнем - үнемшілдік емес, үнемжанды болу - үлкен өнер. 6.Әр нәрсеге үнемділік, уақытты үнемдеуден басталмақ. 7.Үнем ұлағатыңды темекі шегуге, арақ ішуге, өсек айтуға, бос жүреге, өтірікке, кезбелікке, төбелеске, жезөкшелікке, кезекте кержиуге, таусылмас ұйқыға, айықпас «ауруға», жалқау жиынға, көгілдір отқа тесіле қарауға, т.б. жөнсіздіктерге кетіре көрме. 8.Уақыт өмірінің мағынасыз өткен бір мысқалын бүкіл байлығыңнан, бақ – дәулетіннен айрылғандай сезін. 9.Уақытты бағалауда да жеті байлық бар деп біл: Бірінші байлық - денсаулық Екінші байлық - бақытың Үшінші байлық - ақылың Төртінші байлық - тұғырың Бесінші байлық - бала - балғының Алтыншы байлық - арың, асылың Жетінші байлық - алтын уақыт - өмірің. 10.Барлық адамға уақыт - Таңның атысы мен Күннің ба- тысымен бірдей тең берілген, бірақ біреу-ғалым, біреу - жаның, біреу - арың, біреу – сорың болып шығады, осыны ескер. 11.Уақытың - байлығың. Уақытың - бақытың. 12.Ақ таңмен таласа алтыда тұр, Күн шыға қажетіңді өтеп, шынығып, жуынып, жәй-күйіңді реттеп, тамақтанып, сейілдеп, жеті-сегізде жүмыс жолына шық. Асықпай, таза ауада аяндап, еңбек баспанасына сегіз елуде кіріп кел. Түстігіңді түйіп, ағзаңды ширатып, дем алып, күн шуағын сәл-пәл жұта, еңбек күніңді екіде жалғастыр. 13.Бесін ауа, К.Маркстей, яғни сағаттай тұрақтылықпен жанұяңа жеті сегізде орал. Өрістегі мал да мезгілінде оралатынын ескерген жөн. 14.Кешкі астан соң үнем уақытыңды ұлағатты іске жұмса. 15.Өміріңді Ұзартам десең - уақыт өлшемін үнемде. 16.Әр жыл, әр тоқсан, әр ай, әр апта, әр күн, әр сағат, әр лездеме, бір сәт, қас қағым уақытыңды бос жібермей пайдаңа жаратып, тіршілігіңе тыныс ете білсең, уақыттан озғаның. 17.Бір күнгі тірлік қызығы, жарық дүниенің еңбек қуанышы -мәңгі өлмейтін Атақ пен Бақыт. 18.Малын, жанын, жер жәннәтін сақтау үшін, жан аямай, бел шешпей күресіп, күнім өтіп барады деп, жылаған қазақ, қазір, мына күн ұстатпайды, неткен қысқа еді деп, қайраңданады. 19.Уақыт - тіршілік тынысы, Уақыт - қуаныш, қызыгың. Уақыт - ақша, айлығың Уақыт - бақыт байлығың Тәуелді саған бар өмір, Іс - әрекет көрігің. 20.Бірінші адам қымбат Екінші өмір қымбат Үшінші ұл-қыз қымбат Төртінші төркін қымбат Бесінші бесік қымбат Алтыншы ауыл қымбат Жетінші жерім қымбат Бәрінен де: Қымбатымды құрметтер, Дұрысымды суреттер, Ұлысымды ұлғайтып, Жақсылыққа жеткізер Саналы өмір керуені – Алтын уақыт тым қымбат. 21.Алты айда жымиып, Жеті айда күл бөбек Бір жасыңда тіл шығып Оң - солыңды біл бөбек. Алты жаста әліп-би, Жеті жаста жыр біліп, Өнегелі бол бөбек. Төрт сыныфты тәмәмдап, Тоғыз жасқа жетесің Жетінші сында жетіліп, Бір мүшелге өтесің. Он үшіңде топ жарып Жарық жолға келесің. Зиялы ұлттың баласы Білім алып, күйленбей, Он үшіңде үйленбес?! Бес жыл тоқып ғылымды, Өнер тоқы, көкешім, Он сегіз бен жиырма бір Көресің өмір көкесін! Осы жылдар ой тоқып, Жемісін берсін еңбегің. Табысқа да уақыт тап, Арманға да уақыт тап, Жан дүниенің әуені Махаббатқа уақыт тап, Кітап оқып, хат жазып, Көңілге де уақыт тап, Достарыңмен сырласар, Сыйласуға уақыт тап Өзіңді өзің қамшылап, Қайыруға да уақыт тап, Уақыт - өмір өлшемі Жақсы өмірде жан рахат! Ірге тасың орнайды, Тас сарайы ілімнен, Қатарында жақсының Көрінерсің бірінен. Жанүя құрып жадырар Мезгіл де туар осы тұс Сыйламай сені тұра алмас, Қолыңа қонған бақыт құс Жиырма бестің жемісін Әр мүшелде көрерсің Қырық тоғыз төрінен Кер бестідей керіліп. Алтынмен атың терілігі. Немереңе беріліп, Елу асып елпеңдеп, Бес белестен өтерсің. Алпысқа аяңдап жетесің Мерейтойды ойлана, Мүшел тойға келесің. Бастық орынды болса, Басыңды сенің бағалар. Жаңа келген «жәй» бастық... Әлсіз жастарды сағалар, 22.Қадірлі басьщ қамыға, Қарай да, қарай, қарайлап, Артыңа бір аландап Алдыңды шола бағамдап Жүре берерсің жәйыңа, Қысқа сапты қамшыдай Қасқа өмір қынжылтқан Қиқымы қалар ойыңда. Жігерің болса жұлқынып, Бір іс жаса мойыма. Уақыттың безбені Қамытын салар мойныңа Өршелене өрге оз, Жатып қалма майрылып. Өткен өмір келмейді, Есіне алып қайрылып. Шалжиуға уақыт жоқ, Еңбегің сіңді, көңілің тоқ. Дүние - мүлік жинама Өмір - жалған, дүние - бок, - Деген ойлар мазалап, Өзіңді өзің жазалап, Уайымға берілме. Жалқауланып, керілме, Уақыт аз, жұмыс көп. Тосып тұр тоқсан торқасы Оқалы шапан, оқ бөрік Тоқсанға берер ол көрік. Алпыс бес жылдай отасқан Бәйбішең болса, сол серік. Болады ол жұмсақ тәтті өрік Бәйбішеге Қарт серік. Тоқсан деген тоқтықта, Уайым - қайғы жоқтықта. Асықпа, көке, асықпа, Алланың өзі жаратты, Өзінен болсын бір дерек Берерім менің жыр көмек. САРАЛАСАҚ ЖАСТЫ МЫНАЛАР БОЛАР БАСТЫ: 6 жаста - «О» сыныф. 7 жаста - Бірінші 9 жаста - Төртінші 12 жаста - Жетінші. Мүшел жасы күтімді 13 жаста - техникум, училище, колледж 17 жаста - бітіріп 18 жаста ЖООрыны (түседі) 23 жаста ЖОО (бітіру) 25-28 жаста - үйлену. Мүшел арасы 30-49 жаста - қызу еңбек. Мүшел жасы 50 жаста - елпең шақ 61 жас - ардақтыда, аялды. Мүшел жасы 70 жаста - желіп өт 73-те жан-жақын. Мүшел жасы Алыс емес 85,90,100-іңде Өткеніңді жолдасаң Осының бәрі білім ғой Жас ұланым, білігі қой Қазір «сынып» деп жүрген сөзіміз Арабтың «синиф» деген сөзі (Сынып қалды емес), сондықтан ф әріпін қолдандық. ПӘК КӨҢІЛ, ӘППАҚ СЕЗІМ! Қарағандының торқалы, мерейге толы тойы - 70 жылдық Мерекесіне орай ардақты да асқақ анам Нұрыбай, Нұржан-Шолақ батырлар немересі Нұржанұлы Сыздық Батырдың қызы Сәлкенге (Сәлима) арнаймын. Арнау Байғозы, Наймантай, Меңлібай батырлар ұрпағы, болыс Жазбекұлы Жақыптың қызы - Тұрсыннан (тәрбиелеген әкем Тоқа - Тұңғатар Тәжібайұлы Сембай руһынан кешірім өтінемін). (Автордан). ДҮНИЕ БІР—ЖАТҚАН ЖҰМБАҚ, ӘРІ ЖҰМАҚ (Б.Т.) Дүние жұмбағына жас кезіңнен үңіле білген жөн екен. Сонда дүниенің кейбір жұмбағын шешіп, жұмағы барына сенесің, келе-келе өзің де бір жұмбақ боп қалардай көресің. Өз пікірің қалыптасып, өмірдің біраз қырларын танып, өрісің молығып, өмірің тамаша қалыпқа түседі. Өткеннің қадірін елеп, екшелей түсесің. Жастықпен байыбына бармаған сәттеріңді пайымдай бастайсың. Мұның өзі өткен қателіктен кешу сұрап, болашаққа барлау жасау шаралары сияқты. Бірақ бұл кезең азға ерте, көпшілікке кеш келетін болар. Қай кезеңде де өз соқпағың болғаны абзал. Дегенмен, баласына жақсы тәлім-тәрбие берер әкесі болса, әкенің жақсы тәлімінен өнеге алар баласы болса - ілгері басу деген осы болмақ шығар. Әке айналасындағы үлгі-насихат, ана айналасындағы ақыл-парасатқа да құлақ түре жүрейік. Осыны бойымызға дарытып, жолымызға шырак етсек. Қандай ғанибет! Өмір атты ұлы мұхитты құштарлықпен құлаштай жүзіп өтер мұсылман баласы болайық! ЖАҚСЫДАН ЖАҚСЫ ҚАСИЕТ ЖҰҒАРДА...! (Б.Т.) Әлем жеті қаттан тұрады десек, яғни жеті толқындардан тұратынын аңғаруға болар. Әр толқын өз «теңізінде» шайқалады.Ал адам бойынан тоқтаусыз шығатын толқын - аспан мен жер арасын үнемі байланыстырып тұрады білем. Яғни адам байланыс күші, жер тартылыс күші (притяжение земли). Ол жеті қат аспан толқынын жерге қабылдап, әрі мерзім сайын сол толқынды кері шығарып, ауаға тарата аспанға беріп тұрады, бұл сөзсіз және көзсіз шара. Әр адам өзінің сана сыйы, іс-әрекеті, шарапат-кесапатына қарай өзіне тән толқын жиілігіне ие. Мұны көз көрмейді, құлақ естімейді, қол ұстамайды, тек, сезім күші ғана сезінеді.Сезгіштер «қолмен қойғандай» сезімталдық пен тұспалдайды. Сол себептен де жер бетінде жақсылық, жақсы қасиет таратушы терең ойлы, ақ пиғылды адамдар неғүрлым көп болса, бұл - табиғат пен қарым- қатыс өлшемінің негізі - алтын діңгегі іспеттес таза қалып болар еді. О, құдірет! Жер бетіне, тек, жақсыны сыйла, жақсыдан жақсы қасиет жұғысты болып, жақсы заман орнаса игі, - деп тілек қосайық, ағайын. Бұл тілектің орындалуы һақ, егер ұрғашылар ақылды бола түссе. Олар болашақтың гүлзәрларын егушілер, адамзаттың адамгершілік ұрпағын таратушылар, яғни ұрпақтың анасы, парасаттың патшайымы! ПАРАСАТ ПАТШАЙЫМЫ — АНА (Б.Т.) Таңғажайып сұлулық пен сымбаттылық тұнып тұрған жарық дүние – түрлі түсті бояулардан, түрлі мінез адамдардан, саналуан жақсылық пен біраз жамандықтан, заман ағымының заңдары мен ойлылардың бағамдарынан тұрады емес пе? Соның, сол ғажап дүниенің ең аяулысы — Ана. Ана — парасат патшайымы! Бұл дүниежүзі ғаламынан қаншама сайыпқырандар өткен ғой. Бірақ, әркімнің өз сайыпқыраны жүрек түпкірінде қала береді екен. Менің сайыпқыраным — құдіретті сөздің иесі!!! ТЕК, БІР АУЫЗ СӨЗ ҒАНА Кеуде керер қуанышты жеткізген. Сары алтындай сардар сана салмақты. Табылғандай қуаныштан бір пана, Шаттандырар, тек, бір ауыз сөз ғана. Шалқытқандай шабытымды шаттықта, Күн орнатқан бір басыңа бақытты. Шабытыма шабыт қосып шалқытып, Қуантады, тек, бір ауыз сөз ғана. Бақытымнан аспан бұлты тарқайды, Ашылғандай махаббаттың сарайы. Табылғандай жанымның бір тетігі, Жадымда, тек, сол бір ауыз сөз ғана. І999ж. ҚҰДІРЕТТІ СӨЗДІ САҒЫНДЫМ! Бұл сөзді елдің бәрі де біледі. Бірақ оны адамдардың бірі айтады, бірі айтпайды. Айтқандарының өзі жәй, қалай болса солай, жеңілдеу, әркімге айта салады. Бала күннен құлағыма сіңген осы құдіретті сұлу сөзді, ес білгеннен елу асқанша естіген асыл да, құдіретті сөз - айналайын! - еді. Анам кейде құшып айтатын, кейде қысып айтатын, кейде бетіме ұзақ қарап, мен қарасам: ай-на-лай-ын, - деп мәнерлеп соза түсетін. Сол сәт мен өзімді дүниедегі ең сұлу, ең асыл, ең нәзік, тіпті кішкентай жас баладай сезінетін едім. Әндетіп жүріп аула сыпырып, талай шаруаны тындырып тастағанымды аңғармайтын едім. Анам риза болғандай, пошымыңнан айналайын, - дейтін. Осы қуатты да, құдіретті сөзді маған енді ешкім де айтпайды. Керісінше мен енді немерелеріме айтатын болдым. Е, красоткам, умныйым, айналайын деймін, түсінсін деп, өмір дөңгелеп, кезегін келешекке беруін қараңыз. Мұнда да бір ғажап сыр бар-ау. Анамның: айналайын! - деген сөзінде бір ұлылық ұғым, кіршіксіз махаббат, тау бұлағындай таза тағылым бар, ананың балаға деген сыры бар деп білемін. Әркімнің өз баласы өзіне қандай дейсің! - дейді анам. Қайран анам! Шын сүйген жүрегіңді, құдіретті сөзіңді, асыл айналайыныңды сағындым! Анам қанша айналып жатса да мен аса ештеңе айта қоймайтынмын, есейе келе жауап ретіндей болған «Анама» арнау өліңін жаздым. («Орталық Қазақтан» 1/1-1965 ж). Сездің бе, анам, сенің ыстық лебің, Жалын боп жүрегімді құшты менің. Өмірдің нұрын төккен жас жаныма, Қадірлі анам сенің асыл сөзің. Жадыра, жабырқама, жайдары жүр, Жүректен арнағаным жыр менен гүл. Қалмапты ержетсем де еркелігім, Тегінде, саған деген махаббат бұл. О, ана, сіздің бүкіл ағайын-туғанды сүйетін Ұлы жүрегіңіздің соқпағанына да, міне, жетінші жыл. Сізді бұл дүниеде жоқ деуге, сенер сенбес күй кешемін, бірақ сіздің менің жүрегіме ізгілік еккен руһыңыз мәңгі тірі. Қара жер қойнында жатсаңыз да, сіздің руһыңыз, сезіміңіз менімен бірге екенін, әрқайда аңғарамын. Жаныңыз жәннәтта, тәніңіз рахатта болсын! АНАМНЬІҢ ТЕГІКІМ ЕДІ?! Үлкен кісілердің тілімен айтсам, жақсыдан жаралған жан еді. Анасы – Зілжан, Тарақты руының белгілі, атақты жерінің қызы болған. Денесі Қырғыз мемлекетіндегі Пішпек қаласының орталық зиратына жерленген. Әкесі — Сыздық, Нұрбай тегінің Нұржан батырдан туған. Әкесінің 20 жасында бәйбішесінен туған тұңғыш қызы екен. Бала кезінде әкесі екеуі: әкесінен, мұрнынан жіберіп, боқтасып отырады екен, қазак баланы әртүрлі еркелеткен ғой, соның бірі түрі болса керек. Нағашы әкем Сыздық өкіметке бағынбаған, ғұмырында үш әйелмен тұрған адам еді. Мен 1958 жылы жазғы демалысқа Фрунзеға барғанымда: бәйбішесі қайтыс болған, ал тоқалдары Хадиша, Ұлжан шешелеріміз бар болатын. Үшеуінен: үш қыз, екі ұл бар, негізі өз кіндігінен жаралған 23 баладан қалғаны осы. Нағашы әкемнің Қаратауды беттеп, жол- жөнекей қырғыз жерінде қалуына түрлі себептер болған білем. Ең басты себеп, Қара ноғай - дегеннің қазақтың сұлу қыз- келіндеріне тыныштық бермей, тарпа бас салып, масқаралауына ешкім буғау салмағандықтан, іске кірісуге тура келген. Тақау жердегі ауыл- да, шарапқа тойып, ұйқыда жатқан жерінде үнін шығармай ұстап, алып шығып сырыққа байлап, күні бұрын ойылған суатқа сүңгітіп жіберген. Отыз тістен шыққан сөз отыз рулы елге жайылмас үшін, жалғыз өзі жасаған. Бірақ білген адамдар болған. Елге қайтпауына екінші себеп: соңынан ерген інісі Төлеубек аудан кооперативінде председатель болып, қызмет жасап, мойнына (ұмытпасам 32 мың сом) ақша мініп, қашып кетуге мәжбүр болған, сол інісінің алыста жалғызсырап жапа шекпеуін де ойлаған. Одан кейін қастарына бүкіл немере, шөбере, аталас туыстары тегіс жиналды. Өздері бір ауыл болып, қырғыз жерінің Шарғау, Питомник деген жерлерін жайлаган. Қырғыздың бір қадірлі қарты жаяу кездеседі. Көкем аттан түсіп сәлем беріп, о, әке, не жаяулап жүрсіз деген. Қарттың аты жоқ екенін білген соң, қадірлі сіз жаяу жүргенде, сізден жас менің ат мініп жүргенім жарасымсыз екен деп, қарттың қарсылығына қарамай, астындағы атын сыйға бергенін қырғыз ауылы көпке дейін аңыз ғып айтып жүрген. Қырғыз ауылдастары нағашы әкемді Батыр дейтін еді. Хадиша шешеміз, сенің көп мінезің нағашы көкеңе тартқан деп те отыратын. Осындай жомарт мінезіне қоса қыңырлыққа қисықтық жасайтын кезі де болған білем. Алсай- Нұрыбай ағайындас қой. Алсай Әубәкір (көп жылдар Қаражалда тұрды) және екі жігіт-төртеу болып, қыстың бір қысқа түнінде барымтаға шығады. Төрт нән атты қолға түсіріп, бір ізбен келе жатады. Ауылға таянғанда біреуі: «Бұларды қайда қоймақпыз?» -дейді. Әубәкір: «Төртеуін де біздің қораға байлаймыз» - дейді. Аға сөзі үкімдей, үн-түнсіз орындайды, төрт ат Әбекең қорасына байланып, үйді- үйіне тарасады. Сол түні әппақ қарға із түспестен, төрт ат ізсіз жоқ болады. Сонда Әубәкір: «Сыздық, мұндай шара, тек, сенің ғана күш-қуатыңнан келеді!» - деп үнсіз тынған екен. Сол Әубәкір ағайын інісінің кегін, оның қызы Сәлкеннен 1950 жылдары қайтарғандай болды. Сол жылдары біраз қазақ «Бұлақ ауылы» жерінде тұратын. Біздің үй ФЗО-дан қайтқан екі келіншекті әрі көмек ретінде, әрі күтуші ретінде ұстайтын еді. Соның біріне Әбекеңнің көзі түсіп, айналдырып, тоқалдыққа алды. Ауыл оны - Қара қатын деуші еді, кейін Қараапа дейтін болдық. Сол күні жаңа жыл кеші, Ескі Қаражалдағы бір ғана мектеп, соған «Шырша мерекесіне» кетке мені алып келуге, екі кеште,шешем кетеді, отты жағып, есікке ағаш іле салады, ол кезде құлып жоқ, (және қазақ есікке құлып салмаған ғой) ағаш ілу ешкім жоқ деген белгі ғана. Мені алып келсе, көршідегі Бану тәтеміз келіп, тәте жаңа қайда болдыңыз, үйге келсем, үй қараңғы, от жанып жатыр, қорада бірдеме тырсылдағандай болды, «тәте, тәте», - дедім, ешкім үндемеді, қорқып шығып кеттім», - дейді. Мамам есікті іліп кетіп едім, десе, Бану ешқандай ілгіштің болмағанын айтады. Анам сезіктеніп, сарайға барса айырып, төңкеріп қойған бір шыны шелек майы жоқ екен. Аз ауыл «із кесу» оңай ғой, сонымен қара қатынның жұмысы екендігі белгілі болып, ауыл милициясын алып барады ғой... Мойындамайды. Далаға шыққан соң милиция айтыпты «майыңызды қорытқан екен деп, шешем өзі қортылған май десе, милиция, ой, апа-ай, формасын өзгерту үшін болса да қорытқан деген екен. Сонымен келесі жолы шешем өзі барып қазақша бітімшілік жасамақ болыпты. Сонда Әубакір: «Баяғыдағы, шешем білмейтін, жоғарыдағы әнгімені айта келіп, сол төрт атты сол жолы сенің әкең ғана алды», - депті. Сонда шешем: «Менің бір шелек майым төрт аттың құнына тұрса, әкемнің де, менің де арманым жоқ деп, шығып кеткен екен. Сол Қараапамыз 1-2 жылдай болды, о дүниелік болғанына. АНА РУХЫМЕН СЫРЛАСУ. Үлкенді сыйла - қут болар (Б.Т.) Байламы батыл, қуаты қажырлы, оттан жаралғандай өткір, тіршілік- тынысы абырой ойлайтын, көп сөзі жоқ, сөйлей қалса кісіні бейжай қалдырмайтын, еш жанға жамандық ойламайтын, мөлдір бұлақтай таза жүректі жан, қасиетті алып анам, тірліктегі жүрегімде мэңгі сакталасың. Анасын мендей сүйетін жан бар ма екен?! Бар да шығар, дүние кең ғой. Ал біз болсақ, ананың баласына деген махаббатын тіршілігінде біле алдық па?! Дүниеде анадан асқан алтын да, асыл тас та, қымбат бұйым да жоқ. Біліп, білмей жасаған ағаттығым болса кешір Ана! Күнде қасымда сияқтысың, бәлкім тірі руһың болар. Осы бір қуанышы пен қасіреті, қызығы мен қатері қатар жүріп, ұстараның жүзіндей қылпыған аумалы- төкпелі дүниеде руһың желеп-жебеп жүрсін деп, табынамын. Сенің руһыңның бізбен бірге екенін сезінемін, жан дүниеме бойлатып түсінемін. Менен екі жүз шақырым жерде жатсаң да, бейітің қасынан жылына төрт- бес рет өтіп, қол жаймаған жылым жоқ. Үлкен, кіші айттарда құран бағыштап отырамын. Қазіргі қолымнан келер бар жақсылық осы ғой. Әлі күнге көзім ұйқыға барғанша ойым-да орының бар. Балапаным, қоңыртайым, деп отырғаның естен, сірә, кетер ме?! Жақсы көріп қараған көздеріңді, мейірлене айтатын сөздеріңді сағынамын деп, ойлаппын ба?! Тынымсыз тыпырлап еңбек еттің: бие сауып, күбі пісу, сиыр сауып, сүтін тәрбиелеу, нан пісіру, үй сылау, кір жуу, кісі күту, көрпе-жастықты жаңарту, текемет басып (шетіне атымды жазушы еді), оюлап сырмақ сыру, киіз пісіріп, алаша тоқу, ең итке тамақ құйып, аяқ киімдердің ұлтарағын жаю да есіңнен шықпайтын. Осының бәрі үлкен өнер де, үлкен білім екінін енді түсіндім. Сергек сезімді, табиғатыңнан дипломат едің, анашым. Қазір қарап отырсам: сен тәрбиелеген бала мен өзім тәрбиелеген баланың айырмасы – арқан бойындай қашықтықта. Өзіңнің бала ұрғаныңды көрмедім, ал баласын ұрған қатынды қатты ұнатпаушы едің. Қарағым-ау, қолың батып қалай ұрасың, қойшы әрі, керемет екенсің, бұдан былай өйтпе, деп өсиет айтушы едің ғой. Ана пәле, ұялғанынан күлетін. Аңқаулық талай қызықтарыңа да куәмін. Өткен өміріңді, балалығың мен жастығынды да сұрауды білмеппін, өзіңнің мысал үшін айтқаныңнан сәл-пәл үзінділер ғана есімде. Біздің балалық кезгі тұрмыста кедір-бұдырлы болды ғой. Соғыстан кейінгі бүлінгенді қалпына келтіру,балалығымызға тұспа-тұс келіп, «маған анау керекті» айтпақ түгілі білген емеспіз. Заман түзелген кезде «байдан қалған сарқыншақ» деген жат сөзді естімеу үшін күміс-алтын тақпадық, әлем- жәлем киінбедік, үй жиһазы деген болған жоқ. Бірақ ел бірлігі, қуанышты емірі, осындай соғыссыз өмірге жетері жоқ, Алла елге тыныштық берсің деген сөздермен тап-таза көз жанарлармен сөз тұнығын естіп өстік, бұл да бір балалықтың бақытты бал дәурені екен ғой. Одан кейінгі ойымыз оқу болды. Оқы, оқы, оқысаң, білімді болсаң далада қалмайсың, оқығанға он бауырсақ бар деген деп, насихаттадыңыздар. Содан 13 жаста студент атанып, арғымақтай орғып, оқып жаттық, ауылға қонаққа ғана келеміз. Көрші-қолаңмен қосылып, төредей күтіп алушы едіңіздер. Одан кейнгі өмір партияға қызмет жасау, бала бағу, жанүя күту сияқты тірліктерге жалғасып, жүре беріппіз. Сіздер біздің сол бақытымызға марқайып, мәз болдыңыздар. Ақылы асқаны ғана үзіп-жұлып жақсылық жасағандай болдық. Қолымнан да, ойымнан да бар келгені: басыңдағы байламыңды тоздырмай, кір шалдырмай жаңартып, үнді шәйінен, кемшілік көрсетпедім (ол кезде мұның бәрі бос тұрмаушы еді ғой). Біздің мұнмызды ат мінгізіп, Алатауға шығарғандай көруші едіңіздер. Иә, Әруақты түсінбеген тентірер, Тәңірді түсінбеген тезек терер; Тәңірді сыйлап, әруақты құрметтесең, Алла қуат сыйлап, Тәңір шапағатын берер, - дей келе өгей деп ананы, өзге деп әкені сыйламаған талайлар тентіреді, әлде бірі - «тезек теріп жүр». Сонысын да қанағат тұтып, «қарным тоқ» деп, тоқмейілсиді. ӨМІРДІҢ ӨТКЕЛДЕРІ Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/ajnimali-tokti-bir-fazali-elektr-tizbegi.html?page=3

Синусоидалы ток - Айнымалы токты бір фазалы электр тізбегі

Синусоидалы ток Синусоилдалы токтың лездік мәнін төмендегідей етіп жазуға болады. c = Im sin ( ψl ) = Im sin (ωt +ψ l ) мұнда: Im-токтың максимал мәні және амплитудасы.Синус аргументі (2П/T∙t +ψi) - фаза деп аталады. Бұрыш ψі бастапқы уақыт мерзімі t=0 болған кездегі бастапқы фазасына тең, сондықтан оны бастапқы фаза деп атайды. Уақыт өтуіне қарай фаза үздіксіз өседі, фазаның өсуі 2π-ден асқанда ток өзгеруінің бір циклі қайтадан қайталанады. ω= 2π/Т=2πf айнымалы токтың бұрыштық жиілігі ω-радианмен өлшеніп, секундына фазаның қанша өскенін көрсетеді (рад/сек.) і Im T Синусоидалы ток графигі Бірдей жиіліктегі синусоидалы токтың графигін келтірейік, бірақ бұл токтардың амплитудалары мен бастапқы фазалары әр түрлі болсын. Абцисса өсіне уақыт (t) және оған пропорционал шама wt салынған. L1 = Im &іn (ωt +ψ1) ψ > 0 L2 = Im &іn (ωt +ψ2) ψ2 < 0 Бастапқы фаза бұрышы әр уақытта синусоиданың басталар мезетінен (синусоиданың шамасы нөл болғанда, демек теріс мәннен оң мәнге ауысқан мезетінен саналады) уақыт санаудан бастапқы мезеті t=0 дейін есептеледі. (яғни координаталар басына дейін). Осы ережеге сүйене отырып, ток графигі бойынша ψ1 >0, болғанда і1 токтың синусоидасы координатадан солға қарай жылжыған, ал ψ2 <0 болғанда (і2), ток координатадан оңға қарай жылжыған. Егер бірнеше синусоидалы функциясы бірдей жиілікпен өзгеретін болса және функциялардың синусоидасының басталуы бір-біріне сәйкес келмесе онда оларды бір-біріне қарағанда фаза бойынша ығысқан деп қарастыруға болады. Фазалық ығысуы алғашқы фазалардың айырымы 2-сурет. Екі синусоидалы ток графигі арқылы өлшенеді. Мысалы, 2-суретте ψ1-ψ2 >0, яғни ток і1 фаза бойынша і2 тоғынан ψ1-ψ2 бұрышқа озады, немесе і1 фаза бойынша і2 тоғынан ψ1-ψ2 бұрышқа артта қалады. Егер бірдей жиіліктегі синусоидалы функциялардың бастапқы фазалары бірдей болса ψ1=ψ2 онда і1 және і2 фаза бойынша дәл келеді. Егер фазалардың айырымы ψ1-ψ2=π тең болса, онда бұлар фаза бойынша бір-біріне қарама-қарсы. Егер олардың фазаларының айырымы ψ1-ψ2=+ π тең болса, онда бұлар бір ширекте болады.0> Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/konturli-toktar-edisi.html

Контурлық токтар әдісі

Кіріспе Айнымалы ток— бағыты мен шамасы периодты түрде өзгеріп отыратын электр тогы. Ал техникада айнымалы ток деп ток күші мен кернеудің период ішіндегі орташа мәні нөлге тең болатын периодты ток түсініледі. Айнымалы ток байланыс құрылғыларында (радио, теледидар, телефон т.б.) кеңінен қолданылады. Электрлік тізбектер бір бірімен электрлік сымдар арқылы байланысқан құрылғылыр жиынтығы.Олар арқылы электр тоғы өтеді. Электр тізбегінің белгілі бір учаскелерінде кернеуді, токты және қуатты дұрыс есептеу үшін әр түрлі әдістер қолданылады. Олардың арасында: контурлық токтар әдісі; тізбекті түрлендіру әдісі; тәжірибеде Кирхгоф заңдарын қолдану әдісі; салу әдісі; эквивалентті генератор әдісі. Қойылған міндеттерді шешу үшін тәжірибеде ең көп таралған тізбекті түрлендіру әдісі және Кирхгоф заңдарын тікелей қолдану әдісі болып табылады. 1.Контурлық токтар әдісі-электр тізбегін сипаттайтын теңдеулер жүйесінің өлшемділігін қысқарту әдісі. Контурлық токтар әдісі-электр тізбектерін есептеу әдісі, онда белгісіз токтар электр тізбегінің кейбір шартты бөлуімен түзілген контурларда қабылданады. Электр тізбегін түрлендіру әдісі осы әдістің мәні электр тізбегіндегі токтардың дұрыс таралуын есептеу болып табылады. Параллель немесе тізбектелген бірнеше кедергіні бір кедергімен ауыстыруға болады. Сонда оқылатын тізбекте токтың бөлінуі өзгермейді. Резисторларды тізбектеп жалғаған кезде кедергі келесі кедергінің басталуы алдыңғы кедергінің соңына қосылады. Бұл жағдайда барлық тізбектелген элементтердегі ток бірдей мәнге ие болады. Контурлық токтар әдісінде, схеманың әрбір тәуелсіз контурда, өзінің контурлық тогы жүруге тиіс деп есептейді. Контурлық токтарға салыстырып, теңдеулер құрады да, сонан кейін контурлық контур арқылы тармақтардағы токтар анықталады. Сонымен, контурлық токтар әдісі ізделініп отырған шама үшін контурлық ток қабылданатын есептеу әдісі ретінде анықталады. Бұл әдістегі белгісіздердің саны, схема үшін Кирхгофтың екінші заңы бойынша құралуға тиісті теңдеулер санына тең болуы керек. Демек, есептеу жұмыстарында контурлық токтар әдісі, Кирхгоф заңына негізделген әдіске (мұнда теңдеулер саны аз болады) қарағанда, өте тиімді (үнемді). Енді 8 суретіндегі схемадағы екі тәуелсіз контурларға байланысты негізгі есептік теңдеулерді құру жолын қарастырамыз. Сол жақ контурда сағат тілі бағытында I11 - тогы жүріп жатыр деп есептейік. Ал оң жақ контурда сондай бағытта I22 - тогы жүрсін. Әрбір контур үшін Кирхгофтың 2-ші заңы бойынша теңдеулер құрамыз. Бұл жағыдайда, іргелес (кедергісі R5) тармақта жоғарыдан төмен қарай (I11 - I22) тогы жүретінін ескереміз. Контурды айналып өтуді сағат тіл жүретінін ескереміз бағытында болып деп қабылдаймыз. Бірінші контур үшін (11) немесе мұны былайша жазамыз: (12) Екінші контур үшін (13) немесе мұны мына түрде жазамыз: (14) Бірінші контур (12) теңдеудегі І11 көбеіткіш алдында тұрған кедергілердің қосындысын R11 деп белгілеп, ал (12) теңдеуіндегі І22 - тогының (іргелес тармақтың кедергісі минус таңбасымен алынған) кедергісін - R12 деп белгілейміз де, жоғарыдағы теңдеулерді қайта жазамыз: (15) Мұндағы R11 = R1 + R2 + R5; E11 = E1 + E5; R12 = R21 = - R5; R22 = R3 + R4 + R5; E22 = - E4 - E5, бұл белгілеулердегі R11 - бірінші контурдың толық немесе өзіндік кедергісі; R12 - бірінші және екінші контурлар арасындағы іргелес тармақтардың минус таңбасымен алынған кедергісі; Е11 - бірінші контурдың э.қ.к-і, ол осы контурдың э.қ.к-нің алгебралық қосындысына тең (онда э.қ.к-нің таңбасы контурды айналып өту бағытымен сәйкес келген жағдайда алынған); R22 - екінші контурдың толық немесе өзіндік кедергісі; R21 - минус таңбасымен алынған, бірінші және екінші тармақтар арасындағы іргелес тармақтардың кедергісі; E22 - екінші контурдың контурлық э.қ.к-і. * Жалпы жағдайда k - және m - контурларының арасында іргелес тармақтағы теңдеуге кіретін (Rkm) кедергінің таңбасы минус болуы тармақтағы контурлық Ikk - және Imm - токтарының бағыттары қарама-қарсы болған жағдайда өтеді, ал егер бұл токтардың бағыттары бір-біріне сәйкес келсе, онда кедергі оң таңбамен алынады. Егер схемада контурлар саны екіден көп болса, мысалы үшеу болса, онда теңдеулер жүйесі мынадай түрде болады: (16) немесе матрицалық түрде (17) Әр түрлі индексті кедергілірдегі таңбалар біркелкі болу үшін контурлық токтарды бір бағытқа бағыттау керек, яғни мысал үшін ол сағат тілінің айналу бағыты болғаны дұрыс деп ұсынылады. Теңдеулер жүйесін шешу барысында, бір немесе бірнеше контурлық токтардың таңбалары теріс болуы мүмкін. Екі көршілес контурлардың арасы (мысалы 8 - суретіндегі схемадағы тармақтағы R1 - және R2 - кедергілер) іргелес болмаған жағдайдағы тармақтардағы табылған контурлық ток тармақтың нақты тогы болады. Іргелес тармақтардың контурлық токтар арқылы тармақтың токтарды анықтайды. Мысалы, R5 - кедергісі бар тармақ арқылы жоғарыдан төмен қарай жүретін токтардың айырымы I11 - I22. Егер электр тізбегінде п тәуелсіз контурлар болса, онда теңдеулер саны да п болады. Сонымен п - теңдеулер жүйесінің Іkk - токпен салыстырғандағы жалпы шешуі мынадай болады: (18) мұндағы - жүйенің анықтаушы. ∆km - нің алгебралық толықтырмасы ∆ - анықтаушынан k - шы бағананы және m - ші жолды сызып тастау арқылы және сол алынған анықтаушты (-1)k+m - не көбейту арқылы алынған. Егер анықтауыштың жоғарғы сол жақ шеткі бұрышынан оның оң жақ төменгі бұрышына (бас диагональ) диагональ жүргізсек және Rkm = Rmk теңдігін ескерсек, онда анықтауыштың екі бөлікке бөлініп, айнадағы кескін секілді олар бірін-бірі қайталайтына көз жеткізуге болады. Анықтауыштың осындай қасиетін бас диагональға салыстырғандағы симметрия деп айтады. Анықтауыштың бас диагональға қатысты симметриясына байланысты ∆km = ∆mk теңдігі орындалады. 2. Электр тізбегін түрлендіру әдісі осы әдістің мәні электр тізбегіндегі токтардың дұрыс таралуын есептеу болып табылады. Параллель немесе тізбектелген бірнеше кедергіні бір кедергімен ауыстыруға болады. Сонда оқылатын тізбекте токтың бөлінуі өзгермейді. Резисторларды тізбектеп жалғаған кезде кедергі келесі кедергінің басталуы алдыңғы кедергінің соңына қосылады. Бұл жағдайда барлық тізбектелген элементтердегі ток бірдей мәнге ие болады. Кез келген электр тізбегінде: электр энергиясын қабылдағыштар; электр энергиясының көздері бар. Олардың арасындағы байланыс сымдармен жүзеге асырылады. Бұл тізбек элементтері бойынша токтардың өту процесін қамтамасыз етеді. Екі түрі бар: кернеу көздері; ток көздері. Ең жақсы кернеу көзі өз қысқыштарындағы кернеудің белгілі бір мәнін өзгермейтін түрде ұстап тұруы мүмкін. Бұл жүктеме берілетін токқа қарамастан жүреді. Ішкі қарсылық нөлге тең. Тамаша ток көзі жүктемеге берілетін тұрақты ток мәнін қамтамасыз ете алады. Бұл оның қысқыштарында жасалатын кернеуге қарамастан болады. Ток көзінің ішкі кедергісі шексіз үлкен болады. 3. Электр тізбектеріндегі негізгі заңдылық Кирхгоф заңдары болып есептеледі. Олай болу себебі - тізбектерге жүргізілген қандай да талдау немесе есептеулер болмасын олардың барлығы Кирхгоф заңдарына сүйенеді. Сондықтан тізбектерді есептеудің түрлі тәсілдерін қарап жатпай, Кирхгоф заңдарын тікелей қолдануды қарастырса жеткілікті. Кирхгофтың заңдары көмегімен электрлік тізбекті есептеу үшін 1) тізбекте тоқ бағытын еркімізше таңдау керек; 2) Кирхгофтың І – заңына сәйкес тізбектегі түйін санынан бірге кем болатын теңдеулер құру қажет; 3) Кирхгофтың ІІ – заңы бойынша есепті шешуге қажетті теңдеулерді жазу керек. Контурды таңдаған кезде алдында қарастырылмаған тармағын таңдау қажет; Г.Р.Кирхгоф (1824-1887) неміс физигі, аталмыш заңдарды 1847 жылы тапқан. Тізбектерді есептеу деп олардың белгісіз параметрлері мен электрлік шамаларын табуды айтады. Әдетте ЭҚК не толық кернеу және кедергілер белгілі де, оларды пайдаланып тізбек элементтерінің токтарын, кернеулерін және қуаттарын анықтау керек болады. Қарастырып отырған тізбекте (3-сурет) ЭҚК-тің және кедергілердің сан мәндері белгілі екен делік. Тізбекті құрастырғаннан және ЭҚК көзіне қосқан кейін тармақтармен ток жүре бастайды. Электр тогын зарядтардың (ұйықтардың) бір бағыттағы тәртіптелген қозғалысы деп түсінсек қанша заряд түйінге келіп жетсе, сонша заряд түйіннен кетіп отырады: түйінге келіп жеткен зарядтар онда тоқталып немесе жиналып қалмайды. Міне осы факт Кирхгофтың бірінші заңы болып есептеледі. Оны математика тілінде былай жазуға болады: (1) яғни түйінде тоғысқан токтардың алгебралық қосындысы нөлге тең. Тізбектің (3-ші сурет) Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/sabati-ataui-hali-orfani-el-auzinan-masati-ktiletin-netije-sab.html

Сабақтың атауы Халық қорғаны (Ел аузынан) Мақсаты Күтілетін нәтиже Сабақтың әдістері

Мақсаты Күтілетін нәтиже Сабақтың әдістері | Оқушылардың өз еліне,ата-мекеніне сүйіспеншілігін арттыра отырып,бабамыздың туған елін,жерін жаудан қорғау әрбір азаматтың міндеті екенін түсіндіру. Қабанбай батыр туралы мәлімет беру,қазақ-жоңғар соғысы болған жерлер және қазақ қолбасшылары туралы білімдерін кеңейту. Оқушылардың ойлау қабілеттері,сабаққа деген қызығушылықтары артады,,сөздік қорлары дамиды.Тарихи таным қабілеттері қалыптасады. Қабанбай батырдың және өзге сарбаздар өнегесін алға тарта отырып оқушыларды ерлікке,батырлыққа тәрбиеленеді. Ой қозғау,топпен жұмыс,негізгі идеяны айқындау , баяндау,сұрақ-жауап,қызығушылығын ояту,өлең құрастыру. Интерактивті тақта,сызба, Қазақ батырларының ,Үш бидің,Абылай ханның , Бұқар жыраудың, бес қарудың суреттері, сөзжұмбақ. | Қызығушылықты ояту «Топтық жұмыс» Көлік маркалары арқылы топқа бөлу І топ: Мерседес ІІ топ: Лимузин ІІІ топ: Джип ІІ Өткен тарауды пысықтау. «Туған елім,туған жерім» Суретті тапсырма.(қай мәтінге қатысты сурет екенін,мәтінді қысқаша мазмұндау,авторын,мәтін тақырыбын айту) Мына үзінділер қай өлеңнен алынған?(өлеңнің атын,авторын және өлеңді толықтырып айтып шығады) |

http://engime.org/transformator-jmisini-principi.html

Трансформатор жұмысының принципі

Электр энергиясын индустриалды пайдаланудың ашылуы мен басталуымен тұтынушыларды трансформациялау және жеткізу үшін жүйе құру қажет болды. Сондықтан трансформаторлар болды, олардың принципі талқыланады. Олардың сыртқы келбетінен 200 жыл бұрын ағылшынша физик Майкл Фарадейдің электромагниттік индукциясының ашылуы болды. Кейінірек, ол және оның американдық әріптесі Д. Генри болашақ трансформатордың диаграммасын жасады. Фарадей трансформаторы Темірде идеяның бірінші нұсқасы 1848 жылы француз механиктері Г. Ромкорфтің индукциялық катушкасын жасауымен өтті. Ресейлік ғалымдар да өз үлестерін қосты. 1872 жылы Мәскеу университетінің профессоры А.Г.Столетов гистерезис циклін ашады және ферромагнет құрылымын сипаттайды, ал 4 жылдан кейін танымал орыс өнертапқышы П.Н. Яблочков алғашқы AC трансформаторының өнертабысына патент алды. Трансформатор қалай жұмыс істейді және қалай жұмыс істейді Трансформаторлар – бір фазалық, үш фазалық, төмендету, қадамдық, өлшеу және трансформаторлардың басқа да көптеген түрлерін қамтитын үлкен «отбасы».Олардың негізгі мақсаты тұрақты жиіліктегі электромагниттік индукция негізінде бір немесе бірнеше ауыспалы ток кернеуін өзгерту болып табылады. Қысқаша, қарапайым фазалы трансформатор қалай жұмыс істейді. Ол үш негізгі элементтен тұрады – бастапқы және екінші орамалар мен магниттік схемалар, оларды біртұтас тұтас тұтас біріктіреді. Көз тек бастапқы орамаға қосылады, ал екіншісі тұтынылатын кернеуді алып тастайды және жібереді. Трансформатор жұмысының принципі Желіге қосылған алғашқы орамасы магниттік тізбектегі ауыспалы электромагниттік өрісті жасайды және олардағы электромотор күштерін (ЭМӨ) тудыратын орамалар арасында айнала бастайтын магниттік ағын қалыптастырады. Оның мәні орамдағы бұрылыстар санына байланысты. Мысалы, кернеуді төмендету үшін бастапқы орамдағы катушкалар қосалқыға қарағанда үлкен болуы керек. Бұл қағида бойынша, қадамды төмендету және қадамдық трансформаторлар жұмыс істейді. Трансформаторлық конструкцияның маңызды ерекшелігі – магниттік өзектің болат құрылымы және әдетте цилиндр тәрізді орамалар оқшауландырылған, бір-бірімен тікелей байланысы жоқ және өздерінің таңбалары бар. Кернеу трансформаторлары Бұл трансформаторлық отбасының ең көп түрі. Қысқаша айтқанда, олардың негізгі функциясы әртүрлі құрылғылармен тұтынуға болатын электр станцияларында өндірілетін энергияны жасау болып табылады. Бұл үшін, қадамдық және төмендеткіш трансформаторлық қосалқы станциялар мен электр желілерінен тұратын электр беру жүйесі бар. Алғашында электр станциясының электр энергиясы қосалқы трансформаторлық қосалқы станцияға жеткізіледі (мысалы, 12-ден 500 кВ-ға дейін). Бұл ұзақ қашықтықта электр қуатын жоғалтудың орнын толтыру үшін қажет. Келесі кезең төменгі кернеу желісі арқылы төменгі кернеулі трансформаторға, ал содан кейін 220 В кернеу түрінде тұтынушыға электр қуаты арқылы жеткізілетін төмендетілген қосалқы станция болып табылады. Бірақ трансформаторлардың жұмыстары аяқталмайды. Көптеген тұрмыстық техникаларда, компьютерлерде, теледидарларда, принтерлерде, кір жуғыш машиналарда, тоңазытқыштарда, микротолқынды пештерде, DVD дискілерде және тіпті энергияны үнемдейтін шамдарда төменгі трансформаторлар бар.Жеке «қалта» трансформаторының мысалы ұялы телефон (смартфон) зарядтағышы болып табылады. Қазіргі заманғы электрондық құрылғылардың сан алуан әртүрлілігі және олар атқаратын функциялар трансформаторлардың көптеген түрлеріне сәйкес келеді. Бұл олардың толық тізбесі: қуат, импульстік, дәнекерлеу, бөлу, салыстырмалы, айналмалы, үш фазалы, шыңның трансформаторлары, ток трансформаторлары, тороидальды, штанг және бронь. Болашақтың трансформаторлары қандай? Трансформаторлық индустрия өте консервативті деп саналады. Дегенмен, ол электротехника саласындағы революциялық өзгерістермен есептелуі керек, онда нанотехнологиялар шуылға түсуде. Көптеген басқа құрылғылар сияқты, олар бірте-бірте «ақылдылықпен өседі». Газбен оқшауланған трансформаторлар Трансформаторлық жабдықтардың жоғары сенімділігін қамтамасыз етуге қабілетті оқшауланған және магнитті жаңа құрылымдық материалдарды іздестіру жүргізілуде. Облыстардың бірі аморфты материалдарды қолдану болып табылады, бұл өрт қауіпсіздігі мен сенімділігін айтарлықтай арттырады. Жарылыс пен өрт қауіпсіз трансформаторлар болады.электр оқшаулағыш материалдарды сіңдіру үшін пайдаланылатын Chlorobiphenyls, ол улы емес сұйық, экологиялық негiзделген оқшаулағыштар ауыстырылады. Газбен оқшауланған трансформаторлар Осы мысал – хладагент орнына алыс қауіпсіз трансформатор майын дан, жанбайтын оқшаулағыш газ элегаздың функциясы болып табылады, газ оқшаулағышы қуатты трансформаторлар. уақыт Matter – бұл тұтынушылардың қажеттіліктеріне байланысты кернеуді реттеуге болады, ол арқылы электрондық басқарылатын жартылай өткізгіш қатты күйдегі трансформаторлар жабдықталған «ақылды» электр желілерін, құру, атап айтқанда, кезінде қажетсіз өшіру үшін үй желісі, жаңартылатын және өнеркәсіптік электрмен жабдықтау, немесе керісінше қосылу үшін олар қажет емес. Тағы бір перспективалы бағыт – төмен температуралы өткізгіш трансформаторлар. Оларды құру бойынша жұмыстар 60-шы жылдары басталды. ғалымдар алдында тұрған басты мәселе – сұйық гелий өндіру үшін қажетті криогенді жүйелерінің үлкен мөлшері. Мұның барлығы 1986 жылы жоғары температуралы материалдарды тапқан кезде өзгерді.Олардың арқасында салқын салқындатқыш құрылғылардан бас тартуға болады. Жартылай өткізгіш конвертермен трансформатор Өткізгіш трансформаторлар бірегей сапаға ие: жоғары ток тығыздығында, олардағы шығындар аз, бірақ ток сыни мәндерге жеткен кезде нөлдік деңгейден қарсылық күрт артады.

http://engime.org/pdfview/jetekshi-is-ereket-tsinigi-jetekshi-is-ereket-jene-jastafi-neg.html

Жетекші іс әрекет түсінігі. Жетекші іс әрекет және жастағы негізгі психологиялық жаңА ҚҰрылулар. ОНТОГЕНЕЗДЕГІ Жетекші іс әрекеттердің ауысуы

Жетекші іс әрекет түсінігі. Жетекші іс әрекет және жастағы негізгі психологиялық жаңА ҚҰрылулар. ОНТОГЕНЕЗДЕГІ Жетекші іс әрекеттердің ауысуы жүктеу/скачать 85,67 Kb. Мәтінді көру Дата 13.10.2024 өлшемі 85,67 Kb. #206311 ©engime.org 2024 әкімшілігінің қараңыз Басты бет

http://engime.org/til-jene-sojleu-soz-oldanu-medenieti.html?page=2

Тіл мәдениеті - Тіл және сөйлеу, сөз қолдану мәдениеті

Тіл мәдениеті – әдеби тілдің нормасы мен оның дамуын, сөйлеу тілімен қарым-қатынасын зерттейтін тіл білімінің саласы. Тіл мәдениетінің тіл білімінің басқа салаларынан айырмашылығы – оның күнделікті өмірде тілді қолдану, жазу, сөйлеу мәдениетімен тығыз байланыста болатындығында. Тіл мәдениеті дегеніміз – коммуникативтік қарым-қатынас кезінде тілдік тәсілдерді дұрыс ұйымдастырып, белгілі бір тәртіппен жүйелі қолдану. Тіл мәдениеті – әдеби тілдің нормасы мен оның дамуын, сөйлеу тілімен қарым-қатынасын зерттейтін тіл білімінің саласы. Тіл мәдениетінің тіл білімінің басқа салаларынан айырмашылығы – оның күнделікті өмірде тілді қолдану, жазу, сөйлеу мәдениетімен тығыз байланыста болатындығында. Тіл мәдениеті дегеніміз – коммуникативтік қарым-қатынас кезінде тілдік тәсілдерді дұрыс ұйымдастырып, белгілі бір тәртіппен жүйелі қолдану. Тіл мәдениеті тілдік норманың 3 түрін қамтиды: тілдік норма (лексикалық, сөзжасамдық, грамматикалық, дыбысталу нормасы); этика – сөз нормалары (сөйлеу этикасының ережелері);

http://engime.org/ajnimali-tokti-bir-fazali-elektr-tizbegi.html?page=2

Айнымалы токтың генераторлары туралы ұғым

Айнымалы токтың генераторлары туралы ұғым Өндірістік жиіліктегі айнымалы токтың энергия көзі ретінде электр машиналы генаратор пайдаланады, оған айнымалы қозғалыс беретін бірінші қозғалыстар бу машиналары гидравликалық турбиналар және т.б. қозғалтқыштар. 1-сурет. Айнымалы ток генераторы Электр машиналы құрылысы-суретте көрсетілген генератордың қозғалмайтын бөлігі статордан және айналатын /қозғалмалы/ бөлігі ротордан тұрады. Көпшілік жағдайда роторда электр магнит орналасады. Ротор орамдарын оның қоздырушы орамасы дейді. Ол щеткалар мен сақиналар арқылы тұрақты көзінен қоректенеді. Жұқа электротехникалық болат қаңылтырдан құрастырылған статордың орамаларының өткізгіштері орналасады. Ротор тоғы тудырған тұрақты магнит ағыны ротордың өн бойы арқылы статор мен ротор арасында ауа саңылауы және статор орталығы арқылы өтеді. Ротор айналған кезде осы магнит ағыны статордың өткізгіштерін (орамдарын) қиып өтеді, яғни оларда ЭҚК –і пайда болады. Ауа саңылауында магнит ағыны осы өткізгіштерге перпендикуляр болғандықтан, онда пайда болтын ЭҚК-і мынаған тең болады e= BLU; мұндағы: - B-магнит индукциясы - L-ұзындығы. - U–магнит өрісі жылдамдығы Генератор жұмыс істеген кезде жылдамдық u тұрақты болады. Сондықтан уақыт бойынша ЭҚК –інің өзгеруі ротор шеңберіндегі магнит индукциясының өзгеруіне ғана байланысты. Генератор құрылысын ойластырғанда ротор шеңберіндегі магнит индукциясының таралуы синусоидалы немесе соған жуық түрде болуы керек екендігі ескерілген. Сондықтан статордың орамында синусоидалық ЭҚК-і пайда болады. Ротор бір айналған кезде, ЭҚК-інің толық Р-циклдік өзгерісі болады (мұнда Р-қос полюс саны.) Егер ротордың айналу жиілігі п-айн./мин тең болса, онда минутына Р п период болады. Сондықтан ЭҚК –інің жиілігі мынаған тең f = Pn/60 Жиілік f=50 Гц –ке тең болған кезде бір қос полюсі бар генератордың айналу жиілігі 3000 айн/мин болуы керек. n=50х60/1 айн/мин, ал 2 қос полюс болғанда n=50х60/2 айн/мин. Достарыңызбен бөлісу: |

http://engime.org/11-i-top-bilim-alushisi-orindafan-hamit-a-marjan-teksergen-gul.html

11-и топ білім алушысы Орындаған: Хамит Ақ Маржан Тексерген: Гульдар Ашимқызы Тақырыбы: Big data. Big Data дегеніміз не? Big Data термині тура мағынасында «үлкен ақпарат»

11-и топ білім алушысы Орындаған: Хамит Ақ Маржан Тексерген: Гульдар Ашимқызы Тақырыбы: Big data. Big Data дегеніміз не? Big Data термині тура мағынасында «үлкен ақпарат» 11-И топ білім алушысы Орындаған: Хамит Ақ Маржан Тексерген: Гульдар Ашимқызы Тақырыбы:Big data. Big Data дегеніміз не? Big Data термині тура мағынасында «үлкен ақпарат» деген ұғымды білдіреді. Бірақ оның қаншалықты үлкен ақпарат екендігін анықтайтын нақты өлшем жоқ. Атауының өзі субьективті. Дегенмен, Big Data тек мәліметтер көлемін ғана білдірмейді. Оны ауқымды ақпараттармен жұмыс істеу тәсілдері деп түсінуі қажет. Big Data негізгі мына операцияларды орындауы тиіс: Volume:»стандартты» құжаттармен салыстырғанда өте үлкен көлемдегі мәліметтерді өңдей білу. Variety:Үлкен көлемде түсетін және үнемі келіп отыратын жылдам ақпарат тасқынымен жұмыс істей білу. Яғни мәліметтер белгілі бір деңгейде қалып қоймайды, үсті-үстіне көбейіп отырады. Velocity: Құрылымды және нашар құрылған мәліметтермен жұмыс істей білу қажет. Әдеттегі қазақстандық банкті мысал ретінде қарастырайық. Қарапайым адам үшін бұл қаржы институты бөлімшелер, филиалдар, кредит және депозитпен үндеседі. Бірақ банк бірінші кезекте көлем, сапа және транзакция жылдамдығы. Кез-келген қаржы институтында секундына ондаған немесе жүздеген транзакциялар жүзеге асырылуы мүмкін. Үлкен ақпарат тасқынын жинақтап, сақтап, өңдеу қажет. Неге? Банк өзінің клиенттері мен операциялар типін анықтап, тұтынушыларын қанағанттандыру үшін қандай ұсыныстар мен қызмет түрлері қажет екендігін түсінуі тиіс. Мәліметтер уақыт өте келе ұлғайып отырады, бұл үзіліссіз процесс. Сіз неғұрлым көп операция жасаған сайын сандық әлемде көбірек із қалдырасыз. Big Data күшейіп жатыр, ол қазіргі жағдайға өзгеше қырынан қарауға мүмкіндік береді. Қалай қолданады? Bid Data ұғымы бірнеше жылдан астам қолданылып келеді. Бірақ терминнің өзі әдетте ІТ сферасындағы мамандар үшін ғана түсінікті екендігі рас. Big Data-ның пайдалануын тереңірек түсіну үшін бірнеше мысалдар ұсынамыз. 2 жыл бұрын Target дүкендер желісі сатып алушылармен жұмыс істеу кезінде автоматты таңдау жүйесін пайдалана бастады. Бірнеше жыл бойы компанияда жинақталған мәліметтер белгілі бір жүйе бойынша сұрыпталып отырды. Ол ақпараттардың барлығы банк және жеңілдік карталар арқылы алынды. Машиналық есептеуіш сатып аушылардың талғамы қалай өзгеріп отырғандығын сараптап, болжам жасап отырды. Осы болжамдар негізінде тұтынушыға арнайы ұсыныстар жіберілетін еді. 2012 жылдың көктемінде 12 жасар мектеп оқушысының әкесі қызына жүкті болғандарға арналған ұсыныстар жіберілгендігін айтып, шағым жасайды. Target басшылығы автоматтандырудың қателігін мойындап, наразы болғандардың алдында кешірім сұрауға дайын тұрған еді. Бірақ кейінірек қыздың шын мәнінде жүкті болғандығы анықталды. Алгоритм сатып алушының талғамындағы жүкті әйелдерге лайық өзгерістерді байқап қалып, соның негізінде ұсынытар жіберіп отырған. Big Data түрлі әдіспен қолданылуы мүмкін. Мысалы, ancestry.com сайты қазіргі кездегі қолда бар барлық мәліметтер типін негізге ала отырып, адамзаттың отбасылық тарихын құруға тырысып жатыр. Кітаптардағы қолжазбалардан бастап ДНК-сараптамадағы есептеулерге дейін пайдаланылады. Бүгінде оларға әртүрлі тарихи дәуірлерде өмір сүрген 5 млрд-қа жуық адамдардың профайлдарын, отбасылар арасындағы байланысты сипаттайтын 45 млн генеалогиялық ағашты жинақтаудың сәті түсті. Image Бұл жұмыстағы басты қиындық — өңделуі тиіс ақпараттардың жеткіліксіздігі және дәлсіздігі. Мәліметтердегі адамдар тізімін тек аты-жөніне қарап емес, туған және қайтыс болған уақыттарына және тағы басқа критерийлер бойынша өңдеу керек. Стандартты алгоритмдер мұндай тапсырмаларды орындай алмайды, ал машиналық есептеу барлық дәлсіздікті ескере отырып, барынша жоғары ықтималдықтағы дұрыс нәтижені көрсетеді. Тағы бір мысал — eHarmony жобасы. Бұл 40 млн адам тіркелген танысу сайты. Сайттағы сауалнамаға 1000-ға дейінгі түрлі ерекшелігіңізді көрсете аласыз. Күн сайын жүйе бір-біріне жақын келетін 100 млн ұсыныс шығарады. Бұл болжамдар қарапайым көрсеткіштерге сүйенбейді. Мысалы, машиналық есептеу профиль суретіндегі бетіңіздің көлемі белгілі-бір адамдар арасындағы байланыстың дамуына ықпал ете алатындығын анықтады. Адамдардың тағамдарға деген талғамдары да қарым-қатынас дамуына әсер етеді. Екі вегетариандықтың өзара қосылу ықтималдылығы 44% бола, гамбургер жақсы көретін жұптың өзара тіл табыспау ықтималдылығы 44 пайызды құрайды. Image Машиналық есептеуді қолдана отырып, біз олардың қандай принциптер негізінде қабылданатындығын түсінбейміз. Әрине, машиналық есептеуді тура мағынасында жасанды интеллект деп атауға болмайды, ол тек алдын-ала белгіленген тапсырманы ғана орындайды. Бірақ алгоритм негізге алатын жүздеген және мыңдаған факторларды адам санасы ескермеуі мүмкін. Ал арнайы дайындалған алгоритм қолданушы үшін қандай түйісу нүктесі қажет екендігін кез-келген пайдаланушыдан артық біледі. Бұл жерде жақсы тәжірибеге қарағанда өңделген мәліметтер базасының пайдасы көбірек.