Datasets:

JonaszPotoniec

/

wikipedia-with-statistics-pl

like 1

25576

https://pl.wikipedia.org/wiki/Elton%20John

Elton John

Elton Hercules John (ur. 25 marca 1947 w Londynie jako Reginald Kenneth Dwight) – brytyjski piosenkarz, kompozytor, pianista i okazjonalnie aktor. Aktywista społeczny, założyciel Elton John AIDS Foundation. Od 1967 współpracuje z tekściarzem Berniem Taupinem, z którym stworzył ponad 30 albumów studyjnych. Nakład ze sprzedaży jego wydawnictw muzycznych przekroczył ponad 300 mln egzemplarzy, co czyni go jednym z najbardziej uhonorowanych artystów wszech czasów. Za sprzedaż swoich albumów studyjnych i kompilacji w USA odebrał jedną diamentową płytę, jedną 16-krotnie platynową, jedną siedmiokrotnie platynową, dwie pięciokrotnie platynowe, cztery podwójnie platynowe, 14 platynowych i 12 złotych. Wylansował kilkadziesiąt przebojów, w tym m.in.: „Your Song”, „Rocket Man (I Think It’s Going to Be a Long, Long Time)”, „Crocodile Rock”, „Goodbye Yellow Brick Road”, „Don’t Go Breaking My Heart”, „Don’t Let the Sun Go Down on Me”, „Sorry Seems to Be the Hardest Word”, „Blue Eyes”, „I’m Still Standing”, „Nikita”, „That’s What Friends Are For”, „Sacrifice”, „Can You Feel the Love Tonight”, „Circle of Life”, a singel „Something About the Way You Look Tonight”/„Candle in the Wind 1997” został sprzedany w nakładzie ponad 33 mln kopii na całym świecie oraz stał się najlepiej sprzedającym się singlem wszech czasów w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. Laureat sześciu nagród Grammy, czterech Brit Awards, dwóch Oscarów, Złotego Globu i Tony Award. Został wprowadzony do Songwriters Hall of Fame i Rock and Roll Hall of Fame. W 2004 magazyn muzyczny „Rolling Stone” zaklasyfikował go na 49. miejscu na liście „100 najlepszych artystów wszech czasów”. W 2008 został uznany trzecim najbardziej utytułowanym artystą wszech czasów według „Billboardu”. W 2013 otrzymał nagrodę im. Johnny’ego Mercera od organizacji Songwriters Hall of Fame. W 2023 zakończył karierę. Życiorys Urodził się jako Reginald Kenneth Dwight w Pinner na przedmieściach Londynu, w domu komunalnym przy Hill Road 55, w którym mieszkała jego babka ze strony matki. Jest synem Sheili z domu Harris i Stanleya Dwightów, którzy pobrali się w styczniu 1945. Jego matka rozwoziła mleko, a ojciec był żołnierzem Royal Air Force i amatorsko grał na trąbce, a swoją przyszłą żonę poznał w trakcie koncertu w North Harrow. John w wielu wywiadach wspominał, że miał trudne relacje z rodzicami, którzy często się kłócili. Twierdził, że miał lepsze relacje z matką niż z ojcem. W wywiadzie dla CBS Sunday Morning określił matkę jako socjopatkę, a w felietonie dla „The Guardian” z 2019 ujawnił, że ojciec był często nieobecny w domu, a gdy wracał, krytykował m.in. sposób zachowania i ubierania się syna. Opisując rodziców w artykule, dodał: Mój tata był surowy, odległy i miał okropny temperament; mama była kłótliwa i skłonna do ponurych nastrojów. Kiedy byli razem, pamiętam tylko lodowate milczenie lub krzyki awantur. Kłótnie zwykle dotyczyły mnie i tego, jak się wychowałem. Chcąc odciąć się od kłótni rodziców, zamykał się w swoim pokoju, gdzie słuchał muzyki i czytał komiksy. Gdy miał 13 lat, jego rodzice się rozwiedli, po czym zawarli nowe związki małżeńskie; Sheila wyszła za Freda Farebrothera. Jako dziecko wykazywał słuch muzyczny, a wieku trzech lat rozpoczął naukę gry na fortepianie, na którym z czasem grał podczas rodzinnych uroczystości. W wieku siedmiu lat zaczął pobierać profesjonalne lekcje gry. W 1958 zaczął uczyć się w County Grammar School w Pinner oraz wygrał stypendium dla juniorów do Royal Academy of Music, do której uczęszczał na sobotnie lekcje i grywał nań m.in. utwory Chopina, Mozarta, Beethovena i Bacha. Ostatecznie po pięciu latach opuścił szkołę. Kariera zawodowa 1962–1969: od pianisty w pubie do autora piosenek W wieku 15 lat, dzięki pomocy ojczyma, został weekendowym pianistą pobliskiego pubu Northwood Hill, gdzie grał utwory country z repertuaru Jima Reevesa, pubowe szlagiery (np. „Roll Out the Barrel”) oraz przeboje Elvisa Presleya, Johnniego Raya i Ala Johnsona. Przez kilka miesięcy grał też z zespołem The Corvettes w miejscowych klubach młodzieżowych. W wieku 17 lat opuścił szkołę Royal Academy of Music, by w pełni skupić się na karierze muzycznej. W 1964 poznał wokalistę Longa Johna Baldry’ego i saksofonistę Eltona Deana, z którymi stworzył zespół Bluesology, w którym grał na pianinie i organach. Wspólnie wydali dwa single – „Come Back Baby” i „Mr Frantic”, oraz współpracowali jako muzycy koncertowi z wykonawcami, takimi jak Patti LaBelle, Major Lance, Fontella Bass czy Lee Dorsey. Znużony graniem w Bluesology, odpowiedział na ogłoszenie prasowe wytwórni Liberty, szukającej nowych talentów, i nagrał kilka piosenek, jednak nie zainteresował nimi przedstawicieli wytwórni. Po przesłuchaniu otrzymał od Raya Williamsa, producenta pracującego w wytwórni, plik tekstów Berniego Taupina, z którym podjął współpracę. Zaczęli wspólnie pisać piosenki z myślą o sprzedaniu ich innym wykonawcom. W grudniu 1967 odszedł z Bluesology, by skupić się na solowej twórczości, którą rozwijał jako podopieczny wytwórni Dick James Music (DJM). W marcu 1968 wydał debiutancki singiel „I’ve Been Loving You”, który sygnował pseudonimem Elton John, inspirowanym Eltonem Deanem i Longiem Johnniem Baldry’em z Bluesology. Dorabiał, pracując jako muzyk sesyjny; nagrywał chórki dla Toma Jonesa oraz współtworzył nagrania dla The Scaffold, The Barron Knights czy Tony’ego Kinga, a także nagrywał covery przebojów umieszczane na składankach wydawanych przez wytwórnię Marble Arch i dystrybuowanych w supermarketach. W styczniu 1969 wydał singiel „Lady Samantha”, który grany był w rozgłośniach radiowych, a jego cover nagrał na swoją płytę amerykański zespół Three Dog Night. Ponadto wraz z Berniem Tuplinem napisał utwór „I Can’t Go on Living without You”, jedną z propozycji nagranych przez Lulu na potrzeby programu A Song for Europe wyłaniającego propozycję reprezentującą Wielką Brytanię w 14. Konkursie Piosenki Eurowizji. W tym okresie wraz z Tuplinem pisał też piosenki dla Cilli Black i Engelberta Humperdincka. 6 czerwca 1969 wydał pod szyldem wytwórni DJM pierwszy, solowy album studyjny pt. Empty Sky, który nie odniósł sukcesu komercyjnego, sprzedając się w kilku tysiącach egzemplarzy. W ramach promocji płyty zaczął grać solowe koncerty. 1970–1973: od debiutanckiego albumu do Goodbye Yellow Brick Road Po wydaniu debiutanckiej płyty zaczął gromadzić z Taupinem materiał na kolejny album. Płytę, zatytułowaną po prostu Elton John, wydał w kwietniu 1970 i zdobył za nią uznanie krytyków. Album promował singlem „Your Song”, który stał się międzynarodowym przebojem. Po premierze płyty ruszył w trasę promocyjną po Europie (wystąpił m.in. we Francji i Belgii) oraz zagrał na Krumlin Festival w Yorkshire. Otrzymał też propozycję występowania jako zespół towarzyszący Jeffowi Beckowi podczas jego trasy koncertowej po USA, jednak ówczesny agent Johna – Dick James – odrzucił ofertę. Mimo to wyruszył w ramach promocji do Stanów, gdzie z pomocą wytwórni Uni Records wypuścił album do sprzedaży oraz zagrał kilka koncertów. W trakcie koncertów zaczął szokować publiczność, zarówno ekstrawaganckim strojem (zakładał widowiskowe kostiumy projektu Tommy’ego Robertsa), jak i zachowaniem (np. wygibasami podczas gry na fortepianie), czym zdobył coraz większe zainteresowanie mediów. Po powrocie do Wielkiej Brytanii wystąpił jako support przed koncertem Sandy Denny w Royal Albert Hall. W tym okresie zaczął występować ze swoim zespołem muzycznym, który tworzyli basista Dee Murray i perkusista Niggel Olsson, z którymi w 1970 odbył trasę koncertową po Anglii. W marcu 1971 nagrał, a w październiku wydał album pt. Tumbleweed Connection, który dotarł do drugiego miejsca na liście UK Albums Chart. Po premierze albumu ponownie wyleciał do USA, gdzie supportował podczas koncertów Leona Russella oraz zespoły The Byrds, Poco, The Kinks i Derek and the Dominos. Również w 1971 wydał jeszcze trzy albumy: ścieżkę dźwiękową do filmu Friends, album koncertowy pt. 11-17-70 i płytę pt. Madman Across the Water. Ostatnie z wydawnictw promował singlami: „Tiny Dancer” (ballada dedykowana pierwszej żonie Taupina) i „Levon” oraz uzyskał za niego status podwójnej złotej płyty w USA, gdzie album dotarł do ósmego miejsca na liście Billboard 200. Również w 1971 zagrał serię koncertów w Japonii, Nowej Zelandii i Australii oraz odebrał swoją pierwszą nagrodę Grammy za najlepszą muzykę filmową (za Friends). W styczniu 1972 w miejscowościach Château d’Hérouville i w Pontoise zrealizował nagrania do piątego albumu pt. Honky Château, który ukazał się trzy miesiące później. Płyta dotarła do pierwszego miejsca na liście Billboard 200, gdzie pozostała przez pięć tygodni, oraz do drugiego miejsca w notowaniu UK Albums Chart. Wydawnictwo promował singlami: „Honky Cat” i „Rocket Man (I Think It’s Going to Be a Long, Long Time)”, który dotarł do drugiego miejsca na liście UK Singles Chart i szóstego miejsca w zestawieniu Hot 100 oraz zdobył status potrójnej platynowej płyty za sprzedaż w USA. Jeszcze przed rozpoczęciem nagrań, w maju 1972 oficjalnie zmienił dane osobowe na Elton Hercules John. Również w 1972 założył wytwórnię Rocket Records, w której ramach podpisał kontrakt m.in. z Kiki Dee i Neilem Sedaką. Poza tym zagrał gościnnie w filmie muzycznym Born to Boogie, a po zakończeniu pracy nad produkcją powrócił do Château d’Hérouville, gdzie rozpoczął nagrania albumu pt. Don’t Shoot Me I’m Only the Piano Player. Po wydaniu płyty w styczniu 1973 wyruszył w trasę koncertową; podczas występów szokował publiczność kolejnymi ekstrawaganckimi kreacjami oraz zatrudnił Legsa Larry’ego Smitha, który stepował podczas jego występów. W maju 1973 zaczął pracę nad kolejną płytą. Początkowo nagrywał w studiu Dynamic Sounds na Jamajce – nagrał tam piosenkę „Saturday Night (Alright for Fighting)”, jednak z powodu słabych warunków tam panujących kontynuował ją w Château d’Hérouville we Francji. Podwójny album pt. Goodbye Yellow Brick Road ukazał się 5 października 1973 i zawierał przeboje, takie jak: „Bennie and the Jets”, „Candle in the Wind”, „Goodbye Yellow Brick Road” i „Saturday Night’s Alright for Fighting”. Dotarł do pierwszego miejsca na licznych listach przebojów na świecie oraz został sprzedany w ponad 30 mln egzemplarzy, pozostając najlepiej sprzedającym się albumem studyjnym w dyskografii Johna. Również w 1973 piosenkarz wraz z Johnem Raidem, Berniem Taupinem i Gusem Dudgeonem założył wytwórnię płytową Rocket, dzięki której wyłaniali nowe talenty muzyczne. 1974–1980: od Captain Fantastic and the Brown Dirt Cowboy do 21 at 33 Na początku 1974 rozpoczął nagrania materiału na album pt. Caribou, nad którym pracował w studiu Caribou Ranch w Górach Skalistych i który wydał w czerwcu 1974. Wcześniej odwołał brytyjską i europejską część swojej trasy koncertowej z powodu wyczerpania fizycznego. Latem nagrał kolejny album, Captain Fantastic and the Brown Dirt Cowboy, na który piosenki stworzył podczas ostatniego rejsu statku SS France z Southampton do Nowego Jorku. Płyta, którą opisał początki muzycznej współpracy z Taupinem oraz zmagania z własną popularnością i sukcesem, zebrała mieszane recenzje krytyków, jednak została entuzjastycznie odebrana przez słuchaczy. W tym okresie nagrał też swoją wersję przeboju Johna Lennona i Paula McCartneya „Lucy in the Sky with Diamonds” z gościnnym udziałem Lennona. 28 listopada 1974 zagrał koncert w hali Madison Square Garden, na którym wykonał m.in. utwór „Whatever Gets You Through the Night” w duecie z Lennonem, dla którego był to ostatni koncert w życiu. W tym samym miesiącu wydał swoją pierwszą składankę przebojów pt. Elton John: The Greatest Hits, która dotarła do pierwszego miejsca na liście Billboard 200 i rozeszła się w nakładzie ponad 32 mln egzemplarzy, dzięki czemu pozostaje najlepiej sprzedającym się albumem w dorobku Johna. Niedługo po wydaniu w maju 1975 albumu Captain..., który jako pierwsza płyta w historii zadebiutowała na pierwszym miejscu amerykańskiej listy sprzedaży Billboard 200, zdecydował się na zmiany w zespole, by odświeżyć swoje brzmienie i nadać mu bardziej funkowego, energicznego brzmienia. Z uwagi na jego dokonania artystyczne, burmistrz Los Angeles Tom Watson ogłosił 20–26 października 1975 „tygodniem Eltona Johna” – artysta wówczas odsłonił swoją gwiazdę na Hollywoodzkiej Alei Sław, a także zagrał dwa koncerty na Dodger Stadium. W tym czasie wydał też album studyjny pt. Rock of the Westies, który był jego drugą z rzędu, która zadebiutowała na pierwszym miejscu amerykańskiej listy sprzedaży, a także wystąpił jako Czarodziej w filmowej wersji rock-opery Tommy. Poza tym zmienił skład swojego koncertowego zespołu, a miejsce Nigela Olssona i Dee Murraya zajęli Caleb Quaye i James Newton Howard. Również w 1975 zakończył współpracę z Dick James Music, która wydała jeszcze album koncertowy pt. Here and There, zawierający zapis dźwiękowy z koncertów Johna z 1972 i 1974. Poza tym był nominowany do dwóch nagród Grammy – za najlepszy album (Caribou) i nagranie roku („Don’t Let the Sun Go Down on Me”), jednak nie wygrał w żadnej z kategorii. Po odejściu z wytwórni zaczął działać pod szyldem Rocket Records, jednocześnie zawiesił współpracę z Berniem Taupinem, a jego nowym tekściarzem został Gary Osborne. W 1976 wydał autorski singiel „Don’t Go Breaking My Heart”, który nagrał w duecie z Kiki Dee. Utwór stał się kolejnym światowym przebojem w jego dorobku oraz pierwszym w jego karierze, który dotarł do pierwszego miejsca na liście UK Singles Chart. Również w 1976 odbył kolejną międzynarodową trasę koncertową oraz wydał album pt. Blue Moves, który promował przebojem „Sorry Seems to Be the Hardest Word”. W drugiej połowie lat 70. współpracował też z Tomem Robinsonem, z którym napisał kilka piosenek, w tym „Sartorial Eloquence”, a także z Timem Rice’em, z którym stworzył utwór „Legal Boys”. W 1977 zagrał koncert charytatywny z zespołem China na stadionie Wembley, poza tym odbył międzynarodową trasę koncertową z Rayem Cooperem, podczas której występowali kameralnie w teatrach. Wydał także drugą składankę swoich przebojów pt. Elton John – Greatest Hits Vol. 2, która uednak nie powtórzyła sukcesu pierwszej, docierając zaledwie do szóstego miejsca na liście UK Albums Chart i 21. miejsca na Billboard 200. Pod koniec 1977 ogłosił przerwę w karierze muzycznej, spowodowaną wypaleniem zawodowym W 1978 wydał autorski singiel „Song for Guy”, dedykowany zmarłemu pracownikowi jego wytwórni, Guyowi Burchettowi, jednak firma MCA odmówiła wydania piosenki w USA ze względu na słabe wyniki sprzedaży ostatniego albumu Johna w kraju. We wrześniu 1979 odbył za oceanem dwumiesięczną trasę koncertową pod hasłem „Back in the USSA”. Miesiąc później wydał album pt. Victim of Love, który jednak nie osiągnął sukcesu komercyjnego. Również w 1979 odbył europejską trasę koncertową, podczas której dawał kameralne występy. Zagrał też koncerty w Izraelu i ZSRR, zostając przy tym pierwszym zachodnim artystą, który wystąpił dla radzieckiej publiczności. Ponadto wydał w USA album pt. The Complete Thom Bell Sessions, będący efektem jego współpracy z Thomem Bellem. W maju 1980 wydał album pt. 21 at 33, zawierający utwory napisane m.in. Berniem Taupinem, z którym odnowił współpracę. Po premierze płyty wyruszył w kolejną trasę koncertową po USA, w jej ramach zagrał m.in. we wrześniu koncert w Central Parku przed półmilionową publicznością. Po śmierci Johna Lennona w 1980 napisał z myślą o nim utwór „Empty Garden”, ponadto zaśpiewał „Psalm 23” na pogrzebie artysty 1981–1989: od The Fox do Sleeping with the Past W 1981 gościł jako atrakcja muzyczna na przyjęciu z okazji 21. urodzin księcia Andrzeja, a premierę miały albumy The Fox i Jump Up!, które nagrał i wydał w ramach współpracy z amerykańską wytwórnią Geffen Records. John był rozczarowany współpracą z wytwórnią, ponieważ żadne z wydawnictw nie odniosło sukcesu komercyjnego, choć drugi album wylansował przebój „Blue Eyes”, zainspirowany Vance’em Buckiem, jednym z byłych partnerów życiowych Johna, który zachorował na AIDS. Pod koniec 1982 odbył kolejną trasę koncertową po USA. W maju 1983 wydał album pt. Too Low for Zero, będący pierwszym od 1975, który współtworzył z Berniem Taupinem. Album promował tytułowym singlem i przebojem „I’m Still Standing”, którego tekst nawiązywał do byłej partnerki Taupina oraz do rozczarowującej współpracy Johna z Geffen Records. Album stał się komercyjnym przebojem, spędził 54 tygodnie na liście sprzedaży Billboard 200 i dotarł do siódmego miejsca na UK Albums Chart. 13 lipca 1985 zaśpiewał kilka swoich przebojów w trakcie koncertu charytatywnego Live Aid, podczas którego wraz z ponad 50 innymi gwiazdami estrady zebrał ponad 100 mln dolarów na rzecz ofiar głodu w Afryce. Ponadto zaangażował się w zbieranie funduszy na walkę z AIDS. Również w 1985 wraz z Dionne Warwick, Gladys Knight i Steviem Wonderem nagrał singel charytatywny „That’s What Friends Are For”, a całkowity dochód z jego sprzedaży przeznaczony został fundacji American Foundation for AIDS Research. 28 czerwca 1986 wystąpił gościnnie na pożegnalnym koncercie zespołu Wham! na londyńskim stadionie Wembley, śpiewając z George’em Michaelem piosenkę „Candle in the Wind”. W tym samym miesiącu wraz z innymi artystami światowej sceny muzycznej wystąpił na stadionie Wembley w koncercie z okazji 10-lecia działalności organizacji charytatywnej Prince’s Trust. Również w 1986 wydał album pt. Leather Jackets, który określa jako najsłabszy w swym dorobku. Po premierze płyty wyruszył w trasę koncertową po Australii, która odbyła się pod hasłem „Tour de Force”, a po jej zakończeniu poddał się operacji usunięcia torbieli ze strun głosowych. Pod koniec 1988 nagrał album pt. Sleeping with the Past, wydany w 1989, na którym znalazły się utwory inspirowane muzyką lat 60. Płytę promował singlem zawierającym utwór „Healing Hands” i balladę „Sacrifice” na stronie B, która dzięki wypromowaniu go przez BBC Radio 1 w 1990 stała się przebojem. Jeszcze w 1989 wydał reedycję albumu pt. The Complete Thom Bell Sessions, wzbogaconą o trzy dodatkowe utwory nagrane z Thomem Bellem. 1990–1999: od Two Rooms do musicalu Aida W 1990 zaśpiewał utwór „Skyline Pigeon” na pogrzebie Ryana White’a, amerykańskiego nastolatka, który zmarł na AIDS. W sierpniu 1990 rozpoczął terapię odwykową, po której zakończeniu zrobił sobie półtoraroczną przerwę od pracy artystycznej. Wyjątek zrobił na potrzeby wspólnego występu z George’em Michaelem podczas jego koncertu w Wembley Arena w 1991, w którego trakcie zaśpiewali razem utwór „Don’t Let the Sun Go Down on Me”. Niedługo później wydali piosenkę na singlu, który stał się światowym przebojem i dotarł m.in. do pierwszego miejsca na liście Hot 100. Jeszcze w 1990 premierę miała sztuka teatralna Okulary Eltona Johna, która była zainspirowana zamiłowaniem artysty do ekstrawanckich kształtów noszonych przez niego okularów przeciwsłonecznych. Poza tym na rynku ukazały się kolejne dwie oficjalne składanki przebojów artysty – To Be Continued i The Very Best of Elton, który spędził dwa tygodnie na pierwszym miejscu listy UK Albums Chart. W 1991 wraz z Berniem Taupinem wydał album pt. Two Rooms oraz film dokumentalny, przybliżający kulisy współpracy duetu. 20 kwietnia 1992 zaśpiewał solowo piosenkę „The Show Must Go On” i „Bohemian Rhapsody” w duecie z Axlem Rosem w koncercie The Freddie Mercury Tribute Concert poświęconym pamięci Freddiego Mercury’ego. W maju 1992 został wprowadzony (z Berniem Taupinem) do Songwriters Hall of Fame, a w następnym miesiącu wydał album pt. The One, który został pierwszym w historii albumem uhonorowanym certyfikatem złotej płyty przez Recording Industry Association of America. Również w 1992 premierę ma album pt. Rare Masters, zawierający mniej popularne single Johna i nigdy wcześniej niepublikowane utwory, które nagrał podczas pracy nad poprzednimi płytami. W 1993 wydał album Duets, na którym umieścił nowe wersje swoich piosenek, tym razem nagrane wraz z innymi wykonawcami. Rok później został wprowadzony do Rock and Roll Hall of Fame oraz nagrał drugą wersję piosenki „Don’t Go Breaking My Heart”, tym razem w duecie z RuPaulem. W tym samym roku kinową premierę miał film animowany Król Lew, do którego stworzył ścieżkę dźwiękową we współpracy z Timem Rice’em. W marcu 1995 otrzymali Oscara za pochodzącą z filmu piosenkę „Can You Feel the Love Tonight?”, ponadto nominowany był w tej kategorii również ich drugi utwór – „Hakuna Matata”. W 1994 i 1995 odbył dwie trasy koncertowe „Face to Face” z Billym Joelem. Również w 1995 odebrał statuetkę Polar Music Prize Szwedzkiej Akademii Muzycznej, odbył drugą serię koncertów „Face to Face” z Billym Joelem oraz wydał album pt. Made in England. 27 lutego 1996 w Pałacu Buckingham w Londynie odebrał Order Imperium Brytyjskiego, przyznany mu przez królową Elżbietę II. Również w 1996 otrzymał nagrodę Royal Academy of Music jako jedyny w historii kompozytor muzyki rozrywkowej, poza tym zaśpiewał w duecie z Luciano Pavarottim utwór „Live Like Horses” podczas organizowanego przez śpiewaka koncertu charytatywnego w Modenie, podczas którego zbierano fundusze na rzecz ONZ, a także wraz z Davidem Furnishem założył firmę producencką Rocket Pictures. W lipcu 1997 premierę miała musicalowa inscenizacja Króla Lwa, do której ponownie współtworzył muzykę. 22 lipca zaśpiewał w duecie ze Stingiem „Psalm 23” na pogrzebie swojego przyjaciela, projektanta mody Gianniego Versace. 3 września premierę miał Tantrums and Tiaras, dokumentalny film biograficzny o Johnie. Trzy dni później piosenkarz zaśpiewał nową wersję piosenki „Candle in the Wind” na pogrzebie swojej przyjaciółki, księżnej Diany. Utwór następnie wydał na singlu, który okazał się hitem sprzedażowym – w samej Wielkiej Brytanii został sprzedany w nakładzie 650 tys. egzemplarzy w dniu premiery i łącznie w prawie 5 mln egzemplarzy, a w USA został sprzedany łącznie w ponad 11 mln sztuk, za co uzyskał status 11-krotnej platynowej płyty oraz został jednocześnie jedyną płytą w kraju sprzedaną w ponad 10-milionowym nakładzie i pierwszym diamentowym singlem w dziejach, ponadto rozszedł się w ponad 33 mln nakładzie na całym świecie, zostając drugim najlepiej sprzedającym się singlem w historii (po „White Christmas” Binga Crosby’ego z 1942). John wraz z pozostałymi twórcami i wytwórnią wydającą singiel zrzekły się profitów płynących z jego sprzedaży, przekazując całe dochody – 38 mln funtów – na rzecz fundacji księżnej Diany. Jesienią powrócił do koncertowania i napisał piosenkę do serialu animowanego Miasteczko South Park, a także prowadził rozmowy dotyczące wspólnej trasy koncertowej z Tiną Turner, jednak ostatecznie wycofał się z projektu ze względu na liczne uwagi artystki dotyczące jego wizerunku. Również w 1997 wystąpił w koncercie charytatywnym na rzecz fundacji Rainforest. 24 lutego 1998 z nadania królowej Elżbiety II uzyskał szlachectwo za promocję kultury brytyjskiej. Dzień później odebrał nagrodę Grammy w kategorii „Najlepszy męski wykonawca popowy” (za piosenkę „Candle in the Wind”). W tym samym roku odebrał także nagrodę magazynu „Billboard” i American Music Award w kategorii „Najlepszy dojrzały wykonawca męski”, a także napisał muzykę do filmu Muza i musicalu Aida, za którą zdobył nagrodę Tony i Grammy za najlepszy musical. Poza tym zakończył wieloletnią współpracę z menedżerem Johnem Reidem, któremu zarzucał, że doprowadził go do bankructwa. 2000–2009: od musicalu Billy Elliot do 60. urodzin W lutym 2000 odebrał nagrodę Grammy dla osobowości roku za osiągnięcia w branży muzycznej i działalność dobroczynną. Poza tym skomponował piosenki do animowanego filmu Droga do El Dorado oraz zagrał serię koncertów pod hasłem „One Night Only” w Madison Square Garden, po której wydał składankę zawierającą zapis dźwiękowy z występów. Również w 2001 wydał album pt. Songs from the West Coast, z którym dotarł do drugiego miejsca na liście UK Albums Chart, a także odbył kolejną trasę koncertową pod hasłem „Face 2 Face” z Billym Joelem. W 2002 wystąpił w kilku koncertach charytatywnych, m.in. podczas imprezy organizowanej przez fundację Annual Rainforest Foundation w Nowym Jorku oraz w duecie z Rodem Stewartem podczas przyjęcia w MGM Grand Arena w Las Vegas. W 2003 odbył kolejną trasę koncertowo-promocyjną po USA oraz wydał remiks swojej piosenki z 1977 „Are You Ready for Love”, z którym dotarł do pierwszego miejsca na liście UK Singles Chart. W 2004 odebrał z rąk prezydenta USA George’a Busha medal Kennedy Center Honors w uznaniu za wkład w kulturę amerykańską. W latach 2004–2009 występował z widowiskiem „The Red Piano” w The Colloseum at Caesars Palace w Las Vegas; zagrał łącznie 241 koncertów. W styczniu 2005 brał udział w nagraniach nowej wersji przeboju Erica Claptona „Tears in Heaven”, zrealizowaną z myślą o ofiarach trzęsienia ziemi na Oceanie Indyjskim. W kolejnych miesiącach napisał muzykę do brytyjskiego musicalu Billy Elliot i do krótkometrażowego broadwayowskiego musicalu Lestat oraz był jednym z organizatorów koncertów z serii Live 8, na których również wystąpił. Otrzymał także nagrodę „Legenda Disneya”. W 2007 zagrał koncert charytatywny na placu Niepodległości w Kijowie, którym chciał zwiększyć świadomość Ukraińców nt. AIDS. W tym samym roku z okazji swoich 60. urodzin zagrał także koncert w Madison Square Garden, który został zarejestrowany i wydany na albumie DVD. W 2008 napisał piosenkę „The Drover's Ballad” do filmu Australia. W 2009 John, na zaproszenie gitarzysty Alice in Chains, Jerry’ego Cantrella, zagrał na fortepianie w akustycznej balladzie „Black Gives Way to Blue”, będącej hołdem dla zmarłego wokalisty grupy, Layne’a Staleya. Utwór znalazł się na czwartym albumie studyjnym zespołu – Black Gives Way to Blue. Od 2010: wydanie albumu The Union i filmu Rocketman W 2010 wydał album pt. The Union, który nagrał z Leonem Russellem. W 2011 powrócił do rezydentury w Colloseum w Caesars Palace w Las Vegas, tym razem z widowiskiem „The Million Dollar Show”. Do 2018 zarobił na rezydenturze 131 mln dol.. Również w 2011 premierę miał film animowany Gnomeo i Julia z muzyką współtworzoną przez Johna. W 2012 wydał pierwszy w karierze album z remiksami pt. Good Morning to the Night, zawierający przeróbki jego piosenek wykonane przez grupę Pnau. W 2017 premierę miał film Matthew Vaughna Kingsman: Złoty krąg, w którym zagrał samego siebie. 17 maja 2018 po raz ostatni wystąpił z programem „The Million Dollar Show” w Las Vegas, a 8 września 2018 występem w Allentown rozpoczął międzynarodową, pożegnalną trasę koncertową, obejmującą 300 występów na wszystkich kontynentach. W 2019 premierę miał Rocketman, film biograficzny o Johnie, którego artysta był współproducentem. W tym samym roku na rynku ukazała się jego książka autobiograficzna pt. Me, w której opisał swoje dzieciństwo, karierę zawodową oraz życie prywatne. W czerwcu 2020 była żona Johna, Renate Blauel, pozwała artystę za naruszenie umowy rozwodowej, czego miał się dopuścić, opowiadając publicznie o ich małżeństwie; w październiku 2020 potwierdzono polubowne rozwiązanie sprawy między byłymi małżonkami. 16 lutego 2020 przerwał koncert na Mount Smart Stadium w Auckland z powodu nagłej utraty głosu wywołanej zapaleniem płuc. Kilka dni później jego pożegnalna trasa koncertowa została zawieszona z powodu rozwoju pandemii COVID-19. Podczas trwającego kryzysu epidemicznego zaangażował się w kilka organizowanych zdalnie widowisk muzycznych, podczas których zbierano fundusze na rzecz opieki zdrowotnej, zajmującej się ofiarami zakażenia wirusem SARS-CoV-2. W tym czasie ukazało się także kilka piosenek, na których gościnnie się udzielił – „Ordinary Man” Ozzy’ego Osbourne’a, „Sine from Above” Lady Gagi i „The Pink Phantom” grupy Gorillaz i 6lacka. W czerwcu 2020 dramaturg i pisarz James Graham ogłosił, że pracuje z Johnem nad musicalem o amerykańskich teleewangelistach z lat 80.. 12 czerwca 2021 wydał na winylu album pt. Regimental Sgt. Zippo, który nagrał już w 1968, jednak jego premiera została wówczas zawieszona. 10 listopada odebrał z rąk księcia Karola Order Towarzyszy Honoru za „zasługi o znaczeniu państwowym”. 3 grudnia wraz z Edem Sheeranem wydał piosenkę „Merry Christmas”, z której dochód ma zostać przeznaczony po połowie na fundacje dobroczynne artystów – Elton John AIDS Foundation i Ed Sheeran Suffolk Music Foundation. W 2023 oficjalnie zakończył karierę. Działalność społeczna Od 2004 corocznie otwiera sklep ze swoimi używanymi ubraniami. W styczniu 2008 zakupił 120 terenowych motocykli dla służb medycznych w Lesotho. W grudniu 2008 przekazał tysiąc biletów na swój koncert dwóm szpitalom, których władze następnie sprzedały je za symboliczne sumy, a zyski przekazały na cele charytatywne. W 2015 zaapelował do władz Ukrainy o zmiany dotyczące praw człowieka, w tym osób LGBT, wyraził także chęć rozmów z Władimirem Putinem o konieczności poprawy sytuacji gejów w Rosji. W lutym 2021 wystąpił w kampanii społecznej zachęcającej Brytyjczyków do szczepienia się przeciw COVID-19. Znany jest z pomagania innym artystom w sytuacjach kryzysowych. Wsparł psychicznie i materialnie m.in. Stephena Gately’ego po jego gejowskim coming oucie i wyrzuceniu z Boyzone, nawiązał artystyczną współpracę z walczącym z uzależnieniem od narkotyków Robertem Downeyem Juniorem oraz pomógł wyjść z alkoholowego i narkotykowego nałogu Robbie’emu Williamsowi. Elton John AIDS Foundation Aktywnie angażuje się w zwiększanie świadomości społecznej nt. ochrony przed zakażeniem HIV oraz pomocy osobom zakażonym wirusem i zmagającym się z AIDS. W latach 90. uczestniczył m.in. w pochodzie AIDS Walk Atlanta, następnie został wolontariuszem organizacji Project Open Hand, zajmującej się dostarczaniem żywności ludziom chorym na AIDS w Atlancie, a także uczestniczył w uroczystym otwarciu Grady Ponce De Leon HIV Center, placówki identyfikującej wszelkie istniejące możliwości pomocy osobom zakażonym HIV. W październiku 1992 uczestniczył w charytatywnym koncercie w Madison Square Garden, na którym zbierano fundusze na rzecz badań nad HIV i AIDS. Zainspirowany historią nastoletniego Ryana White’a, w 1992 założył Elton John AIDS Foundation, finansującą programy ds. profilaktyki HIV/AIDS, przeciwdziałającą uprzedzeniom i dyskryminacji wobec ludzi dotkniętych AIDS oraz wspierającą osoby żyjące z ryzykiem zarażenia się HIV. By zebrać pieniądze na rozpoczęcie działalności, w 1993 sprzedał swoją kolekcję ponad 66 tys. płyt za 271 tys. dol., z czego 170 tys. dol. zasiliło fundusz Terrence Higgins pomagający pacjentom chorym na AIDS. Od 1993 organizuje przedoscarowy bal dobroczynny „Academy Awards Viewing Party”, a od 1999 – przyjęcie „White Tie & Tiara”; oba wydarzenia odbywają się z udziałem sławnych osobistości. W 2006 przeznaczył jeden ze swoich dwóch fortepianów Yamaha na aukcję internetową eBay, a zysk ze sprzedaży – 170 tys. dolarów – przeznaczył na działalność swojej fundacji. Organizuje charytatywne mecze tenisowe z udziałem celebrytów pod hasłem „Advanta WTT Smash Hits”. W ramach działań fundacji aktywnie włącza się w finansowanie badań nad AIDS oraz testów na HIV i AIDS. Charakterystyka muzyczna i inspiracje W młodości zafascynował się muzyką Winifred Atwell i Elvisa Presleya, a także Raya Charlesa, Nat King Cole’a, Franka Sinatry i George’a Shearinga. Pisząc swoje pierwsze piosenki, inspirował się zespołami The Beatles i The Moody Blues oraz Catem Stevensem i Leonardem Cohenem, później także duet Delaney & Bonnie oraz zespół The Band. Tworzą piosenki, najpierw komponuje muzykę, do której następnie powstają teksty. Na albumie Tumbleweed Connection umieścił piosenki o tematyce amerykańskiej, kowbojach i pionierach. Płyta Madman Across the Water charakteryzuje się mocną, lekko psychodeliczną muzyką soft rockową. Album Honky Château był jego pierwszą płytą zawierającą elementy rocka. Na albumie Victim of Love umieścił piosenki w stylu disco. Z początkiem lat 80. zainteresował się nową falą, poza tym uległ modzie na dźwięki syntetyczne oraz zaczął komponować bardziej dynamiczne, popowe piosenki. W latach 90. uwydatnił swój głos w balladach, z których wiele stało się przebojami. Albumem Songs from the West Coast, na którym powrócił do brzmień country-rockowych. W 1987 przeszedł operację usunięcia torbieli ze strun głosowych, wskutek czego jego głos stracił część górnego rejestru na korzyść głębszej barwy. Wizerunek Na początku kariery solowej wypracował indywidualny styl ubierania się, nosił m.in. koszulki z oryginalnymi nadrukami, obcisłe szorty, długie podkolanówki i buty ze skrzydłami. Zasłynął z ekstrawaganckich kostiumów, w których pokazywał się na koncertach i wydarzeniach publicznych. Często nosił kreacje projektu Tommy’ego Robertsa i Gianniego Versace, nad kostiumami współpracował też z Bobem Mackiem. Jego znakiem rozpoznawczym stały się okulary przeciwsłoneczne z oryginalnymi kształtami tarcz, poza tym ma bogatą kolekcję butów na koturnach. Pod koniec lat 70. na krótko porzucił krzykliwy wizerunek na rzecz stonowanych stylizacji, by na początku lat 80. ponownie zacząć występować w efekciarskich strojach. W tym okresie często pokazywał się publicznie w kapeluszu słomkowym, który stał się stałym elementem jego wizerunku. Z początkiem lat 90. znów zrezygnował z szalonych kostiumów scenicznych. Podczas koncertów często występuje na stojąco przy fortepianie. Na jego ruch sceniczny mieli wpływ Winifred Atwell, Jerry Lee Lewis i Little Richard. Życie prywatne Jest ojcem chrzestnym Seana Lennona (syna Johna Lennona i Yoko Ono) oraz Brooklyna i Romea (synów Victorii i Davida Beckhamów). Od dzieciństwa kibicuje klubowi Watford. W latach 70. wsparł go finansowo, gdy zmagał się z problemami, w 1973 został jego wiceprezesem, a trzy lata później – prezesem, uprzednio wykupując udziały w klubie. W 2002 zrezygnował z prezesury. W 2014 jego imieniem nazwano trybunę honorową na stadionie klubu. Orientacja seksualna i związki W 1968 zaręczył się z Lindą Woodrow. W latach 70. pozostawał w nieformalnym związku ze swoim menedżerem, Johnem Reidem. Po rozstaniu przez kilkanaście lat kontynuowali współpracę menedżerską. W 1976 na łamach magazynu „Rolling Stone” ujawnił, że jest biseksualistą, co spowodowało nagły spadek jego popularności w USA. Kilka lat później określił się jako gej. 14 lutego 1984, cztery dni po zaręczynach, poślubił realizatorkę dźwięku Renatę Blauel, z którą rozwiódł się cztery lata później. Następnie związał się z Hugh Williamsem, pod którego wpływem podjął terapię odwykową w 1990. Pozostawał w nieformalnym związku także z Johnem Scottem. W 1993 poznał Davida Furnisha, z którym wkrótce się związał. 21 grudnia 2005 zawarli cywilny związek partnerski w ratuszu w Windsorze. 21 grudnia 2014, korzystając ze zmiany brytyjskiego prawa, zawarli związek małżeński. 25 grudnia 2010 zostali ojcami Zacharego Jacksona Levona, którego trzecie imię jest nawiązaniem do Lwa, podopiecznego jednego z ukraińskich sierocińców, które John odwiedził w 2009. 11 stycznia 2013 urodził się drugi syn, Elijah Joseph Daniel. Obu chłopców urodziła im anonimowa kobieta-surogatka. Uzależnienia i zdrowie Na początku lat 70. zaraził się mononukleozą. W pierwszej połowie lat 70. uzależnił się od alkoholu i kokainy, w latach 80. dodatkowo zmagał się z bulimią. Poruszony śmiercią nastoletniego przyjaciela, Ryana White’a, a zarazem namówiony przez ówczesnego partnera życiowego, Hugh Williamsa, w lipcu 1990 rozpoczął sześciotygodniową terapię odwykową w Parkside Lutheran Hospital w Illinois. Zmagał się z zakupoholizmem. Był posądzany o znaczące problemy finansowe spowodowane rozrzutnością. W latach 90. nawiązał przyjaźń z Michaelem Jacksonem, który w 1997 zadedykował mu album pt. Blood on the Dance Floor (HIStory in the Mix), wyrażając tym samym wdzięczność za wsparcie, jakim Brytyjczyk obdarzał go podczas jego walki z uzależnieniem od środków przeciwbólowych. W lipcu 1999 wszczepiono mu sztuczny rozrusznik serca. W 2017 przeszedł operację związaną z rakiem prostaty. Majątek John ma wiele nieruchomości rozsianych na całym świecie. W Old Windsor ma 15-hektarową wiejską posiadłość Woodside, ponadto jest właścicielem: luksusowych apartamentów w Londynie, Atlancie, Nicei i Wenecji, posiadłości Castel Mont Alban na Lazurowym Wybrzeżu oraz apartamentu w hotelu Caesars Palace w Las Vegas, gdzie co roku gra kilkadziesiąt koncertów. W latach 70. kupił dom przy Tower Grove Drive w Los Angeles. Jest kolekcjonerem sztuki i posiada jedną z największych prywatnych kolekcji fotografii na świecie. Dyskografia Filmografia DVD koncertowe The Very Best of Elton John (1990, 2000) Elton John Live in Barcelona (1992, 2000) Love Songs (1995, 2001) Classic Albums – Elton John: Goodbye Yellow Brick Road (2001) Elton John One Night Only: The Greatest Hits Live at Madison Square Garden (2001) Live In Australia (nagrane w 1987, 2003?) To Russia with Elton (nagrane w 1980, 2004) Dream Ticket (DVD) 4-Disc Box Set (2004) Two Rooms: Celebrating the Songs of Elton John & Bernie Taupin (nagrane w 1991, 2005) Elton 60 – Live at Madison Square Garden (2 DVD set) (2007). Filmy i seriale Born to Boogie (1972) jako on sam z Marcem Bolanem i Ringo Starrem Tommy (1975) jako Pinball Wizard Spice World (1997) jako on sam Tantrums and Tiaras (1997, film autobiograficzny) jako on sam Will & Grace (2001) jako on sam Country Miśki (2002) jako on sam Kingsman: Złoty krąg (2017) jako on sam Zobacz też Bernie Taupin Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Oficjalna strona Eltona Johna Strona ilustrująca dyskografię Eltona Johna Brytyjscy kolekcjonerzy sztuki Brytyjscy wokaliści popowi Brytyjscy wokaliści rockowi Brytyjscy kompozytorzy Brytyjscy pianiści Odznaczeni Orderem Imperium Brytyjskiego Rycerze Kawalerowie Brytyjczycy odznaczeni Orderem Sztuki i Literatury Laureaci MTV Video Music Awards Członkowie Rock and Roll Hall of Fame Ludzie urodzeni w Londynie Brytyjscy działacze na rzecz LGBT Homoseksualizm w sztuce (biografie) Zdobywcy diamentowych płyt Brytyjskie barytony Laureaci Oscara za najlepszą piosenkę oryginalną Oficerowie Orderu Sztuki i Literatury Urodzeni w 1947 Laureaci Kennedy Center Honors

1603469

https://pl.wikipedia.org/wiki/Ironman%20Triathlon

Ironman Triathlon

Ironman – zawody triatlonowe organizowane przez World Triathlon Corporation. Wyścigi organizowane są na dystansach: 3,86 km (2,4 mil) pływanie, 180,2 km (112 mil) jazda na rowerze i 42,195 m (maraton, 26,2 mil) bieg. Wyścig zaliczany jest do długodystansowych startów triatlonowych. Mistrzostwa Świata w wyścigach Ironman odbywają się każdego roku w październiku w hawajskim mieście Kona na wyspie Big Island. Wyścigi triatlonowe Ironman w Europie i na świecie Zawody Ironman uważane są za najbardziej prestiżowe zawody triatlonowe na świecie. Jedynym pełnoprawnym organizatorem jest WTC (World Triathlon Corporation). W każdym ze startów bierze udział od kilkuset do kilku tysięcy zawodników. Wyścigi otwarte są również dla sportowców nieprofesjonalnych (amatorów), którzy uczestniczą w eliminacjach do Mistrzostw Świata (Hawaje) w kategoriach wiekowych. Około 5–10% startujących to zawodnicy profesjonalni, zazwyczaj klasyfikowani są w osobnej kategorii. W 2009 roku zostały zorganizowane 22 starty Ironman kwalifikujące do startu w Ironman World Championship w Kona na Hawajach. Poza zawodami kwalifikującymi do startu na Hawajach, odbywa się też wiele imprez na identycznych dystansach – nie posiadających licencji do używania nazwy Ironman m.in. w Polsce od 2008 roku odbywają się zawody w Borównie, czy Ekstremalna Sobota pod Szczecinem, a także od 2013 PolskaMan w Wolsztynie. Uczestnicy zawodów na długim dystansie mogą tytułować się Ironami, w przeciwieństwie do Ironmanów (tylko WTC jako organizator). Najbliżej Polski zawody Ironman odbywają się w: Ratyzbonie od 2010 (w 2012 zostały zawieszone) Klagenfurt am Wörthersee w Karyntii, nad Jeziorem Wörthersee w Austrii Ironman Austria Frankfurcie w Niemczech Frankfurter Sparkasse Ironman European Championship. Pozostałe europejskie starty: Ironman France w Nicei we Francji Ironman Switzerland w Zurychu w Szwajcarii Ironman UK w Bolton w Wielkiej Brytanii Ironman Lanzarote na Wyspach Kanaryjskich w Hiszpanii Ironman Wales w Pembrokeshire w Walii od 2011 Ironman Sweden w Kalmar w Szwecji od 2012 Pływanie Jazda na rowerze 180 km to dystans jaki muszą pokonać na rowerze zawodnicy po ukończeniu pływania. Dopuszczalne są zarówno rowery szosowe, jak i górskie. Charakterystyczne dla wyścigu rowerowego w zawodach Ironman jest to, że w przeciwieństwie do klasycznego wyścigu szosowego zawodnicy nie mogą sobie nawzajem pomagać. Niedozwolona jest technika tunelowania aerodynamicznego (tzw.: non drafting race), czyli chowania się za plecami innych zawodników lub całej grupy. Przepisy zawodów Ironman zazwyczaj wyznaczają minimalny odstęp pomiędzy zawodnikami na 10 metrów. Wyprzedzanie innego zawodnika nie może trwać dłużej niż 30 sekund. Po wykonaniu manewru wyprzedzania, zawodnik wyprzedzany musi wycofać się na odległość 10 metrów. Obowiązkowe jest posiadanie zapiętego kasku rowerowego w trakcie całego okresu kontaktu z rowerem. Ściągnięcie lub odpięcie kasku przed linią końcową jazdy może skutkować dyskwalifikacją zawodnika. W trakcie wyścigu sędziowie i wybrani obserwatorzy mogą ukarać zawodnika lub całą grupę kolarską żółtą lub czerwoną kartką. Żółta kartka oznacza konieczność zatrzymania się w punkcie kary (penalty box) na około 5–6 minut. Czerwona kartka oznacza dyskwalifikację (w zawodach Ironman organizatorzy mogą wprowadzić inną kolejność i znaczenie kartek – wprowadza się kartki podwójne i czarną, każdorazowo opisuje to regulamin zawodów i przekazywane jest podczas odprawy technicznej). W przypadku usterki technicznej zawodnik nie może korzystać z pomocy zawodników lub innych osób. Całościowy czas potrzebny na pokonanie segmentu pływania i jazdy na rowerze również podlega ograniczeniom; np.: w Ironman Austria dla obydwu segmentów, wynosi 10h i 30 minut – po tym czasie zawodnicy, którzy nie ukończyli jazdy na rowerze nie mogą kontynuować dalszego etapu – biegu. Bieg Strefy zmian Strefa zmian jest wydzielonym obszarem, gdzie zawodnicy dokonują zmiany ubioru i sprzętu pomiędzy pływaniem i jazdą na rowerze oraz pomiędzy jazdą na rowerze i biegiem. Jazda rowerem w strefie zmian jest niedozwolona. Czas jaki zawodnik spędza w strefie zmian wlicza się do czasu całego wyścigu. W protokołach z wyścigów czasy spędzone w strefach zmian oznaczone są zazwyczaj odpowiednio T1 (pływanie-rower) i T2 (rower-bieg). Lokalizacje pierwszej i drugiej strefy mogą pokrywać się i odbywać w tym samym obszarze lub mogą znajdować się w pewnej odległości od siebie. Efektywne i dynamiczne pokonanie strefy zmian stanowi istotny element treningu triatlonisty. Profesjonalnym zawodnikom pokonanie obydwu stref zmian zajmuje około 3–4 minut. W mistrzostwach świata Kona Ironman 2008 w najszybszym czasie strefy zmian pokonał Craig Alexander; T1: 1:41, T2: 2:04, łącznie: 0:03:45, w 2009 roku najszybciej strefy zmian pokonał Terenzo Bozzone; T1: 1:43, T2: 1:57, łącznie: 0:03:40. Najdłuższy zanotowany czas pokonania obydwu stref wyniósł w 2008 roku: 1:10:19; w 2009 roku: 1:01:37. Rekordy ogólne W 2009 roku w mistrzostwach świata wystartowało 1779 zawodników. 1653 ukończyło pełny wyścig. Podział zawodników: 453 kobiet (27,4% ogółu zawodników) i 1200 mężczyzn (72,6%). Niezwykle znaną zawodniczką wśród społeczności triatlonowej na świecie jest katolicka zakonnica siostra Madonna Buder. Swoją karierę sportową rozpoczęła w wieku 49 lat. Ukończyła ponad 200 zawodów triatlonowych, w tym 13 razy startowała i ukończyła niezwykle wymagające zawody Ironman. W 2005 roku w wieku 75 lat, uczestnicząc w mistrzostwach świata Hawaii Ironman została najstarszą kobietą, która ukończyła wyścig, w czasie o godzinę krótszym od cut off time. Wówczas też utworzono odrębną kategorię wiekową dla kobiet w wieku +75 lat. W 2006 roku z czasem 16:59:03 ukończyła wyścig na niespełna minutę przed końcem zawodów. W 2008 roku nie zdołała ukończyć Ironmana w regulaminowym czasie, ale rok później w zawodach Ironman Canada zanotowała czas 16:54:30. W wieku 80 lat zdecydowała się stanąć na starcie w Ironman Canada 2010, jednak problemy ze strojem nie pozwoliły jej wystartować. W wieku 82 lat podjęła start na Mistrzostwach Świata Ironman w 2012, jednak nie ukończyła części kolarskiej. Najstarszym zawodnikiem, który ukończył dystans Ironman jest Japończyk Hiromu Inada. Uczynił to na Mistrzostwach Świata 2018 na Hawajach w wieku 85 lat. Udział w Ironman brał również Dick Hoyt wraz ze swoim niepełnosprawnym synem Rickiem. Dick płynąc ciągnął za sobą Ricka w pontonie, również wspólnie jechali na rowerze, w trakcie maratonu pchał specjalny wózek, na którym znajdował się Rick. Rekordziści świata Poniższa tabela prezentuje zestawienie najlepszych wyników uzyskanych na mistrzostwach świata Ironman w Kona na Hawajach. Kobiety Mężczyźni , . Ironman na świecie Ironman Klagenfurt Ironman w Klagenfurcie odbywa się nad jeziorem Wörthersee. Pierwsze zawody miały miejsce w 1997 dzięki Georgowi Hocheggerowi oraz Lorenzowi i Stefanowi Petsching. Opracowali dokładny plan przebiegu trasy triatlonu (składa się z 3 dyscyplin z pływania – 1,5 km, jazdy na rowerze – 40 km, biegania – 10 km). Sportowcy zaczynają i kończą bieg we wschodniej zatoce jeziora Wörthersee. W 1999 zawody odbyły się pod nazwą „Ironman” zrzeszając 803 zawodników, z roku na rok liczba chętnych ciągle wzrasta (w 2001 roku sięgnęła 1,5 tysiąca uczestników). Dzisiaj Triangle współpracuje z ponad 20 000 sportowcami zarówno w Austrii (oprócz 11. edycji w Klagenfurt am Wörthersee „Ironman” odbywał się po raz trzeci w St. Pölten), jak i na arenie międzynarodowej (w roku 2009 zmagania sportowe odbywały się w Afryce, 27 czerwca bieżącego roku w Nicei igrzyska odbędą się już po raz szósty). W triatlonie może wziąć udział każdy (wyznacznikiem jest liczba zgłoszeń). Dodatkowo całej imprezie towarzyszą koncerty i inne wydarzenia rozrywko-kulturalne. Przypisy Linki zewnętrzne ironman.com – strona WTC o zawodach Ironman Zawody triathlonowe

121312

https://pl.wikipedia.org/wiki/Rze%C5%BA%20wo%C5%82y%C5%84ska

Rzeź wołyńska

Rzeź wołyńska – ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich przy aktywnym, częstym wsparciu miejscowej ludności ukraińskiej wobec mniejszości polskiej byłego województwa wołyńskiego II RP (w czasie okupacji niemieckiej tego terytorium (sierpień 1941- luty 1944) administracyjnie w składzie struktury okupacyjnej III Rzeszy Komisariat Rzeszy Ukraina), podczas okupacji terenów II Rzeczypospolitej przez III Rzeszę, w okresie od lutego 1943 do lutego 1944. Ofiarami mordów, których kulminacja nastąpiła w lecie 1943, byli Polacy, w dużo mniejszej skali Rosjanie, Ukraińcy, Żydzi, Ormianie, Czesi i przedstawiciele innych narodowości zamieszkujących Wołyń. Nie jest znana dokładna liczba ofiar, historycy szacują, że zginęło ok. 50–60 tys. Polaków i w odwecie 2–3 tysiące Ukraińców. Analogiczne ludobójstwo zostało przeprowadzone przez oddziały UPA w pierwszej połowie 1944 roku na terenach sąsiadujących z Wołyniem województw: lwowskiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego, określanych w historiografii mianem Galicji Wschodniej bądź Małopolski Wschodniej. Stąd też niekiedy obie zbrodnie bywają traktowane jako jedna i określane wspólną nazwą: zbrodni (rzezi) wołyńsko-galicyjskiej lub wołyńsko-małopolskiej. Tło wydarzeń W wyniku agresji Niemiec i ZSRR na Polskę we wrześniu 1939 r., po okupacji całości terytorium II Rzeczypospolitej przez Wehrmacht i Armię Czerwoną i ustaleniu w dniu 28 września 1939 r. w pakcie o granicach i przyjaźni pomiędzy III Rzeszą a ZSRR granicy niemiecko-sowieckiej na okupowanym terytorium Polski, tereny województwa wołyńskiego znalazły się pod okupacją ZSRR. Aby uzasadnić aneksję okupowanych terenów Polski, Sowieci przeprowadzili 22 października 1939 r. w atmosferze terroru fikcyjne wybory do lokalnego Zgromadzenia Ludowego. 27 października Zgromadzenie Ludowe Zachodniej Ukrainy ogłosiło włączenie Wołynia w skład Ukraińskiej SRR, co potwierdziło Prezydium Rady Najwyższej 1 listopada 1939 r. Po ataku Niemiec na ZSRR Wołyń został włączony do utworzonego 1 września 1941 r. Komisariatu Rzeszy Ukraina. Hitler zgodnie ze swoją polityką wschodnią traktował Ukrainę jako zaplecze materialne III Rzeszy i nie przewidywał istnienia tam administracji innej niż niemiecka. Głównym jego celem była eksploatacja gospodarcza, której podstawą były wysokie kontyngenty nakładane na ludność. Po rozpoczęciu likwidacji gett i masowej zagłady ludności żydowskiej (początek 1942), ukraińska policja pomocnicza współdziałała z SS i policją niemiecką przy obławach w gettach i konwojowaniu Żydów do miejsc egzekucji, również niejednokrotnie uczestnicząc w egzekucjach. W Holocauście zostało zamordowanych przez aparat przemocy III Rzeszy około 150 tys. Żydów na Wołyniu i 455 tys. w Małopolsce Wschodniej. Ludobójstwo dokonane publicznie przez niemieckiego okupanta na Żydach było kolejnym – po masowych deportacjach, aresztowaniach i masowych morderstwach ludności Kresów Wschodnich dokonanych również publicznie w okresie okupacji sowieckiej 1939–1941 przez NKWD – dowodem na amoralność i „skuteczność” masowych prześladowań i zbrodni dokonywanych instytucjonalnie przez państwa-okupantów i skierowanych przeciw całym grupom narodowościowym lub społecznym. Stwarzało to w konsekwencji klimat społecznej obojętności dla przemocy, zbrodni i wreszcie zbrodni na skalę masową – ludobójstwa. Zagłada Żydów stała się dla ukraińskich nacjonalistów przykładem, jak można usunąć Polaków. W wyniku zbrodni sowieckich i niemieckich, zsyłek, wyjazdów na roboty do Rzeszy, liczba ludności Wołynia spadła z szacowanych 2,3 mln w sierpniu 1939 roku do niespełna 2 mln w styczniu 1943 roku. Oprócz Żydów relatywnie największe straty poniosła mniejszość polska – ubytek około 45 tysięcy osób, w tym wiele jednostek przywódczych, o przygotowaniu wojskowym i organizacyjnym. W 1942 roku Niemcy szacowali liczbę Polaków na Wołyniu na 306 tysięcy, co stanowiło 14,6% ogółu ludności. W 1942 bezwzględne postępowanie władz niemieckich (wysokie kontyngenty, rabunkowa gospodarka, egzekucje) doprowadziło do żywiołowego rozwoju ruchu partyzanckiego na Wołyniu. Oprócz grup niezwiązanych z żadną organizacją polityczną i partyzantki radzieckiej powstały trzy ukraińskie formacje partyzanckie: tzw. pierwsza UPA (największa), oddziały wojskowe OUN-M oraz drobne oddziały OUN-SD (OUN-R, później OUN-B). Oddziały OUN-SD działały jednak najbardziej dynamicznie. Jako jedyni zdecydowali się oni na zjednoczenie wszystkich ukraińskich partyzanckich formacji zbrojnych (często siłą) oraz na natychmiastowe podjęcie walk partyzanckich. W marcu i kwietniu 1943 nastąpiła na Wołyniu masowa dezercja policjantów Ukraińskiej Policji Pomocniczej. Część dezerterów zasiliła oddziały OUN-B, OUN-M i UPA. Dezerterujący policjanci dopuszczali się zbrodni na wybranych Polakach. Akcja ta nosiła znamiona realizacji postanowień OUN-B o rozpoczęciu walki zbrojnej i planu usunięcia polskiej ludności Wołynia. Klęska Niemiec pod Stalingradem w lutym 1943 roku i perspektywa wkroczenia do wschodniej Polski Armii Czerwonej spowodowały, że obywatele polscy narodowości ukraińskiej rozważali ponownie wywalczenie niepodległości. OUN obawiała się powtórzenia sytuacji z czasów I wojny światowej, gdy porażka Rosji i wyczerpanie Niemiec pozostawiły próżnię wypełnioną przez Polaków. Armia Krajowa poinformowała rząd polski, że w ramach powstania przeciwko Niemcom niezbędne będą szybkie działania przeciwko Ukraińcom, a Wołyń i Galicję należy poddać okupacji wojskowej. Decyzja o eksterminacji Polaków Plany OUN podczas wojny i polityka narodowościowa, którą zamierzał wprowadzić rząd Stećki, zakładały usunięcie Polaków z Wołynia i Małopolski Wschodniej. Zamierzano przy tym wspomóc się prowokowanymi wystąpieniami chłopskimi. Wobec inteligencji miano zastosować tę samą politykę, którą wprowadzali w życie Niemcy w ramach akcji Intelligenzaktion. Postanowiono prowadzić politykę faktów dokonanych i usunąć polską ludność ze spornych terenów, aby przed ewentualnymi rozmowami międzynarodowymi na temat granic, teren do którego OUN-B rościła swoje żądania, był jednolity etnicznie. Wpływ na taką decyzję miała również zagłada Żydów. Jeden z dowódców UPA tak oceniał sytuację: W dniach 17–23 lutego 1943 r., w wiosce Terebieże lub Wołujki w pobliżu Oleska odbyła się III konferencja OUN-B. Według Czesława Partacza i Władysława Filara kierownictwo OUN-B podjęło wówczas decyzję o usunięciu wszystkich Polaków ze wszystkich ziem uznawanych przez nich za ukraińskie. Wersji tej nie podtrzymuje pion śledczy Instytutu Pamięci Narodowej: „Uznano, że na III konferencji podjęto jedynie decyzję o tworzeniu silnych struktur partyzanckich nie podejmujących wszakże szerszej działalności bojowej i nastawionych na wystąpienie w „odpowiednim momencie”, natomiast decyzję o rozpoczęciu na szeroką skalę działań partyzanckich podjęto samodzielnie na Wołyniu łamiąc ustalenia III konferencji /.../ Są różne możliwości wyjaśnienia takiej, a nie innej decyzji wołyńskich przywódców OUN. Pierwsza, to cicha umowa pomiędzy Klaczkiwskim i Szuchewyczem mająca na celu usunięcia Łebed’ia. Być może elementem planu zmiany na stanowisku prowidnyka był „bunt terenu”. Analogiczne stanowisko zajmują Grzegorz Hryciuk i Grzegorz Motyka. Według najbardziej prawdopodobnej hipotezy decyzja o ludobójstwie Polaków zapadła w gronie trzech osób wołyńskiego kierownictwa OUN-B: Dmytra Klaczkiwskiego, kierującego wołyńską OUN-B, Wasyla Iwachowa, referenta wojskowego OUN-B oraz Iwana Łytwynczuka, dowodzącego siłami UPA na północno-wschodnim Wołyniu. Ten ostatni według zeznań S. Janiszewśkiego był inicjatorem i najaktywniejszym organizatorem mordów na Polakach. Między marcem i majem 1943 r. po śmierci Iwachowa pełnia władzy przeszła w ręce Klaczkiwskiego, który już samodzielnie zadecydował o rozpoczęciu czystki etnicznej na całym Wołyniu. Organizacja mordów, ich przebieg, rozmiary, zasięg terytorialny oraz cele i motywy, jakie tej akcji przyświecały, uprawniają zdaniem pionu śledczego IPN do stwierdzenia, iż na terenie Wołynia w latach 1939–1945 doszło do zbrodni ludobójstwa. Zbrodnie były dziełem Ukraińskiej Powstańczej Armii, wzmocnionej w marcu i kwietniu 1943 przez dezerterów z Ukraińskiej Policji Pomocniczej, wspomaganej przez ukraińskie chłopstwo zwane czernią, członków oddziałów Samoobronni Kuszczowi Widdiły i Służbę Bezpieczeństwa OUN-B. Inspiratorzy zbrodni Odpowiedzialnym za wydanie rozkazu do udziału UPA w czystce etnicznej jest Dmytro Klaczkiwski ps. „Kłym Sawur”, dowódca okręgu UPA-Północ wraz z Wasylem Iwachowem i Iwanem Łytwynczukiem. Śledztwo IPN wskazuje przywódców OUN-B i UPA bezpośrednio odpowiedzialnych za decyzję o zbrodni i kierowanie mordami: Dmytro Klaczkiwski, ps. „Kłym Sawur”, ówczesny dowódca grupy UPA-Północ. W okresie marzec-maj 1943 r. podjął indywidualnie decyzję o rozpoczęciu mordów na całym Wołyniu. W czerwcu 1943 roku wydał tajną dyrektywę terytorialnego dowództwa UPA na Wołyniu w sprawie przeprowadzenia wielkiej akcji likwidacji polskiej ludności męskiej w wieku od 16 do 60 lat. Fakt ten potwierdził dowódca okręgu „Turiw” Jurij Stelmaszczuk ps. „Rudyj” w zeznaniach po wojnie złożonych wobec NKWD po aresztowaniu: Stelmaszczuk próbował się odwołać do Mykoły Łebedia w piśmie datowanym 24 czerwca 1943, lecz ten był już wówczas odwołany z funkcji p.o. prowidnyka OUN-B. Wiadomo jednak, że Stelmaszczuk otrzymany rozkaz wypełnił. Grzegorz Motyka przypuszcza, że dyrektywa Prowodu OUN mogła nakazywać całkowitą likwidację ludności polskiej bądź też zawierała postanowienia łagodniejsze (na przykład poprzedzanie mordów wezwaniami do wyjazdu), jednak jej treść została samowolnie zmieniona przez „Kłyma Sawura” na bardziej radykalną. Świadczyć może o tym krytyka, która spotkała Klaczkiwskiego ze strony części działaczy OUN. Obrana przez niego linia postępowania wobec Polaków została jednak zaakceptowana w sierpniu 1943 roku przez III Zjazd OUN z Romanem Szuchewyczem na czele. Iwan Łytwynczuk, ps. „Dubowyj”, dowódca Pierwszej Grupy UPA, a następnie Okręgu Wojskowego „Zahrawa”, był organizatorem i inicjatorem rozprawy z polską ludnością, niejednokrotnie chełpił się swoimi zasługami w likwidowaniu Polaków. Petro Olijnyk, ps. „Enej”, dowodził Okręgiem Wojskowym „Bohun”. Jurij Stelmaszczuk, ps. „Rudyj”, dowódca grupy UPA „Ozero”, a następnie Okręgu Wojskowego UPA „Turiw”. Wasyl Iwachiw, ps. „Soma”, referent wojskowy OUN-B, wraz z Klaczkiwskim i Łytwyńczukiem, podjął decyzję o rozpoczęciu antypolskich działań. Opis zbrodni Rodzaje ataków Zasadniczo można wyróżnić trzy rodzaje napadów: napady na pojedyncze osoby oraz małe grupki udające się do innych miejscowości lub pracujące w polu lub lesie; napady na małe skupiska Polaków, złożone z kilku, kilkunastu rodzin, zamieszkujące we wsiach lub położone na uboczu kolonie; napady na duże skupiska ludności polskiej, wymagające skoncentrowania większych sił. Dwa pierwsze rodzaje napadów były dziełem Służby Bezpeky OUN lub oddziałów UPA. Trzeci rodzaj wymagał mobilizowania ukraińskiej ludności cywilnej uzbrojonej w białą broń lub sprzęty gospodarskie. Początki zbrodni Do grudnia 1942 następowały mordy na pojedynczych osobach i rodzinach polskich. Ofiarami byli głównie Polacy zatrudnieni w niemieckiej administracji rolnej i leśnej (nadleśniczy, zarządcy folwarków, agronomowie), a następnie ludność wiejska, głównie we wschodnich powiatach Wołynia. Za pierwszy masowy mord rzezi wołyńskiej Instytut Pamięci Narodowej uznaje masakrę w dniu 9 lutego 1943 w polskiej kolonii Parośla Pierwsza (gm. Antonówka, powiat sarneński). Oddział UPA Hryhorija Perehijniaka „Dowbeszki-Korobki” zamordował tam 173 Polaków. W nocy z 26 na 27 marca 1943 oddziały UPA podległe Iwanowi Łytwynczukowi „Dubowemu” zabiły co najmniej 179 osób w Lipnikach. 23 kwietnia 1943 oddział UPA pod osobistym dowództwem „Dubowego” zabił około 600 osób w Janowej Dolinie (gm. Bereźne, powiat kostopolski). W tym czasie największe nasilenie zbrodni miało miejsce w okręgach UPA podległych Łytwyńczukowi i Petrowi Olijnykowi, głównie w powiatach sarneńskim, kostopolskim i krzemienieckim. Również maj nie był spokojny: 12 maja w powiecie sarneńskim spalono wsie: Ugły, Konstantynówkę, Osty, Ubereż. 24 maja we wsi Niemodlin w pow. kostopolskim zamordowano 170 osób. W nocy z 24 na 25 maja 1943 spalono wszystkie dwory i folwarki w powiecie włodzimierskim. 28 maja 600-osobowy oddział UPA spalił wieś Staryki i wymordował wszystkich jej mieszkańców. Do lipca 1943 w powiecie horochowskim dokonano napadów na 23 wsie polskie, w powiecie dubieńskim – na 15, w powiecie włodzimierskim – na 28 wsi. Fala napadów rozpoczęta na wschodzie Wołynia przesuwała się systematycznie w kierunku zachodnim. Eksterminacja ludności polskiej w maju-czerwcu 1943 rozszerzyła się na powiaty dubieński, łucki i zdołbunowski, a w lipcu 1943 objęła wszystkie, poza powiatem lubomelskim, ziemie Wołynia. Najwięcej mordów dokonano latem 1943. Mordy niejednokrotnie miały miejsce w niedziele. Ukraińcy wykorzystywali fakt, że ludność polska gromadziła się podczas mszy w kościołach, więc często kościoły były otaczane, a wierni przed śmiercią niejednokrotnie torturowani w okrutny sposób (np. przecinanie ludzi na pół piłą do drewna, wyłupywanie oczu, palenie żywcem). Na 15 lipca (mając błędne informacje, że antypolska akcja zaplanowana jest na 20 lipca) Armia Krajowa zaplanowała przeprowadzenie antyukraińskiej akcji, polegającej na likwidacji aktywistów OUN-B, a mającej udaremnić akcję ukraińską. Całkowitym zaskoczeniem było wcześniejsze rozpoczęcie akcji przez Ukraińców. Wcześniej polskie podziemie podjęło próbę negocjacji z UPA w celu powstrzymania fali mordów. Wstępne rozmowy z lokalnym dowódcą SB OUN Szabaturą przeprowadzono w okolicach Świnarzyna 7 lipca 1943 roku. Na następne spotkanie w dniu 10 lipca 1943 udała się delegacja z pełnomocnikiem Okręgowej Delegatury Zygmuntem Rumlem ps. „Krzysztof Poręba” na czele oraz przedstawicielem Okręgu Wołyńskiego AK Krzysztofem Markiewiczem ps. „Czort” i woźnicą Witoldem Dobrowolskim. Markiewicz znał Szabaturę z czasów szkolnych; w geście dobrej woli Polacy zrezygnowali ze zbrojnej obstawy. Po przybyciu na miejsce spotkania (wieś Kustycze) wszyscy trzej zostali przez Ukraińców aresztowani i zabici. Krwawa niedziela – 11 lipca 1943 11 lipca 1943 około godziny 3.00 oddziały UPA dokonały skoordynowanego ataku na 99 polskich miejscowości, głównie w powiatach horochowskim i włodzimierskim pod hasłem Śmierć Lachom. Po otoczeniu wsi, by uniemożliwić mieszkańcom ucieczkę, dochodziło do rzezi i zniszczeń. Ludność polska ginęła od kul, siekier, wideł, kos, pił, noży, młotków i innych narzędzi zbrodni. Polskie wsie po wymordowaniu ludności były palone, by uniemożliwić ponowne osiedlenie. Była to akcja przygotowana i zaplanowana: na przykład akcję w pow. włodzimierskim poprzedziła koncentracja oddziałów UPA w lasach zawidowskich (na zachód od Porycka), w rejonie Marysin Dolinka, Lachów oraz w rejonie Zdżary, Litowież, Grzybowica. Na cztery dni przed rozpoczęciem akcji we wsiach ukraińskich odbyły się spotkania, na których uświadamiano miejscową ludność o konieczności wymordowania wszystkich Polaków. Rzeź rozpoczęła się około godz. 3.00 rano 11 lipca 1943 od polskiej wsi Gurów, obejmując swoim zasięgiem: Gurów Wielki, Gurów Mały, Wygrankę, Zdżary, Zabłoćce, Sądową, Nowiny, Zagaję, Poryck, Oleń, Orzeszyn, Romanówkę, Lachów, Swojczów, Gucin i inne. We wsi Gurów na 480 Polaków ocalało tylko 70 osób; w kolonii Orzeszyn na ogólną liczbę 340 mieszkańców zginęło 270 Polaków; we wsi Sądowa spośród 600 Polaków tylko 20 udało się ujść z życiem, w kolonii Zagaje na 350 Polaków uratowało się tylko kilkunastu. Również tego dnia rano 20-osobowa grupa napastników weszła w czasie mszy św. do kościoła w Porycku, gdzie w ciągu trzydziestu minut zabito ok. 100 ludzi, wśród których były dzieci, kobiety i starcy. Bandyci wymordowali wówczas wszystkich (ok. 200) Polaków mieszkających w Porycku. Podobne ataki na kościoły przeprowadzano w innych miejscowościach. Zabójstw dokonywano z wielkim okrucieństwem. Wsie i osady polskie ograbiono i spalono. Po dokonanych masakrach do wsi na furmankach wjeżdżali chłopi z sąsiednich wsi ukraińskich, zabierając całe mienie pozostałe po zamordowanych Polakach. Główna akcja trwała do 16 lipca 1943. W całym zaś lipcu 1943 celem napadów stało się co najmniej 530 polskich wsi i osad. Wymordowano wówczas siedemnaście tysięcy Polaków, co stanowiło kulminację czystki etnicznej na Wołyniu. Sierpień 1943 W sierpniu kontynuowano antypolską akcję w miejscowościach, które z różnych przyczyn ludobójstwo ominęło. Początek miesiąca był względnie spokojny – prawdopodobnie dano Polakom czas na dokończenie żniw, by można było zagarnąć gotowe zbiory. Doszło jednak do zbrodni w Leonówce; zginęło około 150 Polaków. Do zmasowanej akcji przypominającej atak z 11 lipca doszło w dniach 28–31 sierpnia, kiedy zaatakowano 85 miejscowości, głównie w powiatach kowelskim, włodzimierskim i nietkniętym dotąd przez rzezie powiecie lubomelskim. 29 sierpnia UPA przeprowadziła akcję we wsiach Ostrówki i Wola Ostrowiecka w powiecie lubomelskim. Zabito wszystkich Polaków, spalono wszystkie budynki, zrabowano mienie i zwierzęta gospodarskie. W wyniku tej akcji we wsi Wola Ostrowiecka zginęło 529 osób, w tym 220 dzieci w wieku do 14 lat, a we wsi Ostrówki zamordowano 438 osób, w tym 246 dzieci do lat 14. Łącznie w sierpniu 1943 dokonano napadów na 301 miejscowości i zamordowano co najmniej 8280 Polaków. W drugiej połowie 1943 UPA przeprowadziła akcję podziału między chłopów ukraińskich ziem pozostałych po zniszczonych osadach polskich i ziem folwarków znacjonalizowanych przez władze sowieckie po 1939, zaś od czerwca 1941 pozostających pod zarządem niemieckim. Przełom 1943/1944 Po okresie względnego uspokojenia sytuacji w październiku-listopadzie 1943, pod koniec roku, szczególnie w czasie świąt Bożego Narodzenia na terenach całego Wołynia nastąpiła nowa fala zbrojnych antypolskich akcji nacjonalistów ukraińskich. Grupy UPA, wspomagane przez miejscową ludność ukraińską, uderzyły na skupiska ludności polskiej i bazy samoobrony w powiatach: rówieńskim, łuckim, kowelskim i włodzimierskim (tzw. „krwawe świętowanie”). Do ostatniej fali napadów na Wołyniu doszło na początku 1944 r. Korzystając z wycofywania się garnizonów niemieckich przed zbliżającą się Armią Czerwoną, oddziały UPA i bojówki OUN atakowały pozbawioną obrony polską ludność. 2 lutego 1944 na drodze między Kuśkowcami Wielkimi a Śniegorówką zamordowano 129 uchodźców z Łanowiec. 13 lutego w kilku miejscowościach położonych w pobliżu Włodzimierza Wołyńskiego zabito łącznie około 140 Polaków. W tym samym miesiącu w klasztorze w Wiśniowcu bojówka SB OUN zamordowała około 300 osób, głównie kobiet i dzieci. W ocenie T. Snydera do grudnia z rąk UPA zginęło blisko 40 tys. Polaków. Wiosną 1944 oddziały UPA przeniosły ciężar swych działań na ziemię lwowską i Podole, liczniej niż Wołyń zamieszkane przez Polaków. Ponadto na lewym brzegu Bugu doszło do eskalacji partyzanckich walk polsko-ukraińskich. Polska samoobrona Wraz ze wzrostem zagrożenia napadami ukraińskimi na polskie wsie, na przełomie 1942 i 1943 roku zaczęły powstawać samorzutnie pierwsze oddziały samoobrony. Były one nieliczne, słabo uzbrojone i ich działalność ograniczała się do patrolowania okolicy i ostrzegania przed atakiem. W 1943 roku na Wołyniu powstało nieco ponad 100 ośrodków samoobrony kierowanych w początkowej fazie ich tworzenia przez władze cywilne. Pierwsze placówki samoobrony powstały w miejscowościach: Jeziory, Szachy, Serniki, Swarycewicze, Borowe, Dubrowica, Wołczyce, Huta Stepańska, Dobryń, Nowosiółki, Ostrowsk, Wieluń, Biała, Komary, Huta Sopaczewska, Hały. W powiecie kostopolskim zorganizowano placówki samoobrony we wsiach: Głuszków, Moczulanka, Nowiny, Stara Huta, Bronisławówka, Rudnia, Stryj, Mokre, Myszków, Zawołocz, Marulczyn, Woronusze, Jakubówka. Szczególnie duża baza powstała w rejonie Starej Huty, gdzie 14 wsi utworzyło wspólny system obrony z ośrodkiem dowodzenia w Starej Hucie. Drugą dużą bazę zorganizowano w Przebrażu. Wieś zamieniono w obóz warowny. Siły samoobrony stanowił batalion w składzie 4 kompanii. W organizacji samoobrony, uzbrojeniu i przeszkoleniu jej członków pomocy udzielił Inspektorat Łuck AK i Niemcy. Latem 1943 siły w Przebrażu to już siedem kompanii i szwadron zwiadu konnego. Ogółem około 1000 ludzi stanęło pod bronią. Dzięki dobrej organizacji i współpracy z partyzantką radziecką na tym terenie pod dowództwem ppłk. Mikołaja Prokopiuka obronili się podczas kilkakrotnych ataków UPA. W rejonie na południu od Kowla zorganizowano placówki samoobrony we wsiach: Zasmyki, Janówka, Radomle, Lityń, Ossa, Wierzbiczno, Suszybaba, Lublatyn, Zielona, Różyn, Stara i Nowa Dąbrowa. Na północ od Włodzimierza Wołyńskiego utworzono samoobronę we wsiach: Spaszczyzna, Wodzinów, Wodzinek, Bielin, Sieliski, Aleksandrówka, Marianówka. Do największych baz samoobrony należały: Przebraże, Huta Stepańska, Pańska Dolina, Stara Huta, Zasmyki, Bielin. Mniejsze ośrodki nie wytrzymały naporu ukraińskich nacjonalistów i zostały zniszczone. Tylko z niektórych mieszkańcy wsi zdołali przedostać się do miast lub większych ośrodków samoobrony. Ta taktyka nie zapobiegała mordom, dlatego też w lipcu 1943 Okręgowa Delegatura Rządu na Wołyniu wydała instrukcje o tworzeniu baz samoobrony i oddziałów partyzanckich. Była to inicjatywa spóźniona, gdyż w lipcu 1943 ofiarami ludobójstwa padło już około 30 tys. polskiej ludności cywilnej. Z powstałych pojedynczych placówek samoobrony do wkroczenia na tereny Wołynia przetrwało tylko kilkanaście, natomiast w przypadku większych baz samoobrony (składających się z kilku sąsiednich wsi polskich otoczonych różnego rodzaju umocnieniami polowymi) wspomaganych przez oddziały partyzanckie na ogólną liczbę 16, rozbite przez UPA zostały tylko dwie. W styczniu 1944 z oddziałów partyzanckich na tym terenie utworzono 27 Wołyńską Dywizję Piechoty. Powstanie samoobrony na Wołyniu poważnie ograniczyło rozmiary polskich strat, ale nie zapobiegło ludobójstwu Polaków. Polska reakcja Jeszcze w roku 1943 część Polaków, która ocalała z napadów na swoje wsie i wstąpiła do oddziałów niemieckiej policji (ok. 1200 osób) bądź do radzieckich oddziałów partyzanckich, dokonywała – w ramach nowych jednostek – pacyfikacji wsi ukraińskich. W rezultacie w tekstach propagandowych OUN i UPA pojawiły się oskarżenia w stronę Polaków o kolaborację z ZSRR i III Rzeszą. Na początku stycznia 1944 roku po przekroczeniu przez Armię Czerwoną przedwojennej granicy Polski dowództwo AK zarządziło mobilizację oddziałów partyzanckich na Wołyniu i podjęło decyzję o rozpoczęciu akcji „Burza”. 28 stycznia 1944 r. utworzono 27 Wołyńską Dywizję Piechoty AK. Oprócz działań przeciwko Niemcom dywizja przeprowadziła 16 większych akcji bojowych przeciw oddziałom UPA, usuwając częściowo zagrożenie dla polskiej ludności cywilnej na zachodzie Wołynia. Publicysta historyczny Piotr Zychowicz i profesor Paweł Wieczorkiewicz twierdzą, że struktury Armii Krajowej (AK) nie udzieliły odpowiedniej pomocy zagrożonej ludności polskiej na obszarze Wołynia. Jego zdaniem AK nie wykorzystała możliwości zaopatrzenia samoobron wiejskich w broń z magazynów Armii Krajowej w imię wyższych celów politycznych, które okazały się nierealne, przede wszystkim Akcja Burza. Wydano ją kilka miesięcy później utworzonej w ramach Akcji "Burza" 27. Dywizji Wołyńskiej AK. Niektóre samoobrony, jak np. w Przebrażu, zwróciły się do Niemców o przyznanie wsi broni i amunicji „dla obrony ludności przed bandami leśnymi”. Uzyskana zgoda pozwoliła na stworzenie pozorów legalności dla posiadania przez obrońców Przebraża wszelkiej innej broni palnej. W czerwcu 1944 r. Krajowa Rada Narodowa wydała odezwę Do braci Polaków i Ukraińców, w której nawoływała masy pracujące Polski i Ukrainy Zachodniej do solidarnego przeciwstawienia się faszystom ukraińskim mordującym ludność polską. Wzywała też do wspólnej walki z okupantem hitlerowskim, inspiratorem mordów. Szacowana liczba ofiar Ofiary polskie i prowadzone śledztwa Dokładne określenie liczby Polaków pomordowanych w rzezi wołyńskiej napotykało przez lata na trudności. Jednym z powodów był fakt, że niektóre miejscowości zostały zrównane z ziemią, a wszyscy ich mieszkańcy wymordowani. Mordów dokonywano na terenach ogarniętych wojną partyzancką i chaosem; często zbrodni nikt nie dokumentował. Wielu świadków, którzy ocaleli z rzezi, uciekło z terenów Wołynia bądź zostało wywiezionych na roboty do Rzeszy, skąd później rozproszyli się po Polsce i świecie. W PRL nie ścigano zbrodni na Wołyniu w konsekwencji utraty Kresów na rzecz ZSRR, a na prywatne zbieranie świadectw o zbrodniach zezwolono dopiero w latach 80. Efektem tych starań było wydane w 1990 r. opracowanie Józefa Turowskiego i Władysława Siemaszki „Zbrodnie nacjonalistów ukraińskich dokonane na ludności polskiej na Wołyniu 1939–1944”, a następnie „Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939–1945” Władysława i Ewy Siemaszko. Według badań przeprowadzonych przez Władysława i Ewę Siemaszków, na Wołyniu liczba udokumentowanych ofiar polskich wyniosła 36 543–36 750 znanych z nazwiska Polaków oraz dalsze od ok. 13 500 do ponad 23 000 ofiar, których okoliczności śmierci nie są znane, co daje szacunkową liczbę 50–60 tys. zamordowanych Polaków. Analogiczną wielkość podają Grzegorz Motyka i Jan Kęsik. Inni historycy i badacze szacują polskie ofiary rzezi wołyńskiej odpowiednio: Ryszard Torzecki – 30 000–40 000 osób, Aleksander Korman – 68 700 ofiar, Tadeusz A. Olszański – 60 000–80 000 ofiar, Józef Turowski – 60 000 ofiar, Wincenty Romanowski – 70 000 ofiar, Paweł Wieczorkiewicz – 40 000–70 000 ofiar. W 2010 roku Ewa Siemaszko podwyższyła szacunki polskich ofiar rzezi wołyńskiej, włącznie z fazą pregenocydalną, do 60 tysięcy. Liczba 50–60 tys. zamordowanych Polaków na Wołyniu jest obecnie (2006 rok) uznawana za najbardziej realną przez polskich historyków, z czego 15 tys. do lipca 1943, zaś 17 tys. w lipcu 1943. Duża grupa ludności polskiej szukała schronienia w miastach pod opieką Niemców, ok. 5–7 tys. trafiło do partyzantki sowieckiej. Łączne straty ludności polskiej Wołynia obejmujące zabitych, rannych, deportowanych (i zamordowanych po aresztowaniu) przez NKWD w latach 1939–1941 na Syberię i do Kazachstanu (ok. 45 tys. ludzi), zamordowanych przez NKWD w więzieniach w Łucku, Równem i pomniejszych w czerwcu 1941 (po agresji III Rzeszy na ZSRR – p. ks. Władysław Bukowiński), wywiezionych na roboty do Niemiec (do czerwca 1943 – 25 tys. Polaków), zamordowanych w czasie pacyfikacji przez policję niemiecką i uciekinierów wyniosły w okresie 1939–1945 około 150 tysięcy osób. Polskie podziemie (Okręgowy delegat rządu) w raporcie z 7 października 1943 r. (a więc po największej fali mordów) oceniało liczbę ludności polskiej na 170 tys. skupionej w 11 miastach powiatowych oraz w 25 bazach obronnych. Część danych opracowanych przez Siemaszków jest podważana przez ukraińskiego krajoznawcę Jarosława Caruka, który na podstawie własnych badań w rejonie włodzimierskim twierdzi, że autorzy ci zawyżyli liczbę polskich ofiar o 1916 osób, zaś liczbę ofiar ukraińskich zaniżyli o 1184 osoby. Ustalenia Caruka są kwestionowane przez polskich świadków. Grzegorz Hryciuk krytykuje je za ślady zbyt daleko posuniętego „literackiego talentu autora”, Grzegorz Motyka wskazuje na przypisywanie Polakom przez Caruka zbrodni niemieckich. Liczb podawanych przez Jarosława Caruka nikt nie weryfikował. Na obszarze województw lwowskiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego w analogicznych napadach zginęło od 20–25 tys. do ok. 70 tys. Polaków, w województwach poleskim i lubelskim 10–20 tys. – w sumie wraz z wołyńskim ofiarami czystek etnicznych padło według różnych źródeł 80–100 tys. (Ryszard Torzecki), około 100 tys. (Grzegorz Motyka), 120 tys. (Czesław Partacz), bądź nieco ponad 130 tys. (Ewa Siemaszko) osób narodowości polskiej. Łączną liczbę Ukraińców, którzy zginęli w wyniku polskich działań na tym samym terenie, Grzegorz Motyka szacuje na 10–15 tys. osób. Ryszard Szawłowski w artykule Genocidum atrox, publikowanym również jako Trzy ludobójstwa postawił tezę o równoważności zbrodni dokonanych przez III Rzeszę, ZSRR i nacjonalistów ukraińskich, przy nadaniu zbrodniom ukraińskim klasyfikacji wyższej od zbrodni niemieckich i sowieckich, oraz o przyznaniu temu mordowi specjalnej kwalifikowanej formy ludobójstwa określanej terminem łacińskim Genocidum atrox (ludobójstwo straszne, okrutne). Śledztwa w sprawie zbrodni popełnionych przez ukraińskich nacjonalistów na ludności polskiej Wołynia i Podola prowadzą obecnie terenowe oddziały Instytutu Pamięci Narodowej. Oddziałowa Komisja ŚZPNP w Rzeszowie prowadzi „śledztwo w sprawie zbrodni popełnionych przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej zamieszkałej na terenie pow. przemyskiego w latach 1944–1948”. Ofiary innych narodowości Nacjonaliści ukraińscy mordowali także Żydów i Ukraińców nieprzychylnych UPA i pomagających Polakom oraz likwidowali kolaborantów z okresu pierwszej okupacji sowieckiej 1939–1941. Wiele ofiar było też wśród osób z małżeństw mieszanych. Według wyliczeń Siemaszków na Wołyniu w latach 1941–1945 z rąk nacjonalistów ukraińskich zginęło 846 lub 847 Ukraińców, 1210 Żydów, 342 Czechów, 135 lub 136 Rosjan i 70 osób jeszcze innej narodowości. Są to jednak dane dalece niepełne. Natomiast w działaniach odwetowych strony polskiej według Grzegorza Motyki na Wołyniu zginęło ok. 2–3 tysięcy Ukraińców. Grzegorz Hryciuk szacuje tę wielkość na 2–2,2 tys. osób, Wołodymyr Serhijczuk mówi ogólnie o „kilku tysiącach”. Ofiarami czystki etnicznej była również niewielka społeczność polskich Ormian w Galicji, mordowanych za przywiązanie do polskości (pamiętano, że arcybiskup ormiański Józef Teodorowicz zdecydowanie opowiadał się za przynależnością Lwowa do Polski). W dniach 19-21 kwietnia 1944 r. w Kutach nad Czeremoszem na Pokuciu (zwanych małą stolicą Ormian polskich) zamordowano ok. 500 polskich Ormian i Polaków. Straty materialne Oprócz dużej liczby ofiar, antypolskie akcje nacjonalistów ukraińskich i miejscowej ludności ukraińskiej doprowadziły do olbrzymich strat materialnych na Wołyniu. Zdołano ustalić, że tylko na samym Wołyniu (bez obszaru Małopolski Wschodniej) z ogólnej liczby 1150 wiejskich osad polskich, w których znajdowało się 31 tys. zagród, oddziały ukraińskie zniszczyły 1048 osiedli i 26 167 zagród. Ponadto z 252 wołyńskich kościołów i kaplic zniszczone zostały 103 obiekty. Już 16 października 1943 r. dowódcy Okręgu Wojskowego UPA Turiw nakazywali swoim oddziałom blokady gospodarcze miast, tak aby zabrakło w nich chleba dla uchodźców i usuwanie śladów polskości poprzez rozbieranie bądź palenie domów. Dalsze usuwanie materialnych przejawów obecności Polaków na Wołyniu było przeprowadzane zgodnie z rozkazem OUN z 2 lutego 1944 r. Rzeź wołyńska a służby specjalne ZSRR Wspólne ustalenia podczas konferencji naukowych z udziałem polskich i ukraińskich historyków w 1999 r. doprowadziły do konkluzji, że sowieckie służby specjalne (NKWD i GRU) przyczyniały się do podsycania i rozwijania antagonizmów polsko-ukraińskich. Uznano, że zakres zaangażowania sowieckich służb specjalnych i hipotezy w tym zakresie są jednak nie do rozstrzygnięcia bez dostępu do dokumentacji tych służb, znajdującej się w utajnionych zbiorach specjalnych Federacji Rosyjskiej. Teza o podsycaniu wzajemnych stosunków polsko-ukraińskich przez Sowietów jest kwestionowana przez Grzegorza Hryciuka, który nie widzi możliwości prowokacji sowieckiej czy niemieckiej przy podejmowaniu decyzji o czystce etnicznej. Także według ostatnich stwierdzeń (2011) Grzegorza Motyki hipotezę o prowokacji sowieckiej przy podejmowaniu decyzji o czystce etnicznej należy stanowczo odrzucić. Nie ma żadnego udokumentowanego przypadku napadu przebranych za UPA enkawudzistów na jakąkolwiek polską wieś. Również prokurator Piotr Zając z departamentu Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu uważa, że rozkaz eksterminacji zapadł w środowiskach przywódczych OUN-UPA, a kolejnymi pozostałymi determinującymi ludobójstwo czynnikami były masowy udział zaagitowanych chłopów ukraińskich w rzeziach i ukraiński nacjonalizm. Jak zauważył Timothy Snyder, podobna sytuacja społecznościowa i historyczna była na terenie obecnej Białorusi, tam jednak nie doszło do czystek na Polakach. Różnicę stanowiła ideologia nacjonalistyczna, która była nierozpowszechniona wśród Białorusinów. Upamiętnienie 7 lipca 2016 Senat RP przyjął uchwałę w sprawie oddania hołdu ofiarom ludobójstwa dokonanego przez nacjonalistów ukraińskich na obywatelach II Rzeczypospolitej w latach 1939–1945. 9 lipca 2016 uczestniczący w szczycie NATO w Warszawie prezydent Ukrainy Petro Poroszenko złożył przed stołecznym Pomnikiem Rzezi Wołyńskiej hołd ofiarom tego wydarzenia, klękając przed monumentem. 22 lipca 2016 Sejm RP – w trybie uchwały – ustanowił 11 lipca „Narodowym Dniem Pamięci Ofiar Ludobójstwa dokonanego przez ukraińskich nacjonalistów na obywatelach II RP”. Sejm oddał w niej hołd wszystkim obywatelom II Rzeczypospolitej zamordowanym przez ukraińskich nacjonalistów w latach 1943–1945. Poszukiwania i ekshumacje Leon Popek ocenia, że jedynie 3 tys. Polaków zabitych na Wołyniu przez ukraińskich nacjonalistów miało chrześcijański pochówek. W jego opinii pozostałe ofiary, które spoczywają w około 10 tysiącach „dołów śmierci”, powinny zostać odnalezione, ekshumowane i godnie pochowane. Kolejne 10 tys. „dołów śmierci” wymagających takich samych działań znajduje się zdaniem Popka na terenie dawnej Małopolski Wschodniej. Do 2016 roku organizatorem bądź współorganizatorem prac poszukiwawczo-ekshumacyjnych na Wołyniu ze strony polskiej była Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. W 2016 roku kompetencje zlikwidowanej ROPWiM przejęły Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Instytut Pamięci Narodowej. W ramach IPN poszukiwaniem, ekshumacjami i identyfikacją ofiar systemów totalitarnych i czystek etnicznych z lat 1917-1989 zajmuje się Biuro Poszukiwań i Identyfikacji, którego częścią jest Wydział Kresowy. Od 1992 roku ekshumacje szczątków polskich ofiar zbrodni OUN-UPA odbyły się w zaledwie kilku miejscowościach na Wołyniu: Ostrówkach, Woli Ostrowieckiej, Gaju, Pawliwce (Porycku) i Radowiczach. W 2017 roku władze ukraińskie ogłosiły blokadę udzielania stronie polskiej pozwoleń na prace poszukiwawcze i ekshumacyjne na terytorium Ukrainy, uzależniając jej zniesienie od spełnienia warunków takich jak odbudowa ukraińskich upamiętnień (często nielegalnych) na terenie Polski czy zmiana ustawy o IPN. Sprawa stała się przedmiotem rozmów prezydentów obu państw; według premiera Mateusza Morawieckiego kwestia poszukiwań i ekshumacji stała „trudnym tematem” w stosunkach z Ukrainą. Zaprzeczanie odpowiedzialności za zbrodnie W październiku 1943 kierownictwo OUN-B odnosząc się do rzezi wołyńskiej ogłosiło, że „ani naród ukraiński, ani Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów” nie mają z masowymi zbrodniami nic wspólnego. „Wydarzenia, które miały miejsce w ostatnich miesiącach na ukraińskich ziemiach”, nazwano obopólną „rzeźnią”, w której brali udział ludzie działający w obcym interesie – niemieckim i sowieckim. Winą za wybuch tych wydarzeń obarczono Polaków, wskazując na cztery przyczyny: napięte stosunki między Ukraińcami a Polakami z powodu polityki narodowościowej II RP; „niszczenie Ukraińców” przez Polaków na Chełmszczyźnie (zob. ukrainizacja ziemi chełmskiej); wspomaganie przez Polaków okupanta niemieckiego i partyzantki sowieckiej; „systematyczne pogromy” Ukraińców przez Polaków służących w niemieckiej policji. Według Krzysztofa Łady przedstawiona przez OUN-B interpretacja weszła do kanonu usprawiedliwień rzezi wołyńskiej i była powielana w wielu publikacjach po II wojnie światowej. Stosunek historyków ukraińskich do rzezi wołyńskiej W okresie istnienia ZSRR historycy działający w Ukraińskiej SRR nie mogli prowadzić rzetelnych badań nad działalnością UPA z powodu przemilczania jej udziału w walce z III Rzeszą; podobnie sytuacja wyglądała w odniesieniu do badań nad działalnością AK. W związku z tym faktem, zdaniem Ihora Iljuszyna, historiografia niepodległej Ukrainy odziedziczyła po wymienionej epoce zniekształcony obraz obydwu formacji. 17 lutego 2003 roku we Lwowie odbyło się spotkanie tzw. „okrągłego stołu”, które zgromadziło najważniejszych ukraińskich historyków i działaczy społecznych. Podczas obrad na tym spotkaniu ogłoszono, że: „podstawowymi winowajcami ukraińsko-polskiej wojny w tym czasie był przedwojenny rząd totalitarnej Polski, który stosował etniczne czystki przeciwko Ukraińcom i na zwolnionych ziemiach prowadził politykę kolonizacyjną” (zob. Akcja polonizacyjno-rewindykacyjna 1938 roku), a także „swoją negatywną rolę odegrał polski rząd emigracyjny w Londynie, który jako wstępny warunek strony polskiej w rozmowach ze stroną ukraińską wysunął nie do przyjęcia wymóg uznania Polski w granicach do 1939”. Z taką interpretacją faktów nie zgodził się Władysław Filar, który określił taki punkt widzenia ukraińskich uczonych jako „płytki merytorycznie, odbiegający od prawdy historycznej”, a nazywanie przez nich ówczesnych wydarzeń na Wołyniu mianem „ukraińsko-polskiej wojny”, uznał jednoznacznie za błędne, pisząc: „To nie były walki polsko-ukraińskie, a rzeź bezbronnych i niewinnych ludzi, to eksterminacja ludności polskiej”. Władysław Filar zarzucił także „wybielanie” faktów konkretnym ukraińskim historykom, m.in.: Lwu Szankowskiemu i Petro Poticznemu. Zdaniem Filara podobną postawę prezentuje także Jarosław Pełenski. Bezpośrednio przed obchodami 60. rocznicy rzezi wołyńskiej na Ukrainie został wydany list otwarty podpisany przez grupę intelektualistów ukraińskich, w którym zwrócili się oni z prośbą o wybaczenie do Polaków, „których losy zniszczył ukraiński oręż”. Rok wcześniej ukraiński historyk i polityk Wołodymyr Łytwyn w swojej pracy Tysiacza rokiw susidstwa i wzajemodiji, prawdopodobnie jako pierwszy polityk ukraiński, zgodził się na przedstawienie wydarzeń rzezi wołyńskiej jako akcji noszącej cechy „czystki etnicznej”. Zdaniem Ihora Iljuszyna we współczesnej historiografii ukraińskiej nadal spotyka się autorów, którzy opisując stosunki polsko-ukraińskie w czasie II wojny światowej ujmują zagadnienie jednostronnie antypolsko; Iljuszyn wymienia wśród nich Wołodymyra Serhijczuka oraz Andrija Bolanowskiego. Autor ten podkreśla również, iż w historiografii ukraińskiej zauważalne są także prace wartościowe, cechujące się bardziej wyważoną i głębszą interpretacją, chociaż nadal nacechowaną patriotycznie. Wymienia tu publikacje Jarosława Isajewycza, Jarosława Hrycaka, Feodosija Steblija, Walerija Smolija i Bohdana Hudia. Jarosław Hrycak określił w 2004 rzeź wołyńską jako „chrzest bojowy” UPA, równocześnie zaś zbrodnię wojenną i działanie absurdalne z punktu widzenia polityczno-militarnego. Według Grzegorza Motyki publikacje ukraińskie poświęcone tematyce UPA skupiają się na jej walce z ZSRR i Niemcami hitlerowskimi, marginalizując problem stosunku tej organizacji do Polaków. Zobacz też ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939–1945 fałszowanie historii ludobójstwa OUN i UPA czystka etniczna w województwach lwowskim, tarnopolskim i stanisławowskim Lex Grabski obrona Przebraża pacyfikacja Małopolski Wschodniej polonizacja zbrodnia w Janowej Dolinie Uwagi Przypisy Bibliografia Grzegorz Motyka: Polacy i Ukraińcy w drugiej wojnie światowej – Referat na X posiedzeniu Polsko-Ukraińskiej Komisji Ekspertów do spraw doskonalenia treści podręczników szkolnych historii i geografii, Lwów, 22–26 października 2007 r. – stan badań historycznych nad zagadnieniem w Polsce i na Ukrainie. . Zbiór dokumentów: Polacy i Ukraińcy pomiędzy dwoma systemami totalitarnymi 1942–1945. t. 1–2 oprac. nauk. Grzegorz Motyka, Jurij Szapował Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu [i in.]. Warszawa /Kijów 2005: Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu: Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji RP; Kijów: Państwowe Archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy: Instytut Badań Politycznych i Narodowościowych Akademii Nauk Ukrainy, 2005. Stron 1511 (875 cz. 1, 877–1511 cz. 2) . Archiwum Adama Bienia: akta narodowościowe (1942–1944) (oprac., wstęp i przypisy Jan Brzeski, Adam Roliński). Kraków 2001, Wyd. „Księgarnia Akademicka”: nakładem Biblioteki Jagiellońskiej, . Antypolska akcja OUN-UPA 1943–1944: fakty i interpretacje (red. nauk. Grzegorz Motyka i Dariusz Libionka). Instytut Pamięci Narodowej. Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. (Materiały z sesji naukowej zorganizowanej przez Biuro Edukacji Publicznej IPN – KŚZpNP. Oddział w Lublinie, 24–25 maja 2001 r.), Warszawa 2002, Wyd. IPN, . Władysław Filar: Przebraże – bastion polskiej samoobrony na Wołyniu. Bitwy i akcje. Wyd. Rytm, Warszawa 2007, s. 128. Seria: Biblioteka Armii Krajowej, . Aleksander Gogun: Stalinowska wojna partyzancka na Ukrainie 1941–1944 cz. 1, w: „Pamięć i Sprawiedliwość” nr 2(10)/2006 Warszawa 2006, s. 293-314, cz. 2, w: „Pamięć i Sprawiedliwość” 1(11)/2007 Warszawa 2007, s. 119–144. Grzegorz Hryciuk: Straty ludności na Wołyniu w latach 1941–1944 w: Polska-Ukraina:trudne pytania t.5., Warszawa 1999, Wyd. Ośrodek KARTA, Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej, Związek Ukraińców w Polsce. Materiały V międzynarodowego seminarium historycznego „Stosunki polsko-ukraińskie w latach II wojny światowej”, Łuck, 27–29 kwietnia 1999, . Ihor Iljuszyn: UPA i AK. Konflikt w Zachodniej Ukrainie (1939–1945), Warszawa 2009, . Aleksander Korman: Ludobójstwo UPA na ludności polskiej. Dokumentacja fotograficzna. Wyd. Nortom, Wrocław 2003, s. 95. (fragment w wersji elektronicznej z rosyjskimi opisami – ). Grzegorz Motyka: Ukraińska partyzantka 1942–1960, Warszawa 2006, Wyd. Instytut Studiów Politycznych PAN, Oficyna Wydawnicza „Rytm”, (ISP PAN), (Rytm), . Tadeusz Andrzej Olszański: Konflikt polsko-ukraiński 1943–1947, w: „Więź” 11–12 (397)/1991 (listopad–grudzień), Warszawa 1991, s. 214–232. Timothy Snyder: Tajna wojna. Henryk Józewski i polsko-sowiecka rozgrywka o Ukrainę. Kraków 2008. Wyd. Instytut Wydawniczy Znak, . Linki zewnętrzne Zbrodnia Wołyńska. Prawda i Pamięć – Instytut Pamięci Narodowej Wołyń naszych przodków – www.nawolyniu.pl (stare fotografie, wspomnienia ocalałych z rzezi...) Baza danych ofiar konfliktu polsko-ukraińskiego w latach 40. XX wieku. Tadeusz Andrzej Olszański Konflikt polsko-ukraiński 1943–1947 (wersja internetowa artykułu opublikowanego w:Zeszyty Historyczne nr 90. Wyd. Instytut Literacki Paryż 1989 pod pseudonimem Jan Łukaszów z dodaną glosą końcową autora z 2001). Por. Tadeusz Andrzej Olszański Konflikt polsko-ukraiński 1943–1947, w: „Więź” 11–12(397)/1991 (listopad–grudzień), Warszawa 1991, s. 214-232. Wybrane materiały z książki Władysława i Ewy Siemaszków pt. „Ludobójstwo” Fragmenty zeznań sprawców Strona audycji PR Programu II na temat rzezi wołyńskiej. Rozmowę przeprowadziła Hanna Maria Giza z profesorem Michałem Klimeckim oraz publicystką Bogumiłą Berdychowską [dostęp 12 marca 2013] Zbrodnie nacjonalistów ukraińskich w dawnym województwie wołyńskim Zbrodnie oddziałów UPA Wołyń Zbrodnie na ludności cywilnej w czasie konfliktu polsko-ukraińskiego 1939–1947 Hasła kanonu polskiej Wikipedii

188008

https://pl.wikipedia.org/wiki/Orlen

Orlen

Orlen Spółka Akcyjna (do 3 lipca 2023 Polski Koncern Naftowy Orlen Spółka Akcyjna) – polski koncern wielobranżowy, operujący na rynkach biopaliw, gazownictwa (poszukiwania i wydobycie, logistyka i dystrybucja oraz sprzedaż hurtowa i detaliczna gazu ziemnego), energii elektrycznej i cieplnej, petrochemii, prasowym, produkcji nawozów sztucznych, poszukiwań, wydobycia i przerobu ropy naftowej oraz sprzedaży detalicznej. W grupie kapitałowej w 2022 roku zatrudnionych było około 65 tysięcy pracowników. W roku 2022 w zakresie przychodów koncern sytuował się na 155. pozycji na świecie. W 2022 roku nastąpiło znaczące zwiększenie skali działalności koncernu w wyniku przejęcia przez połączenie ze spółkami Grupa Lotos oraz Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo. Zrealizowane przejęcia wpisują się w strategiczną politykę koncernu, dążącego do budowy dużej, zdywersyfikowanej w zakresie źródeł przychodów organizacji, rozwijającej w szczególności niskoemisyjne i zeroemisyjne źródła energii elektrycznej, podobnie jak inne duże podmioty europejskie i globalne, operujące pierwotnie głównie na rynku oil&gas. Spółka deklaruje osiągnięcie neutralności emisyjnej do 2050 roku. Koncern posiada cztery rafinerie ropy naftowej: w Płocku, w Litvínovie i Kralupach nad Vltavou na terenie Czech oraz w Możejkach na Litwie. Zakłady produkcyjne w Płocku i Litvínovie są zintegrowane z kompleksami petrochemicznymi, w których z wsadów pochodzących z produkcji rafineryjnej m.in. w procesie krakingu parowego produkowane są produkty petrochemiczne, takie jak etylen i propylen (jak również powstałe w wyniku w procesie polimeryzacji polietylen i polipropylen), związki aromatyczne (benzen, toluen, paraksylen, ortoksylen), czy aceton, fenol, PTA i polichlorek winylu (PCW). Od 2022 spółka posiada także 70% udziałów w zarządzającej rafinerią ropy naftowej w Gdańsku spółce joint venture z Aramco Overseas Company B.V. Łączne moce przerobowe rafinerii w 2020 roku wyniosły 35,2 mln ton ropy naftowej rocznie (16,3 mln t w Polsce, 8,7 mln t w Czechach i 10,2 mln t na Litwie). W ramach spółki Orlen Południe realizowana jest działalność produkcyjna m.in. w zakresie biopaliw i różnych chemikaliów w zakładach produkcyjnych w Jedliczu i Trzebini, w których na niewielką skalę realizowany jest także przerób ropy naftowej (poniżej 0,3 mln ton surowca rocznie). W 2021 roku spółka posiadała ponad 2900 stacji paliw w Polsce, Niemczech, Czechach i Słowacji, a w ramach grupy kapitałowej 3,3 GW zainstalowanej mocy elektrycznej i 6,2 GW zainstalowanej mocy cieplnej. Spółka jest notowana na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. W październiku 2017 roku akcje spółki osiągnęły dotychczasową maksymalną wartość 128 złotych za sztukę. W 2021 roku spółka osiągnęła rekordowy zysk netto w wysokości 11,2 mld zł, natomiast w roku 2022 agencja ratingowa Moody’s Investors Service przyznała koncernowi najwyższą dotychczasową ocenę ratingu na poziomie A3 z perspektywą stabilną. Historia W lipcu 1944 r. utworzona została instytucja, której zadaniem było zabezpieczenie infrastruktury naftowej zniszczonej w wyniku długotrwałych działań wojennych oraz okupacyjnych i rozpoczęcie działalności dystrybucyjnej. W październiku tego samego roku utworzono organizację której nadano nazwę Polski Monopol Naftowy, po czym jeszcze tego samego miesiąca została ona zmieniona na Państwowe Biuro Sprzedaży Produktów Naftowych. 3 grudnia 1945 roku utworzone zostało przedsiębiorstwo pod nazwą „Centrala Produktów Przemysłowych” i od tamtej pory przedsiębiorstwo funkcjonowało pod tą nazwą. W roku 1945 nazwę zmieniono na Centralny Zarząd Obrotu Produktami Naftowymi „CPN”. W roku 1958 przedsiębiorstwo powróciło do wcześniejszej firmy, którą połączono ze skrótem „CPN” – Centrala Produktów Naftowych „CPN”, a w grudniu 1995 roku zostało przekształcone w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa. 1 lipca 1993 roku przedsiębiorstwo Mazowieckie Zakłady Rafineryjne i Petrochemiczne przekształcono w spółkę akcyjną Petrochemia Płock S.A. W maju 1998 r. Rada Ministrów podjęła decyzję o utworzeniu koncernu naftowego. Miał on powstać w wyniku połączenia Centrali Produktów Naftowych CPN SA oraz Petrochemii Płock SA. Działania dotyczące utworzenia nowego podmiotu zostały sformalizowane 7 września 1999, kiedy to przyjął nazwę Polski Koncern Naftowy SA. 3 kwietnia 2000 Nadzwyczajne Walne Zgromadzenie Akcjonariuszy podjęło decyzję o nadaniu spółce nazwy handlowej Orlen. Z początkiem 2018 roku podpisano list intencyjny rozpoczynający proces wchłonięcia Grupy Lotos przez PKN Orlen. W styczniu 2019 Orlen poinformował, że wchodzi na rynek słowacki i otwiera stacje paliw pod marką Benzina. 14 lipca 2020 roku spółka PKN Orlen SA i skarb państwa reprezentowany przez Ministerstwo Aktywów Państwowych podpisały list intencyjny w sprawie przejęcia przez PKN Orlen grupy Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo (PGNiG). 3 listopada 2020 spółka poinformowała, że zgodnie z podpisaną w czerwcu umową do końca 2020 roku PKN Orlen ma stać się większościowym akcjonariuszem Ruchu, z pakietem 65 proc. udziałów. Celem inwestycji jest wzmocnienie segmentu detalicznego Grupy Orlen. 7 grudnia 2020 PKN Orlen ogłosił podpisanie umowy przedwstępnej na nabycie całości akcji spółki Polska Press, będącej m.in. wydawcą 20 dzienników regionalnych i serwisów internetowych od niemieckiego holdingu Verlagsgruppe Passau. 5 lutego 2021 nieostateczną zgodę na transakcję wydał Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumenta (UOKiK), jednak decyzją SOKiK z dnia 8 kwietnia 2021 r. przejęcie grupy Polska Press zostało wstrzymane. Pomimo tego 1 marca 2021 doszło do podpisania umowy kupna spółki Polska Press pomiędzy Verlagsgruppe Passau i PKN Orlen S.A. 15 września 2021 roku przejęcie Polska Press zostało wpisane do KRS. W marcu 2021 roku PKN Orlen wykupił 100 proc. udziałów spółki transportowej OTP, jednego z największych przewoźników paliw w Polsce. 16 marca 2022 roku PKN Orlen uzyskał warunkową zgodę Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumenta (UOKiK) na fuzję z Polskim Górnictwem Naftowym i Gazownictwem (PGNiG). Warunkiem UOKiK-u jest oddanie przez PGNiG kontroli nad spółką Gas Storage Poland niezależnemu inwestorowi w ciągu 12 miesięcy od połączenia ze spółką PKN Orlenem. 26 września 2022 roku Rada Ministrów wydała zgodę na połączenie PGNiG i PKN Orlen SA. 10 października 2022 roku Walne Nadzwyczajne Zgromadzenie akcjonariuszy spółki PGNiG SA zdecydowało o fuzji PKN Orlen z PGNiG. 2 listopada 2022 roku nastąpiło przejęcie PGNiG przez PKN Orlen i połączenie obu spółek. 19 lipca 2022 Rada Ministrów wydała zgodę na połączenie Grupy Lotos i PKN Orlen. 1 sierpnia 2022 PKN Orlen sfinalizował formalne przejęcie Grupy Lotos. Z dniem 3 lipca 2023 spółka zaczęła funkcjonować jako Orlen, usuwając z nazwy frazę „Polski Koncern Naftowy”. Rozwój elektroenergetyki W latach 2011–2018 PKN Orlen zwiększył istotnie potencjał produkcji energii elektrycznej przez budowę dwóch elektrociepłowni gazowo-parowych zlokalizowanych w Płocku oraz we Włocławku. Bloki te zwiększyły mocy wytwórcze koncernu do 1,5 GWe. Blok gazowo-parowy we Włocławku ma moc 463 MWe. Całkowity koszt inwestycji szacowany jest na około 1,4 mld zł. Wykonawcą projektu było konsorcjum General Electric i SNC Lavalin. Moc nowego bloku w Płocku to 596 MWe. Głównym wykonawcą przedsięwzięcia jest konsorcjum firm grupy Siemens. Koszt inwestycji to około 1,65 mld zł. Od 2020 roku PKN Orlen posiada większościowy pakiet udziałów w spółce Energa (90,92% w 2022 roku) i dąży do wykupu pozostałych inwestorów mniejszościowych w akcjonariacie. Energa realizuje od 2022 roku projekty budowy elektrociepłowni gazowo-parowych w Grudziądzu (563 MWe) i Ostrołęce (745 MWe). Budowa bloku CCGT w Ostrołęce rozpoczęła się w marcu 2022, a szacunkowy koszt inwestycji wynosi 2,5 mld zł. Z kolei prace nad budową bloku CCGT w Grudziądzu zainicjowano w czerwcu 2022 (szacunkowy koszt inwestycji wynosi 2 mld zł). Analizowana jest także budowa elektrociepłowni gazowo-parowej w Gdańsku (ok. 450 MWe), jednak w trzecim kwartale 2022 PKN Orlen i Energa nie podjęły ostatecznej decyzji w sprawie realizacji projektu, która uzależniona jest od podpisania umowy o świadczenie usług w ramach rynku mocy. Przejęcie przez połączenie PKN Orlen i PGNiG przewidywane w czwartym kwartale 2022 oznacza, że w skład grupy kapitałowej wejdzie także spółka PGNiG Termika, dysponująca aktywami wytwórczymi o 1,0 GWe mocy zainstalowanej. Spółka planuje budowę morskich elektrowni wiatrowych, w tym pierwszej w joint venture z kanadyjską spółką Northland Power w ramach projektu Baltic Power, a w przyszłości także małych i mikro reaktorów jądrowych (SMR, MMR). Surowce i produkty procesów Pozyskiwane surowce odnawialne to woda, powietrze, estry oraz bioetanol, zaś nieodnawialne to ropa naftowa, gaz ziemny oraz surowce pochodzące z grupy tzw. chemikaliów pomocniczych. Produkty powstające w procesie rafinacji to: produkty paliwowe: benzyny, oleje napędowe lekkie i ciężkie, oleje opałowe, paliwa lotnicze produkty rafineryjne: benzyny lekkie, średnie i ciężkie produkty petrochemiczne: etylen, propylen, paraksylen, kwas tereftalowy, fenol, aceton, benzen, butadien, tlenek etylenu i glikole poliolefiny: polietylen, polipropylen, polichlorek winylu, nawozy i inne (woski, siarka, gips) oraz asfalty, bazy olejowe i nawozy. W 2015 r. ze sprzedaży olejów napędowych koncern uzyskał przychody w wysokości 37 093 mln zł, a ze sprzedaży benzyn 21 674 mln zł. Te paliwa okazały się być najbardziej dochodowe. Dane dotyczące przychodów z poszczególnych typów paliw zestawiono w tabeli. Segmenty działalności Downstream W tym segmencie koncern prowadzi działalność związaną z rafinacją i przerobem surowców oraz ze wszystkimi kwestiami towarzyszącymi wydobyciu. Podzielony jest na produkcję, sprzedaż, energetykę, logistykę, źródła zaopatrzenia. Produkcja Spółka posiada rafinerie w Polsce, Czechach oraz na Litwie. W 2020 roku zdolności w zakresie przerobu ropy naftowej wyniosły 35,2 mln ton surowca rocznie (Płock – 16,3 mln ton, Mažeikiai – 10,2 mln ton, Litvinov – 5,4 mln ton, Kralupy nad Vltavou – 3,3 mln ton). Od 2022 roku Orlen posiada także 70% udziałów w spółce Rafineria Gdańska, dawniej Lotos Asfalt (joint venture z Aramco Overseas Company B.V.), zarządzającej rafinerią w Gdańsku o zdolności do przerobu 10,5 mln ton ropy naftowej rocznie, będącą wcześniej własnością Grupy Lotos, przejętej przez Orlen w wyniku połączenia obu spółek. Rafineria w Płocku Zakład produkcyjny Orlen w Płocku o mocach przerobowych 16,3 mln t/rok jest jednym z największych i najnowocześniejszych zakładów wydobywających surowce petrochemiczne na terenie Europy Środkowo-Wschodniej. Obiekt sklasyfikowany został jako Super-Site. Proces produkcyjny przebiega z wykorzystaniem Instalacji Olefin, o mocach wytwórczych około 700 tys. ton etylenu i około 380 tys. ton propylenu. Modernizacja obiektu rozpoczęła się w 2002 r. i jej wykonawcą była firma ABB Lummus. Koszt modernizacji wyniósł 245 mln euro. Rafinerie w Trzebini oraz Jedliczu Rafinerie w Trzebini oraz Jedliczu, zlokalizowane na południu Polski w 2015 r. zostały połączone i funkcjonują jako Orlen Południe. Głównym obszarem działania rafinerii są usługi związane z magazynowaniem i dystrybucją paliw, produkcją biokomponentów, baz olejowych, olejów opałowych, a także regeneracją olejów przepracowanych. Sprzedaż W dział sprzedaży wchodzi hurt rafineryjny i hurt petrochemiczny. Rynki polski, litewski oraz czeski są rynkami macierzystymi. W 2015 r. hurtowa sprzedaż produktów rafineryjnych prowadzona była, wyłączając tereny Polski, z państwami: Czechy, Niemcy, Słowacja, Węgry, Litwa, Łotwa, Estonia, Finlandia i Ukraina oraz drogą morską do terminali przeładunkowych Europy Zachodniej. W 2015 r. udziały rynkowe utrzymały się na poziomie 59,5% dzięki sprzedaży benzyny i oleju napędowego przez Grupę Orlen na rynku polskim. Swój sukces na rynku sprzedaży zawdzięcza też bogatemu portfolio produktów rafineryjnych, m.in. benzyny, oleju napędowego, paliwa lotniczego, olejów opałowych lekkich i ciężkich oraz szerokiej gamy produktów i półproduktów pozapaliwowych. Logistyka Orlen wykorzystuje sieć uzupełniających się elementów infrastruktury: terminali paliw, lądowych i morskich baz przeładunkowych, sieci rurociągów surowcowych. W roku 2015 logistyka produktów w Grupie Orlen była realizowana za pomocą rurociągów, transportem kolejowym oraz cysternami samochodowymi. W 2015 r. łączna długość wykorzystywanych sieci wyniosła 3753 km, z czego długość sieci w Polsce wyniosła 1880 km, w Czechach 1774 km, zaś na Litwie 91 km. Łączna długość wykorzystywanych rurociągów surowcowych wyniosła 1695 km, zaś rurociągów produkcyjnych 2058 km. W Polsce niemal 53% środków transportu stanowią rurociągi, 26% transportu odbywa się drogą kolejową, zaś 21% cysternami. Koncern ma obecnie dostęp do dwóch terminali w Gdańsku i Butyndze. Terminal naftowy PERN w Gdańsku Prace przy budowie terminalu naftowego rozpoczęły się 21 lutego 2014 roku. Wartość inwestycji to około 412 mln zł, pojemność magazynowa obiektu 375 tys. m³. I etap budowy: budowa sześciu zbiorników na ropę naftową o pojemności 62,5 tys. m³ każdy (łącznie 375 tys. m³), wraz z infrastrukturą niezbędną do ich obsługi. Realizacja pozwoli na przeładunek, magazynowanie i inne usługi związane z ropą naftową. II etap budowy: budowa zbiorników o pojemności 325 tys. m³, które będą służyły do magazynowania produktów ropopochodnych, chemikaliów, paliwa lotniczego JET oraz biokomponentów dodawanych do paliw. Terminal naftowy SPM Buoy w Butyndze (Litwa) Terminal w Butyndze oddany został do użytku w 1999 roku i jest połączony z rafinerią w Możejkach rurociągiem o długości 91,5 km. Rocznie obiekt pozwala na przyjęcie do 12 mln ton ropy. Bazy paliw Orlen bezpośrednio i pośrednio jest właścicielem Podziemnego Magazynu Ropy i Paliw „Góra” oraz następujących terminali paliw: Bolesławiec (woj. dolnośląskie), planowany do zbycia wobec warunków KE w zakresie przejęcia Grupy Lotos Gdańsk (woj. pomorskie), planowany do zbycia wobec warunków KE w zakresie przejęcia Grupy Lotos Gutkowo (woj. warmińsko-mazurskie), planowany do zbycia wobec warunków KE w zakresie przejęcia Grupy Lotos Lublin (woj. lubelskie) Małaszewicze (woj. lubelskie) Mościska (woj. mazowieckie) Nowa Sól (woj. lubuskie) Olszanica [Kraków] (woj. małopolskie) Ostrów Wielkopolski (woj. wielkopolskie) Płock (woj. mazowieckie) Sokółka (woj. podlaskie) Szczecin (woj. zachodniopomorskie), planowany do zbycia wobec warunków KE w zakresie przejęcia Grupy Lotos Świnoujście (woj. zachodniopomorskie) Trzebinia (woj. małopolskie) Widełka (woj. podkarpackie) Wrocław (woj. dolnośląskie) Żurawica (woj. podkarpackie) W ramach systemu logistycznego Orlen w 2021 roku wykorzystywane były także wybrane bazy paliw należące do innych podmiotów: PERN (Boronów, Dębogórze, Emilianów, Koluszki, Nowa Wieś Wielka, Rejowiec), Grupy Lotos (Gdańsk) oraz TanQuid (Radzionków). Nabywcą terminali paliw zbywanych w ramach warunków KE w zakresie przejęcia Grupy Lotos będzie spółka Unimot, która będzie także nabywcą zbywanych terminali paliw Grupy Lotos z wyłączeniem terminala paliw w Gdańsku (Czechowice-Dziedzice, Jasło, Piotrków Trybunalski, Poznań, Rypin). Tym samym Orlen po przekształceniach nadal będzie dysponować terminalem paliw w lokalizacji Gdańsk. Źródła zaopatrzenia Ropa naftowa Dostawy surowca realizowane są głównie rurociągiem „Przyjaźń” z Rosji oraz drogą morską rurociągiem Pomorskim. Grupa Orlen Lietuva jest zaopatrywana w surowiec przez terminal w Butyndze. W grupie Unipetrol główne kierunki zaopatrzenia w surowiec stanowią południowy odcinek rurociągu „Przyjaźń” dla rafinerii w Litvínovie oraz rurociągi TAL i IKL dla rafinerii w Kralupach. Rafineria w Litvínovie jest też zaopatrywana przez rurociągi TAL i IKL. Orlen zapewnia ropę naftową do rafinerii w Płocku oraz trzech rafinerii z Grupy Orlen zlokalizowanych odpowiednio w Litvínovie i Kralupach w Czechach oraz w Możejkach na Litwie. Zakupy gazu ziemnego opierają się na długoterminowym kontrakcie pomiędzy PKN Orlen i PGNiG oraz na umowach z dostawcami alternatywnymi. Ponadto Grupa Orlen realizuje szereg projektów poszukiwawczo-wydobywczych w celu pozyskania własnych źródeł gazu i ropy naftowej. Gaz ziemny Zakupy gazu ziemnego opierają się na długoterminowym kontrakcie pomiędzy PKN Orlen i PGNiG oraz na umowach z dostawcami alternatywnymi. Ponadto realizowany jest również szereg projektów poszukiwawczo-wydobywczych w celu pozyskania własnych źródeł gazu i ropy naftowej. Działalność wydobywcza Działalność w Polsce Działania w zakresie rozpoznawania oraz eksploatacji gazu ziemnego oraz ropy naftowej są prowadzone na terenie 8 województw: pomorskiego, kujawsko-pomorskiego, mazowieckiego, wielkopolskiego, łódzkiego, lubelskiego, podkarpackiego i małopolskiego. Wydobycie gazu ziemnego odbywa się we współpracy z PGNiG. Zasoby (potwierdzone lub prawdopodobne) 2P posiadane przez Grupę Orlen w Polsce wyniosły na koniec 2015 roku 8,2 mln baryłek ekwiwalentu ropy naftowej (MM BOE). Liczba koncesji wyniosła 15, zaś liczba odwiertów 14. W 2015 r. koncern prowadził prace, samodzielnie lub z partnerem, na obszarze 29 koncesji. Działalność w Kanadzie Działalność wydobywcza prowadzona jest w prowincji Alberta, przy zastosowaniu technik odwiertów horyzontalnych oraz szczelinowania hydraulicznego. W 2015 roku rozpoczęto 16 takich operacji. W efekcie uzyskano średnią produkcję w 4 kwartale 2015 roku na poziomie ponad 7,3 tys. baryłek ekwiwalentu ropy dziennie (MBOE/D), z czego 45% stanowiły węglowodory ciekłe (ropa oraz kondensat). Struktura grupy kapitałowej Orlen Spółki zależne grupy kapitałowej Orlen: Anwil S.A. Baltic Power Sp. z o.o. Basell Orlen Polyolefins Sp. z o.o. (50,00%) Dewon PSA (36,38%) Energa S.A. (90,92%) Exalo Drilling S.A. Gas-Trading S.A. (43,41% oraz udział pośredni 36,17%) Gas Storage Poland Sp. z o.o. Grupa Azoty Polyolefins (17,30%) Geofizyka Kraków S.A. (w likwidacji w upadłości likwidacyjnej) Geofizyka Toruń S.A. IKS Solino S.A. LLC „Karpatgazvydobuannya” (85,00%) Kopalnia Soli Lubień Sp. z o.o. Lotos Gaz S.A. (w likwidacji) Lotos Green H2 Sp. z o.o. Lotos Kolej Sp. z o.o. Lotos Lab Sp. z o.o. Lotos Ochrona Sp. z o.o. Lotos Petrobaltic S.A. (99,99%) Lotos Serwis Sp. z o.o. Lotos Straż Sp. z o.o. Lotos SPV 3 Sp. z o.o. Lotos SPV 4 Sp. z o.o. Lotos SPV 6 Sp. z o.o. Lotos Upstream Sp. z o.o. Orlen Administracja Sp. z o.o. Orlen Asfalt Sp. z o.o. Orlen Aviation Sp. z o.o. AB Orlen Baltics Retail Orlen Budonaft Sp. z o.o. Orlen Capital AB Orlen Centrum Serwisowe Sp. z o.o. Orlen Centrum Usług Korporacyjnych Sp. z o.o. Orlen Deutschland GmbH Orlen Eko Sp. z o.o. Orlen Energia Sp. z o.o. Orlen Holding Malta Limited Orlen International Trading (Suzhou) Co., Ltd. Orlen Laboratorium S.A. AB Orlen Lietuva Orlen Neptun Sp. z o.o. Orlen Nieruchomości Sp. z o.o. Orlen Ochrona Sp. z o.o. Orlen OIL Sp. z o.o. Orlen Olefiny Sp. z o.o. Orlen Paliwa Sp. z o.o. Orlen Południe S.A. Orlen Projekt S.A. Orlen Serwis S.A. Orlen Synthos Green Energy Sp. z o.o. (50,00%) Orlen Trading Switzerland GmbH Orlen Transport Sp. z o.o. Orlen Unipetrol a.s. Orlen Upstream Sp. z o.o. Orlen Usługi Finansowe Sp. z o.o. Orlen VC Sp. z o.o. Orlen Wind 3 Sp. z o.o. PFK Gaskon S.A. (45,94%) PGNiG BioEvolution Sp. z o.o. PGNiG Gazoprojekt S.A. (95,17%) PGNiG Obrót Detaliczny Sp. z o.o. PGNiG Serwis Sp. z o.o. PGNiG SPV 6 Sp. z o.o. PGNiG SPV 10 Sp. z o.o. PGNiG Supply & Trading GmbH PGNiG Technologie S.A. PGNiG Termika S.A. PGNiG Upstream North Africa B.V. PGNiG Upstream Norway AS PGNiG Upstream Polska Sp. z o.o. PGNiG Ventures Sp. z o.o. Płocki Park Przemysłowo-Technologiczny Sp. z o.o. (50,00%) Polska Press Sp. z o.o. Polska Spółka Gazownictwa Sp. z o.o. Polski Gaz Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych Rafineria Gdańska Sp. z o.o. (70,00%) Ruch S.A. (65,00%) Ship-Service S.A. (60,86%, w likwidacji) System Gazociągów Tranzytowych „EuRoPol Gaz” (48,00% oraz udział pośredni 3,18%) Sigma Bis S.A. (66,00%) Solgen Sp. z o.o. (60,00%) ZWUG Intergaz Sp. z o.o. (38,30%) Dotychczasowi prezesi Zarządu Andrzej Modrzejewski – od 16 kwietnia 1999 do 8 lutego 2002 (do 6 września 1999 jako prezes Zarządu Petrochemii Płock SA) Zbigniew Wróbel – od 8 lutego 2002 do 28 lipca 2004 Jacek Walczykowski – od 28 lipca 2004 do 16 sierpnia 2004 Igor Chalupec – od 21 września 2004 do 18 stycznia 2007 Piotr Kownacki – od 18 stycznia 2007 do 28 lutego 2008 Wojciech Heydel – od 30 kwietnia 2008 do 18 września 2008 Jacek Krawiec – od 18 września 2008 do 16 grudnia 2015 Wojciech Jasiński – od 16 grudnia 2015 do 5 lutego 2018 Daniel Obajtek – od 5 lutego 2018 Władze spółki Zarząd Daniel Obajtek – Prezes Zarządu i Dyrektor Generalny od 5 lutego 2018 Józef Węgrecki – członek Zarządu ds. operacyjnych od 23 marca 2018 (od 5 lutego 2018 członek Rady Nadzorczej oddelegowany do czasowego wykonywania czynności członka Zarządu ds. inwestycji i zakupów) Patrycja Klarecka – członek Zarządu ds. transformacji cyfrowej od 24 czerwca 2018 (do 2023 roku odpowiedzialna za sprzedaż detaliczną) Armen Konrad Artwich – członek Zarządu ds. korporacyjnych od 1 września 2018 Michał Róg – członek Zarządu ds. handlu i logistyki od 1 września 2018 (do 2023 roku odpowiedzialny za handel hurtowy i międzynarodowy) Janusz Szewczak – członek Zarządu ds. finansowych od 3 lutego 2020 Adam Burak – członek Zarządu ds. komunikacji i marketingu od 3 lutego 2020 Piotr Sabat – członek Zarządu ds. rozwoju od 1 marca 2022 Krzysztof Nowicki – członek Zarządu ds. produkcji i optymalizacji od 1 września 2022 Robert Perkowski – członek Zarządu ds. wydobycia od 3 listopada 2022 Iwona Waksmundzka-Olejniczak – członek Zarządu ds. strategii i zrównoważonego rozwoju od 3 listopada 2022 Rada Nadzorcza Wojciech Jasiński – przewodniczący Rady Nadzorczej Spółki Andrzej Szumański – wiceprzewodniczący Rady Nadzorczej Spółki Anna Wójcik – sekretarz Rady Nadzorczej Spółki Barbara Jarzembowska – niezależny członek Rady Nadzorczej Spółki Andrzej Kapała – niezależny członek Rady Nadzorczej Spółki Michał Klimaszewski – niezależny członek Rady Nadzorczej Spółki Roman Kusz – niezależny członek Rady Nadzorczej Spółki Jadwiga Lesisz – członek Rady Nadzorczej Spółki Anna Sakowicz-Kacz – niezależny członek Rady Nadzorczej Spółki Janina Goss – członek Rady Nadzorczej Spółki Orlen Team W 2002 spółka stworzyła specjalny zespół rajdowy pod nazwą Orlen Team. W skład ekipy weszli trzej motocykliści Jacek Czachor, Marek Dąbrowski i Jakub Przygoński oraz kierowca rajdowy Szymon Ruta i jego pilot. Historia projektu: przełom 1999 i 2000 – Jacek Czachor i Marek Dąbrowski – pierwszy start w Rajdzie Dakar 2000 (pierwsi polscy motocykliści, którzy go ukończyli). czerwiec 2002 – powstanie zespołu w obecnej formule (2 motocyklistów + załoga samochodowa Komornicki/Marton) – starty w Mistrzostwach Świata FIM i Pucharze Świata FIA w rajdach terenowych oraz Rajdzie Dakar. wrzesień 2004 – dotychczasową załogę samochodową zastąpili K. Hołowczyc i J.M. Fortin. Marek Dąbrowski był drugim wicemistrzem świata w 2004 oraz pierwszym Polakiem w historii Rajdu Dakar, który ukończył zawody w pierwszej dziesiątce. Jacek Czachor zdobył tytuł wicemistrza świata 2004 i 10. miejsce podczas Dakar 2007 (etapowe miejsca w pierwszej trójce). Dakar 2009 – Krzysztof Hołowczyc 5. miejsce, debiutujący Jakub Przygoński 11. miejsce, Jacek Czachor 20. miejsce, Marek Dąbrowski wycofał się z powodu ciężkiej kontuzji. Kontrowersje Z PKN Orlen związana była tak zwana afera Orlenu (2004), a z nią prace poświęconej jej sejmowej komisji śledczej. W 2002 należąca do PKN Orlen rafineria w Trzebini zamieszana była w aferę paliwową. 23 czerwca 2014 tygodnik „Wprost” opublikował w ramach badań afery podsłuchowej rozmowę ze stycznia 2014 ówczesnego prezesa PKN Orlen Dariusza Jacka Krawca z ówczesnymi politykami ministrem skarbu państwa Włodzimierzem Karpińskim i sekretarzem stanu w tym resorcie Zdzisławem Gawlikiem o cenach paliwa i manipulowaniu nimi przez koncern w celu wygrania wyborów parlamentarnych w 2011 roku przez Platformę Obywatelską. Według Dariusza Jacka Krawca ówczesny premier RP Donald Tusk po wygranych wyborach miał powiedzieć, że „Teraz to paliwo może być nawet i po 7 zł”. 7 grudnia 2020 grupa PKN Orlen poinformowała o podpisaniu umowy przedwstępnej na przejęcie grupy Polska Press. Decyzja ta spotkała się z uznaniem ze strony środowisk popierających partię Prawo i Sprawiedliwość, jednocześnie wywołując oburzenie i zdecydowaną krytykę ze strony części dziennikarzy, środowisk opozycyjnych i centrystycznych. RPO Adam Bodnar wypowiedział się krytycznie, podkreślając zagrożenia dla wolności słowa poprzez fakt przejęcia Polska Press przez spółkę państwową, zaznaczając, że „Konstytucyjna zasada wolności prasy wyklucza zaś jej prawne podporządkowanie władzom politycznym – choćby pośrednie” oraz „Inaczej wolna prasa, której cechą jest krytycyzm wobec władzy, może się przekształcić w zależne od niej biuletyny informacyjne i propagandowe. A koncentracja w jednym koncernie druku prasy, jej wydawania i kolportażu to próba powrotu do niechlubnych tradycji RSW „Prasa-Książka-Ruch” z PRL”. Na 11 czerwca 2022 zaplanowano ogólnopolską akcję Blokujemy Orlen w 130 miastach, ale odbyła się ona ostatecznie w 51 z nich. Tuż przed wyborami parlamentarnymi w 2023 roku miały miejsce tzw. cuda na Orlenie. Pomimo tego, że na światowym rynku ceny ropy rosły, na stacjach Orlenu ceny paliw gwałtownie spadły. Spowodowało to oskarżenia o ręczne sterowanie gospodarką, działanie na szkodę spółki oraz działanie na rzecz partii rządzącej. Ponadto kontrowersje wywołał mail Orlenu do stacji paliw, w którym koncern zobowiązywał stacje do wywieszania informacji o awarii dystrybutorów w przypadku braku paliw. Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Polskie przedsiębiorstwa chemiczne Polskie przedsiębiorstwa naftowe i gazowe Przedsiębiorstwa w Płocku Spółki notowane na GPW w Warszawie Hasła kanonu polskiej Wikipedii

500

https://pl.wikipedia.org/wiki/Belgia

Belgia

Belgia, Królestwo Belgii (, , ) – państwo federacyjne w zachodniej Europie, w południowych Niderlandach. Belgia jest członkiem Unii Europejskiej, ONZ oraz NATO. Graniczy od południa z Francją (620 km) i z Luksemburgiem (148 km), od wschodu z Niemcami (167 km) i od północy z Holandią (450 km). Łączna długość granic lądowych wynosi 1385 km, ponadto istnieje 64 km fragment wybrzeża Morza Północnego na zachodzie. Podzielona jest na trzy strefy językowe: francuską, niderlandzką i niemiecką. Geografia Geograficzny środek Belgii: 50.596498935082835, 5.104640724332736 Braives Najwyższy punkt: Signal de Botrange 694 m n.p.m. Najniższy punkt: Morze Północne 0 m n.p.m. Większą część powierzchni Belgii stanowią peryglacjalne i aluwialne niziny; w północnej części płaska, częściowo zabagniona równina Flandrii (tzw. Belgia Niska), oddzielona od morza wałem wydm (wys. do 20 m), oraz pagórkowata i piaszczysta kraina Kempen (wys. do 95 m); w środkowej części (Belgia Średnia) wysoczyzna Brabancji (wys. 100–200 m) zbudowane głównie z glin i piasków trzeciorzędowych pokrytych lessem oraz wzgórza Hainaut (na zachodzie) zbudowane z utworów glinianych. Największe miasta: Bruksela (stolica), Liège, Antwerpia, Gandawa, Charleroi, Brugia, Namur. Więcej o miastach zobacz w artykule miasta w Belgii. Wody powierzchniowe Belgia leży w zlewisku Morza Północnego, i prawie całe jej terytorium należy do dorzecza dwóch rzek: Skaldy i Mozy (ich źródła znajdują się na terenie Francji, a ujścia na terenie Holandii). Skalda w granicach Belgii ma długość 200 km – wraz z dopływami (m.in. Leie, Dender, Senné i Rupel) oraz kanałami tworzy rozgałęziony system wodny Flandrii. Moza (w granicach Belgii) ma 183 km, większość rzek Walonii to jej dopływy; na pewnym odcinku stanowi granicę między Belgią a Holandią. Belgijskie rzeki mają mały spadek, są połączone siecią kanałów i wykorzystywane do żeglugi. We Flandrii znajduje się też gęsta sieć kanałów odwadniających poldery. Historia Przed utworzeniem Belgii Przed zajęciem terenów obecnej Belgii przez wojska Republiki rzymskiej w 57 roku p.n.e. jej obszar zamieszkiwali Celtowie. Przez kolejne setki lat tereny te znajdowały się we władaniu Rzymu (część prowincji Galia – Gallia Belgica). Od III wieku rozpoczęła się chrystianizacja prowincji. Od roku 486 obszar dzisiejszej Belgii stał się częścią państwa germańskich Franków. Po traktacie w Verdun w roku 843 został on podzielony pomiędzy Francję i państwo Lotara. Współczesny kryzys tożsamości belgijskiej i walka o zachowanie jedności kraju to wynik niejako „mechanicznego” zespolenia różnych regionów o często odmiennych dążeniach, kulturze, dawniej nie zawsze w przyjaźni. W średniowieczu obszary należące dziś do Belgii zajmowały następujące kraje: Biskupstwo Leodium Księstwo Limburgii Hrabstwo Hainaut Hrabstwo Flandrii Hrabstwo Namur Księstwo Brabancji W XV wieku obecna Belgia była częścią Burgundii, a w roku 1477 została przejęta przez Austrię cesarza Maksymiliana I. W latach 1556–1714 należała do Hiszpanii, a następnie znowu do Austrii (1714–1794), Francji (1794–1814), a w okresie 1814–1830 była połączona z Holandią – Królestwo Niderlandów. Podczas panowania Habsburgów w Niderlandach Południowych zaczęła kształtować się belgijska świadomość narodowa, której pierwszym wyraźnym przejawem był przewrót brabancki (1789). Belgia Dopiero jednak w roku 1830 Belgia stała się niezależnym państwem. Niepodległość zdobyła w wyniku powstania przeciwko dominacji holenderskiej (rewolucja belgijska). Na konferencji w Londynie w 1839 ustalono granice i neutralność Belgii. 3 sierpnia 1914, na początku I wojny światowej, Niemcy zaatakowały neutralną Belgię, co spowodowało przystąpienie Wielkiej Brytanii do wojny przeciw Niemcom. Na mocy traktatu wersalskiego do Belgii przyłączono niemieckie okręgi Eupen i Malmedy. W 1925 Belgia została stroną paktu reńskiego. W 1940 roku ponownie neutralna Belgia została zaatakowana, tym razem przez hitlerowskie Niemcy. Po zakończeniu II wojny światowej Belgia porzuciła neutralność i stała się członkiem NATO, a także została jednym z członków założycieli Wspólnoty Europejskiej. Z Holandią i Luksemburgiem Belgia stworzyła w roku 1948 unię celną, a 1960 unię gospodarczą – powstał Benelux. W roku 1960 niepodległość uzyskała największa kolonia tego państwa Kongo Belgijskie, a w roku 1962 terytoria mandatowe Rwanda i Burundi. W XX wieku dochodziło do stopniowego podziału na dwie strefy językowe: położoną na północy Flandrię (język niderlandzki) i na południu Walonię (język francuski). Spowodowało to w 1963 roku formalny podział Belgii na trzy regiony: Flandrię, Walonię i Region Stołeczny Brukseli. W roku 1993 doszło do przekształcenia Belgii w państwo federalne z trzema regionami o szerokiej autonomii. W 2007 spór o dalszą reformę i większą samodzielność Flandrii przyczynił się do kłopotów ze sformowaniem rządu federalnego. Od czerwca 2010 roku do grudnia 2011 w Belgii trwał najdłuższy we współczesnej Europie kryzys rządowy. Ustrój polityczny Belgia jest monarchią konstytucyjną. Konstytucja Belgii została przyjęta w roku 1831, po zwycięstwie rewolucji sierpniowej 1830 roku. Była rewidowana siedmiokrotnie: w 1893, 1919, 1970, 1980, 1988, 1993, 2001. Parlament składa się z dwóch izb: Izby Deputowanych, w skład której wchodzi 150 deputowanych wybieranych w wyborach bezpośrednich, zgodnie z systemem proporcjonalnym. Senatu, który jest wybierany zarówno w wyborach bezpośrednich (25 przez społeczność flamandzką, 15 przez Walonów), jak również przez rady prowincjonalne. W senacie zasiada również potomstwo panującego monarchy. Partie polityczne Belgijskie partie polityczne: Flamandzcy Liberałowie i Demokraci (Open Vlaamse Liberalen en Democraten, O-VLD), Chrześcijańscy Demokraci i Flamandowie (Christen-demokratisch en Vlaams, CD&V), frankofońska Partia Socjalistyczna (Parti Socialiste, PS), Ruch Reformatorski (Mouvement Réformateur, MR), Interes Flamandzki (Vlaams Belang, VB), flamandzka Partia Socjalistyczna (Socialistische Partij Anders, sp.a), frankofońska Partia Ekologiczna (Ecolo), Centrum Demokratyczno-Humanistyczne (Centre démocrate humaniste, cdH), flamandzka Partia Ekologiczna (Groen), Nowy Sojusz Flamandzki (Nieuw-Vlaamse Alliantie, N-VA), Front Narodowy (Front National, FN), Spirit, Vivant. Podział administracyjny Belgia jest państwem federacyjnym. Każdy z 3 regionów Belgii ma własną władzę ustawodawczą – Radę Regionalną. Polityka zagraniczna Członkostwo w organizacjach międzynarodowych Belgia jest członkiem założycielem Rady Europy. Jej stolica jest siedzibą NATO, a ponadto wielu instytucji Unii Europejskiej. Demografia Językami urzędowymi są w Belgii francuski, niderlandzki i niemiecki. Większa część populacji (56–60%) posługuje się językiem niderlandzkim, około 40–44% francuskim, bądź walońskim i zaledwie 1% niemieckim. Grupy etniczne: Flamandowie – 57%, Walonowie – 33%. Miasta Najludniejsze miasta Belgii (powyżej 100 tysięcy mieszkańców w 2012 roku): Struktura etniczna Źródło: Joshua Project Gospodarka Jedno z najlepiej rozwiniętych państw Europy. PKB wyniósł 254 mld euro (30 001 euro na 1 mieszkańca). Podatki w Belgii należą do najwyższych w Europie i stanowią 47% PKB. Wskaźnik Giniego, czyli poziom rozpiętości w dochodach, wynosi 27. Belgia ma również najwyższy na świecie eksport per capita. W ostatnich latach udało się także zmniejszyć zadłużenie ze 120% PKB w 1980 roku do obecnych 90% PKB. Podstawą gospodarki jest wysoko rozwinięty przemysł (głównie hutniczy, maszynowy, elektrotechniczny, spożywczy, chemiczny, włókienniczy) oraz wysokotowarowe rolnictwo (hodowla bydła, trzody; uprawa zbóż, buraków cukrowych). Antwerpia jest największym w świecie ośrodkiem szlifowania diamentów. Liczne atrakcyjne miejscowości turystyczne, między innymi: Antwerpia, Bruksela, Gandawa, Brugia. Belgia posiada siedem reaktorów jądrowych, które w 2013 roku wyprodukowały 52% energii elektrycznej oraz ok. 20% całkowitego zużycia energii w kraju. W 2003 rząd Belgii przyjął ustawę obejmującą zakaz budowy nowych elektrowni jądrowych oraz program wyłączenia wszystkich pracujących reaktorów jądrowych do 2025 roku, gdy ich wiek osiągnie 40 lat. Jednocześnie nowe moce powstaną w energetyce gazowej i wiatrowej. Największym przedsiębiorstwem belgijskim (mającym centralę na terenie Belgii) jest międzynarodowy koncern browarniczy Anheuser-Busch InBev, z główną siedzibą w Leuven. Jest to również jedyna belgijska firma znajdująca się na liście 500 największych korporacji świata pisma Fortune. Emisja gazów cieplarnianych Łączna emisja równoważnika dwutlenku węgla z Belgii wyniosła w 1990 roku 142,040 Mt, z czego 116,003 Mt stanowił dwutlenek węgla. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 11,593 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1 dolar PKB 380 kg. Na drugim miejscu była emisja metanu, następnie podtlenku azotu i gazów fluorowanych. Po roku 1990 poziom emisji wahał się, przy czym w XX w. raczej powoli rósł, a w XXI w. przeważnie powoli opadał. W 2018 roku emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 105,752 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 9,197 t i w przeliczeniu na 1 dolar PKB 214 kg. Różne branże były odpowiedzialne za tę emisję w podobnym stopniu. Turystyka W 2015 roku kraj ten odwiedziło 8,033 mln turystów (1,8% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 11,736 mld dolarów. Na terenie Belgii w 2019 znajdowało się 115 kąpielisk wyznaczonych zgodnie z przepisami dyrektywy kąpieliskowej. Wśród nich 42 znajdowały się na wodach przybrzeżnych, 64 na jeziorach, a 9 na rzekach. Jakość wody oceniono jako doskonałą w 98 z nich, a jako niedostateczną w 1. Transport Transport drogowy Transport drogowy w Belgii odbywa się po 145 850 km dróg, w tym 117 701 km o nawierzchni asfaltowej, w tym 1682 km autostrad (w całości bezpłatnych i oświetlonych na całej długości). Pod względem gęstości sieci dróg kołowych Belgia zajmuje pierwsze miejsce w Europie, pod względem gęstości autostrad drugie (po Holandii). Szkielet sieci transportu drogowego stanowią autostrady oraz obwodnice autostradowe wszystkich większych miast kraju. Ze względu na swoje położenie, Belgia jest ważnym krajem tranzytowym. Największymi węzłami transportu samochodowego są Bruksela, Antwerpia i Liège. Transport kolejowy Belgia posiada znakomicie rozwiniętą sieć kolejową o długości 3437 km (2003) z czego 2701 km jest zelektryfikowane, w większości napięciem stałym 3 kV, z wyjątkiem około 80 km linii dużych prędkości, które zelektryfikowano napięciem przemiennym 25 kV/50 Hz. 2563 km szlaków kolejowych posiada co najmniej dwa tory. Gęstość linii kolejowych wynosi 11,5 km/na 100 km², co daje Belgii pierwsze miejsce w Europie. Krajowe przewozy pasażerskie prowadzi państwowa kolej SNCB/NMBS. Jakość usług jest wysoka, pociągi kursują z wysoką punktualnością, w regularnych odstępach czasu, maximum dwugodzinnych, na głównych liniach co godzinę i częściej. Typowe prędkości maksymalne pociągów pasażerskich na głównych trasach wynoszą od 120 km/h do 160 km/h, na odcinku Louvain – Liège nawet 200 km/h. Przewozy międzynarodowe są również prowadzone przez SNCB/NMBS przy współpracy z zarządami kolejowymi sąsiednich państw – Niemiec (DB), Francji (SNCF), Holandii (NS) i Luksemburga (CFL) – lub przez przewoźników, w których SNCB/NMBS posiada udziały (Eurostar, Thalys). Przewozy towarowe prowadzi SNCB/NMBS oraz przewoźnicy z sąsiednich państw, również prywatni. Liczba pasażerów korzystających z kolei systematycznie wzrasta, w roku 2001 wyniosła 160,3 mln, z czego 13,8 mln w ruchu międzynarodowym. Komunikacja miejska Komunikacja miejska w Belgii jest obsługiwana przez kilku przewoźników o zasięgu regionalnym: De Lijn (działający we Flandrii), TEC (działający w Walonii) oraz STIB/MIVB (działający w regionie Brukseli). Ze względu na wysoką gęstość zaludnienia kraju i jego organizację terytorialną oraz niewielką liczbę przewoźników w zasadzie nie ma rozróżnienia między autobusową komunikacją miejską i podmiejską. W czterech miastach (Antwerpia, Bruksela, Gandawa, Charleroi) istnieją sieci tramwajowe, ponadto w eksploatacji jest także linia tramwajowa o długości 67 km wzdłuż całego belgijskiego wybrzeża (łącząca miejscowości wypoczynkowe De Panne i Knokke-Heist). Sieć metra działa jedynie w Brukseli, chociaż istniały plany budowy metra także w Charleroi (część infrastruktury tramwajowej projektowano tak, by mogła być bazą dla przyszłych sieci metra). W Antwerpii, Brukseli oraz Charleroi istnieje także premetro: tramwaje, które jeżdżą na pewnych odcinkach pod ziemią. Ze względu na wysoką gęstość sieci kolejowej i wysoką częstotliwość kursowania pociągów, a także zintegrowane systemy taryfowe, rolę komunikacji miejskiej i podmiejskiej pełnią często pociągi SNCB. Transport lotniczy W 1999 roku Belgia posiadała ok. 42 lotniska w tym 24 z pasami startowymi o nawierzchni twardej w tym 6 o długości powyżej 3000 m. Najważniejszymi portami lotniczymi są port lotniczy Bruksela (znany dawniej jako Bruxelles-Zaventem oraz Brussel Nationaal/Bruxelles-National) pod Brukselą (16 179 733 pasażerów w roku 2005), oraz port lotniczy Bruksela-Charleroi (znany szerzej jako Aéroport de Charleroi Bruxelles-Sud – 1 873 349 pasażerów w roku 2005, wyłącznie tanich linii). W transporcie towarów drogą lotniczą główną rolę odgrywają porty lotnicze Bruxelles-National oraz Liège-Bierset. Transport wodny Transport wodny jest szeroko wykorzystywany w transporcie towarów. Belgia ma 2043 km wodnych szlaków śródlądowych w tym 1532 km otwartych dla żeglugi. Najważniejszym z nich jest kanał Alberta łączący autonomiczny port w Liège (drugi w Europie pod względem przeładunku towarów) z Antwerpią. W transporcie morskim główną rolę odgrywa port w Antwerpii (drugi w Europie i czwarty na świecie pod względem ilości przeładowywanych towarów), dynamicznie rozwija się też port w Zeebrugge dzięki możliwości obsługi statków olbrzymów oraz statków z ciekłym gazem ziemnym. Dzięki rozwiniętemu systemowi kanałów do portów w Gandawie i Brukseli również zawijają statki pełnomorskie. Morska flota handlowa Belgii to 22 statki o tonażu powyżej 1 tys. GRT (1999), w tym 7 drobnicowców, 8 chemikaliowców i 7 tankowców. Łączna nośność statków wynosiła ok. 57 347 DWT. Transport rurociągowy Na terenie Belgii znajduje się 161 km rurociągów transportujących ropę naftową, 1167 km służących do transportu produktów naftowych oraz 3301 km rurociągów gazu ziemnego. Siły zbrojne Belgia dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: siłami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Belgii (2014) składało się z: 52 czołgów oraz 3295 opancerzonych pojazdów bojowych. Marynarka wojenna Belgii dysponowała: 2 okrętami obrony przybrzeża, pięcioma okrętami obrony przeciwminowej oraz dwiema fregatami. Wojska belgijskie w 2016 roku liczyły 35 tys. żołnierzy służby czynnej oraz 6,5 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower 2016 belgijskie siły zbrojne stanowią 65 siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 5,08 mld dolarów (USD). Oświata Oświata w Belgii, zachowując jednolitą strukturę systemu szkolnego, ma trzy władze oświatowe, trzy obowiązujące programy nauczania i trzy modele kształcenia. Jest to spowodowane podziałem państwa na trzy strefy językowe. Edukacja jest obowiązkowa do 18 roku życia. Media W Belgii działa radio i telewizja. Stacje państwowe nadają programy w trzech językach: francuskim (Radio-Télévision Belge de la Communauté française, RTBF), flamandzkim (Vlaamse Radio en Televisie, VRT) i niemieckim (Belgisches Rundfunk und Fernsehzentrum der Deutschsprachigen Gemeinschaft, BRT). Wśród stacji prywatnych najpopularniejsze to: RTL-TVI – nadająca programy dla Brukseli i regionu Walonii, Télévision Indépendante – stacja komercyjna nadająca w języku francuskim, oraz Vlaamse Televisie Maatschappij – stacja komercyjna nadająca w języku flamandzkim. Najpopularniejszym kanałem we Flandrii jest één. Religia W XIX wieku jednym z bodźców do powstania tego państwa był katolicyzm, gdyż dla mieszkańców Flandrii nie do zaakceptowania był antykatolicki kalwinizm Niderlandów. Ruch antyklerykalny początkowo rozwijał się tam słabo, później zaczął się wzmagać na wzór francuski. Struktura religijna kraju w 2018 roku według CIA World Factbook: katolicyzm – 57,1% brak religii – 29,3% islam – 6,8% protestantyzm – 2,3% pozostali chrześcijanie – 2,8% inne religie – 1,7%. Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Strona oficjalna rządu Belgii Państwa w Europie Zachodniej Państwa członkowskie Unii Europejskiej Państwa należące do NATO Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych

827376

https://pl.wikipedia.org/wiki/Rozpad%20Jugos%C5%82awii

Rozpad Jugosławii

Rozpad Jugosławii () – proces, w wyniku którego stopniowo od 1991 roku doszło do rozpadu Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii i w konsekwencji do powstania niepodległych państw i konfliktów zbrojnych. Przed rozpadem państwa Socjalistyczna Federalna Republika Jugosławii (SFRJ) obejmowała sześć republik: Bośnię i Hercegowinę, Chorwację, Macedonię, Czarnogórę, Serbię i Słowenię. Ponadto w skład Serbii wchodziły dwie prowincje autonomiczne Kosowo i Wojwodina. Podział ten wprowadził Josip Broz Tito w konstytucji z 31 stycznia 1946 roku. Rozpad Jugosławii wynikał z wielu niezależnych od siebie czynników. Najważniejszymi z nich są: problemy ekonomiczne, ożywienie idei narodowych (szczególnie po nowelizacji konstytucji 21 lutego 1974 roku i śmierci Broz Tity), animozje historyczne oraz wpływ przemian ustrojowych w Europie Środkowo-Wschodniej. Po śmierci Broz Tity (4 maja 1980 roku) ujawniły się napięcia narodowe w republikach wchodzących w skład państwa. W 1991 roku niepodległość proklamowały: Słowenia (25 czerwca), Chorwacja (25 czerwca) oraz Macedonia (17 września). 1 marca 1992 roku po referendum Bośnia i Hercegowina ogłosiła niepodległość jako Republika Bośni i Hercegowiny; po układzie z Dayton, w 1995 r., przemianowana na Bośnię i Hercegowinę. 27 kwietnia 1992 roku Serbia i Czarnogóra utworzyły Federalną Republikę Jugosławii. Ogłoszenie niepodległości przez Słowenię, Chorwację oraz Bośnię i Hercegowinę doprowadziło do wybuchu wojen z Serbią. W 1998 roku wybuchły walki serbsko-albańskie w Kosowie. Pod presją NATO (przeprowadzającego naloty bombowe) Serbia wycofała się z Kosowa w czerwcu 1999 roku. Wobec rozwoju dążeń separatystycznych w Czarnogórze, 4 lutego 2003 roku Federalna Republika Jugosławii przekształciła się w Serbię i Czarnogórę. W wyniku referendum niepodległościowego Serbia i Czarnogóra rozpadła się na dwa niepodległe państwa. Rozpad federacji nastąpił 3 czerwca 2006 roku, a sukcesję prawną Serbii i Czarnogóry przejęła Serbia. 17 lutego 2008 roku Kosowo ogłosiło jednostronną deklarację niepodległości. Dotychczas nie wszystkie państwa uznały niepodległość Kosowa. Przyczyny rozpadu Problemy gospodarcze Jugosławii Josip Broz Tito zdawał sobie sprawę z możliwości rozpadu państwa. W ostatnich latach życia próbował stworzyć system gwarantujący utrzymanie jedności Jugosławii po jego śmierci, mogący powstać dzięki równouprawnieniu narodów. Pod koniec życia Broz Tito dążył do polepszenia pozycji najsłabszych republik wchodzących w skład Jugosławii: Bośni i Hercegowiny, Czarnogóry, Kosowa, Macedonii i Wojwodiny. Nowy podział nie przyniósł spodziewanego efektu. W przypadku Kosowa i Serbii doszło do rozbudzenia wzajemnej niechęci oraz spadku wymiany handlowej pomiędzy republikami. Po śmierci Broz Tity publicznie zaczęto spekulować na temat rozpadu Jugosławii. Słoweński badacz Aleksander Bajt zasugerował, że Jugosławia rozpadła się w wyniku problemów gospodarczych, wynikających z niewydolności systemu gospodarczego i nieudolności władz w organizacji życia narodów wchodzących w skład państwa. Bajt zwracał uwagę na upadek rządów komunistycznych na świecie (z naciskiem na rewolucje pokojowe w Europie Środkowo-Wschodniej w 1989 roku, znane jako Jesień Ludów) i śmierć Josipa Broz Tity w 1980 roku. Po konflikcie ze Związkiem Radzieckim Jugosławia stała się państwem niezaangażowanym. Pomimo utrzymania systemu komunistycznego w latach 50. była wspomagana finansowo przez zachodnie subsydia, a następnie przez pożyczki. W 1971 roku zadłużenie zagraniczne wynosiło 4 mld USD, w 1974 6,6 mld USD, a w 1978 roku ok. 11 mld USD. Europa Zachodnia zaprzestała pożyczania pieniędzy państwom bloku komunistycznego pod koniec 1981 roku. Po śmierci Broz Tity dług osiągnął 20,5 mld USD (1983) i wciąż rósł. W drugiej połowie lat 80. pogłębił się kryzys gospodarczy w Jugosławii – produkt narodowy spadał, zadłużenie zagraniczne oraz inflacja wzrosły, a dysproporcje wśród poszczególnych republik pogłębiły się. W latach 1980–1983 ceny dóbr konsumpcyjnych wzrastały średnio o 36%, a w 1984 o 67%. W 1984 roku co czwarty obywatel Jugosławii żył poniżej progu ubóstwa. Próby zapobiegnięcia kryzysowi gospodarczemu poprzez zaciągnięcie obwarowanych surowymi warunkami pożyczek finansowych od Międzynarodowego Funduszu Walutowego, spełzły na niczym, gdyż Jugosławia pozostała przy nieefektywnej gospodarce centralnie planowanej. Sytuację polityczną pogorszył upadek firmy Agrokomerc zarządzanej przez Fikreta Abdicia. Upadek firmy kosztował gospodarkę Jugosławii około pół miliarda dolarów. Dla Serbów upadek Agrokomercu był dowodem na fiasko decentralizacji Jugosławii, a dla pozostałych republik argumentem, że była niedostateczna. Obok pogłębienia kryzysu politycznego Agrokomerc przyczynił się do upadku ideologii marksistowskiej wśród mieszkańców Słowenii i Chorwacji. 28 marca 1989 roku znowelizowano konstytucję. Zgodnie z nowymi poprawkami Kosowo i Wojwodina utraciły autonomię. Uchwalenie poprawek do konstytucji wywołało niepokoje w innych republikach (zwłaszcza w Słowenii i Chorwacji). W międzyczasie doszło do hiperinflacji, która osiągnęła poziom 2500%. Słowenia i Chorwacja podkreślały kwestie swojego udziału w finansowaniu federacji, który przewyższał udział innych republik (w 1989 roku na Słowenię przypadało ok. 35% łącznej krajowej produkcji przemysłowej i ok. 25% całego eksportu). Reformy gospodarcze premiera Jugosławii Branka Mikulica nie przyniosły efektu. Wkrótce ustąpił, a jego miejsce zajął Chorwat Ante Marković. W celu ratowania gospodarki Marković przeprowadził wymianę pieniędzy, powołał giełdę oraz banki komercyjne. Dzięki tym działaniom udało mu się uzyskać pomoc zagraniczną. Reformy Markovicia nieznacznie poprawiły stan gospodarki Jugosławii. Jednocześnie zmiany w gospodarce doprowadziły do upadku wielu przedsiębiorstw oraz wzrostu bezrobocia. Nowa konstytucja z 1974 roku i ożywienie idei narodowych Poszczególne społeczności w Jugosławii żyły we wzajemnej nieufności do siebie. Próbą realizacji egalitarnej polityki było uchwalenie nowej konstytucji dnia 21 lutego 1974 roku. Nowa ustawa zasadnicza zwiększała uprawienia okręgów autonomicznych Kosowa i Wojwodiny oraz wprowadzała m.in. zasadę jednomyślności przy podejmowaniu ważniejszych decyzji centralnych. Z tego powodu nowe zapisy skrytykowali Serbowie. Serbowie sprzeciwiali się konstytucji ze względu na niezachowanie równoprawnego statusu przedstawicieli narodu serbskiego w innych republikach. W wyniku decentralizacji Serbowie w Chorwacji oraz w Bośni i Hercegowinie znaleźli się w gorszej sytuacji od Chorwatów i Muzułmanów mieszkających w tychże republikach. Po 1974 roku zaczęły odradzać się idee narodowe w społeczeństwach wchodzących w skład federacji. Procesy te przyspieszyło złagodzenie cenzury i ożywienie badań historycznych poszczególnych nacji, a następnie również kryzys gospodarczy i polityczny. Zjawiska te uwydatniły się zwłaszcza w Serbii, gdzie nastąpiło odrodzenie mitów odwołujących się do historii i tradycji państwa serbskiego. Dużą popularnością cieszyły się samizdaty Dobricy Ćosicia dotyczące serbskiej martyrologii. Ćosić zajmował się głównie rewizją historii XX wieku i określaniem roli Serbów w owym czasie. Ideę utworzenia państwa serbskiego utrudniało rozproszenie Serbów po całej Jugosławii. Idealistyczne plany zakładały zjednoczenie Serbów w ramach jednego państwa (koncepcja tzw. Wielkiej Serbii). Pierwszym propagatorem Wielkiej Serbii był Vojislav Šešelj, Serb z Sarajewa, postkomunista, aresztowany w 1984 roku za nawoływanie do podziału Bośni między Chorwatów i Serbów. Obok próby utworzenia niepodległej Serbii kosztem okrojenia sąsiednich republik, część serbskiego społeczeństwa sugerowała również utrzymanie państwa jugosłowiańskiego. Drugie stanowisko reprezentował Slobodan Milošević, przywódca serbskich komunistów. W latach 1991–1995, w społeczności Serbów, ścierały się obie koncepcje. Utworzenie Federalnej Republiki Jugosławii (nazywanej również „Nową Jugosławią” lub „Trzecią Jugosławią”) stanowił faktyczny przejaw wdrażania idei jugoslawizmu, idei zjednoczenia wszystkich narodów Słowian Południowych w ramach jednego państwa. Prawdopodobnie w środowisku Miloševicia koncepcja Wielkiej Serbii została przyjęta na początku 1991 roku. Konflikt pomiędzy Serbią a Kosowem Zdaniem Bajta, dużą rolę w rozpadzie państwa odegrała Serbia, która od 1981 roku miała problemy z Albańczykami w Kosowie. Złe relacje doprowadziły do odrodzenia serbskiego nacjonalizmu. Konflikt między Serbami a Albańczykami ma związek z miejscem pamięci, jakim jest Kosowe Pole. W 1389 roku w Kosowym Polu miała miejsce bitwa, będącą jednym z najważniejszych wydarzeń w serbskiej świadomości historycznej. Bitwa zakończyła się pokonaniem armii serbskiej przez wojska tureckie. Wydarzenie to, na przestrzeni wieków, rozbudowano o nowe elementy i przekuto w mit narodowy. Starcie to miało miejsce w Kosowie i tam również znajdowały się średniowieczne stolice Serbii. Serbowie wykorzystywali owe fakty do usankcjonowania swojego prawa do Kosowa. W XX w. konflikt pomiędzy Serbami i Albańczykami zaczął kształtować się już w II połowie lat 60. W Serbii niechętnie odnoszono się do przyznania szerokiej autonomii Kosowu i Wojwodinie. Podjęcie stanowiska przez Serbię wymagało zgody trzech stron, co znacząco hamowało wszelkie procesy decyzyjne. W latach 70., w Kosowie miały miejsce albańskie manifestacje i demonstracje, w których uczestnicy domagali się poszanowania swoich praw jako mniejszości narodowej, a także zwiększenia ich udziału w polityce republiki. W owym czasie władze SFRJ ignorowały problem Kosowa. Wprowadzano tylko doraźne środki w postaci aresztowania Albańczyków oskarżanych o separatyzm. Wraz z ewolucją dążeń Albańczyków Serbowie zaczęli postrzegać rosnący wpływ autonomii za duży problem. Na początku lat 80. odnotowano dużą liczę imigrantów serbskich i albańskich wyjeżdżających z Kosowa. Niejasne są powody wzrostu migracji. Zdaniem serbskiej socjolog Mariny Blagojević, ok. 70–80 tys. Serbów opuściło Kosowo w obawie przed prześladowaniami. W innych źródłach pojawia się hipoteza, że ludność mogła emigrować w wyniku bardzo złej sytuacji gospodarczej. Na początku marca 1981 roku, w stolicy Kosowa Prisztinie, wybuchł protest studentów przeciwko złym warunkom mieszkalnym w kampusie uniwersyteckim w Prisztinie. Protest przekształcił się w demonstrację uliczną. W drugiej połowie marca miała miejsce druga manifestacja, tym razem z udziałem robotników. Protest robotniczy spacyfikowało wojsko. Po opanowaniu sytuacji jugosłowiańska armia rozpoczęły antyalbańską propagandę. Zaczęto powszechnie głosić, iż celem Albańczyków z Kosowa jest uniezależnienie się od Belgradu oraz przyłączenie regionu do Albanii. Antyalbańska propaganda podsyciła nienawiść Serbów do mieszkańców Kosowa. Serbowie, będący tamże w mniejszości, czuli się dyskryminowani przez muzułmańskich Albańczyków. Niechęć mieszkańców Kosowa do władzy w Belgradzie podsycały akty terrorystyczne przeprowadzane przez albańskich radykałów. Po stronie serbskiej można było słyszeć oskarżenia o, kierowanej przez Envera Hodżę, agenturze albańskiej. Serbscy komuniści, z Petarem Stamboliciem na czele, obawiali się dalszych wydarzeń. W latach 1985, 1987 i 1988 dochodziło do zamieszek w Kosowie. Albańczycy domagali się uwolnienia działaczy partyjnych narodowości albańskiej, oskarżanych przez Belgrad o wzniecanie niepokojów. Przełom nastąpił w 1987 roku, kiedy to Slobodan Milošević objął przywództwo w Związku Komunistów Jugosławii. W dniach 24–25 kwietnia 1987 roku Milošević spotkał się kosowskimi aktywistami partyjnymi w Domu Kultury w Prisztinie. Podczas spotkania doszło do starcia między kosowską milicją a miejscowymi Serbami, chcącymi wykorzystać spotkanie do nagłośnienia swoich problemów. Nie wiadomo, czy zamieszki były spontaniczne lub czy doszło do prowokacji. W czasie walk milicjanci bili Serbów pałkami, a Serbowie rzucali kamieniami z traktora, zostawionym w pobliżu Domu Kultury. Podczas burdy Milošević wyszedł do manifestujących Serbów i krzyczał Nikt nie ma prawa was bić ("Niko ne sme da vas bije"). Do kolejnych zamieszek w Kosowie doszło w 1989 roku, kiedy wprowadzono stan wyjątkowy oraz aresztowano szefa albańskich komunistów Azema Vllasiego. W tym samym czasie Milošević organizował kolejne serbskie demonstracje. Animozje po II wojnie światowej Wpływ na przebieg wydarzeń w Chorwacji i w Bośni i Hercegowinie miały wydarzenia z czasów II wojny światowej, które odcisnęły głębokie piętno w pamięci miejscowej ludności. Wskutek współpracy Chorwatów z Niemcami i Włochami utworzono Niepodległe Państwo Chorwackie (NDH) z Ante Paveliciem na czele. Muzułmanie z Bośni i Hercegowiny podjęli próbę uzyskania autonomii, kierując, w listopadzie 1942 roku, memorandum do Adolfa Hitlera, w którym przekonywali, że są ludem pochodzącym od Gotów i przybyli na Bałkany w III wieku jako plemię germańskie. W latach 1942–1943 w szeregach Waffen-SS służyło ok. 20–25 tys. żołnierzy albańskich i chorwackich. Pamięć o zbrodniach chorwackiego ruchu ultranacjonalistycznego ustaszy była żywa wśród Serbów chorwackich, gdzie nadal żyli świadkowie pamiętający II wojnę światową. Główną ofiarą zbrodni Waffen-SS na terenie Jugosławii była ludność serbska. Serbowie byli umieszczani w obozach koncentracyjnych lub mordowani (w obozie koncentracyjnym w Jasenovacu zginęło ok. 200 tys. osób; łącznie podczas wojny zginęło od 295 do 344 tys. Serbów), zmuszani do ucieczki poza NDH oraz do przejścia na katolicyzm. Zakazano posługiwania się cyrylicą, zamykano serbskie szkoły wyznaniowe, usuwano Serbów z instytucji publicznych oraz konfiskowano własności patriarchatu serbskiego. Prześladowanie ludności serbskiej odegrało dużą rolę w ukształtowaniu się serbskiego nacjonalizmu. Serbskie ruchy nacjonalistyczne z przełomu lat 80. i 90. bardzo często posługiwały się narracją historyczną uwypuklającą m.in. zbrodnie popełnione w Jasenovacu. Inne przyczyny Obok wyżej wspominanych, jako przyczyny rozpadu Jugosławii wyróżnia się również: spadek popularności elit politycznych po śmierci Broz Tity – nowi przywódcy wobec braku charyzmatycznego lidera nie byli w stanie przekonać do siebie Jugosłowian; wystąpienie przeciwko sobie Cerkwi i Kościoła katolickiego – dwie najważniejsze organizacje religijne w Jugosławii przestały uznawać władze komunistyczne za największego przeciwnika i zwróciły się przeciwko sobie, tworząc dwa bloki nacjonalistyczne (serbski i chorwacki). Wpływ na ten czynnik miały również komunistyczne kierownictwa w poszczególnych republikach (Słowenii, Chorwacji i Serbii), które uznały, że po ewentualnym rozpadzie Jugosławii religia może pomóc w sprawowaniu władzy. W Chorwacji hierarchowie kościelni byli w sporze z władzami na temat działalności kardynała Alojzego Wiktora Stepinaca podczas II wojny światowej; demokratyzacja Europy Środkowo-Wschodniej – państwa zachodnie przestały dbać o specjalne stosunki z Belgradem, stanowiącym most pomiędzy Europą Zachodnią a Wschodnią. Priorytetem polityki zachodniej po obaleniu muru berlińskiego stało się włączenie do europejskiego ładu Polski, Czechosłowacji i Węgier. Sukces państw Europy Środkowej skłonił Słowenię i Chorwację do wzmożenia działań w celu odłączenia się od Jugosławii; pogłębienie się delegitymizacji reżimu połączonego z osłabieniem psychologicznego wpływu II wojny światowej – mit wspólnej walki z nazistami i faszystami zastąpiono podejściem etnopolitycznym, podkreślającym przynależność narodową. Zdaniem komunistów, za sprawą wspólnej walki z faszyzmem i nazizmem i utworzenia JAN doszło do zjednoczenia i zrewolucjonizowania państwa, a co za tym idzie, Jugosławia nie mogła pójść drogą pozostałych państw komunistycznych w Europie; niespójność struktury instytucjonalnej, niepasującej do rzeczywistości Bałkanów Zachodnich; niski poziom intelektualny przedstawicieli władzy i brak gotowości do zmian – nieprzygotowanie władz ograniczyło zdolność do adaptacji w nowych warunkach oraz chęć do przeprowadzenia zmian w państwie; wzrost wpływów wartości zachodnich – to wzrost wartości liberalno-demokratycznych kontrastujących z brakiem chęci władz komunistycznych do sprawdzenia własnej legitymacji na drodze wolnych wyborów; konflikt pomiędzy władzą centralną a przedstawicielami organów krajów związkowych – niektórzy przedstawiciele organów krajów związkowych świadomi rozpadu państwa zaczęli przygotowywać się do niepodległości republik; nierównoczesność wyborów w republikach, które przełożyły się na homogenizację narodową, szczególnie w Słowenii i Chorwacji; duża rola Republiki Federalnej Niemiec zmierzającej do celowego rozbicia Jugosławii; nierówności gospodarcze w poszczególnych republikach. Duży problem sprawia wyznaczenie przybliżonej daty rozpoczęcia procesu zmian w Jugosławii, doprowadzających do rozpadu państwa i utworzenia na jej miejscu nowych państw. Wśród części autorów z byłej Jugosławii panuje pogląd, że pierwsze symptomy rozpadu państwa pojawiły się na przełomie lat 60. i 70. XX wieku (a w szczególności po przyjęciu nowej konstytucji w 1974 roku). Zdaniem Waldemara Szulika proces rozpoczął się po śmierci Broz Tity. Chorwacki historyk Vjekoslav Perica uznał za przełomowy rok 1984, kiedy to rozpoczął się konflikt pomiędzy Cerkwią i Kościołem katolickim oraz rozpoczęto publiczne dyskusje na temat rozpadu Jugosławii. Jane Sharp stwierdziła, że przełomowym wydarzeniem było dojście do władzy Slobodana Miloševicia. Początek rozpadu Jesienią 1989 roku Słowenia oraz Chorwacja zezwoliły na działalność niekomunistycznych partii politycznych. Najsilniejszym ugrupowaniem w Słowenii stała się Demokratyczna Opozycja Słowenii (DEMOS) – koalicja różnych, mniejszych partii, środowisk i ugrupowań, dążących do uzyskania niepodległości i rozpoczęcia integracji z Europą Zachodnią. W skład koalicji wychodziły następujące partie: Liberalna Demokracja Słowenii (LDS), Słoweńscy Chrześcijańscy Demokraci (SKD), Słoweńska Partia Ludowa (SLS), Socjaldemokratyczna Partia Słowenii (SDSS), Zieloni Słowenii (ZS), Zjednoczona Lista (ZL). DEMOS nie wykluczał zastąpienia jugosłowiańskiej federacji tymczasową konfederacją. Podobne dążenia były widoczne też w Chorwacji. Najpopularniejszymi chorwackimi ugrupowaniami były Partia Demokratycznych Przemian (Stranka demokratskih promjena, SDP) Ivicy Račana i postkomunistyczna Chorwacka Wspólnota Demokratyczna (Hrvatska demokratska zajednica, HDZ) Franjo Tuđmana. Na terenach zamieszkanych przez Serbów coraz większe wpływy miała (powstała 17 lutego 1990 roku) Serbska Partia Demokratyczna Jovana Raškovicia. 27 marca 1990 roku w Bośni i Hercegowinie powstała Partia Akcji Demokratycznej. Jej liderem został Alija Izetbegović. 8 i 22 kwietnia odbyły się wybory parlamentarne w Słowenii, a 22 i 23 kwietnia oraz 6 i 7 maja wybory parlamentarne w Chorwacji. W Słowenii zwyciężyła koalicja DEMOS-u, która uzyskała 55% głosów. Komuniści zdobyli 17% głosów. W Chorwacji HDZ zdobył 42% głosów, ale dzięki ordynacji wyborczej, preferującej duże ugrupowania polityczne, uzyskała większość mandatów w parlamencie. W czasie wyborów parlamentarnych w Słowenii odbyły się równocześnie wybory prezydenckie, które wygrał Milan Kučan. W pierwszej turze otrzymał 44,4% głosów, a w drugiej 58,3%. 30 maja 1990 roku parlament Chorwacji wybrał na stanowisko prezydenta Franjo Tuđmana. Spośród 331 posłów, 281 poparło Tuđmana. Przewodniczący Prezydium SFRJ Borisav Jović krytykował dążenia niepodległościowe Słowenii i Chorwacji. 2 lipca 1990 roku parlament Słowenii przyjął Deklarację suwerenności państwowej Republiki Słowenii. Deklaracja nie była równoznaczna z ogłoszeniem niepodległości. 22 grudnia Chorwacja przyjęła nową konstytucję. 23 grudnia odbyło się referendum w Słowenii. Frekwencja wyniosła 94%, a za niepodległością zagłosowało 89% uprawnionych do głosowania. 19 lipca 1990 roku Związek Komunistów Serbii przekształcono w Socjalistyczną Partię Serbii (serb. Socijalistička partija Srbije; SPS). Społeczeństwo negatywnie oceniało działalność SPS. Krytykowano partię za brak realizacji obietnic wyborczych. W 1991 roku opozycja zorganizowała protesty przeciwko SPS. W październiku 1990 roku zaczęły powstawać formacje paramilitarne pod bezpośrednią kontrolą Slobodana Miloševicia. Do końca października utworzono Serbską Straż Ochotniczną, dowodzoną przez polityka i mordercę Željko Ražnatovicia (lepiej znanego pod pseudonimem „Arkan”). Milošević objął również kontrolą reaktywowany przez Vojislava Šešelja Serbski Ruch Czetników, działający w Chorwacji. W październiku 1990 roku, na podstawie przeprowadzonego wcześniej referendum, proklamowano Serbski Autonomiczny Okręg Krajina. Referendum nie zostało uznane przez Chorwację, co sprowokowało starcia pomiędzy chorwacką milicją a Serbami. Do zamieszek zaczęło dochodzić także w Slawonii. W Benkovacu Serbowie zabrali broń z rezerw policyjnych i ustanowili barykady blokujące ruch na drogach. Pomimo apeli parlament Chorwacji nie zgodził się na przeprowadzenie plebiscytu narodowościowego, a Serbowie nie zaniechali blokad. Pomimo zniesienia stanu wyjątkowego w Kosowie sytuacja w okręgu nie uległa zmianie. W 1990 roku parlament Kosowa ogłosił niepodległość od Serbii. Reakcją Serbów było rozwiązanie kosowskiego parlamentu, co nasiliło kryzys polityczny. Jedynymi republikami domagającymi się utrzymania federacji były Serbia oraz Czarnogóra. W 1991 roku, w Belgradzie, odbyły się demonstracje przeciwko nacjonalistycznej polityce, które zostały rozpędzone przez siły bezpieczeństwa i wojsko. Reakcja państw zachodnich wobec rozpadu Jugosławii Rozpad Jugosławii przyspieszyły czynniki zewnętrzne. Początkowo państwa zachodnie popierały utrzymanie jedności Jugosławii, jednakże wkrótce te stanowiska uległy zmianie. W marcu 1991 roku Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG), Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE) oraz amerykański sekretarz stanu, James Baker, zaapelowali o pokojowe zażegnanie konfliktu. Baker dodał, że Stany Zjednoczone nie uznają żadnych jednostronnych ruchów separatystycznych. W kwietniu stanowisko Europy Zachodniej uległo zmianie. Państwa EWG uznały niepodległość Słowenii i Chorwacji 15 stycznia 1992 roku. 6 kwietnia 1992 roku EWG i Stany Zjednoczone uznały niepodległość Bośni i Hercegowiny. Poparcie dla niepodległości Słowenii i Chorwacji wyrażały Niemcy, Austria i Watykan. Niemcy uznały niepodległość Słowenii i Chorwacji 23 grudnia 1991 roku. Federalna Republika Jugosławii oficjalnie głosiła, że ingerencja Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej oraz Watykanu stanowi „akt agresji przeciwko Jugosławii”. Prezydent Francji François Mitterrand popierał politykę serbską, jednak stanowisko Francji zmieniało się ze względu na chęć uniknięcia konfliktu z Niemcami. Minister spraw zagranicznych Niemiec, Klaus Kinkel, 24 maja 1992 roku oświadczył, że Niemcy muszą rzucić Serbów na kolana. Polityka Niemiec wobec rozpadu Jugosławii spotkała się z krytyką. Według Ericha Schmidt-Eenbooma, kierownika Instytutu Badań nad Pokojem w Weilheim in Oberbayern, niemiecka agencja wywiadowcza Bundesnachrichtendienst (BND), w latach 1979–1983, współpracowała z Chorwatami żyjącymi na emigracji, by poprzez ich kontakty w Zagrzebiu przyspieszyć rozbicie państwa. Pogląd Schmidt-Eenbooma nie został potwierdzony. Nie wiadomo, czy w ogóle niemiecki wywiad działał na rzecz rozpadu Jugosławii. Podczas wojny w Bośni Grecja, Bułgaria i Rosja oficjalnie popierały Serbię. Słowenia i Chorwacja W lutym 1991 roku odbyły się kolejne rozmowy w sprawie określenia federacji jugosłowiańskiej. Na spotkanie nie przybył prezydent Chorwacji – Franjo Tuđman, a przewodniczący (prezydent Republiki Słowenii), Milan Kučan, opuścił spotkanie po pierwszym dniu obrad. Jeszcze w tym samym miesiącu parlamenty Słowenii oraz Chorwacji znowelizowały konstytucję, wprowadzając poprawki umożliwiające odłączenie się od Jugosławii. 16 maja Parlament Serbskiego Autonomicznego Okręgu Krajiny ogłosił secesję Krajiny w Chorwacji, którą w większości zamieszkiwali Serbowie. Prezydent Chorwacji oskarżył wówczas władze serbskie o zepchnięcie Jugosławii na krawędź wojny domowej. 19 maja w Chorwacji odbyło się referendum niepodległościowe. Referendum nie odbyło się w Krajinie. Frekwencja wyniosła 83%. 94,17% głosujących zagłosowało za niepodległością Chorwacji. Po ogłoszeniu wyników rząd Chorwacji ogłosił, że jeśli do 30 czerwca 1991 roku Jugosławia nie przekształci się w konfederację, Chorwacja odłączy się od federacji. Pod wpływem nasilających się konfliktów etnicznych przybrały na sile postawy nacjonalistyczne. 25 czerwca 1991 roku Słowenia oraz Chorwacja ogłosiły niepodległość. W odpowiedzi 27 czerwca Serbowie z Serbskiego Regionu Autonomicznego w Krajinie i bośniackiej Krajiny proklamowali Deklarację, zgodnie z którą obie strony będą dążyć do zjednoczenia ziem zamieszkałych przez ludność serbską. Wojna w Słowenii 27 czerwca 1991 roku, dwa dni po ogłoszeniu niepodległości, Słowenię zaatakowała Jugosłowiańska Armia Narodowa (serb. Jugoslovenska narodna armija, JNA), rozpoczynając tym samym wojnę dziesięciodniową. W konflikcie wzięły udział wojska znajdujące się w koszarach w Słowenii oraz stacjonujące w innych regionach, które wyruszyły na Słowenię. Celem Słoweńców było wyparcie wojsk JNA z ich terytorium. Jugosławia tłumaczyła, że zaatakowała Słowenię w celu ochrony granicy państwowej i zapobiegnięciu niepodległości Słowenii, która mogłaby zachęcić pozostałe republiki do usamodzielnienia się. Jugosławia, spodziewając się niewielkiego oporu ze strony Słoweńców, nie wysłała wszystkich swoich sił federalnych. Siły jugosłowiańskie liczyły 22 tys. osób, a słoweńskie 35 tys. żołnierzy, wchodzących w skład utworzonej przez rząd Słowenii Siły Obrony Terytorialnej, i 10 tys. policjantów. Opór ludności cywilnej, zaciętość Sił Obrony Terytorialnej i policji zaskoczyła JNA. Nieliczne wojska jugosłowiańskie osadzone w koszarach w Słowenii miały zostać wsparte oddziałami z głębi Jugosławii. Pomimo otrzymania wsparcia JNA nie udało się przełamać oporu Sił Obrony Terytorialnej i policji. Działania zbrojne w Słowenii przerwano 7 lipca. Wojna zakończyła się porażką JNA. Szybkie podpisanie traktatu pokojowego wynikało z braku mniejszości serbskiej w Słowenii. Według przybliżonych szacunków, po stronie słoweńskiej zginęło 19 osób, a 182 odniosły rany, podczas gdy po stronie JNA zginęło 44 żołnierzy, a 146 odniosło rany. Ponadto podczas wojny zginęło dwunastu cudzoziemców. Wojna w Chorwacji 28 czerwca 1991 roku JNA zaatakowała Chorwację. Początkowe incydenty zbrojne przerodziły się 15 lipca w regularną wojnę. Dysponująca przewagą techniczną JNA, wspierana przez Serbów z Krajiny i Slawonii odnosiła duże sukcesy. Oficjalnym powodem zaatakowania Chorwacji była obrona integralności państwa, jednak z czasem głównym celem JNA stała się obrona Serbów. Początkowo wśród żołnierzy JNA byli zarówno żołnierze serbscy i chorwaccy, jednak po zmianie celu Chorwaci dezerterowali z wojska. 27 sierpnia 1991 roku 36 tys. żołnierzy JNA i serbskie siły paramilitarne zaatakowały Vukovar. Miasta broniło 1800 bojówkarzy należących do Gwardii Narodowej. 18 listopada siły JNA wkroczyły do miasta. Według szacunków straty poniesione przez Chorwatów w Vukovarze wyniosły ok. 3,5 tys. ludzi (zarówno członków Gwardii Narodowej, jak i uzbrojonych cywili oraz rannych wymordowanych w szpitalu), podczas gdy po stronie JNA i serbskich sił paramilitarnych zginęło 4 tys. żołnierzy. Około 200 osób zamordowano w pobliskim obozie Ovčara, 50 przewieziono do nieznanego miejsca, gdzie ślad po nich zaginął. Ponadto Serbowie wywieźli kilka tysięcy mieszkańców Vukovaru do innych obozów, gdzie poddawali ich torturom podczas przesłuchań. W październiku 1996 roku Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii potwierdził, że w Ovčarze pochowano ciała pacjentów z vukovarskiego szpitala. Do 2007 roku ekshumowano 1982 ciała ofiar oblężenia miasta (z czego 200 w Ovčarze). Nieznany jest los 486 zaginionych podczas ofensywy JNA. Mordami w Ovčarze kierował burmistrz Vukovaru – Slavko Dokmanović. 5 września 1991 roku ONZ nałożyła embargo na broń do Jugosławii. 1 października JNA nasiliła ofensywę na wschodzie Chorwacji, a siły serbskie zaatakowały Dubrownik. 21 grudnia proklamowano powstanie Republiki Serbskiej Krajiny. 7 września 1991 roku w Hadze odbyła się konferencja pokojowa pod przewodnictwem lorda Petera Caringtona. Konferencja powołała komitet arbitrażowy (Komisję Badintera), mający na celu przekonanie byłych republik do zawieszenia broni. Sekretarz stanu USA, Cyrus Vance, zdołał doprowadzić do podpisania porozumienia pomiędzy Serbią a Chorwacją. 4 października w Hadze spotkali się Hans van den Broek, lord Carington, Henry Wijneands, przywódcy Chorwacji i Jugosławii i generał Veljko Kadijević. Tematem spotkania było ustalenie tematów do dalszych posiedzeń. Kolejne spotkanie odbyło się 18 października. 11 grudnia oficjalnie ogłoszono wprowadzenie planu pokojowego Vance’a. Przeciwnikiem planu był prezydent Republiki Serbskiej Krajiny – Milan Babić. Stanowisko Babicia potępił prezydent Serbii. 8 stycznia 1992 roku Milošević oświadczył w liście otwartym do Babicia, że odrzucenie opieki sił pokojowych ONZ stawia pod znakiem zapytania najważniejsze interesy narodu serbskiego, które mogą doprowadzić do dalszej śmierci ludności i odrzucenia pokojowych metod rozwiązania kryzysu. 9 lutego 1992 roku parlament Republiki Serbskiej Krajiny zaakceptował plan Vance’a. Pod koniec lutego znowelizowano konstytucję Republiki Serskiej Krajiny. W nowych zapisach uznano, że republika składa się z trzech regionów. Ponadto wybrano nowy rząd i prezydenta, którym został Goran Hadžić. Po przyjęciu planu do dymisji podał się minister obrony narodowej Veljko Kadijević. Jego miejsce zajął Blagoje Adžić. Do stycznia 1992 roku obie strony konfliktu przyjęły piętnaście porozumień pokojowych, które zrywano zaraz po ich podpisaniu. W lutym 1992 roku na terenie byłej Jugosławii pojawiły się siły pokojowe UNPROFOR. Misję ustanowiono na mocy rezolucji S/RES/743 Rady Bezpieczeństwa ONZ. Jej celem było zapobieżeniu eskalacji konfliktu w regionie. Początkowo UNPROFOR miała działać wyłącznie w Chorwacji, jednak jej mandat powiększono m.in. o obserwowanie innych terytoriów, pełnienie funkcji granicznych czy też kontrolę przepływu ludności w strefach. UNPROFOR mógł użyć siły tylko w ramach obrony i w reakcji na ataki ze strefy bezpieczeństwa. 31 marca 1994 roku UNPROFOR przekształcono w trzy oddzielne misje, mające ze sobą kontakt: UNCRO w Chorwacji, UNMIBH w Bośni i Hercegowinie i UNPREDEP w Macedonii. W 1993 roku wznowiono walki w Krajinie. W czerwcu 1993 roku w Republice Serbskiej Krajiny odbyło się referendum, w którym chorwaccy Serbowie mieli stwierdzić, czy pragną suwerenności Krajiny czy też zjednoczenia z Republiką Serbską i innymi państwami serbskimi. W głosowaniu wzięło udział 301 592 osób uprawnionych do głosowania (95,11%), z czego 98,61% odpowiedziało na oba pytania twierdząco. 28 czerwca 1993 roku miała odbyć się zjednoczeniowa sesja serbskich parlamentów, jednak w wyniku konfliktu parlamentarzystów nie doszła ona do skutku. Na początku 1995 roku eksperci ze Stanów Zjednoczonych, Niemiec, Rosji i Wielkiej Brytanii zaproponowali plan Z-4. Plan przewidział utworzenie szerokiej autonomii politycznej regionom Krajiny, w których Serbowie stanowili większość. O sprawach wewnętrznych okręgu miały decydować serbskie władze. Autonomia miała zachować swoją nazwę, flagę, herb, język urzędowy i zgodę na stosowanie cyrylicy. Porządku pilnowałaby policja serbska. Serbska Krajina miała mieć własną walutę. Chorwacja kierowałaby polityką zagraniczną, handlem międzynarodowym i obroną granic. Wojsko chorwackie miało przebywać w Serbskiej Krajinie tylko za zgodą jej władz. Przez kilka lat Slawonia miała pozostać pod protektoratem międzynarodowym. Los regionu miał być ostatecznie ustalony na drodze referendum. Chorwacja odrzuciła plan. 2 maja 1995 roku wojsko chorwackie zaatakowało Zachodnią Slawonię. Obszar ten zajęli 4 maja. W odpowiedzi Serbowie ostrzelali Zagrzeb z broni rakietowej (zob. atak rakietowy na Zagrzeb). 4 sierpnia, w ramach operacji „Burza” (Oluja), Chorwaci zaatakowali Krajinę. Podczas ataku wojsk chorwackich z Krajiny uciekło ok. 200–250 tys. Serbów. 12 listopada 1995 roku podpisano porozumienie pokojowe, na mocy którego Chorwacja odzyskała kontrolę nad całą Slawonią. Podczas starć obie strony dopuszczały się mordów na ludności cywilnej. W wyniku wojny serbsko-chorwackiej po obu stronach zginęło ok. 10 tys. osób (licząc żołnierzy i osoby cywilne). 3 tys. uznano za zaginione. Swoje domy opuściło ok. 380 tys. Chorwatów i 120 tys. Serbów. Podczas operacji „Burza” wypędzono 100 tys. Serbów. Po zakończeniu wojny większość Serbów została w Serbii lub w Bośni i Hercegowinie. W latach 1991–1995 uznano za osoby zaginione ok. 1500 osób. Żołnierze chorwaccy dopuszczali się grabieży, gwałtów i rozstrzeliwań cywilów. Po zakończeniu walk podpalano serbskie domy, by uniemożliwić powrót ich mieszkańców. Produkt krajowy brutto w Chorwacji podczas wojny zmniejszył się o połowę, z 16 mld w 1991 roku do 8 mld w 1995 roku. Zniszczono kilkaset zabytków, budynków użyteczności publicznej, zespół urbanistyczny w Dubrowniku i cały Vukovar. Macedonia Proces rozpadu Jugosławii objął również Macedonię. Macedonia odeszła z Jugosławii stosunkowo szybko i łatwo, pomimo bycia niewielkim i biednym państwem rolniczym, pozbawionym liczących się bogactw naturalnych. Rząd w Belgradzie nie stwarzał problemów Macedonii zdając sobie sprawę, że kraj ten jest zamieszkany przez wiele narodowości i może wzbudzić w przyszłości problemy. 11 listopada 1990 roku odbyły się wybory parlamentarne, które wygrała Wewnętrzna Macedońska Organizacja Rewolucyjna – Demokratyczna Partia Narodowej Jedności Macedonii. 25 stycznia 1991 roku Zgromadzenie przyjęło deklarację o suwerenności Socjalistycznej Republiki Macedonii. Parlament wybrał na prezydenta republiki socjaldemokratę – Kiro Gligorowa. Rozpoczęto również prace nad uchwaleniem konstytucji. 8 września 1991 roku odbyło się referendum niepodległościowe. Frekwencja wyniosła 71%. 95% głosujących opowiedziało się za niepodległością Macedonii. Referendum zbojkotowały albańska i serbska mniejszość narodowa. 17 września 1991 roku parlament Macedonii ogłosił niepodległość, a 17 listopada 1991 roku uchwaliła konstytucję. Bośnia i Hercegowina Przyczyny wybuchu wojny Bośnia i Hercegowina była szczególnym przypadkiem w federacji jugosłowiańskiej – obszar ten zamieszkiwali Chorwaci, Serbowie oraz Muzułmanie (określani czasami jako Boszniacy). Muzułmanie zostali uznani za osobny naród w 1961 roku. W marcu 1992 roku Muzułmanie stanowili 43,47% mieszkańców, Serbowie 31,4%, a Chorwaci 17,3%. 20 grudnia 1990 roku nowym prezydentem Bośni i Hercegowiny został lider Muzułmańskiej Partii Akcji Demokratycznej Alija Izetbegović. Odczuwający zagrożenie Serbowie bośniaccy rozpoczęli przygotowania bojowe przeciwko rządowi w Sarajewie. Serbowie bośniaccy zaczęli snuć plany o utworzeniu nowego państwa oraz wywalczeniu jak największego terytorium. Prezydent Chorwacji Franjo Tuđman otwarcie głosił, że Bośnia i Hercegowina to sztuczny twór, a Muzułmanie są groźnymi fundamentalistami. 21 grudnia Serbska Republika Bośni i Hercegowiny proklamowała niepodległość. Stolicą samozwańczej republiki została Banja Luka. Prezydentem Republiki Serbskiej został Radovan Karadžić. W lutym 1992 roku Chorwacka Wspólnota Narodowa, Muzułmańska Partia Akcji Demokratycznej i Serbska Partia Demokratyczna poinformowały, że osiągnęły porozumienie w sprawie etnicznego podziału Bośni na siedem regionów: dwa muzułmańskie, dwa chorwackie i trzy serbskie. W dniach od 29 lutego do 1 marca w Bośni i Hercegowinie odbyło się referendum niepodległościowe. Serbowie bośniaccy nie zgadzający się ze statusem mniejszości narodowej ogłosili bojkot. 3 marca w Bosanskim Brodzie doszło do starć zbrojnych pomiędzy Serbami a Muzułmanami. Źródłem konfliktu był podział miejscowości według kryteriów narodowościowych. Konflikt rozszerzył się o kolejne miejscowości. Początek wojny w Bośni Początkowo wojna była konfliktem pomiędzy Serbami (wspieranymi nieoficjalnie przez JNA) a Muzułmanami i Chorwatami, będącymi przez kilka miesięcy w sojuszu. W kwietniu 1992 roku przedstawiciel Serbów bośniackich Radovan Karadžić i przedstawiciel Chorwatów Mate Boban spotkali się w Grazu w celu ustalenia porozumienia ekonomicznego i wojskowego między obiema stronami. Według niektórych źródeł porozumienie uwzględniało również podział Bośni i Hercegowiny. Nie wiadomo, w jakim stopniu Karadžić współpracował z Miloševiciem od chwili rozmów w Grazu. 3 lipca 1992 roku Chorwaci bośniaccy proklamowali Chorwacką Republikę Herceg-Bośni ze stolicą w Mostarze. Na czele republiki stanął Mate Boban. Od lipca 1992 do lipca 1993 roku Bośnia i Hercegowina dzieliła się de facto na cztery części. Serbowie kontrolowali północną i zachodnio-południową część (ok. 65% terytorium Bośni), Chorwaci południowo-wschodnią (ok. 20%), a Muzułmanie centralną (ok. 15%). W zależności od sytuacji wszystkie strony konfliktu tworzyły koniunkturalne sojusze. Na jednym obszarze formowano tymczasowy sojusz pomiędzy dwoma narodowościami, podczas gdy na innym (często w tym samym czasie) owe narodowości walczyły ze sobą. W sierpniu 1992 roku opinią międzynarodową wstrząsnęły zdjęcia serbskich obozów dla internowanych. Według ONZ w całej byłej Jugosławii znajdowało się 466 takich miejsc, z czego 333 w Bośni i Hercegowinie. Według danych bośniackich w obozach przetrzymywano nawet 120 tys. osób. W dniach 26–27 sierpnia w Londynie obradowała konferencja pokojowa w sprawie byłej Jugosławii. W październiku 1992 roku Chorwaci zaatakowali Muzułmanów. Na początku lat 90. armia Bośni i Hercegowiny liczyła ok. 160 tysięcy osób, a armia Serbii 64 tysiące. Bośnia i Hercegowina miała na wyposażeniu 75 czołgów, a Serbia 335. Słabością armii Bośni i Hercegowiny był brak zaplecza technicznego i możliwości szkolenia swoich członków oraz brak doświadczenia wynikający z dopiero co stworzenia armii. W wyniku późniejszego embarga ONZ (wprowadzonego we wrześniu 1991 roku) siły bośniackie mogły liczyć wyłącznie na nielegalne transfery broni lekkiej z krajów muzułmańskich (głównie Iranu). Na terenie dawnej Jugosławii działała nielegalna organizacja Third World Relief Agency (TWRA), która odpowiadała za zakup uzbrojenia dla rządu bośniackiego i sprowadzenie broni do państwa. TWRA miała środki pochodzące z krajów Bliskiego Wschodu, a także z Turcji, Malezji, Pakistanu, Sudanu. Wsparcie udzieliła też grupa Usamy ibn Ladina. Działalność TWRA przerwały austriackie służby specjalne we wrześniu 1995 roku. Alija Izetbegović zaapelował do przywódców o JNA o oddanie broni. Gdy to nie odniosło efektu, lider Muzułmanów zwrócił się do żołnierzy JNA o zachowanie neutralności w konflikcie. 19 maja 1992 roku JNA przemianowano w Armię Jugosławii. Armia Jugosławii oficjalnie wycofała się z Bośni i Hercegowiny. W rzeczywistości w Bośni i Hercegowinie zostało (w zależności od szacunków) od 50 do 80 tys. żołnierzy, będących rzekomo Serbami bośniackimi. Pozostali w Bośni i Hercegowinie siły sformowano w Republikę Serbską, dowodzoną przez Ratko Mladicia. Ponadto obok armii Mladicia walczyły serbskie oddziały paramilitarne, wśród nich czetnicy Vojislava Šešelja i Serbska Straż Ochotnicza, znana lepiej jako „Tygrysy” Arkana. W sierpniu 1992 roku do Bośni i Hercegowiny przybył specjalny wysłannik ONZ Tadeusz Mazowiecki. Zadaniem Mazowieckiego było dokumentowanie zbrodni wojennych i łamania praw człowieka podczas wojny w Bośni. Raporty byłego premiera Polski przedstawiano później na forum ONZ. W raporcie z listopada 1992 roku pisał, że siły ochrony ONZ są atakowane pomimo podpisanych porozumień, jednak dzięki konwojom, chronionym przez siły pokojowe, umożliwiono dostarczenie pomocy humanitarnej ludności cywilnej oraz otwarto wiele dróg i mostów. W sierpniu 1993 roku Mazowiecki wyraził swoje rozczarowanie europejskimi i amerykańskimi politykami, bezradnymi wobec sytuacji w Bośni. Raporty dotyczące łamania praw człowieka podczas wojny przygotowywali również inni wysłannicy ONZ. Sarajewo Od 5 kwietnia 1992 roku do 29 lutego 1996 roku siły Republiki Serbskiej i Armia Jugosławii oblegały Sarajewo. 6 kwietnia 1992 roku w mieście wybuchły zamieszki. Wielonarodowe społeczeństwo zgromadziło się wokół budynku parlamentu, protestując przeciwko polityce partii nacjonalistycznych. W proteście uczestniczyli głównie przedstawiciele organizacji pacyfistycznych i robotnicy (metalurgowie i górnicy). Manifestanci twierdzili, że partie nacjonalistyczne są odpowiedzialne za eskalację przemocy w Sarajewie. Według niektórych źródeł do uczestników protestu zaczęli strzelać serbscy snajperzy. Źródła podające tę informację jednocześnie uznają, że to wydarzenie stanowi początek wojny w Bośni i Hercegowinie. Za sprawą zablokowania przez serbskie siły powietrzne lotniska, do Sarajewa nie docierała pomoc humanitarna. Prezydium jugosłowiańskie wystosowało prośbę do przedstawicieli władz serbskich Bośni i Hercegowiny, aby kontrolę nad lotniskiem przejęły siły pokojowe ONZ. W ciągu kilku lat zginęło lub zaginęło ponad 10 tys. osób, a 56 tys. zostało rannych. Do września 1993 roku niemal wszystkie budynki w Sarajewie uszkodzono, a 35 tys. całkowicie zniszczono. Kontrowersje wzbudzają trzy serbskie ataki na centrum Sarajewa. Prawdopodobnie były one inspirowane przez samych żołnierzy bośniackich, chcących zwrócić uwagę zachodniej opinii publicznej na oblężenie miasta. Błędne informacje prezentowane w mediach zachodnich miały zmusić zachodnich polityków do większej aktywności w wojnie. Amerykańskie i europejskie media sugerowały, że miasto jest kompletnie odcięte od świata, a ludzie w nim uwięzieniu pozbawieni podstawowych środków do życia. W rzeczywistości istniał most lotniczy umożliwiający dostarczanie pomocy humanitarnej. W mediach jako ofiary oblężenia miasta postrzegano tylko Muzułmanów, zapominając o Serbach mieszkających w Sarajewie. 1993 W maju Rada Bezpieczeństwa ONZ uznała Srebrenicę za enklawę (tzw. „bezpieczną strefę”), wolną od działań wojennych. Spokój w enklawie miały zapewnić siły pokojowe ONZ UNPROFOR (United Nations Protection Force). Siły pokojowe ONZ nie uspokoiły sytuacji w regionie. Przy bierności „błękitnych hełmów” Muzułmanie zaopatrywali się w broń. 2 stycznia 1993 roku rozpoczęły się negocjacje w Genewie. Mediatorami byli Cyrus Vance (z ramienia ONZ) i David Owen (z ramienia Unii Europejskiej). Plan Vance’a i Owena zakładał między innymi podział Bośni i Hercegowiny na dziesięć samodzielnych prowincji (po trzy dla Muzułmanów, Serbów i Chorwatów plus Sarajewo wraz z przylegającymi obszarami). Serbia miała otrzymała 43% terytorium Bośni i Hercegowiny. Mający zastrzeżenia Alija Izetbegović postawił na dwa warunki kontynuowania negocjacji: uznanie niepodległej Bośni i Hercegowiny na arenie międzynarodowej oraz oddanie ciężkiego uzbrojenia pod kontrolę Organizacji Narodów Zjednoczonych. Wobec planu negatywnie odniosła się Serbia. Na konferencji pokojowej Serbowie zaproponowali utworzenie państwa kompleksowego. W jej składzie miały znaleźć się trzy narody, a większość kompetencji miało być przekazane prowincjom. Postanowienia odrzuciła również Republika Serbska. Chorwacja przychylnie odniosła się do planu. Plan Vance’a-Owena poparł nowo wybrany prezydent Stanów Zjednoczonych Bill Clinton. 4 marca 1993 roku Amerykanie przekonali Muzułmanów i Chorwatów do utworzenia federacji. Rosja ostrzegła Serbię, że wycofa swoje poparcie dla Belgradu, jeśli odrzuci to rozwiązanie. 18 marca w Waszyngtonie podpisano porozumienie o utworzeniu federacji. Początkowo mała ona obejmować 30% terytorium Bośni, a docelowo objąć 50% terytorium Bośni i nie zajmować obszaru zamieszkałego przez Serbów. Federacja miała składać się z kantonów. Negocjacje w Genewie trwały do maja 1993 roku. Najwięcej zastrzeżeń mieli Serbowie, niewyrażający zgody na proponowany kształt terytoriów. Jedna czwarta ziem zamieszkanych przez 620 tys. Serbów miała znaleźć się w regionie przypadającym Muzułmanom lub Chorwatom, a ziemie przyznane Serbom były mniej rozwinięte gospodarczo od pozostałych. 2 maja 1993 roku w Atenach prezydent Republiki Serbskiej Radovan Karadžić udzielił wstępnej zgody na warunki planu i jednocześnie zaapelował do serbskich posłów, aby przyjęli plan pokojowy. Projekt odrzucono, w wyniki czego Belgrad ograniczył pomoc dla Serbów bośniackich. W dniach 15–16 maja odbyło się referendum w sprawie przyjęcia planu pokojowego. Wzięło w nim udział 92% osób uprawnionych do głosowania, z czego 96% zagłosowało przeciwko planowi. Radovan Karadžić ogłosił, że zgodnie z wolą narodu nie zaakceptuje umowy. Wpływ na głosowanie miała Serbska Partia Radykalna Vojislava Šešelja. W czerwcu 1993 roku w Genewie odbyła się kolejna konferencja, podczas której zaprezentowano projekt podziału Bośni na trzy państwa etniczne. Według planu Serbowie mieli otrzymać 51% terytoriów, Muzułmanie 30%, a Chorwaci 16%. Pozostałe 3% (Sarajewo i Mostar) miało znaleźć się pod administracją międzynarodową. Podział ten odrzucił Alija Izetbegović, Stany Zjednoczone i Unia Europejska. Slobodan Milošević pozytywnie odniósł się do propozycji Stoltenberga. W połowie 1993 roku w Genewie rozpoczęto dyskusję na temat ewentualnego ataku bombowego na pozycje serbskie wokół Sarajewa. W sierpniu NATO wyraziło gotowość na przeprowadzenie bombardowań. Plany te pokrzyżowały jednak rozbieżne interesy członków NATO (Stany Zjednoczone popierały Bośnię i Hercegowinę, Niemcy Chorwację, a Grecja Serbię). We wrześniu Serbowie zaatakowali Muzułmanów w rejonie Bihacia. W listopadzie Rada Bezpieczeństwa zgodziła się na wznowienie nalotów na pozycje serbskie. W grudniu Muzułmanie rozpoczęli kontrofensywę na północ od Sarajewa. W odpowiedzi Serbowie po raz pierwszy podczas wojny zatrzymali jako zakładników 52 żołnierzy z pokojowych oddziałów ONZ. Zakładników użyto w charakterze żywych tarcz. Do końca 1993 roku podpisano ponad 70 układów rozejmowych, które nagminnie łamano. 1994 W lutym 1994 roku na placu targowym Markale w Sarajewie wybuchł pocisk, który zabił 68 osób i ranił 200. W reakcji na to wydarzenie NATO wystosowała do Serbów bośniackich ultimatum, by w ciągu dziesięciu dni wycofały się ze swoich pozycji wokół Sarajewa i oddały broń oddziałom UNPROFOR. Serbowie wycofali się ze swoich pozycji po rozmowach z Rosją, która zaczęła angażować się w wojnę w Bośni. Zastosowane wobec Serbów bośniackich ultimatum powtórzono wobec Chorwatów oblegających Mostar. 10 kwietnia NATO przeprowadziło pojedyncze naloty na pozycje serbskie. W lipcu 1994 roku Republika Serbska odrzuciła projekt pokojowy Grupy Kontaktowej. Serbowie zażądali dodatkowych informacji dotyczących podziału Bośni i Hercegowiny. Wobec decyzji parlamentu Republiki Serbskiej swoje poparcie dla planu wycofał Alija Izetbegović. Milošević skrytykował odrzucenie planu przez Republikę Serbską. W obliczu groźby kolejnych sankcji, 18 sierpnia 1994 roku Federalna Republika Jugosławii zerwała stosunki dyplomatyczne z Republiką Serbską i zakazała wstępu jej przywódcom na terytorium Jugosławii. We wrześniu zawieszono część sankcji wobec Jugosławii, zezwolono jugosłowiańskim obywatelom brać udział w imprezach kulturalnych i sportowych. Nałożono na to sankcję Republice Serbskiej. W grudniu 1994 roku Radovan Karadžić poprosił o mediację byłego prezydenta Stanów Zjednoczonych Jimmy’ego Cartera. W tym samym czasie Karadžić ogłosił sześciopunktowy plan pokojowy. Zgodnie z planem na obszarze całej Bośni i Hercegowiny konwoje ONZ miały mieć swobodę działania, personel ONZ i żołnierze muzułmańscy poniżej 19. roku życia mieli być uwolnieni, w Sarajewie i strefie wokół miasta miano wstrzymać ogień, a lotnisko miało być uruchomione. Na czas negocjacji, w których mediatorem był Carter, wstrzymano broń na czas czterech miesięcy. Muzułmanie zerwali zawieszenie broni. W odpowiedzi Serbowie zaatakowali Tuzlę, gdzie wzięli za zakładników żołnierzy „Błękitnej armii” ONZ. 31 grudnia przywódcy Muzułmanów i Serbów bośniackich podpisali porozumienie. Zawieszenie broni miało trwać przez cztery miesiące i podobnie jak poprzednie, nie było przestrzegane przez strony konfliktu. 1995 Pod koniec maja 1995 roku Serbowie zbombardowali Tuzlę, po czym wzięli do niewoli czterystu żołnierzy ONZ. W czerwcu samozwańcze republiki serbskie w Bośni i Chorwacji postanowiły utworzyć jednolitą zachodnią Serbię. Na początku lipca Milošević stwierdził, że Izetbegović dąży do utworzenia islamskiej republiki w centrum Europy. W lipcu Serbowie zaatakowali Srebrenicę i Žepę. 11 sierpnia 1995 roku do Bośni przybył Richard Holbrooke z misją zakończenia wojny. 28 sierpnia w Sarajewie zginęło 41 osób podczas kolejnego zbombardowania bazaru. W lipcu 1995 roku Serbowie przystąpili do ataku na Srebrenicę. Przy biernej postawie holenderskich oddziałów UNPROFOR (nie mających mandatu na użycie siły), Serbowie w ciągu kilku dni zajęli miasto. Po upadku enklawy generał Ratko Mladić zaproponował Muzułmanom szukającym schronienia przy głównej kwaterze UNPROFOR w Potocari (5 km od Srebrenicy) ewakuację z enklawy. Mężczyzn w wieku od 15 do 65 lat rozdzielono od kobiet, dzieci i osób starszych. Po zajęciu Srebrenicy gen. Mladić kilka razy spotkał się z dowódcą UNPROFOR, by zapewnić dostęp UNHCR do uchodźców, ewakuację rannych z enklawy i przekazać informacje o pobycie ewakuowanych mężczyzn. Gen. Mladić nie spełnił żadnego z żądań. Równolegle podczas rozmów gen. Mladicia z dowódcą UNPROFOR, na rozkaz swojego dowódcy serbscy żołnierze przeprowadzali masowe egzekucje Muzułmanów. Mordowano również osoby, które nie zgodziły się na ewakuację i wyruszyli pieszo do Tuzli, gdzie znajdowały się obozy dla uchodźców i baza ONZ. Ciała zamordowanych zakopywano w masowych grobach. Żołnierze serbscy od 11 lipca zabijali jeńców, a następnie ruszyli w pościg za uciekającymi Muzułmanami. Według sarajewskiego Centrum Badań i Dokumentacji, w Srebrenicy i najbliższej okolicy zamordowano 7100 osób (z czego 5000 stanowili mieszkańcy miasta). Masakra w Srebrenicy do dzisiaj wywołuje ogromne spory wśród badaczy. Osoby opowiadające się przeciwko dyskryminacji Serbów podkreślają, że nie wszystkie ofiary masakry zginęły z rąk żołnierzy gen. Mladicia. Mord w Srebrenicy miał wpłynąć na zachowanie zachodnich polityków. W zachodnich mediach publikowano relacje uchodźców z Tuzli, gdzie przebywali uciekinierzy ze Srebrenicy. Minister spraw zagranicznych Niemiec Joschka Fischer porównał Serbów i Armię Jugosławii do faszystów. W raporcie ONZ na temat rezolucji nr 1019 (z 27 listopada 1995 roku), z około 10 tys. próśb rodzin o rozpoczęcie poszukiwań zaginionych, 2 tys. było duplikatami, a kolejne 5 tys. dotyczyły osób nie mieszkających w Srebrenicy tuż przed upadkiem enklawy. Dowódca wojsk ONZ w Bośni, gen. Philippe Morillon, uznał Aliję Izetbegovicia za osobę współwinną masakry w Srebrenicy. Po ujawnieniu mordu w mieście, do dymisji podał się specjalny wysłannik Komisji Praw Człowieka ONZ Tadeusz Mazowiecki. W obawie przed eskalacją przemocy Slobodan Milošević zaproponował Aliji Izetbegoviciowi natychmiastowe zawarcie pokoju. Masakra w Srebrenicy była bezpośrednim impulsem do rozpoczęcia natowskiej operacji Deliberate Force. Operacja rozpoczęła się 30 sierpnia. Atak wojsk NATO wymusił w połowie września odblokowanie Sajarewa przez wojska serbskie. 12 października Serbowie i Muzułmanie podpisali dwumiesięczne zawieszenie broni. Po masakrze w Srebrenicy i chorwackiej ofensywie „Oluja” nastąpił zwrot w działaniach wojennych. Według Madeleine Albright, utrata przez Republikę Serbską możliwych środków do skończenia wojny, chorwacka ofensywa w Krajinie oraz gotowość Billa Clintona do pokazania amerykańskiej „hipermocy” w stosunkach międzynarodowych przyczyniły się do rozpoczęcia operacji NATO. Walki w Bośni i Hercegowinie trwały do połowy października. W międzyczasie ustalono zasady porozumienia pokojowego: Muzułmanie i Chorwaci zgodzili się na stworzenie Republiki Serbskiej Bośni, która miała później skonfederować się z Federalną Republiką Jugosławii, a Serbowie wyrazili zgodę na niezależność Bośni i Hercegowiny. Na początku września 1995 roku w Genewie spotkali się ministrowie spraw zagranicznych Chorwacji, Federalnej Republiki Jugosławii oraz Bośni i Hercegowiny. W rozmowach wzięli udział również przedstawiciele Unii Europejskiej i Grupy Kontaktowej. Na spotkaniu ustalono zasady przyszłego porozumienia, gwarantującego integralność terytorialną Bośni i Hercegowiny, za cenę podziału państwa na dwie niemal równe części: Republikę Serbską i Muzułmańsko-Chorwacką Federację Bośni i Hercegowiny. Każda miała mieć własną konstytucję, politykę zagraniczną, walutę, armię i policję. Druga tura rozmów odbyła się pod koniec września. 1 listopada 1995 roku rozpoczęły się negocjacje w Dayton w Ohio. 10 listopada Chorwaci i Muzułmanie podpisali umowę kształtującą federację. 21 listopada parafowano traktat pokojowy w sprawie Bośni. Rozmowy w Dayton trwały do 21 listopada 1995 roku. 14 grudnia w Paryżu, przy obecności delegatów 52 państw, podpisano porozumienie pokojowe. Zgodnie z układem centralnymi organami państwa miały być: kolektywne prezydium, parlament i trybunał konstytucyjny. Owe organy miały odpowiadać za politykę zagraniczną, finanse, handel zagraniczny. Na obszarze Bośni i Hercegowiny miały stacjonować Siły Stabilizacyjne SFOR w liczbie 60 tys. żołnierzy oraz urząd Wysokiego Reprezentanta składającego się z zachodniej administracji. Traktat uniemożliwił utworzenie niepodległej Republiki Serbskiej, a tym samym ewentualne przyłączenie tego obszaru do Federalnej Republiki Jugosławii. Funkcję głowy państwa sprawuje trzyosobowe Prezydium Republiki. W jej skład wchodzą przedstawiciele Muzułmanów, Serbów i Chorwatów. Prezydium jest wybierane w wyborach powszechnych na czteroletnią kadencję. Na jej czele stoi przewodniczący, zmieniający się rotacyjnie co osiem miesięcy. Dwuizbowy Parlament składa się z Izby Narodowych Reprezentantów i Izby Narodów. Ponadto ustalono, że osoby uznane przez Międzynarodowy Trybunał Karny w Hadze za zbrodniarzy wojennych nie mogą sprawować funkcji publicznych, uchodźcy będą mogli wrócić do swoich domów, a enklawa muzułmańska Goražde będzie połączona z Federacją korytarzem. 5 marca 1999 roku utworzono Dystrykt Brczko. W regionie ustanowiono wieloetniczne siły porządkowe i odrębny system sądowy. Straty W wyniku działań wojennych, czystek etnicznych, zabójstw i gwałtów, których dopuszczały się wszystkie strony konfliktu. W źródłach padają różna liczba ofiar konfliktu: od 70 do 300 tys. Chorwatów, Muzułmanów i Serbów (głównie cywilów). W 1997 roku resort zdrowia Federacji Bośni i Hercegowiny podał, że podczas wojny zabito 287 tys. osób. W latach 1994–2000 na obszarze Bośni i Hercegowiny odnaleziono ponad 100 masowych grobów. Na początku 1996 roku około 1,2 mln mieszkańców Bośni i Hercegowiny przebywało na uchodźstwie za granicą. Wszystkie strony konfliktu dopuszczały się aktów przemocy, a zdaniem opinii międzynarodowej szczególną brutalnością wykazywali się Serbowie. Najgłośniejszym symbolem mordów etnicznych stała się tzw. masakra w Srebrenicy. W obozach internowania osadzono około 120 tys. Muzułmanów i Chorwatów. Do końca 1992 roku w wyniku tortur, chorób i gwałtów zginęło 17 tys. osób. Na terenie Bośni i Hercegowiny istniały obozy koncentracyjne zakładane przez wszystkie strony konfliktu. Do dzisiaj nie ustalono liczby obozów. Serbowie dopuścili się zgwałcenia 20 tys. Muzułmanek. Stosowano czystki etniczne, polegające na usuwaniu z okupowanego obszaru ludności innej narodowości. Podczas wojen w Chorwacji i Bośni członkowie mafii, przy poparciu polityków i wojskowych w byłej Jugosławii, dorabiali się dużych pieniędzy na handlu bronią i surowcami strategicznymi. Swoimi dochodami dzielili się z politykami i wojskowymi. Federalna Republika Jugosławii W Serbii i Czarnogórze u władzy pozostali komuniści, którzy przemianowali się na socjalistów. 27 kwietnia 1992 roku Serbia i Czarnogóra powołały Federalną Republikę Jugosławii i uchwaliły konstytucję nowego państwa. W kwietniu 1992 roku Stany Zjednoczone i państwa EWG wycofały swoich ambasadorów z Belgradu. Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE) wydała nową Deklarację dotyczącą Jugosławii, w której oskarżyły władze serbskie i Armię Jugosławii o zaostrzenie konfliktu w Bośni i Hercegowinie i pogwałcenie dotychczasowych warunków. Kraje zachodnie oświadczyły również, że winę ponoszą władze niewybrane w wolnych i demokratycznych wyborach, w których pozbawiono opozycję szansy uczciwej walki politycznej. Społeczeństwo serbskie podzieliło się wobec kwestii uregulowania stosunków z nowo powstałymi republikami. Stronnictwa opozycyjne opowiadały się za zawarciem traktatów pokojowych. Zwolennicy SPS Miloševicia opowiadali się za utworzeniem Wielkiej Serbii. Nurt nacjonalistyczny umocnił się na przełomie 1992 i 1993 roku po sukcesach wyborczych SPS i uzyskaniu przez Miloševicia poparcia przez ugrupowania parafaszystowskie (w tym ugrupowania serbskiego kryminalisty Željko Ražnatovicia). 27 kwietnia 1992 roku Federalna Republika Jugosławii uchwaliła nową konstytucję. Kraj znalazł się w izolacji międzynarodowej. Za sprawą wniosku Austrii Federalna Republika Jugosławii nie została przyjęta do OBWE. Federalna Republika Jugosławii miała być kontynuacją drugiej Jugosławii, jednak zagranica oraz część społeczeństwa uznały „Nową Jugosławię” za nowe państwo, nie mające nie wspólnego z SFRJ. Federalna Republika Jugosławii w ramach „zerwania z przeszłością” usunęła pięcioramienną gwiazdę z flagi. 31 maja 1992 roku uchwalono nowe zasady przeprowadzenia wyborów parlamentarnych i prezydenckich. 20 grudnia 1992 roku przeprowadzono wybory do parlamentu Federalnej Republiki Jugosławii i Serbii oraz wybory prezydenckie. Wybory parlamentarne w Serbii wygrała SPS, a prezydenckie Slobodan Milošević, pokonując Milana Panicia, przejściowo premiera Jugosławii, serbskiego przedsiębiorcę i polityka zamieszkałego w USA. Od 15 czerwca 1992 do 1 czerwca 1993 roku prezydentem Federalnej Republiki Jugosławii był Dobrica Ćosić, ale dominującą rolę odgrywał urzędujący prezydent Serbii, Slobodan Milošević. Kolejnymi prezydentami Federalnej Republiki Jugosławii byli: Miloš Radulović (od 1 czerwca do 25 czerwca 1993 roku) i Zoran Lilić (od 25 czerwca 1993 do 25 czerwca 1997 roku). Po Liliciu urząd ten objął Milošević. W latach 1995–2000 doszło do osłabienia rządów Miloševicia. Jego zwolennicy krytykowali go za przyjęcie 200 tys. Serbów z Krajiny, co miało stanowić poparcie dla polityki Chorwacji w tym regionie. W kwietniu i maju 1996 roku, w Nišu – twierdzy SPS, wybuchły protesty społeczne zorganizowane przez robotników. Do protestu dołączyły kolejne miasta. W 1996 roku z inicjatywy Partii Demokratycznej Zorana Đinđicia, Serbskiego Ruchu Odnowy Vuka Draškovicia i Demokratycznej Partii Serbii Vojislava Koštunicy powstała koalicja Zajedno (pol. Razem), która miała zwyciężyć w wyborach parlamentarnych w Jugosławii i samorządowych. 3 listopada Zajedno nie wygrała wyborów parlamentarnych do Skupsztiny Federalnej Republiki Jugosławii, uzyskując 22 mandaty, podczas gdy SPS zdobyła 64, a Serbska Partia Radykalna 16. 17 listopada koalicja zwyciężyła w czternastu, spośród osiemnastu największych miast w Serbii. Milošević odmówił uznania wyników wyborów, co wywołało demonstracje. Pod wpływem protestu i interwencji ONZ Milošević uznał wyniki w styczniu 1997 roku. Jednocześnie w Kosowie narastał konflikt pomiędzy Serbami a Albańczykami, który w 1999 roku przeobraził się w wojnę. W wojnie wzięło udział NATO, opowiadając się przeciwko Serbii. Interwencja NATO chwilowo wzmocniła pozycję Miloševicia, która po zawarciu pokoju ponownie zaczęła słabnąć. W dniach 5 i 17 października 1997 roku, w Czarnogórze, odbyły się wybory prezydenckie, w których zwyciężył Milo Đukanović, reprezentujący zwolenników utrzymania autonomii Czarnogóry. Zwycięstwo Đukanovicia odebrano jako niechęć Czarnogóry wobec polityki Miloševicia w Serbii, który jako prezydent Federalnej Republiki Jugosławii dążył do zwiększenia serbskiej dominacji. Rewolucja buldożerów W 1996 roku, w Serbii, wybuchły protesty społeczne przeciwko autorytarnej polityce Miloševicia i SPS. Bezpośrednią przyczyną protestów było nieuznanie wyników wyborów samorządowych. Kolejne protesty wybuchły w 1998 roku. Chwilowe poparcie dla Miloševicia miało miejsce podczas bombardowania Serbii przez NATO. Duże znaczenie w kształtowaniu się opozycji w Serbii miała organizacja młodzieżowa Otpor, domagająca się odsunięcia Miloševicia od władzy, a następnie: przeprowadzenia wolnych wyborów, zniesienie cenzury i demokratyzacji kraju. W lutym 2000 roku odbył się pierwszy kongres Otporu. W spotkaniu wzięli udział przywódcy organizacji, liderzy partii opozycyjnych i dziennikarze. Sukcesy organizacyjne Otporu zachęciły środowiska opozycyjne do podjęcia działalności. 27 lipca 2000 roku Slobodan Milošević ogłosił przeprowadzenie przyspieszonych wyborów prezydenckich, które według nowego terminu miały odbyć się 24 września. Partie opozycyjne stworzyły wspólną koalicję pod nazwą Demokratyczna Opozycja Serbii (DOS) i wystawiła swojego kandydata na prezydenta – Vojislava Koštunicę. Pierwsza tura wyborów odbyła się 24 września. Opozycja ogłosiła zwycięstwo Koštunicy w pierwszej turze wyborów. Po kilku dniach komisja rządowa stwierdziła, że żaden z kandydatów nie uzyskał poparcia przekraczającego 50% i wezwała do drugiej tury wyborów. Decyzja ta doprowadziła do kryzysu politycznego. Opozycja nakazała Miloševicowi ustąpić ze stanowiska i przyznać się do sfałszowania wyborów. Termin wyznaczono na 5 października. 5 października do Belgradu jechały konwoje samochodów osobowych, ciężarówek i autobusów wożących przeciwników Miloševica. Do stolicy jechały także buldożery na platformach, które w razie konieczności miały przełamać barykady i blokady. Buldożery stały się symbolem protestów społecznych z 2000 roku, a same manifestacje nazwano „rewolucją buldożerów” (w Serbii marsz na stolicę określano również mianem rewolucji październikowej; serb. oktobarska revolucija). Szacuje się, że w protestach z 5 października wzięło udział milion osób. Przy bierności policji manifestanci zajęli Parlament, gdzie odkryli tysiące kart do głosowania z zaznaczonymi głosami na Miloševicia. Dzień po marszu na Belgrad Milošević uznał wynik Koštunicy. Jugosłowianie Część społeczeństwa określająca się jako Jugosłowianie znalazła się w trudnym położeniu. Utożsamianie Jugosłowian z jakimkolwiek ugrupowaniem politycznym stanowiło dużą trudność, gdyż największą popularnością cieszyły się ugrupowania narodowe. Zazwyczaj Jugosłowianie wybierali partie innych narodów od tych dominujących w kraju, w którym mieszkali, lub też partie nie mające charakteru nacjonalistycznego. Rozpad kraju sprawił, że Jugosłowianie stali się w praktyce bezpaństwowcami. W wyniku powołania Federalnej Republiki Jugosławii przez Serbię i Czarnogórę ta grupa narodowa zaczęła być utożsamiona z „Nową Jugosławią”. Kosowo Przyczyny dążeń niepodległościowych W 1974 roku Kosowo przekształcono w autonomię wchodzącą w skład Serbii. W marcu 1989 roku zgodnie z nową konstytucją Serbii zlikwidowano konstytucję Kosowa i wcielono ją bezpośrednio do Serbii. Ujednolicenie Serbii przyjęto z aprobatą społeczeństwo serbskie. Utrata kolejnych praw przyczyniła się do rozwoju grup ekstremistycznych w Kosowie. W lutym 1990 roku w Kosowie wprowadzono stan wojenny. W lipcu 1990 roku albańscy delegaci do Parlamentu Kosowa opublikowali Deklarację Konstytucyjną, proklamowali niepodległość i republikę kosowską. Władze Serbii rozwiązały parlament i nie uznały ustawy. Albańczycy uznali uchwalenie Deklaracji Konstytucyjnej za fakt dokonany. We wrześniu 1990 roku w Serbii uchwalono nową konstytucję. Artykuł 6 głosił, że Republika Serbii zawiera Autonomiczną Prowincję Wojwodiny i Autonomiczną Prowincję Kosowa i Metohiji, mające formę terytorialnej autonomii. Kompetencje prowincji ograniczono w porównaniu z poprzednim stanem. Na mocy artykułu 109 głoszącego, że Republika Serbii decyduje o programach rozwoju ekonomicznego, socjalnego, regionalnego i innych. W rezultacie rozpoczęto serbizację oświaty w Kosowie, zamknięto albańskie rozgłośnie radiowe oraz zwolniono z pracy policjantów i urzędników pochodzenia albańskiego. Na skutek tego około 400 tys. Albańczyków opuściło Kosowo. Ich miejsce zajęli Serbowie. 30 września 1990 roku w Kosowie odbyło się referendum niepodległościowe. Według danych 99% głosujących poparło niepodległość Kosowa. Deklarację wstrzymano na pół roku. Władze albańskie ogłosiły bojkot państwa serbskiego, co miało polegać na uniezależnieniu się od Serbii i samodzielnym budowaniu struktur społecznych. W maju 1992 roku odbyły się nielegalne wybory parlamentarne, które zwyciężyła Demokratyczna Liga Kosowa. Prezydentem samozwańczej republiki został Ibrahim Rugova. Po 1992 roku Albańczycy zaczęli dążyć do siłowego rozwiązania swoich problemów. Coraz większym poparciem cieszyła się nacjonalistyczna Armia Wyzwolenia Kosowa (alb. Ushtria Çlirimtare Kosovës; UÇK). UÇK powstała w 1994 roku, jednak niektóre źródła podają datę utworzenia Armii Wyzwolenia Kosowa na lata 1991 lub 1992. Rząd Serbii (jak i krótkotrwale Stany Zjednoczone) uznawały UÇK za organizację terrorystyczną, zaś Albańczycy uważali UÇK za ruch partyzancki. Zdaniem Ibrahima Rugovy, sprawcami ataków terrorystycznych byli serbscy prowokatorzy. Prawdopodobnie pierwszą akcją terrorystyczną UÇK było zabicie dwóch serbskich policjantów i ranienie pięciu następnych w zasadzce pod Glogovacem. Według różnych źródeł UÇK ujawniła się w czerwcu 1996 lub w styczniu 1997 roku. Podstawowym celem UÇK było zjednoczenie ziem zamieszkanych przez Albańczyków. Środki na działalność UÇK pochodziły z handlu heroiną i wsparcia imigrantów albańskich. 31 marca 1998 roku Rada Bezpieczeństwa ONZ przyjęła Rezolucję 1160 w sprawie Kosowa, w której potępiono nadmierne użycie siły przez policję serbską wobec mieszkańców Kosowa, jak i ataki terrorystyczne UÇK oraz osoby i grupy zagraniczne wspierające działalność Armii Wyzwolenia Kosowa. 23 kwietnia w Serbii odbyło się referendum, w którym obywatele mieli opowiedzieć się, czy chcą samodzielnie rozwiązać konflikt kosowski, czy też ze wsparciem opinii międzynarodowej. Przed referendum Slobodan Milošević wystąpił publicznie i ostrzegał, że Jugosławia ponownie jest zagrożona. 95% Serbów opowiedziało się za odrzuceniem pomocy zagranicznej. Pod koniec 1998 roku UÇK przekształcono w zorganizowany ruch partyzancki, mający przywódców wojskowych i politycznych. W lutym 1998 roku Stany Zjednoczone i zachodnie media zaliczały UÇK za organizację terrorystyczną, jednak po krótkim czasie UÇK skreślono z listy organizacji terrorystycznych. Przywódców UÇK zaproszono na rozmowy pokojowe w Rambouillet. Negocjacje z Serbią Nasilenie sporu pomiędzy UÇK a serbską policją i wojskiem skłoniły społeczność międzynarodową do aktywnego zaangażowania się w próbę rozwiązania konfliktu. W latach 1998–1999 rozmowy z Miloševiciem podjęli m.in.: specjalny wysłannik na Bałkany Robert Gelbrad, minister spraw zagranicznych Niemiec Klaus Winkel, minister spraw zagranicznych Francji Hubert Védrine oraz polski przewodniczący w OBWE Bronisław Geremek. Do Miloševicia wysyłano apele, aby powstrzymał działanie armii jugosłowiańskiej przeciwko Albańczykom i żeby wycofał wojska z Kosowa. Serbia odrzucała te propozycje, nie chcąc poddać wszystkich mieszkańców Kosowa pod kontrolę UÇK. Dyplomaci nie przywiązali wagi do faktu, że walkę w Kosowie rozpoczęła UÇK, która do maja 1998 roku przeprowadziła 361 ataków terrorystycznych w Kosowie. 9 marca 1998 roku w Londynie powstała Grupa Kontaktowa ds. byłej Jugosławii, skupiająca przedstawicieli Stanów Zjednoczonych, Francji, Niemiec, Rosji, Włoch i Wielkiej Brytanii. Grupa wprowadziła embargo na dostawy broni do Jugosławii i wezwała Miloševicia do rozpoczęcia rozmów z Albańczykami. Serbia była gotowa na rozmowy wyłącznie ze Stanami Zjednoczonymi. Serbowie okazywali lekceważący stosunek do przedstawicieli państw zachodnich, za którymi, jak sądzono, nie stoi żadna armia mogąca być użyta na Półwyspie Bałkańskim. 31 marca Rada Bezpieczeństwa ONZ przyjęła Rezolucję 1160 w sprawie Kosowa. W rezolucji potępiono nadmierne użycie siły przez policję serbską wobec ludności cywilnej oraz ataki terrorystyczne UÇK i osoby wspierające UÇK. 15 maja przedstawiciele Stanów Zjednoczonych Richard Holbrook i Richard Gelberd podjęli nieudaną próbę negocjacji między Serbami i Albańczykami. 11 czerwca 1998 roku sekretarz generalny NATO ogłosił, że podjęto decyzję o przygotowaniu operacji wojskowej, mającej na celu zakończenie konfliktu. Decyzja zakłada użycie sił powietrznych NATO i stacjonowanie wojsk w prowincji. 15 czerwca na terytorium Kosowa, Albanii i Macedonii przeprowadzono manewry „Determinated Falcon”, które miały uwiarygodnić możliwość interwencji. Manewry przyczyniły się tylko do radykalizacji żądań Albańczyków. 23 września 1998 roku Rada Bezpieczeństwa ONZ ponownie wezwała obie strony konfliktu do przerwania walk w Kosowie. 15 stycznia 1999 roku w Raczaku odnaleziono 45 ciał Albańczyków. Wizytujący dzień wcześniej we wsi przedstawiciele OBWE wrócili do Raczaku w celu zbadania ciał. Informacje o masakrze od samego początku były sprzeczne, a sprawcy zbrodni są nieznani. O dokonanie masakry oskarżono zarówno UÇK, jak i serbską policję. Zdaniem Albańczyków i działaczy międzynarodowych organizacji humanitarnych, dzień wcześniej około godziny piętnastej Serbowie rozstrzelali 23 mężczyzn. Serbowie twierdzili, że strzały były rezultatem walk pomiędzy serbskimi siłami a UÇK, a część ofiar stanowili albańscy partyzanci. 28 stycznia 1999 roku NATO zagroziła obu stronom konfliktu interwencją zbrojną, jeżeli strony odrzucą przygotowany przez Grupę Kontaktową do spraw byłej Jugosławii plan pokojowy. Zgodnie z planem Albańczycy z Kosowa mieli otrzymać autonomię w strukturach Federalnej Republiki Jugosławii. Obie strony zgodziły się na udział w rozmowach, choć z oporami. Parlament Jugosławii podjął decyzję prawie jednomyślnie, zaś Albańczycy spierali się co do programu i składu delegacji. Ostatecznie Kosowo reprezentowały wszystkie większe partie polityczne i UÇK. Rozmowy odbyły się 6 lutego w Ramboulliet pod Paryżem. W wyniku nacisków Stanów Zjednoczonych Albańczycy podpisali proponowane warunku, a Serbowie wprowadzili liczne poprawki, odrzucając postulaty ograniczające suwerenność Jugosławii. Podstawą negocjacji był dokument opracowany pod kierunkiem Christophera Hilla. Dokument zakładał utworzenie znacznej autonomii dla Kosowa, wycofanie policji i wojska serbskiego i zastąpienie ich siłami rozjemczymi oraz przeprowadzenie referendum dotyczącego dalszych losów Kosowa po trzech latach od podpisania umowy. Rozmowy zakończyły się jednak fiaskiem i nie przyniosły wyników w postaci umów. Prowadząca negocjacje ówczesna sekretarz stanu Stanów Zjednoczonych Madeleine Albright została zastąpiona Richardem Holbrookiem. W dniach 21–22 marca 1999 roku Richard Holbrook próbował nakłonić Miloševicia do przyjęcia warunków, jednak nie osiągnął swojego celu. 24 marca NATO rozpoczęło interwencję w Jugosławii. Operacja nosiła nazwę Allied Force. Interwencja NATO Wojna w Kosowie miała potrwać kilka dni i wywołać natychmiastową kapitulację Serbii, jednak wojna trwała 78 dni. W przypadku niespełnienia tego celu, miały zostać przeprowadzone operacje naziemne (nie wcześniej niż przed zimą 1999 roku). Innym celem ataku na Jugosławię miało być usunięcie Miloševicia z urzędu. Według założenia amerykańskich polityków, Serbowie w obawie przed skutkami wojny doprowadzą do upadku rządów Miloševicia. Bombardowanie przyczyniło się jednak do zjednoczenia Serbów przeciwko NATO. NATO przeprowadziło łącznie 13 tys. nalotów, przypuszczalnie pozbawiając Jugosławię jedną trzecią potencjału militarnego. Milošević wykorzystał atak wojsk NATO do eskalacji polityki czystek etnicznych. 6 maja 1999 roku na posiedzeniu państw G7 i Rosji w Bonn ustalono plan pokojowy dla Serbii. Rosja zgodziła się na rozmieszczenie międzynarodowych sił pokojowych w Kosowie oraz na przyjęcie ogólnych zasad ustanowienia pokoju w regionie. Efekt rozmów w Bonn usprawnił działania dyplomatyczne. 3 czerwca Parlament Narodowy Serbii przyjął porozumienie kończące wojnę. 9 czerwca Międzynarodowe Siły Pokojowe i Rząd Federalnej Republiki Jugosławii podpisali Wojskowe Porozumienie Techniczne, regulujące warunki wycofania wojsk serbskich. Porozumienie zakładało, że Serbia opuści Kosowo w ciągu jedenastu dni. Rozpoczęto rozmowy między przedstawicielami wojsk Jugosławii a NATO, w celu ustalenia szczegółów wycofania części wojsk z Kosowa i rozmieszczenia tam sił pokojowych Kosovo Force (KFOR). Celem KFOR było powstrzymanie ataków wojska serbskiego na Albańczyków, zapewnienie bezpieczeństwa i porządku w regionie, demilitaryzacja UÇK, wspieranie i ochrona udzielanej pomocy humanitarnej oraz zabezpieczenie obecności cywilnych struktur Unii Europejskiej i Organizacji Narodów Zjednoczonych. W szczytowym okresie działalności KFOR liczyło ok. 50 tys. żołnierzy pochodzących z 39 państw NATO i spoza sojuszu. W marcu 2012 roku KFOR liczył 6226 żołnierzy z 29 państw. W latach 1999–2012 zginęło 168 żołnierzy KFOR, większość w wyniku wypadków. 10 czerwca 1999 roku Rada Bezpieczeństwa ONZ przyjęła Rezolucję 1244, kończącą wojnę kosowską. Podczas interwencji NATO zginęło ok. 5000 Albańczyków, a ponad 800 tys. uciekło za granicę (głównie do Albanii i Macedonii). W wyniku nalotów NATO zginęło ok. 2000 Serbów. Nieznana jest liczba Serbów zabitych podczas walk z UÇK. Nastąpił exodus ludności albańskiej, serbskiej i czarnogórskiej. Albańczycy szli w stronę Macedonii, co zaniepokoiło władze macedońskie, obawiające się zaburzenia równowagi demograficznej, gdzie znaczny wzrost Albańczyków może przenieść problem kosowski do Macedonii. Po wojnie Kosowo opuszczała ludność niealbańska. Od czerwca 1999 roku do 2001 roku z Kosowa uciekło 350 tys. Serbów, Czarnogórców, Cyganów i Turków. Ludność ta uciekała przed bezkarnymi Albańczykami. Kraje byłej Jugosławii po zakończeniu działań wojennych Wojny w Jugosławii były jednym z głównych tematów serwisów prasowych na świecie, a rozwój wydarzeń w regionie relacjonowano na bieżąco do wybuchu wojny w Iraku w 2003 roku. Upadek Jugosławii umożliwił rozpoczęcie przebudowy Bałkanów w celu włączenia jej w całości do Unii Europejskiej. Poza Słowenią, wszystkie pozostałe państwa powstałe w wyniku rozpadu Jugosławii (oraz Albanię) zalicza się obecnie do Bałkanów Zachodnich. Nowe nadzieje na poprawę sytuacji przyniosły wydarzenia z lipca 2002 roku, kiedy to prezydenci Chorwacji, Bośni i Hercegowiny oraz Serbii podpisali porozumienie o poszanowaniu obecnego układu sił w regionie. Słowenia i Chorwacja Po zakończeniu wojny dziesięciodniowej Słowenia sukcesywnie wdrażała reformy gospodarcze i polityczne, umożliwiające jej dołączenie do NATO i Unii Europejskiej. 1 maja 2004 roku jako pierwsza z dawnych republik Jugosławii została członkiem Unii Europejskiej. Franjo Tuđman pragnął przekształcić Chorwację w kraj katolicki i konserwatywny. Wzorem stała się Bawaria. Krótko po zakończeniu wojny, w 1995 roku w Chorwacji przeprowadzono wybory parlamentarne, które wygrała HDZ. Pomimo przyczynienia się do rozstrzygnięcia konfliktu na Bałkanach Tuđman spotkał się z krytyką w sprawie powrotu serbskich uchodźców oraz braku ścigania chorwackich zbrodniarzy wojennych. W 1996 roku Chorwacja została członkiem Rady Europy. Do 1995 roku państwa zachodnie wspierały próby utworzenia Wielkiej Chorwacji przez Chorwacką Unię Demokratyczną, jednak, po podpisaniu traktatu w Dayton, Zachód wycofał swoje poparcie wobec polityki nacjonalistycznej Chorwacji. Pomimo narastającej niechęci obywateli wobec autorytarnego prezydenta, Tuđman wygrał wybory prezydenckie w 1997 roku. Zwycięstwo Tuđmana w wyborach spotkało się z dezaprobatą ze strony Unii Europejskiej. UE odmówiła rozpoczęcia rozmów w sprawie akcesji Chorwacji, argumentując to „deficytem demokracji”. Media niezależne szykanowano. Tygodnik opozycyjny Feral Tribune musiał płacić podatek w wysokości połowy przychodów za „rozpowszechnianie treści pornograficznych”. Próba zamknięcia Radia 101 w 1996 roku skończyło się manifestacjami w stolicy. Tuđman zmarł 10 grudnia 1999 roku. Śmierć Tuđmana przyczyniła się do dużego spadku poparcia dla HDZ. Po śmierci Tuđmana nagłośniono manipulacje wyborcze podczas poprzednich wyborów i kontrolowanie przez prezydenta mediów, co doprowadziło do przegranej Chorwackiej Unii Demokratycznej w wyborach parlamentarnych w styczniu 2000 roku. Władze w kraju objęła Socjaldemokratyczna Partia Chorwacji, a urząd premiera – Ivica Račan. Nowym prezydentem Chorwacji został Stjepan Mesić. Na początku 2000 roku zastąpiono ustrój prezydencki parlamentarnym, rozpoczęto negocjacje z międzynarodowymi instytucjami, zrewidowano politykę wobec Bośni i Hercegowiny oraz nawiązano rozmowę z Federalną Republiką Jugosławii. Największym wyzwaniem Mesicia stał się spór związany ze współpracą z Międzynarodowym Trybunałem Karnym w Hadze. W 2000 roku kilkunastu generałów wystosowało list otwarty do Mesicia, gdzie zarzucono prezydentowi „kryminalizację wojny niepodległościowej”. Mesić podjął decyzję o natychmiastowym wysłaniu na emeryturę autorów listu. Brak sukcesów gospodarczych rządu Račana przyczyniły się do zwycięstwa HDZ w wyborach parlamentarnych w 2003 roku. Nowym premierem Chorwacji został Ivo Sanader. Ku zaskoczeniu wyborców HDZ Sanader prowadził życzliwą politykę wobec mniejszości serbskiej, kontynuował reformy gospodarcze mające na celu przyjęcie Chorwacji do Unii Europejskiej oraz współpracował z Trybunałem w Hadze. Negocjacje z Unią Europejską blokowały niektóre państwa członkowskie z powodu niezadowalającej współpracy z Trybunałem w Hadze. Impas chwilono przełamano w 2005 roku po aresztowaniu generała Ante Gotoviny. Sanader podał się do dymisji w lipcu 2009 roku po oskarżeniu go o korupcję. Jego następcą została Jadranka Kosor. W 2010 roku prezydentem Chorwacji został Ivo Josipović. Wybory parlamentarne w 2011 roku wygrała Socjaldemokratyczna Partia Chorwacji. Urząd premiera objął Zoran Milanović. W 2009 roku Chorwacja została członkiem NATO, a od 1 lipca 2013 roku członkiem Unii Europejskiej. Krótko przed wybuchem wojny mieszkańcy Chorwacji zakładali, że po ogłoszeniu niepodległości Chorwacja stanie się bogatym krajem. Źródłami sukcesu gospodarczego miały być duże dochody z turystyki, bogactwo gleb Sławonii oraz wyedukowane społeczeństwo. Na inne państwa postkomunistyczne Chorwaci patrzyli protekcjonalnie i z wyższością. Za sprawą wojny z Serbami i patologii w życiu politycznym wizje te okazały się mrzonkami. Gospodarka Chorwacji była uzależniona od wpływów z turystyki. Titoistyczna spuścizna zbiurokratyzowanego zarządzania sprawiła, że republika przez dłuższy czas nie była gotowa na wprowadzenie gospodarki wolnorynkowej. Pomimo biurokracji przez pewien okres państwo to odnotowywało najlepsze wskaźniki gospodarcze w regionie. Produkowano towary nie będące w stanie konkurować na rynku europejskim. W 2006 roku Chorwacja przekroczyła poziom rozwoju z roku 1990 mierzony wielkością produktu krajowego brutto. Największe państwowe przedsiębiorstwa przejmowały najbogatsze chorwackie rodziny, nie mające odpowiedniego doświadczenia. Większość zakładów w wyniku niekompetencji kierownictwa i niedostosowania się do mechanizmów rynkowych upadła. Jedną trzecią dochodów do budżetu zapewnia sektor turystyczny. Żyzne ziemie Slawonii nie zostały po wojnie zagospodarowane. Do dzisiaj widoczne jest poczucie wyższości Chorwatów wobec Serbów, formułowane na podstawie przekonania o wyższości kościoła katolickiego, reprezentującego tradycję zachodnią, nad kościołem prawosławnym, reprezentującą świat wschodni. Odżyły mity o „przedmurzu chrześcijaństwa”. Wpływy kultury wschodniej usunięto z życia publicznego. Chorwackie podręczniki szkolne i opracowania historyczne umiejscawiają Chorwację do świata zachodniego, a nie bałkańskiego. Chorwacja propaguje puryzm językowy, mający na celu usunięcie wyrazów serbskich, zarówno prawdziwych, jak i domniemanych. Wśród chorwackich lingwistów panuje konsensus, że język chorwacki nie miał w Jugosławii równoprawnego statusu, a język serbsko-chorwacki jest reliktem przeszłości. Dzisiejszy język chorwacki w niewielkim stopni różni się od języka z lat 80. W mowie potocznej „oczyszczony” język chorwacki nie występuje lub jest stosowany w formie żartu. Bośnia i Hercegowina Pokój w Bośni i Hercegowinie zagwarantowały siły pokojowe IFOR, przekształcone następnie w SFOR. Układ w Dayton zapewnił częściową niezależność Serbom bośniackim. Rząd w Sarajewie nie ma wpływu na podatki i obronność. Niewielki wpływ na politykę Bośni i Hercegowiny ma Biuro Wysokiego Przedstawiciela ONZ, koncentrujące się na zapobieganiu wybuchowi konfliktu pomiędzy grupami etnicznymi zamieszkującymi Bośnię i Hercegowinę. Obecnie federacja jest jednym z najbiedniejszych państw w Europie. Gospodarka funkcjonuje głównie w szarej strefie. W 2019 roku 17,5% ludności żyło poniżej dolnego progu ubóstwa. W 2020 roku bezrobocie wyniosło 18,44%. Po ataku na World Trade Center 11 września 2001 roku państwa zachodnie przestały poświęcać tak dużą uwagę Bośni i Hercegowinie. Wizerunek Aliji Izetbegovicia uległ przewartościowaniu po nagłośnieniu oficjalnych wizyt w radykalnych państwach islamskich na początku swojej prezydentury. Kontrowersje wywołała wizyta w Turcji, gdzie Izetbegović nie złożył kwiatów na grobowcu Mustafy Kemala Atatürka. Po zamachu na World Trade Center Izetbegovicia przedstawiano już nie jako intelektualistę będącego ofiarą serbskiego terroru państwowego, lecz jako fundamentalistę. Macedonia Utworzenie niepodległej Macedonii wzbudziło niechęć państw sąsiadujących. Największe niezadowolenie wyrażała Grecja, sprzeciwiająca się nazwie państwa (Republika Macedonii) oraz umieszczeniu na fladze narodowej szesnastopromiennej, żółtej gwiazdy Werginy, pochodzącej z grobowca Filipa II Macedońskiego. 8 kwietnia 1993 roku, pomimo blokad Grecji, Macedonię przyjęto do ONZ pod nazwą Była Jugosłowiańska Republika Macedonii. Po uznaniu, przez społeczność międzynarodową, niepodległości Macedonii, Grecja wprowadziła wobec niej blokadę gospodarczą. Stabilności wewnętrznej zagrażała również potencjalna wojna domowa z separatystami albańskimi. Podczas interwencji NATO w Kosowie do Macedonii wyemigrowało ok. 300 tys. Albańczyków. Duży napływ ludności muzułmańskiej doprowadził do wybuchu konfliktu w Tetowie. Od lutego do sierpnia 2001 roku, w Tetowie, toczył się konflikt zbrojny pomiędzy rządem macedońskim i albańską mniejszością. Ostatecznie kryzys z Grecją został zażegnany 11 stycznia 2019 roku, wraz ze zmianą nazwy kraju na Republika Macedonii Północnej. Ostatnie lata Federalnej Republiki Jugosławii Według raportu Konsekwencje ekonomiczne bombardowań NATO sporządzonego przez serbską partię polityczną G17 Plus, straty materialne poniesione przez Federalną Republikę Jugosławii w wyniku interwencji NATO wyniosły ok. 30 mld dolarów. Pod względem poziomu rozwoju przemysłowego w 2000 roku Federalna Republika Jugosławii znajdowała się na poziomie porównywalnym z końcem lat 50. XX wieku. Udzielenie pomocy gospodarczej przez kraje zachodnie wiązało się z postępami w procesie demokratyzacji Federalnej Republiki Jugosławii i współpracy z Międzynarodowym Trybunałem Karnym. 7 października 2000 roku Vojislava Koštunicę mianowano prezydentem Federalnej Republiki Jugosławii. 16 października SPS, DOS i Serbski Ruch Odnowy (serb. Srpski pokret obnove, SPO), a także prezydent Vojislav Koštunica i prezydent Serbii Milan Milutinović, podpisali porozumienie o zorganizowaniu przyspieszonych wyborów parlamentarnych. Termin wyznaczono na 23 grudnia. W listopadzie Federalna Republika Jugosławii ponownie została członkiem ONZ. Grudniowe wybory wygrał DOS, uzyskując 65% głosów. Premierem kraju został Zoran Đinđić z Partii Demokratycznej. Federalna Republika Jugosławii otrzymywała pomoc gospodarczą od Stanów Zjednoczonych pod warunkiem nawiązania współpracy z Międzynarodowym Trybunałem Karnym dla Byłej Jugosławii. Koštunica przeciwstawiał się ekstradycji Miloševicia do Hagi, uważając, że były przywódca Federalnej Republiki Jugosławii powinien odpowiadać przed jugosłowiańskim sądem. 29 czerwca 2001 roku Zoran Đinđić przekazał Miloševicia trybunałowi haskiemu. Decyzja Đinđicia spotkała się z niezadowoleniem w Serbii. Pod koniec 2000 roku państwa zachodnie zaproponowały Czarnogórze poparcie dla ogłoszenia niepodległości w zamian za potępienie Miloševicia. Serbia początkowo niechętnie odnosiła się od rozmów na temat uniezależnenia Czarnogóry, gdyż obawiała się, że kolejny krok podejmie Wojwodina. 22 kwietnia 2001 roku wybory parlamentarne zwyciężyła Demokratyczna Partia Socjalistów Czarnogóry, a premierem został Milo Đukanović. W marcu 2002 roku Skupsztina Federalnej Republiki Jugosławii poluzowała związki Serbii z Czarnogórą. 31 marca 2001 roku Milošević został aresztowany, pod zarzutem korupcji i nadużycia władzy. 29 czerwca 2001 roku został przekazany Międzynarodowemu Trybunałowi Karnemu dla byłej Jugosławii, gdzie oskarżono go m.in. o zbrodnie przeciwko ludzkości, zbrodnie ludobójstwa i nieprzestrzeganie konwencji wojennych. Były przywódca Federalnej Republiki Jugosławii zmarł na atak serca 11 marca 2006 roku. 14 lutego 2002 roku przedstawiciele Serbii i Czarnogóry podpisali w Belgradzie umowę, która przekształcała Federalną Republikę Jugosławii w luźną konfederację republik o nazwie Serbia i Czarnogóra. Nowe państwo oficjalnie powołano 4 lutego 2003 roku, a pierwszym prezydentem został Svetozar Marović. 25 maja 2006 roku w Czarnogórze odbyło się referendum, w którym 55,5% mieszkańców opowiedziało się za niepodległością. Rozpad federacji nastąpił 3 czerwca 2006 roku. 6 czerwca parlament Serbii ogłosił, że Republika Serbska przejęła sukcesję prawną Serbii i Czarnogóry. Rewolucja buldożerów i demokratyzacja Federalnej Republiki Jugosławii zostały pozytywnie odebrane w Europie. Relacje zakłóciło zamordowanie premiera Zorana Đinđicia 12 marca 2003 roku. Śmierć Đinđicia zmobilizowała władze do odsunięcia od urzędów przedstawicieli reżimu Miloševicia. Podczas realizacji akcji „Szabla” przesłuchano 10 tys. osób, 4,5 tys. zatrzymano, a 45 oskarżono o zaplanowanie morderstwa. Akcję „Szablę” wykorzystano do rozwiązania jednostki specjalnej serbskiego oddziału antyterrorystycznego (serb. Jedinica ze Specijalne Operacije; JSO) szkolącego oddziały paramilitarne oraz koordynującego ich działania podczas wojen w Chorwacji i Bośni. Jej dowódcą w latach 90. był Milorad Luković, znany lepiej jako „Legija”. Od kwietnia do czerwca 2003 roku w Serbii i Czarnogórze trwał stan wyjątkowy. Nowe władze w państwie oskarżano o stosowanie autorytarnych metod wobec mediów i sądownictwa oraz łamanie praw człowieka przez odnowione służby bezpieczeństwa. Niepodległość Kosowa Na podstawie rezolucji nr 1244 Rady Bezpieczeństwa ONZ z dnia 10 czerwca 1999 roku, do czerwca 2007 roku miały zostać podjęte konkretne decyzji dotyczące przyszłości Kosowa. Rząd Zorana Đinđicia odłożył problem Kosowa na później, skupiając się na innych problemach Federalnej Republiki Jugosławii, choć na początku 2003 roku Đinđić zaproponował podział prowincji. 15 maja 2003 roku parlament Kosowa uchwalił jednomyślnie Rezolucję w sprawie walki wyzwoleńczej narodu Kosowa o wolność i niepodległość. Do 2004 roku w Kosowie stacjonowało ok. 36 tys. żołnierzy NATO. Głównym zadaniem oddziałów NATO było zapewnienie ochrony wszystkich mieszkańców Kosowa, a w szczególności powracającym uchodźcom. Na początku XXI wieku Albańczyków oskarżano o prześladowanie Serbów, Romów, Bośniaków i Aszkali mieszkających w Kosowie. Poparcie świata zachodniego dla niepodległości Kosowa uległo zmniejszeniu po zamachach z 11 września 2001 roku. W październiku 2002 roku Ministerstwo Finansów Stanów Zjednoczonych oskarżyło Global Relief Foundation o finansowanie działalności terrorystycznej w Kosowie. 24 października 2005 roku Rada Bezpieczeństwa zdecydowała się na rozpoczęcie rozmów na temat przyszłego statusu Kosowa. 14 listopada 2005 roku byłego premiera Finlandii, Martii Ahtisaariego, mianowano na stanowisko specjalnego wysłannika Sekretarza Generalnego Narodów Zjednoczonych ds. procesu określenia przyszłego statusu Kosowa. W lutym 2007 roku Ahtisaari zaprezentował plan działania. Kosowo miało otrzymać status podmiotowy prawa międzynarodowego, bez przyznania formalnej niepodległości. Region miał być kontrolowany przez NATO i Unię Europejską. Pod wpływem sporów pomiędzy Rosją, a Unią Europejską i Stanami Zjednoczonymi, plan zmieniono tak, by Kosowo otrzymało kontrolowaną niepodległość do kwietnia 2008 roku. Plan nie został jednomyślnie poparty przez członków Unii Europejskiej. Planu nie poparły kraje mające zwarte obszary mniejszości narodowych w swoich granicach (tj. Hiszpania, Słowacja) oraz państwa tradycyjnie kulturowo związane z Serbią (Bułgaria, Grecja, Cypr). Państwa UE zgodziły się na to, by przyszłość planu Ahtisaariego określiła Rada Bezpieczeństwa ONZ. Plan odrzuciły Rosja i Chiny. 17 lutego 2008 roku Kosowo jednostronnie ogłosiło niepodległość. Serbia uznała ten czyn za bezprawny i nielegalny. Do końca 2019 roku Kosowo uznało 98 państw. Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii W lutym 1993 roku powołano Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii (MTK); pracę rozpoczął w grudniu 1993 roku. Jej zadaniem było osądzenie zbrodni wojennych popełnionych podczas wojen na Bałkanach w latach 90. Za siedzibę MTK przyjęto Hagę. MTK powołała Rada Bezpieczeństwa ONZ, wbrew prawu międzynarodowemu i swoim uprawnieniom. 18 lutego 1996 roku Alija Izetbegović, Franjo Tuđman i Slobodan Milošević podpisali porozumienie nazywane Rules of Road. Oparte na umowach dwustronnych porozumienie regulowało współpracę MTK z lokalnym wymiarem sprawiedliwości. Do 2014 roku MTK postawił w stan oskarżenia 141 osób. 71 skazano prawomocnym wyrokiem. Po aresztowaniu, 31 marca 2001 roku, Miloševicia pod zarzutem korupcji i nadużywania władzy, Federalna Republika Jugosławii przekazała byłego przywódcę do MTK dnia 29 czerwca 2001 roku. Miloševicia oskarżono o popełnienie zbrodni ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości oraz naruszenie praw i zwyczajów wojennych w Chorwacji, Bośni i Hercegowinie oraz Kosowie. Proces rozpoczął się 12 lutego 2002 roku i był pierwszą w historii próbą osądzenia głowy państwa przez międzynarodowy trybunał. Były przywódca Federalnej Republiki Jugosławii usłyszał łącznie 66 zarzutów. W wyniku zawału serca zmarł w więzieniu w 2006 roku, nie doczekawszy wyroku. Radovan Karadžić został zatrzymany w lipcu 2008 roku w Belgradzie. 24 marca 2016 roku MTK uznał Karadžicia winnym zbrodni przeciwko ludzkości, w tym ludobójstwa w Srebrenicy, i skazał go na 40 lat pozbawienia wolności. 20 marca 2019 roku Izba Odwoławcza MTK odrzuciła apelację i zmieniła poprzedni wyrok na karę dożywotniego pozbawienia wolności. Ratko Mladić został aresztowany 26 maja 2011 roku. 22 listopada 2017 roku MTK skazał Mladicia na dożywotnią karę pozbawienia wolności. MTK wywołuje bardzo duże kontrowersje w Serbii. Wśród Serbów panuje pogląd, że MTK powołano wyłącznie dla byłej Jugosławii, a sam naród serbski napiętnowano jako szczególnie niegodziwy. MTK ściga zbrodniarzy ze wszystkich grup etnicznych, jednak od początku wybuchu wojen z lat 90. państwa zachodnie uznają Serbię za agresora i inicjatora rzezi. Rozpad Jugosławii w mediach W państwach zachodnich oraz Europy Środkowo-Wschodniej wydarzenia w Jugosławii przedstawiano często nieobiektywnie. Wiele doniesień z Jugosławii okazywało się fałszywymi lub wyolbrzymionymi informacjami. Armię Jugosławii przedstawiano jako agresywną armię, nie cofającą się przed niczym, aby tylko utrzymać jedność państwa. W wywiadzie dla New York Times, z czerwca 1992 roku, Slobodan Milošević stwierdził, że za problemy w Jugosławii częściowo odpowiada wojna medialna przeciwko Jugosławii. Swoje stanowisko Milošević argumentował przykładami braku zainteresowania prasy zagranicznej stanowiskiem Skupsztiny i masakry serbskiej ludności cywilnej. W mediach zachodnich serbskie obozy dla więźniów chorwackich i bośniackich nazywano obozami śmierci i porównywano je z niemieckimi obozami z czasów II wojny światowej. Negatywne stanowisko wobec Serbów przyczyniło się do jednostronnego odbioru konfliktu w Kosowie z 1999 roku. W 1994 roku ukazała się książka Petera Brocka Media Cleansing: Dirty Reporting, poświęconą przekłamaniom w mediach na temat wojen w Jugosławii. Zdanie Brocka, media stworzyły sfałszowany obraz wojen powstały na potrzeby manipulacji opinii publicznej. Książka wywołała kontrowersje. Większość dziennikarzy zachodnich reprezentowała stanowiska przeciwko Serbii. W tygodniku Polityka Adam Krzemiński podzielał opinie Brocka, a Konstanty Gebert uznał ustalenia książki za egzemplifikację pojedynczych przykładów, nie mogących być wystarczającym argumentem na tendencyjność mediów zachodnich, a strona serbska zarzucając mediom zachodnim manipulacje sama manipuluje. Zobacz też Rozpad Czechosłowacji Rozpad ZSRR Uwagi Przypisy Bibliografia Historia Serbii Historia Słowenii Historia Chorwacji Historia Bośni i Hercegowiny Historia Czarnogóry Historia Macedonii Północnej Historia Kosowa

438744

https://pl.wikipedia.org/wiki/Agnieszka%20Chyli%C5%84ska

Agnieszka Chylińska

Agnieszka Barbara Chylińska (ur. 23 maja 1976 w Gdańsku) – polska piosenkarka, autorka tekstów, felietonistka, osobowość telewizyjna oraz autorka książek dla dzieci. Członkini Akademii Fonograficznej ZPAV. W latach 1994–2003 wokalistka zespołu O.N.A., którego twórczość klasyfikowana jest jako pop-rock, hard rock i heavy metal. Nagrania formacji rozeszły się w nakładzie kilkuset tysięcy egzemplarzy, co uplasowało ją w czołówce polskiego rocka. W latach 2003–2006 wokalistka grupy Chylińska, projektu kontynuującego brzmienie z twórczości O.N.A. Od 2009 artystka solowa, wydała cztery albumy studyjne: Modern Rocking (2009), Forever Child (2016), Pink Punk (2018) i Never Ending Sorry (2022). Trzy z nich dotarły do pierwszego miejsca polskiej listy sprzedaży OLiS. Za sprzedaż swoich albumów otrzymała jedną potrójną platynową płytę, jedną platynową i dwie złote. Laureatka czterech Eska Music Awards, dwóch Superjedynek, Bursztynowego Słowika i Złotej Telekamery. W styczniu 2002 nagrodzona Paszportem „Polityki” za „drapieżny głos, który jest najlepszym instrumentem zespołu O.N.A., za teksty piosenek i niebywałą energię na scenie”. Wczesne lata Jest córką Barbary i Andrzeja Chylińskich, nauczycielki oraz historyka i dziennikarza. Ma starszego o trzy lata brata Wawrzyna „Variena” Chylińskiego, który jest perkusistą deathmetalowym, znanym z gry w zespołach Damnation, Forest of Impaled czy Against the Plagues. Mając sześć lat, zaczęła pisać pierwsze wiersze. W 1994, będąc w drugiej klasie liceum, porzuciła naukę, by poświęcić się muzyce. Kariera muzyczna W marcu 1994, będąc w drugiej klasie liceum, zajęła trzecie miejsce na Festiwalu Piosenki Francuskiej w Starogardzie Gdańskim. Udział w tym konkursie okazał się dla niej znaczący, dzięki niemu poznała swój pierwszy zespół Second Face, którego została wokalistką. Po koncercie na Dniach Kociewia, na którym zagrali jako support zespołu Skawalker, odrzuciła propozycję śpiewania w zespole TSA Evolution, złożoną jej przez Zbigniewa Kraszewskiego. Przyjęła zaproszenie do śpiewania w Skawalkerze, który prowadził Grzegorz Skawiński. 14 maja 1994 rozpoczęła pracę nad pierwszym albumem zespołu, który wkrótce został przemianowany na O.N.A. W 1995 wydali album pt. Modlishka, a w kolejnych latach nagrali jeszcze cztery płyty studyjne: Bzzzzz (1996), T.R.I.P. (1998), Pieprz (1999) i Mrok (2001). W kwietniu 1997 podczas gali rozdania Fryderyków za rok 1996, odbierając nagrodę w kategorii zespół roku, skierowała do byłych nauczycieli słowa Fuck off, nienawidzę was, co wywołało skandal obyczajowy i było szeroko komentowane w ogólnopolskich mediach. W 2003 zespół O.N.A. zakończył działalność z powodu „rozbieżności artystycznych”, a Chylińska skompletowała nowy zespół muzyków, z którymi występowała pod własnym nazwiskiem jako zespół Chylińska, a 19 marca 2004 wydała album pt. Winna. W marcu 2006 zespół zakończył działalność. 10 września 2007 w warszawskim Teatrze Muzycznym „Roma” nagrany został koncert MTV Unplugged zespołu Hey, podczas którego Chylińska wraz z Kasią Nosowską wykonała piosenkę PJ Harvey pt. „Angelene”. 23 października 2009 wydała debiutancki album solowy pt. Modern Rocking, który został utrzymany w stylu dance, a za jego produkcję odpowiadał duet producencki Plan B (Bartek Królik i Marek Piotrowski). Płyta zdobyła szczyt listy najlepiej sprzedających się albumów w Polsce OLiS i uzyskała w pierwszym tygodniu sprzedaży status złotej płyty. Do końca 2009 album osiągnął nakład ponad 45 tys. egzemplarzy i status platynowej płyty. Chylińska w lutym 2010 za wydawnictwo otrzymała nominację do nagrody polskiego przemysłu fonograficznego Fryderyka w kategorii album roku pop, a za utwór „Nie mogę cię zapomnieć” odebrała wyróżnienie Cyfrowej Piosenki Roku. W 2010 otrzymała Złotego Dzioba za przebój roku, VIVA Comet Award za image roku, Eska Music Award dla artystki roku oraz dwie Superjedynki za przebój roku i album roku – pop W marcu 2014 wydała singel „Kiedy przyjdziesz do mnie”, którym zwiastowała nowy album. W czerwcu świętowała 20-lecie działalności artystycznej podczas festiwalu TOPtrendy. Na początku 2015 opublikowany został cover utworu „Against All Odds (Take a Look at Me Now)” Phila Collinsa, który nagrała z zespołem LemON z okazji 25-lecia radia RMF FM. Ponadto zajęła siódme miejsce w plebiscycie radia RMF FM na artystę 25-lecia, a zespół O.N.A. zajął 24. miejsce w tymże rankingu. 15 czerwca została odznaczona brązowym medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”. 30 września 2016 wydała drugi album solowy pt. Forever Child. Singel „Królowa łez” odniósł sukces na listach przebojów, zajmując pierwsze miejsce w zestawieniu AirPlay – Top najczęściej odtwarzanych utworów w polskich rozgłośniach radiowych i pokrywając się diamentem. Album, mimo rockowo brzmiącego singla, uważany jest za kontynuację poprzedniej płyty. 31 stycznia 2018 uzyskał status potrójnie platynowej płyty za sprzedaż ponad 90 tys. kopii. Trasa koncertowa promująca płytę rozpoczęła się w październiku 2016 i trwała do września 2018. 26 października 2018 wydała trzeci solowy album pt. Pink Punk, który promowała singlami: „Mam zły dzień” i „Schiza”. Zapowiedziała także nagranie albumu stworzonego we współpracy z Jerzym Owsiakiem. Album koncertowy pt. 25 lat Agnieszki Chylińskiej i Pol’and’Rock, zawierający zapis koncertu Chylińskiej z 3 sierpnia podczas Pol’and’Rock Festival, ukazał się na rynku 6 grudnia 2019. 15 grudnia rozpoczęła trasę koncertową „Warto było szaleć tak” celebrującą jej 25-letnią działalność na scenie muzycznej. W marcu 2020 ze względu na pandemię COVID-19 trasa koncertowa została zawieszona. W maju 2020, w trakcie trwania pandemii COVID-19, wzięła udział w akcji #hot16challenge2 promującej zbiórkę funduszy na rzecz personelu medycznego. 15 sierpnia wystąpiła w cyklu Salon dźwięku, emitowanego w TVN i Player. W sierpniu ponownie wyruszyła w trasę koncertową świętującą 25-lecie kariery muzycznej. 28 października 2022 wydała czwartą solową płytę pt. Never Ending Sorry, którą zapowiadała utworami: „Jest nas więcej” i „Kiedyś do Ciebie wrócę”. Działalność pozamuzyczna Wystąpiła gościnnie w filmach Musisz żyć (1997) i Ostatnia misja (1999) oraz jednym z odcinków serialu Niania (2009). Była jedną z bohaterek serialu dokumentalnego Historia polskiego rocka (2008). Użyczyła głosu Złej Królowej w polskiej wersji językowej filmu animowanego 7 krasnoludków: Las to za mało – historia jeszcze prawdziwsza (2006) i jako Gocha zaśpiewała piosenkę „Ja siłę mam” w animacji Disco robaczki (2010). W latach dziewięćdziesiątych pisała felietony dla magazynu „Elle”, a w latach 2006–2009 dla miesięcznika „Machina”. Od 2008 jest jurorką talent show TVN-u Mam talent!. Była również jurorką w programie stacji MTV MTV Rockuje (2007) oraz Mali giganci (2015–2017) telewizji TVN. Za jurorowanie w Mam talent! dwukrotnie odebrała Telekamerę w kategorii „juror” (2014, 2015). Od 2012 napisała osiem książek dla dzieci. Od września 2013 do czerwca 2015 prowadziła w RMF FM niedzielną audycję Wszystkie numery Agnieszki Chylińskiej. Trzykrotnie (2017, 2021, 2022) wzięła udział w spotach reklamujących sieć Play. Charakterystyka muzyczna i inspiracje Do 2003 śpiewała w zespole O.N.A., którego muzyka klasyfikowana jest jako pop-rock, hard rock i heavy metal. Będąc wokalistką zespołu Chylińska, wykonywała muzykę z pogranicza rocka alternatywnego i hard rocka. Na pierwszy, solowy album pt. Modern Rocking nagrała piosenki zachowane w stylu house i synth pop i dance. Na kolejnych płytach umieszczała bardziej rockowy materiał. W młodości słuchała Michaela Jacksona, Sandry i Modern Talking. Jako swoich muzycznych idoli wymienia Kurta Cobaina i Janis Joplin oraz zespoły Type O Negative i Korn. Ceni sobie również Katarzynę Nosowską, zwłaszcza za twórczość liryczną. Życie prywatne Jej pierwszym mężem był Krzysztof Krysiak, menedżer działu marketingu wytwórni Sony Music, z którym poznała się w 1996 i którego poślubiła 20 kwietnia 2002 w Pałacu Opatów w Gdańsku-Oliwie, jednak rozwiedli się po 16 miesiącach małżeństwa. Niedługo później związała się z Markiem, wówczas pracującym w firmie reklamowej w Sopocie, który był również projektantem okładek płyt i plakatów dla O.N.A.. W 2010 wzięli ślub. Mają syna Ryszarda (ur. 2006) oraz dwie córki: Esterę (ur. 26 grudnia 2010) i Krystynę (ur. 8 stycznia 2013). Dyskografia Albumy studyjne Albumy koncertowe Single Z gościnnym udziałem Filmografia Teledyski Publikacje Agnieszka Chylińska, Marek Bogumił, Zezia i Giler, Wydawnictwo Pascal, 2012, . Agnieszka Chylińska, Zezia, Giler i Oczak, Wydawnictwo Pascal, 2013, . Agnieszka Chylińska, Labirynt Lukrecji, Wydawnictwo Pascal, 2014 Agnieszka Chylińska, Zezia i wszystkie problemy świata, Wydawnictwo Pascal, 2015 Agnieszka Chylińska, Zezia, miłość i bunt na statku, Wydawnictwo Pascal, 2019 Agnieszka Chylińska, Giler, trampolina i reszta świata, Wydawnictwo Pascal, 2019 . Agnieszka Chylińska, Dzielny Oczak, Wydawnictwo Pascal, 2020 Agnieszka Chylińska, Anka Skakanka, Wydawnictwo Pascal, 2020 Nagrody i wyróżnienia Odznaczenia Brązowy Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” – 2015 Zobacz też Przypisy Linki zewnętrzne Agnieszka Chylińska Laureaci Paszportu Polityki Laureaci Fryderyków Laureaci Eska Music Awards Ludzie urodzeni w Gdańsku Muzycy związani z Gdańskiem Agnieszka Chylińska Osobowości telewizyjne związane z TVN Dziennikarze RMF FM Polskie wokalistki rockowe Polskie wokalistki popowe Polskie wokalistki elektronicznej muzyki tanecznej Polscy muzycy dance Polscy prozaicy XXI wieku Polscy twórcy literatury dziecięcej i młodzieżowej Zdobywcy diamentowych płyt Odznaczeni Brązowym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” Urodzeni w 1976

2606887

https://pl.wikipedia.org/wiki/Lista%20uzbrojenia%20i%20sprz%C4%99tu%20bojowego%20Wojsk%20L%C4%85dowych

Lista uzbrojenia i sprzętu bojowego Wojsk Lądowych

Lista uzbrojenia i sprzętu bojowego używanego przez Wojska Lądowe Sił Zbrojnych RP. Broń indywidualna Pistolety Pistolety maszynowe Strzelby gładkolufowe Karabinki automatyczne Karabiny wyborowe Karabiny maszynowe Granaty i miny Granatniki Moździerze Ręczne przeciwpancerne i przeciwlotnicze zestawy rakietowe Pojazdy bojowe Czołgi Bojowe wozy piechoty Wozy rozpoznawcze Systemy dowodzenia i łączności Stacje radiolokacyjne/Systemy walki elektronicznej Samobieżne wyrzutnie pocisków przeciwpancernych Artyleria samobieżna Artyleria rakietowa Uzbrojenie przeciwlotnicze Sprzęt ciężki i logistyka Wozy zabezpieczenia technicznego Sprzęt inżynieryjny Sprzęt saperski Sprzęt sanitarny Samochody terenowe i quady / Samochody użytkowe Ciężarówki Lotnictwo Wojsk Lądowych Śmigłowce Bezzałogowe aparaty latające (UAV) Przypisy Bibliografia Polski sprzęt wojskowy Listy związane ze sprzętem wojskowym

44842

https://pl.wikipedia.org/wiki/Bia%C5%82oru%C5%9B

Białoruś

Białoruś, Republika Białorusi (biał. , , Bielarus’, Respublika Bielarus; lub , ) – państwo w Europie Wschodniej. Graniczy z Polską (ze strony zachodniej), Litwą, Łotwą (na północy), Rosją (na wschodzie) i Ukrainą (na południu). W odróżnieniu od swoich sąsiadów nie ma dostępu do morza. Jest największym pod względem powierzchni państwem śródlądowym w Europie. Białoruska SRR była członkiem założycielem ONZ i członkiem 8 organizacji wyspecjalizowanych ONZ; obok Rosyjskiej FSRR i Ukraińskiej SRR była jedną z trzech republik radzieckich będących podmiotem prawa międzynarodowego. W 1991 Białoruś ogłosiła niepodległość. Jest członkiem organizacji regionalnych i subregionalnych, tj. WNP, EaWG, ZBiR i OBWE. Historia W IX wieku powstały księstwa wschodniosłowiańskie m.in. Księstwo połockie, Turowskie, Pińskie i Smoleńskie. W X wieku rozpoczęła się chrystianizacja Słowian wschodnich, zakończona w XV–XVI wieku. Ludność wschodniosłowiańska mówiąca językiem ruskim stanowiła większość w Wielkim Księstwie Litewskim. Na państwo księcia Witolda składała się Ruś Biała i Czarna, jak również częściowo Zaleska. Język ruski był w okresie panowania Giedyminowiczów językiem państwowym, zanim wyparty został przez język polski (oficjalnie w 1696 roku). W roku 1579 w wyniku unii lubelskiej, południowe ziemie podległe Litwinom (ziemie ukrainne) przeszły pod panowanie Korony Królestwa Polskiego. W ten sposób ukształtowało się terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego, które przetrwało do rozbiorów, a które obejmowało współczesną Białoruś i Litwę. W tym okresie ukształtowała się również odrębność etniczna Białorusinów i Ukraińców oraz tożsamość Litwinów w znaczeniu historycznym. W konsekwencji rozbiorów Rzeczypospolitej (lata 1793–1795) tereny na których istnieje współczesne państwo Białoruś przeszły pod władanie Rosji. Tłumiono wówczas wszelkie oznaki niezależności Rusinów – zaczynając od języka, poprzez likwidację unii brzeskiej na terenach wcielonych do Cesarstwa aż po odbieranie majątków szlachcie ruskiej. Rusini wzięli udział w polskich powstaniach: listopadowym i styczniowym. Główni działacze polityczni tacy jak Konstanty Kalinowski i Zygmunt Sierakowski opowiadali się za wskrzeszeniem unii polsko-litewskiej. Za działalność patriotyczną spotykały ich represje ze strony carów (m.in. Zygmunt Sierakowski został powieszony w 1863, a Konstanty Kalinowski w 1864). Koniec XIX wieku i początek XX to okres, w którym kształtuje się elita kulturalna i polityczna rozpowszechniająca ideę narodu białoruskiego. W roku 1902 Wacław Iwanowski powołuje Białoruską Partię Rewolucyjną, a rok później bracia Iwan i Anton Łuckiewiczowie powołują Białoruską Rewolucyjną Hromadę. Pierwsza legalna gazeta białoruska pod nazwą Nasza Dola wychodzi 1 września 1906 i jest nieoficjalnym pismem BSH. 25 marca 1918 Białoruś po raz pierwszy w historii (na krótko) ogłosiła niezależność – na części terytorium Białorusi okupowanym wówczas przez Niemcy ogłoszono państwo białoruskie pod nazwą Białoruska Republika Ludowa, które zakończyło swoje istnienie po wycofaniu się armii niemieckiej i proklamowaniu Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w styczniu 1919 roku. Miesiąc później, 27 lutego 1919 powołana została sowiecka Litewsko-Białoruska Republika Rad, która upadła 1 września 1919 roku. 23 lutego 1920 w Rydze przedstawiciele Polski oraz rządu na emigracji Białoruskiej Republiki Ludowej podpisali umowę o charakterze konwencji wojskowej mówiącej o wspólnej walce z bolszewikami Wojska Polskiego i Białoruskiej Armii Narodowej (którą dowodził gen. Stanisław Bułak-Bałachowicz). 18 marca 1921 na mocy pokoju ryskiego tereny obecnej Białorusi podzielone zostały między Polskę a Rosję Radziecką. Głównym ośrodkiem kulturalnym inteligencji białoruskiej stało się Wilno oraz w niewielkim stopniu Białystok. Po sowieckiej stronie kordonu dokonano reaktywacji Białoruskiej Republiki Radzieckiej (BSRR) początkowo ograniczoną terytorialnie do Mińska i okolic. W 1924 i 1926 przeniesiono spod jurysdykcji Rosyjskiej FSRR do Białoruskiej SRR: Połock, Witebsk, Homel i Mohylew. W wyniku agresji radzieckiej na Polskę 17 września 1939 do Białoruskiej SRR przyłączono wschodnią część Mazowsza, część Podlasia, Polesia i Grodno. W latach 1941–1944 Białoruś była okupowana przez wojska niemieckie. W okresie II wojny światowej kilka milionów Białorusinów walczyło w Armii Czerwonej (w tym ok. 400 tys. – w partyzantce); próby tworzenia struktur państwowych pod patronatem niemieckim nie znalazły szerszego poparcia. Niemcy wymordowali bardzo licznych na Białorusi Żydów, a także co najmniej 750 tys. białoruskiej ludności cywilnej. Po zakończeniu wojny znaczna część Polaków została wysiedlona w nowe granice Polski. Łączne straty wojenne Białorusi należą do największych w Europie: 2,5 mln zabitych i zamordowanych (ok. 28% ludności); kraj poniósł także duże straty w majątku narodowym. W 1945 Ziemia Białostocka powróciła do Polski na mocy porozumienia z ZSRR. Zmiany terytorialne BSRR W celu zrównoważenia sił pomiędzy państwami zachodnimi a blokiem wschodnim w ONZ Białoruska SRR stała się pełnoprawnym członkiem ONZ, obok Rosyjskiej FSRR i Ukraińskiej SRR. Sytuacja ta wynikała z faktu przyznania członkostwa w ONZ dominiom brytyjskim. 26 kwietnia 1986 w ukraińskiej elektrowni atomowej w Czarnobylu doszło do jednej z największych na świecie katastrof atomowych, w wyniku której został poważnie skażony fragment Białorusi. Deklaracja suwerenności została uchwalona przez Radę Najwyższą 27 lipca 1990 roku. 8 grudnia 1991 zawarto Układ białowieski, który głosił, że ZSRR jako podmiot prawa międzynarodowego i byt geopolityczny przestał istnieć, a na jego miejsce już suwerenne kraje powołują Wspólnotę Niepodległych Państw. Układ podpisali ze strony Białorusi – Stanisłau Szuszkiewicz, Rosji – Borys Jelcyn i Ukrainy – Leonid Krawczuk. System polityczny Białorusi po 1994 przerodził się w republikę prezydencką, z wyraźnymi cechami państwa autorytarnego. Prezydentem niezmiennie pozostaje Alaksandr Łukaszenka, który oskarżany jest przez wielu obywateli i społeczność międzynarodową o łamanie praw człowieka. Przez lata adwokatem białoruskich interesów na arenie międzynarodowej pozostawała Rosja, jednak po 2000 roku stosunki białorusko-rosyjskie weszły w fazę regularnych napięć i konfliktów, zwłaszcza na gruncie dostaw rosyjskich nośników energii. Terytorium Pierwsze wzmianki o ziemiach określanych jako Biała Ruś pojawiły się w średniowieczu, lecz nazwę tę, w odniesieniu do terytorium, stosowano niekonsekwentnie. Jan z Czarnkowa określił tym mianem Księstwo połockie i takie same określenia pojawiają się w późniejszych kronikach krzyżackich. W Rzeczypospolitej w XVI wieku tą nazwą określano ziemie utracone na rzecz Moskwy w wojnie w latach 1558–1570 (Połock z zamkiem Turowla, część ziemi witebskiej z zamkami Ozierzyszcze i Uświat), a od początku XVII w. także wschodnie województwa Wielkiego Księstwa Litewskiego. Według Leksykonu Geograficznego Hilariona Karpińskiego z 1766 roku, Białoruś pod względem geograficznym obejmowała województwo mścisławskie, smoleńskie i połockie. W 1860 roku w Encyklopedii Powszechnej Orgelbranda pod pojęciem Białoruś wzmiankowano 5 województw I Rzeczypospolitej. Oprócz wymienionych wcześniej, były to także województwo witebskie oraz mińskie (bez powiatu rzeczyckiego i mozyrskiego). Od początku XX wieku terminem „Białoruś” zaczęto określać także, położone na zachód, tereny Czarnej Rusi, Grodzieńszczyzny oraz Polesia. Symbole historyczne z lat 1918–1995 Ilustracje poniżej przedstawiają historyczne symbole Białorusi. Godło Białoruskiej SRR zawierało typowe elementy zawarte w godłach republik radzieckich: w centralnym miejscu umieszczony był sierp i młot – symbol sojuszu robotniczo-chłopskiego oraz najważniejszy element godła Związku Radzieckiego, a także wschodzące słońce – mające wyrażać świt, początek nowej ery w życiu kraju. Wcześniej (1927–1950) używano godeł, których wygląd był zbliżony, ale z kilkoma różnicami, m.in.: napis „Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!” umieszczony był w czterech wersjach językowych: poza językiem białoruskim i rosyjskim, także w jidysz oraz po polsku. Na godle i fladze Białoruskiej SRR opierają się obecnie obowiązujące symbole kraju. Biało-czerwono-biała flaga oraz herb Pogoń (biał. Пагоня) używane były przez Białoruską Republikę Ludową (1918–1919) oraz od momentu uzyskania niepodległości w 1991 do referendum w sprawie symboli narodowych w 1995. Herb nawiązuje do historycznej Pogoni Wielkiego Księstwa Litewskiego, które obejmowało swoim terytorium m.in. dzisiejszą Białoruś. Stąd podobieństwo do Pogoni – herbu Litwy (lit. Vytis). Geografia Białoruś graniczy od zachodu z Polską, od północy z Litwą i Łotwą, od wschodu z Rosją i od południa z Ukrainą. Nie ma dostępu do morza. Całkowita granica lądowa: 2986 km Długość granic z sąsiadującymi państwami: Łotwa 143 km, Litwa 462 km, Polska 418 km, Rosja 990 km, Ukraina 975 km Najwyższy punkt: Góra Dzierżyńska (Święta Góra) 346 m n.p.m. Najniższy punkt: Niemen 90 m n.p.m. Największe miasta: Mińsk (stolica) – ponad 1,9 mln mieszkańców, Homel, Grodno, Witebsk, Mohylew, Bobrujsk, Brześć nad Bugiem, Baranowicze, Borysów, Pińsk, Orsza, Nowopołock, Mozyrz, Lida, Mołodeczno. Na Białorusi kryteria przyznania statusu miasta precyzuje zarządzenie z 5 maja 1998 r. (Закон Республики Беларусь от 5 мая 1998 г. №154-З «Об административно-территориальном делении и порядке решения вопросов административно-территориального устройства Республики Беларусь»). Miasta podzielone są na kategorie: stolica – Mińsk miasta na prawach obwodu (города областного подчинения) miasta na prawach rejonu (города районного подчинения). W 2008 status miasta miało 112 miejscowości. Na podstawie Zarządzenia Republiki Białorusi z 5 maja 1998 (Закон Республики Беларусь от 5 мая 1998 г. №154-З «Об административно-территориальном делении и порядке решения вопросов административно-территориального устройства Республики Беларусь») na Białorusi do kategorii osiedli typu miejskiego zalicza się: osiedla miejskie (городские посёлки) – powyżej 2000 mieszkańców, z działalnością przemysłową i komunalną, udogodnieniami kulturalno-socjalnymi, działalnością handlową, obsługą mieszkańców; osiedla wypoczynkowe (курортные посёлки, nazywane też osiedlami kurortowymi) – nie mniej niż 2000 mieszkańców, na terenie których znajdują się sanatoria, domy wypoczynkowe, pensjonaty, udogodnienia kulturalno-socjalne, działalność handlowa, obsługa mieszkańców; osiedla robocze (рабочие посёлки, nazywane też osiedlami fabrycznymi) – nie mniej niż 500 mieszkańców, położone w obszarach działalności przemysłowej, elektrowniach, budowach, stacjach kolejowych i innych. Na dzień 1 lutego 2008 status ten ma: 87 osiedli miejskich 7 osiedli roboczych 1 osiedle wypoczynkowe. Demografia Białoruś ma dwa oficjalne języki urzędowe – białoruski i rosyjski. Według spisów z 2009 i 2019 roku tak Białorusini, jak i mniejszości narodowe w domu mówią najczęściej po rosyjsku. W 2009 z 9,5 mln populacji Białorusi tylko 2,2 mln mówi w domu po białorusku, natomiast po rosyjsku trzy razy więcej – 6,7 mln. W 2019 liczba posługujących się w domu językiem białoruskim wzrosła do 2,4 mln (przy jednoczesnym spadku populacji do 9,4 mln). Polacy według statystyk oficjalnych są grupą etniczną na Białorusi z najwyższym odsetkiem (46,0%) mówiących w domu po białorusku. Według statystyk późniejszych, z roku 2009, po polsku mówiło w domu niespełna około 3,8 tys. spośród 294 tys. Polaków. Według spisu z roku 2019 liczba ta spadła do 3 590 spośród 287 693 Polaków. Białoruś ma gęstość zaludnienia ok. 50 osób na kilometr kwadratowy (127 mil na ha); 77.6% całkowitej populacji jest skoncentrowane na obszarach miejskich. W Mińsku, stolicy kraju i największym mieście, mieszka 2 020,6 tys. osób. W Homlu mieszka 510,3 tys. osób, a samo miasto jest drugim co do wielkości na Białorusi. Inne duże miasta to Witebsk (364,8 tys.), Mohylew (357,1 tys.), Grodno (356,9 tys.) i Brześć (339,7 tys.). Podobnie jak w wielu innych krajach europejskich, Białoruś ma negatywny wskaźnik wzrostu liczby ludności i ujemny przyrost naturalny. W 2007 r. 69,7% populacji było w wieku od 14 do 64; 16% było poniżej 14, 14,6% populacji jest w wieku 65 lat lub więcej, średnia wieku to 37. Miasta Najludniejsze miasta Białorusi (powyżej 100 tysięcy mieszkańców w 2020): Mniejszość polska Według oficjalnych statystyk liczba Polaków na Białorusi szybko się zmniejsza: spis narodowy z 1989 roku naliczył 418 tys. Polaków, spis z 1999 roku – 396 tys., spis z 2009 roku 295 tys., spis z 2019 roku 288 tys. Mniejszość polska w poszczególnych obwodach według spisu z 2019: miasto Mińsk – 19 397 (0,96%) brzeski – 14 893 (1,10%) witebski – 9 806 (0,86%) homelski – 2 572 (0,19%) grodzieński – 223 119 (21,73%) miński – 15 785 (1,07%) mohylewski – 2 121 (0,21%) Głównym skupiskiem Polaków na Białorusi jest obwód grodzieński, w którym mieszka 78% białoruskich Polaków. Wielu Polaków mieszka w Suwalszczyźnie Sopoćkińskiej. Religie i wyznania 2010 Struktura religijna kraju w 2010 roku według Pew Research Center wyglądała następująco: prawosławie – 61,5%, brak religii – 28,6%, katolicyzm – 8,7%, protestantyzm – 1,0%, islam – 0,2%. 2012 Struktura religijna kraju według badań przeprowadzonych przez Centrum Informacyjno-analityczne przy administracji Prezydenta Republiki Białorusi w 2012 roku wskazywała, że przynależność do religii deklaruje 94,5%, w tym: prawosławie – 83%, katolicyzm – 10%, inne wyznania – 1,5%, brak przynależności do religii – 5,5%. Mimo wysokiego poziomu przynależności wyznaniowej tylko 71,5% badanych wierzy w Boga, dalsze 3% wierzy w „siły nadprzyrodzone”; 18% badanych nie mogło określić swojego stosunku do wiary, a 7,5% to niewierzący. Większość (60,5%) badanych obchodzi niektóre święta religijne (wśród prawosławnych 65%, katolików – 35%), 17% uczestniczy w niektórych obrzędach i przystępuje do sakramentów (wśród prawosławnych 15%, katolików – 36%), a 13% badanych podziela przekonania swojego wyznania, ale osobiście nie bierze udziałów w obrzędach i nie przystępuje do sakramentów (wśród prawosławnych 13%, katolików – 12%), regularnie bierze udział w nabożeństwach 4% (wśród prawosławnych 3%, katolików – 10%), 3% uczestniczy we wszystkich obrzędach i przystępuje do sakramentów 3% (wśród prawosławnych 3%, katolików – 6%). 2015 Struktura religijna kraju w 2015 roku, według The Association of Religion Data Archives, wskazywała: prawosławie – 50,3%, brak religii – 40,3%, katolicyzm – 5,9%, protestantyzm – 1,5% (z czego większość to zielonoświątkowcy), pozostali chrześcijanie – 0,4%, islam – 0,3%, inne religie – 0,1%, niezidentyfikowani – 1,3%. Statystyki demograficzne Białoruś posiada dodatnie saldo migracji. Polityka System polityczny na Białorusi jest autorytarny. Władzy Łukaszenki i jego zwolenników przeciwstawiają się organizacje opozycyjne. Wśród organizacji opozycyjnych najsilniej działają Białoruski Front Ludowy oraz kampania społeczna Mów prawdę! Inne opozycyjne wobec rządów Łukaszenki siły to: Karta'97, Zjednoczona Partia Obywatelska, Białoruska Socjaldemokratyczna Partia (Hramada), Białoruska Socjaldemokratyczna Hramada, Białoruska Chrześcijańska Demokracja, Młody Front, Białoruska Partia Lewicy Sprawiedliwy Świat, ruch Za Wolność, Konserwatywno-Chrześcijańska Partia – BNF. Organizacje opozycyjne głównie domagają się respektowania praw człowieka, wolności słowa oraz możliwości używania w życiu publicznym języka białoruskiego, mimo że oficjalnie ma być używany na równi z rosyjskim (art. 17 Konstytucji Białorusi) a też „każdy ma prawo używania języka ojczystego, wybierania języka komunikacji” (art. 50). Podział administracyjny Białoruś w roku 1960, jeszcze za czasów Białoruskiej SRR, podzielona została na jedno miasto wydzielone Mińsk (biał. Мінск, Minsk lub Менск, Miensk) oraz obwody (biał. вобласць, wobłasć), które dzielą się rejony (biał. раён, rajon). Ten podział administracyjny obowiązuje do dziś. Aktualnie istnieje jedno miasto wydzielone (Mińsk, który jest zarazem stolicą obwodu mińskiego i de facto tworzy oddzielny obwód) oraz 6 obwodów, które dzielą się na 118 rejonów. obwód brzeski obwód grodzieński obwód homelski obwód miński miasto Mińsk obwód mohylewski obwód witebski Siły zbrojne Białoruś, z racji braku dostępu do morza, dysponuje dwoma rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Białorusi składało się w 2014 roku z: 1756 czołgów, 2321 opancerzonych pojazdów bojowych, 601 dział samobieżnych, 20 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych oraz 350 zestawów artylerii holowanej. Białoruskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 38 myśliwców, 36 samolotów transportowych, 16 samolotów szkolno-bojowych, 56 śmigłowców oraz 20 śmigłowców szturmowych. Wojska białoruskie w 2014 roku liczyły 62 tys. żołnierzy zawodowych oraz 290 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2023) białoruskie siły zbrojne stanowią 60. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 723 mln dolarów (USD). Gospodarka System gospodarczy Białorusi określany jest jako socjalizm rynkowy. Pod względem rozwoju gospodarczego, Białoruś uważana była za jedną z lepiej rozwiniętych republik radzieckich. Po rozpadzie ZSRR gospodarka białoruska przeżyła okres silnej recesji. W roku 1996 regres został powstrzymany i rozpoczął się wzrost gospodarczy. W latach 2000–2003 gospodarka Białorusi rozwijała się w tempie 4,7–6,8% rocznie. Głównym czynnikiem wzrostu PKB Białorusi była stymulująca rozwój polityka rządowa, wspierana kredytami bankowymi. Pomimo wzrostu udokumentowanego przez oficjalne statystyki gospodarkę białoruską nadal cechuje brak reform rynkowych, bariery biurokratyczne, wysokie koszty świadczeń socjalnych ponoszone przez białoruskie przedsiębiorstwa oraz utrzymywanie systemu administracyjno-nakazowego. Głównym partnerem handlowym pozostaje Rosja, na którą przypada 32% eksportu i 66% importu. Rozszerzenie Unii Europejskiej nie przyniosło negatywnych skutków w sferze handlu i współpracy gospodarczej Białorusi z państwami, które od 1 maja 2004 roku weszły w skład tej organizacji. Obniżenie się eksportu Białorusi do tych państw było m.in. efektem przyjęcia przez nowych członków UE unijnej taryfy celnej i unijnego systemu preferencji. Później jednak, w 2007 roku, Białoruś została z tego systemu wykluczona. Sektor państwowy wypracowuje 80% PKB. Gospodarka oparta jest na rolnictwie i przemyśle i pozostaje w dużej zależności gospodarczej od Rosji. Dochód narodowy wynosi 79,13 mld USD, 7700 USD na 1 mieszkańca (2005); inflacja: 40,9% (2011). Wzrost PKB: 6,4% (2010). Stopa bezrobocia: 1% (oficjalne dane 2010). Według portalu Karta'97 realne bezrobocie wyniosło 30% (2009). Rezerwy walutowe Białorusi obecnie topnieją i wyniosły: 5,03 mld USD (2011). Zadłużenie zagraniczne: 8,5 mld USD (2010). Struktura zatrudnienia: przemysł (41,9%), usługi (40,2%), rolnictwo (18,9%). Handel zagraniczny: eksportuje się gł. maszyny (45%), artykuły konsumpcyjne (17,8%), natomiast importuje się maszyny (31,1%), artykuły konsumpcyjne (13,7%). Głównymi partnerami handlowymi są kraje byłego ZSRR. Obroty handlowe z zagranicą – eksport: 15,9 mld USD (2005) z czego do Rosji 5,7 mld $. Import: 11,09 mld USD (2003). Według raportu OECD na 2003 rok Białoruś jako jedyny, obok Uzbekistanu, kraj byłego ZSRR uzyskał PKB większe niż w 1991 roku, tuż przed rozpadem. Rolnictwo Ziemie uprawne zajmują 9,11 mln ha, czyli około 44% powierzchni kraju. Uprawia się głównie zboża (jęczmień, żyto, pszenicę, pszenżyto), ziemniaki, buraki cukrowe, warzywa i len, hoduje bydło, trzodę chlewną i drób. Największy areał upraw stanowią zboża (42,3%) oraz rośliny pastewne (41,8%), uprawy ziemniaków zajmują 8,5% obszaru upraw. Większość produkcji przypada na gospodarstwa państwowe. Z około 2500 państwowych i kolektywnych gospodarstw istniejących na początku lat dziewięćdziesiątych w ciągu ostatnich 15 lat zreorganizowano lub przekształcono w różnego rodzaju spółki i przedsiębiorstwa rolne, zaledwie kilka procent ogólnej liczby tych podmiotów. Według białoruskiego urzędu statystycznego Belstat, na początku stycznia 2020 r. na Białorusi działało 3265 prywatnych gospodarstw rolnych. W porównaniu do poziomu sprzed dziewięciu lat liczba ta wzrosła o jedną trzecią. Sektor ten obejmował około 213 900 hektarów ziemi rolnej w całym kraju, co stanowi 2,5 proc. całkowitej powierzchni użytków rolnych w kraju. W ostatnich latach indywidualni rolnicy odnotowali znacznie wyższy wzrost produkcji niż wspólnie zarządzane firmy rolnicze. Podczas gdy udział indywidualnych rolników w krajowej produkcji rolnej brutto wyniósł 1 proc. w 2010 r., w ubiegłym roku było to 2,7 proc. Ponad 90 proc. wszystkich towarów wytwarzanych przez indywidualnych rolników to warzywa. Udział prywatnych gospodarstw w krajowej produkcji zbóż i buraków cukrowych wynosił odpowiednio 2,7 i 2,5 proc., ale w przypadku warzyw 20,5 proc. i 7,3 proc. w przypadku ziemniaków. Rozwinięte jest leśnictwo. Białoruś posiada ogromne obszary leśne, zajmujące 38% powierzchni kraju. Największe zbiorowiska leśne stanowią puszcze: Grodzieńska, Nalibocka i Białowieska, rozciągające się wzdłuż granicy z Polską. Jakość pozyskiwanego drewna, zwłaszcza z drzew iglastych, jest wysoka. Leśnictwo zajmuje ważną pozycję w gospodarce. Oprócz drewna, lasy dostarczają owoców leśnych (jagody, jeżyny, borówki), grzybów, ziół i miodu. Bogaty jest też zwierzostan (łosie, dziki, bobry, żubry, jenoty, wilki). Rocznie pozyskuje się 696,9 tony dziczyzny i dużą liczbę skór. Wskutek katastrofy czarnobylskiej w 1986 znaczne obszary rolne w południowo-wschodniej części kraju zostały silnie skażone i nie są wykorzystywane rolniczo. Przemysł Przemysł jest rozwinięty, lecz bardzo kosztowny ze względu na przestarzałość technologiczną, w większości poradziecką. Rozwinięty jest przemysł: elektromaszynowy (produkcja obrabiarek), środków transportu (produkcja samochodów ciężarowych MAZ, BiełAZ, ciągników, rowerów), chemiczny (produkcja nawozów potasowych, włókien syntetycznych), petrochemiczny (rafinerie ropy naftowej), elektroniczny (telewizory, radioodbiorniki, układy scalone), włókienniczy (lniarski, wełniany), spożywczy (mięsny, mleczarski), drzewny (produkcja mebli), papierniczy, materiałów budowlanych, szklarski (słynna w świecie produkcja kryształów i porcelany), skórzany. Liczne zakłady rzemieślnicze (garncarskie, wikliniarskie). Eksploatacja węgla kamiennego, ropy naftowej, fosforytów, soli kamiennej i potasowej, rud metali, torfu, łupków bitumicznych oraz surowców budowlanych (wapieni, margli, gliny, piasków). Energia elektryczna (31,4 TWh, w 1995, co daje 3045 kWh na 1 mieszkańca) produkowana jest głównie w elektrowniach cieplnych, a największe z nich to: Berezowska (900 MW), Łukomlska (2400), Nowopołocka. Liczne elektrownie opalane przeważnie gazem. Handel i usługi Handel i usługi na Białorusi są jedynym sektorem, w którym przeważa własność prywatna (81,9%). Własność państwową stanowi tu tylko 15,8%, a własność inwestorów zagranicznych 2,3%. Ponad połowa podmiotów handlowych i usługowych na Białorusi zlokalizowana jest w stolicy kraju, Mińsku. Obroty handlu detalicznego w 2007 roku osiągnęły wartość 38,16 mld BYR i były wyższe o około 22% niż w roku poprzednim. Na koniec 2007 roku działało 36,1 tys. punktów handlu detalicznego. Łączna wartość usług w 2007 roku wyniosła blisko 9988,2 mld BYR. Transport Białoruś leży na skrzyżowaniu szlaków transportowych (drogowych, kolejowych i rurociągów gazowych i naftowych) wschód-zachód (prowadzących z krajów Europy Zachodniej i Środkowej przez Rosję do Azji) i północ-południe. Przez terytorium tego kraju transportuje się około 80% obrotu towarowego pomiędzy Europą a Rosją. Transport jest dobrze rozwinięty, największą rolę odgrywa transport kolejowy (5,5 tys. km linii kolejowych), gł. linia kolejowa Brześć – Mińsk – Orsza, fragment magistrali Berlin – Warszawa – Moskwa, oraz samochodowy (52 tys. km dróg, w tym 36,5 tys. asfaltowych). Liczne żeglowne rzeki (największe Dniepr, Prypeć, Niemen, Dźwina Zachodnia) oraz kanał rzeczny Dniepr–Bug. Międzynarodowy port lotniczy w Mińsku. Rozwinięty jest transport rurociągowy (2906,1 km) przesyłający ropę naftową i gaz ziemny, m.in. do Polski, Niemiec, Czech i Słowacji. Turystyka W 2013 roku kraj ten odwiedziło 137 tys. turystów (15,2% więcej niż w roku poprzednim), generując przy tym przychody na poziomie 722 mln dolarów. Najwięcej turystów przyjeżdża z Rosji, Polski, Litwy i Ukrainy. Białoruś posiada cztery obiekty wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO: Południk Struvego (wraz z 9 krajami) Puszcza Białowieska (wraz z Polską) Zamek w Mirze Zamek w Nieświeżu Emisja gazów cieplarnianych Emisja równoważnika dwutlenku węgla z Białoruskiej SRR wyniosła w 1990 roku 162,88 Mt, z czego 109,016 Mt stanowił dwutlenek węgla. Zauważalny był wówczas udział emisji innych gazów cieplarnianych – zwłaszcza metan i w mniejszym stopniu podtlenku azotu. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 10,67 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 1279 kg. Głównym źródłem emisji była wówczas energetyka i ta sytuacja nie uległa zmianie. Na przestrzeni lat najmniej zmiennym sektorem pod względem emisji dwutlenku węgla jest transport. Do połowy lat 90. XX wieku emisja dwutlenku węgla wyraźnie spadała, a od tego czasu ulega nieznacznym wahaniom. Jednocześnie emisje metanu i podtlenku azotu nieco rosły, co szczególnie wyraźne było około roku 2010, kiedy poziom emisji dwutlenku węgla był prawie dwukrotnie niższy niż tuż przed rozpadem ZSRR, ale całkowita emisja gazów cieplarnianych prawie wróciła do tamtego poziomu. W 2018 emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 64,263 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 6,799 t i w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 382 kg. Białoruś w rankingach Wskaźnik rozwoju społecznego 2010, stosowany przez ONZ-owski Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (United Nations Development Programme, UNDP): Białoruś jest zaliczana do najwyższej kategorii krajów rozwijających się, ma wartość wskaźnika 0,732 (wzrost o 0,003) i 61. miejsce na 169. Wskaźnik jakości życia 2010: 109. miejsce na 194. Wskaźnik wolności gospodarczej 2010: w dorocznym raporcie amerykańskiej Heritage Foundation z 2010 (przygotowanym przy współudziale „Wall Street Journal”), Białoruś została zakwalifikowana do grupy państw o „represjonowanej gospodarce” i zajęła 155. miejsce (na 183), za Togo i Malediwami, tuż przed Lesotho i Gwineą Równikową. Wskaźnik percepcji korupcji 2010, opublikowany przez Transparency International, przyznaje Białorusi 2,5 pkt. w 10 stopniowej skali. Daje to Białorusi 127. miejsce na 178 krajów. Kwalifikuje to Białoruś do krajów wysoce skorumpowanych. Współczynnik Giniego wyniósł (w 2016 roku) 27, co świadczy o niskich nierównościach majątkowych. Kultura Media są w większości upaństwowione i propagują kulturę zgodną z linią rządu. Władze zamknęły Uniwersytet Humanistyczny oraz inne szkoły, gdzie językiem wykładowym był białoruski. Organizacje niezależne najprężniej działają w Polsce. W Białymstoku znajduje się rozgłośnia radiowa, która nadaje audycje dostępne na Białorusi. Nieopodal (w Gródku) co roku z inicjatywy Białoruskiego Zrzeszenia Studentów na uroczysku Boryk odbywa się Festiwal Muzyki Młodej Białorusi „Basowiszcza”. Jednymi z twórców muzyki białoruskiej są zespoły N.R.M., Gods Tower, Rasta, St.Mir, Indiga, Sciana, :B:N:, Krama, žygimont VAZA, ULIS, Zet, IQ48, Neuro Dubel oraz muzyk Dzmitryj Wajciuszkiewicz. Literatura Starobiałoruska literatura zaczęła się rozwijać już w XI w., głównie w dziełach religijnych. W XVI w. Franciszek Skaryna przetłumaczył Biblię na język starobiałoruski. Okres nowożytnej literatury białoruskiej zaczął kształtować się dopiero pod koniec XIX w., a ważnym pisarzem tego okresu był Janka Kupała. Jedną z najstarszych białoruskich gazet jest Nasza Niwa, która została po raz pierwszy opublikowana w Wilnie w 1906 roku. Po tym jak Białoruś została włączona do Związku Radzieckiego, rząd radziecki przejął kontrolę nad kulturą. Wolny rozwój literatury następował jedynie na terytorium Polski, aż do okupacji sowieckiej w 1939 roku. Ostatnie poważne ożywienie białoruskiej literatury nastąpiło w 1960 z powieści opublikowanych przez Wasyla Bykaua i Uładzimira Karatkiewicza. Stroje ludowe Tradycyjny strój białoruski pochodzi z Rusi kijowskiej. Ze względu na zimny klimat, ubrania uszyte są zazwyczaj z lnu lub wełny. Zostały tak zaprojektowane, aby utrzymać ciepło ciała. Zdobione są motywami ludowymi, kształtującymi się często pod wpływem sąsiednich kultur: polskiej, litewskiej, łotewskiej, rosyjskiej i innych europejskich. Każdy region Białorusi stworzył własne style. Symbol używany na pierwszych białoruskich strojach zdobi białoruską flagę, przyjętą w referendum w 1995 roku. Kuchnia Tradycyjna kuchnia białoruska charakteryzuje się różnorodnością potraw ziemniaczanych (np. babka ziemniaczana, kiszka ziemniaczana, draniki) i mącznych (bliny, kołduny, kluski, łazanki). Pieczeń z dużego kawałka chudego mięsa jest uważana za narodowy przysmak. Od wieków smaku i zapachu tradycyjnym potrawom dodają owoce runa leśnego i grzyby, cebula i czosnek, oraz zielony koperek i pietruszka. Na Białorusi je się głównie kwaśny chleb żytni. Naleśniki, nazywane w języku białoruskim blinami, macza się tradycyjnie w gęstym sosie z kawałkami mięsa o nazwie maczanka. Żur, krupnik, chłodnik i barszcz, to zupy obecne w tradycyjnym jadłospisie. Już przodkowie Białorusinów popijali jedzenie kwasem chlebowym i sokiem brzozowym lub klonowym. Na deser podawano kułagę, syrniki lub świeże owoce. Narodowa kuchnia Białorusinów ma regionalne, lokalne, a nawet rodzinne odmiany. Jest przy tym podobna do kuchni sąsiednich narodów. Zarazem elementy tradycyjnej kuchni białoruskiej przeniknęły do kuchni sąsiadów. Współczesna kuchnia białoruska w dalszym ciągu opiera się na kuchni tradycyjnej, lecz ulega przeobrażeniom pod wpływem kontaktów z kuchniami innych narodów oraz w związku z dostępnością na rynku produktów spożywczych i przypraw z całego świata. W restauracjach obok dań białoruskich, rosyjskich i radzieckich można też coraz częściej spotkać dania włoskie, chińskie i japońskie. Zobacz też Związek Białorusi i Rosji Biełaruś (biał. Беларусь) – miesięcznik Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Prezydent Białorusi E-Gov w Białorusi Gazetteer Ruś Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych Państwa w Europie Wschodniej

102884

https://pl.wikipedia.org/wiki/Pawe%C5%82%20Kukiz

Paweł Kukiz

Paweł Piotr Kukiz (ur. 24 czerwca 1963 w Paczkowie) – polski muzyk, wokalista, autor tekstów piosenek i polityk. W latach 1984–2013 lider zespołu Piersi. Kandydat w wyborach prezydenckich w 2015, inicjator komitetu wyborczego i ruchu politycznego Kukiz’15, poseł na Sejm VIII, IX i X kadencji, przewodniczący klubu poselskiego Kukiz’15 w Sejmie VIII kadencji i koła poselskiego Kukiz’15 – Demokracja Bezpośrednia w Sejmie IX kadencji. Życiorys Życie prywatne Wnuk Mariana Kukiza, przodownika Policji Państwowej w II Rzeczypospolitej, zamordowanego w czerwcu 1941 w ramach masakr więziennych NKWD we Lwowie. Syn Marianny oraz Tadeusza, lekarza i działacza kresowego. Od 1991 jest żonaty z Małgorzatą, ma trzy córki: Julię (ur. 1991), Polę (ur. 1994) i Hannę (ur. 2000). Z zawodu muzyk, uzyskał wykształcenie średnie ogólne. W Niemodlinie ukończył szkołę podstawową i liceum ogólnokształcące (1981), tam też został założony zespół Piersi (1984). Studiował administrację na Uniwersytecie Wrocławskim, a następnie prawo i nauki polityczne na Uniwersytecie Warszawskim, nie kończąc żadnego z tych kierunków. Kariera muzyczna i rozrywkowa W latach 80. udzielał się muzycznie w różnych zespołach rockowych, takich jak CDN, Hak oraz Aya RL. W latach 1984–2013 był liderem zespołu Piersi, w latach 1997–2004 działającego pod nazwą Kukiz i Piersi. Z grupą tą wydał dziewięć płyt. Kontrowersje w tym czasie wzbudził m.in. antykościelnym utworem „ZChN zbliża się”, któremu zarzucano obrazę uczuć religijnych. Od 1989 był wokalistą zespołu Emigranci. W 2001 wziął udział w projekcie muzycznym Yugoton, a w 2007 uczestniczył w jego kontynuacji – Yugopolis. W 2003 wydał płytę pt. Borysewicz & Kukiz w duecie z Janem Borysewiczem, z którym wcześniej nagrał także ścieżkę dźwiękową do filmu Olafa Lubaszenki E=mc² z 2002. W 2010 z Maciejem Maleńczukiem nagrał płytę z repertuarem Kabaretu Starszych Panów zatytułowaną Starsi panowie. W duecie z Pihem zaśpiewał piosenkę „Młodość” na wydanym w 2014 albumie Bal maturalny produkcji Rozbójnika Alibaby oraz Jana Borysewicza. W latach 90. zaczął pojawiać się w filmach – grał główne role w filmie sensacyjnym Girl Guide Juliusza Machulskiego, a z Bolcem w produkcjach Poniedziałek i Wtorek Witolda Adamka. W drugiej połowie lat 90. wystąpił w reklamie napoju Pepsi. Jak sam stwierdził, promował tę markę „dla pieniędzy”. Do wydarzenia nawiązała grupa Kazik na Żywo w utworze „Pozory często mylą” wydanym na albumie Las Maquinas de la Muerte (1999), w którym pojawiły się słowa stanowiące bezpośrednie odniesienie do Pawła Kukiza (Spragniony, do picia nieledwie się zbliżam, wiedziony reklamą z udziałem Kukiza). Od 2009 był współgospodarzem (z Markiem Horodniczym) programu publicystycznego Koniec końców w TVP1. W 2010 był jurorem na Festiwalu Piosenki Angielskiej w Brzegu. Działalność społeczna i polityczna Działalność do 2014 W kampanii przed wyboraiu parlamentarnymi w 1997 popierał publicznie AWS. W wyborach prezydenckich w 2005 znalazł się w honorowym komitecie poparcia Donalda Tuska. W latach 2006–2007 wspierał kampanię samorządową Hanny Gronkiewicz-Waltz i parlamentarną Platformy Obywatelskiej. W 2009 został redaktorem naczelnym portalu nieobecni.com.pl, poświęconego dokumentacji polskich cmentarzy za wschodnią granicą kraju, a także zabytkowych cmentarzy na Ziemiach Zachodnich (m.in. pożydowskich i poniemieckich), jak również wszystkich nekropolii, na których spoczywają Polacy. Przy współpracy z Powiernictwem Polskim nagrał odwołującą się do działalności niemieckiej polityk Eriki Steinbach piosenkę „Heil Sztajnbach”. W wyborach prezydenckich w 2010 opowiedział się za kandydaturą Marka Jurka. W tym samym roku podpisał się pod zainicjowanym przez Fundację Mamy i Taty listem otwartym przeciwko organizowaniu w Warszawie europejskiej parady mniejszości seksualnych EuroPride. Paweł Kukiz zadeklarował się jako przeciwnik adopcji dzieci przez homoseksualistów oraz przeciwnik aborcji. W 2010 i 2011 był członkiem komitetu poparcia Marszu Niepodległości, organizowanego corocznie 11 listopada w Narodowe Święto Niepodległości przez Młodzież Wszechpolską i Obóz Narodowo-Radykalny. Z komitetu tego wystąpił w 2012. Zaczął angażować się w działalność polityczną, głosząc głównie postulat wprowadzenia jednomandatowych okręgów wyborczych i organizując m.in. akcję „Zmieleni.pl”. Wziął udział w akcji na rzecz ruchu pro-life „Uratuj świętego!” (2011). Działalność od 2014 W wyborach samorządowych w 2014 z ramienia Bezpartyjnych Samorządowców został wybrany na radnego Sejmiku Województwa Dolnośląskiego; został członkiem komisji współpracy zagranicznej oraz kultury, nauki i edukacji. W lutym 2015 zapowiedział zamiar startu w wyborach prezydenckich 10 maja tegoż roku. Zajął 3. miejsce wśród 11 kandydatów, zdobywając 3 099 079 głosów, co stanowiło 20,8% głosów ważnych. Przed drugą turą głosowania nie poparł żadnego z kandydatów. W lipcu 2015 powołał KWW Kukiz’15 z zamiarem startu w jesiennych wyborach parlamentarnych (według jego słów nazwa ruchu oznaczała „Koniec Układu Korupcji i Złodziejstwa”). Otwierał listę tego komitetu w okręgu warszawskim; otrzymał 76 675 głosów i zdobył mandat poselski (ruch otrzymał 8,8% głosów i 42 mandaty poselskie). W Sejmie VIII kadencji został przewodniczącym klubu poselskiego Kukiz’15, zasiadł też w Komisji do Spraw Służb Specjalnych. W grudniu 2015 ogłoszono powstanie Stowarzyszenia na Rzecz Nowej Konstytucji Kukiz’15, zarejestrowanego w 2016, którego został prezesem. W wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2019 jego ugrupowanie nie zdobyło mandatów (Kukiz’15 otrzymał 3,7% głosów). Paweł Kukiz został wówczas upoważniony do prowadzenia rozmów z innymi ugrupowaniami politycznymi w sprawie wspólnego startu w wyborach parlamentarnych w tym samym roku. W sierpniu 2019 ogłosił, że Kukiz’15 wystartuje w wyborach do Sejmu z list PSL w ramach Koalicji Polskiej. W wyborach Paweł Kukiz kandydował z pierwszego miejsca w okręgu opolskim i uzyskał poselską reelekcję, otrzymując 23 468 głosów. Kandydaci rekomendowani przez kierowany przez niego ruch uzyskali 6 mandatów poselskich. W dniu rozpoczęcia nowej kadencji Sejmu został ogłoszony przewodniczącym rady Koalicji Polskiej. W marcu 2020 na antenie radia RMF FM poinformował o tworzeniu związanej ze stowarzyszeniem partii politycznej pod nazwą K’15, którą zarejestrowano 31 lipca tego samego roku. W grudniu 2020 wraz z innymi posłami Kukiz’15 znalazł się poza klubem parlamentarnym Koalicji Polskiej, stając się posłem niezrzeszonym. W lutym 2021 został przewodniczącym nowo powołanego koła poselskiego Kukiz’15 – Demokracja Bezpośrednia. W maju tego samego roku w imieniu partii K’15 podpisał porozumienie programowe z rządzącą partią Prawo i Sprawiedliwość. W październiku 2022 ogłosił zawieszenie współpracy z PiS przy głosowaniach w Sejmie. Partia K’15, której był prezesem, została wyrejestrowana 11 stycznia 2023. W sierpniu 2023 został ogłoszony liderem listy wyborczej PiS w okręgu opolskim w wyborach parlamentarnych w tymże roku. W wyniku głosowania utrzymał mandat poselski na kolejną kadencję, zagłosowały na niego wówczas 43 292 osoby. Wyniki wyborcze Odznaczenia i wyróżnienia 1995: Nagroda Fundacji Kultury Polskiej (FPFF w Gdyni) za film Girl Guide 2003: nominacja do Fryderyka w kategorii „album roku pop” (Jan Borysewicz, Paweł Kukiz – Borysewicz & Kukiz) 2006: Order Uśmiechu 2008: Medal Świętego Brata Alberta 2016: Nagroda Kisiela w kategorii polityk Dyskografia Albumy Notowane utwory Inne Teledyski Filmografia Przypisy Linki zewnętrzne Absolwenci szkół średnich w Polsce Aya RL Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 2015 roku Laureaci Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych Ludzie urodzeni w Paczkowie Ludzie związani z Niemodlinem Nagrodzeni Medalem Świętego Brata Alberta Odznaczeni Orderem Uśmiechu Laureaci Nagrody Kisiela Politycy Bezpartyjnych Samorządowców Politycy Kukiz’15 Polscy aktorzy filmowi Polscy działacze pro-life Polscy keyboardziści Polscy kompozytorzy muzyki rozrywkowej Polscy producenci muzyczni Polscy tekściarze Polscy wokaliści punkowi Polscy wokaliści rockowi Posłowie z okręgu Opole Posłowie z okręgu Warszawa Radni sejmiku województwa dolnośląskiego Zdobywcy złotych płyt Urodzeni w 1963 Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji

75331

https://pl.wikipedia.org/wiki/Sin%C3%A9ad%20O%E2%80%99Connor

Sinéad O’Connor

Shuhada Sadaqat, występująca jako Sinéad O’Connor (wymowa: ) (ur. jako Sinéad Marie Bernadette O’Connor 8 grudnia 1966 w Dublinie, zm. 26 lipca 2023 w Londynie) – irlandzka piosenkarka, kompozytorka i autorka tekstów. Debiutowała w latach 80. z zespołem In Tua Nua, natomiast karierę solową rozpoczęła w 1986. Jej największy hit to „Nothing Compares 2 U” (1990), cover piosenki napisanej przez Prince’a. Na początku września 2017 podała do publicznej wiadomości informację o zmianie imienia i nazwiska na Magda Davitt. Z kolei pod koniec października 2018 poinformowała o konwersji na islam i zmianie imienia na Shuhada, później zmieniając też nazwisko na Sadaqat. Nie była to jednak jeszcze zmiana zalegalizowana prawnie. Życiorys Dzieciństwo i młodość Urodziła się w Dublinie, w dzielnicy . Imię otrzymała po , żonie prezydenta Irlandii Éamona de Valery, a zarazem matce lekarza odbierającego ją przy porodzie. Jej rodzicami byli John (inżynier budowlany, a później barrister) i Marie O’Connor. Sinéad była trzecim z pięciorga ich dzieci; oprócz niej byli to jeszcze synowie Joseph (późniejszy pisarz), John i Eoin oraz córka Eimear. Rodzice artystki rozwiedli się, gdy O’Connor miała osiem lat. Troje starszych dzieci zamieszkało z matką. Sinéad skarżyła się, że matka znęcała się nad nią. John O’Connor podjął starania o otrzymanie prawa do opieki nad dziećmi i ostatecznie otrzymał je jako dopiero drugi mężczyzna w Irlandii. Starania Johna o opiekę nad dziećmi w kraju, którego sądy zwykle przyznawały ją matkom i nie dopuszczały do rozwodów, przyczyniły się do tego, że został on przewodniczącym Divorce Action Group i czołowym mówcą publicznym. W 1979 opuściła swoją matkę i zamieszkała z ojcem oraz jego nową żoną. W wieku 15 lat za popełnione kradzieże i wagarowanie trafiła do domu poprawczego Grianán Training Centre, tzw. azylu sióstr magdalenek. Doświadczenie to wspominała później następującymi słowami: „Po niczym innym nigdy nie doświadczyłam i prawdopodobnie już nie doświadczę takiej paniki, strachu oraz udręczenia”. Jedna z opiekunek z Grianán Training Centre była siostrą Paula Byrne’a, perkusisty zespołu In Tua Nua, który usłyszał O’Connor śpiewającą utwór „Evergreen” Barbry Streisand na przyjęciu weselnym swojej siostry. Nagrała z nimi piosenkę pt. „Take My Hand”, jednak grupa uznała, że Sinéad (mająca wtedy 15 lat) była zbyt młoda by zostać członkiem zespołu. W 1983 ojciec wysłał Sinéad do ekskluzywnej kwakierskiej szkoły z internatem Newtown w Waterford, instytucji z dużo mniejszym rygorem niż w Grianán. Z pomocą i zachętą swego nauczyciela irlandzkiego, Josepha Falvy’ego, nagrała demo zawierające cztery utwory, w tym dwa covery i dwie jej własne piosenki, które później pojawiły się na pierwszym albumie. Dzięki ogłoszeniu zamieszczonemu w magazynie Hot Press poznała Columba Farrelly’ego. Razem zwerbowali kilku innych muzyków i uformowali zespół Ton Ton Macoute, nazwany od imienia zombie z haitańskiego mitu. Jesienią grupa wyjechała do Waterford, kiedy O’Connor jeszcze uczęszczała do Newtown. Szybko rzuciła jednak szkołę i wyjechała za nimi do Dublina, gdzie za swoje występy dostawali pozytywne opinie mieszkańców. Na ich muzykę miały wpływ zainteresowania Farrelly’ego: czary, mistycyzm i muzyka świata. 10 lutego 1985 w wypadku samochodowym zginęła matka O’Connor. Sinéad była wstrząśnięta, pomimo napiętych stosunków, jakie między nimi panowały. Niedługo potem odeszła z zespołu i wyjechała do Londynu. Zespół Ton Ton Macoute nie uległ jednak rozpadowi. Kariera Pierwszy singel, „Heroine”, wydała w 1986. Był to duet z gitarzystą U2, występującym pod pseudonimem The Edge. Debiutancki album wokalistki, zatytułowany The Lion and the Cobra, ukazał się w listopadzie 1987. Osiągnął umiarkowany sukces na listach sprzedaży, jednak spotkał się z pozytywnymi opiniami i zdobył status złotej płyty w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. Pochodziły z niego takie single jak „Troy”, „I Want Your (Hands on Me)” czy pierwszy duży przebój „”. W 1988 nagrała piosenkę „Jump in the River” do filmu Poślubiona mafii. O'Connor wymieniła Boba Dylana, Davida Bowie, Boba Marleya, Siouxsie and the Banshees, i The Pretenders jako artystów, którzy wywarli wpływ na jej wczesną karierę. Największy rozgłos piosenkarka zyskała jednak po wydaniu drugiej płyty, I Do Not Want What I Haven’t Got, wydana w marcu 1990. Znalazł się na niej utwór „Nothing Compares 2 U”, napisany przez Prince’a, który następnie zaaranżował go specjalnie dla Sinéad. Piosenka dotarła do pierwszych miejsc list przebojów w wielu krajach, w tym także w Stanach Zjednoczonych na Billboard Hot 100, stając się największym przebojem Sinéad w jej karierze. Utworowi towarzyszył słynny teledysk, nakręcony w Paryżu. Album spotkał się z ogromnym sukcesem: zdobył pozytywne recenzje i osiągnął status wielokrotnej platyny na rynku brytyjskim i amerykańskim. Kolejnym promującym go singlem zostało nagranie „The Emperor’s New Clothes”. W 1991 płyta I Do Not Want What I Haven’t Got została nagrodzona Grammy jako . W lipcu 1990 O’Connor wystąpiła jako jeden z wielu gości na koncercie The Wall Live in Berlin Rogera Watersa. Trzecia płyta Sinéad, wydana jesienią 1992, Am I Not Your Girl?, zawierała covery jazzowych piosenek innych wykonawców. Znalazły się na niej takie standardy jak „Black Coffee”, „Gloomy Sunday” czy „Don’t Cry for Me Argentina”. Pierwszym singlem została piosenka „Success Has Made a Failure of Our Home”. Płyta okazała się sukcesem, choć nie na miarę poprzedniego albumu. Jesienią 1994 O’Connor wydała swoją czwartą płytę, zatytułowaną Universal Mother, którą promowały single: „Thank You for Hearing Me” oraz „Fire on Babylon” (poruszający temat przemocy nad dziećmi). W tym samym roku nagrała piosenkę „You Made Me the Thief of Your Heart” do filmu W imię ojca Jima Sheridana. W 1997 ukazały się dwie płyty Sinéad: minialbum Gospel Oak oraz składanka jej największych przebojów So Far… The Best of Sinéad O’Connor, promowane singlami „This Is to Mother You” oraz „This Is a Rebel Song”. Kompilacja So Far… osiągnęła kilkumilionowy nakład i jest jedną z najlepiej sprzedających się płyt w jej dyskografii. W 2000 ukazał się jej kolejny album, Faith and Courage, a dwa lata później folkowa płyta Sean-Nós Nua, z tradycyjnymi irlandzkimi utworami. W 2003 wydała album She Who Dwells in the Secret Place of the Most High Shall Abide Under the Shadow of the Almighty, ogłaszając, że tym samym kończy swoją karierę. W 2005, wbrew wcześniejszym zapewnieniom o zakończeniu kariery, wydała kolejny studyjny album, Throw Down Your Arms, utrzymany w stylistyce reggae. W czerwcu 2007 ukazała się jej kolejna płyta, Theology. Oba albumy były wydawnictwami dwupłytowymi. 16 lipca 2007 piosenkarka wystąpiła w Poznaniu w ramach festiwalu Malta. W 2012 ukazał się dziewiąty album Sinéad O’Connor, How About I Be Me (and You Be You)?, który w tekstach zawartych na nim utworów poruszał takie tematy jak seksualność, religia, nadzieja i rozpacz. Z kolei dwa lata później, w sierpniu, do sprzedaży trafił dziesiąty album wokalistki, I’m Not Bossy, I’m the Boss, pod kątem artystycznym zainspirowany kampanią na rzecz wzmocnienia pozycji kobiet , a muzycznie zorientowany na rock i melodyjne brzmienia. Głównym singlem promującym to wydawnictwo był „Take Me to Church”. W grudniu 2020 artystka za pośrednictwem serwisu Twitter zapowiedziała wydanie nowego albumu studyjnego w następnym roku. W czerwcu 2021 ogłosiła, że jej nowy album będzie nosił tytuł No Veteran Dies Alone, zostanie wydany w 2022 i będzie jej ostatnim wydawnictwem w karierze. 1 czerwca 2021 światową premierę miała jej autobiografia Rememberings. Polskojęzyczny przekład, zatytułowany Wspomnienia, ukazał się 27 października 2021 nakładem Wydawnictwa Agora. 7 stycznia 2022, 17-letni syn O’Connor, Shane, popełnił samobójstwo. W związku z tą tragedią, w czerwcu 2022 artystka anulowała zaplanowaną na ten sam rok trasę koncertową, ponadto odłożyła premierę albumu No Veteran Dies Alone na czas nieokreślony. W lutym 2023 opublikowano nagranie szkockiej piosenki „” w jej wykonaniu, które stało się motywem otwierającym siódmą serię serialu Outlander. Kontrowersje W 1989 roku, w jednym z wywiadów, wyraziła swoje poparcie dla Irlandzkiej Armii Republikańskiej, za co została skrytykowana. Opinię tę podtrzymała rok później. Wywołała oburzenie, kiedy w 1990 odmówiła występu w New Jersey, ponieważ przed jej występem miał zostać odśpiewany hymn Stanów Zjednoczonych Ameryki, na co się nie zgodziła. W 1991 zbojkotowała – miał to być protest przeciwko komercjalizacji ceremonii. Sinéad wygrała wówczas w kategorii krążkiem I Do Not Want What I Haven’t Got, lecz nie zaakceptowała tej nagrody i nie pojawiła się na gali. Kilka tygodni po premierze Am I Not Your Girl?, 3 października 1992, podczas programu Saturday Night Live piosenkarka wykonała a cappella utwór „War” Boba Marleya, po czym podarła zdjęcie papieża Jana Pawła II. Zaprotestowała tym samym przeciwko brakowi reakcji Watykanu na ukrywanie przez irlandzki Kościół katolicki udokumentowanych w latach późniejszych, licznych przypadków molestowania dzieci przez księży w Irlandii. Dwa tygodnie po tym wydarzeniu wygwizdano ją podczas koncertu poświęconego twórczości Boba Dylana w Nowym Jorku. Dochodziło także do publicznego niszczenia jej płyt. Choć gwiazda po latach przeprosiła papieża, to jednak przyznała, że nie żałuje tego, co zrobiła. Piosenkarka skrytykowała Kościół katolicki za negatywny stosunek do kwestii homoseksualizmu. Twierdziła: „Nauczanie przeciwko homoseksualizmowi jest bluźnierstwem”. W kwietniu 1999 została ordynowana na duchownego Irlandzkiego Ortodoksyjnego Kościoła Katolickiego i Apostolskiego. Ceremonię zorganizowano w Grand Hôtel de la Grotte w Lourdes we Francji. Przyjęła wówczas imię Mother Bernadette Mary (Matka Bernadetta Maria) z rąk byłego biskupa Kościoła Palmariańskiego, . W 2010, po tym, jak ujawniono, że Kościół katolicki w Irlandii i Watykan ukrywali przypadki wykorzystywania seksualnego nieletnich przez księży w latach 1975–2004, Sinéad ponownie skrytykowała Kościół. „Gdyby Jezus był z nami, spaliłby Watykan” – powiedziała. Stwierdziła, że papież Benedykt XVI powinien zrezygnować ze stanowiska. „Papież nie ma problemu w wyrażaniu swojej opinii na temat antykoncepcji czy rozwodów, krytykowaniu Kodu da Vinci czy Naomi Campbell za noszenie biżuterii w kształcie krzyża. Kiedy jednak przychodzi wypowiedzieć się na temat zła czynionego przez pedofilów przebranych za księży, papież milczy. To groteskowe, trudne do pojęcia, dziwaczne i bezprecedensowe. Trzymają stronę zła” – powiedziała. W 2018 wystosowała list otwarty do głowy Kościoła katolickiego, papieża Franciszka, z prośbą o ekskomunikę. Życie prywatne Określała się jako biseksualistka. W 2000, w liście otwartym dla irlandzkiego magazynu „Hot Press”, ogłosiła, że pomimo licznych związków z mężczyznami woli kobiety – określiła się wówczas jako lesbijka. To samo wyznała kilka tygodni później w telewizyjnym wywiadzie dla Howarda Sterna. Pomimo to dwa lata później wyszła za mąż. W 2003 w wywiadzie udzielonym dla telewizji RTÉ One wyjaśniła, że interesuje się zarówno kobietami, jak i mężczyznami. W maju 2005 na łamach „Entertainment Weekly” po raz kolejny potwierdziła swój biseksualizm, ogłaszając: „Jestem w trzech czwartych heteroseksualna, a w jednej czwartej homoseksualna”. W przeszłości była związana m.in. z piosenkarzem Peterem Gabrielem, a także czterokrotnie zamężna: z Johnem Reynoldsem (producent muzyczny i muzyk współpracujący z O’Connor), Nicholasem Sommerladem (ślub w 2002, już po roku doszło do separacji), Steve’em Cooneyem (rozwód w kwietniu 2011) oraz Barrym Herridge'em (ślub 8 grudnia 2011 w Las Vegas). Miała czworo dzieci: synów Jake’a (ur. 1994), Shane’a (ur. 2004, zm. 7 stycznia 2022) i Yeshuę Francisa Neila (ur. 19 grudnia 2006; ojcem jest Frank Bonadio) oraz córkę Roisin (ur. 1996). W 2007 podczas jednego z wywiadów określiła siebie jako chrześcijankę. Piosenkarka identyfikowała się także z ruchem rastafariańskim. Nauki ruchu rasta były dla niej inspiracją podczas pracy nad płytami Throw Down Your Arms i Theology. W 2007 podczas wywiadu telewizyjnego dla Oprah Winfrey wyznała, że zdiagnozowano u niej zaburzenia afektywne dwubiegunowe, a przed diagnozą zmagała się z myślami samobójczymi. W późniejszym czasie zdiagnozowano u niej osobowość chwiejną emocjonalnie typu borderline oraz złożony zespół stresu pourazowego. Cierpiała też na agorafobię. Na początku września 2017 zamieściła w serwisie Facebook informację o zmianie imienia i nazwiska na Magda Davitt, jako powód tej zmiany podając chęć bycia „wolną od patriarchalnych i niewolniczych imion. Wolną od rodzicielskich klątw”. Pod koniec października 2018 przeszła na islam podczas ceremonii prowadzonej przez islamskiego teologa i przewodniczącego Rady do Spraw Pokoju i Integracji Muzułmanów Irlandzkich (Irish Muslim Peace & Integration Council), szejka . Powody konwersji wyjaśniła w serwisie Twitter następująco: „Jest to naturalne zwieńczenie podróży każdego inteligentnego teologa. Każde studiowanie świętych pism prowadzi do islamu, który z kolei sprawia, że wszystkie inne święte pisma stają się zbędne”. W związku ze zmianą religii wówczas zmieniła także imię na Shuhada, a w późniejszym czasie dokonała również zmiany nazwiska na Sadaqat. Nie była to jednak jeszcze zmiana zalegalizowana prawnie. Śmierć i pogrzeb 26 lipca 2023 w godzinach przedpołudniowych została znaleziona bez oznak życia w swoim mieszkaniu w Londynie. Po przybyciu policji została uznana za zmarłą. Nie podano do wiadomości przyczyny śmierci piosenkarki. Data jej śmierci została oznaczona na 26 lipca, a pochówek na cmentarzu Dean's Grange odbył się 8 sierpnia. Prywatny pogrzeb odbył się 8 sierpnia tego samego roku w Bray w hrabstwie Wicklow. Wziął w nim udział prezydent Irlandii, Michael D. Higgins. Rodzina O'Connora zaprosiła publiczność do złożenia hołdu nad brzegiem morza, gdzie przejeżdżał kondukt pogrzebowy. Tysiące osób wzięło w nim udział, niosąc znaki i hołdy. Dyskografia Albumy 1987: The Lion and the Cobra 1990: I Do Not Want What I Haven’t Got 1992: Am I Not Your Girl? 1994: Universal Mother 1997: Gospel Oak 1997: So Far… The Best of Sinéad O’Connor 2000: Faith and Courage 2002: Sean-Nós Nua 2003: She Who Dwells in the Secret Place of the Most High Shall... 2005: Collaborations 2005: Throw Down Your Arms 2007: Theology 2012: 2014: Single Przypisy Linki zewnętrzne Sinéad O’Connor – strona oficjalna Irlandzkie wokalistki Irlandzcy tekściarze Irlandzcy basiści Irlandzcy gitarzyści Irlandzcy keyboardziści Irlandzcy muzycy rockowi Irlandzcy duchowni Laureaci MTV Video Music Awards Laureaci Nagrody Grammy Laureaci Rockbjörnen Zdobywcy platynowych płyt Artyści związani z Londynem Ludzie urodzeni w Dublinie Urodzeni w 1966 Zmarli w 2023

95466

https://pl.wikipedia.org/wiki/Maria%20Rodziewicz%C3%B3wna

Maria Rodziewiczówna

Maria Rodziewiczówna ps. „Žmogus”, „Mario”, „Weryho” (ur. 2 lutego 1864 we wsi Pieniuha na Grodzieńszczyźnie, zm. 6 listopada 1944 w folwarku Leonów k. Skierniewic) – polska pisarka, członkini Warszawskiego Towarzystwa Teozoficznego i Warszawskiego Stowarzyszenia Ziemianek. Życiorys Dzieciństwo i młodość Pochodziła z rodziny ziemiańskiej. Była córką Henryka Rodziewicza h. Łuk i Amelii z Kurzenieckich. Rodzice Marii za pomoc udzieloną powstańcom styczniowym (przechowywanie broni) zostali skazani na konfiskatę rodzinnego majątku Pieniuha w Wołkowyskiem i zesłanie na Syberię. Matce będącej wówczas w ciąży z Marią, zezwolono na urodzenie dziecka i późniejszy o kilka miesięcy wyjazd opłaconym przez nią powozem. Dzieci Rodziewiczów podczas pobytu rodziców na zesłaniu zostały oddane pod opiekę różnym krewnym. Marią zaopiekowali się początkowo dziadkowie Kurzenieccy w majątku Zamosze koło Janowa, a po ich niedługiej śmierci zajęła się nią przyjaciółka i daleka krewna matki – Maria Skirmunttowa (w Korzeniowie na Pińszczyźnie). W 1871 w wyniku amnestii wrócili z zesłania rodzice Marii. Mogli wówczas osiąść tylko poza obrębem ziem zwanych przez Rosjan „zabranymi”, czyli nie na terenie Grodzieńszczyzny, gdzie Rodziewiczowie mieli krewnych. Osiedlili się w Warszawie, gdzie znajdowali się w bardzo ciężkiej sytuacji materialnej (ojciec pracował jako rządca kamienicy, matka przez pewien czas w fabryce papierosów). Sytuacja rodziny poprawiła się nieco, kiedy daleki krewny Ksawery Pusłowski uczynił ojca Marii administratorem swoich nieruchomości. Prawdziwa poprawa nastąpiła jednak w 1875, gdy Henryk Rodziewicz odziedziczył po swym bezdzietnym bracie Teodorze majątek Hruszowa na Polesiu (1533 ha). Nie był to majątek należący od dawna do rodziny (pradziadek Rodziewiczówny kupił go od Suworowa). Już w czasie pobytu w Warszawie Rodziewiczówna zaczęła uczęszczać na pensję pani Kuczyńskiej. W końcu 1876 dzięki poprawie sytuacji materialnej rodziny została umieszczona na pensji w Jazłowcu u sióstr niepokalanek, gdzie przełożoną była Marcelina Darowska (beatyfikowana przez Jana Pawła II), zwana przez Marię „Mateczką”. Tam przebywała do ferii 1879, kiedy z powodu choroby ojca i braku pieniędzy na dalsze kształcenie musiała wrócić do rodziny (ukończyła naukę na piątej lub szóstej klasie). Pobyt na pensji w Jazłowcu, gdzie dziewczęta w religijnej, ale i patriotycznej atmosferze przygotowywano przede wszystkim do przyszłej roli żony i matki, wywarł duży wpływ na Rodziewiczównę. Tutaj miały także powstać jej pierwsze utwory (najprawdopodobniej Kwiat lotosu). Zarząd majątkiem Hruszowa W 1881 umarł ojciec Rodziewiczówny. Po jego śmierci zaczęła stopniowo przejmować kontrolę nad majątkiem Hruszowa aż do 1887, gdy przejęła go formalnie (wraz z obciążeniem w postaci długów ojca i stryja, a także koniecznością spłaty rodzeństwa). Obcięła krótko włosy (za zezwoleniem matki) i w krótkiej spódnicy i „męskim” żakiecie zajęła się zarządzaniem Hruszową, która nie przynosiła jednak większych dochodów (przy dużym areale na ziemię uprawną przypadała najwyżej jedna trzecia). W 1882 Maria Rodziewiczówna zadebiutowała drukując pod pseudonimem Mario w 3 i 4 numerze „Dziennika Anonsowego” dwie nowelki – Gamę uczuć i Z dzienniczka reportera. Pod tym samym pseudonimem opublikowała w 1884 w redagowanym przez Marię Konopnicką „Świcie” nieco obszerniejsze opowiadanie Jazon Bobrowski, a w 1885 humoreskę Farsa panny Heni. Debiutem powieściowym Rodziewiczówny był Straszny dziadunio, którym zwyciężyła w 1886 w konkursie ogłoszonym przez „Świt”, gdzie powieść tę opublikowano w odcinkach. Stosunki dworu z miejscowymi prawosławnymi chłopami białoruskimi układały się różnie. W 1890 za „czynne zelżenie” (pobicie) pastucha z Antopola groziły pisarce nawet dwa tygodnie aresztu (sprawę ostatecznie załatwiono polubownie wypłaceniem powodowi nawiązki w wysokości pięciu rubli). W grudniu 1900 podpalono jej zabudowania jednego z folwarków (spalenie stodoły, młocarni i obory z pięćdziesięcioma sztukami bydła). Dwór w Hruszowej promieniował jednak na okolicę ogólnym szerzeniem kultury, a okoliczni chłopi znajdowali tutaj pomoc medyczną. W 1937 z okazji 50-lecia władania Hruszową (i 50-lecia pracy literackiej) miejscowi chłopi podarowali Rodziewiczównie album z dedykacją: Sprawiedliwej Pani i Matce za 50 lat wspólnej pracy, kupili dzwony do jej kaplicy i za darmo zwieźli cegłę na budowany przez Rodziewiczównę w Antopolu kościół katolicki. Po śmierci babki, matki i siostry w połowie lat 90. XIX wieku pisarka przez jakiś czas mieszkała w Hruszowej sama. Nigdy nie wyszła za mąż i żyła w związkach z kobietami, uważanych przez współczesnych za quasi-małżeńskie. Nosiła się częściowo po męsku, z krótką fryzurą utrudniającą identyfikację płci, jednak na ogół zakładała spódnice i podkreślała panieństwo używaną przez siebie formą nazwiska (Rodziewiczówna). Ocenia się, że Rodziewiczówna była osobą nieheteronormatywną, lecz brak jest źródeł pozwalających na przypisanie jej określonej tożsamości płciowej i natury jej związków z kobietami, których sama nie deklarowała. Partnerką życiową Rodziewiczówny była Helena Weychert (ur. 1857), poznana w Stowarzyszeniu Ziemianek, która po ślubie brata Henryka Weycherta w 1895 wyjechała z Szystowic i zamieszkała w dworze w Hruszowej. Weychert wprowadziła zmiany w prowadzeniu gospodarstwa (takie jak płodozmian czy uruchomienie gorzelni), które poprawiły przychody. Po kilku latach Weychert przeprowadziła się do Warszawy, kupując razem z Rodziewiczówną mieszkanie na Brackiej i posiadłość koło Falenicy. W Warszawie Weychert współtworzyła organizację feministyczną (1907). W 1919 miejsce Heleny Weychert zajęła w Hruszowej daleka kuzynka pisarki – Jadwiga Skirmunttówna, o 11 lat młodsza. Jadwiga zajmowała się „domem i gospodarstwem kobiecym”, a Maria „sobie zostawiła interesy i męską część gospodarstwa”. Relacja ta była określana przez Skirmunttównę we wspomnieniach niemieckim słowem Wahlverwandtschaft, oznaczającym „powinowactwo duchowe”/„powinowactwo z wyboru”. Czas do I wojny światowej pisarka spędzała zasadniczo w swym majątku w towarzystwie Jadwigi Skirmunttówny bądź Heleny Weychert. Jedynie zimą wyjeżdżała na 2–3 miesiące do Warszawy. Odbyła też kilka podróży zagranicznych: do Rzymu (za 500 rubli uzyskanych jako nagrodę za Dewajtis), 2–3-krotnie do południowej Francji (Riwiera), przynajmniej raz do Monachium, do Szwecji i Norwegii. W 1905 rozpoczęła aktywną działalność społeczną (napięcia społeczne, obraz robotniczej nędzy miał wywrzeć na niej ogromne wrażenie). W 1906 założyła tajne stowarzyszenie kobiece Unia. Przyczyniła się też do założenia w Warszawie sklepu spożywczego i sklepu zajmującego się sprzedażą wyrobów ludowych, a także świetlicy na terenie powiatu kobryńskiego. I wojna światowa Wybuch I wojny światowej zastał Rodziewiczównę w Warszawie. Wzięła udział w organizacji szpitala wojskowego, pomagała także w organizowaniu tanich kuchni dla inteligencji i bratniej pomocy akademickiej. W 1915 wróciła na pewien czas do Hruszowej, podejmując tam opiekę nad uciekinierami, których usiłowała zatrzymać. Podczas wojny została w trakcie napadu rabunkowego postrzelona przez złodziei, po czym pozostała jej blizna na twarzy. Okres międzywojenny W latach 1919–1920 inicjowała szereg poczynań społecznych w okolicy Hruszowej - założenie kółka rolniczego, budowę łaźni parowej, odbudowę chederu w Antopolu. W czasie wojny polsko-bolszewickiej znalazła się w Warszawie, gdzie pełniła obowiązki sekretarki w Komitecie Głównym PCK oraz została mianowana komendantką Kobiecego Komitetu Ochotniczej Odsieczy Lwowa na miasto Warszawa. Za działalność na tym polu została odznaczona Odznaką Honorową „Orląt”, do której dołączony był dyplom podpisany przez gen. Tadeusza Rozwadowskiego. Po zakończeniu działań wojennych wróciła do Hruszowej. Po latach dyplom ten Rodziewiczówna uważała za najważniejszą pamiątkę swej działalności. W okresie międzywojennym próbowała nadal prowadzić działalność oświatową i społeczną (m.in. zorganizowała Dom Polski w Antopolu, sfinansowała również budowę piętra w kobryńskim Gimnazjum Państwowym własnego imienia). Polityka rządowa na Kresach budziła jednak jej dezaprobatę. Utrzymanie polskości na tych ziemiach wiązała ideowo z rolą wielkiej własności ziemskiej i Kościoła. Władze zażądały od niej tymczasem oddania części majątku (150 ha) na potrzeby osadnictwa, do czego doszły jeszcze osobiste zatargi ze starostą z Kobrynia. Stała się protektorką i współzałożycielką Związku Szlachty Zagrodowej. Rodziewiczówna prezentowała postawę konserwatywną, narodową, patriotyczną w oparciu o tradycyjne ziemiaństwo i wiarę katolicką. W domu urządziła kaplicę. Miała wytworzony z doświadczeń własnych i z obserwacji otoczenia, krytyczny stosunek do Żydów, których uważała za wyzyskiwaczy (lichwa), w znacznym stopniu przyczyniających się do nędzy poleskiej wsi i kłopotów finansowych kresowych ziemian. Znalazło to niejednokrotnie odbicie w jej utworach, gdzie występuje postać złego Żyda, w niektórych daje jednak przykłady postaci pozytywnych, życzliwych i w kłopotach pomocnych Polakom (np. Jaskółczym szlakiem). W 1937 została zaproszona do władz Obozu Zjednoczenia Narodowego. Zaproszenie przyjęła, ale w 1938, protestując przeciw poczynaniom rady naczelnej OZN, z organizacji tej wystąpiła. II wojna światowa Wybuch II wojny światowej zastał ją w Hruszowej. Została z niej wysiedlona w październiku 1939 (majątek, po zajęciu tych terenów przez Armię Czerwoną, przejął komitet miejscowej ludności). Na podstawie fałszywych dokumentów przekroczyła granicę z terenami okupowanymi przez III Rzeszę i wraz ze Skirmunttówną dostała się do obozu przejściowego w Łodzi przy ul. Łąkowej 4. Stamtąd wydostała je w marcu 1940 rodzina Mazarakich, właścicieli majątku pod Tuszynem. W obozie rozpoznana przez współosadzonych spotkała się z ich dużą pomocą i okazywanymi wyrazami szacunku; I oto pewnego marcowego dnia [1940 r.], kiedy słońce złotymi promieniami świeciło nad miastem, a przez okna sal obozu ogrzewało zziębniętych wysiedleńców, Maria Rodziewiczówna usadowiona pod ścianą fabryki na krzesełku, czekała od kilku godzin na dorożkę, które miała ją wywieźć do przyjaciół w mieście. (...) Wieść o tym rozleciała się po obozie lotem błyskawicy. Jakiś ogromny odruch umiłowania dla tej wybitnej literatki poruszył ludzkie serca. By nie zwrócić uwagi wachmanów, podchodziły pojedyncze matki, dziewczęta i chłopcy, i całowali ręce i kolana p. Marii, dając tym wyraz głębokiej czci i umiłowania za zasługi dla Narodu Polskiego w okresie zaboru i niewoli naszej ziemi Ojczystej. Na podwórko wjechała nareszcie długo oczekiwana dorożka. Panią Marię ulokowano w tej skromnej bryczce. Otwarła się żelazna brama obozu i dorożka odjechała do miasta. Stojący na warcie wachmani, zahipnotyzowani okazywanym głębokim szacunkiem wysiedlonych dla opuszczającej obóz staruszki, stanęli na baczność. (...). Niedługo potem wyjechała do Warszawy, czyli na teren Generalnej Guberni, gdzie wspierana przez przyjaciół, spędziła ostatnie lata życia w bardzo ciężkich warunkach materialnych. W czasie powstania warszawskiego sędziwa już pisarka przechodziła bądź była przenoszona do kilku różnych domów, otaczana opieką przez przyjaciół, PCK i powstańców. Została uwieczniona w filmie Powstanie Warszawskie. Wyszła z Warszawy po kapitulacji, kilka tygodni spędzając w Milanówku, a następnie udając się do Żelaznej – majątku Aleksandra Mazarakiego jun. w powiecie skierniewickim. Została umieszczona w pobliskiej leśniczówce w Leonowie, gdzie zmarła w wyniku zapalenia płuc w listopadzie 1944. Pochowano ją we wsi Żelazna. 11 listopada 1948 jej zwłoki przeniesiono na cmentarz Powązkowski w Warszawie (aleja zasłużonych – 1 – 50,51). Tematy twórczości W swojej twórczości szczególnie poruszała temat cywilizacyjnego oddziaływania kultury polskiej na Kresach Wschodnich, w tym religijność, patriotyzm, tradycję i kult przyrody ojczystej. Ordery i odznaczenia Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (11 listopada 1937) Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (2 maja 1924) Złoty Wawrzyn Akademicki (5 listopada 1935) Odznaka Honorowa „Orlęta“ Honorowa Odznaka Związku Szlachty Zagrodowej (styczeń 1939) Krzyż papieski Pro Ecclesia et Pontifice Nagrody nagroda literacka im. Elizy Orzeszkowej (1934) Twórczość (chronologicznie) Ekranizacje Zobacz też Gimnazjum Państwowe im. Marii Rodziewiczówny w Kobryniu Przypisy Bibliografia Prace poświęcone Rodziewiczównie i jej twórczości (wybór): Kurzyna M., Maria Rodziewiczówna 1863–1944, w: Obraz literatury polskiej XIX i XX wieku, seria V, Literatura okresu Młodej Polski, t. 3, Kraków 1973. Skirmunttówna J., Dwadzieścia pięć lat wspomnień o Marii Rodziewiczównie, rkps Ossolineum nr 14052 II. Linki zewnętrzne Utwory Marii Rodziewiczówny w serwisie Polona.pl Biografie kanonu polskiej Wikipedii Członkowie Związku Szlachty Zagrodowej Ludzie związani z Jazłowcem Ludzie związani z Polesiem Odznaczeni Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (II Rzeczpospolita) Odznaczeni Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (II Rzeczpospolita) Odznaczeni odznaką pamiątkową „Orlęta” Odznaczeni Złotym Wawrzynem Akademickim Pisarze Młodej Polski Pochowani w alei zasłużonych na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie Politycy Obozu Zjednoczenia Narodowego Polscy działacze społeczni Polscy pisarze dwudziestolecia międzywojennego Polscy prozaicy Polska szlachta Teozofowie Urodzeni w 1864 Zmarli w 1944

2324

https://pl.wikipedia.org/wiki/Islam

Islam

Islam (, al-islām – poddanie się woli Boga), mahometanizm – religia monoteistyczna, na początku XXI wieku druga na świecie pod względem liczby wyznawców po chrześcijaństwie. Zapoczątkował ją prorok Mahomet; według islamu to on przekazał ludziom świętą księgę – Koran, którą mu objawił Archanioł Gabriel (arab. Dżibril) w latach 610–632. Wyznawca tej religii to muzułmanin lub muzułmanka. Ich zdaniem Koran to ostateczne i niezmienne objawienie się Boga, przez muzułmanów nazywanego arabskim słowem Allah. Islam ma wspólne korzenie z judaizmem i chrześcijaństwem, przez co jest zaliczany do religii abrahamicznych. Według islamu objawienie przekazane Żydom i chrześcijanom przez Abrahama, Mojżesza i Jezusa powinno zostać ponowione i uzupełnione. Podstawę islamu tworzy pięć zasad i obowiązków muzułmanina: wyznanie wiary w jedynego Boga (szahada), pięciokrotna modlitwa w ciągu doby, post w miesiącu ramadan, jałmużna na rzecz ubogich, pielgrzymka do Mekki przynajmniej raz w życiu. Mahomet początkowo działał wśród arabskich rodaków i z czasem większość tego ludu uległa islamizacji. Przeszły ją też inne narody Starego Świata – islam stał się religią dominującą w części krajów Azji, Afryki i Europy, łącznie w ok. 50 na świecie, co stanowi ok. 1/4 wszystkich państw. Przez to Arabowie stali się mniejszością muzułmanów (ok. 20–25%), a większość to obywatele różnych krajów Azji jak Indonezja, Indie, Pakistan i Bangladesz. Trzy główne odłamy islamu to sunnizm (85–90%), szyizm (10–15%) i charydżyzm (<1%). Wyróżnia się też ich podgrupy i odrębne ruchy; przykłady to: sufizm, salafizm i wahhabizm, islam bezdenominacyjny (wyznawcy identyfikujący się jako tylko muzułmanie), odłam ahmadijja – przy czym część muzułmanów nie uważa tej doktryny za islamską. Z islamu wywodzą się też inne religie abrahamiczne jak druzyzm (XI wiek), jezydyzm (XII wiek), babizm (XIX wiek) i potomny mu bahaizm (XIX wiek). Islam miał też wpływ na pojawienie się w XV wieku sikhizmu, niezaliczanego do grupy abrahamicznej. Islam od początku spotykał się ze sceptycyzmem i krytyką, a czasem też wrogością, dyskryminacją i uprzedzeniem znanym jako islamofobia. Bywają oparte na ksenofobii, np. rasizmie względem osób niebiałych stanowiących większość muzułmanów, jednak krytyce podlega też stosunek islamu do: ludzi niewyznających go (giaurów), zwłaszcza apostatów; kobiet i osób queer (LGBTQ+); odkryć naukowych jak ewolucyjna antropogeneza, przecząca dosłownemu rozumieniu Koranu. Z drugiej strony część wyznawców innych religii dążyła do pokoju z muzułmanami – przykłady to założyciel wspomnianego sikhizmu Guru Nanak, wpływowy hiduista Mahatma Gandhi, dalajlama Tenzin Gjaco czy papieże Jan Paweł II i Benedykt XVI. Flaga Indii bywa interpretowana jako symbol pokoju między hinduizmem a islamem. Symbole islamu Główne symbole islamu to: starsza szahada (wyznanie wiary) napisana czarnymi literami na białym tle lub białymi literami na czarnym tle; częstszy półksiężyc (arab. hilal). Pierwotnie był to symbol kalifatu, jednak także w krajach muzułmańskich, awansował do roli głównego symbolu tej religii. W tym charakterze występuje m.in. w: heraldyce państw islamskich, np. w godłach i na flagach; symbolu Międzynarodowego Ruchu Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca, jako analogia do chrześcijańskiego krzyża. Historia Początki i ekspansja islamu Mahomet (po arabsku Muhammad), prorok i twórca islamu, żył w latach 570–632. Urodził się w Mekce. Po śmierci rodziców wychowywał go dziadek, a następnie stryjek. Mahomet zajmował się handlem do czasu, gdy zaczął twierdzić, że podczas kontemplacji doznał wizji i zaczął głosić zasady nowej religii. Objawienie miało miejsce w 610 r. n.e w jaskini Hira. Przeciwnicy zmusili go jednak do ucieczki z Mekki do Medyny. Data tej ucieczki, zwanej hidżrą, przypadająca na 622 r. ery chrześcijańskiej, przyjęta została za pierwszy rok ery muzułmańskiej. Począwszy od niej liczone są kolejne lata islamskiego kalendarza. Ucieczkę Mahometa do Medyny poprzedziła mała hidżra do Etiopii. Liczba zwolenników Mahometa szybko rosła. Zgromadzeni w Medynie rozpoczęli podboje, podporządkowując prorokowi kolejne plemiona arabskie. Pod koniec życia Mahometa pod jego zwierzchnictwem znalazły się Mekka i większość Półwyspu Arabskiego. Gdy Mahomet zmarł, na czele muzułmanów stanął jego teść, Abu Bakr, który przyjął tytuł kalifa, czyli następcy, zastępcy Proroka. Religia islamska wyzwoliła w Arabach wielką energię i ekspansywność. W ciągu następnych dziesięcioleci VII i VIII w. podbili oni ogromne obszary: na Bliskim Wschodzie – Palestynę i Syrię; w Afryce – całą jej część północną, od Egiptu po Maghreb (czyli dzisiejsze Maroko i Algierię); na Bliskim Wschodzie i w Azji Środkowej – tereny Mezopotamii i Persji, a następnie obszary do Turkiestanu i granic Indii. Oblegali nawet Konstantynopol, ale go nie zdobyli. Jednocześnie z podbojami na wschodzie prowadzili je w kierunku zachodnim. W 711 przeprawili się przez Cieśninę Gibraltarską i zajęli Półwysep Iberyjski. Powstrzymani zostali dopiero przez Franków w bitwie pod Poitiers (732). W VIII i IX w. przejściowo opanowali Sycylię, Sardynię i atakowali Półwysep Apeniński. Za czterech pierwszych kalifów, w latach 632–661, ukształtowały się zasady religijnego i politycznego funkcjonowania wspólnoty muzułmańskiej oraz państwa stworzonego przez Arabów. Ustne nauki proroka zebrane zostały w 653 w świętej księdze islamu – Koranie. Ponadto stopniowo zaczęto spisywać prawa, oparte na wzorze postępowania Mahometa, zwane Sunną. Ostateczną wersję Sunny sporządzono w IX w. Religia i prawo są w islamie ściśle ze sobą powiązane. Kalifat stał się zwierzchnią władzą zarówno religijną, jak i polityczną. W 661 władzę objął ród Umajjadów, który sprawował ją do 750. Pod rządami tej dynastii Arabowie zorganizowali państwo o charakterze imperialnym. Stolicą kalifatu za Umajjadów był Damaszek. Na obszarze kalifatu mieszkały liczne ludy, mówiące wieloma językami. Zwycięscy Arabowie nie niszczyli cywilizacji terenów podbitych, jednak ludność niemuzułmańska była obciążona dodatkowymi podatkami, takimi jak charadż i dżizja, teoretycznie w zamian za ochronę, w praktyce najczęściej w powiązaniu z uznawaniem za ludzi niższej kategorii. Żydzi i chrześcijanie, a także zaratusztrianie, jako wyznawcy religii monoteistycznych, byli tolerowani. Wyznawcy religii politeistycznych w zasadzie nie byli tolerowani. Łączyła się z tym arabizacja nowych wiernych. Koran spisany był bowiem w języku arabskim, a muzułmanom nie wolno było tłumaczyć go – jako księgi objawionej – na inne języki. Przyjęcie nowej religii oznaczało więc konieczność posługiwania się językiem arabskim. Od końca VII wieku stosowano go także w administracji i sądownictwie kalifatu. Arabizacja objęła szczególnie intensywnie Bliski i Środkowy Wschód oraz Afrykę Północną. Na innych obszarach cywilizacja muzułmańska rozwijała się przez włączenie do niej dorobku cywilizacji miejscowych, zastanych przez zdobywców, w tym kultur bizantyńskiej (greckiej) i perskiej. W 750 Umajjadzi zostali obaleni i kalifat przejął ród Abbasydów. Dynastia ta panowała do połowy XIII w. Abbasydzi usprawnili zarządzanie państwem, wprowadzili urząd zwierzchnika rządu – wezyra. Poszczególnymi częściami kalifatu zarządzali dostojnicy noszący tytuł emira. Stolicą Abbasydów został Bagdad. Już w czasach Umajjadów przejęcie wzorów kultur bizantyńskiej i perskiej pozwoliło Arabom na stworzenie wielkich dzieł architektury. W Jerozolimie, w miejscu, z którego wedle wierzeń muzułmanów Mahomet wyruszył w podróż do nieba, powstał w drugiej połowie VII w. meczet Kopuła na Skale. Miasto, będące świętym miejscem wyznawców judaizmu i chrześcijaństwa, stało się nim także dla muzułmanów. Poza meczetami wznoszono pałace władców, obwarowania i domy miejskie, stacje karawan. Sztuka religijna, zgodnie z nakazami Koranu, nie przedstawiała postaci ludzi i zwierząt. Budowle ozdabiano więc ornamentami roślinnymi i kaligraficznymi, zwanymi arabeskami. W czasach Abbasydów nastąpił rozkwit twórczości literackiej i naukowej. Literatura arabska czerpała ze wzorów wielu kultur. Jej najsłynniejszym dziełem jest Księga tysiąca i jednej nocy – zbiór opowiadań i baśni spisywanych od IX do XVI w. Złożyły się na nią wątki literackie znane wcześniej w wielu krajach – od Indii przez Persję po Egipt. Kalifowie abbasydzcy utworzyli w IX w. w Bagdadzie uczelnię zwaną Domem Mądrości. W jej bibliotece zgromadzone zostały liczne dzieła, także starożytne: Platona, Arystotelesa, Ptolemeusza, Hipokratesa, Galena. Korzystanie z dorobku filozofii, geografii i medycyny antycznej stało się wzorem dla szkół w całym kalifacie. Przede wszystkim studiowano jednak Koran i prawo koraniczne. Szkoły powstawały najczęściej przy meczetach. W islamie nie wykształciła się odrębna klasa kapłanów, lecz powstały grupy uczonych, znawców Koranu oraz Sunny, jednocześnie pełniących funkcję nauczycieli i obsługujących meczety (imamowie, muezzini). Od drugiej połowy X w. najsłynniejszą szkołą stała się uczelnia przy meczecie Al-Azhar w Kairze. Dwaj najwybitniejsi uczeni świata islamu żyli na jego przeciwległych końcach. Filozof i medyk Ibn Sina, znany w Europie jako Awicenna, żył na przełomie X i XI w. w Bucharze. Jego Kanon medycyny był kompendium zbierającym całość starożytnej i arabskiej wiedzy w tej dziedzinie. W Europie został przetłumaczony na łacinę i przez stulecia oddziaływał na naukę europejską. Filozof Ibn Ruszd (Awerroes) żył natomiast w XII w. w Kordobie. Jego komentarze do dzieł Arystotelesa wywarły wielki wpływ na europejską filozofię. Opanowanie przez Arabów różnorodnych obszarów sprzyjało rozwojowi handlu i miast. Ośrodki miejskie zaś mogły się powiększać dzięki wzrostowi produkcji rolnej, uzyskanemu w rezultacie rozbudowanych przez Arabów systemów irygacji. Do stolicy kalifatu, Damaszku, a potem Bagdadu, napływały towary z całego świata muzułmańskiego. Poszczególne miasta specjalizowały się w produkcji różnych towarów. Bagdad znany był z wyrobu tkanin i dywanów; Damaszek – ze znakomitej broni; Kair – z tkanin, szkła i pachnideł: Fez i Kordoba – ze skór i wyrobów skórzanych. Wzdłuż szlaków handlu lądowego budowano schroniska dla kupców – karawanseraje. W miastach ośrodkami handlu były wielkie targi. Transport lądowy ułatwiało masowe stosowanie wielbłądów. Rozwijała się też żegluga morska – na Morzu Śródziemnym, Morzu Czerwonym, w Zatoce Perskiej i na Oceanie Indyjskim. Wiele towarów sprowadzano spoza świata islamu. Z Chin przywożono jedwab, porcelanę, papier; z Indii – drogie kamienie, przyprawy. Od ok. VIII-IX w. kupcy muzułmańscy wyprawiali się do Europy Środkowej i Wschodniej. Z Kijowa, Pragi, Krakowa sprowadzali niewolników, futra, barwniki. Karawany wielbłądów przekraczały Saharę, by z Afryki Zachodniej przywozić złoto, pachnidła i niewolników. Statki arabskie pływały wzdłuż wschodniego wybrzeża Afryki. Od ok. X-XI w. powstawać zaczęły tam miasta muzułmańskie (Mogadiszu, Mombasa, Kilwa, Sofala), z których przywożono przyprawy, złoto i niewolników, a do Indii wywożono żelazo. Kupcy muzułmańscy docierali też do Indonezji, wraz z nimi rozprzestrzeniały się tam wpływy islamu. Tak wielki obszar działania wpłynął na kulturę muzułmańską. Wielcy geografowie – Al-Bakri (XI w.), Al-Idrisi (XII w.) – opisali cały znany Arabom świat, korzystając z setek relacji kupieckich i podróżniczych. Wielki podróżnik arabski Muhammad Ibn Battuta (pierwsza połowa XIV w.) objechał świat islamu od Indonezji po państwo Mali w Afryce Zachodniej i pozostawił obszerny opis swych podróży. W XV w. wybitny uczony Ibn Chaldun, opisując różne ludy świata i ich organizację, dał początek badaniom socjologicznym. W świecie muzułmańskim rozwijały się też astronomia i matematyka. Z Indii Arabowie przejęli system cyfr, który następnie upowszechnił się pod nazwą cyfr arabskich. Cywilizacja islamu osiągnęła szczyt rozwoju między X a XII w., wyprzedzała wtedy cywilizację chrześcijańskiej Europy. Jednak już w X w. nastąpiło polityczne osłabienie kalifatu Abbasydów – wyodrębnił się umajjadzki kalifat Kordowy. Następnie kalifami ogłosili się władcy Egiptu. Naruszona została polityczna jedność świata muzułmańskiego. Stopniowo rosły znaczenie i samodzielność lokalnych dynastii, wyodrębniały się niezależne państwa na wschodzie i w Maghrebie. Od końca XI do XIII w. trwały krucjaty. Muzułmanie odparli najazdy chrześcijan, odzyskali Jerozolimę, ale koszt tego zwycięstwa był wysoki. Jednocześnie na Półwyspie Iberyjskim trwała rekonkwista. Muzułmanów stopniowo wypierano z Hiszpanii, a przełomowe znaczenie miało zwycięstwo chrześcijan w bitwie pod Las Navas de Tolosa (1212). W XIII w. kalifat Abbasydów został zniszczony przez najazd Mongołów. Od XIII w. świat islamu objęła stagnacja gospodarcza, natomiast Europa chrześcijańska przeżywała w tym stuleciu wzmożony rozwój. Stosunek sił między dwoma sąsiadującymi cywilizacjami uległ odwróceniu. Jednakże w XIV–XV w. rozpoczęła się kolejna fala podbojów muzułmańskich, które prowadzili Turcy osmańscy. Swoje imperium utworzyli oni kosztem Bizancjum, Bułgarii i Serbii. Państwom Europy łacińskiej – poza Węgrami – ich ekspansja wówczas nie zagroziła. Ostatecznie militarną ekspansję muzułmanów na europejskim kontynencie zakończyła bitwa pod Wiedniem, stoczona pomiędzy wojskami Kary Mustafy a armią polsko-austriacko-niemiecką, dowodzoną przez króla Jana III Sobieskiego. Turcja i modernizacja W początkach XIX w. największym muzułmańskim państwem było Imperium Osmańskie, przeżywające jednak poważny kryzys wewnętrzny. Słabość Turcji rodziła tendencje odśrodkowe, z jednej strony wśród chrześcijańskich ludów na tureckich Bałkanach, z drugiej – wśród arabskich elit w Afryce Północnej (szczególnie w Egipcie, który praktycznie uniezależnił się od Turcji). Ta sytuacja oraz przewaga Europy, a także rywalizacja z modernizującym się i popieranym przez Francję Egiptem, stanowiły impuls do podjęcia reform w państwie osmańskim. Wysiłki modernizacyjne pociągały jednak za sobą koszty, których państwa Wschodu nie mogły samodzielnie pokryć, m.in. z powodu słabości systemu podatkowego. Konsekwencją było zadłużenie w europejskich bankach. Za koniecznością spłaty rosnących długów szła narastająca niewydolność finansowa, prowadząca do politycznego uzależnienia od Europejczyków. Budziło to opór poddanych i spadek autorytetu władzy, tak potrzebnego przy przeprowadzaniu reform. Trzeba też zauważyć, że zapożyczenia z cywilizacji europejskiej nie wrastały w krajobraz kulturowy społeczeństw muzułmańskich, lecz stanowiły osobny świat, funkcjonujący obok tradycyjnego systemu obyczajowego czy religijnego. W Imperium Osmańskim do świata tego należała jedynie wąska i wyizolowana grupa zeuropeizowanych Arabów i Turków. W XIX w. klęski spadające na państwo osmańskie kompromitowały dotychczasowy system i prowadziły do powstania ruchu opozycyjnego, dostrzegającego szansę w modernizacji. Tylko przekształcenie Turcji w kraj nowoczesny mogło bowiem pomóc jej w odzyskaniu choć części dawnej świetności. Zapleczem tego ruchu była wzrastająca z czasem grupa Turków wykształconych przez system zorganizowanego na modłę zachodnią szkolnictwa (także wyższego), żądająca zmian i formułująca programy polityczne na wzór europejski. W końcu XIX w. wyrazicielem tych dążeń stał się tzw. ruch młodoturecki. Inspirował się on dominującymi wówczas w Europie tendencjami nacjonalistycznymi, traktowanymi jako przejaw nowoczesności. Odrzucał zasadę prymatu islamu, łączącą dotąd Arabów i Turków, żądał natomiast nadania państwu osmańskiemu charakteru tureckiego państwa narodowego. Ważnym czynnikiem aktywizującym ten ruch było zwycięstwo Japonii w wojnie z Rosją. W 1908 młodoturkom udało się doprowadzić do zmiany na tronie sułtańskim, w 1913 zaś obalili legalny rząd i wprowadzili dyktaturę. Klęska w I wojnie światowej, w której Turcja występowała po stronie Niemiec, doprowadziła do załamania tureckiego państwa. Sytuację opanował generał Mustafa Kemal Atatürk, który skonsolidował naród, ustabilizował granice państwa, a w 1922 proklamował zniesienie sułtanatu i ustanowienie republiki, której stolicą została Ankara. Na czele nowego państwa tureckiego – jako dożywotni prezydent – stanął zwycięski Mustafa Kemal, nazwany Atatürkiem (Ojcem Turków). W czasach jego dyktatorskich rządów (do 1938) Turcja stała się państwem świeckim. Zakazano działalności wpływowych bractw muzułmańskich, wprowadzono jednolity system szkolny, równouprawnienie kobiet (łącznie z prawem wyborczym w 1934), a także alfabet łaciński, nazwiska na modłę europejską, a nawet zmuszono Turków do europeizacji ubiorów (tzw. ustawa kapeluszowa). Turecki eksperyment okazał się najtrwalszy wśród wszystkich podobnych działań podjętych w państwach muzułmańskich. Westernizacja społeczeństwa tureckiego stała się faktem i jest wręcz elementem świadomości współczesnych Turków. Po II wojnie światowej Turcja, jako członek NATO, stała się znaczącym elementem ładu atlantyckiego. Obecnie ubiega się o przyjęcie do Unii Europejskiej. Arabowie i modernizacja Stosunek społeczeństw arabskich do modernizacji był o wiele bardziej skomplikowany niż Turków. Stopniowe opanowywanie przez Europejczyków północnej Afryki łączyło się, szczególnie we francuskiej Algierii, z marginalizacją miejscowej społeczności muzułmańskiej. Europa była więc przede wszystkim wrogiem, co musiało wpływać na dość niechętny stosunek do jej wytworów i osiągnięć, a także na charakter, rodzącego się stopniowo, arabskiego nacjonalizmu. Decydujące znaczenie miała tu I wojna światowa. Wówczas to Brytyjczycy wsparli beduińskie plemiona z Półwyspu Arabskiego w stworzeniu szerokiego arabskiego ruchu zbrojnego, który z powodzeniem wypierał Turków (walczących po stronie państw centralnych) z Palestyny, Syrii i Iraku. Po wojnie dokonano nowego politycznego podziału arabskiego Bliskiego Wschodu, starając się przede wszystkim zabezpieczyć równowagę interesów Wielkiej Brytanii i Francji, które objęły większość nowych państw swym protektoratem (zwierzchnictwem dotyczącym tak polityki zewnętrznej, jak i ważniejszych kwestii wewnętrznych). W niektórych krajach powstały nowe arabskie monarchie (np. w Jordanii, Iraku, Arabii Saudyjskiej). W czasie II wojny światowej lub krótko po niej większość państw arabskich uzyskała niepodległość. Najbardziej dramatyczny przebieg miało wyzwalanie się Algierii, gdzie w latach 1954–1962 toczyła się krwawa wojna z Francuzami. Część niepodległych państw arabskich pozostała przy monarchicznej formie rządów, niekiedy opartych na tradycyjnych strukturach społecznych i islamskim prawie – szariacie (np. Arabia Saudyjska). Niektóre monarchie natomiast stawały się ośrodkami stopniowej, pokojowej modernizacji kraju (np. Jordania, Maroko). W części państw arabskich do głosu dochodzić zaczęły ugrupowania nacjonalistyczne, dążące do szybszych przemian i zrzucenia wszelkich form zależności od Zachodu. Ich wielkim atutem było najczęściej poparcie ze strony armii, głównie młodej i wykształconej kadry oficerskiej, zwykle nastawionej radykalnie. Organizacją reprezentującą ten nurt był Związek Wolnych Oficerów w Egipcie, który w 1952 doprowadził do zamachu stanu i obalenia monarchii. Wydarzenia w Egipcie stały się wzorem dla podobnych rewolt, prowadzących do obejmowania władzy przez wojskowych także w innych krajach (Irak – 1958, Jemen – 1962, Syria – 1963, Libia – 1969). We wszystkich tych państwach wprowadzano rządy totalitarne. Nowe arabskie reżimy nawiązywały współpracę z ZSRR, który dostarczał im przede wszystkim broni. W polityce wewnętrznej państwa te głosiły program tzw. socjalizmu arabskiego, sprowadzającego się do gospodarki opartej na centralnym planowaniu. Arabski socjalizm był próbą wkroczenia na inną drogę modernizacji, odrzucającą model wolnorynkowy. Od początku XX w. istotną rolę w sytuacji Bliskiego Wschodu zaczęła odgrywać ropa naftowa. Od lat 60., a zwłaszcza 70., stała się ona głównym źródłem dochodów niektórych państw obszaru Zatoki Perskiej, bez niej skazanych właściwie na gospodarczą stagnację. Zyski, które przyniosła sprzedaż ropy, zaczęto inwestować w nowoczesną infrastrukturę miejską, w rozbudowę sieci usług, a także w nowe gałęzie przemysłu (jako zabezpieczenie na przyszłość, gdy złoża się wyczerpią). Bogactwo niektórych krajów arabskich pozwoliło im na intensywne zbrojenia, a także m.in. na finansowanie organizacji terrorystycznych. Konflikt izraelsko-palestyński Po II wojnie światowej ważnym czynnikiem w polityce bliskowschodniej stał się konflikt żydowsko-arabski. Żydzi stanowią szczególny przykład wspólnoty narodowej: przez stulecia żyli w rozproszeniu (diasporze) wśród innych nacji, pozostając wszędzie grupą wyraźnie wyodrębnioną pod względem religijnym. Dopiero świecki żydowski ruch nacjonalistyczny (syjonizm) doprowadził w drugiej połowie XIX w. do wysunięcia postulatu odbudowy państwa żydowskiego w Palestynie. Od końca XIX stulecia rozpoczęła się na tym obszarze akcja osadnicza Żydów, która w znaczący sposób zmieniła sytuację narodowościową Palestyny. 29 listopada 1947 Rezolucją Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 181, m.in. pod wpływem wstrząsu spowodowanego przez Holocaust, ONZ zdecydowała o podzieleniu terytorium Mandatu Palestyny na dwa państwa: żydowskie – Izrael i arabskie – Palestynę. Postanowienie to zostało jednak odrzucone przez świat arabski. Niemal natychmiast wybuchła wojna żydowsko-arabska, wygrana przez Izraelczyków, podobnie jak kolejne konflikty zbrojne Izraela z sąsiednimi państwami (1956 – wojna z Egiptem; 1967 – tzw. wojna sześciodniowa, z Egiptem, Jordanią i Syrią; 1973 – wojna z Egiptem i Syrią; 1982–1985 – izraelska okupacja południowego Libanu). Walki z 1948 spowodowały odpływ ludności arabskiej z terenów zajętych przez Żydów (do końca 1948 – 700 tys.). Dało to początek tzw. problemowi palestyńskiemu – problemowi narodu uchodźców, domagającego się własnego państwa na gruzach Izraela i stanowiącego najbardziej zapalny czynnik na Bliskim Wschodzie. Od 1987 na tzw. ziemiach palestyńskich trwają – z przerwami – gwałtowne wystąpienia ludności arabskiej, tzw. intifada (z arab. powstanie). Reprezentantem Palestyńczyków stała się Organizacja Wyzwolenia Palestyny (OWP, 1964), która w 1974 zyskała status stałego obserwatora przy ONZ. W 1994 doszło do porozumienia między Izraelem a Palestyńczykami w kwestii ustanowienia tzw. Autonomii Palestyńskiej. Na jej czele stanął twórca i przywódca OWP – Jaser Arafat. Wbrew nadziejom nie zakończyło to konfliktu, który od 2001 rozgorzał na nowo. Fundamentalizm islamski W wieku XIX pod wpływem Zachodu duża część muzułmańskich elit dystansowała się od islamu, dążąc m.in. do wzorowanego na stosunkach europejskich oddzielenia religii od spraw państwowych. Islam pozostawał jednak religią mas, stając się niekiedy hasłem antyeuropejskich rebelii (np. powstanie Mahdiego w Sudanie, 1881-1885). Początki dwudziestowiecznego islamskiego ruchu fundamentalistycznego związane są z powstałym w 1928 w Egipcie Stowarzyszeniem Braci Muzułmanów. Głosiło ono odrodzenie tradycyjnego islamu oraz przekonywało swych zwolenników, że religia muzułmańska może stać się podstawą społeczeństwa we współczesnym świecie. Znaczenie idei fundamentalizmu zaczęło rosnąć od lat 70., co wiązało się z postępującą modernizacją krajów islamskich. Przenoszący się do miast i pracujący w przemyśle muzułmańscy chłopi stawali się nagle częścią „samotnego tłumu”, w którym jedynym czynnikiem integrującym i wyznaczającym sens życia stawał się islam. Niezwykle istotne znaczenie miały tu nowoczesne środki przekazu – prasa, radio i telewizja – dzięki którym treści islamistyczne zaczęły coraz lepiej docierać do szerokich rzesz muzułmańskich społeczeństw. Prócz tego fundamentaliści odrzucali „przetłumaczone na arabski”, ale w istocie obce i skompromitowane hasła nacjonalizmu czy socjalizmu, posługiwali się natomiast systemem pojęć zrozumiałych dla przeciętnego muzułmanina. W tej sytuacji na placu boju pozostawał tylko islam, symbolizujący protest wobec Zachodu, oskarżanego o wyzysk, kolonializm, demoralizację itp. Ważnym impulsem do rozwoju ruchu fundamentalistycznego stały się wydarzenia w Iranie. Po II wojnie światowej państwo to, rządzone przez dynastię Pahlawich, było głównym, obok Turcji, sojusznikiem USA w regionie. Polityka modernizacyjna, finansowana dzięki dochodom płynącym ze sprzedaży ropy, czyniła Iran jednym z najszybciej rozwijających się krajów Bliskiego Wschodu. Wszelkie przejawy opozycji politycznej były w Iranie bezwzględnie tłumione, co uderzało także w niechętne „amerykanizacji” kraju środowiska muzułmańskie (w Iranie panuje szyicka odmiana islamu, posiadająca swego rodzaju hierarchię duchownych). W latach siedemdziesiątych na czele antymonarchistycznej opozycji stanął przebywający na emigracji ajatollah Ruhollah Chomejni. W 1979 jego zwolennicy doprowadzili do obalenia rządów szacha i przekształcenia Iranu w republikę islamską, opartą na szyickiej teorii władzy. W następnym dwudziestoleciu nastąpił rozwój ruchów fundamentalistycznych – tak szyickich, jak i sunnickich – we wszystkich krajach islamskich. Pod ich naciskiem także laickie reżimy wojskowe zaczęły się w pewnej mierze islamizować. Ruchy fundamentalistyczne stały się czynnikiem destabilizacji w państwach arabskich, a także np. w Azji i Czarnej Afryce w krajach o sporym odsetku muzułmanów (np. Nigerii). Ich działalność zaczęła też komplikować sytuację licznej diaspory muzułmańskiej w Europie Zachodniej (we Francji i Niemczech). Agresywne organizacje fundamentalistyczne, prowadzące działania terrorystyczne, odgrywają istotną rolę m.in. w konflikcie palestyńsko-izraelskim (np. Hamas, Hezbollah). Celem ich ataków są często różne zachodnie instytucje, czego najtragiczniejszym przykładem był zamach na World Trade Center w Nowym Jorku i Pentagon w Waszyngtonie (11 września 2001). Nie osłabiła ich rozwoju kompromitacja idei państwa islamskiego, w skrajnej formie realizowana przez reżim talibów w Afganistanie. Talibowie wprowadzili nie tylko surowe sunnickie prawo islamskie – szariat, ale zlikwidowali też wszelkie przejawy kulturowych wpływów cywilizacji (np. kino) i pozbawili kobiety możliwości uczestnictwa w życiu publicznym (np. dostępu do edukacji i pracy). Władzę talibów obaliła w 2001 amerykańska interwencja. Pozostaje kwestią sporną, jak dalece islamski fundamentalizm jest mechanicznym odrzuceniem modernizacji, a w jakim stopniu podejmowaną przez społeczeństwa muzułmańskie próbą poszukiwania własnego miejsca w nowoczesnym świecie. Wiara Bóg W islamie występuje wiara w jednego boga, który w Koranie nazywany jest Allah. Jak mówi sura al-Ichlas z Koranu: On jest Bogiem jedynym Bogiem wiekuistym! Nie zrodził nikogo, ani też nie został zrodzony, a nikt nie jest Jemu równy. Według muzułmanów Bóg (arab. Allah) jest wszechwiedzący, doskonały, jest źródłem wszelkiej wiedzy i sprawiedliwości, ma znajomość prawa doskonałego. Jest niepodobny do nikogo i niczego nie można z nim porównywać. Islam zabrania przedstawiania go w jakiejkolwiek postaci. Wyznanie wiary Aby zostać muzułmaninem, czyli „poddanym Allahowi”, należy posiadać intencję oraz wypowiedzieć wyznanie wiary tzw. szahadę, która brzmi: „(Oświadczam, że) nie ma bóstwa prócz Boga (Allaha) i oświadczam, że Mahomet jest wysłannikiem Boga”. Zasadniczo powinno się to odbyć w obecności świadków, ale istnieją też interpretacje, według których ich obecność nie jest konieczna, gdyż świadkiem jest sam Allah. Dogmaty islamu Wiara w Allaha – jednego Boga, który nie posiada potomstwa (tawhid – jedynobóstwo; według muzułmanów odróżnia ono islam i judaizm od chrześcijaństwa i religii animistycznych). Wiara 'w Jego Anioły – np. anioła Dżibrila (Gabriela) lub Michaila (Michała). Wiara 'w Jego Księgi – w Koran (także Torę i Ewangelię – choć nie oznaczają one dokładnie tego samego, co dla żydów i chrześcijan – według muzułmanów zostały zafałszowane przez wyznawców tych religii). Wiara 'w Jego Proroków – np. w proroka Mahometa, Jezusa, Mojżesza, Adama itd.; Mahomet jest „pieczęcią proroków”- ostatnim z nich i tym, który przyniósł ostateczne objawienie (inaczej jest u lahorich, odłamu ahmadijji). Wiara 'w Dzień Ostatni – czyli Dzień Sądu Ostatecznego, w którym ludzie będą osądzeni przez Boga. Wiara 'w Przeznaczenie – czyli że wszelkie dobro i zło, które przydarza się człowiekowi, dzieje się za wolą Boga. Filary islamu Filary islamu sunnickiego W islamie sunnickim muzułmanin ma pięć obowiązków, zwanych pięcioma filarami islamu (Arkan ad-din, Arkan al-Islam): Wyznanie wiary (شهادة, szahada) – Oświadczam, że nie ma boga prócz Allaha, a Mahomet (Muhammad) jest Jego prorokiem (arab. „Aszhadu an la ilaha illa Allah wa aszhadu anna Muhammadan abduhu wa rasuluhu”; u większości szyitów dodatkowo: Ali jest przyjacielem Boga). Jest ona również aktem włączenia do wspólnoty muzułmańskiej i w razie przyjęcia islamu na łożu śmierci jest powszechnie uważana za warunek wystarczający do uznania za pełnoprawnego muzułmanina. Modlitwa (صلاة, salat) – odprawiana pięć razy dziennie, z twarzą zwróconą w stronę Mekki (do 627 roku w stronę Jerozolimy) – dzieci i osoby chore mogą odmawiać 3 razy dziennie. Jałmużna (زكاة, zakat) – określoną część swych dochodów (najczęściej 2,5%) muzułmanin ma obowiązek oddawać biednym. Uważana jest za jeden z pierwszych „nowoczesnych” podatków socjalnych Post (صوم, saum) – w ciągu dziewiątego miesiąca roku muzułmańskiego (ramadanu), muzułmanie muszą powstrzymywać się od jedzenia i picia (nie dotyczy kobiet w ciąży lub karmiących, małych dzieci, osób ciężko chorych oraz odbywających długą i wyczerpującą podróż), a także palenia tytoniu od wschodu do zachodu słońca. Wahhabici unikają nawet przełykania śliny. Pielgrzymka do Mekki (حج, hadżdż) – muzułmanin musi ją odbyć przynajmniej raz w życiu, jeśli pozwala mu na to sytuacja materialna. Często na podróż składa się cała lokalna wspólnota lub rodzina, która deleguje jedną osobę. Niektóre autorytety religijne uważają, że w razie braku możliwości odbycia pielgrzymki do Mekki można ją w pewien sposób zastąpić pielgrzymką do innego ważnego centrum islamu (ich liczba waha się od 7 do ponad 100). Filary islamu szyickiego Imamizm Filary islamu imamickiego uwzględniają pięć Usul al-Din i dziesięć Furu al-Din, tzn. wierzenia i praktyki islamu: Tawhid – Monoteizm: Wiara w jedyność Boga Adl – Boska sprawiedliwość: wiara w sprawiedliwość Boga Nubułłah – Proroctwo Imamat – Sukcesja po Mahomecie Mi'ad – Dzień Sądu Ostatecznego i Zmartwychwstania W dodatku do pięciu filarów, szyici imamici uwzględniają dziesięć obowiązkowych praktyk zwanych artykułami wiary: Salat – obowiązkowa modlitwa odprawiana pięć razy dziennie, z twarzą zwróconą w stronę Mekki Saum – post Zakat – jałmużna Chums – jałmużna Hadżdż – pielgrzymka do Mekki Dżihad – codzienna walka z samym sobą (np. przeciwko grzeszeniu), rzadziej walka zbrojna w obronie własnej ziemi Amr-bil-Maruf – żyć podług tego, co dobre i sprawiedliwe Nahi Anil Munkar – zabraniać tego, co złe Tawalla – okazywać miłość wobec dobra Tabarra – potępiać i okazywać nienawiść wobec zła Ismailizm Szyici ismailici posiadają siedem filarów wiary: Walajah (dosłownie „kuratela”) – miłość wobec Boga, proroków, imamów i duʻāt (misjonarzy). Tawhid – monoteizm, wiara w jedyność Boga. Salat – obowiązkowa modlitwa odprawiana pięć razy dziennie, z twarzą zwróconą w stronę Mekki. W odróżnieniu od muzułmanów sunnickich, szyickich imamitów i innych ismailitów, nizaryci wierzą iż forma modlitwy jest ustalana i może być zmieniona przez żyjącego imama (zobacz Aga Chan). Zakat – jałmużna. Saum – post. Hadżdż – pielgrzymka, różnie rozumiana przez poszczególne gałęzie ismailizmu. Jedne grupy odbywają ją do Mekki, inne jak np. Druzowie, rozumieją ją metaforycznie i w ogóle nie pielgrzymują fizycznie nigdzie. Dżihad – codzienna walka z samym sobą (np. przeciwko grzeszeniu), rzadziej walka zbrojna w obronie własnej ziemi Duchowni W islamie sunnickim nie istnieje odrębna grupa duchownych. Imam (pol.: przewodnik, szef) nie jest kapłanem, lecz członkiem społeczności wiernych, który prowadzi modlitwy. Imam nie musi być teologiem, powinien mieć tylko dobrą znajomość zasad islamu i Koranu, być mądry i poważany. Muezzin również nie jest duchownym. Znawcy islamu otaczani są szacunkiem, jako „następcy proroków”. Istnieje wiele kategorii na określenie osób, biegłych w zasadach islamu: aamij – znawca podstawowych zasad islamu; idżtihad – na podstawie tekstów religijnych wyjaśnia bieżące problemy społeczności (np. kultowe, polityczne, obyczajowe); tafsir – interpretator Koranu; al-alim al-mutabahhir – znawca tradycji, Koranu i Sunny; al-mudżtahid al-mutlak – najbardziej ceniona kategoria, biegły w syntezie różnych tekstów, w tworzeniu konkluzji i norm prawnych; al-mudżtahid fil-madh’hab – biegły w wyjaśnianiu kwestii prawnych, działa w określonej „szkole interpretacyjnej”. al-mudżtahid al-mutlak al-muntasib – jak powyżej, działa w określonej „szkole interpretacyjnej”; W islamie szyickim występują także inne stopnie duchowieństwa (np. ajatollah), mające strukturę hierarchiczną (mułła). Obecnie kraje Europy zachodniej starają się skłonić swoje społeczności muzułmańskie do przyjęcia zasady kształcenia duchownych w specjalnych szkołach teologicznych na Zachodzie, na wzór kleru chrześcijańskiego. Prawo Prawo islamskie, zwane Szariat (arab. الشريعة), oparte jest na Koranie, Sunnie i hadisach; poza nimi znaczenie mają też idżma (wykładnia przyjęta przez społeczność muzułmańską) i kijas (wnioskowanie analogiczne). Szariat rządzi (przynajmniej teoretycznie) wszystkimi dziedzinami życia muzułmanów. Praktyczną wykładnią prawa zajmują się sędziowie mufti. Oprócz powyższych do szariatu zaliczyć należy akady – prawo zwyczajowe, które sprawia, że szariat u różnych narodów jest nieco inny i tak na przykład w Afganistanie za cudzołóstwo karze się tylko kobietę, a u Arabów oboje cudzołożników. Prawo islamskie znacząco różni się także w przypadku poszczególnych gałęzi islamu; sunnici, szyici i ibadyci mają własny szariat. Dla przykładu, sunnitom wolno jeść wszystkie ryby, szyitom tylko te, które mają łuski. Islam a państwo Sunnizm W idealnym państwie sunnickim – kalifacie – religia, moralność oraz prawo państwowe są ze sobą nierozerwalnie związane. W praktyce w kręgu kultury islamu tylko niektóre państwa, jak Arabia Saudyjska i Afganistan, zrównały prawo religijne (szariat) z państwowym. W większości pozostałych (np. w Iraku) islam uznawany jest za fundament państwa, zaś Koran za źródło prawa świeckiego. Tylko w niektórych krajach z większością muzułmańską przeprowadzono rozdział religii oraz państwa. Z powyższych powodów w wielu państwach o większości muzułmańskiej nie są respektowane postanowienia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ dotyczące wolności (obowiązuje zakaz krytyki religii) czy wolności sumienia (zakaz apostazji. W 12 krajach muzułmańskich apostazja karana jest śmiercią). Wyjątki stanowią Turcja, gdzie w latach 20. XX wieku zbudowane zostało państwo laickie oparte na wzorze francuskim, jak również kraje, w których obowiązywała w XX wieku ideologia marksistowska (np. Albania i Kirgistan). W 1990 roku państwa islamskie przyjęły Kairską Deklarację Praw Człowieka w Islamie, która jako próba pogodzenia zachodniej idei praw człowieka z teologią islamską pomija kwestie wolności zmiany bądź odrzucenia religii i podkreśla interpretację praw człowieka w duchu prawa islamskiego. Islam sunnicki nakazuje bezwzględne posłuszeństwo prawowiernemu władcy muzułmańskiemu (tzn. kalifowi) i udział w prowadzonych przez niego wojnach (kital). Szyizm Muzułmanie szyiccy odrzucają sunnicki koncept kalifatu twierdząc, iż rządy grzesznego człowieka nigdy nie będą sprawiedliwe, dlatego imamatem () może rządzić tylko imam, członek rodziny i potomek Mahometa. Szyici wierzą, iż Mahomet przed śmiercią wskazał Alego jako własnego następcę, tak więc kalifaty: Abu Bakra, Umara, Usmana, umajjadów, abbasydów, Imperium Osmańskiego są uznawane za błędne, a ich władcy za uzurpatorów i tyranów. W zależności od gałęzi szyizmu, koncept imamatu jest różnie rozumiany; imamici oczekują powrotu dwunastego imama, który ustanowi sprawiedliwe rządy, jedni ismailici oczekują powrotu imamów, inni śledzą żyjących (np. Aga Chan), zajdyccy także są żyjący (ostatnim panującym był Muhammad al-Badr, jakkolwiek, jego synowie roszczą prawa do tronu). Jeżeli chodzi o sam stosunek do państwa podczas nieobecności imamatu, przytłaczająca większość szyitów żyjąca poza światem muzułmańskim, np. w Europie czy USA, jest wierna swoim krajom uznając rządy demokratyczne wedle nauk płynących z Koranu, które mówią, że muzułmanie powinni być wierni tym którzy nimi rządzą (4:60). Szyici odrzucają także idee walki z owymi rządami, ponieważ wobec nieobecności imamów, nie ma nikogo, kto by mógł prowadzić sprawiedliwy dżihad, więc każdy konflikt będzie sianiem anarchii na Ziemi (2:13). Na koniec, ostatnim argumentem szyickim jest fakt, że pod rządami sunnickiej większości są oni prześladowani i pozbawieni praw, tak więc zachodnia demokracja jest wytchnieniem od sunnickiego kalifatu. Mniejszość szyicka, która poparła pod nieobecność imamów ustanowienie państwa opartego na muzułmańskich wartościach, przejęła władzę w Iranie w 1979 roku, na jej czele stał duchowny Ruhollah Chomejni. Iran jest pomimo to republiką islamską rządzoną przez duchowieństwo i naczelnego przywódcę, nie imamatem, którego ostatecznie oczekują szyici. Muzułmanie na świecie Rozmieszczenie muzułmanów na świecie (państwa z populacją islamską ponad 10%, stan na rok 2000). Obecnie [2016] także w Czarnogórze i Rosji populacja muzułmańska przekroczyła 10%. Liczba wyznawców islamu Islam nieprzeciętnie szybko zwiększa liczbę swoich wyznawców. 30 marca 2008 dziennik „Corriere della Sera”, powołując się na Rocznik Papieski (Annuario Pontificio) na 2008, podał informację, iż Watykan po raz pierwszy oficjalnie przyznał, że liczba wyznawców islamu przekroczyła liczbę członków Kościoła rzymskokatolickiego (obecnie katolicy stanowią 17,4% ludności świata, a muzułmanie 19,2%). Za główną przyczynę tego zjawiska uważa się dynamiczny przyrost naturalny w krajach islamskich przy jednoczesnym spadku liczby urodzeń w krajach chrześcijańskich (wyjątkiem mogą być jedynie kraje Ameryki Łacińskiej). Członkowie Kościoła rzymskokatolickiego stanowią jedynie pewien procent chrześcijan (przy uwzględnieniu członków Kościoła prawosławnego, Kościołów protestanckich i anglikańskich chrześcijanie stanowią 33% światowej populacji), dlatego też chrześcijaństwo nadal stanowi największą religię świata. Trzecią religią świata pod względem liczby wyznawców jest hinduizm. Odłamy, nurty i szkoły koraniczne W świecie muzułmańskim brak jest jedności poglądów dotyczących szczegółów wiary przy wspólnym uznawaniu głównych założeń. Z tego względu islam dzieli się na trzy główne ortodoksyjne nurty: sunnizm szyizm charydżyzm Główne odłamy podzielone są wewnętrznie na szkoły koraniczne, z których każda posiada własne wykładnie dotyczące interpretacji poszczególnych sur Koranu. Najliczniejszą grupę stanowią sunnici i szacowani są według różnych źródeł na 87 do 90% wyznawców islamu. Podziały na nurty i szkoły są w większości zarzewiem konfliktów zbrojnych w krajach, gdzie muzułmanie stanowią większość. Religie poza głównymi nurtami Wiele religii i ruchów religijnych czerpie i czerpało z islamu różne poglądy religijne. Religie traktowane przez wyznawców za islamskie i podobnie oceniane przez większość autorytetów religijnych głównego nurtu islamu: druzyzm alawizm alewizm lahori (odłam ruchu ahmadijja) – tu zdania są jednak bardzo podzielone ahl-e hakk (silne kontrowersje nawet wśród wyznawców) Religie traktowane przez wyznawców za islamskie i oceniane jako nieislamskie przez większość autorytetów religijnych głównego nurtu islamu: Naród Islamu (oraz pięcioprocentowcy) qadiani (odłam ruchu ahmadijja) zakryci al-Ahbash Nieislamskie religie czerpiące wiele (często większość) doktryn z islamu (w kolejności podobieństwa do islamu): babizm (a obecnie azalityzm) bahaizm jezydyzm sikhizm Nieislamskie religie czerpiące niewiele z islamu, w których Mahomet uważany jest za proroka: kaodaizm karaimizm krymski Święta Początek roku (1 muharrama) – zwany jest „Dniem Odpuszczenia Win”. Nie jest to święto obchodzone przez wszystkich muzułmanów, ponieważ tego święta nie ustanowił Mahomet. Nie jest obchodzone w Arabii Saudyjskiej ani w krajach Zatoki Perskiej. Ci, którzy to święto obchodzą, obdarowują się w tym dniu słodyczami i opowiadają historie z życia Proroka, jego rodziny i towarzyszy. Sunnici poświęcają ten dzień głębszej refleksji religijnej. Dla szyitów jest to początek miesiąca, w którym obchodzą swoje najważniejsze święto upamiętniające śmierć imama Husajna. Irańczycy zgodnie z tradycją przedmuzułmańską świętują początek roku, zw. Nouruz (pers. nowy dzień), 21 marca (pierwszy dzień wiosny). Aszura (10 muharrama) – najważniejsze święto imamickie. Aszura jest kulminacją miesiąca żałoby, który rozpoczyna się pierwszego dnia roku. Aszura upamiętnia męczeńską śmierć trzeciego imama Husajna, który w 680 r. został zabity w bitwie pod Karbalą przez wojska kalifa omajjadzkiego. Z tej okazji odbywają się procesje i przedstawienia pasyjne. W czasie procesji zmierzających do grobu Husajna gromady mężczyzn biczują się do krwi. Pielgrzymi płaczą i zawodzą. Organizowane są spotkania, odrębne dla kobiet i mężczyzn, podczas których rozpamiętuje się cierpienia imama. Kobiety w tym czasie ubierają się na czarno i nie noszą ozdób. Turcy obchodzą Aszurę jako święto uratowania arki Noego, która zatrzymała się na górze Ararat. W tym dniu przygotowuje się świąteczne potrawy złożone z czterdziestu składników i częstuje się nimi przyjaciół i znajomych. Większość muzułmanów uznaje, że arka Noego zatrzymała się na górze Al-Dżudi w Arabii, nie zaś na górze Ararat w Turcji. Hidżra – święto upamiętnia ucieczkę Mahometa w 622 r. z Mekki do Medyny. Noc Poczęcia Proroka – na początku miesiąca radżab muzułmanie wspominają poczęcie proroka. W tym dniu na czole Abd Allaha, ojca Mahometa, pojawiła się światłość boska, która przeniosła się i wypełniła łono Aminy, matki Mahometa. W Turcji ta noc jest obchodzona jako noc światła – w meczetach zostawia się na noc palące się lampy, które rozświetlają ich wnętrza. Urodziny Proroka (ar. Maulid an-Nabi, urdu milad) – narodzinom Mahometa towarzyszyły liczne cuda: ziemię rozjaśniło niezwykłe światło, rozbrzmiewały głosy z niebios, aniołowie rozpostarli swe skrzydła i zadrżały trony panujących. We wczesnym islamie tego święta nie obchodzono, narodziło się w X–XI w. w Egipcie. Sunnici obchodzą je dwunastego dnia trzeciego miesiąca roku – w tym dniu wspominają zarówno narodziny, jak i śmierć Proroka. Szyici obchodzą je pięć dni później. W Turcji to święto nazywa się Świętem Światła. W meczetach zapala się lampy i świece. Organizuje się zgromadzenia, na których odprawia się modlitwy dziękczynne za Proroka i opowiada się budujące historie z jego życia. W Pakistanie święto to polega na wspominaniu Proroka na wspólnych spotkaniach i trwa cały miesiąc. Według wahhabitów, święto to jest sprzeczne z Koranem, ponieważ oddaje się cześć komuś innemu niż Allah Noc Wniebowstąpienia (arab. Id al-Isra) – święto upamiętniające nocną podróż i wniebowstąpienie Proroka (arab. al-miradż). Rozpoczyna się 27 radżaba i jest jedną z „pięciu świętych nocy” w islamie. Urodziny Ali ibn Abi Taliba – szyici świętują je 13 radżaba. Noc Niewinności – święto odpuszczenia grzechów, obchodzone w nocy z 14 na 15 szabana. Wierni błagają Boga, by przebaczył ludzkości wszystkie grzechy popełnione w minionym roku. Ramadan (pers., tur. Ramazan) – miesiąc postu (arab. saum, sijam – jeden z pięciu filarów islamu), dziewiąty miesiąc księżycowego kalendarza muzułmańskiego, najświętszy w roku, ponieważ w tym czasie został objawiony Mahometowi pierwszy fragment Koranu. W ciągu tego miesiąca od wschodu do zachodu słońca dorosłym, zdrowym muzułmanom nie wolno jeść, pić, posługiwać się używkami, oddawać się podnieceniu seksualnemu. Post ten, inaczej niż post w chrześcijaństwie, nie służy pokucie czy umartwianiu się, lecz ćwiczeniu samokontroli człowieka, aby potem było mu łatwiej kontrolować swoje pragnienia. Post służy także wyrażeniu solidarności z biednymi i głodującymi, a także pogłębieniu własnej pobożności, m.in. przez lekturę Koranu i rozważania. Z postu zwolnieni są: starcy, dzieci, kobiety w ciąży i karmiące, chorzy oraz osoby w podróży. Po zachodzie słońca, oznajmianym zazwyczaj wystrzałem armatnim, wszyscy zasiadają do pierwszego posiłku zwanego iftar, po którym przez całą noc muzułmanie odwiedzają się nawzajem, świętują w domu lub w miejscach publicznych (np. restauracjach). W czasie ramadanu miasta przyjmują odświętny wygląd, a wiele urzędów, szkoły czy uczelnie mają skrócony czas pracy. Ramadan kończy się świętem Id al-Fitr. Noc Mocy (Przeznaczenia) (arab. Lajlat al-Kadar, tur. Kadir Gecesi) – należy do „pięciu świętych nocy” i najczęściej przypada w 27. noc ramadanu, kiedy objawionych zostało pięć pierwszych wersetów Koranu z 97. sury, pt. „Przeznaczenie”. Głównym elementem tego święta jest rozważanie tej właśnie sury, która wyraża podziękowanie za zesłanie Słowa Bożego. Święto Przerwania Postu (arab. Id al-Fitr, pers. Ejd-e Fetr, tur. Şeker Bayram) – jedno z najważniejszych, obchodzone na koniec ramadanu. W tym dniu dziękuje się Bogu za przetrwanie postu i przebaczenie wszystkich grzechów. Ważnymi elementami święta są wspólna, uroczysta modlitwa w meczecie i odwiedzanie krewnych oraz przyjaciół. Każdy muzułmanin, który sam nie cierpi niedostatku, przed udaniem się na modlitwę powinien wesprzeć odpowiednim datkiem potrzebującego. W tym dniu muzułmanie składają sobie życzenia i obdarowują się prezentami, szczególnie nowymi ubraniami. Dzieci dostają słodycze (stąd turecka nazwa: şeker – cukier, słodycze) i pieniądze, a na ulicach miast ustawione są dla nich wesołe miasteczka. Święto Ofiar (arab. Id al-Adha, pers. Ejd-e Ghorban, tur. Kurban Bayram) – najważniejsze święto muzułmańskie, trwa cztery dni i jest związane z pielgrzymką do Mekki. Święto Ofiar upamiętnia ofiarę Abrahama i jego posłuszeństwo wobec Boga. Abraham (Ibrahim) według islamu miał złożyć w ofierze Bogu swego syna Izmaela, Bóg jednak, widząc oddanie Abrahama, pozwolił mu złożyć w ofierze barana zamiast dziecko. Na pamiątkę czynu Abrahama każdy ojciec rodziny składa w ofierze barana, wielbłąda lub krowę. Zwierzę musi być zabite rytualnie, następnie dzieli się mięso tak, by 1/3 oddać potrzebującym, 1/3 krewnym, a pozostałą 1/3 spożywa się na wspólnej uczcie. Tego dnia wspólnie odwiedza się meczet, recytuje Koran i rozdziela prezenty. W czasie Święta Ofiar wielu muzułmanów składa też datki pieniężne przeznaczone na pomoc biednym i fundacje charytatywne. Znaczenie kulturowe Z powodu zakazu przedstawiania w sztuce zwierząt i ludzi rozwinęła się ornamentyka, wykorzystująca kaligrafię i motywy roślinne, której przykładem jest arabeska. Zakaz lichwy doprowadził do powstania szeregu alternatywnych rozwiązań, które miały na celu uniknięcie konieczności pobierania odsetek w transakcjach finansowych (bankowość islamska). Kontrowersje i krytyka Dżihad Dżihad jest ciągłą obroną głównej idei islamu wyrażanej w szahadzie. Znaczenie tego terminu jest bardzo różnie interpretowane przez różne nurty i szkoły koraniczne: od walki zbrojnej o panowanie islamu na całym świecie (Kital) do wewnętrznej walki duchowej (tzw. Większy Dżihad). Często interpretacja ma charakter indywidualny dla wierzących. Dla rozwiązania problemów z jego wykładnią teolodzy muzułmańscy odwołują się do tradycji (hadisów), czyli przekazów o wypowiedziach i czynach Mahometa. Należy podkreślić, że w islamie istnieje wiele lokalnych ośrodków studiów koranicznych i ich interpretacje Koranu mogą się znacznie różnić od siebie. Według przekazu hadisów oraz przekazów historycznych, w czasach Mahometa i bezpośrednio po nim rozumiano dżihad m.in. jako zbrojną walkę z niewiernymi i to właśnie prowadząc wojnę Mahomet zjednoczył Arabów wokół siebie, a po jego śmierci zaatakowali oni Cesarstwo Bizantyńskie i Persję, w ciągu nieco ponad stu lat podbijając całą Afrykę Północną, Półwysep Iberyjski, Bliski Wschód i znaczną część Azji Środkowej. Sunnici i szyici różnie interpretują pojęcie dżihadu. W islamie sunnickim, zbrojny dżihad jest ofensywny bądź defensywny, do walki może wezwać tylko kalif, inni akceptują walkę także pod jego nieobecność (np. aby ustanowić kalifat). W islamie szyickim, dżihad ofensywny jest „zawieszony” i zakazany do momentu powrotu ostatniego imama, dżihad defensywny (np. zbrojna obrona przed eksterminacją, obrona miejsc świętych) jest dozwolony tylko, gdy wezwie do niego wielki ajatollah (imamizm) bądź żyjący imamowie (ismailizm i zajdyzm). Przykładem szyickiego dżihadu defensywnego jest fatwa Ali as-Sistaniego wzywająca irackich szyitów do obrony miejsc kultu i zniszczenia Państwa Islamskiego. Kobieta w islamie Zagadnienie sytuacji kobiet w krajach muzułmańskich należy do najbardziej kontrowersyjnych. Wersety Koranu dotyczące kobiet są różnie interpretowane w zależności od kontekstu, czasu, sytuacji politycznej i społeczno-ekonomicznej. Jednakże w świetle Koranu mężczyzna i kobieta są traktowani jako różne, lecz równe sobie istoty ludzkie. Islam zagwarantował kobiecie szereg praw, zgodnie ze słowem objawionym Boga (z arabskiego ‘Allah’) zapisanym w Koranie, jak wierzą muzułmanie, na przykład; W obowiązkach religijnych, tj. modlitwa, jałmużna, post, pielgrzymka, kobieta ma te same zobowiązania co mężczyzna. Kobieta na równi z mężczyzną ma prawo do ochrony swej godności i honoru (Koran 24:4). Kobieta na równi z mężczyzną ma prawo do dziedziczenia po bliskich: „Mężczyznom przypada część tego, co pozostawili rodzice i krewni; i kobietom przypada część tego, co pozostawili rodzice i krewni. Czy to będzie mało, czy dużo, to jest udział obowiązujący prawnie” (Koran 4:7) Kobieta na równi z mężczyzną posiada prawo do wykształcenia, zdobywania wiedzy oraz nauczania, prorok Mahomet powiedział: „Zdobywanie nauki jest obowiązkiem każdego muzułmanina.” (Sunen Ibn Madża, Hadis Nr 224) Kobieta podobnie jak mężczyzna może udzielić azylu (zapewnić bezpieczeństwa) (Koran 9:6) Prawo do wyboru męża, w sprawie małżeństwa islam bierze pod uwagę zdanie kobiety, uznając go za warunek ważności aktu. Prorok Mahomet przekazał „'''... Kobieta nie wyjdzie za mąż, dopóki nie zostanie zapytana o zgodę. Zapytali: Jak wygląda jej zgoda? Wysłannik rzekł: Milczy.” (Sahih al-Buchari, Hadis Nr 4843); „O wy, którzy wierzycie! Nie jest wam dozwolone, abyście dziedziczyli kobiety wbrew ich woli.” (Koran 4:19) Prawo do ‘as-sadak’ jest obowiązkowym darem małżeńskim od męża dla żony. Inne (czytaj w linkach zewnętrznych). Sprawa kobiety jako świadka w islamie jest bardzo kontrowersyjna. Krytykowane są również zawarte w Koranie wskazania o biciu kobiet w niektórych sytuacjach. Jednak jeden z tłumaczy Koranu – – wykazuje, że te fragmenty Koranu nakazują tylko „lekkie bicie”. Użycie przez mężczyznę siły fizycznej jest dopuszczalne wobec małżonki tylko w wypadku, kiedy nie skorygowała ona swego niewłaściwego zachowania mimo reprymendy słownej. Współczesne tłumaczenia Koranu, np. tłumaczenie odchodzą od tłumaczenia wersetu 34 z sury 4: jako „bić”. Arabskie słowo „daraba” tłumaczone do tej pory jako „bić” zapisywane za pomocą liter d-r-b ma 16 innych znaczeń, m.in. „oddzielać” lub „odchodzić”. Identycznie interpretują to słowo współczesne tłumaczenia przekładu Koranu na turecki i na angielski . Inną krytykowaną na Zachodzie zasadą islamu jest nakaz skromności (hidżab), ograniczający swobodę w wyborze ubioru. Skromność ta obowiązuje obie płci. Sura 24, werset 31 głosi: „Powiedz wierzącym kobietom, żeby spuszczały skromnie swoje spojrzenia i strzegły swojej czystości; i żeby pokazywały jedynie te ozdoby, które są widoczne na zewnątrz; i żeby narzucały zasłony na piersi, i pokazywały swoje ozdoby jedynie swoim mężom lub ojcom albo ojcom swoich mężów, albo swoim synom lub synom swoich mężów, albo swoim braciom, albo synom braci lub synom swoich sióstr; lub ich żonom, lub tym, którymi zawładnęły ich prawice. I niech one nie stąpają tak, aby było wiadomo, jakie ukrywają ozdoby”. Wielu muzułmanów uważa, iż to kultura zachodnia ze swoim kultem ciała urąga godności kobiety, jak również, że pogorszenie sytuacji kobiet w wielu krajach Bliskiego Wschodu jest wynikiem wpływów europejskich. Pokój i wojna W Koranie znajduje się pochwała pokoju, stwierdza się też, że to bezbożnicy wywołują wojny i że Allah nie pochwala użycia siły zbrojnej (kital), z wyjątkiem walki przeciwko siłom zła: Ilekroć rozpalają ogień wojny, Bóg go wygasza. Oni usiłują szerzyć na ziemi zgorszenie, lecz Bóg nie miłuje tych, którzy szerzą zgorszenie. (5:64) Wolno walczyć tym, którzy doznali krzywdy – Zaprawdę, Bóg jest wszechwładny, by im udzielić pomocy – i tym, którzy zostali wypędzeni bezprawnie ze swoich domostw, jedynie za to, iż powiedzieli: „Pan nasz – to Bóg!” I jeśliby Bóg nie odepchnął ludzi, jednych przy pomocy drugich, to zostałyby zniszczone klasztory i kościoły, miejsca modlitwy i meczety, gdzie często wspomina się imię Boga. Bóg pomoże z pewnością tym, którzy Jemu pomagają. Zaprawdę, Bóg jest Mocny, Potężny! (22:39-40) Zwalczajcie na drodze Boga tych, którzy was zwalczają, lecz nie bądźcie najeźdźcami. Zaprawdę; Bóg nie miłuje najeźdźców! I zabijajcie ich, gdziekolwiek ich spotkacie, i wypędzajcie ich, skąd oni was wypędzili – Prześladowanie jest gorsze niż zabicie. – I nie zwalczajcie ich przy świętym Meczecie, dopóki oni nie będą was tam zwalczać. Gdziekolwiek oni będą walczyć przeciw wam, zabijajcie ich! – Taka jest odpłata niewiernym! – Ale jeśli oni się powstrzymają... – zaprawdę, Bóg jest przebaczający, litościwy! I zwalczajcie ich, aż ustanie prześladowanie i religia będzie należeć do Boga. A jeśli oni się powstrzymają, to wyrzeknijcie się wrogości, oprócz wrogości przeciw niesprawiedliwym! Miesiąc święty za miesiąc święty. Rzeczy święte podlegają talionowi. A jeśli kto odnosi się wrogo do was, to i wy odnoście się wrogo do niego, podobnie jak on odnosi się wrogo do was. I bójcie się Boga! I wiedzcie, że Bóg jest z bogobojnymi! (2:140-149) Koran (8:59-61); głosi jednak również tzw. świętą wojnę (dżihad). Wszakże wojna ta, według różnych interpretacji, nie musi być zawsze walką zbrojną – może być także „walką duchową” (czasem wyodrębnia się aż 5 rodzajów dżihadu). Standardowo wyodrębnia się dżihad większy, będący walką z własnymi słabościami oraz dżihad mniejszy, szerzony mieczem. Istnieje kilka hadisów dotyczących dżihadu, m.in.: Prorok spytał pewnego mężczyzny, który chciał iść na wojnę: „Czy twoja matka żyje?” Mężczyzna odpowiedział: Tak. Prorok rzekł: „Towarzysz jej, gdyż raj jest u jej nóg”. (Rel. Ibn Madża, an-Nisai oraz al-Hakim) Abu Hurajra powiedział, że Prorok rzekł: „Dbający o potrzeby wdowy i biednego jest jak walczący na drodze Allaha (mudżahidin)” (relacjonowali al-Buchari i Muslim). Pewnego razu A’isza powiedział Prorokowi: O Proroku Allaha! Widzimy, że dżihad jest najlepszym czynem, czy nie mamy walczyć w drodze Allaha? Prorok rzekł: „Ależ najlepszy dżihad to dobra pielgrzymka” (relacjonował al-Buchari). Według zwolenników pokojowego znaczenia dżihadu oznacza on świętą wojnę prowadzoną w umyśle wiernego, walkę z własnymi słabościami. Jednak zawsze ostatecznym celem owej walki jest wzmocnienie islamu. Nie podlega wątpliwości, iż Mahomet prowadził walkę zbrojną zarówno obronną, jak i agresywną. Wersety głoszące świętą wojnę znacznie przewyższają liczebnie wersety promujące pokój i tolerancję. Zgodnie z niektórymi interpretacjami dżihad może ogłosić wyłącznie kalif, a ponieważ kalifat nie istnieje od 1924 r. ogłoszenie świętej wojny jest uznawane przez część muzułmanów za niemożliwe. W świetle coraz częstszych zamachów terrorystycznych dokonywanych przez radykalnych muzułmanów ważnym pytaniem jest, czy motywacją zbrodni dokonywanych przez terrorystów islamskich jest religia, czy też inne czynniki, np. polityczne czy osobiste. Niektóre fragmenty Koranu sugerują, iż gniew i zemsta Boga wobec niewiernych i grzeszników w piekle po śmierci realizowana jest również rękoma pobożnych muzułmanów za życia, wywyższając męczeńską śmierć poniesioną w walce z niewiernymi i obiecując poległym nagrodę w raju. Niechże walczą na drodze Boga ci, którzy za życie tego świata kupują życie ostateczne! A kto walczy na drodze Boga i zostanie zabity albo zwycięży, otrzyma od Nas nagrodę ogromną (4:74). To nie wy ich zabijaliście, lecz Bóg ich zabijał. To nie ty rzuciłeś, kiedy rzuciłeś, lecz to Bóg rzucił; aby doświadczyć wiernych doświadczeniem pięknym, pochodzącym od Niego. Zaprawdę, Bóg jest słyszącym, wszechwiedzącym! (8:17) Część uczonych islamskich uważa jednak terroryzm za zły i sprzeczny z Koranem, opierając się na poniższych fragmentach: Nie poszukuj zgorszenia na ziemi! Zaprawdę, Bóg nie miłuje szerzących zgorszenie! (28:77) Bóg nie zabrania wam, abyście byli dobrzy i sprawiedliwi względem tych, którzy was nie zwalczali z powodu religii ani nie wypędzali was z waszych domostw. Zaprawdę, Bóg miłuje ludzi sprawiedliwych! (60:8) Zwraca się również uwagę, że według hadisów Prorok Mahomet zakazał zabijania kobiet i dzieci, jak również niszczenia miejsc kultu. Inny hadis zabrania zabijania innowierców, którzy podpisali z państwem muzułmańskim traktat pokojowy: „Ktokolwiek zabije tego kto jest objęty porozumieniem ochrony ten nawet nie poczuje zapachu Raju.” Zabójstwo Koran w surze 5:32 zakazuje zabójstwa słowami: Ten, kto zabił człowieka, który nie popełnił zabójstwa i nie szerzył zgorszenia na ziemi, czyni tak, jakby zabił wszystkich ludzi. W tym wersecie do zakazu zabijania zostają dodane dwa wyjątki dotyczące zabójców oraz szerzących zepsucie (arab. فساد fasad), przy czym słowo to pada w wersie 2:204-205, lecz i tutaj nie jest do końca zdefiniowane. Kolejny wers dopisuje do tej listy możliwość zabijania osób, które występują przeciw Allahowi, Mahometowi oraz powtórzono wyjątek dla szerzących zepsucie: Zapłatą dla tych, którzy zwalczają Allaha, i Jego Posłańca, i starają się szerzyć zepsucie na ziemi, będzie tylko to, iż będą oni zabici lub ukrzyżowani albo też obetnie im się rękę i nogę naprzemianległe, albo też zostaną wypędzeni z kraju. (Koran 5:33). Kolejna sura ogłasza ułaskawienie dla tych, którzy się nawrócą (Koran 5:34). Kolejny wyjątek od zabijania wprowadzają sura 2 w wersetach 190-191: Zwalczajcie na drodze Boga tych, którzy was zwalczają, lecz nie bądźcie najeźdźcami. Zaprawdę; Bóg nie miłuje najeźdźców! I zabijajcie ich, gdziekolwiek ich spotkacie, i wypędzajcie ich, skąd oni was wypędzili – Prześladowanie jest gorsze niż zabicie – I nie zwalczajcie ich przy świętym Meczecie, dopóki oni nie będą was tam zwalczać. Gdziekolwiek oni będą walczyć przeciw wam, zabijajcie ich! – Taka jest odpłata niewiernym!Potwierdzenie fragment znajduje również w wersie 4:74 mówiącym o nagrodzie dla tych, których zginą w tej walce. Prawo muzułmańskie (szariat) w części interpretacji przewiduje karę śmierci (ukamienowanie, ścięcie mieczem, zrzucenie z wysokości, bądź powieszenie) w o wiele większym zakresie niż prawodawstwo krajów szeroko pojętej cywilizacji zachodniej. Grozi ona na przykład za przestępstwa takie jak cudzołóstwo, bluźnierstwo czy też homoseksualizm. W większości krajów stosujących prawo koraniczne karze śmierci podlega również apostazja, czyli porzucenie islamu, które nazywa się riddą. Islam wobec innych religii Stosunek islamu do wyznawców innych religii jest złożony. Koran (2:256) stwierdza, że „nie ma przymusu w religii”, co w praktyce było często naruszane. Żydzi, chrześcijanie i sabejczycy (później dodano również zaratusztrian, co do dziś nie jest uznawane przez wszystkich teologów) określani są jako „ludzie Księgi” (ahl al-kitāb, dhimmi), którzy mają być tolerowani przez wyznawców islamu. W poprzednich epokach (w niektórych krajach muzułmańskich również dziś) „ludzie Księgi” byli jednak poddawani różnym formom dyskryminacji. W przeszłości były to np. zakazy procesji, naprawiania starych i budowy nowych świątyń, używania kołatek w kościołach, wykonywania określonych zawodów (zwłaszcza służby w urzędach państwowych) oraz nakaz noszenia charakterystycznej odzieży lub oznakowań. Zdarzały się pogromy, niszczenie świątyń i wymuszone nawrócenia na islam (np. w czasach kalifa Al-Hakima, którego druzowie ogłosili Bogiem). Obecnie dyskryminacja przybiera głównie formy szykan administracyjnych, nierównego traktowania przez wymiar sprawiedliwości i ograniczania kultu. W Koranie pojawiają się fragmenty, które promują tolerancję religijną, np. „Zaprawdę, ci, którzy uwierzyli, ci, którzy wyznają judaizm, chrześcijanie i sabejczycy, i ci, którzy wierzą w Boga i w Dzień Ostatni i którzy czynią dobro, wszyscy otrzymają nagrodę u swego Pana; i nie odczują żadnego lęku, i nie będą zasmuceni!” (Koran 2:62, tłum. Józef Bielawski). Jednak znacznie więcej jest wersetów, które zachęcają do nienawiści do niemuzułmanów, np. „O wy, którzy wierzycie! Nie bierzcie sobie za przyjaciół żydów i chrześcijan; oni są przyjaciółmi jedni dla drugich. A kto z was bierze ich sobie za przyjaciół, to sam jest spośród nich. Zaprawdę, Bóg nie prowadzi drogą prostą ludu niesprawiedliwych!” (Koran 5:51, tłum. Józef Bielawski). (Koran 5:82) Ty z pewnością się przekonasz, że ludzie najbardziej zawzięci w swojej wrogości wobec tych, którzy uwierzyli – to żydzi i bałwochwalcy. I z pewnością się przekonasz, że najbliżsi, przez swoją przyjaźń, tym, którzy uwierzyli, są ci, którzy mówią: „My jesteśmy chrześcijanami!” Sam prorok Mahomet i jego bezpośredni następcy na ogół nie wypędzali z krajów podbitych przez Arabów chrześcijan i żydów. Wyjątek stanowiły trzy żydowskie plemiona z Medyny, z których dwa zostały przez Mahometa wypędzone, a trzecie zostało z jego aprobatą wymordowane. Podobnie, Żydzi z Chajbaru i chrześcijanie z Nadżranu zostali wypędzeni za panowania kalifa Umara ibn al-Chattaba. Judaizm Koran przyznaje, iż Mojżesz (Musa) był „prorokiem Boga” (podobnie jak inni prorocy żydowscy); Tora (Taurat) jest „słowem Allaha”, ale słowem przeinaczonym. Żydzi określeni są jako winni „odwrócenia się” od Boga i Jego prawdziwych słów, ponieważ zaczęli czcić „złotego cielca” i przeinaczyli słowa boże, przekazane im przez Mojżesza. Znane są masowe prześladowania Żydów przez muzułmanów (np. przez Almohadów w Afryce Północnej w połowie XII wieku). Z drugiej strony w wielu średniowiecznych krajach muzułmańskich, takich jak Andaluzja, Żydzi byli tolerowani i mieli możliwość rozwoju swojej religii i kultury. Chrześcijaństwo Różnice i podobieństwa Jezus (Isa) pojawia się w Koranie pod nazwą Jezus syn Maryi (arab. Isa Ibn Mariam) (Koran 2:87) i określany jest jako prorok (posłaniec) boży (postać Jezusa otaczana jest szacunkiem jako jednego z najważniejszych proroków, ale nie najważniejszego). Przepowiada, że będzie On uzdrowicielem, cudotwórcą i nauczycielem dzieci Izraela (Koran 3:42-51, 19:16-34), jakkolwiek przekaz Koranu w wielu punktach jest niezgodny lub nawet sprzeczny z naukami Jezusa przekazywanymi przez Biblię (5:32, 5:45. 5:90). Między innymi negowane są boska natura Jezusa, jak również śmierć na krzyżu (określona jako fałszerstwo), według islamu Jezus nie poniósł „haniebnej” śmierci w męczarniach, gdyż chronił go Bóg. Święta księga islamu wspomina o tym, że niewierni uknuli przeciw niemu spisek, aby Go zabić (Koran 3, 52-54) i twierdzi, że spisek ten miał się nie powieść (Koran 4:157). Muzułmanie nie wierzą, by Jezus był ‘synem bożym’ (Koran 6:101, 5:75, 18:4-5). Również postawa Mahometa w stosunku do Jezusa wykazuje, że ten wysuwa się w swoich wypowiedziach przed jego osobę (Koran 43:81), gdzie dla chrześcijan jest to nie do przyjęcia. Żydzi powiedzieli: „Uzajr jest synem Boga”. A chrześcijanie powiedzieli: „Mesjasz jest synem Boga”. Takie są słowa wypowiedziane ich ustami. Oni naśladują słowa tych, którzy przedtem nie wierzyli. Niech zwalczy ich Bóg! Jakże oni są przewrotni! (Koran 9:30) Chrześcijanie mieli jakoby przeinaczyć słowa Boga (Koran 3:71, 5:14-15), przekazane im przez Jezusa, i stworzyli „trzech bogów” (Trójca Święta), zamiast uznać jednego (Koran 4:171), co staje w opozycji do Biblii, gdzie przekazane słowa Jezusa wymieniają „Syna, Ojca i Ducha Świętego” (Mt 28:19) oraz fragmentu, gdzie Bóg stwierdza o Jezusie: „Tyś jest mój Syn umiłowany” (Mk 1,10-11). W Koranie jest też zawarty błędny przekaz, z którego wynika, że chrześcijanie wierzyli, iż Maryja jest również Bogiem (Koran 5:116). Z tych powodów część nurtów muzułmańskich traktuje chrześcijan jako „bezbożników” lub nawet „politeistów” (ar. muszrik). Różnica dotyczy również rozumienia osoby Pocieszyciela, którego zapowiedział Jezus, według chrześcijan jest nim Duch Święty (zgodnie z treścią w Nowym Testamencie), a według muzułmanów prorok Mahomet. Zgodność Koran i Biblia osiągają w punkcie powtórnego przyjścia Jezusa na ziemię, które to będzie zwiastunem Sądu Ostatecznego. (Koran 43, 61). Koran zatem odrzucając Trójcę Świętą i śmierć Jezusa na krzyżu odrzuca zmartwychwstanie Jezusa, tym samym odrzucając podstawowe założenia wiary chrześcijańskiej. Stosunek do chrześcijan Koran o chrześcijanach, podobnie jak o żydach, wyraża się słowami „ludzie księgi” i najczęściej w ten sposób do nich lub o nich się wyraża, ale też wymienia ich z nazwy rozróżniając od żydów. Uznaje ich najbliższych islamowi (Koran 5:82), ale w większości potępia chrześcijan (Koran 9:30-31) i wzywa do zaprzestania wiary w Trójcę (Koran 4:171). Dla wyznawców islamu określa jednoznacznie stosunek do chrześcijan określając ich jako nieprzyjaciół (Koran 5:51, 5:14) wzywając jednocześnie do prześladowania (Koran 9:29). Koran pomimo wersetów pokazujących punkty wspólne obu religii nazywa chrześcijan niewiernymi wprost (Koran 5:72, 9:31) lub też poprzez niewiarę w przekaz „Posłańca” Mahometa. Islam w Polsce Historia Islamu na ziemiach polskich sięga XIV w. Pierwszymi wyznawcami islamu byli Tatarzy polscy pochodzący pierwotnie ze Złotej Ordy i Krymu. Aż do XX w. byli niemalże jedyną grupą w Polsce wyznającą islam. Kolejną niewielką grupą byli kupcy i dyplomaci z krajów arabskich osiedlający się w Polsce na przełomie XVIII i XIX w. Ostatnią większą grupą byli studenci z krajów muzułmańskich przybywający na studia głównie w drugiej połowie XX wieku. W 2010 roku liczba muzułmanów w Polsce szacowana była na około 20 000 wyznawców. W Polsce znajduje się 12 czynnych meczetów sunnickich – mają je: Aktualnie nie ma w Polsce meczetów szyickich. Instytucje badawcze zajmujące się islamem w Polsce Zakład Islamu Europejskiego Instytutu Orientalistycznego Uniwersytetu Warszawskiego Zobacz też filozofia świata islamu architektura islamu Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Polskojęzyczne Katedra Bliskiego Wschodu i Północnej Afryki Wydziału Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Łódzkiego Planeta Islam – Strona przedstawiająca wiarę, metodologię oraz praktyki religijne pierwszych pokoleń muzułmanów Serwis internetowy Daniela Pipesa – publicysty i analityka zajmującego się islamem Status kobiety w islamie Karolina Głowacka i Katarzyna Pachniak, Islam i dżihad – czy są nierozłączne? O początkach działania Mahometa'', kanał „Radio Naukowe” na YouTube, 30 czerwca 2022 [dostęp 2023-09-09]. Anglojęzyczne Euro-Islam Website Coordinator Jocelyne Cesari, Harvard University and CNRS-GSRL, Paris Asabiyya: Re-Interpreting Value Change in Globalized Societies Why Europe has to offer a better deal towards its Muslim communities. A quantitative analysis of open international data

143139

https://pl.wikipedia.org/wiki/Franciszek%20%28papie%C5%BC%29

Franciszek (papież)

Franciszek (, , ; właśc. Jorge Mario Bergoglio SJ; ur. 17 grudnia 1936 w Buenos Aires) – argentyński duchowny rzymskokatolicki, jezuita, arcybiskup metropolita Buenos Aires i Prymas Argentyny w latach 1998–2013, kardynał prezbiter w latach 2001–2013, przewodniczący Konferencji Episkopatu Argentyny w latach 2005–2011, 266. papież i 8. Suweren Państwa Watykańskiego od 2013, sekretarz sekcji ds. migrantów i uchodźców Dykasterii ds. Integralnego Rozwoju Człowieka od 2017, prefekt Dykasterii ds. Ewangelizacji od 2022. Po powrocie do zdrowia po ciężkiej chorobie, w 1958 wstąpił do zakonu jezuitów. Święcenia kapłańskie przyjął w 1969, a w latach 1973–1979 był prowincjałem jezuickim w Argentynie. W 1992 mianowany biskupem pomocniczym archidiecezji Buenos Aires oraz biskupem tytularnym Auki, a w 1998 roku został arcybiskupem Buenos Aires. W 2001 kreowany kardynałem prezbiterem z kościołem tytularnym San Roberto Bellarmino. Po rezygnacji Benedykta XVI, 13 marca wybrany na jego następcę. Imię Franciszek wybrał na cześć św. Franciszka z Asyżu. Jest pierwszym papieżem z Ameryki Południowej, a także pierwszym spoza Europy od czasu papieża Grzegorza III (pontyfikat 731–741). Jest również pierwszym jezuitą wybranym na papieża i pierwszym zakonnikiem od czasu papieża Grzegorza XVI (pontyfikat 1831–1846). Jest poliglotą, posługuje się językami: hiszpańskim, włoskim, niemieckim, francuskim, łaciną, piemonckim oraz angielskim, zna też portugalski. Na studiach uczył się także klasycznej greki. Przypisuje mu się mniej formalne podejście do papiestwa niż jego poprzednikom. Zdecydował się na przykład zamieszkać w Domus Sanctae Marthae zamiast w papieskim apartamencie Pałacu Apostolskiego. Znany ze swojej pokory, troski o ubogich i zaangażowania w dialog międzyreligijny. Podtrzymuje tradycyjne poglądy Kościoła na temat aborcji, celibatu i wyświęcania kobiet. Utrzymuje, że Kościół powinien być bardziej otwarty dla członków społeczności LGBT i opowiada się za prawnym uznawaniem par osób tej samej płci. Jest krytykiem nieokiełznanego kapitalizmu i ekonomii wolnorynkowej, konsumpcjonizmu i nadmiernego rozwoju oraz opowiada się za podejmowaniem działań w sprawie zmian klimatycznych. W dyplomacji międzynarodowej pomagał w przywróceniu stosunków amerykańsko-kubańskich oraz wspierał sprawę uchodźców podczas kryzysów migracyjnych w Europie i Ameryce Środkowej. Jest zdecydowanym przeciwnikiem nacjonalizmu oraz dyskryminacji motywowanej wiarą. Jest trzecim, po Leonie XIII i Klemensie XII, najstarszym urzędującym biskupem Rzymu. Został uhonorowany tytułem Człowiek Roku 2013 magazynu „Time”. Życiorys Młodość i wykształcenie Urodził się 17 grudnia 1936 we Flores, ubogiej dzielnicy Buenos Aires. Był najstarszym z pięciorga dzieci księgowego Mario José Bergoglio (1908–1959) i Reginy María Sívori (1911–1981). Mario Bergoglio był włoskim imigrantem urodzonym w Portacomaro. Regina Sívori była gospodynią domową urodzoną w Buenos Aires w rodzinie pochodzenia północnowłoskiego (piemoncko-genueńskiego). Rodzina Mario José opuściła Włochy w 1929 roku, aby uciec przed faszystowskimi rządami Benito Mussoliniego. Według Maríi Eleny Bergoglio (ur. 7 lutego 1948) nie wyemigrowali ze względów ekonomicznych. Jego drugim rodzeństwem było Alberto Horacio (17 lipca 1942 – 15 czerwca 2010), Oscar Adrián (zm. 30 stycznia 1938) i Marta Regina (24 sierpnia 1940 – 11 lipca 2007). Jego siostrzenica, Cristina Bergoglio, jest malarką mieszkającą w Madrycie. W wieku 6 lat uczęszczał do Wilfrid Barón de los Santos Ángeles, szkoły salezjanów, w Ramos Mejía. Uczęszczał do technikum Escuela Técnica Industrial Hipólito Yrigoyen, nazwanego na cześć byłego prezydenta Argentyny. Szkołę ukończył z dyplomem technika chemika. Cierpiał na zagrażające życiu zapalenie płuc i trzy cysty. Niedługo potem wycięto mu fragment prawego płuca. W wieku 21 lat rozpoczął studia w seminarium, w Villa Devoto koło Buenos Aires. 11 marca 1958 wstąpił do zakonu jezuitów i kontynuował naukę w domach zakonnych; w nowicjacie w Chile zgłębiał nauki humanistyczne, w Colegio Máximo San José w San Miguel koło Buenos Aires obronił licencjat z filozofii, w Colegio de la Inmaculada Concepción w Santa Fe studiował literaturę i psychologię. W latach 1964–1965 był nauczycielem literatury i psychologii w Colegio de la Inmaculada Concepción w Santa Fe, zaś w 1966 r. w Colegio del Salvador w Buenos Aires. W latach 1967–1970 studiował teologię na wydziale teologicznym Colegio Máximo San José w San Miguel. Prezbiter 13 grudnia 1969 roku z rąk arcybiskupa Ramóna José Castellano, emerytowanego metropolity Córdoby, przyjął święcenia kapłańskie, a wieczystą profesję złożył 22 kwietnia 1973. Po złożeniu ślubów wieczystych w latach 1971–1973 był mistrzem nowicjatu w seminarium w Villa Barilari i, równocześnie, profesorem Wydziału Teologii w Colegio Máximo San José w San Miguel, a od 1972 r. przez rok członkiem konsulty (rady) prowincji jezuickiej San Miguel, wreszcie prowincjałem jezuitów w Argentynie (1973–1979). W 1973 roku zaczęto określać go „głową argentyńskiego kościoła”. Po zakończeniu sprawowania tego urzędu, w 1979 r., przebywał w Niemczech, a następnie w Instituto Secundario „El Salvador” w Córdobie. W tym samym roku (1979) został ponownie rektorem Colegio Máximo de San José w San Miguel (pozostał nim do 1986 r.). We Frankfurcie nad Menem kontynuował naukę na wydziale teologicznym St. Georgen. W latach 1986–1988 był członkiem komitetu redakcyjnego „Boletín de espiritualidad”, a następnie w latach 1990–1991 spowiednikiem w Residencia Mayor w Córdobie. Biskup 20 maja 1992 został prekonizowany przez papieża Jana Pawła II biskupem pomocniczym Buenos Aires i biskupem tytularnym Auca. Sakry biskupiej udzielił mu 27 czerwca 1992 arcybiskup Buenos Aires, kardynał Antonio Quarracino, któremu asystowali nuncjusz apostolski w Argentynie, arcybiskup Ubaldo Calabresi, i Emilio Ogñénovich, biskup diecezjalny Mercedes-Luján. 3 czerwca 1997 został przeniesiony na arcybiskupa koadiutora tej archidiecezji, obejmując rządy 28 lutego 1998, po śmierci kardynała Quarracino. 30 listopada 1998 został jednocześnie ordynariuszem dla wiernych rytów orientalnych, mieszkających w Argentynie, nieposiadających własnego ordynariusza. Pełnił funkcje Wielkiego Kanclerza Katolickiego Uniwersytetu Argentyny oraz wiceprzewodniczącego Konferencji Episkopatu Argentyny. W grudniu 2011 r. w związku z ukończeniem 75 lat złożył rezygnację z obowiązków arcybiskupa metropolity Buenos Aires, jednakże papież Benedykt XVI zlecił mu dalsze sprawowanie urzędu i pełnił aż do wyboru na papieża w 2013 r. Brał udział w sesjach Światowego Synodu Biskupów w Watykanie, w tym w sesji specjalnej poświęconej Kościołowi w Ameryce w listopadzie i grudniu 1997 r. Kardynał W lutym 2001 r. Jan Paweł II wyniósł go do godności kardynalskiej, nadając tytuł prezbitera San Roberto Bellarmino. Podczas konklawe w kwietniu 2005 r. kardynał Bergoglio był wymieniany w gronie papabile, potencjalnych faworytów do następstwa po zmarłym Janie Pawle II. Mógł być też wspierany przez Carlo Marię Martiniego. Z informacji, jakie udało się zebrać włoskiemu watykaniście Lucio Brunelliemu, Bergoglio w trakcie konklawe 2005 był najpoważniejszym kontrkandydatem dla Ratzingera. Jako kardynał był członkiem kilku dykasterii Kurii Rzymskiej: Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Kongregacja ds. Duchowieństwa, Kongregacja ds. Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego, Papieska Rada ds. Rodziny, Papieska Komisja ds. Ameryki Łacińskiej. W latach 2005–2011 (dwie 3-letnie kadencje) był przewodniczącym Konferencji Episkopatu Argentyny. Prowadził skromny tryb życia: latami sam sobie gotował, a po mieście poruszał się, korzystając z transportu publicznego. W 2001 r. zrobiło się o nim głośno na świecie po tym, jak odwiedzając hospicjum umył i ucałował stopy 12 osobom chorym na AIDS. Jest kibicem i honorowym członkiem argentyńskiego klubu piłkarskiego CA San Lorenzo de Almagro (założonego w 1908 r. przez salezjanina, księdza Lorenzo Massę SDB i nazwanego na cześć świętego Wawrzyńca). Wybór na papieża 13 marca 2013 podczas drugiego dnia konklawe, zwołanego po rezygnacji papieża Benedykta XVI, w piątym głosowaniu został wybrany biskupem Rzymu – 266. papieżem. Tradycyjny biały dym, obwieszczający światu wybór nowej głowy Kościoła, pojawił się o godz. 19:06 czasu rzymskiego. Franciszek na początku inauguracyjnego wystąpienia odmówił Modlitwę Pańską za swojego poprzednika, Benedykta XVI, z którym 23 marca spotkał się w Castel Gandolfo. Następnie poprosił wiernych o odmówienie modlitwy za swój pontyfikat, po czym udzielił pierwszego błogosławieństwa Urbi et Orbi. Wezwał też do modlitwy o ogólnoświatowe braterstwo. Wybór imienia podyktowany został chęcią zajęcia się problemami biednych i nędzarzy, na wzór św. Franciszka z Asyżu, jak to zostało zakomunikowane przez elekta kardynałom tuż po wyborze. Pontyfikat (od 2013) Już dzień po wyborze papież Franciszek opuścił mury Watykanu, udając się do bazyliki Matki Bożej Większej. Miejsce to jest szczególne dla zakonu jezuitów – tam pierwszą mszę św. odprawił św. Ignacy Loyola. Papież Franciszek zachował biskupią dewizę Miserando atque eligendo zaczerpniętą z komentarza do powołania św. Mateusza (Mt 9,9), św. Bedy Czcigodnego (Homila 21; CCL 122, 149-151). 18 marca 2013 podano także, że papież Franciszek zatrzyma swój dotychczasowy herb. Został on jednak lekko zmodyfikowany, aby symbole były bardziej czytelne. Dotychczasową pięcioramienną gwiazdę zastąpiono ośmioramienną nawiązującą do ośmiu ewangelicznych błogosławieństw, zaś szpikanardowi – symbolowi św. Józefa – nadano wyraźny wygląd kwiatu, aby nie mylił się z winogronem. Uroczysta inauguracja pontyfikatu Franciszka odbyła się 19 marca 2013. Według źródeł watykańskich we mszy św. inauguracyjnej wzięło udział ok. 200 tys. wiernych. 20 marca 2013 papież Franciszek mianował swoim osobistym sekretarzem ks. prałata Alfreda Xuereba. 7 kwietnia 2013 odbył się ingres do bazyliki św. Jana na Lateranie, która jest jego katedrą jako biskupa Rzymu. Podczas ingresu Franciszek po raz pierwszy podczas swego pontyfikatu użył srebrnej feruli Pawła VI, mającej formę lekko zagiętego krzyża z pasyjką, używanej przez m.in. Jana Pawła II w czasie jego pontyfikatu. W dniu 5 lipca 2013 została opublikowana pierwsza encyklika papieża Franciszka nosząca tytuł Lumen Fidei. Papież, 13 czerwca 2013 podczas spotkania z członkami Rady Sekretariatu Synodu Biskupów, przyznał, iż szybkie tempo powstania pierwszej encykliki zawdzięcza rozpoczęciu pracy nad nią jeszcze przez swego poprzednika Benedykta XVI. Również 5 lipca 2013 doszło do historycznego wspólnego udziału dwóch papieży – Franciszka i Benedykta XVI – w ceremonii odsłonięcia nowego pomnika Michała Archanioła w Ogrodach Watykańskich. Papież Franciszek jest wspierany w pisaniu swoich mów przez ks. Paolo Luca Braidę. 6 sierpnia 2013 papież Franciszek otrzymał honorową Nagrodę im. Martina Fierro przyznaną przez argentyńską telewizję za prowadzenie programu religijnego. Jako arcybiskup Buenos Aires prowadził on 32 odcinki programu „Biblia, diálogo vigente”, który był emitowany w 2012 roku w należącej do stołecznej archidiecezji stacji Canal 21. 24 listopada 2013 podczas uroczystej mszy św. kończącej Rok Wiary, ustanowiony przez Benedykta XVI, papież Franciszek ogłosił swoją pierwszą adhortację noszącą tytuł Evangelii gaudium (pol. Radość Ewangelii), której oficjalna prezentacja odbyła się 26 listopada. 27 kwietnia 2014 w Niedzielę Miłosierdzia Bożego papież Franciszek podczas uroczystej eucharystii na placu Świętego Piotra po raz pierwszy w historii dokonał kanonizacji dwóch swoich poprzedników Jana XXIII i Jana Pawła II. 18 czerwca 2015 w Watykanie zaprezentowano drugą encyklikę Papieża Laudato si', poruszającą tematykę ochrony środowiska. 12 lutego 2016 na Kubie papież Franciszek jako pierwszy w historii zwierzchnik Kościoła katolickiego spotkał się ze zwierzchnikiem Kościoła prawosławnego Rosji – patriarchą moskiewskim i całej Rusi Cyrylem I, gdzie punktem kulminacyjnym tego spotkania było podpisanie wspólnej katolicko-prawosławnej deklaracji. 19 marca papież ogłosił drugą adhortację Amoris Laetitia, którą zaprezentowano w Watykanie 8 kwietnia. 8 marca 2020, w związku z pandemią COVID-19, po raz pierwszy w historii papież Franciszek przewodniczył modlitwie Anioł Pański z Biblioteki Watykańskiej. Taka sama sytuacja miała miejsce trzy dni później, gdy audiencja generalna z papieżem odbyła się bez udziału wiernych w Bibliotece Watykańskiej. 27 marca 2020 papież uczestniczył w celebracji liturgicznej w związku z pandemią COVID-19 bez obecności wiernych na placu św. Piotra i udzielając na koniec nadzywczajnego błogosławieństwa Urbi et Orbi w drzwiach bazyliki św. Piotra. Błogosławieństwu nie towarzyszyła modlitwa, a zostało ono udzielone Najświętszym Sakramentem. 3 października 2020, zgodnie z zapowiedzią z dnia 5 września 2020, w Asyżu podpisał swoją trzecią encyklikę Fratelli tutti o braterstwie i przyjaźni społecznej. 11 stycznia 2021 opublikowanym w motu proprio Spiritus Domini papież dokonał zmiany w prawie kanonicznym zezwalając kobietom na posługę akolity i lektora. 16 lipca 2021 papież Franciszek wydał list apostolski motu proprio Traditionis custodes, którym ograniczył możliwość korzystania z tak zwanej liturgii przedsoborowej. Zniósł tym samym uprawnienia udzielone przez swych poprzedników, a w szczególności przez Benedykta XVI, który w motu proprio Summorum Pontificum udostępnił wszystkim przedsoborową liturgię. Zgodnie z Traditionis custodes wydawanie zezwolenia na posługiwanie się Mszałem z 1962 r. powraca do wyłącznych kompetencji biskupa, który ma się upewnić, że grupy, które się nim posługują, nie podważają reformy liturgicznej i nauczania papieży. 25 lutego 2022 papież Franciszek udał się do ambasady Rosji przy Watykanie, aby wyrazić ból i cierpienie z powodu rozpoczętej przez Rosję inwazje na Ukrainę. Na początku marca 2022 roku papież Franciszek wysłał na pomoc Ukrainie dwóch kardynałów. Specjalnymi wysłannikami papieża byli kardynał Konrad Krajewski, jałmużnik papieski oraz kardynał Michael Czerny, prefekt Dykasterii ds. Integralnego Rozwoju Człowieka. Misja, która obejmowała kilka podróży, została uznana za niezwykłe posunięcie dyplomacji watykańskiej. 25 marca 2022, na zakończenie nabożeństwa pokutnego w bazylice św. Piotra, papież Franciszek dokonał aktu poświęcenia Rosji i Ukrainy Niepokalanemu Sercu Maryi. W związku z reformą Kurii Rzymskiej ogłoszoną w konstytucji apostolskiej Praedicate Evangelium z dniem 5 czerwca 2022 został również prefektem nowo powstałej Dykasterii ds. Ewangelizacji, utworzonej z połączenia Kongregacji ds. Ewangelizacji Narodów oraz Papieskiej Rady ds. Nowej Ewangelizacji. W opublikowanym przez hiszpański dziennik "ABC" wywiadzie papież Franciszek ujawnił, że podpisał list rezygnacyjny w przypadku, gdyby doszło do "ciężkiego i trwałego problemu zdrowotnego", który uniemożliwiłby mu sprawowanie posługi piotrowej. 5 stycznia 2023 papież Franciszek jako pierwszy w historii Kościoła biskup Rzymu, przewodniczył na placu świętego Piotra uroczystościom pogrzebowym swojego poprzednika, emerytowanego papieża Benedykta XVI, zmarłego 31 grudnia 2022. Choroba 31 grudnia 2020 ogłoszono, że papież Franciszek ze względu na rwę kulszową nie będzie mógł przewodniczyć I Nieszporom Uroczystości Świętej Bożej Rodzicielki Maryi oraz mszy świętej następnego dnia. Była to pierwsza uroczystość, z której papież musiał zrezygnować z powodów zdrowotnych. Z tego samego powodu zrezygnował również z mszy świętej w Niedzielę Słowa Bożego 24 stycznia 2021 oraz z przewodniczenia Nieszporom święta Nawrócenia Świętego Pawła następnego dnia w bazylice św. Pawła za Murami, a także ze spotkania z korpusem dyplomatycznym. 4 lipca 2021 papież Fraciszek w klinice Gemelli został poddany zabiegowi chirurgicznemu uchyłkowatości okrężnicy, który polegał na wycięciu części jelita grubego (tzw. hemikolektomia). W związku z rekonwalescencją papieża Franciszka po operacji, po raz pierwszy od swojego pontyfikatu modlitwie Anioł Pański przewodniczył z apartamentu w klinice, w tym samym, w którym kilka razy przebywał Jan Paweł II. Pobyt w klinice papież zakończył 14 lipca 2021. 5 maja 2022 podczas spotkania w aulii Pawła VI z Międzynarodową Unią Przełożonych Generalnych zgromadzeń żeńskich poruszał się na wózku inwalidzkim z powodu problemów z kolanem. W ostatnim czasie z tego powodu, papież przeszedł zabieg infiltracji, w celu przyjęciu specjalnego zastrzyku. Od 29 marca do 1 kwietnia 2023 papież Franciszek przebywał w klinice Gemelli, z powodu zapalenia oskrzeli, zaś 7 czerwca 2023 przeszedł operację z powodu z niedrożnością jelit tzw. laparotomię. Pobyt w klinice papież zakończył 16 czerwca 2023. Nominacje kardynalskie Franciszek do tej pory zwołał 9 konsystorzy zwyczajnych, podczas których kreował 142 kardynałów. Beatyfikowani i kanonizowani przez Franciszka Tablica przodków Zwyczaje Franciszka Już po samym wyborze papieża Franciszka nastały zmiany. Zaraz po swoim wyborze odmówił założenia mucetu w wersji zimowej (tj. ozdobnego, w kolorze karmazynowym, lamowanego gronostajem) oraz stuły, którą założył dopiero podczas błogosławieństwa Urbi et orbi, taki sam gest robi podczas błogosławieństwa Urbi et orbi z okazji świąt Bożego Narodzenia czy Zmartwychwstania Pańskiego. Do kolejnych nowości w tym pontyfikacie należą: Jego Pierścień Rybaka przyjęty na inauguracji nie jest złoty, tylko pozłacany. Nie jeździ tak jak jego poprzednicy luksusowymi autami, lecz zwykłym, mniejszym samochodem. Nie mieszka tak jak jego poprzednicy w Pałacu Apostolskim, ale w mieszkaniu w Domus Sanctae Marthae. Przyjmuje tam mniejsze delegacje oraz organizuje audiencje prywatne. Na co dzień odprawia mszę w jednej z pięciu niewielkich kaplic wydzielonych w tym budynku. Nie śpiewa tak jak jego poprzednicy podczas mszy św. ani nie udziela uroczystego błogosławieństwa. Podczas spotkania z wiernymi papież witając się używa zwrotów Dzień dobry, Dobry wieczór, a na koniec modlitwy Anioł Pański używa Dobrej Niedzieli oraz smacznego obiadu. Po Watykanie porusza się pieszo albo samochodem marki Volkswagen, należącym do Żandarmerii Watykańskiej. Przerwał tradycję przyznawania tytułów honorowych: prałata honorowego Jego Świątobliwości oraz protonotariusza apostolskiego (infułata). Telefonuje sam i nie prosi o pomoc swego sekretarza, żeby do kogoś zadzwonić. Udaje się do zawsze przed zbliżającą się podróżą lub po zakończeniu jej do bazyliki Matki Bożej Większej, by modlić się przed obrazem Matki Boskiej Śnieżnej „Salus Populi Romani”. Zdecydował, że nie będzie podróżował po krajach jako obywatel Watykanu, lecz jako obywatel swojego rodzinnego kraju – Argentyny. Zrezygnował z noszenia butów papieskich, które zakłada jedynie w rezydencji i z papieskiego pektorału (zachował swój krzyż biskupi). Zrezygnował z pozdrawiania wiernych w różnych językach, pozdrawia wyłącznie w języku włoskim. Zrezygnował z wyjazdu do letniej rezydencji w Castel Gandolfo na letnie wakacje, tak jak czynili jego poprzednicy, m.in.: Jan Paweł II i Benedykt XVI. Kalendarium pontyfikatu Podróże apostolskie Działalność reformatorska Franciszek już od początku pontyfikatu podkreślał potrzebę dokonania istotnych zmian wewnątrz Kościoła katolickiego. Pierwszym krokiem w tym kierunku było powołanie 13 kwietnia 2013 specjalnej grupy kardynałów. Celem tej grupy było – jak to określił oficjalny komunikat Sekretariatu Stanu Stolicy Apostolskiej – doradzenie papieżowi w zarządzaniu Kościołem Powszechnym oraz opracowanie projektu zmiany Konstytucji apostolskiej Pastor Bonus o Kurii Rzymskiej. Grupa kardynałów liczy ośmiu członków: kard. Óscar Andrés Rodríguez Maradiaga, przewodniczący grupy, arcybiskup Tegucigalpa; kard. Giuseppe Bertello; kard. Francisco Javier Errázuriz Ossa, emerytowany arcybiskup z Santiago de Chile; kard. Oswald Gracias, arcybiskup Bombaju; kard. Reinhard Marx, arcybiskup Monachium i Fryzyngii, kard. Laurent Monsengwo Pasinya, arcybiskup Kinszasy; kard. Seán O’Malley, arcybiskup Bostonu; kard. George Pell, arcybiskup Sydney. Sekretarzem został Marcello Semeraro, biskup Albano. Pierwsze oficjalne spotkanie grupy nastąpiło w Watykanie w dniach 1–3 października 2013 r. Dziełu reformy poddany został również tzw. Bank Watykański. W dniu 24 czerwca 2013 Franciszek powołał Papieską Komisję ds. Instytutu Dzieł Religijnych (IOR). Zadaniem Komisji jest przede wszystkim zbieranie dokładnych informacji na temat sytuacji prawnej i różnych działań Instytutu w celu umożliwienia, w razie potrzeby, większej harmonizacji z powszechną misją Kościoła katolickiego. Komisja składa się z pięciu członków, a na jej czele stoi kardynał Raffaele Farina. Członkowie komisji posiadają prawo dostępu do „dokumentów, danych i informacji niezbędnych do wykonywania przez nich obowiązków służbowych”, nawet jeśli objęte są tajemnicą zawodową. Komisja, po zakończeniu dochodzenia, dostarczy raport końcowy papieżowi. Ekumenizm Jednym z wyrazów ekumenicznego zaangażowania Franciszka była jego wizyta 22 czerwca 2015 w świątyni Kościoła Waldensów w Turynie. W jej trakcie papież zwrócił się do wiernych tego wyznania w słowach: „W imieniu Kościoła katolickiego proszę was o przebaczenie za niechrześcijańskie czy nawet nieludzkie postawy i zachowania w dziejach, jakich dopuściliśmy się przeciwko wam. W imię Jezusa Chrystusa przebaczcie nam”. Poglądy teologiczne, moralne i społeczne Jako teolog wcześnie odżegnał się od teologii wyzwolenia, wiążąc się z jednym z posoborowych ruchów Comunione e Liberazione. W swoich pismach podkreślał istotę Kościoła jako wspólnoty wszystkich wiernych, której kapłani są jedynie częścią. Zachęcał do otwarcia się na spotkania z osobami niewierzącymi, krytykował też przypadki nieudzielania chrztu dzieciom urodzonym poza małżeństwem. Jako arcybiskup Buenos Aires starał się budować dobre relacje z organizacjami żydowskimi. W swoich kazaniach kładł nacisk na współczucie wobec ubogich, podkreślał jednak znaczenie świętości i duchowości, uznając że przemiana serc ludzi bogatych przyniesie więcej pozytywnych skutków dla biednych, niż same działania polityczne. Wyrażał jednak poparcie dla programów na rzecz rozwoju społecznego i publicznie krytykował politykę wolnorynkową. Jednocześnie odcina się od ideologii marksistowskiej. Według kard. Petera Turksona papież nie odrzuca wolnego rynku, jeśli ten służy człowiekowi, a nie na odwrót. Pogląd na temat eutanazji i in vitro Jako arcybiskup Buenos Aires wzywał księży swej archidiecezji do przeciwstawienia się aborcji i eutanazji. Zdecydowany obrońca katolickiego nauczania w zakresie bioetyki, in vitro określił jako „produkcję dzieci”, odrzucił „fałszywe współczucie” prowadzące do aborcji czy eutanazji. Pogląd na temat aborcji 1 września 2015, z okazji ogłoszenia Roku Świętego Miłosierdzia, Franciszek udzielił wszystkim księżom spowiednikom pozwolenia na rozgrzeszanie wiernych, które dokonały aborcji. Po upływie tego okresu, w końcu 2016 r. w liście „Misericordia et misera”, przedłużył obowiązywanie tej decyzji, m.in. słowami: udzielam od tej pory wszystkim kapłanom, na mocy ich posługi, władzy rozgrzeszania osób, które popełniły grzech aborcji. Dziennikarz Jordi Évole w rozmowie z papieżem pytając o stosunek do aborcji, która motywowana jest gwałtem, otrzymał odpowiedź papieża, który powiedział: „Zrozumiałbym rozpacz [zgwałconej] dziewczyny, ale wiem także, że niegodziwe jest niszczenie życia ludzkiego w celu rozwiązania tego problemu”. Jednocześnie znacząco podkreślił, że należy jej się pomoc oraz wyraził zadowolenie ze wzrostu świadomości tych przypadków w społeczeństwie, jak również z upowszechniania się organizacji pomagających takim kobietom oraz dbających o podkreślanie ich godności. Podczas audiencji generalnej papież Franciszek mówiąc o aborcji porównał ją do wynajęcia płatnego zabójcy w celu rozwiązania problemu. Pogląd na temat homoseksualności W 2010 r. w liście pasterskim poprzedzającym głosowanie argentyńskiego parlamentu nad projektem ustawy o związkach jednopłciowych kardynał Bergoglio napisał, że jest on „destrukcyjnym projektem wymierzonym w Boży plan” i zaapelował o modlitwę, aby Bóg „zesłał swojego Ducha na parlamentarzystów, którzy będą głosować. Aby nie oddawali głosu kierując się błędem lub koniunkturą, lecz aby głosowali kierując się prawem naturalnym i prawem Bożym”. Papież Franciszek naucza o potrzebie szacunku i niedyskryminowania osób homoseksualnych, wygłaszając w 2016 r. pogląd, że Kościół powinien przeprosić osoby homoseksualne za ich marginalizację i obrażanie. Jednocześnie mówi o tym, że „lobbowanie na rzecz homoseksualizmu jest złem” oraz przypomina, że według Katechizmu Kościoła Katolickiego grzechem nie mogą być same skłonności, ale są nim akty homoseksualne. Stosunek do zjawiska pedofilii wśród księży W dniu 5 kwietnia 2013 Franciszek przyjął na audiencji arcybiskupa Gerharda Ludwiga Müllera, prefekta Kongregacji Nauki Wiary. W oficjalnym komunikacie zaznaczono, że papież w kwestii pedofilii wśród księży zalecił kontynuowanie linii postępowania określonej przez Benedykta XVI. Ponadto Franciszek podkreślił wagę podejmowania zdecydowanych działań w sprawie przypadków wykorzystywania seksualnego, przede wszystkim poprzez wspieranie działań w zakresie ochrony małoletnich, pomocy tym, którzy w przeszłości stali się ofiarami takiej przemocy, wszczynaniu postępowania przeciwko sprawcom dzięki zaangażowaniu lokalnych episkopatów w formułowaniu i wdrażaniu niezbędnych dyrektyw w tej dziedzinie. Ma to na celu podkreślenie wiarygodności świadectwa i misji Kościoła. W motu proprio z 11 lipca 2013 r. Franciszek wprowadził na terenie Watykanu zmiany w zakresie karalności za przestępstwo pedofilii oraz czynów związanych z produkcją, przechowywaniem oraz rozprowadzaniem materiałów zawierających treści pornograficzne. Za wyżej wymienione przestępstwa podniesiono maksymalny wymiar kary. Zmiany dotyczą jedynie osób będących pracownikami bądź obywatelami państwa Watykan. Podczas obrad rady kardynałów w dniu 5 grudnia 2013 papież zaakceptował decyzję kardynałów o utworzeniu komisji ds. przypadków pedofilii w Kościele. 22 marca 2014 papież utworzył komisję ds. Ochrony Nieletnich. Kontrowersje Oskarżenia o współpracę z juntą W 2005 r. kardynał Bergoglio został oskarżony o współpracę w latach siedemdziesiątych XX wieku (gdy był on prowincjałem Towarzystwa Jezusowego) z juntą przy porwaniu jezuitów Orlanda Yoria i Franza (Ferenca) Jálicsa. Pierwszy z nich oskarżył Bergoglia o to, że nie powiedział przedstawicielom reżimu, że popiera pracę w slumsach prowadzoną przez swoich podwładnych, i w efekcie dostali się oni w ręce szwadronu śmierci. Oskarżenie nie przedstawiło dowodów przestępstwa. Kardynał Bergoglio nie podejmował obrony. Dopiero w 2010 r. ujawnił w rozmowie z biografem, że jego osobiste starania doprowadziły do uwolnienia porwanych oraz że regularnie ukrywał na terenie kościelnym osoby poszukiwane przez juntę. Jednemu mężczyźnie, podobnemu z wyglądu, dał swoje dokumenty, by mógł uciec. O bierność wobec porwań dzieci opozycjonistów oskarżyła przyszłego papieża także organizacja Babcie z Plaza de Mayo. W 2012 roku kardynał Bergoglio przeprosił Argentyńczyków za postawę kleru podczas brudnej wojny, uznając za winnych juntę i lewicę. Domniemaną współpracę kardynała Bergoglia z juntą opisał Horacio Verbitsky (dziennikarz śledczy związany w przeszłości z peronistowską organizacją partyzancką Montoneros) w książce El Silencio: de Paulo VI a Bergoglio: las relaciones secretas de la Iglesia con la ESMA (Cisza. Paweł VI i Bergoglio. Tajne stosunki Kościoła z ESMA). Reportaż oparty został m.in. na relacji Franza Jalicsa. Sam Jalics twierdzi w swojej książce Rekolekcje kontemplatywne, że „z jednym współbratem zakonnym” w slumsach pracowali i żyli za zgodą przełożonych, posłani tam przez nich. Miał też w swoich rękach 30 dokumentów stwierdzających, kto doniósł na nich wojskowym, że są terrorystami. Jedynym dokumentem źródłowym, mającym posłużyć za dowód rzekomej współpracy Bergoglia z juntą, w którym kardynał jest wymieniony z nazwiska, wykorzystanym w książce Verbitsky’ego, jest wzmianka urzędnika MSZ o tym, że kardynał sugerował, aby nie dawać Jalicsowi zgody na przedłużenie ważności paszportu podczas pobytu zagranicznego. Stojący na czele ruchu obrońców praw człowieka w rządzonej przez wojskowych Argentynie, laureat Pokojowej Nagrody Nobla Adolfo Pérez Esquivel neguje związki kardynała Bergoglia z reżimem junty. Również argentyński sędzia Germán Castelli, który zajmował się zbrodniami junty z przełomu lat 70. i 80., oznajmił, że oskarżenia pod adresem Bergoglia w związku ze sprawą dwóch zakonników są „całkowicie fałszywe”. Kilka dni po wyborze papieża, 15 marca, rzecznik Watykanu Federico Lombardi ustosunkował się do stawianych Bergogliowi zarzutów o związki z juntą i przedstawił oficjalne stanowisko Watykanu. Lombardi oświadczył, że wszelkie zarzuty są bezpodstawne, a kampania przeciwko Bergogliowi jest znana i była prowadzona od wielu lat. Dodał, że istnieją „liczne relacje, które ukazują, ile Bergoglio uczynił, by ochronić wiele osób w czasach dyktatury wojskowej”, oraz doprowadził do przeproszenia przez argentyński Kościół za to, że ten nie poczynił wystarczających kroków w czasach tak zwanej brudnej wojny. 20 marca 2013 roku mieszkający w Niemczech Franz Jalics opublikował na stronach internetowych swojego zakonu oświadczenie, w którym zaprzecza informacjom, jakoby on i jego brat zakonny Orlando Yorio byli zadenuncjowani przez ówczesnego prowincjała, ojca Jorgego Bergoglia. Jalics oświadczył, że pierwotnie skłaniał się do takich podejrzeń, ale po licznych późniejszych wyjaśnieniach i rozmowach uznał, że nie miały one podstaw. Oskarżenia o bałwochwalstwo 4 października 2019 roku, na ceremonii przed Synodem Amazońskim, w Ogrodach Watykańskich wystawiono dwie figurki przedstawiające ciężarną kobietę, wokół których tańczono i śpiewano. Choć na ceremonii rzeźby nazwano Matką Boską Amazońską (hiszp. Nuestra Senora de la Amazonia), w mediach pojawiła się błędna informacja iż przedstawiały one Pachamamę, inkaską boginię ziemi. 21 października na serwisie YouTube opublikowano film przedstawiający dwóch mężczyzn wrzucających figurki do Tybru. Oskarżenia o poparcie dla rosyjskiej agresji na Ukrainę Po rosyjskiej agresji na Ukrainę Bergoglio na trzeci dzień udał się z wizytą do ambasady rosyjskiej w Rzymie. Przez wiele tygodni nie potępiał rosyjskiej agresji i nie zabrał jednoznacznego stanowiska na temat wojny. W maju 2022 stwierdził, że jednym z powodów inwazji mogło być „szczekanie NATO pod drzwiami Rosji” – później tłumaczył, że usłyszał te słowa od jednego z przywódców państw, przed rozpoczęciem wojny w Ukrainie. W tej samej wypowiedzi mówił o okrucieństwie wojsk rosyjskich i ukraińskim heroizmie. W tym samym czasie odbył wideokonferencję z patriarchą Cyrylem i wielokrotnie deklarował chęć osobistego spotkania się z nim, jednocześnie nie zdecydował się na podróż do Ukrainy, uzasadniając to problemami zdrowotnymi. Według kardynała Konrada Krajewskiego, papież uważa, iż wizyta w Ukrainie w żaden sposób nie wpłynie na wojnę. Twierdził, że wspieranie Ukrainy dostawami broni przeciw rosyjskiej agresji doprowadzi do eskalacji wojny. 29 sierpnia 2023 roku, przemawiając do młodzieży rosyjskiej z Petersburga, zachęcił ją do kultywowania dziedzictwa Imperium Rosyjskiego. Później stwierdził, że nie miał na myśli imperializmu Rosji. Publikacje i dokumenty Publikacje Jorge Mario Bergoglio Dzieła dotyczące teologii katolickiej, duchowości oraz spraw społecznych: 1982: Meditaciones para religiosos. . 1986: Reflexiones sobre la vida apostólica. 1986: Reflexiones espirituales. . 1992: Reflexiones de esperanza. . 1998: Diálogos entre Juan Pablo II y Fidel Castro. . 2001: Hambre y sed de justicia desafíos del Evangelio para nuestra patria . 2003: Educar: exigencia y pasión desafíos para educadores cristianos. . 2004: Educar, elegir la vida propuestas para tiempos difíciles. (2004, wyd. 1), (2005, wyd. 2) 2004: Ponerse la patria al hombro, memoria y camino de esperanza. (2004, wyd. 1), (2005, wyd. 2, Ponerse la patria al hombro), (2011, ) 2005: Nación por construir, La utopía, pensamiento, compromiso. . 2005: Sobre la acusación de sí mismo. . 2006: Corrupción y pecado. . 2007: Verdadero poder es el servicio. (2007), (2011) 2008: Rehabilitación de la política y compromiso cristiano. . 2009: La deuda social según la doctrina de la iglesia. . 2010: Reflexiones sobre solidaridad y desarrollo. . 2010: Camino del consenso a propósito de la investigación: consenso para el desarrollo . 2010: Sobre el cielo y la tierra. . 2011: Nosotros como ciudadanos, nosotros como pueblo hacia un bicentenario en justicia y solidaridad. . 2012: Razón y fe. . 2012: La oración. . 2012: La dignidad. . 2012: La solidaridad. . 2012: Mente abierta, corazón creyente, Buenos Aires, . Dokumenty papieskie Encykliki Adhortacje apostolskie Motu propria Konstytucje apostolskie Bulle Listy apostolskie Dekrety Reskrypty Statuty Ustawy Listy Wyróżnienia Odznaczenia Odznaczenia watykańskie Order Najwyższy Chrystusa (ex officio) Order Złotej Ostrogi (ex officio) Order Piusa IX (ex officio) Order Świętego Grzegorza Wielkiego (ex officio) Order Świętego Sylwestra (ex officio) Odznaczenia innych państw Wielki Łańcuch Narodowego Orderu Kondora Andów (Boliwia, 2015) Order Zasługi „Obozy Ojca Luisa Espinala” (Boliwia, 2015) Order Uśmiechu (Polska, 2016) Nagrody 2016: Nagroda Karola Wielkiego Obecność w kulturze masowej Filmy Franciszek, jezuita – serial biograficzny z 2015 roku Franciszek – film biograficzny z 2015 roku Beyond the Sun – film fabularny z 2017 roku, w którym po raz pierwszy w historii wystąpiła głowa Kościoła katolickiego. Film opowiada o grupie nastolatków. Na jego zakończenie papież Franciszek kieruje przesłanie do młodzieży. Imię papieża wymienione jest w obsadzie filmu. Dwóch papieży (2019) Zobacz też Kościół katolicki lista szefów państw i rządów kalendarium pontyfikatu Franciszka efekt Franciszka poczet papieży Kuria Rzymska Uwagi Przypisy . Bibliografia Linki zewnętrzne Argentyńscy jezuici Argentyńscy kardynałowie Argentyńczycy pochodzenia włoskiego Argentyńscy teolodzy katoliccy Franciszek (papież) Honorowi obywatele Wieliczki Kardynałowie z nominacji Jana Pawła II Laureaci Międzynarodowej Nagrody Karola Wielkiego Ludzie roku tygodnika Time Ludzie urodzeni w Buenos Aires Odznaczeni Orderem Najwyższym Chrystusa Odznaczeni Orderem Złotej Ostrogi Odznaczeni Orderem Piusa IX Odznaczeni Orderem Świętego Grzegorza Wielkiego Odznaczeni Orderem Świętego Sylwestra Odznaczeni Orderem Kondora Andów Odznaczeni Orderem Uśmiechu Papieże XXI wieku Urodzeni w 1936 Watykańczycy

5241916

https://pl.wikipedia.org/wiki/Jacek%20Sienkiewicz%20%28wokalista%29

Jacek Sienkiewicz (wokalista)

Jacek Sienkiewicz (ur. 22 kwietnia 1994 w Warszawie) – polski wokalista i muzyk. Życiorys Razem z siostrą tworzą zespół Kwiat Jabłoni. Pochodzi z rodziny o muzycznych tradycjach. Jego ojciec jest liderem zespołu Elektryczne Gitary. Do gry na mandolinie zachęcił Jacka jego wujek. Swoje umiejętności kompozytorskie doskonalił na Uniwersytecie Muzycznym w Warszawie (kierunek: kompozycja). Nie ogranicza się jednak do tworzenia warstwy muzycznej, zajmuje się także pisaniem. Przyznaje, że większość jego tekstów inspirowanych jest studiami filozoficznymi (Uniwersytet Warszawski). Przypisy Polscy wokaliści popowi Polscy mandoliniści Polscy kompozytorzy muzyki rozrywkowej Urodzeni w 1994 Polscy muzycy folkowi

1812169

https://pl.wikipedia.org/wiki/Cesarstwo%20Rzymskie

Cesarstwo Rzymskie

Cesarstwo Rzymskie () – starożytne państwo obejmujące obszary basenu Morza Śródziemnego, powstałe z przekształcenia republiki rzymskiej w system monarchiczny. Przyjmuje się, że początkiem cesarstwa był rok 27 p.n.e., kiedy Gajusz Oktawiusz otrzymał od senatu tytuł augusta (wywyższony przez bogów). Potwierdzało to pozycję Oktawiana jako najważniejszej osoby w państwie i przyniosło definitywny koniec republice rzymskiej. Początkowo formą rządów w cesarstwie był pryncypat: formalnie zachowano poprzedni ustrój, a cesarz utrzymywał najwyższą władzę w państwie, sprawując wszystkie najważniejsze urzędy republiki i kontrolując armię. W wyniku reform Dioklecjana i Konstantyna nastała era dominatu ze znacznie mocniejszą pozycją cesarską. W 395 roku cesarstwo definitywnie rozpadło się na część zachodnią i wschodnią. Cesarstwo zachodniorzymskie, po dwukrotnym zdobyciu Rzymu przez barbarzyńców, upadło w 476 roku w wyniku problemów wewnętrznych i wędrówki ludów. Dzieje Oktawian August Panowanie Oktawiana Augusta (27 p.n.e. – 14 n.e.) cechowało przywrócenie stabilności politycznej i społecznej. Ustrój republikański nie został formalnie zniesiony, a władza cesarza wywodziła się z połączenia kompetencji urzędów cywilnych oraz wojskowych, w szczególności władzy konsula (najwyższego urzędnika i dowódcy wojskowego), trybuna ludowego (protektora ludu z prawem weta i inicjatywą prawodawczą) i najwyższego kapłana (Pontifex Maximus). Cezara określano również jako zwycięskiego wodza (Imperator) oraz ojca ojczyzny (pater patriae). August zachował przywileje senatorów, podkreślając, że jest pierwszym wśród równych (princeps). Dlatego ten system rządzenia nazwano pryncypatem. August wprowadził szereg reform usprawniających administrację rzymską. Zastąpił skorumpowanych i ambitnych patrycjuszy sprawnymi administratorami ze stanu ekwitów (należał do nich m.in. Poncjusz Piłat), dając im kluczowe stanowiska w państwie, np. prefekta Egiptu (ważne źródło zaopatrzenia w zboże) czy prefekta pretorii (gwardia cesarska w Rzymie). Zastąpił także skorumpowanych przedsiębiorców, dzierżawiących podatki, urzędnikami państwowymi. Rozsądne podatki i stabilna moneta spowodowały rozwój handlu i wzrost gospodarczy. August zajął się także reformą religii i uzdrowieniem obyczajów. Ustanowił prawa zachęcające do małżeństwa i posiadania dzieci (opodatkowano kawalerów i bezdzietnych), wprowadził kary za przestępstwa seksualne. Promował kulturę opiewającą proste, wiejskie i rodzinne wartości oraz pobożność. Odbudował 53 świątynie w Rzymie, odnawiając zaniedbane ceremonie religijne. Oktawian kontynuował ekspansję rzymską w Europie, choć nie udały się jego plany podboju terenów dzisiejszych Niemiec. W bitwie w Lesie Teutoburskim jesienią 9 r. n.e. Rzymianie utracili 3 legiony i po tej porażce granice rzymskie na północy stopniowo oparły się o naturalne bariery – rzeki Ren i Dunaj, a polityka ich fortyfikowania była kontynuowana w kolejnych wiekach. Dynastia julijsko-klaudyjska Jedną ze słabości cesarstwa był brak ustalonych zasad sukcesji. Podtrzymywanie fikcji trwania republiki uniemożliwiało ustalenie wprost zasady dziedziczenia, chociaż najczęściej to krewni zmarłego cesarza sięgali po władzę na podstawie testamentu poprzednika. Następcą Augusta został jego pasierb – Tyberiusz (14–37). Już współcześni podejrzewali, czy jego wejścia na „tron cesarski” nie ułatwiła jego matka, Liwia Druzylla. Podejrzewano ją o spowodowanie zabójstwa mężów jedynej córki cesarza Julii Starszej – Marka Marcellusa i Marka Agrypy oraz jej synów, a wnuków Augusta – Gajusza Cezara i Lucjusza Cezara. Tyberiusz był skutecznym dowódcą i administratorem, choć za swego panowania nie opuszczał już Italii. Pod koniec rządów wycofał się do willi na Capri, pozostawiając rządy w ręku prefekta pretorii Lucjusza Aeliusza Sejanusa. Jego dwór na Capri cieszył się złą sławą ze względu na krążące opowieści o odbywających się tam orgiach i zbrodniach. Jego sukcesorem był młody Gajus zwany Kaligulą (37–41), jeden z wnuków Druzusa, zmarłego wiele lat wcześniej młodszego brata Tyberiusza. Kaligula zdobył początkowo popularność, znosząc podatek od sprzedaży oraz sponsorując igrzyska sportowe i przedstawienia, ale szybko stał się tyranem. Mordował senatorów, aby posiąść ich żony i majątki, na gubernatorów mianował przyjaciół z dzieciństwa, żądał oddawania sobie czci jako Jowiszowi i – według Swetoniusza – planował powierzenie urzędu konsula swojemu koniowi, Incitatusowi. W końcu sam został zamordowany przez spiskowców. Po śmierci Kaliguli rozważano przywrócenie republiki, ale pretorianie wymusili na senacie uznanie nowego cesarza. Został nim Klaudiusz (41–54), stryj zamordowanego Kaliguli, który dotychczas żył na uboczu. Znienawidzony przez senatorów Klaudiusz otaczał się głównie wyzwoleńcami, którzy zdobyli duży wpływ na rządy. Odznaczył się on rozsądnymi decyzjami politycznymi oraz wprowadzeniem humanitarnych praw dotyczących dłużników i niewolników. Klaudiusz rozbudował również port w Ostii oraz wybudował nowy akwedukt zaopatrujący Rzym w wodę. Został otruty przez swoją czwartą żonę Agrypinę, która w ten sposób zdobyła tron dla swojego syna Nerona (54–68), ożenionego z córką Klaudiusza – Oktawią. Wkrótce po objęciu rządów Neron kazał zabić młodszego brata Oktawii, Brytanika, syna i jedynego spadkobiercę Klaudiusza. Zamordował też własną matkę, a później na polecenie swej kochanki i przyszłej żony Poppei wygnał i kazał zabić także Oktawię. Neron zapoczątkował także prześladowania chrześcijan, wykorzystując do tego pożar Rzymu w 64 roku. Władał nieudolnie i wybuchły przeciwko niemu bunty. Popełnił samobójstwo podczas ucieczki z opanowanego przez swoich wrogów Rzymu. Śmierć Nerona spowodowała wygaśnięcie dynastii julijsko-klaudyjskiej i zapoczątkowała wojnę domową, podczas której rzymscy żołnierze powołali po kolei czterech cesarzy: Galbę, Othona, Witeliusza i Wespazjana. Dlatego rok 69 nazywany jest rokiem czterech cesarzy. Obnażyło to fikcję republikańskich tradycji – władza cesarzy opierała się w istocie na armii. Dynastie Flawiuszów i Antoninów Z walk o władzę zwycięsko wyszedł Wespazjan (69–79), dowódca armii na wschodzie. Wybór na cesarza zastał go podczas tłumienia powstania żydowskiego w Palestynie. Powołując nowych senatorów spoza Italii oraz lojalnych dowódców zbudował poparcie dla nowej dynastii – Flawiuszy. Uzdrowił finanse państwa. Po nim władzę przejął syn cesarza Tytus Flawiusz. Jego krótkotrwałe rządy (79–81) dobrze zapisały się w pamięci Rzymian, podczas gdy jego brat i następca Domicjan (81–96) uważany był za tyrana, a złej opinii nie poprawiły nawet jego liczne sukcesy wojskowe. Domicjan zbudował system fortyfikacji między Renem i Dunajem. Nie ufając senatorom rozbudował system szpiegostwa i terroru. Zginął w wyniku spisku pałacowego. Senat przyznał wówczas tytuł cesarza Nerwie (96–98), uprzedzając tym samym akcję wojska i unikając kolejnej wojny domowej, jak to się wydarzyło po upadku Nerona. Nerwa adoptował szanowanego gubernatora Germanii – Trajana (98–117), zapoczątkowując w ten sposób dynastię Antoninów. Trajan był pierwszym cesarzem urodzonym poza Rzymem (w Hiszpanii) i wybitnym żołnierzem, który podbił kilka nowych prowincji: Dację, Armenię, Arabię, Mezopotamię. Ze względu na zdolności administracyjne i rozsądną politykę uważany jest za jednego z najlepszych cesarzy. Zainicjował program budowy wielu obiektów w całym imperium. Był autorem programu świadczeń społecznych, m.in. rozdawnictwa żywności dla biednych dzieci. Wzbudzał podziw senatorów i podwładnych bezpośrednim i sprawiedliwym traktowaniem oraz otwartym umysłem. Za jego panowania imperium obejmowało tereny od wybrzeży Zatoki Perskiej, Morza Kaspijskiego i Egiptu po środkową Szkocję i północne Maroko w 117 roku oraz Dację i jako protektorat Królestwo Bosporańskie. Kuzyn i sukcesor Trajana, Hadrian (117–138), był niezmordowanym podróżnikiem i miłośnikiem kultury greckiej. Rozpoczął rządy od wycofania wojsk z Armenii i Mezopotamii, których utrzymanie było zbyt kosztowne. Zreformował administrację, kontynuował budowę fortyfikacji limes (np. 117-kilometrowy Wał Hadriana w Brytanii) oraz dróg. Po nim tron odziedziczył Antoninus Pius (138–161). Jego pokojowe panowanie uznaje się za najlepszy okres w historii Rzymu. Jego następca Marek Aureliusz (161–180) był już zmuszony poświęcić wiele czasu walkom z najazdami Germanów. Był filozofem na tronie, a jego Rozmyślania należą do klasyki filozofii stoickiej. Historycy nazywali pięciu cesarzy z dynastii Antoninów (Nerwę, Trajana, Hadriana, Antoninusa Piusa i Marka Aureliusza) „dobrymi cesarzami”. Nie zalicza się do nich syna i dziedzica Marka Aureliusza, Kommodusa (180–192), który interesował się głównie walkami gladiatorów, w których chętnie sam brał udział. Kiedy Kommodus zmarł (najprawdopodobniej zamordowany), zdemoralizowani pretorianie przeprowadzili aukcję, której stawką był tron cesarski. Wkrótce do gry dołączyły także legiony i zaczęła się wojna domowa, która spustoszyła imperium. Cesarze-żołnierze Wojna domowa wyniosła na cesarski tron Septymiusza Sewera (193–211), dowódcę armii Dunaju. Po pokonaniu rywali był zmuszony poświęcić większość panowania na gaszenie płonących granic imperium. Nie ufał senatowi i pozbawił senatorów stanowisk dowódczych w armii. Nie ufał także gwardii pretoriańskiej, którą rozwiązał. Lojalność armii zapewnił sobie, ustalając stały żołd oraz rozluźniając dyscyplinę: zezwolił żołnierzom na małżeństwo, posiadanie własnej ziemi oraz zamieszkiwanie w miastach poza obozami. Żołnierzom powierzył także szereg obowiązków administracyjnych, m.in. zbieranie podatków. Reformy te jednak raczej osłabiły niż umocniły państwo, a jego pięciu następców (w tym dwóch synów) zostało zamordowanych mimo stałej polityki przekupywania wojsk. Ważnym posunięciem następcy Septymiusza, Karakalli, było rozciągnięcie praw obywateli rzymskich na wszystkich wolnych mieszkańców imperium w 212. Panowanie dynastii Sewerów zakończyło się w 235 zabójstwem cesarza Aleksandra Sewera. Armia poczęła się uważać za reprezentanta ludu rzymskiego i źródło wszelkiej władzy. Między 235 a 284 wojsko powołało około 20 cesarzy, którym udało się zająć Rzym, a także 30, którym to się nie udało. Tylko jeden z tych cesarzy zmarł śmiercią naturalną. Upadek władzy spowodował załamanie się gospodarki: poborcy podatkowi żądali olbrzymich podatków dla walczących ze sobą armii, a zbankrutowani rolnicy stawali się poddanymi latyfundystów lub zajmowali się rabunkiem. Porzucone ziemie zdobywały w tym czasie plemiona germańskie przybyłe zza Renu i Dunaju. Na wschodzie w granice imperium wdarły się wojska Sasanidów, a następnie własne państwo stworzyła tam Palmyra. Anarchia oraz zaniedbanie dróg i mostów doprowadziły do sparaliżowania handlu, co wywołało autarkiczną gospodarkę na wsi i upadek miast. Pieniądz stracił wartość (monety bite w 270 zawierały tylko 1% srebra), co spowodowało przejście z gospodarki pieniężnej na wymianę barterową. Również podatki pieniężne zostały zastąpione przez podatki naturalne pobierane u producentów np. w żywności, broni i odzieży. Zubożenie sponsorów uderzyło także w szkolnictwo, kulturę, igrzyska i festiwale religijne. Ubocznym skutkiem był wzrost senatorskich latyfundiów i zastępowania w nich niewolników (jako zbyt drogich) przez ubogich dzierżawców. Za panowania Aureliana (271–275) Rzym, który dawno wykroczył poza mury postawione w IV w. p.n.e., został otoczony nowymi murami. Był to widomy znak słabości cesarstwa. Reformy Dioklecjana i Konstantyna Sytuacja gospodarcza i militarna zaczęła poprawiać się w latach 80. III w. Stabilizację polityczną przywrócił Dioklecjan, który został cesarzem w 284. Po dłuższych przemyśleniach uznał, że sam nie podoła obowiązkom, dobrał sobie jako współrządcę Maksymiana, któremu powierzył zarząd prowincji zachodnich. Wkrótce potem obaj cesarze (auguści) wybrali pomocników (cezarów). System sprawowania władzy przez czterech cesarzy (tetrarchia) został stworzony przez Dioklecjana jako stała instytucja. W 305 Dioklecjan abdykował i przekazał władzę swojemu cezarowi. Pokojowe przekazanie władzy jednak się nie powiodło. Wybuchła wojna domowa, z której zwycięsko wyszedł Konstantyn, który w 312 opanował zachodnią, a w 324 wschodnią część cesarstwa. Podczas rządów Maksencjusza i Konstantyna cesarstwo zostało zreorganizowane. Określa się ten okres historii cesarstwa mianem Nowej Republiki. Armię rozbudowano i podzielono na broniących granic limitanei i ruchomą armię polową comitatenses. Prowincje zostały podzielone na mniejsze jednostki, aby ułatwić zarządzanie nimi. Przywróciło to ład społeczny, ale powstała rozbudowana warstwa administracji, która szybko okazała się nieudolna i skorumpowana. Wzrosły podatki. Ludność ubożała, chłopi stopniowo spadali do rangi niewolników. Konstantyn wydał w 313 edykt mediolański, zezwalający na legalne wyznawanie chrześcijaństwa. Dostrzegł w nim siłę, która mogła stanowić element spajający nowy porządek. Wcześniej siłę tę stanowił kult religijny oddawany osobie cesarza. Konstantyński edykt wolności religijnej sprawił, że chrześcijaństwo miało wspierać państwo w radykalnie odmienny sposób. Odtąd praktykowanie jakiejkolwiek religii miało być sprawą osobistego wyboru obywateli. Wraz z chrześcijaństwem weszło w życie polityczne pojęcie wolności religijnej. Jednym z ideologów Nowej Republiki był Laktancjusz, wychowawca cesarskiego syna Kryspusa. Cel jego dzieła Divinae Institutiones (Boże rozporządzenia) był ten sam, co wcześniej De oficiis Cycerona. Dwadzieścia cztery lata później, będąc na łożu śmierci, Konstantyn sam przyjął chrzest. Wszyscy kolejni cesarze byli chrześcijanami. Wyjątkiem okazał się panujący w latach 361–363 Julian, który podjął ostatnią – nieudaną – próbę ożywienia religii starorzymskiej. W 392 cesarz Teodozjusz Wielki wprowadził chrześcijaństwo jako religię państwową. Wszelkie inne były odtąd nielegalne. Podział Cesarstwa Rzymskiego na wschodnie i zachodnie W III wieku podupadł autorytet cesarzy, wynoszonych na tron i obalanych przez armię (większość władców tego okresu została zamordowana). Napotkali oni coraz większe trudności w rządach nad rozległym Imperium. Dlatego pod koniec III wieku cesarz Dioklecjan wprowadził współrządy czterech cesarzy, jednak system ten przetrwał zaledwie do początków IV stulecia. Trwały – jak się później okazało – podział cesarstwa nastąpił w 395 roku. Odtąd rządziło dwóch cesarzy: jeden panował w zachodniej, a drugi we wschodniej części państwa. Cesarstwo zachodniorzymskie przeżywało stopniowy rozkład, osłabiane Wielką wędrówką ludów i najazdami Hunów oraz Wandalów, aż w końcu przestało istnieć, kiedy w roku 476 barbarzyński wódz Odoaker obalił cesarza Romulusa Augustulusa. Wschodnie cesarstwo natomiast istniało jeszcze długo. Najbardziej rozkwitło za panowania Justyniana Wielkiego, tracąc jednak w VII wieku naszej ery prowincje lewantu i Afrykę. Sześć wieków później uległo inwazji krzyżowców w 1204 roku, przez co straciło pozostałe prowincje na Bałkanach i w Azji Mniejszej, niezbędne do przeżycia i powstrzymywania kolejnych inwazji muzułmańskich Turków – Seldżuków i Osmanów. Odrodzone niemal 60 lat później, upadło w karłowatej postaci, w 1453 roku, po zdobyciu Konstantynopola przez Imperium Osmańskie. Ustrój Pryncypat Władza cesarza Wprowadzony po 27 roku p.n.e. przez Oktawiana Augusta ustrój opierał się władzy jednostki, jaką był cesarz przy zachowaniu pozorów instytucji republikańskich. Cesarz był princepsem, „pierwszym obywatelem republiki”, piastującym jednocześnie funkcje imperatora, przywódcy senatu, prokonsula zarządzającego 18 prowincjami, najwyższego kapłana, trybuna ludowego i cenzora ustalającego listy senatorów. Pryncypat nie był dziedziczny, ale władca miał możliwość wyznaczenia swego następcy. Pryncypat trwał w Rzymie aż do rządów Dioklecjana. Administracja w pierwszych wiekach cesarstwa Cesarstwo Rzymskie obejmowało wówczas terytorium, na którym obecnie znajduje się ponad 30 państw. Zamieszkiwało je około 50 mln ludzi. Mimo to posiadało ono szczątkową administrację centralną. Wpływ państwa na codzienne życie znakomitej większości obywateli był znikomy. Cesarz, wsparty niewielkim zespołem sekretarzy, złożonym najczęściej z jego własnych niewolników oraz wyzwoleńców, nie był w stanie zarządzać zbyt wieloma sprawami i znaczną część władzy musiał oddawać zarządcom prowincji i prokuratorom, których aparat administracyjny też nie był znaczący. Całe imperium tworzyła mozaika samorządnych miast, którymi, wraz z przyległymi do nich terenami, rządziła miejscowa elita. Odpowiadała ona za prowadzenie bieżącej administracji, realizację wielu ustaw i ściąganie podatków. Miasta te były przeważnie kopiami stolicy imperium – miały własny senat i urzędników wybieranych corocznie spośród lokalnych wielmożów. Dominat Charakter władzy cesarza zmienił się w czasie rządów Dioklecjana. Cesarz sprawował odtąd niekwestionowaną, absolutną władzę, używając tytułu dominus et deus (pan i bóg). Zerwano całkowicie z pozorami republiki, a władzę senatu ograniczono do roli doradczej. Dioklecjan wprowadził także rządy, nazwane tetrarchią (rządy czterech, czwórwładza), polegające na tym, że imperium rządzi dwóch augustów, którzy mianują swoich zastępców zwanych cezarami; teoretycznie po 20 latach sprawowania władzy mieli oni zrzec się tytułu augusta na rzecz swego zastępcy, który po kolejnych 20 latach powinien zrzec się władzy na rzecz swego cezara itd. System tetrarchii nie utrzymał się, a jego ostateczny koniec stanowiło przejęcie władzy przez Konstantyna Wielkiego. Podział terytorialny Podział terytorialny pod koniec IV w. n.e. Cesarstwo Rzymskie obejmowało wówczas wszystkie ziemie okalające Morze Śródziemne oraz Morze Czarne Prefektura Galii Brytania (Anglia z Walią) Galia (Szwajcaria, Francja, Nadrenia, Belgia i południowa Holandia) Hiszpania (Hiszpania z Portugalią) Mauretania Tingitańska (północne Maroko) Prefektura Italii Italia (Włochy i Korsyka) Mauretania Cezarejska (północna Algieria) Afryka Prokonsularna (Tunezja i Trypolitania) Miasto Rzym Iliria (Austria, Słowenia, Bawaria, zachodnie Węgry, Bośnia i Hercegowina, Chorwacja i Czarnogóra) Prefektura Illyricum Dacja (zachodnia Bułgaria i Serbia) Macedonia Grecja Prefektura Wschodu i Orientu Tracja (wschodnia Bułgaria i europejska Turcja) Asiana (zachodnia część azjatyckiej Turcji) Pont (wschodnia część azjatyckiej Turcji) Orient (Syria, Libia, Izrael, zachodnia Jordania, Egipt i Cyrenajka) Formalna ciągłość idei Cesarstwa do 1806 i tytułu cesarskiego do 1922 Tak zwany podział Cesarstwa Rzymskiego w 395 nie był podziałem imperium na dwa państwa. Państwo miało być jednolite i rządzone wspólnie przez dwóch równych sobie cesarzy rzymskich (imperatorów augustów). W przypadkach, kiedy jednego z cesarzy by zabrakło, drugi stawał się jedynowładcą całego imperium. W 476 dowódca rzymski Odoaker, który został przez swoje wojska obwołany królem Italii, zdetronizował cesarza zachodniorzymskiego Romulusa Augustulusa. Cztery lata później zabiegał o namiestnictwo italskie i zwierzchność Zenona Izauryjczyka. Jednak w 493 król ostrogocki Teodoryk Wielki obalił rządy Odoakra, a w 497 uznał Anastazjusza I za jedynego cesarza rzymskiego i przyjął od niego godność namiestnika Italii. Cesarstwo Rzymskie pod władzą jednego imperatora augustusa rezydującego w Konstantynopolu istniało do 800, kiedy to Karol Wielki został ukoronowany w Rzymie na cesarza przez papieża Leona III. Imperator wschodniorzymski uznał tytuł cesarski Karola w 812, przez co powstała formalna dwuwładza w Imperium Romanum, będącym wtedy jedynie ideą państwa, a w rzeczywistości dwoma odrębnymi i niezależnymi od siebie państwami – bizantyńskim i frankijskim. Zachodnia władza cesarska przeszła następnie w 814 na syna Ludwika I Pobożnego, a po jego śmierci Cesarstwo Karolińskie rozpadło się i w ramach traktatu w Verdun zostało podzielone na trzy części: zachodnie, środkowe tudzież wschodnie. Mimo to godność cesarza nadal istniała, lecz funkcja ta zaczęła tracić na znaczeniu. Po detronizacji Karola III Grubego dynastia Karolingów utraciła tytuł cesarski, który następnie był w rękach innych rodów i przetrwał do 924. Dopiero w 962 królowi niemieckiemu Ottonowi I Wielkiemu z dynastii Ludolfingów udało się ponownie utworzyć Imperium Rzymskie na zachodzie. Następnie po uregulowaniu stosunków z Bizancjum Otton I uzyskał uznanie swojej godności cesarskiej przez rzymski wschód. Święte Cesarstwo Rzymskie zostało rozwiązane w 1806 przez Napoleona I, a na jego miejsce powstał Związek Reński. Cesarstwo Bizantyńskie upadło wraz ze zdobyciem Konstantynopola przez Osmanów w 1453 roku. Godność cesarza wschodniorzymskiego stała się jednym z tytułów władcy państwa Turków Osmańskich. Tytuł cesarski przepadł wraz z rozpadem Imperium Osmańskiego i abdykacją ostatniego sułtana Mehmeda VI w 1922. Wśród państw muzułmańskich istniał też Sułtanat Rumu, którego nazwa odwoływała się do dziedzictwa rzymskiego. Po śmierci ostatniego cesarza bizantyńskiego, Konstantyna XI Paleologa, rolę patrona prawosławia przejął wielki książę moskiewski Iwan III Srogi. Poślubił on córkę Tomasza Paleologa, Zofię. Jej wnuk, Iwan IV Groźny, zaczął tytułować się carem Wszechrusi (car jest słowiańskim odpowiednikiem słowa cesarz). Natomiast jego następcy wspierali ideę, że Carstwo Rosyjskie było jedynym i właściwym dziedzicem Rzymu i Konstantynopola, dlatego Moskwa była nazywana Trzecim Rzymem. Koncepcja ta była podtrzymywana aż do obalenia Imperium Rosyjskiego przez rewolucję lutową w 1917. Zobacz też Militia Vigilum wojny partyjsko-rzymskie wojny rzymsko-sasanidzkie Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Legio XXI Rapax - rekonstrukcje historyczne rzymskich legionów w Polsce Interaktywna mapa imperium rzymskiego Tabula Peutingeriana - średniowieczna kopia rzymskiej mapy cesarstwa IMPERIUM ROMANUM - polska strona o antycznym Rzymie

1275607

https://pl.wikipedia.org/wiki/Toru%C5%84

Toruń

(, , Torunium) – miasto na prawach powiatu w północnej Polsce, jedna z dwóch stolic województwa kujawsko-pomorskiego - siedziba marszałka, zarządu i sejmiku województwa oraz jednostek im podporządkowanych, a także jednej z najlepszych uczelni wyższych w Polsce – Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Jest również siedzibą władz powiatu toruńskiego i stolicą rzymskokatolickiej diecezji toruńskiej, jednym z miast centralnych Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Funkcjonalnego oraz centralnym ośrodkiem Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego. Drugie co do wielkości miasto w województwie kujawsko-pomorskim. Położone jest nad Wisłą i Drwęcą. Jego prawobrzeżna część leży na Pomorzu, zaś lewobrzeżna znajduje się na Kujawach. Jest dużym ośrodkiem gospodarczym i handlowym oraz ważnym węzłem drogowym i kolejowym. Pod Toruniem działa Pomorska Specjalna Strefa Ekonomiczna. Toruń to ośrodek akademicki, naukowy, kulturalny i turystyczny. W mieście działa orkiestra symfoniczna oraz teatry, kina, liczne muzea i galerie sztuki. W ciągu miesiąca w Toruniu odbywa się średnio sto różnego rodzaju imprez kulturalnych, poczynając od festiwali, koncertów, wystaw, spektakli teatralnych, przeglądów poetyckich i fotograficznych, a na plenerowych pokazach historycznych kończąc. Toruń jest także siedzibą Garnizonu Toruń, orkiestry wojskowej i kilku jednostek wojskowych. Znajduje się tu 6 konsulatów honorowych. W Toruniu odbywa się szereg krajowych i międzynarodowych imprez sportowych, których bazę stanowią m.in. Motoarena Toruń im. Mariana Rosego, lodowisko Tor-Tor im. Józefa Stogowskiego i Arena Toruń, na której w 2021 roku odbyły się 36. Halowe Mistrzostwa Europy w Lekkoatletyce. W Toruniu swoją siedzibę mają liczne instytucje szczebla wojewódzkiego, m.in. Wojewódzki Urząd Pracy i Komenda Wojewódzka Państwowej Straży Pożarnej. Toruń jest jednym z najstarszych miast Polski (prawa miejskie uzyskał w 1232 roku). W czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów Toruń był jednym z najbogatszych i zarazem jednym z czterech największych miast Królestwa Polskiego, miastem królewskim i hanzeatyckim, które uzyskało w 1365 roku prawo składu; miastem mającym autonomiczne uprawnienia polityczne, w tym m.in. prawo do czynnego uczestnictwa w akcie wyboru króla. Obywatelstwo Torunia dawało przywilej do posiadania ziemi. Toruń to miejsce urodzenia Mikołaja Kopernika. W 1997 roku Zespół Staromiejski został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Patronem Torunia jest św. Jan Chrzciciel, a święto miasta obchodzone jest 24 czerwca. Według danych GUS 1 stycznia 2023 r. liczył 195 690 mieszkańców (16. miejsce w kraju). Powierzchnia wynosiła 115,72 km² (24. miejsce w kraju), natomiast gęstość zaludnienia 1691 osób/1 km² (5. miejsce w województwie kujawsko-pomorskim). Położenie Toruń położony jest w północnej Polsce, w środkowej części województwa kujawsko-pomorskiego. Ulokowany jest po obu stronach Wisły, w widłach Wisły i Drwęcy, we wschodniej części Kotliny Toruńskiej na styku trzech krain historycznych: ziemi chełmińskiej (od północy) Kujaw (od południa) ziemi dobrzyńskiej (od wschodu) Natomiast pod względem geograficznym obszar północny miasta należy do Pojezierza Chełmińskiego, wschodni do Pojezierza Dobrzyńskiego, a południowy leży w dolinie Wisły, zwanej Kotliną Toruńską, stanowiącą część Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Większa część miasta położona jest po prawej stronie Wisły, historycznie, a przez to kulturowo i cywilizacyjnie należy do Pomorza, a lewobrzeżna zaś do Kujaw. Środowisko przyrodnicze Ukształtowanie powierzchni Toruń położony jest w zalesionej Kotlinie Toruńskiej, po obu stronach rzeki Wisły, otoczony prawie ze wszystkich stron lasami. Dalej od niecki rzeki teren wznosi się (50–60 m n.p.m.), często stromo (np. osiedle Na Skarpie), staje się pagórkowaty, tworząc malownicze tarasy, o ziemi piaszczystej (V, VI klasa). Teren wokół Torunia określany jest jako pagórkowaty. Klimat Klimat na terenie miasta charakteryzuje się przede wszystkim dużą zmiennością spowodowaną ścieraniem się mas powietrza kontynentalnego ze wschodu i oceanicznego z zachodu. Wpływ na to ma położenie geograficzne miasta – Kotlina Toruńska od południa i dolina Wisły od północy. Najwyższa średnia temperatura w skali roku przypada na lipiec (ok. 22 st.C), a najniższa na styczeń (ok. -4 st.C). Średnia temperatura roczna dla miasta wynosi (ok. 7,9 st.C). W mieście najczęściej występuje wiatr zachodni i południowy, a najrzadziej wieje z północy. Najbardziej deszczowym miesiącem w ciągu roku w Toruniu jest lipiec. Wody Największą rzeką jest dzieląca miasto na dwie części Wisła, dzięki której Zespół Staromiejski zyskuje malownicze położenie. Drugą co do wielkości jest Drwęca, a trzecią Struga Toruńska. Struga Toruńska w części swego biegu przepływa pod Zespołem Staromiejskim, gdzie jej fragmenty są wyeksponowane w budynkach i chodnikach. Największym zbiornikiem wodnym w Toruniu jest staw Nagus na Rudaku, później Kaszownik obok starówki i kilka mniejszych. W okresie powojennym najwyższy stan Wisły w Toruniu wynosił 867 cm w czerwcu 1962 roku, natomiast najniższy miał miejsce 2015 roku i wynosił 108 cm. Parki i tereny zielone Toruń prawie ze wszystkich stron otoczony jest przez obszary leśne, stanowiące tereny rekreacyjne – Barbarka, Las Bielawski, Bielański, Łysomicki, Papowski, Lasy Ciechocińskie, Puszcza Bydgoska, oraz trzy rezerwaty: rezerwat leśny Las Piwnicki z 1924 roku; najdłuższy rezerwat ichtiologiczny w Polsce – Rezerwat na rzece Drwęcy z 1961 roku (z ginącym minogiem rzecznym) oraz unikatowo położony w centrum miasta rezerwat leśny Kępa Bazarowa z 1987 roku, na wiślanej wyspie, naprzeciwko Zespołu Staromiejskiego. W Toruniu znajduje się duża ilość terenów zielonych, a miasto zalicza się do jednego z najbardziej zielonych w Polsce (około 30% powierzchni). Łączna powierzchnia lasów to 2755 ha; stanowią one niemal połowę obszarów zielonych w mieście. Główne parki skupione są w centrum na tzw. Plantach wokół Zespołu Staromiejskiego (m.in. Dolina Marzeń, Alpinarium), gdzie po likwidacji średniowiecznych umocnień w XIX wieku wygospodarowano strefę zieleni wokół Starego Miasta, znacznie poszerzoną po rozebraniu nowożytnych i XIX-wiecznych fortyfikacji bastionowych w latach 20. XX w. Poza tym w Toruniu znajduje się kilkanaście parków. Największymi terenami rekreacyjnymi są: Barbarka, ze szkołą leśną, urządzeniami rekreacyjnymi, placami zabaw; niedawno zagospodarowane Błonia Wisły oraz trzy rezerwaty. Parki zajmują niecałe 3% powierzchni miasta, tj. 346,7 ha. Najstarszymi terenami zielonymi są: Park Miejski na Bydgoskim Przedmieściu – Jeden z najstarszych publicznych parków miejskich w Polsce. Został założony w 1817 roku jako park typu angielskiego. W 1997 roku został wpisany do rejestru zabytków Park na Bielawach – założony w XVIII wieku Ogród Zoobotaniczny – założony został w 1797 roku przez G. Schultza. Od 2007 roku Ogród ten należy do Europejskiego Stowarzyszenia Ogrodów Zoologicznych Park na Jarze – założony w 2019 roku przy powstającym Osiedlu Jar Historia Pierwotna osada, piastowskie Królestwo Polskie i rozbicie dzielnicowe Polski (przed 1228) Obszar dzisiejszego miasta w epokach prehistorycznych znajdował się na styku trzech krain geograficznych, miał dostęp do rzeki oraz dogodną przeprawę (bród) przez Wisłę, co sprawiło, iż osadnictwo na obszarze dzisiejszego miasta i w jego okolicy rozwijało się od paleolitu, ok. 9 tys. lat p.n.e. Przez Toruń prowadził także bursztynowy szlak. Około roku 1100 p.n.e. na obszarze obecnego zamku krzyżackiego funkcjonowała osada łużycka. W okresie od IX do XIII w. w tym miejscu wznosił się pierwotny słowiański gród toruński, otoczony drewniano-ziemnymi wałami, strzegący przeprawy przez Wisłę. Osada pierwotnie w piastowskim Królestwie Polskim od 966 roku. W wyniku rozbicia dzielnicowego Polski w 1138 roku gród toruński znalazł się w polskim Księstwie mazowieckim, jako dzielnicy, aż do czasu zajęcia tych ziem przez Krzyżaków w 1228 roku. W państwie krzyżackim (1228–1454) Początek współczesnemu miastu dali Krzyżacy w 1230 roku, dla których był on punktem wyjścia do podboju plemion pruskich i tworzenia państwa krzyżackiego. Pierwszą wzmiankę historyczną o Toruniu zawiera dokument lokacyjny z 28 grudnia 1233 roku wystawiony przez Hermana von Salza, mistrza krzyżackiego. W 1236 roku, z powodu częstych powodzi nawiedzających te nisko położone tereny, miasto przeniesiono w górę rzeki, w miejsce jego obecnego położenia. Pierwotnego miasta poszukiwano od lat 1970., jednak dopiero na podstawie badań opublikowanych w 2018 roku ustalono, że owa pierwotna lokalizacja miasta położona była ok. 10 km na zachód od obecnej starówki, nad dogodną przeprawą przez Wisłę, na południe od współczesnej wsi Stary Toruń. Pierwotne miasto zajmowało obszar wielkości ok. 500 na 200 metrów. Prawdopodobnie część mieszkańców pozostała w dotychczasowym miejscu, ponieważ folwark i kościół zostały zniszczone dopiero podczas wojny trzynastoletniej, a w XVII wieku na polach w tym miejscu znajdowano ludzkie czaszki. Nowe terytorium miasta określał odnowiony przywilej chełmiński z 1251 roku, wystawiony w miejsce starego, zniszczonego w pożarze. 13 sierpnia 1264 roku nadano prawa miejskie drugiej osadzie – Nowemu Miastu, od wschodu stykającemu się ze Starym Miastem. W 1454 roku oba miasta połączono, zachowując jednak dzielące je mury obronne. Przed 1280 rokiem Toruń stał się członkiem Hanzy. XIII–XIV wiek to pierwszy okres szybkiego rozwoju miasta. Toruń stał się dużym ośrodkiem handlowym w Prusach, liczącym aż 20 tysięcy mieszkańców. 1 lutego 1411 roku w Toruniu zawarto I pokój toruński, kończący tzw. wielką wojnę polsko-krzyżacką 1409–1411. W 1440 roku Toruń był jednym z głównych organizatorów Związku Pruskiego i siedzibą jego Tajnej Rady. W granicach Korony Królestwa Polskiego i I Rzeczypospolitej (1454–1793) W 1454 roku wybuchło powstanie antykrzyżackie, zburzono zamek krzyżacki. Był to początek polsko-krzyżackiej wojny trzynastoletniej. Dla wzmocnienia poparcia szlachty król polski w 1454 roku nadał słynne przywileje szlacheckie. Stało się to na Zamku Dybowskim, w podmiejskiej osadzie Nieszawa (obecnie dzielnica Torunia). 6 marca 1454 roku król Kazimierz IV Jagiellończyk na wniosek poselstwa Związku Pruskiego wydał akt inkorporacji Prus do Królestwa Polskiego i wcielił Toruń do Polski. W czasie wojny Toruń wsparł finansowo króla polskiego ogromnymi sumami pieniędzy (szacowanymi przez historyków na prawie 200 tysięcy grzywien, tj. kwotę równą dochodom ówczesnego Krakowa w ciągu 80 lat, a Poznania w ciągu 270 lat). 19 października 1466 roku II pokój toruński zakończył wojnę trzynastoletnią. W wyniku jego postanowień Toruń wraz z Prusami Królewskimi wszedł ponownie w skład państwa polskiego, uzyskując w nim wraz z Gdańskiem i Elblągiem pozycję uprzywilejowaną. Już w trakcie wojny trzynastoletniej Toruń otrzymał od króla Kazimierza Jagiellończyka tzw. privilegia Casimiriana (zwłaszcza tzw. wielki przywilej z 1457 r.), które określiły zasady politycznej odrębności Torunia oraz podstawy prawno-ustrojowej niezależności i silnej jego gospodarki aż do rozbiorów Rzeczypospolitej i włączenia go do Królestwa Prus w 1793 roku. W ten sposób Toruń (podobnie jak Gdańsk i Elbląg) wyróżniał się na tle innych miast Rzeczypospolitej. Okres XVI i 1. poł. XVII w. to czas szybkiego rozwoju Torunia. Miasto bogaciło się na handlu wiślanym, składzie soli i towarów solonych, wielkich dorocznych jarmarkach międzynarodowych. W 1576 w mieście i na przedmieściach działały 102 gospody. 15 czerwca 1528 roku przy ulicy Mostowej została otwarta mennica królewska, zastępująca dotychczasowe mennice: krzyżacką i miejską. W pierwszej połowie XVI w. rozpowszechniła się w Toruniu reformacja, do której przystąpiła znaczna część mieszczan. W 1557 roku Toruń stał się oficjalnie miastem luterańskim dla mniejszości niemieckiej (Polacy pozostali przy katolicyzmie) i jednym z ważniejszych ośrodków protestantyzmu w Rzeczypospolitej. W 1568 nastąpiło otwarcie Gimnazjum Akademickiego, a w 1594 roku uroczyste podniesienie go do rangi uczelni półwyższej (jednej z pierwszych w kraju). W 1595 roku z inicjatywy burmistrza Heinricha Strobanda rozpoczęto starania o założenie w Toruniu uniwersytetu. W pierwszej połowie XVII w. Toruń, jako jedno z kilku największych i najbogatszych miast Rzeczypospolitej Obojga Narodów, zamieszkiwało, w zależności od szacunków, od ok. 12 tys. do 20 tys. mieszkańców. Dzięki przywilejom i pozycji gospodarczej Toruń wraz ze swoim patrymonium – pomimo że leżał na obszarze województwa chełmińskiego i był jego największym miastem – wyłączony był z administracji województwa, stanowiąc samorządną jednostkę autonomiczną. W XVII wieku od 50 do 60% męskiej populacji miasta umiało przynajmniej czytać, a językiem polskim posługiwało się od 45 do 60% mieszkańców. Drugim głównym językiem w mieście był niemiecki. Druga połowa XVII wieku to czas osłabienia miasta ze względu na toczące się w jego rejonie wojny. W 1629 roku miasto odparło pierwsze oblężenia Szwedów. Rozpoczęto budowę fortyfikacji bastionowych, dzięki czemu Toruń stał się jedną z najpotężniejszych twierdz w Rzeczypospolitej. W 1645 roku w mieście odbyło się Colloquium charitativum, jedyne na świecie spotkanie ekumeniczne w celu pogodzenia katolików i protestantów. W 1658 wojska króla Jana Kazimierza po oblężeniu okupujących miasto Szwedów odzyskały Toruń. Od 24 września do 9 października 1703 roku doszło do katastrofalnego, najdotkliwszego w całej historii bombardowania miasta przez wojska szwedzkie, dowodzone przez Karola XII. Spłonęła znaczna część Rynku, ratusz i kościoły. W 1708 roku ludność miasta została zdziesiątkowana przez wielką epidemię dżumy. W 1737 roku prawie cała ludność miasta zachorowała na nieznaną zarazę (prawdopodobnie była to grypa). Na tle zaostrzających się w Rzeczypospolitej konfliktów religijnych 16 lipca 1724 roku doszło do tzw. tumultu toruńskiego, zakończonego surowym wyrokiem sądu królewskiego i ścięciem protestanckiego burmistrza miasta Jana Gotfryda Rösnera, co odbiło się głośnym echem poza granicami kraju. I rozbiór Rzeczypospolitej w 1772 roku pozostawił Toruń przy Polsce; wtedy po raz pierwszy z inicjatywy Rosji podejmowano starania w celu utworzenia wolnego miasta Torunia. Wywierana przez Prusy presja ekonomiczna na Toruń i Gdańsk, pozostające wciąż w granicach Rzeczypospolitej, przyniosła miastu straty gospodarcze. Ludność zmniejszyła się z 10 tysięcy mieszkańców około roku 1772 do 6 tysięcy mieszkańców w 1793 roku. W Królestwie Prus (1793–1806) II rozbiór włączył Toruń w skład Królestwa Prus – Prus Zachodnich ze stolicą w Gdańsku. 24 stycznia 1793 roku wojska pruskie wkroczyły do miasta. W Księstwie Warszawskim (1807–1815) Czasy napoleońskie dla Torunia oznaczały ogromne osłabienie gospodarcze, kontrybucje i zniszczenia. Na mocy traktatu w Tylży 7 lipca 1807 roku Toruń znalazł się w Księstwie Warszawskim. 21 kwietnia 1809 roku na trzy tygodnie Toruń stał się stolicą Księstwa Warszawskiego, będąc miejscem rezydowania ewakuowanego z Warszawy rządu. W styczniu 1813 roku, przygotowując miasto do oblężenia przez wojska rosyjskie, na rozkaz francuskiego marszałka Louisa Davout, zburzono prawie doszczętnie wszystkie przedmieścia Torunia (m.in. Podgórz, Mokre) i podmiejskie wsie. Nie przeszkodziło to w kwietniu tego samego roku zdobyć miasta Rosjanom, którzy okupowali je przez dwa kolejne lata. Okres zaboru pruskiego (1815–1920) Po przegranej Napoleona 22 września 1815 roku na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego Toruń wrócił do Prus (zaboru pruskiego) i znajdował się jedynie 10 km od ziem zaboru rosyjskiego, granicę stanowiła płynąca przez podtoruński Lubicz Drwęca. Okres XIX wieku to umiarkowany rozwój gospodarczy i nowe inwestycje (wybudowano m.in. budynek Policji Miejskiej i aresztu przy Wałach Generała Sikorskiego, Sąd Okręgowy przy ulicy Piekary, urząd powiatu i starostwa, Bank Rzeszy, Teatr Miejski, Pocztę i Dwór Artusa na Rynku Staromiejskim, szpital miejski przy ulicy Przedzamcze, szpital obywatelski przy ulicy Słowackiego, szpital diakonisek przy ulicy Batorego, przytułek dla starców i kalek przy ulicy Sienkiewicza, szkołę średnią dla chłopców przy placu św. Katarzyny, Szkołę Przemysłową przy Wałach Generała Sikorskiego, szkołę powszechną na Bydgoskim Przedmieściu, katolickie seminarium nauczycielskie i ewangelickie seminarium nauczycielskie przy ulicy Sienkiewicza, Młyn Richtera, Gazownię Miejską, wodociągowe stacje pomp i sporo innych). Ograniczeniem dla rozwoju Torunia w tym czasie był jego status jako ważnej twierdzy, leżącej w sąsiedztwie ówczesnej granicy rosyjsko-pruskiej i związane z tym przepisy budowlane, zakazujące w zasadzie wznoszenia budynków murowanych poza obrębem murów miejskich. Restrykcje te rozluźniono dopiero w latach 80. XIX w., po budowie twierdzy fortowej. W 1862 roku otwarto pierwszą linię kolejową łączącą Toruń z Warszawą i Bydgoszczą. Dzięki budowie mostu kolejowego na rzece Wiśle w 1873 roku oraz linii kolejowej Berlin – Wystruć miasto stało się ważnym węzłem kolejowym. W 1899 roku otwarto pierwszą elektryczną linię tramwajową. W 1900 roku Toruń stał się powiatem miejskim (Stadtkreis) w rejencji kwidzyńskiej, w prowincji Prusy Zachodnie. W 1906 roku powiększono obszar miasta przez przyłączenie gminy Mokre. W drugiej połowie XIX wieku Toruń, obok Poznania, Katowic, Bydgoszczy oraz innych miast, stał się ośrodkiem polskiego ruchu narodowego oraz narodowowyzwoleńczego na ziemiach polskich należących do Niemiec. W 1866 roku w Toruniu zaczęto wydawać polskojęzyczną „Gazetę Toruńską” dla Polaków mieszkających w Toruniu i okolicach, a także na Pomorzu. Zyskała dużą popularność i pomogła kształtować wśród polskich mieszkańców Torunia i okolic oraz Pomorza ich świadomość narodową, a także przeciwstawiać się niemieckiej germanizacji. Kolejną niezwykle ważną dla Polaków instytucją związaną z miastem było powołane 16 grudnia 1875 r. Towarzystwo Naukowe w Toruniu, grupujące przede wszystkim polskich ziemian i kler katolicki z polskich ziem wcielonych w okresie zaboru niemieckiego do Prus Zachodnich. Na jego czele w latach 1897–1914 stał ks. Stanisław Kujot, wybitny badacz przeszłości Pomorza. Na początku XX w. doszło do nasilenia konfliktu narodowego między Niemcami a Polakami. Przyczyniły się do tego działania tzw. hakaty (Ostmarkverein) oraz ustawa o stowarzyszeniach, w której zakazano używania języka polskiego na otwartych zebraniach publicznych. Tuż przed wybuchem I wojny światowej i odzyskaniem niepodległości przez Polskę miasto liczyło 46 tysięcy mieszkańców, w tym 55–60% Niemców (większość z nich w wyniku napływu Niemców podczas zaborów), 38–43% Polaków i ok. 2% Żydów. Powiat toruński znajdujący się w granicach zaboru niemieckiego był zamieszkały w ponad 70% przez Polaków. Powrót do Polski (1920–1939) Po I wojnie światowej w wyniku postanowień traktatu wersalskiego Toruń został przyznany odrodzonej Polsce. 18 stycznia 1920 roku wojska niemieckie opuściły Toruń. Koloniści niemieccy z okresu zaborów Polski opuścili Toruń, a przybyli dodatkowi Polacy z ziem pozostawionych w granicach Niemiec. Miasto, będące siedzibą oddziałujących na całe Pomorze i Warmię polskich organizacji społecznych i naukowych, liczące w 1921 roku 37 356 mieszkańców, zostało stolicą województwa pomorskiego i zaczęło odzyskiwać dawną, przedrozbiorową pozycję. Powstały nowe zakłady pracy np. Zakłady Nawozów Fosforowych „Polchem” oraz gmachy użyteczności publicznej, takie jak: Dyrekcja Pomorskiej Kolei Państwowej, Komunalnej Kasy Oszczędności (słynna harmonijka), Bank Rolny, Dyrekcja Lasów Państwowych, Ubezpieczalnia Społeczna, Dom Społeczny i inne. W 1933 roku nastąpiło otwarcie drugiego mostu przez Wisłę. W 1938 roku zapadła decyzja o utworzeniu w 1940 roku uniwersytetu w Toruniu, jako filii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. W 1939 roku populacja Torunia wynosiła około 80 tysięcy mieszkańców (z czego 95% Polaków); była trzecią spośród populacji miast w województwie pomorskim, po Bydgoszczy (przyłączonej do województwa w 1938 roku, ok. 142 tys. mieszkańców) oraz Gdyni (ok. 127 tys. mieszkańców). W 1938 roku Toruń powiększył swój obszar o położony na lewym brzegu Wisły Podgórz. W 1936 roku policja podczas manifestacji bezrobotnych zabiła robotnika, członka KPP Juliana Nowickiego. II wojna światowa (1939–1945) 7 września 1939 roku do Torunia wkroczyły oddziały Wehrmachtu. . Więźniowie byli kierowani do Fortu VII, przekształconego w główne więzienie dla Polaków z Torunia i okolic. Łącznie uwięziono ok. 1200 osób. Polska ludność cywilna była mordowana przez samodzielny pluton egzekucyjny Einsatzkommando 16, powołanej 12 września 1939 roku. W dniach od 28 października do 6 grudnia 1939 roku w podmiejskim lesie Barbarka Niemcy zamordowali ok. 600 Polaków. Do marca 1941 roku z Torunia wysiedlono ok. 5000 Polaków. Nieliczna ludność żydowska została wywieziona do Łodzi jesienią 1939 roku. Jednocześnie w Toruniu osiedliło się ok. 16 tys. Niemców (do 1944 roku). 1 lutego 1945 roku do Torunia wkroczyły oddziały wojsk radzieckich. Okres PRL (1945–1989) Miasto – jako cenna substancja historyczna – miało sporo szczęścia, gdyż poza niewiele znaczącymi epizodami nie zostało dotknięte zniszczeniami wojennymi, będącymi udziałem tak wielu polskich miast. 8 lutego 1945 roku do miasta przybywa grupa operacyjna Rządu Tymczasowego przejmując władzę. Tego też dnia ukazuje się pierwszy numer „Słowa Pomorskiego”. Na podstawie dekretu PKWN z 31 sierpnia 1944 roku zostały utworzone miejsca odosobnienia, więzienia i ośrodki pracy przymusowej dla „hitlerowskich zbrodniarzy oraz zdrajców narodu polskiego”. Obóz pracy nr 179 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło w Toruniu. Wkrótce, w wyniku zabiegów władz Polskiej Partii Robotniczej w Bydgoszczy, ukształtowane w Toruniu władze nowego województwa pomorskiego przeniesiono do Bydgoszczy, argumentując to przede wszystkim dwukrotnie większym skupiskiem ludności robotniczej w przeciwieństwie do Torunia. W konsekwencji tego Toruń został pozbawiony na rzecz Bydgoszczy kolejnych instytucji-czynników miastotwórczych, jak np. Pomorskiej Rozgłośni Polskiego Radia, dowództwa okręgu wojskowego, prasy codziennej, związków i stowarzyszeń branżowych, Kuratorium Okręgu Szkolnego, Wojewódzkiej Biblioteki Pedagogicznej, orkiestry symfonicznej. W 1945 roku powołano Uniwersytet Mikołaja Kopernika, kontynuujący tradycje Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Wykorzystując przypadający na rok 1973 jubileusz 500-lecia urodzin Mikołaja Kopernika, rozbudowano uczelnię jego imienia, zakładając miasteczko akademickie na Bielanach, stanowiące do dziś ciekawy przykład nowoczesnej architektury II połowy XX wieku. Z okazji zbliżającego się jubileuszu zintensyfikowano trwające od początku lat 60. prace konserwatorskie przy renowacji toruńskich zabytków. Ważną datą był rok 1966, czyli rocznica 500-lecia pokoju toruńskiego, która przyczyniła się do ostatecznego zabezpieczenia i zagospodarowania ruin zamku krzyżackiego jako pomnika pokoju toruńskiego. Powojenna intensywna industrializacja kraju sprawiła, że Toruń stał się ośrodkiem przemysłu chemicznego, elektronicznego, metalowego i włókienniczego. Rozbudowano i zmodernizowano (1950–1955 r.) istniejące już od okresu międzywojennego zakłady przemysłowe („Polchem”, Fabrykę Maszyn Budowlanych, Zakłady Urządzeń Młyńskich) i wybudowano nowe. W 1951 roku powstały w mieście Pomorskie Zakłady Drobiowe jako pierwsze w kraju rozpoczynając tego typu działalność na skale przemysłową. Do największych w kraju należały Zakłady Włókien Sztucznych „Chemitex-Elana” [1963 r.] zatrudniające w szczytowym okresie prawie 7000 pracowników i Toruńska Przędzalnia Czesankowa „Merinotex” [1965 r.]. Rozpoczęto rozbudowę Zakładów Urządzeń Okrętowych (1960 r.), czyli istniejący do dziś „Towimor”. W latach 60. powstało Centralne biuro Konstrukcji Urządzeń Chemicznych – jedyna w kraju placówka naukowo-badawcza zajmująca się aparaturą służącą do produkcji tworzyw sztucznych i gumy. W 1972 roku powołano Toruńskie Przedsiębiorstwo Budownictwa Przemysłowego, które miało realizować centralnie projekty inwestycyjne w mieście Wraz z rozwojem przemysłu w mieście zaczęły powstawać osiedla mieszkaniowe, które i tak nie były w stanie zaspokoić rosnącego głodu mieszkań. W latach 50. największym z nich był „Kaszownik”. Lata 60. przyniosły osiedla: Zjednoczenia, Młodych, Bema, Tysiąclecia, Chrobrego, Reja i Armii Ludowej (na Podgórzu). Powstało także sporo bloków budowanych przez zakłady pracy, m.in. „Elanę” i „Merinotex”. Najintensywniejszy rozwój budownictwa mieszkaniowego Toruń przeżył w II połowie lat 70. i w latach 80., kiedy to na jego wschodnich terenach powstała tak zwana sypialnia miasta, którą stanowiły trzy wielkie osiedla: Rubinkowo I, Rubinkowo II i Na Skarpie, liczące aktualnie ok. 70 tys. mieszkańców. Toruń po wojnie stał się także ważnym ośrodkiem kulturalnym. 24 lutego 1945 roku miał miejsce pierwszy seans kinowy, a 16 czerwca pierwsza uroczysta premiera w teatrze miejskim. W październiku 1945 roku rozpoczął działalność Teatr Lalki i Aktora „Baj Pomorski”. W okresie PRL rozbudowano bazę sportową w mieście. Powstały m.in.: dwa zimowe baseny wioślarskie (1955−1958), sztuczne lodowisko „Tor-Tor” i stadion miejski (1957–1962), Międzyszkolny Ośrodek Sportowy (1967), basen (1966), basen kryty (1968), stadion żużlowy (1969), stadion na osiedlu Hanki Sawickiej (1976). 1 czerwca 1975 roku Toruń stał się stolicą województwa toruńskiego. Po 1989 roku Po 1989 roku miasto stało się centrum inwestycyjnym, biznesowym, naukowym i turystycznym regionu. Rozbudowano Uniwersytet Mikołaja Kopernika. Powstały nowe uczelnie, hotele, muzea. W 1997 roku wpisano zespół Starego i Nowego Miasta oraz ruiny zamku krzyżackiego na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO, a w 2004 roku wybrano Toruń na ogólnopolską siedzibę Ligi Polskich Miast i Miejsc UNESCO. W 1999 roku zaplanowano nową reformę administracyjną, w której województwo toruńskie przestało istnieć. Wobec tego mieszkańcy Torunia starali się o dołączenie do województwa pomorskiego z siedzibą w Gdańsku. W lipcu 1998 roku zapadła decyzja o umieszczeniu w Toruniu władz samorządowych nowo utworzonego województwa kujawsko-pomorskiego, a tym samym 1 stycznia 1999 roku miasto stało się jedną z dwóch stolic nowego województwa. W 2011 roku miasto uzyskało połączenie z autostradą A1 w kierunku Gdańska, a w 2013 roku w kierunku Łodzi. Natomiast 9 grudnia 2013 roku otwarto most drogowy im. gen. Elżbiety Zawackiej. Administracja Status administracyjny miasta * Miasto na mocy rozkazu króla Fryderyka Wilhelma III z 1818 roku landratowi (powiatowi) podlegało jedynie w sprawach wojskowych i podatkowych, dotyczyło to również prawa bezpośredniego zwracania się do władz rejencyjnych z pominięciem toruńskiego landrata. Ponadto władze miasta sprawowały również do 1861 roku nadzór i zwierzchność policyjną nad przedmieściami i wsią Mokre. Formalnie jednak przez cały okres należało do powiatu ** całkowite wydzielenie miasta z władzy powiatu nastąpiło 1 kwietnia 1900 roku, Toruń został tzw. powiatem grodzkim *** formalnie województwo pomorskie przywrócono dekretem PKWN z dnia 21 sierpnia 1944 roku, ustanawiając stolicę w Toruniu Stan obecny Od czasu reformy administracyjnej z 1999 roku prawie całe byłe województwo toruńskie (oprócz gmin powiatu nowomiejskiego) weszło w skład nowo powstałego województwa kujawsko-pomorskiego, a Toruń został jego stolicą. Po trwających kilka miesięcy rozmowach polityków, samorządowców i przedstawicieli lokalnych elit zdecydowano o ulokowaniu Urzędu Wojewódzkiego w Bydgoszczy, zaś Urzędu Marszałkowskiego w Toruniu. W mieście zlokalizowane są zarówno instytucje podległe samorządowi województwa, jak i wojewodzie. Samorząd miejski Organem ustawodawczym samorządu miejskiego jest licząca 25 radnych Rada Miasta Torunia. Obecnie trwa jej VII kadencja (2014–2018). Organem wykonawczym samorządu jest Prezydent Miasta Torunia. Aktualnie tę funkcję sprawuje już IV kadencję (od roku 2002) Michał Zaleski. Siedziba władz miasta mieści się przy ulicy Wały gen. Sikorskiego, natomiast poszczególne wydziały urzędu mają siedzibę w różnych punktach miasta. Samorząd wojewódzki Toruń oraz dwa powiaty: toruński i chełmiński stanowią okręg wyborczy numer 4, z którego wybiera się 6 radnych do 33-osobowego Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego. Siedziba Urzędu Marszałkowskiego województwa kujawsko-pomorskiego znajduje się przy Placu Teatralnym w Toruniu. Podział miasta Toruń nie ma oficjalnie wyznaczonych dzielnic. Od 2005 roku miasto dzieli się na 24 części (jednostki pomocnicze) wykorzystywane przez władze samorządowe do celów strategicznych. Inny podział zastosowany został przy tworzeniu jednostek pomocniczych gminy, które w Toruniu nazywają się okręgami. Obecnie istnieje 13 Rad Okręgów (Podgórz, Stawki, Rudak, Czerniewice, Kaszczorek, Bielawy-Grębocin, Skarpa, Rubinkowo, Jakubskie-Mokre, Wrzosy, Chełmińskie, Staromiejskie, Bydgoskie), których przedstawicieli wybierają mieszkańcy danego obszaru. Rady danych okręgów stanowią ciała opiniodawcze dla Rady Miasta Torunia. Części urzędowe Torunia: Aglomeracja Toruński Obszar Funkcjonalny Toruń (miasto na prawach powiatu) wraz z powiatem toruńskim (Toruński Obszar Funkcjonalny) wchodzi w skład bicentrycznej aglomeracji bydgosko-toruńskiej, która oficjalnie powstała w kwietniu 2014 roku. W skład Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Funkcjonalnego ponadto wchodzą: miasto Bydgoszcz, powiat bydgoski, a także gminy: Łabiszyn, Szubin, Nakło i Kowalewo Pomorskie. Obszar ten zamieszkuje ponad 850 tys. osób, co stanowi prawie 41% ludności prawie dwumilionowego województwa kujawsko-pomorskiego. Bydgosko-Toruński Obszar Funkcjonalny, zajmujący powierzchnię 3744 km², stanowi zatem jeden z największych obszarów miejskich w Polsce. Z aglomeracyjnych funkcji miasta, takich jak: handel, usługi, infrastruktura medyczna, szkolnictwo, kultura, rozrywka czy miejsca pracy, korzystają i wyraźnie ciążą w stronę Torunia również gminy niewchodzące w skład Toruńskiego Obszaru Funkcjonalnego. Są to gminy powiatu aleksandrowskiego, rypińskiego, golubsko-dobrzyńskiego, chełmińskiego, wąbrzeskiego i brodnickiego, w mniejszym stopniu powiatu inowrocławskiego. Miejski Obszar Funkcjonalny Torunia 18 czerwca 2021 podpisano porozumienie tworzące Miejski Obszar Funkcjonalny Torunia. Demografia Liczba mieszkańców Toruń to jedyne duże miasto w województwie kujawsko-pomorskim, w którym od blisko dekady obserwuje się więcej urodzeń niż zgonów. Dodatni przyrost naturalny jest wyraźny, co pokazują wyniki przedstawione przez GUS (patrz rok 2011, kiedy to w mieście odnotowano 1969 urodzeń i 1812 zgonów). Różnica in plus wyniosła 157. Najwyższą liczbę ludności Torunia odnotowano w 2000 roku (210 tys.), obecnie następuje spadek ludności. Głównym tego powodem jest proces eksurbanizacji. Liczba ludności miasta Torunia od końca XIV w. Źródła: Koniec XIV w.: K. Mikulski, Toruń narodów i wyznań, Kraków 2015 Rok 1454: Rok 1570: Początek XVII w.: K. Mikulski, Toruń w drugiej połowie XVI i na początku XVII wieku, [w:] Henryk Stroband (1548–1609) burmistrz toruński, Towarzystwo Miłośników Torunia, Toruń 2010. Lata 1703–1769: Lata 1815–1900: Lata 1925, 1930: Uwagi: 1. Wartości szacunkowe. 2. Wartości hipotetyczne. 3. Ludność wraz z wojskiem. Struktura demograficzna Struktura demograficzna mieszkańców miasta Toruń według danych z 31 grudnia 2010: Piramida wieku mieszkańców Torunia w 2014 roku. Gminy podmiejskie Od początku lat 90. XX wieku znacząco rośnie liczba mieszkańców zurbanizowanych osiedli podmiejskich wokół Torunia: Przysiek-Rozgarty, Złotoria, Lubicz, Grębocin, Mała i Wielka Nieszawka, Łysomice. Do gmin podmiejskich, bezpośrednio związanych z Toruniem, należą Gmina Łubianka, Gmina Lubicz, Gmina Zławieś Wielka, Gmina Łysomice, Gmina Wielka Nieszawka. Rozwój terytorialny Od blisko dekady, co jakiś czas, w lokalnych mediach trwa dyskusja na temat ewentualnego przyłączenia do obszaru administracyjnego Torunia niektórych gmin przylegających do miasta. W dyskusji przewija się propozycja, aby miasto powiększyło się o gminy i wsie, takie jak: Mała i Wielka Nieszawka, Przysiek, Rozgarty, Stary Toruń, Różankowo, Łysomice, Ostaszewo, Papowo Toruńskie, Grębocin, Rogowo, Rogówko, Lubicz oraz Złotoria. Jednak do tej pory żadna ze stron nie podjęła w tej kwestii czynności administracyjnych czy prawnych. Ostatni raz obszar miasta rozszerzono w 1976 roku, kiedy przyłączono Kaszczorek, Bielawy i część Grębocina. Polityka Parlamentarzyści Mieszkańcy Torunia wybierają posłów na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej z okręgu wyborczego numer 4, do Senatu z okręgu wyborczego numer 11, natomiast do Parlamentu Europejskiego z okręgu wyborczego numer 2. W mieście znajdują się liczne biura poselskie, posłów zasiadających zarówno w parlamencie polskim, jak i europejskim. Biura poselskie Posłowie mający biura poselskie w mieście: Jan Ardanowski – PiS, Zbigniew Girzyński – PiS, Mariusz Kałużny – PiS, Iwona Michałek – Polska Razem, Arkadiusz Myrcha – PO, Tomasz Lenz – PO, Iwona Hartwich – PO, Joanna Scheuring-Wielgus – Lewica, Robert Kwiatkowski – Lewica, Paweł Szramka – PSL Biuro Senatorskie w mieście: Antoni Mężydło – PO Posłowie do Parlamentu Europejskiego posiadający biura poselskie w mieście: Radosław Sikorski – PO Kosma Złotowski – PiS Instytucje wyborcze W Toruniu ma swą siedzibę delegatura Krajowego Biura Wyborczego oraz Okręgowa Komisja Wyborcza dla okręgu wyborczego nr 5 do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, obejmująca miasta: Grudziądz, Toruń i Włocławek oraz powiaty: aleksandrowski, brodnicki, chełmiński, golubsko-dobrzyński, grudziądzki, lipnowski, radziejowski, rypiński, toruński, wąbrzeski i włocławski, a także okręgu wyborczego nr 11, okręgu wyborczego nr 13 i okręgu wyborczego nr 12 do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej. Dyplomacja Rys historyczny Toruń był siedzibą trzech obrad sejmu w okresie I Rzeczypospolitej (1519, 1576, 1626). W podtoruńskiej Nieszawie na Zamku Dybowskim (obecnie dzielnica Torunia) nadano słynne przywileje szlacheckie, rozpoczynające okres „złotej wolności szlacheckiej”. W Toruniu zawarto I pokój toruński i II pokój toruński, a także ostatni rozejm polsko-krzyżacki w 1521 roku. W czasie rozbiorów, w 1807 roku był siedzibą rządu powstańczego – przy Rynku Nowomiejskim w Toruniu. W tym okresie posiadał dwa konsulaty: Rosja i USA. W okresie międzywojennym w Toruniu ulokowano pięć konsulatów, w tym Konsulat Generalny Niemiec i III Rzeszy, Francji, Belgii. Konsulaty honorowe Obecnie w Toruniu znajduje się sześć konsulatów honorowych: Konsulat Honorowy Peru – od 14 lipca 1998 roku Konsulat Honorowy Słowenii – od 21 czerwca 2003 roku Konsulat Honorowy Litwy – od październik 2006 roku Konsulat Honorowy Finlandii – od 29 maja 2014 roku Konsulat Honorowy Mołdawii – od 23 czerwca 2014 roku Konsulat Honorowy Tunezji – od 2018 roku Ponadto w Torunia działa: Filia Ambasady Francuskiej w Warszawie Placówki dydaktyczne W Toruniu swoją siedzibę mają także placówki dydaktyczne: British Council (placówka Wielkiej Brytanii), Goethe Institut (placówka Niemiec), Alliance Française (placówka Ambasady Francji), Centrum Badań Kanadyjskich (placówka Ambasady Kanady), Centrum Badań Australijskich (placówka Ambasady Australii), Pracownia Języka i Kultury Japońskiej (placówka Japonii), Confucius Classroom (placówka Chin) oraz Pracownia Języka i Kultury Arabskiej (placówka Arabii Saudyjskiej). Związki i organizacje Toruń należy do krajowych i międzynarodowych związków i organizacji: Federacja Miast Kopernikowskich, od 1983 roku Związek Miast Polskich, od 1992 roku Stowarzyszenie Zdrowych Miast Polskich, od 1993 roku Lokalna Organizacja Turystyczna Liga Polskich Miast i Miejsc UNESCO (siedziba), od 2005 roku OWHC – Organizacja Miast Światowego Dziedzictwa, od 1998 roku Stowarzyszenie EUROB (Europejski Szlak Gotyku Ceglanego), od 2008 roku Związek Miast Nadwiślańskich (siedziba), od 1997 roku Międzynarodowy Związek Miast Nowej Hanzy, od 1998 roku Regionalna Agencja Poszanowania Energii, od 1998 roku Stowarzyszenie Miast, Gmin i Powiatów Dorzecza Drwęcy, od 2003 roku Stowarzyszenie Miast Autostrady A1, od 1996 roku Lokalna organizacja turystyczna, od 2003 roku Stowarzyszenie Zielone Płuca Polski, od 2006 roku Kujawsko-Pomorska Organizacja Turystyczna, od 2011 roku Międzynarodowe Stowarzyszenie Miast Orędowników Pokoju, od 2011 roku Gospodarka Charakterystyka Toruń to regionalny ośrodek gospodarczy, a także siedziba władz lokalnych kluczowych organizacji gospodarczych. Jest siedzibą władz samorządowych województwa kujawsko-pomorskiego, a także ważnym węzłem komunikacyjnym (autostrada A1). Miasto jest liderem w województwie pod względem ilości największych przedsiębiorstw, a także najwyższego w regionie wynagrodzenia za pracę oraz niskiego bezrobocia. W styczniu 2017 roku stopa bezrobocia w Toruniu wynosiła 5,2%, w powiecie toruńskim 12%, a w województwie 9,8. Toruń przoduje również w pozyskiwaniu środków unijnych, co pozwala aktualnie na realizacje dużych inwestycji infrastrukturalnych. Jako jedyne miasto w województwie uzyskało klasę A, tzn. najwyższą atrakcyjność inwestycyjną dla wszystkich analizowanych sekcji gospodarki narodowej. Miasto jest również drugim pod względem ważności ośrodkiem dojazdowym do pracy w regionie. O silnej pozycji gospodarczej Torunia na tle innych ośrodków miejskich województwa kujawsko-pomorskiego może świadczyć wynik rankingów opublikowanych w kwietniu 2012 roku przez dwa czasopisma: „Rzeczpospolitą” i „Politykę”. Zestawiono w nim niezależnie 500 największych polskich firm działających w 2011 roku. Z całego regionu kujawsko-pomorskiego na listę trafiło 18 przedsiębiorstw, z których według „Rzeczpospolitej” osiem pochodzi z Torunia, a według publikacji „Polityki” aż 10. Co roku ten wskaźnik jest podobny. Przedsiębiorstwa Do największych przedsiębiorstw w Toruniu należą m.in. GK Neuca (farmaceutyka i kosmetyka), Toruńskie Zakłady Materiałów Opatrunkowych (farmaceutyka i kosmetyka), Krajowa Spółka Cukrowa (przemysł spożywczy), ThyssenKrupp Energostal (przemysł metalowy), GK Apator (przemysł elektrotechniczny), Cereal Partners Poland Toruń Pacific (przemysł spożywczy), Nova Trading (przemysł metalowy), Geofizyka Toruń (górnictwo naftowe), Janus (przemysł spożywczy), RUG Riello Urządzenia Grzewcze (budownictwo), Rywal-RHC (przemysł elektrotechniczny). Instytucje finansowe W Toruniu siedzibę mają oddziały, wydziały zamiejscowe, placówki i zespoły, takich służb jak: Izba skarbowa, Urząd Kontroli Skarbowej, Regionalna izba obrachunkowa, Zakład Ubezpieczeń Społecznych, I Urząd Skarbowy, II Urząd Skarbowy, Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego i inne. W mieście siedzibę główną posiada Nicolaus Bank (d. Bank Spółdzielczy w Toruniu), będący kontynuatorem powstałych jeszcze w XIX wieku lokalnych banków z okolicznych terenów. Handel W Toruniu w 2018 roku znajdowało się 11 hipermarketów – Castorama, Auchan, Kaufland, Carrefour, Leroy Merlin, OBI, Brico Depot i inne oraz blisko 50 supermarketów – Jysk, Lidl, Netto, Tesco, Intermarché, Stokrotka, Piotr i Paweł i inne. Istnieją również supermarkety specjalistyczne, takie jak: sportowy Decathlon czy elektroniczne, np. Media Markt i Media Expert. W mieście działają również targowiska miejskie, z których największe mieści na Chełmińskim Przedmieściu. Największe centra handlowe Toruń Plaza Galeria Atrium Copernicus Centrum Nowe Bielawy Centrum Handlowe Kometa Galeria Wnętrz AMC Powszechny Dom Towarowy Transport Transport drogowy Toruń leży na skrzyżowaniu dróg tranzytowych biegnących z południa kraju na północ (Paneuropejski korytarz transportowy) i z zachodu na wschód. W okolicach miasta (osiedle Czerniewice) krzyżuje się jedyna w województwie autostrada A1 z drogą szybkiego ruchu S10 (węzeł Toruń Południe). Poza tym przez miasto przebiegają cztery drogi krajowe i 10 dróg wojewódzkich. Węzły drogowe w okolicach Torunia Toruń Południe – / Lubicz – (Toruń Wschód) / Turzno – (Toruń Północ) / Toruń Zachód – / Wykaz dróg autostrada A1 – w kierunku Gdańska i Łodzi (południowa obwodnica Torunia) – fragment drogi szybkiego ruchu S10, otwarty 15 listopada 2005 roku jako jednojezdniowy fragment. drogi krajowe: w kierunku Bydgoszczy, Szczecina i Warszawy w kierunku Inowrocławia, Poznania, Krotoszyna, Wrocławia do Olsztyna w kierunku Bydgoszczy w kierunku Gdańska i Łodzi drogi wojewódzkie: (Wielka Nieszawka – Cierpice) (Toruń Przybyszewskiego – Toruń – rzeka Wisła – Mała Nieszawka) (Toruń – Złotoria – Silno – rzeka Wisła – Wygoda – Toruń Czerniewice) (Mała Nieszawka – Wielka Nieszawka – Cierpice) Różankowo – Lubicz w kierunku Różankowa (Lubicz – stacja PKP) (Podgórska – Dybowska) (Toruń – Złotoria – Silno) (Złotoria – Lubicz) Administracja drogowa Wszystkimi drogami w Toruniu zawiaduje Miejski Zarząd Dróg, do którego zadań należy budowa, przebudowa, planowanie oraz bieżące utrzymanie dróg i obiektów inżynierskich. W mieście swoją siedzibę ma także Rejon Dróg GDDKiA, który zajmuje się remontami i bieżącym utrzymaniem autostrad, dróg ekspresowych i dróg krajowych na terenie rejonu toruńskiego oraz Rejon Dróg Wojewódzkich, zarząd dróg wojewódzkich. Jednostka ta odpowiada za utrzymanie dróg w powiatach chełmińskim, toruńskim, golubsko-dobrzyńskim i części bydgoskiego. Miasto jest także siedzibą Wojewódzkiego Ośrodka Ruchu Drogowego z filią w Grudziądzu oraz Kujawsko-Pomorskiej Wojewódzkiej Rady Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego. Obiekty inżynierskie W Toruniu i jego sąsiedztwie znajduje się blisko 50 obiektów inżynierskich. Do największych należą trzy mosty drogowe i jeden kolejowy przez Wisłę: most kolejowy im. Ernesta Malinowskiego, most drogowy im. Józefa Piłsudskiego, most autostradowy im. Armii Krajowej w pobliżu miasta, most drogowy im. gen. Elżbiety Zawackiej, a także estakada im. Marka Sudaka, tunel pod placem Daszyńskiego, wiadukt im. Tadeusza Kościuszki oraz estakada na Trasie Średnicowej Północnej. Komunikacja miejska Organizatorem publicznego transportu zbiorowego na terenie Torunia jest Gmina Miasta Toruń. Obsługę komunikacyjną zapewnia Miejski Zakład Komunikacji, istniejący od 1891 roku. Jest on głównym przewoźnikiem w mieście. Przewoźnik obsługuje 41 linii autobusowych (w tym 4 nocne) oraz 7 linii tramwajowych (w tym 2 nocne). Firma zapewnia również obsługę okolicznych wsi, posiadając 4 linie obsługujące miejscowości Gminy Lubicz. Połączenia miasta z tą gminą zapewnia również firma POLBUS, uruchamiająca 3 linie autobusowe kursujące z placu św. Katarzyny (104, 105, 106). Ponadto MZK w Toruniu w okresie letnim uruchamia specjalną linię autobusową 106, dowożącą mieszkańców nad jezioro w miejscowości Kamionki w gminie Łysomice. Pozostałe środki transportu Komunikację z innymi miejscowościami w regionie i w Polsce oferuje Arriva Bus Transport Polska (dawny PKS Toruń), posiadająca swoją główną siedzibę na Dworcu Autobusowym przy ul. Dąbrowskiego. W Toruniu znajduje się 44 postojów taksówek, zapewniających ponad 360 miejsc dla samochodów TAXI, działa kilka korporacji taksówkowych. Dawniej w Toruniu istniała jedna prywatna linia autobusowa E, uruchomiona w październiku 2006 roku przez firmę EUROPOL. Łączyła osiedle Na Skarpie z Placem Teatralnym. Zakończyła ona swoją działalność w kwietniu 2008 roku. Również swoją działalność w grudniu 2007 roku zakończyła A-Linia prowadzona przez Toruńską Korporację Autobusową. Prowadziła ona regularne linie do okolicznych miejscowości praktycznie we wszystkich gminach powiatu toruńskiego. Transport kolejowy Toruński Węzeł Kolejowy tworzą następujące linie kolejowe: Kutno – Piła Główna Poznań Wschód – Skandawa (GP) – Žielieznodorožnyj Nieszawka – Toruń Główny Toruń Wschodni – Malbork Nasielsk – Toruń Wschodni Toruń Wschodni – Olek (daw. Chełmno) Grębocin – Katarzynka W granicach administracyjnych miasta znajdują się trzy dworce kolejowe: Toruń Główny, Toruń Miasto, Toruń Wschodni oraz trzy przystanki osobowe: Toruń Kluczyki, Toruń Czerniewice, Toruń Grębocin Instytucje związane z kolejnictwem Toruń jest od 2015 roku siedzibą dla spółki kolejowej Arriva RP, której pociągi kursują na terenie województwa kujawsko-pomorskiego, mazowieckiego i warmińsko-mazurskiego oraz Bazy Toruń-Kluczyki, mającej za zadanie m.in. bieżące utrzymanie składów Elf 22WEc, które kursują w ramach szybkiej kolei miejskiej BiT City na trasie Toruń Wschodni – Bydgoszcz Główna. Ponadto w Toruniu swoją siedzibę mają: PKP Intercity Remtrak (siedziba spółki), Sekcja przewozów pasażerskich i Sekcja utrzymania taboru trakcyjnego Toruń Kluczyki Polregio, PKP Cargo Zakład Przewozów Towarowych Sekcja Przewozów i Ekspedycji, PKP CargoTabor Zakład Naprawy Taboru, PKP Energetyka Sekcja Zasilania Elektroenergetycznego Toruń, Zakład Linii Kolejowych Sekcja Eksploatacji Toruń Wschodni, Sekcja Eksploatacji Toruń Główny, Dział Rachunkowości i Finansów oraz posterunek Straży Ochrony Kolei. W Toruniu działają również liczne kolejowe związki zawodowe, są to m.in.: Międzyzakładowy Związek Zawodowy Pracowników PKP z siedzibą w Toruniu, Związek Zawodowy Pracowników PKP przy oddziale Gospodarowania Nieruchomościami w Gdańsku z siedzibą w Toruniu i Międzyzakładowy Nadwiślański Związek Zawodowy Maszynistów. Lotnisko W samym Toruniu znajduje się lotnisko, którego użytkownikiem jest Aeroklub Pomorski, istniejące od 1922 roku. Od kwietnia 2021 roku działa tu baza LOT Flight Academy. Transport lotniczy Toruń znajduje się w obszarze oddziaływania czterech dużych portów lotniczych, są to: Port lotniczy Warszawa-Okęcie, Port lotniczy Gdańsk im. Lecha Wałęsy, Port lotniczy Warszawa-Modlin i Port lotniczy Poznań-Ławica oraz dwóch mniejszych: Port lotniczy Bydgoszcz-Szwederowo i Port lotniczy Łódź-Lublinek. Miasto posiada regularne połączenia autobusowe z lotniskami w Gdańsku (od 8 kwietnia 2013 roku), Warszawie (od maja 2015 roku), Modlinie (od maja 2015 roku) oraz w Bydgoszczy (od marca 2015 roku). Warto dodać, że miasto posiada 0,058% udziałów w Porcie lotniczym Bydgoszcz-Szwederowo. Lądowiska Lądowisko sanitarne przy Wojewódzki Szpital Zespolony – Szpital Specjalistyczny dla Dzieci i Dorosłych, ulica Konstytucji 3 Maja Lądowisko sanitarne przy Wojewódzki Szpital Zespolony im. Ludwika Rydygiera, ulica św. Józefa (planowane) Ponadto w Toruniu swoją siedzibę ma Leśna Baza Lotnicza Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych, która zlokalizowana jest na terenie Aeroklubu Pomorskiego, gdzie w okresie zagrożenia pożarowego stacjonują samoloty patrolowe i gaśnicze. Transport wodny Na terenie Torunia istnieją dwa porty rzeczne: Port Drzewny – ul. Starotoruńska Port Zimowy – ul. Popiełuszki (Rybaki) Istnieje także osiem przystani żeglarskich: AKS AZS z Bazą Wioślarską KS Budowlani Szkwał, Port Drzewny Towimo, Port Drzewny Walter, Port Drzewny Yacht Klub Toruń, Port Drzewny Liga Morska i Rzeczna, Port Drzewny Ponadto w 2015 roku na rzece Drwęcy w Kaszczorku została wybudowana przystań kajakowa wraz z infrastrukturą turystyczną Transport turystyczny W sezonie turystycznym oferowane są dodatkowo inne formy komunikacji: Łódka Katarzynka II – łącząca Bulwar Filadelfijski z Kępą Bazarową i Zamkiem Dybowskim Statek pasażerski Wanda (kursy po Wiśle) Statek pasażerski Wiking (kursy po Wiśle) Riksze, postój na Rynku Staromiejskim (kursy po starówce) Dorożki (okazjonalnie, na Rynku Staromiejskim) Turystyczny wagon tramwajowy MZK (kursuje po istniejących torowiskach m.in. podczas obchodów szczególnych wydarzeń) – dla wycieczek. Komunikacja rowerowa Na terenie Torunia w 2015 roku znajdowało się blisko 100 km dróg rowerowych: głównych – łączących dzielnice i prowadzących za miasto, zbiorczych – rozprowadzających ruch rowerowy w dzielnicach oraz lokalnych – obsługujących ruch na terenie osiedli. Miasto jest bogate w infrastrukturę rowerową, na którą składają się setki stojaków rowerowych, zadaszone parkingi rowerowe oraz trzy samoobsługowe stacje naprawy rowerów. Toruński Rower Miejski Od 18 kwietnia 2014 roku mieszkańcy i goście Torunia mogą korzystać z Toruńskiego Roweru Miejskiego. Do dyspozycji miłośników dwóch kółek jest 260 rowerów i jak dotąd 27 stacji zlokalizowanych w różnych częściach miasta tak, aby umożliwić szybkie i sprawne poruszanie się w przestrzeni publicznej. Wypożyczalnia rowerów w Toruniu cieszy się dużym zainteresowaniem. W 2014 roku mieszkańcy i goście skorzystali z niej 42 tysiące razy. Turystyka Czynnikami wyróżniający Toruń pod kątem turystycznym są: zabytkowa architektura, bogata historia oraz tradycja wyrobu pierników. Największą atrakcją turystyczną Torunia jest Stare Miasto, wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Największy ruch turystyczny przypada wiosną i latem. Tradycja wypieków pierników przyczyniła się do założenia w 2006 roku Żywego Muzeum Piernika, pierwszego w Europie muzeum poświęconemu piernikom. Ze względu na tradycje piwowarskie rozwinęła się również biroturystyka. W 2019 roku liczba turystów przekroczyła 2,5 mln osób. W 2020 roku w wyniku pandemii COVID-19 w Polsce liczba turystów spadła do ok. 900 tys. W 2021 roku liczba turystów wyniosła ok. 1,5 mln. Hasłami reklamujące Toruń na arenie krajowej są: „Gród Mikołaja Kopernika”, „Gotyk na dotyk”, „Piernikowe miasto”. Zabytki Nadzór konserwatorski nad toruńskimi zabytkami sprawuje Miejski Konserwator Zabytków. Siedzibę w Toruniu ma także Kujawsko-Pomorski wojewódzki konserwator zabytków. Ponadto w mieście istnieją: kujawsko-pomorski oddział Narodowego Instytutu Dziedzictwa i oddział Towarzystwa Opieki Nad Zabytkami. Warto dodać, że przy Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika funkcjonuje Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa kształcący znanych i wysoko cenionych konserwatorów sztuki. Zespół Staromiejski Zespół Staromiejski Torunia jest jednym z najcenniejszych zespołów zabytkowych w Polsce. W 1997 roku został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Obejmuje Stare i Nowe Miasto z zachowanym prawie bez zmian XIII-wiecznym układem urbanistycznym oraz teren zamku krzyżackiego. Zabytki Torunia znajdują się na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego. Na obszarze tym znajduje się ok. 1100 obiektów wpisanych do rejestru zabytków. Główne i najcenniejsze zabytki sakralne Główne i najcenniejsze zabytki sakralne na terenie Zespołu Staromiejskiego: Kościoły gotyckie Katedra św. św. Janów Chrzciciela i Ewangelisty Kościół pofranciszkański Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny Kościół św. Jakuba Kościół późnobarokowy kościół poewangelicki św. Ducha Kościół neoromański kościół poewangelicki św. Trójcy Kościoły neogotyckie Kościół św. Szczepana z 1903 roku Kościół garnizonowy św. Katarzyny z 1897 roku Kaplica ewangelicko-augsburska z 1846 roku Główne i najcenniejsze zabytki świeckie Główne i najcenniejsze zabytki świeckie na terenie Zespołu Staromiejskiego: Rynek Staromiejski Rynek Nowomiejski Ratusz Staromiejski – jest jednym z najwybitniejszych i najbardziej monumentalnych osiągnięć średniowiecznej architektury mieszczańskiej w Europie. Wzniesiony w końcu XIV wieku. Obecnie siedziba Muzeum Okręgowego. ruiny zamku krzyżackiego – siedziba komtura, został wzniesiony w XIII wieku i rozbudowany w XIV I XV wieku. Zdobyli go i zburzyli mieszczanie toruńscy po zwycięstwie powstaniu przeciw zakonowi krzyżackiego w 1454 roku. gotycki most, jeden z nielicznych w Polsce, pod ulicą Most Pauliński zespół mieszczańskich i patrycjuszowskich kamienic: gotyckich z XIV–XVI w., renesansowych oraz barokowych, w tym m.in. Dom Kopernika (XV w.), Dom Eskenów (XIV w., przebudowany w XVI i XIX w.) oraz kamienice przy ul. Chełmińskiej, Łaziennej, Małe Garbary, Mostowej, Szczytnej, Szerokiej, Szewskiej, Wielkie Garbary, Żeglarskiej, z których wiele przekształcono w drugiej połowie XIX w. na czynszowe, wielomieszkaniowe barokowe pałace miejskie: pałac Dąmbskich, o bogato zdobionej fasadzie z roku 1693, Fengera (1742, przebudowany w XIX w.), Meissnera (1739, przebudowany ok. 1800 roku) Kamienica Pod Gwiazdą, dom z XV w. przez krótki czas będący własnością znanego humanisty Filipa Kallimacha, przebudowywany w XVII w., fasada o dekoracji stiukowej z 1697 roku spichrze z XIV-XVIII w. (w tym najlepiej zachowany w Polsce spichrz gotycki) Pomnik Mikołaja Kopernika Dwór Artusa w Toruniu, monumentalny neorenesansowy gmach (1889–1891, R. Schmidt) położony w południowej części Rynku Staromiejskiego – obecnie Centrum Kultury Teatr im. W. Horzycy – powstały w 1904, neobarokowo-secesyjny, dzieło wiedeńskich architektów specjalizujących się w projektowaniu budynków teatralnych, F. Fellnera i H. Helmera siedziba Towarzystwa Naukowego w Toruniu z 1881 roku budynek neogotyckiej poczty z końca XIX wieku Łuk Cezara „Okrąglak” – areszt śledczy wzniesiony pod koniec XIX wieku Planetarium – dawny zbiornik gazowy z końca XIX wieku Apteka pod Złotym Lwem – pochodzi ze średniowiecza, częściowo przebudowana w XIX wieku dawny szpital Piotra i Pawła przy ul. Wielkie Garbary 7 Mury obronne Pozostałości średniowiecznych obwarowań miejskich Starego Miasta: fragmenty murów, budowanych od połowy XIII, rozbudowywanych i modernizowanych do XV w., zachowały się m.in. odcinki wzdłuż Wisły i ulicy Podmurnej. Pozostałości obwarowań miejskich Nowego Miasta przy ul. Międzymurze, Piernikarskiej i terenie dawnego klasztoru dominikańskiego. Bramy i baszty Bramy i baszty na terenie Starego Miasta zachowane do dziś: Spichrze Toruńskie spichrze należą do jednych z najcenniejszych i najstarszych tego typu zabytków w Polsce i są świadectwem zamożności Torunia w czasach, gdy był on europejskim ośrodkiem handlowym. Wówczas to funkcjonowało w mieście blisko sto spichlerzy, z których do dziś zachowało się jedynie 30. Niektóre z nich zostały przebudowane i przystosowane do nowych funkcji, czego chlubnym przykładem jest Hotel Spichrz przy ulicy Mostowej. Inne dzielnice, okolice Torunia Zabytki świeckie poza Zespołem Staromiejskim: Architektura secesji Bydgoskie Przedmieście Architektura modernistyczna, klasycystyczna, funkcjonalistyczna Mokre, Bydgoskie Przedmieście, Bielany, Chełmińskie Przedmieście Architektura szachulcowa Jakubskie Przedmieście, Mokre, Bydgoskie Przedmieście, Chełmińskie Przedmieście Zabytki przyrodnicze Ogród Zoobotaniczny – najstarszy w Polsce (1797 rok) Park Miejski na Bydgoskim Przedmieściu – park ten założony został w 1817 roku. W 1997 roku został wpisany do rejestru zabytków Pomniki przyrody – występują na terenie całego miasta (Pomniki przyrody w Toruniu) Zamki ruiny zamku Dybowskiego – zbudowany w latach 1424–1428 ruiny zamku w Złotorii – powstały w połowie XIV wieku, jedna z ważniejszych warowni w strefie konfliktów polsko-krzyżackich Zamek Bierzgłowski – gotycki, wzniesiony w latach 1270–1305. Od 1992 roku właścicielem zamku jest Diecezja Toruńska Zamek w Małej Nieszawce Architektura przemysłowa Młyny Richtera fabryki Born & Schütze Zabytki sakralne poza Zespołem Staromiejskim: Kościół gotycki Kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego – Kaszczorek Kościół barokowy Kościół pw. świętych Apostołów Piotra i Pawła – Podgórz Kościoły neogotyckie poewangelicki Kościół pw. Opatrzności Bożej – Rudak poewangelicki Kościół pw. Matki Boskiej Zwycięskiej i św. Jerzego – Mokre Kościoły szachulcowe Kaplica polskokatolicka pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny – Chełmińskie Przedmieście Kaplica pw. św. Barbary – Barbarka Kościół modernistyczny Kościół pw. Chrystusa Króla – Mokre Kościół konstruktywistyczny Kościół pw. św. Józefa – Bielany Kościół drewniany Cerkiew pw. św. Mikołaja – Mokre Zabytki militarne XIX-wieczna Twierdza Toruń składa się z ponad 150 obiektów (w tym 15 dużych fortów). Fortyfikacje toruńskie są zabytkami techniki wojennej i tworzą unikatowy system fortyfikacji na skalę europejską. Twierdza Toruń do rejestru zabytków została wpisana w 1971 roku. Wykaz fortów (nazwy polskie): Najwyższe budynki mieszkalne Najwyższym budynkiem mieszkalnym jest 14-piętrowy blok z wielkiej płyty w narożniku ulic Szosa Lubicka i Ślaskiego. Budynek wraz z całym zespołem tego kwartału powstał na początku lat 90. XX wieku. Były to ostatnie wysokie budynki stawiane w dzielnicy Na Skarpie. Najwyższym budynkiem mieszkalnym w lewobrzeżnej części miasta jest modernistyczna 9-piętrowa wieża ciśnień z 4 kondygnacjami mieszkalnymi. Konstrukcja powstała w latach 1941–1943. Drugim co do wysokości budynkiem po lewej stronie Wisły jest konstrukcja z lat 90. XX wieku. W 2010 roku zakończono jej adaptację na cele mieszkaniowe (jest to dawny biurowiec po Drosedzie). Liczy on 9 kondygnacji i wysokością dorównuje podgórskiej wieży ciśnień. Kultura i sztuka Toruń jest jednym z większych ośrodków kulturalnych północnej Polski. Działa tu kilka dużych placówek kulturalnych, m.in. Toruńska Orkiestra Symfoniczna, Centrum Kultury Dwór Artusa, Centrum Kulturalno-Kongresowe Jordanki, Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu, Toruńska Agenda Kulturalna, Teatr im. Wilama Horzycy, Teatr Baj Pomorski, Centrum Kultury Zamek Krzyżacki, Miejska Instytucja Kultury Dom Muz, galerie sztuki, kina, kilkanaście muzeów oraz jedyne w województwie Centrum Nowoczesności – Młyn Wiedzy. W ciągu miesiąca w Toruniu odbywa się średnio sto różnego rodzaju imprez kulturalnych, zaczynając od festiwali, koncertów, wystaw, spektakli teatralnych, przeglądów poetyckich i fotograficznych, a na plenerowych pokazach historycznych kończąc. Teatry Toruń posiada teatr dramatyczny – Teatr im. Wilama Horzycy – jedną z najstarszych i najbardziej znanych i utytułowanych placówek w Polsce, goszczącą kilka dużych przedsięwzięć teatralnych (Festiwal Kontakt czy Festiwal Pobocza Teatru). Teatr ten jest wojewódzką instytucją kultury. Toruń posiada również trzy sceny dziecięce – Teatr Baj Pomorski, Teatr Lalek „Zaczarowany Świat” i objazdowy Teatr Vaśka. Najsłynniejszy z nich, Baj Pomorski, poza dziesiątkami przedstawień dla dzieci i organizacją Międzynarodowych Toruńskich Spotkań Teatrów Lalek, jest także kolejną toruńską sceną dla dorosłych. Teatr Zaczarowany Świat powstał jako państwowy w 1950 roku (od 1990 roku w rękach prywatnych), nastawiony jest głównie dla najmłodszych widzów, szczególnie do dzieci w wieku przedszkolnym. Słynie przede wszystkim z charakterystycznej sali posiadającej 182 miejsca w tym 122 przeznaczonych wyłącznie dla najmłodszych w kształcie zwierząt, a w swojej historii przygotował ponad 200 premier. Najnowszym toruńskim teatrem jest powstały w 2014 roku z inicjatywy samorządu województwa Kujawsko-Pomorski Impresaryjny Teatr Muzyczny, będący wojewódzką instytucją kultury. Teatr jest jedyną państwową jednostką w województwie nastawioną na spektakle stricte muzyczne. Nie ogranicza się on wyłącznie do przedstawień, organizuje również szereg koncertów, recitali, seansów filmowych oraz warsztatów teatralnych. Premierową sztuką było przedstawienie pn. „Siostry Parry” w dniu 13 czerwca 2014 roku. Tylko w przeciągu niespełna roku (od maja 2014) Teatr zorganizował 167 imprez, na których obecnych było łącznie ponad 19 tys. widzów. W Toruniu istnieje również wiele teatrów alternatywnych. Do najbardziej znanych należy Teatr Wiczy, istniejący od 1991 roku. Prezentuje spektakle na scenach teatralnych, jak i w miejscach niekonwencjonalnych. Ich przedstawienia prezentowane były m.in. na słynnym Festiwalu Fringe w Edynburgu. Kina W 2016 roku Toruniu czynnych było osiem kin. Od kameralnych kin klubowych do wielkich multipleksów. Łącznie dysponują one 26. salami. Kino Centrum (studyjne) – znajduje się w Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu Cinema City – multipleks (12 sal) Cinema City Toruń Plaza – multipleks (8 sal) Niebieski Kocyk – znajduje się w Klubie Studenckim Od Nowa Kino Tumult – znajduje się w dawnym kościele Świętej Trójcy, prowadzone przez Fundację Tumult Kino Diecezjalne – znajduje się w piwnicach Kościoła św. Józefa Artus Art Cinema – znajduje się w piwnicach Dworu Artusa Imprezy Pośród festiwali teatralnych najbardziej znany w kraju jest Międzynarodowy Festiwal Teatralny „Kontakt”, odbywający się od 1991 roku. Teatr studencki reprezentują Akademickie Spotkania Teatralne Klamra, alternatywny – Ogólnopolski Festiwal Teatralny Pobocza Teatru, uliczny – Letnie Spotkania Teatrów Ulicznych, Międzynarodowe Spotkania Kapel Ludowych i Festiwal Folkloru Miejskiego. Teatr dziecięcy to Międzynarodowe Toruńskie Spotkania Teatrów Lalek. Kino i film reprezentują Międzynarodowy Festiwal Lato Filmów (2006 r. i 2007 r.) i Tofifest. Z imprez i festiwali muzyki poważnej działa Międzynarodowy Festiwal „Nova Muzyka i Architektura” oraz Międzynarodowy Festiwal Haendlowski. Festiwal Muzyki i Sztuki Krajów Bałtyckich Probaltica odbywa się poza Toruniem, także w Warszawie i Grudziądzu, podobnie Europejskie Spotkania Artystyczne – oprócz Torunia w Przysieku i Zamku Bierzgłowskim. Świętojański Festiwal Muzyki Organowej trwa przez całe dwa letnie miesiące. Z festiwali muzyki współczesnej w Toruniu zorganizowano Jazz Od Nowa Festival, Toruń Blues Meeting, CoCArt Music Festival – organizowany przez Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu, Afryka Reggae Festival i Toruń-Bydgoszcz Harmonica Bridge. Największy rozgłos zyskał Międzynarodowy Festiwal Muzyki Chrześcijańskiej Song Of Songs. Poezja jest reprezentowana przez Ogólnopolski Konkurs Poetycki „O liść konwalii” im. Zbigniewa Herberta. Z imprez naukowych jest tu najstarszy w regionie Toruński Festiwal Nauki i Sztuki oraz impreza uniwersytecka Promocja Edukacyjna, ukazująca ofertę szkół wyższych z całej Polski, a w listopadzie – Toruński Festiwal Książki. Sztuki plastyczne reprezentowane są przez jedną z największych światowych imprez graficznych, odbywającą się w kilku miastach – Międzynarodowe Triennale Grafiki Kolor w grafice, Ogólnopolski Konkurs Wydawnictw Reklamowych IDEA, najstarszy regionalny Konkurs ZPAP Dzieło Roku, a także unikatowy w skali europejskiej Międzynarodowy Konkurs Twórczości Plastycznej Dzieci i Młodzieży. Imprezy masowe i popularne to Otwarte Mikrolotowe Mistrzostwa Polski – Festiwal Wiatru, coroczna odsłona Piernikowej Alei Gwiazd, Święto Muzyki, Dni Torunia i Święto Piernika. Od dwóch lat odbywa się także Festiwal Anielskie Spotkania, festiwal wolontariuszy pod hasłem „Toruń miastem aniołów”. Muzea . Najstarszą instytucją jest Muzeum Okręgowe. Wywodzi się ono z założonego w 1861 roku Muzeum Miejskiego i Muzeum Toruńskiego Towarzystwa Naukowego otwartego w 1876 roku. Jego oddziałami są: Ratusz Staromiejski – wystawy stałe to m.in. Galeria sztuki gotyckiej, Dawny Toruń. Historia i rzemiosło artystyczne 1233–1793, Mennice i monety toruńskie 1233/1238 – 1765, Sala Mieszczańska z galerią portretu mieszczańskiego XVI–XVIII w., Sala Królewska. Poczet królów polskich Muzeum Historii Torunia w Domu Eskenów – wystawy stałe to: Toruń i jego historia, Księga Toruń 3D Muzeum Toruńskiego Piernika – mieści się w specjalnie zaadaptowanych XIX-wiecznych zabudowaniach fabryki pierników Gustawa Weesego. Prezentuje ponad 600-letnią historię słynnych toruńskich korzennych wypieków Kamienica pod Gwiazdą – Muzeum Sztuki Dalekiego Wschodu Dom Kopernika – wystawy stałe to: Mikołaj Kopernik – życie i dzieło, Makieta średniowiecznego Torunia Muzeum Podróżników im. Tony’ego Halika – prezentuje pamiątki po tym podróżniku Pozostałe to: Muzeum Etnograficzne skansen etnograficzny przy Muzeum Etnograficznym (jedyny w kraju skansen w centrum miasta) oddział muzeum w Kaszczorku – Zagroda Rybacko-Rolnicza Muzeum Inżynierii Komunalnej Torunia (w zabytkowej wieży ciśnień) Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu (Narodowe Centrum Kultury, budowane w ramach Narodowego Programu Kultury „Znaki Czasu”) Żywe Muzeum Piernika w Toruniu Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu Muzeum Artylerii w Toruniu Muzeum Przyrodnicze w Toruniu (Wydział Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Mikołaja Kopernika) Muzeum Motoryzacji w Toruniu (przy Zespole Szkół Samochodowych w Toruniu) Muzeum Fortyfikacji Pancernej Twierdzy Toruń – Bateria A.B. IV, zwiedzanie z przewodnikiem, ekspozycja historii Twierdzy Toruń i fortyfikacji Fort IV – XIX-wieczny fort artyleryjski, dostępny do zwiedzania z przewodnikiem, ekspozycja historii Twierdzy Toruń Muzeum Diecezjalne w Toruniu Dom PRL-u Muzeum Twierdzy Toruń Muzeum Rycerzy i Żołnierzyków Muzeum Pamięć i Tożsamość im. św. Jana Pawła II (w budowie) Centra kultury i nauki Ofertę kulturalną w Toruniu uzupełniają placówki związane z kulturą oraz jej popularyzacją, są to m.in. kluby studenckie, ogniska pracy pozaszkolnej, domy kultury. Największą tego typu placówką jest Centrum Nowoczesności Młyn Wiedzy, który otwarto w 2013 roku. To pierwsza taka instytucja w Toruniu, a także w województwie i jedna z nielicznych w kraju. Posiada ona najdłuższe w Polsce, zamontowane na stałe, Wahadło Foucaulta Pozostałe instytucje kultury to: Toruńska Agenda Kulturalna Toruńska Agenda Kulturalna, Centrum Popularyzacji Kosmosu „Planetarium – Toruń” Obserwatorium Astronomiczne Centrum Kultury „Dwór Artusa” Klub Studencki Od Nowa Międzynarodowe Centrum Spotkań Młodzieży Centrum Sztuki Współczesnej „Znaki Czasu” Centrum Kultury „Zamek Krzyżacki” Ognisko Pracy Pozaszkolnej „Dom Harcerza” z czterema oddziałami: przy Zespole Szkół nr 24, Zespole Szkół Ogólnokształcących nr 2, Zespole Szkół nr 15 i V LO Miejska Instytucja Kultury „Dom Muz” – posiada oddziały na Podgórzu i Rudaku Młodzieżowy Dom Kultury Wojewódzki Ośrodek Animacji Kultury Muzyka Życie muzyczne Torunia przybiera wiele form. Jedną z nich stanowią wykonawcy muzyki poważnej, czyli Toruńska Orkiestra Symfoniczna, która założona została w sezonie artystycznym 1978/79 jako Toruńska Orkiestra Kameralna. Status symfonicznej uzyskała w 2006 roku. Warto dodać, że już pod koniec lat 30. XX wieku ówczesne władze miasta wraz z istniejącym wówczas Konserwatorium podjęły próbę utworzenia w mieście orkiestry symfonicznej oraz budowy filharmonii. Wybuch II wojny światowej zaprzepaścił te plany. Drugim zespołem jest Multicamerata, zespół kameralny działający od 1991 roku. Oprócz zespołów instrumentalnych w Toruniu działa kilka chórów, m.in.: Chór „Lutnia” (od 1898 roku), Chór Akademicki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (od 1979 roku), Toruński Chór Nauczycielski „Con Anima” (od 1985 roku). Toruń w latach 80. XX wieku nazywany był żartobliwie wylęgarnią talentów muzyki młodzieżowej. Powstały tu wówczas takie zespoły, jak: rockowa Republika, Kobranocka, Bikini, punkrockowa Rejestracja, bluesowa Nocna Zmiana Bluesa i Tortilla Flat, a później: Butelka, SOFA i Manchester oraz formacja Organek. Z Torunia pochodzi też wokalista Sławomir Uniatowski. Galerie W Toruniu swoją siedzibę ma kilkanaście galerii. Najważniejsze i największe są galeriami państwowymi. Do tego grona są zaliczane: najstarszą, działającą od 1950 roku, Galerię Sztuki „Wozownia”, która prezentuje dokonania współczesnych twórców na ekspozycjach indywidualnych i zbiorowych, założoną w 1964 roku Galerię i Ośrodek Plastycznej Twórczości Dziecka – placówkę prowadzącą zajęcia plastyczne z dziećmi i młodzieżą, inicjującą akcje plastyczne i programy edukacyjne oraz prezentującą różnorodne wystawy oraz Centrum Sztuki Współczesnej „Znaki Czasu” – najnowsze (2008) i największe muzeum sztuki współczesnej w mieście. Ponadto w Toruniu znajdują się: Galeria Rusz – prezentuje sztukę na bilbordach w przestrzeni publicznej Galeria „Na Piętrze” ZPAP – prowadzona przez oddział toruński ZPAP Galeria Domu Muz i Fotogaleria Galeria Forum – Galeria Wydziału Sztuk Pięknych UMK Galeria Miłość Mała Galeria Fotografii – Galeria Kujawsko-Pomorskiego Okręgu Związku Polskich Artystów Fotografików Galeria Dworzec Zachodni – działa od 2012 roku Oświata Placówki oświatowe W Toruniu działa blisko 150 placówek oświatowych różnego rodzaju i szczebla 28 szkół podstawowych (SP nr 10, SP nr 18 i SP nr 16 z oddziałami integracyjnymi w tym 2 szkoły specjalne SP nr 19, SP nr 26 oraz 5 szkół niepublicznych o uprawnieniach szkoły publicznej) 28 gimnazjów (w tym 1 dwujęzyczne (Gim. nr 4) i 2 specjalne (Gim. nr 19 i Gim nr 26) oraz 6 gimnazjów niepublicznych o uprawnieniach szkoły publicznej) 15 liceów ogólnokształcących (w tym 2 dla dorosłych i 9 niepublicznych o uprawnieniach szkoły publicznej) 12 publicznych techników (w tym 2 dla dorosłych i 8 niepublicznych o uprawnieniach szkoły publicznej) 11 zasadniczych szkół zawodowych (w tym 1 specjalna i 1 niepubliczna o uprawnieniach szkoły publicznej) 3 licea profilowane 17 przedszkoli publicznych (niektóre z placówek posiadają także grupy żłobkowe dla najmłodszych) 23 przedszkola niepubliczne (niektóre z placówek posiadają także grupy żłobkowe dla najmłodszych) Gimnazjum i Liceum Akademickie UMK W Toruniu działa jedyne w województwie i w kraju Uniwersyteckie Liceum Ogólnokształcące. Placówka ta powstała w 1998 roku, ale jej korzenie sięgają początku lat 90. XX w., kiedy to rozpoczęto prace nad kształtem i funkcją szkoły. GiLA jest szkołą prowadzoną przez Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, a Ministerstwo Edukacji Narodowej patronuje placówce. Liceum Akademickie w roku 2022 zajęło drugie miejsce w rankingu liceów ogólnokształcących Perspektywy. Szkolnictwo artystyczne Policealne Studium Edukacji Praktyk Teatralnych – studium działa od 2000 roku Szkoła Muzyczna Yamaha – istnieje od 2001 roku Zespół Szkół Muzycznych im. Karola Szymanowskiego w Toruniu – nadzór pedagogiczny nad Szkołą sprawuje Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, powstała w 1921 roku Szkolnictwo medyczne Medyczno-Społeczne Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego – organem prowadzącym Szkołę jest Samorząd Województwa Kujawsko-Pomorskiego, istnieje od 1959 roku Policealna Szkoła Opiekunów Medycznych Szkolnictwo sportowe Szkoła Mistrzostwa Sportowego – szkoła sportowa stwarza ofertę dla uzdolnionej młodzieży z całego regionu, trenują w niej wioślarze i kolarze, powstała w 1997 roku Szkolnictwo specjalne Zespół Szkół Nr 6 im. bł. ks. S. W. Frelichowskiego, Zespół Szkół Nr 26, Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy im. J. Korczaka, Szkoła Podstawowa dla dzieci z Autyzmem PROMETHEUS Inne instytucje W Toruniu działają również placówki opiekuńczo-wychowawcze takie jak „Młody Las”, rodzinne domy dziecka i inne. W mieście swoją siedzibę ma również Kujawsko-Pomorski Ośrodek Adopcyjny. Nadzór i doskonalenie zawodowe nauczycieli W mieście funkcjonują instytucje publiczne nadzorujące i wspomagające oświatę na obszarze miasta i części wschodniej województwa, są to: Kuratorium Oświaty – delegatura w Toruniu, Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna, Niepubliczna Rodzinna Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna, Toruńskie Stowarzyszenie Oświatowe, którego celem jest tworzenie nowych alternatywnych form edukacji dzieci i młodzieży. W Toruniu działa także Kujawsko-Pomorskie Centrum Edukacji Nauczycieli Nauka Charakterystyka Toruń jest dużym ośrodkiem naukowym. W Toruniu znajduje się najstarsza, największa i najlepsza uczelnia publiczna w północnej Polsce, czyli Uniwersytet Mikołaja Kopernika. Znajdują się tu jedyne w województwie placówki Polskiej Akademii Nauk, a także kilkanaście innych placówek naukowo-badawczych, z których na wyróżnienie zasługuje największa i najważniejsza w regionie, ministerialny Instytut Inżynierii Materiałów Polimerowych i Barwników, powstały w 1962 roku i posiadający oddziały w Gliwicach i Piastowie. Wreszcie działalność naukowo-badawczą prowadzą liczne towarzystwa i stowarzyszenia naukowe oraz społeczno-kulturalne posiadające oddziały (w większości o charakterze regionalnym) w Toruniu. Największą w regionie i jedną z najstarszych w Polsce takich instytucji jest Toruńskie Towarzystwo Naukowe, założone w 1875 roku i posiadające 7 wydziałów (Nauk Historycznych, Filologiczno-Filozoficzny, Matematyczno-Przyrodniczy, Prawny, Teologiczny, Medyczny, Ekonomii i Biznesu). Świadectwem ogromnego znaczenia i niejako potwierdzającym tezę o dominującej roli w województwie Torunia w zakresie naukowo-badawczym może być liczba kształconych w mieście doktorantów. Na ogólną liczbę 1198 osób kształcących się w regionie, aż 763 pobiera naukę w Toruniu (na całym Uniwersytecie Mikołaja Kopernika jest to 881 osób, z czego 117 na Wydziałach Collegium Medicum w Bydgoszczy). Uczelnia posiada najszerszą ofertę kształcenia, obejmując 13 dziedzin naukowych i 26 dyscyplin. Uczelnie Jednostki naukowo-badawcze Toruń to jedyne miasto w województwie będące siedzibą instytutów Polskiej Akademii Nauk, są to: Pracownia Słownika Polszczyzny XVI w. Instytutu Badań Literackich Instytut Matematyczny oddział w Toruniu Zakład Astrofizyki Centrum Astronomicznego im. M. Kopernika Zakład Geomorfologii i Hydrologii Niżu Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Zakład Historii Pomorza i Krajów Bałtyckich Instytutu Historii Zespół Fizyki Plazmy Pracownia w Obserwatorium Astronomicznym w Piwnicach pod Toruniem Biblioteki Biblioteki Szczególną rolę na mapie naukowej Torunia zajmują biblioteki i archiwa toruńskie. Miasto może poszczycić się posiadaniem kilkunastu tego rodzaju instytucji naukowych. To w Toruniu znajduje się największa biblioteka naukowa województwa oraz jedna z największych w całej Polsce – Biblioteka Główna Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, posiadająca ponad 2200 tys. zbiorów, jak i najstarsza placówka naukowa na Pomorzu – Książnica Kopernikańska założona 19 lutego 1923 roku. Książnica Kopernikańska, która pełni dziś rolę biblioteki wojewódzkiej, jest kontynuatorką bogatych tradycji bibliotekarskich Torunia, sięgających czasów założenia miasta. Obie biblioteki w swoim zasobie posiadają cenne zbiory dawnych starodruków, bogate działy historii obejmujące nie tylko dzieje regionu, ale całej Polski, a nawet Europy. Książnica Kopernikańska liczy ok. 26 tys. woluminów starodruków (z ponad 60 tys. materiałów składających się na zbiory specjalne) począwszy od XV wieku, natomiast Biblioteka Uniwersytecka liczy około 0,5 mln zbiorów specjalnych, na które składają się rękopisy, stare druki czy zbiory kartograficzne i graficzne. Biblioteka Uniwersytecka jest również głównym koordynatorem projektu Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej. Jest także jedną z 17 instytucji w Polsce, posiadającej prawo do otrzymywania egzemplarza obowiązkowego (od 1947 roku). Do 1997 roku przywilej ten przysługiwał również Książnicy Kopernikańskiej, która otrzymywała regionalny egzemplarz obowiązkowy. Prawo te obowiązywało w latach 1927–1939 i 1968–1996. Kampus Uniwersytetu Mikołaja Kopernika Dzięki staraniom władz UMK na początku lat 60. XX w. podjęto decyzję o budowie w Toruniu miasteczka uniwersyteckiego na Bielanach. Budowa miasteczka uniwersyteckiego została włączona przez rząd do programu obchodów 500-lecia rocznicy urodzin słynnego astronoma i patrona Uczelni – Mikołaja Kopernika, a opracowana w Pracowni Urbanistyczno-Architektonicznej S-77 pod kierunkiem doc. dr. Ryszarda Karłowicza. Teren miasteczka zajmuje ok. 82 ha. Położone jest ono na osiedlu Bielany w północno-wschodniej części miasta. Projekt przewidywał rozbudowę Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w formie jednorodnie ukształtowanego miasteczka z wyraźnym podziałem funkcjonalnym na część dydaktyczną (wydziały), usługowo-socjalną (akademiki, kluby studenckie) i centralną (rektorat, aula i biblioteka) i taki układ przestrzenny zachowany został do dnia dzisiejszego. Uroczyste otwarcie kampusu nastąpiło 2 października 1973 roku. Od lat 90. XX w. do dziś miasteczko akademickie jest rozbudowywane, a od czerwca 2014 roku połączono je z centrum linią tramwajową. W styczniu 2020 roku osiedle zostało wpisane do rejestru zabytków. Media Telewizja Toruń jest znaczącym ośrodkiem telewizyjnym na terenie województwa kujawsko – pomorskiego. W mieście znajduje się jedyne w regionie studio i biuro korespondenta telewizji: TVN, TVN24 i TTV, a także siedziba ogólnopolskiej TV TRWAM. Ponadto w Toruniu swoje studio i redakcję posiada Telewizja Polska, dzięki którym program z Torunia może być emitowany zarówno na antenie TVP3 Bydgoszcz (np. „Rozmowa Dnia”), jak i ogólnopolskiej. Placówka TVP powstała w mieście w 1996 roku, a jej siedziba od 2005 roku mieści się w kamienicy przy ul. Kopernika 4. Miasto w końcu posiada lokalne stacje telewizyjne, z których największą i najstarszą jest Telewizja Toruń. Radio Toruń posiada duże tradycje radiowe. To tu powstała 8 rozgłośnia radiowa w historii Polski. Pomorska Rozgłośnia Polskiego Radia uruchomiona została 15 stycznia 1935 roku. Od 1945 roku działała jednak w strukturze Polskiego Radia w Bydgoszczy, będąc drugim studiem rozgłośni działającej wówczas pod nazwą Rozgłośnia Pomorska Bydgoszcz-Toruń. Do 1959 roku to w Toruniu znajdował się jedyny nadajnik radiowy, z którego emitowany był program stacji. Studio i redakcja w Toruniu przez cały okres istnienia wnosi znaczący wkład w program rozgłośni, przejawiając się dużą aktywnością. Obecnie po zmianach w latach 90. tradycje Rozgłośni Pomorskiej kontynuuje Polskie Radio Pomorza i Kujaw mające w Toruniu siedzibę przy ul. Ślusarskiej 5. Ponadto w mieście swoją siedzibę ma ogólnopolskie katolickie Radio Maryja. Toruń jest także siedzibą wielu innych lokalnych rozgłośni radiowych m.in. Radia GRA, Radia Sfera (studencka stacja radiowa) czy Meloradia. Istnieje tu również regionalny oddział RMF FM, przy którym dyżuruje jedyny w województwie reporter tej stacji. Maszty radiowe i telewizyjne W Toruniu przy ulicy Moniuszki 11/13 mieści się Stacja Linii Radiowych „Moniuszki”. Od 2014 roku stacja ta pełniła rolę nadajnika testowego DAB+ Polskiego Radia (Toruń i okolice). Testową cyfrową emisję programu z tego nadajnika zakończono 1 maja 2015 roku. Prasa, internet W mieście działają liczne redakcje gazet, ukazują się dwa regionalne dzienniki: Nowości Dziennik Toruński oraz Gazeta Pomorska. Istnieje także wiele portali internetowych od informacyjnych po kulturalne i sportowe. Opieka zdrowotna W Toruniu znajduje się kilkadziesiąt placówek ochrony zdrowia, w tym 6 szpitali, ponadto miasto jest siedzibą wojewódzkiego, kujawsko-pomorskiego oddziału PFRON; znajduje się tu delegatura NFZ dla byłego województwa toruńskiego oraz Departament Zdrowia i Nadzoru Właścicielskiego Kujawsko-Pomorskiego Urzędu Marszałkowskiego, który sprawuje nadzór i kontrolę nad samodzielnymi zakładami opieki zdrowotnej, powołanymi przez Samorząd Województwa. Siedzibę w mieście mają również samorządy zawodowe lekarzy i lekarzy dentystów – Kujawsko-Pomorska Okręgowa Izba Lekarska czy pielęgniarek i położnych – Okręgowa Izba Pielęgniarek i Położnych. Ponadto w mieście siedzibę mają oddziały, wydziały zamiejscowe, placówki i delegatury: Inspektoratu Farmaceutycznego, Inspektoratu Weterynarii, Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa, Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej i inne Szpitale Wojewódzki Szpital Zespolony im. Ludwika Rydygiera, ul. św. Józefa 53-59 Wojewódzki Szpital Zespolony – Szpital Specjalistyczny dla Dzieci i Dorosłych, ul. Konstytucji 3 Maja 42 Wojewódzki Szpital Zespolony – Szpital Obserwacyjno-Zakaźny, ul. Krasińskiego 4/4a Wojewódzki Szpital Zespolony – Szpital Psychiatryczny, ul. Mickiewicza 24/26, ul. M. Skłodowskiej-Curie 27/29 Specjalistyczny Szpital Miejski im. Mikołaja Kopernika, ul. Batorego 17/19 Szpital Specjalistyczny Matopat, ul. Storczykowa 8/10 Szpital Cito Care, ul. Skłodowskiej-Curie 73 Bezpieczeństwo publiczne W Toruniu istnieją wojewódzkie i miejskie instytucje dbające o bezpieczeństwo zarówno w mieście, jak i w powiecie oraz w województwie. Dyspozytorzy powyższych służb pełnią dyżury w Toruńskim Centrum Zarządzania Kryzysowego mieszczącym się przy ulicy Legionów 70/76 (siedziba Państwowej Straży Pożarnej). Policja W Toruniu znajduje się Miejska komenda Policji. Jednostka ta oprócz miasta Torunia obejmuje także obszar powiatu toruńskiego. Siedziba komendy znajduje się przy ulicy Grudziądzkiej 17. W jej skład wchodzą: Komisariat Policji – Toruń Śródmieście, ul. PCK 2 Komisariat Policji – Toruń Rubinkowo, ul. Dziewulskiego 1 Komisariat Policji – Toruń Podgórz, ul. Poznańska 127/129 Komisariat Policji w Chełmży, ul. Sądowa 2 Komisariat Policji w Toruniu (wodny), mieszczący się w Porcie Zimowym przy ul. Popiełuszki 3 – to jedyny tego typu komisariat w województwie Komisariat Policji w Dobrzejewicach Posterunek Policji w Złejwsi Wielkiej, ul. Słoneczna 10 Państwowa Straż Pożarna W Torunia swoją siedzibę ma Komenda Wojewódzka Państwowej Straży Pożarnej mieszcząca się w centrum miasta przy ulicy Prostej 32, a także Wojewódzkie Stanowisko Koordynacji Ratownictwa PSP i Ośrodek Szkolenia Państwowej Straży Pożarnej. Natomiast przy ulicy Legionów 70/76 umieszczono Komendę Miejską Państwowej Straży Pożarnej, której podlegają bezpośrednio następujące jednostki: Ratowniczo-Gaśnicza nr 1 (Mokre) Ratowniczo-Gaśnicza nr 2 (Podgórz) Ratowniczo-Gaśnicza nr 3 (Bielawy) Ratowniczo-Gaśnicza w Chełmży. Inne instytucje Pozostałe instytucje to: Straż Miejska, Stacja Pogotowia Ratunkowego, Izba celna, Urząd Celny, WOPR, centrum szkoleniowe dla strażaków, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Żandarmeria Wojskowa, Straż Rybacka, Straż Leśna i Straż Ochrony Kolei. Garnizon toruński Garnizon toruński swoim zasięgiem obejmuje kilka powiatów we wschodnio-południowej części województwa kujawsko-pomorskiego (m.in. toruński, aleksandrowski, włocławski, lipnowski) i należy do jednego z największych w tym regionie. Największe miasta na terenie tego garnizonu to Toruń oraz Włocławek. Komenda garnizonu mieści się przy ulicy Sobieskiego (CSAiU). Uczelnie wojskowe Centrum Szkolenia Artylerii i Uzbrojenia im. gen. Józefa Bema – jednostka szkoleniowa Wojska Polskiego. Powstała 22 kwietnia 2002 roku. Centrum kontynuuje tradycje bojowe oraz historyczne 22 jednostek i instytucji związanych ze szkolnictwem artylerii i uzbrojenia Ośrodek Strzelców Wyborowych Szkoła Podoficerska SONDA (planowana) – ma kształcić kandydatów na podoficerów w zakresie łączności i informatyki, a także podoficerów WOT o specjalności „piechota” W Instytucie Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika działa Zakład Historii Wojskowej. Prowadzi on unikatową specjalizację – „Historia wojskowa, służb mundurowych i specjalnych”, to drugi taki kierunek w Polsce na uczelni cywilnej. Instytucje i jednostki WP 1. Baza Materiałowo-Techniczna – jest jednostką logistyki stacjonarnej, jedyną o takim charakterze w Siłach Zbrojnych RP, w skład której wchodzą: Warsztaty techniki lotniczej 12. Wojskowy Oddział Gospodarczy im. gen. dyw. Karola Otto Kniaziewicza Skład numer 1 Skład numer 2 6. Samodzielny Oddział Geograficzny im. płk dypl. inż. Tadeusza Zieleniewskiego Wojskowa Komenda Transportu Centrum Szkolenia Wojsk Obrony Terytorialnej 8. Kujawsko-Pomorska Brygada Wojsk Obrony Terytorialnej 81 batalion lekkiej piechoty Toruń Archiwum Wojskowe Wojskowa Komenda Uzupełnień Żandarmeria Wojskowa Komenda Garnizonu Toruń Orkiestra Wojskowa Wojskowa Specjalistyczna Przychodnia Lekarska – Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej Muzeum Wojsk Lądowych Muzeum Fortyfikacji Pancernej Twierdzy Toruń parafia garnizonowa św. Katarzyny Wojskowa Straż Pożarna Religia Kościół greckokatolicki W Toruniu znajduje się Parafia greckokatolicka. Z powodu braku świątyni liturgia celebrowana jest w kościele rzymskokatolickim pw. św. Maksymiliana. Kościół prawosławny W Toruniu znajduje się jedna parafia prawosławna pw. św. Mikołaja należąca do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Kościół rzymskokatolicki Toruń od 1992 roku jest stolicą diecezji toruńskiej Kościoła rzymskokatolickiego, ustanowionej przez papieża Jana Pawła II bullą Totus Tuus Poloniae Populus z dnia 25 marca tego samego roku. Ingres pierwszego biskupa toruńskiego Andrzeja Wojciecha Suskiego do katedry św. Jana Ewangelisty i św. Jana Chrzciciela w Toruniu odbył się dnia 31 maja 1992 roku. Miasto obejmują cztery dekanaty: Toruń I, Toruń II, Toruń III i Toruń IV. Do 1992 roku prawobrzeżny Toruń należał do diecezji chełmińskiej, a lewobrzeżny do archidiecezji gnieźnieńskiej. W Toruniu swoje domy zakonne mają zarówno zakony i zgromadzenia męskie (franciszkanie, jezuici, redemptoryści, michalici, paulini, salezjanie, somaskowie), jak i żeńskie (serafitki, Karmelitanki, nazaretanki, pasterki, elżbietanki, józefitki, michalitki, urszulanki). W mieście działa również kaplica św. Jana Marii Vianneya, należąca do reprezentującego tradycjonalizm katolicki Bractwa Kapłańskiego Świętego Piusa X. Kościół starokatolicki W Toruniu działalność duszpasterską prowadzi parafia polskokatolicka pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny. Kościoły protestanckie Od połowy XVI w. Toruń był miastem protestanckim, dziś kontynuatorką tej tradycji jest parafia ewangelicko-augsburska oraz szereg zborów innych wyznań protestanckich. Większość toruńskich kościołów protestanckich reprezentuje nurt chrześcijaństwa ewangelicznego i należy do Toruńskiego Przymierza Protestanckiego oraz Aliansu Ewangelicznego w RP. Kościoły protestanckie działające w Toruniu: Chrześcijańska Wspólnota Ewangeliczna – placówka misyjna w Toruniu Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP – Zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego Kościół Boży w Polsce – Kościół „Chrystus dla Wszystkich” w Toruniu, Kościół Boży HESED w Toruniu Kościół Boży w Toruniu Kościół Chrześcijan Baptystów w RP – Zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów w Toruniu, Placówka K5N w Toruniu Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP – Parafia Ewangelicko-Augsburska w Toruniu Kościół Ewangelicznych Chrześcijan w RP – Zbór Kościoła Ewangelicznych Chrześcijan w Toruniu Kościół Zielonoświątkowy w RP – Kościół w Toruniu, Kościół Dla Torunia „Freedom” Mesjańskie Zbory Boże (Dnia Siódmego) – punkt misyjny w Toruniu podległy zborowi w Warszawie Zbór Braterski w Toruniu Buddyzm W Toruniu działają ośrodki należące do Buddyjskiej Wspólnoty „Zen Kannon”, Misji Buddyjskiej – Trzy Schronienia (Sakya Dechen Choling) oraz Związku Buddyjskiego Bencien Karma Kamtsang. Świadkowie Jehowy W Toruniu działa 9 zborów Świadków Jehowy. Cmentarze W Toruniu znajduje się kilkanaście cmentarzy różnych wyznań, co wiąże się z wielokulturową historią miasta. Najstarsza zachowana nekropolia na terenie Torunia to mieszczący się przy ulicy Gałczyńskiego, w pobliżu zespołu staromiejskiego, cmentarz św. Jerzego z 1811 roku (jego historia sięga XIV w.) Pochowani są tam wybitni torunianie: rajcowie miejscy, notable, naukowcy, duchowieństwo, a także zwykli mieszkańcy miasta. Od 2003 roku 1 Listopada Towarzystwo Miłośników Torunia i władze miasta organizuje kwestę, której celem jest ratowanie najbardziej zniszczonych, a cennych nagrobków tego cmentarza. Największą toruńską nekropolią jest założony w 1973 roku Centralny Cmentarz Komunalny, mieszczący się w północnej części miasta i zajmujący powierzchnię 27, 84 ha. Toruńskie pomniki Najbardziej znanym i charakterystycznym pomnikiem w Toruniu jest stojący na Rynku Staromiejskim pomnik Mikołaja Kopernika. Ponadto w Toruniu występują liczne mniejsze pomniki, rzeźby, kamienie pamiątkowe, tablice, instalacje artystyczne i inne. Sport Zawodowe kluby sportowe KS Toruń S.A. – żużel (ekstraliga) KS Toruń HSA – hokej na lodzie (ekstraklasa – Polska Hokej Liga) Twarde Pierniki Toruń – męska drużyna koszykówki (ekstraklasa) Energa Toruń – żeńska drużyna koszykówki (ekstraklasa) FC Toruń – futsal (ekstraklasa) Energa KTS Toruń – tenis stołowy (superliga) KS Pomorzanin Toruń sekcja hokeja na trawie (I liga), sekcja piłkarska (IV liga), sekcja bokserska AZS Toruń sekcja piłki ręcznej mężczyzn (II liga) sekcja koszykówki (II liga) sekcja wioślarska Anioły Toruń – męska drużyna siatkówki (II liga) Angels Toruń – futbol amerykański (II liga) TKP Elana Toruń – piłka nożna (III liga) Budowlani Toruń sekcja siatkówki żeńskiej sekcja szermierki sekcja wioślarska KS Start-Wisła Toruń – tenis i jazda figurowa na lodzie MKS Axel Toruń – jazda figurowa na lodzie, curling KS Laguna 24 Toruń – pływanie Obiekty sportowe Do największych obiektów sportowych na terenie Torunia należy oddana do użytku w 2014 roku hala sportowo-widowiskowa przy ulicy Bema. Wielofunkcyjny obiekt o charakterze sportowo-widowiskowym wyposażony jest w jedyną w województwie i w kraju stałą sześciotorową bieżnię lekkoatletyczną o długości 200 metrów, a także w bieżnię treningową. Ponadto w hali znajdują się: ośmiotorowa bieżnia prosta do biegów sprinterskich, rozbieżnia do skoków w dal, trójskoku, skoku o tyczce i skoku wzwyż, a także rzutnia do pchnięcia kulą. Toruńska hala jest również przystosowana do dyscyplin zespołowych, takich jak: piłka ręczna, piłka siatkowa, piłka koszykowa, hokej halowy, tenis stołowy, halowy hokej na trawie, boks, kickboxing, badminton, tenis ziemny, szermierka, gimnastyka i akrobatyka sportowa. Drugim co do wielkości obiektem sportowym w mieście jest Motoarena im. Mariana Rosego, zlokalizowana w zachodniej części Torunia. Jest najnowocześniejszym stadionem żużlowym nie tylko w Polsce, ale także na świecie. Długość toru wynosi 325 metrów, a na trybunach stadionu może zasiąść ok. 15000 kibiców. Obiekt otwarty został w kwietniu 2009 roku. Odbywają się na nim rozgrywki ligowe toruńskich żużlowców, a także inne zawody czarnego sportu. W Toruniu istnieje również kryte profesjonalne lodowisko Tor-Tor im. Józefa Stogowskiego, aktualnie jedyny taki obiekt w województwie. Lodowisko powstało w 1960 roku, natomiast w 1986 roku obiekt został zadaszony. W latach 2004–2006 obiekt został gruntownie zmodernizowany. Służy toruńskim hokeistom oraz młodym toruńskim łyżwiarzom z MKS Axel Toruń. Miasta partnerskie W latach 70. XX wieku pojawiła się nowa forma współpracy – miasta partnerskie. Obecnie Toruń ma podpisane umowy z jedenastoma takimi miastami. Filadelfia – umowa z Toruniem od 1976 roku. Widocznym śladem jest nazwa nadwiślańskiego bulwaru – Bulwar Filadelfijski Getynga – umowa z Toruniem od 1978 roku. Widocznym śladem jest tablica drogowa na Placu Teatralnym (kierująca do Getyngi), kamień graniczny Getyngi, nazwa zjazdu drogowego z mostu drogowego im. Józefa Piłsudskiego – Ślimak Getyński Lejda – umowa z Toruniem od 1988 roku Hämeenlinna – umowa z Toruniem od 1989 roku Čadca – umowa z Toruniem od 1996. Widocznym efektem współpracy są coroczne Dni Czadcy w Toruniu i Dni Torunia w Czadcy oraz Rondo Czadcy przy ul. Legionów w Toruniu Swindon – umowa z Toruniem od 2003 roku Łuck – umowa z Toruniem od 2008 roku Novo mesto – umowa z Toruniem od 2009 roku Guilin – umowa z Toruniem od 2010 roku Angers – umowa z Toruniem od 2016 roku Kowno – umowa z Toruniem od 2018 roku Byłe miasto partnerskie: Królewiec – umowa z Toruniem w latach 1995–2022. 3 marca 2022 r. umowa z tym miastem została zerwana z powodu rosyjskiej agresji zbrojnej na Ukrainę. Związani z Toruniem Jednostki pływające nazwane imieniem Torunia ORP Toruń – monitor rzeczny Flotylli Rzecznej Marynarki Wojennej ORP Toruń Transportowo-Minowy (morski) MS Uniwersytet Toruński SY Województwo Toruńskie Zobacz też Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Cmentarz żydowski w Toruniu Obóz jeniecki w Toruniu-Glinkach Planetoida 12999 Toruń Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Oficjalna strona miejska http://www.slownik.ihpan.edu.pl/search.php?id=1947&q=Torun&d=0&t=0 Miasta posiadające prawo składu Miasta w Polsce lokowane w XIII wieku Miasta w województwie kujawsko-pomorskim Miasta wojewódzkie Miasta na prawach powiatu Ziemia chełmińska Miasta wojewódzkie II Rzeczypospolitej Miejsca obrad polskich sejmów Ośrodki luteranizmu w I Rzeczypospolitej Hasła kanonu polskiej Wikipedii

10398

https://pl.wikipedia.org/wiki/Kibuc

Kibuc

Kibuc (hebr. קִבּוּץ) – spółdzielcze gospodarstwo rolne w Izraelu, w którym ziemia i środki produkcji są własnością wspólną. Kibuce odegrały znaczącą rolę przy tworzeniu państwa Izrael i nadal ją odgrywają w gospodarce narodowej. Ideowym podłożem powstawania kibucu jest połączenie syjonizmu z socjalizmem; wśród celów funkcjonowania kibucu ważne było przekształcenie świadomości Żydów poprzez nauczenie ich pracy fizycznej na roli oraz walki w obronie wspólnoty. Mieszkańcy kibucu nie mają własnego majątku, posiadają równe prawa i obowiązki; decyzje dotyczące strategii gospodarczej i podziału dochodów podejmuje walne zebranie kibucników; ono też wybiera komitet kierujący życiem kibucu między walnymi zebraniami. Przynależność do wspólnoty jest dobrowolna. Historia Pierwszy kibuc – Deganja – założono w 1910, w pobliżu Jeziora Tyberiadzkiego w Galilei. Znanym kibucem jest kibuc im. Bojowników Gett, założony 19 kwietnia 1949 roku przez Żydów ocalałych m.in. z powstania w getcie warszawskim. Gospodarstwa rolne przyuczające do rolnictwa Żydów szykujących się do wyjazdu do Ziemi Izraela powstawały również poza Izraelem. Bywały też nazywane kibucami. Najważniejszy był Grochów w Warszawie, założony w 1919 r., po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, pracował jeszcze w czasie okupacji. Współczesność Stosunkowo szybki wzrost liczby kibuców trwał do 1990 roku. Istniało wtedy 270 kibuców; w każdym z nich mieszkało zazwyczaj 200–700 osób. Łącznie w kibucach mieszkało wówczas 125100 ludzi (2,6% populacji Izraela). Po 1993 roku (w którym w 270 kibucach mieszkało 129300 osób) ich liczba zaczęła się nieznacznie obniżać. W 2000 roku 267 kibuców miało 117400 mieszkańców. Obecnie wiele z nich prócz działalności rolniczej rozwija produkcję przemysłową. Kibuce jako eksperyment społeczny Zasady życia w kibucach przypominały w pewnym stopniu niektóre postulaty utopijnego socjalizmu, choć ich założyciele nie odwoływali się do tej ideologii. Główną zasadą był brak własności prywatnej, wspólnota całego majątku, wspólnota dzieci oraz całkowita równość kobiet i mężczyzn. W tym kontekście kibuce realizowały także częściowo postulaty feminizmu i egalitaryzmu. W kibucach negowano istnienie tradycyjnych ról płciowych. W praktyce odbywało się to przez maskowanie cech płciowych za pomocą luźnego ubrania, wykonywanie tradycyjnie męskich prac przez kobiety oraz unikanie np. stosowania makijażu. Ciąża i poród były traktowane jako jedyna narzucona przez biologię aktywność, odróżniająca kobietę od mężczyzn. Jednak wychowanie dzieci – ze względu na wspólnotę – nie było postrzegane jako rola kobieca i w założeniu miało być realizowane przez wszystkich bez względu na płeć. Unikano indywidualizacji dzieci przez sformułowanie „mój syn” lub „moja córka”. Kobiety były zachęcane do karmienia każdego dziecka w jego okresie niemowlęcym, nie tylko urodzonego przez siebie. Z tego samego względu usiłowano przekierować uczucia indywidualne – takie jak miłość między kobietą a mężczyzną czy miłość macierzyńską – na uczucia wobec wspólnoty. Indywidualizm był traktowany jako defekt moralny. Tolerowane były sformalizowane związki małżeńskie, ale bez całej rytualnej otoczki tradycyjnie im towarzyszącej. W dłuższym okresie system ten nie został jednak utrzymany. Obserwacje dokonane w kibucu Kiryat Yedidim pokazały, że po pewnym czasie społeczności powróciły do tradycyjnych ról płciowych. O ile w 1920 roku zatrudnienie kobiet wynosiło 50%, o tyle po 30 latach pracowało już jedynie 12% kobiet, reszta zajmowała się wychowaniem dzieci, edukacją i usługami. W kibucu Artzi w 1975 roku pracowało również 12%, z czego 9% na roli, zaś 3% w zawodach przemysłowych. Mężczyźni stanowili 87% rolników, 77% pracowników przemysłowych i 99% pracujących na budowach. Kobiety z kolei stanowiły 84% pracowników w edukacji i usługach. Również w administracji kibuców z czasem kobiety przestały zajmować równy procent miejsc – 84% stanowisk zajmowali w niej mężczyźni, którzy stanowili również 71% osób zarządzających kibucem oraz 78% aktywistów politycznych. Badacze przypisywali tę zmianę podejściu młodych pokoleń, urodzonych w kibucach, które nie podzielało ideologicznego zaangażowania ich założycieli w egalitaryzm. O ile w pierwszym pokoleniu 68% kobiet wyrażało przekonanie, że macierzyństwo jest dla nich ważniejsze niż praca, o tyle w drugim pokoleniu było to już 88%. Z czasem nastąpił także stopniowy powrót do indywidualnych relacji rodziców z dziećmi, a także w parach małżeńskich. Obserwacje dokonywane w kibucach w roku 1951 nie potwierdzają teorii o czysto kulturowym uwarunkowaniu ról płciowych. Analiza zabaw dzieci wychowywanych w ściśle egalitarnym środowisku pokazała, że chłopcy częściej niż dziewczynki bawili się przedmiotami (41% do 30%), w szczególności dużymi i wymagającymi większej siły fizycznej (17% do 9%). W zabawy związane z ruchem i aktywnością fizyczną angażowało się 33% chłopców i 21% dziewczynek. Dziewczynki z kolei preferowały zabawy werbalne i związane z wyobraźnią (39% do 24%). Zobacz też moszaw moszawa sowchoz Przypisy Linki zewnętrzne Kibuc Grochów http://www.anski.org/broszura.pdf Oficjalna strona Ruchu Kibucowego Zbiorowości społeczne Gospodarka Izraela Kolektywizacja rolnictwa Socjalizm

870664

https://pl.wikipedia.org/wiki/Podzia%C5%82%20administracyjny%20Warszawy

Podział administracyjny Warszawy

Podział administracyjny Warszawy – podział Warszawy na jednostki administracyjne podległe władzom miasta. Pierwszy podział nastąpił po likwidacji odrębności warszawskich jurydyk na mocy Prawa o miastach włączonego do Konstytucji 3 maja w 1791 roku, kiedy zlikwidowano podział na Starą i Nową Warszawę, a zjednoczone miasto podzielono na siedem cyrkułów. Podział na cyrkuły obowiązywał do 1916 roku, przy czym ich układ i liczba zmieniały się. Przez większość tego czasu nie nosiły one nazw i były tylko numerowane. Od 2002 roku, zgodnie z obowiązującymi przepisami ustawy warszawskiej miasto stołeczne Warszawa jest gminą mającą status miasta na prawach powiatu w województwie mazowieckim. Warszawa podzielona jest na 18 dzielnic (pomocniczych jednostek administracyjnych). Dzielnice Warszawy Powyższe dzielnice zostały utworzone w miejsce wcześniej istniejących gmin warszawskich, gminy Wesoła oraz dzielnic w gminie Warszawa-Centrum. Podział dzielnic na jednostki pomocnicze niższego rzędu Zgodnie z § 48 Statutu m.st. Warszawy rada dzielnicy może tworzyć „jednostki pomocnicze niższego rzędu” z inicjatywy własnej lub na wniosek co najmniej 5 procent mieszkańców uprawnionych do głosowania, zamieszkałych na terenie projektowanej jednostki. Jednostki te, początkowo zwane „jednostkami niższego rzędu”, mogą być tworzone, w przypadku dzielnic z obszaru byłej gminy Warszawa-Centrum, dla obszarów zamieszkanych przez co najmniej 1000 osób – dla takich obszarów liczących do 3000 osób stosuje się nazwę „kolonia”, a dla liczących ponad 3000 osób nazwę „osiedle” (w wyjątkowych przypadkach rada dzielnicy może utworzyć jednostkę pomocniczą niższego rzędu dla obszarów liczących mniej niż 1000 osób, a dla obszarów liczących mniej niż 3000 osób przyjąć nazwę „osiedle”), w innych dzielnicach stosowana jest także nazwa „sołectwo”. Poniżej lista jednostek pomocniczych niższego rzędu: Białołęka Osiedle Anecin Północny Osiedle Augustów Osiedle Białołęka Dworska Osiedle Buków Osiedle Choszczówka Osiedle Choszczówka-Kolonia Osiedle Ciupagi Osiedle Dąbrówka Szlachecka Osiedle Grodzisk-Kąty Grodziskie Osiedle Kamińskiego Osiedle Marywilska Osiedle Marcelin Osiedle Nowodworska Osiedle Nowodwory Osiedle Nowodwory I Osiedle Piekiełko Osiedle Tarchomin I Osiedle Tarchomin II Osiedle Tarchomin III Osiedle Tarchomin IV Osiedle Tarchomin Va Osiedle Wiśniewo-Henryków Osiedle Żerań Sołectwo Białołęka Sołectwo Brzeziny Sołectwo Kobiałka Mokotów Osiedle Sadyba Osiedle Siekierki Osiedle Służewiec Południowy Osiedle Wierzbno Praga Południe Osiedle Gocław Osiedle Grochów Centrum Osiedle Grochów – Kinowa Osiedle Grochów Południe Osiedle Grochów Północny Osiedle Kamionek Osiedle Przyczółek Grochowski Osiedle Saska Kępa Rembertów Osiedle Mokry Ług i Magenta Osiedle Nowy Rembertów Osiedle Pocisk Osiedle Polanka Osiedle Rembertów Stary Osiedle Stary Rembertów-Kolonia Osiedle Kawęczyn-Wygoda Śródmieście Dzielnica od 2011 r. podzielona jest na 12 osiedli, którym nie nadano nazwy, tylko zastosowano ich numerację od I do XII. Ursynów Osiedle Dąbrówka Osiedle Etap Osiedle Jeziorki Osiedle Prawdziwka Osiedle Pyry Osiedle Wyczółki Wawer Osiedle Aleksandrów Osiedle Anin Osiedle Falenica Osiedle Las Osiedle Marysin Wawerski Południowy Osiedle Marysin Wawerski Północny Osiedle Miedzeszyn Osiedle Międzylesie Osiedle Nadwiśle Osiedle Radość Osiedle Sadul Osiedle Wawer Osiedle Zerzeń Podział dzielnic w ramach Miejskiego Systemu Informacji W Warszawie funkcjonuje Miejski System Informacji, który wyróżnia podział dzielnic na poszczególne obszary urbanistyczne, zwane potocznie rejonami (podział ten nie jest jednak podziałem administracyjnym ani podziałem na osiedla). Podobnie jak wcześniejsze podziały na jednostki administracyjne lub statystyczne podział na obszary Miejskiego Systemu Informacji nie zgadza się z niektórymi wcześniej stosowanymi podziałami, przez co bywa krytykowany. Poniżej pełna lista rejonów MSI: 1792–1808 Pierwszy podział na cyrkuły, przejściowo zwane wydziałami, mimo pewnych zawirowań związanych z częstymi zmianami władzy wyglądał następująco: 1808–1832 W czasach Księstwa Warszawskiego i konstytucyjnego Królestwa Kongresowego obowiązywał podział na osiem cyrkułów bez nazwy: 1832–1908 Po upadku powstania listopadowego zmieniono podział Warszawy, ustanawiając 12 cyrkułów wyłącznie numerowanych. W tym okresie następowały drobne zmiany w granicach między cyrkułami, a ponadto rozszerzano ich zakres o nowo przyłączane do miasta tereny. Pewne różnice wprowadzono w roku 1857. Dotychczasowy cyrkuł V podzielono, włączając część wschodnią do cyrkułu III, a zachodnią do IV. Formalnie cyrkuł V był połączony z VI. W kolejnych latach połączono cyrkuły I i XI oraz II i III. 1908–1916 W 1908 roku wprowadzono nowy podział na 15 cyrkułów, przy czym w niektórych przypadkach właściwie nie było zmian. 1916–1945 W okresie istnienia Generalnego Gubernatorstwa Warszawskiego nastąpiły znaczne zmiany administracyjne, obejmujące również Warszawę. W 1916 roku włączono do niej przedmieścia o powierzchni ponad 8 tysięcy hektarów. Dotychczasowe 15 cyrkułów przemianowano na komisariaty, a nowo przyłączone dzielnice podzielono na 11 komisariatów. Po odzyskaniu niepodległości zachowano numerację komisariatów, nadając im również nazwy. Zasięg tak nazwanych komisariatów w szczegółach różnił się od później wytyczanych dzielnic, osiedli czy obszarów MSI. Przykładowo komisariat XXIII Ochota obejmował głównie obszar dawnej wschodniej części Czystego i część Rakowca. Okolice Filtrów czy późniejszej Ochoty Wojskowej należały do komisariatu XI Koszyki. Zachodnia część nowo powstałej Kolonii Lubeckiego, współcześnie część Starej Ochoty, została włączona do Ochoty dopiero pod koniec lat 30., a wschodnia pozostała w obrębie Koszyków. Również Pole Mokotowskie wówczas pozostawało poza komisariatem ochockim. Oprócz podziału na policyjne komisariaty będące podstawową jednostką podziału administracyjnego Warszawy, początkowo również pełniące funkcje statystyczne, jako dzielnice spisowe, utworzono obwody statystyczne grupujące komisariaty. W 1929 komisariaty zaczęto określać jako okręgi. W 1928 roku w wyniku kolejnej reformy administracji ustanowiono powiaty grodzkie. W Warszawie utworzono ich 3, a następnie 4. W 1938 r. uchwalono ustawę z dnia 16 sierpnia 1938 r. o samorządzie gminy m. st. Warszawy, na mocy której zniesiono warszawskie powiaty grodzkie, a Warszawa przybrała formę pojedynczej gminy miejskiej i powiatu grodzkiego o statusie województwa. Z kolei nowe dzielnice miały być utworzone przez radę miejską i zatwierdzone przez ministra spraw wewnętrznych, jednak ustawy w tym ostatnim zakresie nie zdążono zrealizować. W okresie okupacji niemieckiej Warszawa utraciła status miasta wydzielonego o statusie województwa i stała się częścią dystryktu warszawskiego, ale po zakończeniu wojny status ten przywrócono i utrzymano aż do 1975 r. Władze okupacyjne zachowały dotychczasowy podział na okręgi, przystępując jednocześnie do wydzielenia getta. 1945–1951 20 stycznia 1945 ogłoszono nowy podział Warszawy na dzielnice, a dotychczasowe komisariaty częściowo (Warszawa lewobrzeżna) połączono w 18 okręgów, pozostawiając częściowo starą numerację. 1 sierpnia 1945 dokonano likwidacji X okręgu MO (Ordynackie), a jego tereny podzielono między okręgi I (Stare Miasto) i XIII (Solec). 18 września 1946 obszar zlikwidowanego okręgu XVIII (Golędzinów) włączono do okręgu XXV (Bródno). 1951/1952–1959 Wraz z kolejnym powiększeniem miasta w 1951, Warszawę podzielono na 11 dzielnic. 1959–1990 W 1959 Wolę i Ochotę powiększono kosztem dzielnic śródmiejskich, których pozostałości połączono w jedną dzielnicę. Połączono też inne dzielnice, tak że pozostało ich siedem. 1990–1994 W latach 1990–1994 Warszawa stanowiła związek siedmiu (a od 1993 ośmiu) dzielnic-gmin (o statusie gmin, nazywanych dzielnicami). 1994–2002 W latach 1994–2002 Warszawa stanowiła związek komunalny następujących 11 gmin: Jedynie na obszarze Warszawy-Centrum zachowano dotychczasowy podział na dzielnice. Przypisy Bibliografia Geografia Warszawy

4849163

https://pl.wikipedia.org/wiki/Polska%202050

Polska 2050

Polska 2050 – polski ruch społeczno-polityczny o charakterze centrowym, powołany przez Szymona Hołownię po zajęciu przez niego 3. miejsca w wyborach prezydenckich w 2020. 24 sierpnia 2020 zarejestrowano stowarzyszenie Polska 2050, a 26 marca 2021 partię polityczną Polska 2050 Szymona Hołowni. Za prace programowe ruchu odpowiada think tank Instytut Strategie 2050. Partia Polska 2050 Szymona Hołowni Polska 2050 Szymona Hołowni – polska partia polityczna o charakterze centrowym, założona przez Szymona Hołownię. Historia Polska 2050 Szymona Hołowni wywodzi się z ruchu obywatelskiego, który Szymon Hołownia zapoczątkował w grudniu 2019, ogłaszając start w wyborach prezydenckich, w których uplasował się na 3. pozycji. 29 września Szymon Hołownia zapowiedział powołanie partii politycznej pod przewodnictwem Michała Koboski, o której rejestrację wniosek do Sądu Okręgowego w Warszawie złożono 3 listopada 2020. Wiceprzewodniczącymi partii zostali Hanna Gill-Piątek (która od 8 września była pierwszą przedstawicielką ruchu w Sejmie) i były wojewoda mazowiecki Jacek Kozłowski. Partię zarejestrowano 26 marca 2021 (decyzja ta uprawomocniła się 17 marca 2022). 16 lutego 2021 powstało koło poselskie Polski 2050. Stworzyły je pierwotnie trzy posłanki: Hanna Gill-Piątek (która została przewodniczącą koła), Joanna Mucha (reprezentująca formację od 20 stycznia) oraz Paulina Hennig-Kloska. 1 marca przekształciło się ono w koło parlamentarne, gdy w jego skład wszedł również senator Jacek Bury (od 18 stycznia reprezentujący Polskę 2050 w Senacie). Następnie koło zasilili kolejno: Tomasz Zimoch (16 marca), Mirosław Suchoń (20 kwietnia), Wojciech Maksymowicz (20 maja), Michał Gramatyka (2 lipca) i Paweł Zalewski (28 października). 10 listopada 2021 do partii dołączyła była europosłanka Platformy Obywatelskiej, Róża Thun. Tym samym Polska 2050 Szymona Hołowni zyskała reprezentację w Parlamencie Europejskim, dołączając do frakcji europarlamentarnej Odnówmy Europę. 27 marca 2022 odbył się I kongres partii, podczas którego zaprezentowano tymczasowy zarząd. Szymon Hołownia zastąpił na stanowisku przewodniczącego Michała Koboskę, który został I wiceprzewodniczącym ugrupowania. II wiceprzewodniczącą i sekretarz generalną została Agnieszka Buczyńska. Kolejnymi wiceprzewodniczącymi zostali Hanna Gill-Piątek, Paulina Hennig-Kloska, Joanna Mucha i Maciej Żywno, a Jacek Kozłowski objął funkcję skarbnika. 25 września 2022 odbył się Kongres „Europa 2050” z udziałem polityków frakcji Odnówmy Europę. Rozmawiano o przyszłości Europy oraz o wyzwaniach, które przed nią stoją. W wydarzeniu wziął udział Stéphane Séjourne – przewodniczący Odnówmy Europę i partii Renaissance Emmanuela Macrona, Thierry Breton – komisarz ds. rynku wewnętrznego UE oraz politycy z krajów członkowskich Unii Europejskiej, w tym byli premierzy i ministrowie. 30 listopada 2022, po doniesieniach prasowych dotyczących pracy zawodowej, poseł Wojciech Maksymowicz ogłosił opuszczenie ugrupowania. 21 stycznia odbył się zjazd partii wraz z wyborem władz. W gronie wiceprzewodniczących Joannę Muchę zastąpił Paweł Zalewski. Na I zjeździe partii przyjęto uchwały związane z 10 postulatami programowymi, głosowaniem nad ustawą o Sądzie Najwyższym oraz przyjęto apel do społeczności międzynarodowej o pomoc Ukrainie w obronie przeciwko Rosji. 7 lutego 2023 Szymon Hołownia i prezes PSL Władysław Kosiniak-Kamysz poinformowali o nawiązaniu współpracy przez Polskę 2050 i Koalicję Polską poprzez powołanie wspólnego eksperckiego zespołu programowego ds. wspólnej listy spraw do załatwienia. 1 marca zaprezentowano efekty prac. 8 lutego 2023 Polskę 2050 opuściła dotychczasowa wiceprzewodnicząca partii i przewodnicząca jej koła parlamentarnego Hanna Gill-Piątek. Na funkcji szefowej koła zastąpiła ją Paulina Hennig-Kloska. 27 kwietnia 2023 Szymon Hołownia i Władysław Kosiniak-Kamysz poinformowali o zawarciu umowy koalicyjnej pomiędzy Polską 2050 i PSL w wyborach parlamentarnych w tym samym roku. 15 maja ogłosili nazwę koalicji: Trzecia Droga Polska 2050-PSL. 2 czerwca 2023 szefową osobnego sztabu wyborczego Polski 2050 w wyborach została ogłoszona dyrektora jej think tanku Katarzyna Pełczyńska-Nałęcz. Przed wyborami do ugrupowania przeszedł z Nowoczesnej założyciel tej partii, były poseł Ryszard Petru. Polskę 2050 poparł także przed wyborami Leszek Balcerowicz. W wyborach parlamentarnych Trzecia Droga zajęła 3. miejsce z wynikiem 14,4% głosów. Polsce 2050 przypadły 33 z 65 mandatów poselskich dla TD i 5 z 11 uzyskanych przez koalicję mandatów senatorskich. Struktura i działacze Koło parlamentarne Posłanka do Parlamentu Europejskiego Radni sejmików Program 10 obietnic Na pierwszym zjeździe partii zaprezentowano 10 postulatów Polski 2050 Szymona Hołowni: Wspólna lista spraw Polski 2050 i Koalicji Polskiej W skład powołanego w lutym 2023 zespołu programowego do utworzenia wspólnej listy spraw do załatwienia po stronie Polski 2050 Szymona Hołowni weszli: Katarzyna Pełczyńska-Nałęcz, Agnieszka Tkacz, Mirosław Suchoń, Ryszard Wojtkowski oraz Stanisław Zakroczymski, a po stronie KP: Czesław Siekierski, Krzysztof Kosiński i Anna Ojer związani z PSL oraz Elżbieta Bińczycka z Unii Europejskich Demokratów i Kazimierz Michał Ujazdowski z Centrum dla Polski. Na konferencji prasowej Szymona Hołowni oraz Władysława Kosiniaka-Kamysza 1 marca 2023 została przedstawiona wspólna lista spraw, składająca się łącznie z sześciu wspólnych postulatów – trzech na całą przyszłą kadencję Sejmu oraz trzech na pierwsze 100 dni wspólnego rządu. Finansowanie W grudniu 2022 Państwowa Komisja Wyborcza odrzuciła sprawozdanie finansowe partii za 2021 rok. Powodem było wpisanie do sprawozdania we wszystkich rubrykach 0 złotych. Partia argumentowała, że w 2021 nie mogła zarządzać swoimi finansami oraz prowadzić rachunku bankowego, skoro dopiero w 2022 została prawomocnie wpisana do rejestru partii politycznych przez Sąd Okręgowy w Warszawie. Partia wniosła skargę do Sądu Najwyższego, która pod koniec lutego 2023 została odrzucona. Przedstawiciele ugrupowania poinformowali, że zaskarżyli decyzję do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu. Stowarzyszenie Polska 2050 Polska 2050 – ogólnopolskie stowarzyszenie zainicjowane przez Szymona Hołownię po wyborach prezydenckich w 2020. Zostało zainicjowane 30 czerwca, a zarejestrowane 24 sierpnia 2020. Skupia ludzi w działaniach lokalnych, charytatywnych i proekologicznych. Geneza Pierwsze informacje o tym, że Szymon Hołownia planuje założyć ruch społeczny, pojawiły się już w lutym 2020, gdy prowadził on kampanię przed wyborami prezydenckimi. Oficjalnie podał jego nazwę 30 czerwca 2020 – dwa dni po I turze wyborów, w której uplasował się na 3. pozycji z wynikiem niespełna 14% głosów. Stowarzyszenie zostało zarejestrowane 24 sierpnia, a pięć dni później odbyła się jego oficjalna prezentacja. Według Szymona Hołowni, akces do niego zgłosiło wówczas 20 tys. osób. Zarząd 6 listopada 2021 na walnym zebraniu został wybrany zarząd ogólnopolski. Aktualny jego skład: Projekty Instytut Strategie 2050 Instytut Strategie 2050 – polski think tank zainicjowany przez Szymona Hołownię po wyborach prezydenckich w 2020 działający w ramach fundacji Polska Od Nowa. Działania i cele Dążymy do budowania sprawnego państwa opartego o zasady społecznej gospodarki rynkowej. Uważamy, że warunkiem istnienia takiego państwa jest praworządność i solidarność społeczna. Naszym celem jest wypracowanie pomysłu dla Polski na pokolenie, nie na kadencję.Strategie 2050 m.in. tworzą publikacje w ramach cyklu dokumentów strategicznych Plan dla Polski, cyklu „Polska Regionalna” oraz tworzy podcasty. Zarząd Kolegium Ekspertów Kolegium Ekspertów jest samorządnym ciałem, które wyznacza główne kierunki działania instytutu. Wyłanianie jest przez Zarząd Instytutu. W jego skład wchodzą m.in. Jacek Cichocki, Agnieszka Jankowiak-Maik, Mirosław Różański, Przemysław Staroń i Dawid Sześciło. Plan Dla Polski Plan Dla Polski to zbiór dokumentów strategicznych, które prezentują rozwiązania w kluczowych obszarach. Podlegają one konsultacjom ze stowarzyszeniem Polska 2050 i partią Polska 2050 Szymona Hołowni. Zobacz też Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona internetowa partii Polska 2050 Szymona Hołowni Oficjalna strona internetowa stowarzyszenia Polska 2050 Oficjalna strona internetowa think tanku Strategie 2050 Partie i ugrupowania III Rzeczypospolitej Stowarzyszenia o charakterze politycznym w Polsce Polskie partie liberalne

70948

https://pl.wikipedia.org/wiki/Reprezentacja%20Wysp%20Owczych%20w%20pi%C5%82ce%20no%C5%BCnej%20m%C4%99%C5%BCczyzn

Reprezentacja Wysp Owczych w piłce nożnej mężczyzn

Reprezentacja Wysp Owczych w piłce nożnej mężczyzn – drużyna piłkarska, reprezentująca Wyspy Owcze, terytorium zależne Danii na Morzu Norweskim. Jest członkiem UEFA i FIFA. Za funkcjonowanie odpowiedzialny jest Związek Piłkarski Wysp Owczych (far. Fótbóltssamband Føroya). Piłkarze to w dużej mierze amatorzy i hobbyści tego sportu. Aktualny sztab szkoleniowy – selekcjoner Jóannes Jakobsen – II trener Jákup Mikkelsen – trener bramkarzy Elmar Ósá – lekarz kadry Pero Sore – lekarz kadry Álvur Hansen – fizjoterapeuta Øssur Steinhólm – fizjoterapeuta Bárður Lava Olsen – menażer strojów Hans Erik Danielsen – rzecznik prasowy Historia Historia męskiej reprezentacji Wysp Owczych w piłce nożnej nie obfituje w wielkie zdarzenia na skalę międzynarodowego futbolu. Rozpoczyna się ona w roku 1930, kiedy farerska drużyna zaczęła swe nieoficjalne rozgrywki. Pierwszym meczem było wyjazdowe spotkanie 10 czerwca 1930 z Szetlandami, wygrane przez gospodarzy 5:1. Na pierwszy remis przyszło im czekać dwa dni, kiedy 12 czerwca, w meczu z tym samym przeciwnikiem padł wynik 1:1, zaś pierwsze zwycięstwo nastąpiło 29 lipca 1948 w kolejnym meczu z Szetlandami, w ramach turnieju Adam Shield, rozgrywanego przez kilkanaście lat jedynie między reprezentacjami Wysp Owczych i Szetlandów. W ciągu pierwszych 58 lat istnienia Wyspy Owcze umacniały swą pozycję wśród niezrzeszonych z FIFA drużyn. Swe największe zwycięstwa odniosły 2 lipca 1980, pokonując Grenlandię 6:0, 6 lipca 1989 Anglesey 6:0 oraz 12 lipca 1989, Wyspy Alandzkie 7:1. Z drugiej jednak strony był to też czas największej porażki w historii tej drużyny, która uległa Islandii 0:9 10 lipca 1985. Lista nieoficjalnych meczów farerskiej reprezentacji narodowej znajduje się w artykule: Nieoficjalne mecze piłkarskie reprezentacji Wysp Owczych w piłce nożnej. Wyspy Owcze rozpoczęły swe starania o członkostwo w FIFA w roku 1979, kiedy powstał Fótbóltssamband Føroya, czyli Farerski Związek Piłki Nożnej. Reprezentacja ta stała się oficjalnym członkiem FIFA i UEFA w 1988, jednak mecze nieoficjalne trwały jeszcze do 1991 roku. W tym czasie Wyspy Owcze brały udział w Island Games, zajmując w roku 1989 i 1991 pierwsze miejsca, w pierwszym wynikało to z układu grupy, w drugim z finału rozegranego z Ynys Môn, który Farerczycy wygrali 2:0. Pierwszy, oficjalny mecz Wyspy Owcze rozegrały z Islandią 24 czerwca 1988, przegrany 0:1. Na zwycięstwo wyspiarzy czekać trzeba było do następnego meczu przeciwko Kanadzie, pokonanej 1:0. Ważnym meczem dla farerskiej piłki jest pierwsze w historii spotkanie eliminacji Euro 1992. Farerczycy pokonali wtedy, 12 września 1990, w szwedzkiej Landskronie reprezentację Austrii 1:0, następne mecze eliminacyjne, poza spotkaniem z Irlandią Północną, zremisowanym 1:1, Farerczycy przegrali. Kolejne eliminacje do Mistrzostw Europy nie przysporzyły wielu zwycięstw farerskiej reprezentacji, jedynie 3:0 i 3:1 przeciw San Marino w czasie eliminacji do Euro 1996. Prócz tego wyspiarze czterokrotnie remisowali, dwa razy ze Szkocją (1:1, 2:2), Litwą (0:0) oraz Bośnią i Hercegowiną (2:2). Eliminacje do Euro 2008 nie dały Farerczykom żadnych punktów, Rógvi Jacobsen z czterema bramkami, uplasował się na piątym miejscu w grupie pod względem ilości zdobytych bramek. Eliminacji do Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej, wyspiarze również nie mogą zaliczyć do udanych. Nie zdobyli żadnych punktów w eliminacjach do turnieju z 1994 roku, cztery lata później pokonali dwukrotnie Maltę 2:1, zdobywając sześć punktów. Następnie w eliminacjach do Mistrzostw Świata 2002, zdobyli siedem punktów, remisując ze Słowenią (2:2) i dwa razy pokonując Luksemburg (2:0, 1:0). Cztery lata później zaliczyli jedynie jeden remis 2:2 z Cyprem. W grudniu 1999 roku Wyspy Owcze osiągnęły najwyższą w historii, 94. lokatę w rankingu FIFA. W eliminacjach do Mistrzostw Świata 2010 przegrali większość meczów – z Serbią (0:2), Rumunią (0:1) oraz Litwą (0:1). Po tych meczach trener Jógvan Martin Olsen zakończył współpracę z reprezentacją, a zastąpił go Irlandczyk Brian Kerr, który trenował narodowy skład swego kraju w latach 2003–2005. 9 września 2009 reprezentacja odniosła największy sukces tych eliminacji wygrywając u siebie z Litwą 2:1. Po eliminacjach zakończona została współpraca z Brianem Kerrem, podpisany został natomiast kontrakt z Larsem Olsenem, byłym piłkarzem reprezentacji Danii oraz trenerem klubów Randers FC, a potem Odense BK. Lista oficjalnych meczów farerskiej reprezentacji narodowej znajduje się w artykule: Lista meczów reprezentacji Wysp Owczych w piłce nożnej. Eliminacje do Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej 2016 Grupa F Eliminacje do Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2018 Grupa B Eliminacje do Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej 2020 Grupa F Kadra Aktualny skład kadry Reprezentacja Wysp Owczych, stan na 12 października 2023: Piłkarze powoływani do kadry w 2016 roku Następujący gracze brali udział w spotkaniach reprezentacji Wysp Owczych w 2016 roku: Udział w Mistrzostwach Świata 1930 – 1990 – Nie brały udziału (nie były członkiem FIFA) 1994 – 2022 – Nie zakwalifikowały się Udział w Mistrzostwach Europy 1960 – 1988 – Nie brały udziału (nie były członkiem UEFA) 1992 – 2020 – Nie zakwalifikowały się Rekordziści Stan na październik 2016. Najwięcej występów w kadrze Pogrubiono piłkarzy branych pod uwagę przy ustalaniu obecnej kadry. Najwięcej goli w kadrze Pogrubiono piłkarzy branych pod uwagę przy ustalaniu obecnej kadry. Trenerzy reprezentacji Wysp Owczych od 1988 1988-1993 – Páll Guðlaugsson 1993-2001 – Allan Simonsen 2002-2005 – Henrik Larsen 2005-2009 – Jógvan Martin Olsen 2009-2011 – Brian Kerr 2011-2019 – Lars Olsen od 2019 - Håkan Ericson Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna witryna związku Profil na National Football Teams RSSSF – archiwum wyników od 1988 + mecze nieoficjalne od 1930 RSSSF – archiwum zawodników z największą liczbą występów i goli Reprezentacja Wysp Owczych w piłce nożnej

87527

https://pl.wikipedia.org/wiki/Imperium%20Osma%C5%84skie

Imperium Osmańskie

Imperium Osmańskie (, trans. Devlet-i ʿAlīye-i ʿOsmānīye, tur. Osmanlı İmparatorluğu lub Osmanlı Devleti) – państwo rządzone przez dynastię Osmanów, istniejące od końca XIII wieku do roku 1922, od 1453 roku ze stolicą w Stambule, u szczytu potęgi w XVI–XVIII wieku obejmujące większość Bliskiego Wschodu, Afryki Północnej i południowo-wschodniej Europy. Zostało założone pod koniec XIII wieku w północno-zachodniej Anatolii w miejscowości Söğüt (dzisiejsza prowincja Bilecik) przez Turkomana Osmana I. Po 1354 roku Turcy wkroczyli do Europy, a wraz z podbojem Bałkanów bejlik osmański został przekształcony w imperium transkontynentalne. Osmanie zakończyli okres Cesarstwa Bizantyńskiego wraz z podbojem Konstantynopola w 1453 roku przez Mehmeda Zdobywcę. Pod panowaniem Sulejmana Wspaniałego Imperium Osmańskie osiągnęło szczyt swojej potęgi i dobrobytu, a także najwyższy stopień rozwoju struktur rządowych, społecznych i gospodarczych. Na początku XVII wieku imperium obejmowało 32 prowincje i liczne kraje wasalne. Niektóre z nich zostały później oficjalnie wchłonięte przez Imperium Osmańskie, podczas gdy innym na przestrzeni wieków przyznano różne rodzaje autonomii. Z Konstantynopolem (dzisiejszy Stambuł) jako stolicą i kontrolą ziem wokół wschodniej części basenu Morza Śródziemnego Imperium Osmańskie znajdowało się w centrum interakcji pomiędzy Bliskim Wschodem a Europą przez sześć wieków. Chociaż wcześniej uważano, że imperium weszło w okres schyłkowy po śmierci Sulejmana Wspaniałego, pogląd ten nie jest już popierany przez większość historyków. Nowszy konsensus akademicki zakłada, że imperium nadal utrzymywało elastyczną i silną gospodarkę, społeczeństwo oraz wojsko przez cały XVII i przez większą część XVIII wieku. Jednak podczas długiego okresu pokoju od 1740 do 1768 osmański system militarny pozostał w tyle za europejskimi rywalami, imperium habsburskim i rosyjskim. W konsekwencji Turcy ponieśli poważne klęski militarne pod koniec XVIII i na początku XIX wieku. Udana grecka wojna o niepodległość zakończyła się dekolonizacją Grecji po protokole londyńskim (1830) i traktacie konstantynopolitańskim (1832). Ta i inne porażki skłoniły państwo osmańskie do zainicjowania wszechstronnego procesu reform i modernizacji znanego jako Tanzimat. W ten sposób w ciągu XIX wieku państwo osmańskie stało się znacznie sprawniejsze i lepiej zorganizowane wewnętrznie, pomimo dalszych strat terytorialnych, zwłaszcza na Bałkanach, gdzie powstało wiele niepodległych państw. Komitet Jedności i Postępu ustanowił drugą erę konstytucyjną w historii Turcji podczas rewolucji młodotureckiej w 1908 roku, przekształcając imperium w monarchię konstytucyjną, która przeprowadziła wielopartyjne wybory parlamentarne. Jednak po katastrofalnych dla Turcji wojnach bałkańskich, coraz bardziej zradykalizowany i nacjonalistyczny KJP przejął władzę w wyniku zamachu stanu w 1913 roku, tworząc reżim jednopartyjny. KJP sprzymierzył Turcję z Niemcami, mając nadzieję na wyrwanie się z izolacji dyplomatycznej, która przyczyniła się do niedawnych strat terytorialnych, i tym samym przyłączył się do I wojny światowej po stronie państw centralnych. Chociaż imperium było w stanie w dużej mierze utrzymać swój stan posiadania w toku działań wojennych, to jednocześnie zmagało się z wewnętrznymi niepokojami, zwłaszcza z rewoltą Arabów w jego arabskich posiadłościach. W tym samym czasie rząd osmański zaangażował się w ludobójstwo Ormian, Asyryjczyków i Greków. Klęska imperium w Wielkiej Wojnie oraz okupacja części jego terytorium przez państwa Ententy spowodowały jego rozbiory i utratę terytoriów Bliskiego Wschodu, które zostały podzielone między Wielką Brytanię i Francję (patrz: umowa Sykes-Picot). Natomiast udana turecka wojna o niepodległość, prowadzona przez Mustafę Kemala Atatürka przeciwko okupacyjnym siłom alianckim, doprowadziła do powstania Republiki Turcji we współczesnych granicach, obejmujących głównie Azję Mniejszą, i zniesienia monarchii osmańskiej w 1922 roku. Nazwa Nazwa „Imperium Osmańskie” jest pochodzenia europejskiego i nigdy nie była używana przez samych Osmanów, którzy w stosunku do swojego państwa używali takich określeń jak „Devlet-i Âliye” („Wysokie Państwo”, porównaj także „Wysoka Porta”) albo „Devlet-i Âli-Osmân” („państwo domu Osmanów”). Najczęściej jednak, chcąc określić swoją tożsamość, poddani imperium w typowo średniowieczny sposób podkreślali swój związek z dynastią, nazywając się po prostu „Osmanami” (Osmanli), czyli „ludźmi Osmana”. Powstanie nowego plemienia wokół eponimicznego przywódcy było zjawiskiem typowym dla epoki postmongolskiej, gdy po zagładzie starych plemion wśród koczowników zachodził proces retrybalizacji. W pierwszych latach istnienia dynastii każdy, kto podążał za Osmanem i przyłączył się do jego grupy, był uważany za jednego z Osmanów, niezależnie od przynależności etnicznej czy religijnej, chociaż prawdą jest, że większość pierwszych „Osmanów” stanowili Turcy i muzułmanie. Później przez Osmanów rozumiano osmańską elitę rządzącą, askerî, która była odróżniana od poddanych râya, zarówno muzułmanów, jak i niemuzułmanów. „Elity imperium uważały siebie za Osmanów i używały słowa «Turcy» jako obraźliwego określenia na niewykształconą populację poddanych anatolijskich wieśniaków”. Ta sytuacja wiązała się z faktem, że w klasycznym okresie istnienia imperium (od XV do XVII w.) było ono rządzone przez mających chrześcijańskie pochodzenie niewolników sułtana, którzy trafiali na dwór bądź jako jeńcy, bądź też w wyniku branki (devşirme) wśród râya. „W pałacu otrzymywali gruntowne muzułmańskie i tureckie wykształcenie, a ich nauczycielami byli muzułmańscy Turcy. Byli oni nade wszystko niewolnikami sułtana osmańskiego, tworząc jego gwardię i od niego zależąc. Nie uznawali anatolijskich Turków ani żadnej innej grupy etnicznej za równą sobie”. Ponieważ muzułmanie nie mogli być niewolnikami, prowadziło to do sytuacji, w której Turcy i inne muzułmańskie narody imperium były rządzone przez synów chrześcijańskich Słowian, Greków, Albańczyków i innych. Co więcej, także sama dynastia Osmanów, chociaż pierwotnie bez wątpienia turecka, później miała charakter etnicznie mieszany ze względu na małżeństwa z rodami panującymi w Bizancjum, Serbii i Bułgarii oraz praktykę rozmnażania się przez niemuzułmańskie niewolne konkubiny. Elita imperium posługiwała się językiem osmańskim, który ze względu na zapożyczenia z arabskiego i perskiego był odmienny od tureckiego używanego przez anatolijskich wieśniaków. Tworzona w języku osmańskim literatura była także po większej części niezrozumiała dla niewykształconych mas. Należy także podkreślić, że Osmanowie nigdy nie nazywali swojego kraju Turcją, gdyż takie słowo po prostu nie istniało w ich języku. Jak już wiemy, określenie „Turcy” było w nim zarezerwowane dla anatolijskich wieśniaków. W stosunku do zamieszkanego przez nich regionu Osmanowie używali starej greckiej nazwy, „Anadolu” (polski: Anatolia). Nazwa „Turcja” pojawiła się po raz pierwszy w XII-wiecznej łacinie, w formie „Turchia”, i została utworzona przez krzyżowców, którzy w Anatolii spotkali mówiących po turecku Turków, odróżnianych przez nich od mówiących po arabsku Saracenów. Pod koniec istnienia imperium osmańskiego tureccy nacjonaliści szukali nazwy dla „kraju Turków”, i ostatecznie wybrano formę „Türkiye”, wywodzącą się od powstałej pod koniec XIII wieku włoskiej nazwy kraju, „Turchia”. Nazwę „Türkiye” spopularyzował Mustafa Kemal Atatürk i stała się ona oficjalną nazwą kraju na mocy konstytucji z 1924 roku. W Europie Zachodniej nazwy Imperium Osmańskie, Imperium Tureckie i Turcja były często używane zamiennie, przy czym Turcja była coraz częściej faworyzowana zarówno w sytuacjach formalnych, jak i nieformalnych. Ta dychotomia została oficjalnie zakończona w latach 1920–1923, kiedy nowo utworzony rząd turecki z siedzibą w Ankarze wybrał Turcję jako jedyną oficjalną nazwę. Z uwagi na powyżej przedstawione problemy „społeczność uczonych specjalizująca się w studiach osmanistycznych ostatnimi czasy właściwie wyrzuciła takie wyrażenia jak «Turcja», «Turcy», i «turecki» z listy dopuszczalnego słownictwa, deklarując jako obowiązujące używanie wyrażenia «osmański» i jego pochodnych, pozwalając zaś na używanie jego «tureckiego» rywala jedynie w kontekstach językowych i filologicznych”. Początek i rozwój do zdobycia Konstantynopola Początki Powstanie dynastii Osmanów wiąże się z zamętem, w jakim znalazła się Anatolia po podboju Sułtanatu Rum przez Mongołów po bitwie pod Kösedağ w roku 1243. Sułtanat stopniowo popadał w stan anarchii i na jego zachodnich obrzeżach, w strefie przygranicznej z Cesarstwem Bizantyńskim, powstało wkrótce wiele małych państw, do których należy zaliczyć także to utworzone przez Osmanów. Ówczesna Anatolia była już w znacznej mierze sturkizowana, nowe plemiona tureckie przybyły do niej pod naporem Mongołów. Według ich własnej tradycji Osmanowie mieli wywodzić się z należącego do Oguzów plemienia Kayı, które przybyło do Anatolii z regionu Merwu około roku 1230. Jego wódz, Ertuğrul (druga połowa XIII w.), miał wstąpić na służbę sułtana Rum i zająć wraz ze swoim plemieniem okolice dzisiejszego Söğüt w północno-zachodniej Anatolii. Toponimia wskazuje na to, że Kayı przybyli do Anatolii już w XI wieku, niemniej istnienie Ertuğrula potwierdza obecność jego imienia na dwóch zachowanych monetach jego syna, Osmana (1299? – ok. 1324), od którego dynastia wzięła swoją nazwę. Bicie własnej monety przez Osmana sugeruje, że zaczął on działać niezależnie od Seldżuków. Jedynym współczesnym mu źródłem pisanym, które wspomina Osmana, jest kronika bizantyńskiego historyka Jerzego Pachymeresa (zm. ok. 1310), który opisuje, jak w roku 1302 pokonał on armię bizantyńską pod Bafeonem w pobliżu Nikomedii. W ciągu następnej dekady Osman przejął kontrolę nad ziemiami na zachód od rzeki Sakarya i równiną Brusy, chociaż aż do końca swojego panowania nie udało mu się opanować żadnego znaczącego miasta. Po wieloletniej blokadzie bizantyńskie miasta poddały się dopiero jego synowi, Orchanowi (ok. 1324–1362) – Brusa (tur. Bursa), która stała się pierwszą stolicą Osmanów, w roku 1326, Nikea (İznik) w roku 1331 i Nikomedia (Izmit) w roku 1337. Jednocześnie ok. roku 1346 Osmanowie podbili emirat Karasu i przejęli jego flotę, co stało się zaczątkiem ich późniejszej potęgi morskiej. W tym samym roku Orchan zawarł sojusz z Janem Kantakuzenem (1347–1354) i oddziały osmańskie wspierały go w toczącej się na Bałkanach bizantyńskiej wojnie domowej. Wykorzystując pobyt wojsk osmańskich w Tracji, syn Orchana, Sulejman (zm. 1357), w roku 1352 zajął twierdzę Tzympe, a w roku 1354 pozbawioną murów przez trzęsienie ziemi twierdzę Gallipoli, zdobywając tym samym pierwsze osmańskie przyczółki w Europie. W tym samym roku Osmanowie odebrali Eretnie Ankarę, jednak w Anatolii nie podejmowali działań wobec sojuszu Eretny z Karamanidami. W roku 1362 ponownie utracili Ankarę na rzecz Eretny, a jakiś czas później znów ją odzyskali. Murad i Bajezid Następca Orchana, Murad I (1362–1389), w roku 1369 zdobył Adrianopol (Edirne) i wkrótce przeniósł do niego swoją stolicę. Następnie Osmanowie rozpoczęli wojnę z Bułgarami i Serbami oraz pokonali tych drugich w bitwie nad Maricą w roku 1371. To zwycięstwo „zapewniło Osmanom większą część ówczesnego państwa bułgarskiego, podczas gdy Serbowie i Bizantyńczycy zostali sprowadzeni do statusu płacących trybut wasali osmańskiego sułtana”. W drugiej połowie lat siedemdziesiątych w Anatolii Osmanowie zaanektowali północną część bejliku Germiyan, wraz z jego stolicą Kütahyą, oraz bejlik Hamid. Ta ostatnia aneksja poważnie zagroziła Karamanidom i w roku 1387 zaatakowali oni posiadłości Osmanów. W odpowiedzi Murad ściągnął oddziały swoich chrześcijańskich wasali z Bałkanów i odniósł zdecydowane zwycięstwo, po którym dotychczas jeszcze niezależni władcy Anatolii uznali jego zwierzchność. Jedynym wyjątkiem był rządzący w Sivasie Kadı Burhaneddin (1381/1382–ok. 1398), który wcześniej zdetronizował dynastię Eretny. Jednocześnie kontynuowano ekspansję na Bałkanach i w roku 1387 Osmanowie zajęli Saloniki. Jednak gdy Murad był zajęty sprawami Anatolii, Serbowie, Bułgarzy i Bośniacy zjednoczyli się przeciwko niemu i pokonali osmańską armię pod Plocznikiem w roku 1388. Błyskawiczna osmańska kampania tego samego roku zmusiła Bułgarów do kapitulacji. Z kolei wiosną następnego roku Serbowie zostali rozgromieni w bitwie na Kosowym Polu, w której Murad zginął. Syn Murada, Bajezid (1389–1402), do roku 1392 dokonał brutalnej aneksji większości anatolijskich bejlików, jednakże w tym roku doznał klęski z rąk Burhaneddina i musiał zrezygnować z podbicia Karamanidów. W roku 1393 podbił on Carstwo Tyrnowskie i zmusił do złożenia hołdu Stefana Lazarevicia (1389–1427). Następnie jego armie zajęły Tesalię, po tym zaś jak Paleologowie odmówili potwierdzenia swojej podległości Bajezid rozpoczął blokadę Konstantynopola. W tym samym czasie inna osmańska armia narzuciła bezpośrednie zwierzchnictwo Albanii. W roku 1396 Bajezid ujął i stracił ostatniego bułgarskiego cara Iwana Szyszmana (1371–1395), a następnie rozgromił zmobilizowaną przeciwko niemu krucjatę w bitwie pod Nikopolis. To zwycięstwo w Europie wzmocniło także pozycję Bajezida w Anatolii i w roku 1397 wreszcie podbił on Karamanidów, a rok później, po tym jak Burhaneddin zginął w walce z Ak Kojunlu, także Sivas. Te podboje w Azji doprowadziły do konfrontacji Bajezida z Timurem (1370–1405), który w roku 1402 zadał mu druzgocącą klęskę w bitwie pod Ankarą. Synowie Bajezida i zdobycie Konstantynopola Timur przywrócił władzę w Anatolii obalonym przez Osmanów dynastiom i tym samym utracili oni większość zdobyczy w regionie. Bajezid wkrótce zmarł w niewoli, a jego synowie rozpoczęli walkę o sukcesję po ojcu, z której ostatecznie w roku 1413 zwycięsko wyszedł Mehmed I (1403–1421). Trzy lata później stłumił on groźny bunt Şeyha Bedreddina i pokonał wspieranego przez hospodara wołoskiego Mirczę (1386–1418) Mustafę, swojego prawdziwego lub rzekomego brata, który po klęsce znalazł schronienie w Bizancjum. W trakcie swego panowania Mehmed ponownie podbił niektóre zachodnie bejliki i pokonał Karamanidów. Murad II (1421–1444, 1446–1451) natychmiast po wstąpieniu na tron stanął w obliczu rewolt uwolnionego przez Bizancjum Mustafy, którego uznano za sułtana w europejskich posiadłościach Osmanów, oraz anatolijskich władców zhołdowanych przez Mehmeda I. W 1422 roku pokonał on jednak Mustafę, a rok później kolejny bunt swojego brata, a następnie podporządkował sobie wszystkie państwa zachodniej Anatolii z wyjątkiem Dżandarydów i Karamanidów. W kolejnych latach Murad skoncentrował się na wojnie z Wenecją, której rezultatem było odzyskanie w roku 1430 utraconych po bitwie pod Ankarą Thessalonik. Głównym rywalem Osmanów stało się teraz Królestwo Węgier. W latach 1441–1442 Osmanowie doznali wielu porażek z rąk Jana Hunyadyego, jednak ostatecznie pokonali Węgrów i ich sojuszników w bitwach pod Warną w roku 1444 i na Kosowym Polu w roku 1448. Mehmed II (1444–1446, 1451–1481) rozpoczął swoje panowanie od przygotowań do oblężenia Konstantynopola, który ostatecznie zdobył 29 maja 1453 roku i „imperium Osmanów objęło sukcesję po imperium bizantyńskim”. Państwo, społeczeństwo i życie religijne Osmanowie byli początkowo koczowniczym plemieniem utworzonym wokół osoby eponimicznego przywódcy, w sposób charakterystyczny dla epoki postmongolskiej. Ich pierwsi władcy nosili tytuł chana lub chunkara i dopiero co do Murada I jest pewne, że przyjął tytuł sułtana. Zgodnie z koczowniczo-turecką tradycją państwo należało do rodziny, której przewodził ojciec. Jego terytorium było podzielone na domeny rządzone przez synów, określone terytoria otrzymywali też dowódcy wojskowi. Znaczną rolę w pierwszych sukcesach Osmanów odegrał etos wojowników dżihadu, ghazich, którzy zasilali ich szeregi znęceni możliwością zdobycia łupów w graniczącym z terytorium Osmanów Bizancjum. Swoje znaczenie miał także fakt rosnącej presji demograficznej w przeludnionej po przybyciu uciekinierów przed mongolską inwazją centralnej Anatolii. Po podboju równin Bitynii, które nie nadawały się na pastwiska, Osmanowie zaczęli w swe szeregi przyjmować ludność osiadłą, w tym także chrześcijan. Ten ostatni fakt był zgodny z tradycjami seldżuckiej Anatolii, gdzie chrześcijan od muzułmanów nie dzieliły wyraźne społeczne bariery, istniał natomiast silny konflikt między mieszkańcami miast, wyznającymi ortodoksyjny, sunnicki islam i hołdującymi wyrafinowanej perskiej kulturze, a koczownikami, których ludowa odmiana islamu była przesiąknięta środkowo-azjatyckim szamanizmem. W obu tych formach islamu ważną rolę odgrywały mistyczne tarikaty, takie jak bardziej arystokratyczny i wywodzący się od związanej z Rumim tradycji perskiej Mevleviyye oraz ludowy, przechowujący w sobie elementy chrześcijaństwa i szyizmu Bektaşiyye. Prawdopodobnie początkowo także Osmanowie byli związani z bardziej heteredoksyjnymi nurtami islamu, ale z biegiem czasu stali się oni patronami prawowiernego sunnizmu, w czym znaczną rolę odegrały ich rosnące związki z miejskimi bractwami religijnymi, tak zwanymi ahi. Administracja Osmanów w tym okresie miała charakter wojskowy i kontynuowała tradycje seldżuckie. Do końca epoki opierała się ona głównie na anatolijskich rodach takich jak Evrenos, Mikail i Çandarlı, spośród których rekrutowali się wyżsi dowódcy i wezyrowie. Halil Hayreddin Paşa Çandarlı (zm. 1387) był pierwszym wielkim wezyrem, który łączył uprawnienia dowódcy armii z byciem najwyższym zastępcą sułtana w zakresie administracji cywilnej, co stało się później charakterystyczną cechą osmańskiego systemu rządów. To jemu także przypisuje się powołanie tak kojarzonych z Osmanami instytucji jak doborowa piechota janczarów i związany z jej powstaniem system poboru chrześcijańskich dzieci, tzw. devşirme. Janczarowie wraz z doborowym korpusem spahisów stanowili stałą armię sułtana, tzw. kapıkulu. Wcześniej Orchan utworzył regularne oddziały müsellem, piechotę yaya i nieregularne oddziały Akıncı. Rdzeń armii szybko zaczęli jednak stanowić konni spahisi utrzymujący się z dzierżonych od państwa timarów. Ci timarioci pełnili także rolę najniższego szczebla osmańskiej administracji, bezpośrednio reprezentując ją w stosunku do podległych im chłopów. Ogół timarów w danym regionie tworzył sandżak, któremu przewodził sandżakbej, będący jednocześnie namiestnikiem i dowódcą timariotów ze swojego regionu. Z kolei regionalna grupa sandżaków tworzyła prowincję (ejalet), zarządzaną przez bejlerbeja, na polu walki pełniącego rolę dowódcy podlegających mu sandżakbejów. Aż do reform tanzimatu osmańskie społeczeństwo dzieliło się na dwie podstawowe grupy: râya, którzy byli ponoszącymi wszelkie ciężary poddanymi sułtana, i askerî, którzy służąc sułtanowi jako żołnierze i urzędnicy, byli zwolnieni z większości ciężarów. To w rękach tych ostatnich koncentrowała się większość bogactwa, a obok świeckich podwładnych sułtana do askerî zaliczali się także ulemowie. Złoty wiek Mehmed Zdobywca Trzy lata po zdobyciu Konstantynopola Mehmed II poniósł klęskę z rąk Hunyadyego w trakcie odsieczy Belgradu, ale nie zatrzymało to ekspansji Osmanów. W roku 1459 zaanektowali oni Serbię, a w latach 1460 i 1461 udało im się podbić odpowiednio Despotat Morei oraz Cesarstwo Trapezuntu, i tym samym zlikwidować ostatnie pozostałości panowania bizantyńskiego. Przy okazji podboju Trapezuntu zaanektowano też państwo Dżandarydów. W roku 1461 Osmanów zaatakował hospodar wołoski Wład III (1448, 1456–1462, 1476), jednak odwetowy najazd sułtana w następnym roku doprowadził do osadzenia na Wołoszczyźnie podporządkowanego mu Radu (1462–1473, 1473–1474, 1474 i 1474–1475). W roku 1463 Mehmed podbił Królestwo Bośni, ale w odpowiedzi na jego dawne terytorium wkroczyli Węgrzy. Jednoczesne zajęcie Argos doprowadziło do wybuchu drugiej wojny z Wenecją, która po zajęciu Szkodry i Durrës wspierała walczącego z Osmanami na terenie Albanii Skanderbega (zm. 1468). W roku 1468 Mehmed II zajął terytoria Karamanidów, jednak podporządkowane im niegdyś plemiona nadal podnosiły bunty w imieniu pretendentów z ich rodu, którzy byli popierani przez władcę Ak Kojunlu, Uzun Hasana (1452–1478). Ten ostatni zawarł sojusz z Wenecją i Osmanowie stanęli w obliczu jednoczesnego ataku z zachodu i wschodu. To zagrożenie zniknęło, dopiero gdy Mehmed pokonał Uzun Hasana w decydującej bitwie pod Başkentem w 1473 roku. W roku 1478 Osmanowie zdobyli Szkodrę i ostatecznie podporządkowali sobie Albanię, co przypieczętował pokój z Wenecją zawarty w następnym roku. Podczas swojego panowania Mehmed II zmusił do uznania swojej zwierzchności także kolonie genueńskie nad Morzem Czarnym, a w roku 1475 Chanat Krymski. W roku 1480 jego armia zaatakowała Rodos i zajęła Otranto na południu Włoch, jednak planowanemu atakowi na Rzym zapobiegła śmierć Mehmeda II w następnym roku. Bajezid II i Selim Groźny Wojny Mehmeda II wymagały rabunkowej wręcz polityki fiskalnej i jeszcze za jego życia opozycja wobec niej skupiła się wokół jego najstarszego syna, Bajezida (1481–1512), który w walce o władzę po śmierci ojca pokonał swojego brata Cema. Na początku swojego panowania, w roku 1484, Bajezid poprowadził kampanię przeciwko Mołdawii, zdobywając Budziak, poza tym jednak zarzucił politykę podbojów. „Po krótkich wojnach z Wenecją i Węgrami następowały rozejmy, nie wnoszące żadnych istotnych zmian w układzie wzajemnych stosunków czy obopólnych granicach”. Podobnie nierozstrzygnięta była wojna z Mamelukami, toczona w latach 1485–1491. W sumie „panowanie Bajezida II było okresem wielkiego rozwoju gospodarczego w stabilnej i bezpiecznej atmosferze”, a stworzone wówczas warunki „utorowały drogę wielkim podbojom Selima I i Sulejmana I”. Jego łagodna polityka zawiodła jednak w przypadku turkmeńskich plemion Anatolii, których styl życia był nie do pogodzenia z osmańskim sposobem rządzenia. Ich przywódcą stał się Isma’il I (1501–1524) z szyickiego rodu Safawidów, który po podboju Ak Kojunlu otwarcie rzucił wyzwanie Osmanom. Pojednawcza postawa Bajezida nie przystawała do sytuacji i został on obalony przez swojego syna Selima I (1512–1520), który był przywódcą frakcji opowiadającej się za bardziej zdecydowanymi działaniami. Selim miał stracić 40 tys. zwolenników Isma’ila w Anatolii, po czym w roku 1514 pokonał jego samego w decydującej bitwie na równinie Czałdyran. W jej wyniku Selim zajął górzysty region rozciągający się od Erzurumu do Diyarbakıru, co sprawiło, że „Anatolia była chroniona przed najazdami ze wschodu, a szlaki wiodące do Azerbejdżanu, na Kaukaz i do Bagdadu stały dla Osmanów otworem”. Najazd Selima na emirat Dulkadir w następnym roku doprowadził do konfrontacji z Mamelukami. Ich armia została pokonana najpierw 24 sierpnia 1516 roku pod Mardż Dabik w pobliżu Aleppo, a następnie 22 stycznia 1517 roku pod Ar-Rajdanijją w pobliżu Kairu. W rezultacie sułtanat mameluków przestał istnieć, a jego terytorium zostało wcielone do państwa Osmanów, poza tym Turcy opanowali niewielki skrawek lądu na północ od zatoki Adeńskiej, zaś Szarif Mekki wysłał Selimowi klucze do świętych miast i zadeklarował swoje posłuszeństwo. Sulejman Wspaniały W wyniku podbojów Selima dochody Osmanów podwoiły się, a ponadto kontrolowali oni teraz „najznakomitsze ośrodki na światowym szlaku handlowym”. Wyposażony w tak powiększone zasoby syn Selima, Sulejman (1520–1566), mógł urzeczywistnić plan światowych podbojów. Już w roku 1521 zdobył Belgrad, by rok później odebrać joannitom Rodos. W roku 1526 rozbił węgierską armię w bitwie pod Mohaczem, w której zginął król Ludwik II Jagiellończyk (1516–1526), a następnie zajął Budę. Osmanowie jednak wycofali się z Węgier, uważając bezpośrednie rządy za zbyt kosztowne, planując natomiast uczynić z królestwa kraj zależny. Węgierski sejm wybrał na króla Jana Zápolyę (1526–1540), ale wkrótce potem stronnicy Habsburgów wysunęli przeciwko niemu kontrkandydaturę arcyksięcia Ferdynanda (1526–1564). W następnym roku Ferdynand zajął Budę i wygnał Zápolyę. W odpowiedzi na to w roku 1529 Sulejman ponownie najechał Węgry i zajął Budę, przywracając władzę zależnego od siebie Zápolyi, i docierając nawet do Wiednia, od którego jednak odstąpił po krótkim trzytygodniowym oblężeniu. Nie zakończyło to jednak wojny pomiędzy Sulejmanem a Habsburgami i sytuację na Węgrzech chwilowo ustabilizował dopiero rozejm z 1533 roku, na mocy którego Ferdynand uznał władzę Zápolyi. Kiedy jednak ten umarł w 1540 Ferdynand ponownie ogłosił się królem Węgier, co doprowadziło do tego iż w 1541 Sulejman przeprowadził kampanię w obronie praw małoletniego syna Zápolyi, Jana Zygmunta (1541–1571). W wyniku tej wyprawy Osmanowie zajęli Budę i Węgry na półtora wieku zostały rozbite na trzy części – zachodnią i północno-zachodnią pod władzą Habsburgów, środkową pod władzą osmańskiego paszy i wschodnią, gdzie powstało zależne od Osmanów Księstwo Siedmiogrodu. Wojna z Habsburgami toczyła się nie tylko na Węgrzech, ale także na Morzu Śródziemnym. Jeszcze w ostatnim roku panowania Selima algierski korsarz Hayreddin poszukując legitymizacji swojej władzy uznał osmańską zwierzchność, otrzymując w zamian tytuł paszy i wojskowe posiłki. Był to początek osmańskiej obecności w Maghrebie. Po tym gdy w roku 1531 genueński admirał Andrea Doria zdobył Koron w Morei Sulejman przekazał Hayreddinowi dowództwo nad ogółem osmańskich sił morskich, mianując go kapudan-i deria – wielkim admirałem. W roku 1534 Hayreddin zdobył Tunis, wyrzucając z ich stolicy sprzymierzonych z Hiszpanami Hafsydów. Ci zwrócili się o pomoc do Karola V (1516–1556), który osobiście stanął na czele floty i odbił miasto w roku 1535. Odtąd Hafsydzi mieli panować jako wasale Habsburgów. W 1536 Sulejman zawarł antyhabsburski sojusz z królem Francji Franciszkiem I (1515–1547) i francuska flota wspierała Osmanów przy nieudanej próbie zdobycia Korfu w trakcie kolejnej wojny z Wenecją. W 1538 Hayreddin pokonał Andrea Dorię pod Prevezą, „co uczyniło go niekwestionowanym panem całego Morza Śródziemnego”. W obliczu osmańskiej przewagi Wenecjanie w 1540 zawarli pokój, zrzekając się wysp na Morzu Egejskim oraz oddając Monemvasię i Nauplion w Morei. W następnym roku Karol V zaatakował Algier, musiał jednak się wycofać gdy gwałtowna burza zniszczyła połowę jego floty. Chociaż walki trwały nadal, wojna utknęła w martwym punkcie. W Habsburgach Sulejman „napotkał siłę, która posiadała zasoby, chociaż prawdopodobnie jeszcze nie wojskową organizację, na poziomie jego własnych” i wojna z nimi „zakończyła okres ciągłych osmańskich podbojów”. W 1547 Sulejman zawarł z Habsburgami pięcioletni rozejm, na mocy którego Ferdynand zatrzymał kontrolowaną przez siebie część Węgier w zamian za roczny trybut, zaś w tureckiej wersji traktatu Karol V zrezygnował z używania tytułu cesarza, występując jedynie jako „król Hiszpanii”. „Jakkolwiek niewielkie byłyby rzeczywiste habsburskie ustępstwa, dla sułtana traktat posiadał wielkie symboliczne znaczenie. [...] trybutarny status Habsburgów potwierdzał jego roszczenia do uniwersalnej zwierzchności, a tytularne koncesje Karola potwierdzały jego roszczenia do tytułu cesarza”. W Azji głównym przeciwnikiem Sulejmana byli Safawidzi, z którymi toczył szereg wojen w latach 1532–1555. W 1533 Sulejman wyruszył z wyprawą na wschód i w 1534 jego wezyr Ibrahim Pasza zdobył stolicę Safawidów, Tebriz, zaś w następnym roku zajął Bagdad. Ta kampania zakończyła się aneksją Azerbejdżanu i Iraku, zaś zwierzchność Osmanów uznali także lokalni możnowładcy w Gilanie i Szyrwanie. W 1538 Osmanowie podporządkowali sobie także Basrę, a osmańska flota wyruszyła przeciwko portugalskiemu Diu w Gudźaracie i chociaż fortecy nie udało się zdobyć, to w drodze powrotnej zajęto Aden, który bronił dostępu do Morza Czerwonego. W 1548 na osmańskim dworze schronił się brat Tahmaspa (1524–1576), Alghas Mirza, i Sulejman poparł jego roszczenia do tronu. Wbrew zapewnieniom Alghasa poddani Tahmaspa pozostali jednak wierni szachowi i pomimo krótkotrwałej okupacji Tebrizu ostatecznie Osmanowie musieli się wycofać z zajętych terytoriów. Konflikt osmańsko-safawidzki za czasów Sulejmana zakończył pokój z Amasyi zawarty w 1555, na mocy którego Osmanowie zatrzymywali wschodnią Anatolię, Azerbejdżan i Irak. Jeszcze wcześniej, w roku 1552, Osmanowie podjęli próbę odbicia z rąk portugalskich Ormuzu, co jednak nie powiodło się i ograniczyło osmańską żeglugę do Zatoki Perskiej. Wojna z Habsburgami wybuchła ponownie gdy w 1551 zwierzchność Ferdynanda uznał namiestnik Siedmiogrodu Jerzy Martinuzzi. Osmański atak na Siedmiogród w następnym roku doprowadził do zdobycia Temesváru, gdzie utworzono nowy bejlerbejik. W 1556 Sulejmanowi ostatecznie udało się przywrócić władzę podporządkowanego mu Jana Zygmunta w księstwie. Jeszcze w 1551 bejlerbej Algieru, Turgut, zdobył Trypolis, co w roku 1555 przyniosło mu tytuł bejlerbeja Trypolitani. Pozycję Osmanów w regionie ugruntowała zwycięska bitwa morska w pobliżu wyspy Dżerba, stoczona w roku 1560. Ostatnie lata panowania Sulejmana upłynęły w cieniu rywalizacji o następstwo tronu pomiędzy jego synami, Selimem a Bajezidem. Bajezid uciekł do safawidzkiego Iranu, jednak Sulejmanowi udało się w 1561 uzyskać zgodę na jego zgładzenie u Tahmaspa. W 1565 Osmanowie podjęli wielką wyprawę mającą na celu zdobycie zajmowanej przez joannitów Malty, jednak oblężenie, w trakcie którego zginął Turgut, zakończyło się porażką. Chcąc powetować sobie tę klęskę, Sulejman w następnym roku wyprawił się na Węgry, by zdobyć Szigetvár. Twierdza została zdobyta, lecz sułtan zmarł przed zakończeniem oblężenia. Selim II i wezyrat Mehmeda Sokollu Sulejman był ostatnim z linii osmańskich sułtanów, których osobowość decydowała o kształcie imperium, a panowanie stanowiło odrębną erę. Był także ostatnim sułtanem, który regularnie dowodził armią na polu bitwy, przy czym umierając w trakcie kampanii zasłużył sobie na miano męczennika. Już w trakcie jego panowania epoka szybkich osmańskich podbojów zakończyła się. Wszystko to sprawiło, że następne pokolenia Osmanów z nostalgią wspominały jego panowanie i w szczególności w burzliwym XVII stuleciu uważały przywrócenie instytucji z czasów jego rządów za gotowy model reform. Politykę Sulejmana starał się kontynuować jego wielki wezyr, Sokollu Mehmed Pasza, który kierował administracją imperium aż do swojej śmierci w roku 1579. Zdobycie przez Rosję Kazania w 1552 i Astrachania w 1556 zagroziło osmańskiej pozycji nad Morzem Czarnym oraz tradycyjnym szlakom handlowym prowadzącym z Krymu do Azji Środkowej. W 1569 Osmanowie próbowali odbić Astrachań z rąk rosyjskich, jednak wyprawa zakończyła się niepowodzeniem. Sukcesem natomiast okazał się atak na wenecki Cypr w roku 1570. Zajęcie wyspy sprowokowało jednak kontratak połączonej floty chrześcijan, która zadała Osmanom druzgocącą klęskę w bitwie pod Lepanto w 1571. Osmanowie jednak odbudowali swoją flotę i w tej sytuacji Wenecjanie pogodzili się z utratą Cypru na mocy traktatu z 1573. W 1574 Osmanowie zdobyli Tunis, tym razem ostatecznie, i oznaczało to koniec panowania Hafsydów. Państwo, społeczeństwo i życie religijne W 1453 Mehmed II kazał stracić wielkiego wezyra Çandarlı Halil Paszę, co tradycyjnie uznaje się za koniec epoki dominacji starych arystokratycznych rodów w osmańskim rządzie. Od tej pory najwyższe stanowiska w państwie zajmowali niewolnicy (kul) sułtana, którzy rekrutowali się z chrześcijan trafiających na dwór w wyniku devşirme, jako jeńcy lub w drodze kupna. W pałacu odbierali oni odpowiednie wykształcenie, po czym stawali się namiestnikami, dowódcami wojskowymi lub wezyrami sułtana. Jednocześnie nadal pozostawali niewolnikami i byli dużo mniej niezależni niż niegdyś piastujący te stanowiska przedstawiciele dawnej arystokracji. Nie posiadali żadnych rodzinnych więzi z administrowanymi przez siebie muzułmańskimi społecznościami i jako niewolnicy nie mogli pretendować do godności sułtana. Ich kariera w całości zależała od władcy, który mógł ich dowolnie promować, degradować lub nawet skazywać na śmierć. W tym ustroju „pałac był czymś więcej niż tylko królewską rezydencją. Tu sułtańscy niewolnicy pobierali fachowe nauki, po których zakończeniu mianowani byli na wysokie państwowe urzędy”. To dlatego Said Amir Arjomand pisze o osmańskim państwie jako o imperium patrymonialno-biurokratycznym, w którym „wprowadzając silny element biurokratycznej racjonalizacji jednocześnie nadal traktowano administrację imperium jako przedłużenie domostwa sułtana”. O ile urzędy wezyra, sandżakbeja i bejlerbeja były w tym okresie w zasadzie zastrzeżone dla niewolników sułtana, to inaczej rzecz miała się z pozostałymi stanowiskami w administracji, które zazwyczaj były zajmowane przez muzułmańskich absolwentów medres. Muzułmaninem z pochodzenia był z reguły m.in. skarbnik (defterdar), którego znaczenie stopniowo wzrastało w XVI wieku. Spośród absolwentów medres rekrutowali się także sędziowie (kadi), którzy podlegali władzy dwóch najwyższych sędziów imperium (kadiasker), jednego dla Rumelii i drugiego dla Anatolii. „Pod wieloma względami sędziowie byli najważniejszymi osobami w administracji imperium”. Nie tylko rozstrzygali oni legalne spory wymagające arbitrażu, ale także prowadzili działalność notarialną, odnotowując sprzedaż własności, małżeństwa, spadkobranie i inne przyziemne, lecz ważne czynności. Na zlecenie sułtana wykonywali także inne administracyjne obowiązki, a wraz z urzędnikami podlegających im sądów stanowili przeciwwagę dla władzy namiestników prowincji i innych lokalnych urzędników. Ważnym zjawiskiem do którego doszło w XVI wieku był wzrost pozycji muftiego Stambułu, którego zaczęto wówczas nazywać także şeyhülislam. Chociaż nie miał on władzy wykonawczej i nie zasiadał w radzie (dywanie) sułtana, to zgodnie z muzułmańską teorią prawa był pośrednikiem pomiędzy prawem bożym a codziennymi sprawami doczesnego świata. Ważniejszy dla jego wyniesienia być może okazał się jednak osobisty prestiż jakim cieszyli się sprawujący ten urząd Kemalpaşazâde (mufti 1525 – 1534) i Ebussuûd Efendi (mufti 1545 – 1574). Mufti Stambułu stał się najwyższym prawnym autorytetem imperium, którego głównym zadaniem było wydawanie fatw rozstrzygających problemy związane z interpretacją szariatu. Szariat nie był jedynym źródłem prawa w imperium – oprócz niego istniało jeszcze kanun, prawo sułtańskie, regulujące przede wszystkim kwestie prawa publicznego i administracyjnego. Kanun miał pierwotnie postać sułtańskich fermanów, wydawanych w określonych sytuacjach, i ciągle rosnący zbiór takich konkretnych rozstrzygnięć miał pozostać jego lwią częścią. Inną kategorię stanowiły edykty dotyczące określonego regionu lub grupy społecznej. Powstanie tego rodzaju przepisów kanunu wiązało się często z osmańską praktyką spisywania praw i zwyczajów obowiązujących w nowo podbitym terytorium, które były uchylane tylko w razie wyraźnej sprzeczności z szariatem lub ogólnymi zasadami osmańskiego prawa. Kanunname danego sandżaku zawierało także spis podatkowy oraz prawa i obowiązki miejscowych timariotów i râya. Ten spis pozwalał na stwierdzenie przed każdą kampanią czy sandżakbej przyprowadził ze sobą przepisaną prawem liczbę timariotów i tym samym uniemożliwiał zagarnianie ich ziemi na rzecz prywatnego majątku lokalnych możnowładców. Oprócz tych zbiorów istniało jeszcze Kanun-i osmani, zawierające ogólne przepisy odnoszące się do całego państwa. Pierwsze kodyfikacje kanunu pojawiły się pod koniec XV wieku i kolejne kompilacje były wydawane w XVI wieku. W tradycji osmańskiej Sulejman nosi przydomek „Kanuni” – „Prawodawca”. Prawo imperium osmańskiego było pluralistyczne także dlatego, że w zgodzie z muzułmańską tradycją członkowie każdej religijnej społeczności (np. prawosławni chrześcijanie) – mieli prawo do samodzielnego rozstrzygania spraw pomiędzy sobą. Poza tym w państwie Osmanów dominowała hanaficka szkoła prawa i każdy, niezależnie od swojej religii, miał prawo do wniesienia sprawy przed sąd tej szkoły. Tym samym sprawy pomiędzy muzułmanami a niemuzułmanami były rozstrzygane zgodnie z zasadami hanafickimi. Podboje Selima wyznaczają początek nowej epoki w dziejach Osmanów, odtąd bowiem nie byli oni już pograniczną turecką dynastią, ale panowali nad samym centrum świata muzułmańskiego, co wiązało się ze wzrastającą rolą islamu jako źródła legitymizacji władzy oraz osłabieniem elementu czysto tureckiego na rzecz wpływów arabskich i perskich. W XV wieku Osmanowie uzasadniali swoje prawa do tronu za pomocą zakorzenionych w tureckiej tradycji i ludowej wersji islamu opowieści, zgodnie z którymi ostatni sułtan Seldżuków mianował pierwszego sułtana Osmanów swoim prawnym następcą, ten zaś miał wywodzić się od legendarnego przodka zachodnich Turków, Oguz-chana, i pojąć za żonę córkę derwisza. Rywalizacja z szyickimi Safawidami oraz rozszerzenie osmańskiego panowania na większość Bliskiego Wschodu doprowadziły do zwrócenia się Osmanów ku bardziej uniwersalistycznej wersji sunnizmu. Podporządkowanie sobie Mekki i Medyny pozwoliło sułtanom na przyjęcie tytułu „Sługi Dwóch Świątyń”, zaś w 1537 wydano dekret nakazujący budowę meczetu w każdej wiosce. Najbardziej monumentalnym wyrazem coraz głębszego utożsamiania się z sunnicką ortodoksją były wspaniałe meczety stawiane przez kolejnych sułtanów od Mehmeda II aż po Sulejmana, które zdominowały krajobraz stolicy. Dzięki podbojom imperium stało się także centrum międzynarodowej społeczności muzułmańskich ulemów, których wpływy ciągle wzrastały. Kryzys i dominacja wielkich rodów Kryzys gospodarczy i przeobrażenia systemu podatkowego Klęska pod Lepanto i śmierć wielkiego wezyra Mehmeda Sokollu są tradycyjnie uważane za początek końca złotego wieku Imperium Osmańskiego. Kryzys, który nadszedł niedługo potem, nie może być jednak wiązany z jedną militarną porażką i śmiercią jednego męża stanu, jakkolwiek dotkliwe byłyby te zdarzenia. Miał on wymiar strukturalny i był związany z fundamentalnymi społeczno-gospodarczymi przemianami w imperium i jego otoczeniu. Jak już pisaliśmy, gdy Selim pokonał Mameluków i Safawidów przejął jedne z najważniejszych szlaków handlowych na świecie, stanowiące zachodni kraniec tzw. jedwabnego szlaku, którym od stuleci krążyły dobra wymieniane pomiędzy Indiami i Azją Wschodnią a Europą. Ustanowienie europejskiej żeglugi na Oceanie Indyjskim sprawiło jednak, że coraz większa część tego handlu pomijała Bliski Wschód, obierała zaś drogę dookoła Afryki. Imperium Osmańskie z państwa zajmującego samo centrum światowego handlu stało się terytorium położonym na jego obrzeżach, odciętym od najważniejszych szlaków żeglugowych przebiegających przez Atlantyk i Ocean Indyjski. Ponadto wspomniane powyżej rosyjskie podboje doprowadziły do przejęcia przez Moskwę tradycyjnych szlaków handlowych łączących Europę z Azją Środkową i nawet Iran pod rządami Abbasa I (1588 – 1629) zaczął prowadzić handel bezpośrednio z Europą poprzez port Bandar-e Abbas, pomijając osmańskie pośrednictwo. Osmanowie zostali odcięci od Oceanu Indyjskiego, ponieważ ich flota nie stanowiła już równorzędnego przeciwnika dla sił Europejczyków. Klęska pod Lepanto oznaczała ostateczne wycofanie się osmańskiej marynarki także z zachodniej części Morza Śródziemnego i utratę kontroli nad Maghrebem, nawet jeśli władcy Trypolitanii, Tunisu i Algieru nadal nominalnie uznawali zwierzchność sułtana. Ich siły morskie nie stanowiły już jednak integralnej części osmańskiej floty, lecz przeszły na samodzielną działalność korsarską. Utratę dochodów z handlu przyprawami z Azji zrekompensował rozwijający się od drugiej połowy XVI wieku handel kawą z Jemenu. Upadek osmańskiej marynarki miał jednak konsekwencje także dla floty handlowej, ponieważ zaczęła być ona wypierana przez statki europejskie, lepiej chronione przed atakami joannitów oraz angielskich i holenderskich piratów, którzy zaczęli zagrażać komunikacji we wschodniej części Morza Śródziemnego. Niebezpieczne stało się nawet Morze Czarne, gdzie działali Kozacy zaporoscy. Zasady handlu pomiędzy Europejczykami a imperium regulowały tzw. kapitulacje, w ramach których Osmanowie przyznali obcym kupcom liczne przywileje, dążąc przede wszystkim do zaopatrzenia rynku w odpowiednią ilość towarów. W rezultacie stopniowo Europejczycy zaczęli obsługiwać także coraz większą część wewnętrznego handlu imperium, a wielu jego poddanych starało się uzyskać prawdziwe lub fikcyjne zatrudnienie w europejskich placówkach dyplomatycznych, co gwarantowało dostęp do podatkowych i handlowych przywilejów. Szczególną rolę odegrali tutaj osmańscy chrześcijanie, którzy w XVII wieku zaczęli odgrywać coraz większą rolę w handlu imperium, korzystając ze swoich powiązań z europejskimi kupcami. W Stambule powstała nowa grecka arystokracja, nazywana fanariotami, która miała liczne powiązania z elitami Osmanów oraz chrześcijańskich księstw naddunajskich. Chociaż fanarioci zawdzięczali swoje wpływy przede wszystkim pośrednictwu w handlu chrześcijańskich mocarstw z imperium, to zaalarmowani agresywnymi działaniami katolickich misjonarzy byli jednocześnie antypapiescy. W uformowaniu nowej antykatolickiej ortodoksji szczególną rolę odegrał patriarcha Cyryl Lukaris (zm. 1638) i to ostateczne zerwanie prawosławnych z Rzymem pośrednio wzmocniło imperium. Inną konsekwencją wielkich odkryć geograficznych był napływ gigantycznych ilości srebra z hiszpańskiej Ameryki, co doprowadziło do dramatycznego obniżenia wartości osmańskiej srebrnej monety, akçe. W 1534 roku dochód centralnego skarbca osiągnął pięć milionów złotych dukatów, lecz w 1591 suma ta była warta jedynie połowę swojej dawnej wartości, ponieważ podatki w większości były pobierane w akçe. Wartość wynagrodzeń żołnierzy kapıkulu, państwowych urzędników oraz dochody timariotów systematycznie spadały, zaś w rezultacie w miejsce dawnej dyscypliny i oddania rozpowszechniała się wśród nich coraz większa niechęć do państwowej służby oraz szerzyło się łapownictwo i sprzeniewierzenia. Chcąc jakoś zaradzić sytuacji rząd uciekał się do drastycznych środków, takich jak psucie monety, co jednak tylko pogarszało sytuację. Pomimo kilku reform monetarnych ostatecznie w XVII i XVIII wieku akçe zdewaluowało się do tego stopnia, że znikło z rynku i pozostało jedynie monetą rachunkową. Jednym ze sposobów na poradzenie sobie z ciągle powiększającym się deficytem budżetu było również podwyższanie podatków. W trakcie wojny z Austrią w latach 1593–1606 wymiar cizye zwiększył się cztero- lub pięciokrotnie, lecz dochody wciąż były niewystarczające. Nadzwyczajne podatki avarız zostały podniesione i przekształcone w regularne roczne należności, płatne w gotówce. Wiele podatków płatnych w naturze nie tylko podniesiono, ale zamieniono na podatki pieniężne, które odtąd stały się głównym źródłem dochodów państwa. Było to posunięcie pod pewnymi względami postępowe, ale wiązało się z rosnącym obciążeniem fiskalnym, zwłaszcza chrześcijan, które zaczęło budzić ogólne niezadowolenie. Stopniowo powszechną praktyką stała się również dzierżawa podatków (iltizam). Dzierżawca podatkowy (multazim) zobowiązywał się zapłacić określoną sumę pieniędzy z góry w zamian za prawo do ściągania podatków z określonego źródła. Każda suma, którą ściągnął powyżej zapłaconej państwu kwoty, była jego zyskiem. Z punktu widzenia skarbu państwa ten system miał tę zaletę, że gwarantował natychmiastowy dostęp do gotówki. Na dłuższą metę jego oczywistą wadą był jednak fakt, że dzierżawca podatkowy, posiadający krótkoterminową umowę (zazwyczaj na okres trzech lat), nie był zainteresowany utrzymaniem produktywności powierzonego mu źródła podatków, a znaczna część nałożonych obciążeń z założenia nigdy nie docierała do skarbu. Rosnące obciążenia podatkowe stworzyły podatny grunt dla lokalnych rebelii, zaś seria złych zbiorów około 1600 roku jeszcze pogorszyła sytuację. W rezultacie na przełomie XVI i XVII wieku Anatolia stała się ogniskiem działań zbrojnych band zwanych celalî, z którymi nie mogły poradzić sobie siły rządowe. Wojny przełomu XVI i XVII stulecia, rebelie celalî i zmiany w osmańskiej armii Niemożność stłumienia rebelii celalî była jednym z widomych świadectw upadku osmańskiej armii. Wojna z Safawidami, jaka toczyła się w latach 1578–1590, zakończyła się zwycięstwem Osmanów i zajęciem przez nich Kaukazu, Azerbejdżanu i zachodniego Iranu aż do Nahawandu. Te sukcesy były jednak w dużej mierze rezultatem zaabsorbowania szacha Abbasa I walkami z chanem Buchary Abdullahem II (1557 – 1598) i w latach 1603–1606 odbił on utracone terytoria, wykorzystując zaangażowanie Osmanów w wojnę z Austrią (1593 – 1606). To w trakcie tego ostatniego konfliktu Osmanowie zetknęli się z nowym sposobem prowadzenia wojny, wykorzystującym fortyfikacje polowe oraz współdziałanie pikinierów z muszkieterami. Pomimo zwycięstwa pod Mezőkeresztes w 1596 kolejne walki dobitnie pokazały, że nadal polegająca głównie na timariockiej kawalerii osmańska armia ma poważne trudności w starciu z tak zorganizowanymi oddziałami i „era osmańskiej militarnej supremacji nad europejskimi przeciwnikami dobiegła końca”. Wojna ostatecznie pozostała nierozstrzygnięta, jednak kończący ją traktat w Zsitvatörök z 1606 przewidywał zwolnienie Habsburgów z płaconego dotychczas Osmanom trybutu. Ogromne koszty długoletnich wojen z Iranem i Austrią były istotną przyczyną rosnącej presji podatkowej państwa, co doprowadziło do rebelii celalî. Doświadczenia z wojny z Austrią oraz klęski poniesione w walce z nowo sformowanym przez Abbasa korpusem muszkieterów zmusiły osmański rząd do podjęcia prób zreformowania armii. Zwiększono ponad dwukrotnie liczbę janczarów zaś szeregi piechoty wzmocniono także zatrudniając ochotników, potrafiących posługiwać się bronią palną, których nazywano sejmenami. Jednocześnie ponieważ kawaleria nie była już tak potrzebna jak dawniej, a trzeba było znaleźć pieniądze na utrzymanie dodatkowych piechurów, wiele timarów zamieniono w dzierżawy podatkowe. Ubocznym skutkiem tych reform była utrata przez korpus janczarów elitarnego charakteru. Zostało do niego dopuszczonych wielu rdzennych Turków, co osłabiło znaczenie devşirme. Sejmenowie rekrutowali się spośród râya, którzy przeniknęli także w szeregi timariotów, i to złamanie fundamentalnej dla całego ustroju zasady monopolu askerî na służbę sułtanowi przez ówczesnych osmańskich komentatorów było uważane za główną przyczynę zmierzchu imperium. To właśnie wywodzący się z chłopstwa sejmenowie, którzy po zakończonej kampanii tracili zatrudnienie w armii, tworzyli trzon rebelii celalî. Chcąc z nią walczyć, rząd centralny przyznał bejlerbejom prawo do samodzielnego ściągania lokalnych podatków, z których miały być opłacane oddziały sejmenów, oraz zezwolił miejscowej ludności na formowanie milicji. Te posunięcia doprowadziły jednak tylko do dalszej anarchizacji Anatolii, bowiem zarówno oddziały sejmenów na żołdzie bejlerbejów, z reguły nieregularnie opłacane, jak i lokalne milicje, często przechodziły na stronę rebeliantów. W trakcie rebelii zaczęto także rozlokowywać garnizony w prowincjonalnych miastach. Ci żołnierze, nawet jeśli formalnie byli zaliczani do janczarów, otrzymywali wyjątkowo niski żołd i utrzymywali się z handlu lub wykonywania innych zawodów. W ich szeregi zaczęli też przenikać rzemieślnicy, chcący skorzystać z przysługujących sługom państwa zwolnień podatkowych. W rezultacie większość oddziałów wojska zaczęła przypominać raczej miejską milicję, niż regularną armię, chociaż część z tych żołnierzy regularnie zasilała wojska sułtana. W 1602 wojska rządowe pokonały najważniejszego przywódcę celalî Karayazıcıego, rebelia jednak wybuchła z nową siłą, gdy w 1605 bunt podniósł przywódca kurdyjskiego klanu z Kilis Dżanbulat Ali Pasza. Dopiero w 1607 został on pokonany przez wielkiego wezyra Murada Paszę i ostatecznie w 1610 stracony. Walki z rebeliantami uniemożliwiły Osmanom zmobilizowanie pełni sił przeciwko szachowi Abbasowi, który tymczasem odnosił kolejne sukcesy na wschodzie. Najważniejszym wydarzeniem panowania Osmana II (1618–1622) była wojna z Polską (1620–1621), jednak planowana osmańska inwazja została powstrzymana pod Chocimiem. Rok później sułtan został zamordowany przez janczarów, co stanowiło „zanegowanie świętego charakteru władcy, centralnego dla osmańskiego sułtanatu co najmniej od czasów Mehmeda Zdobywcy”. Ewolucja instytucji sułtanatu i dominacja wielkich rodów Od samego początku dynastii za główne zadanie sułtana uważano osobiste przewodzenie armii i jeszcze Sulejman jadał regularnie w obecności swoich żołnierzy, demonstrując w ten sposób swoje zdrowie i gotowość do walki. W ostatnich latach Sulejmana zaczął jednak pojawiać się nowy styl życia pałacowego, zgodnie z którym odosobnienie władcy i fakt, iż rzadko przemawiał publicznie, zaczęto uważać za oznakę jego wyjątkowej godności. Od czasu Selima II sułtani przestali wyruszać na wojnę. W sytuacji gdy rubieże imperium stały się bardzo odległe od jego centrum, wojny przewlekłe, a zarządzanie państwem coraz bardziej skomplikowane, pozostawanie władcy wraz z jego rządem poza stolicą przez dłuższy czas zaczęło być coraz bardziej problematyczne. Niemniej poddani Osmanów nadal nadawali obecności sułtana na polu bitwy wymiar totemiczny i przykładowo uważano, że zwycięstwo pod Mezőkeresztes w 1596 odniesiono ponieważ Mehmed III (1595 – 1603) zdecydował się osobiście stanąć na czele armii. Tradycyjnie obok wojny innym sposobem w który sułtan uzasadniał swoje prawo do władzy były pobożne fundacje. Jednak gdy w 1616 ukończono Błękitny Meczet wzniesiony na polecenie Ahmeda I (1603–1617), który wpisywał się w tradycję wcześniejszych „sułtańskich” meczetów, podniosły się głosy, że Ahmed nie miał prawa stawiać budowli tego typu, w przeciwieństwie do swoich poprzedników nie odniósł bowiem żadnego wielkiego zwycięstwa nad niewiernymi. Odkąd sułtani przestali udawać się na wojnę wraz ze swoim wojskiem pojawiali się publicznie jedynie przy okazjach ceremonialnych. W trakcie panowania Murada III (1574 – 1595) pojawiła się tendencja do komunikowania się z wielkim wezyrem i innymi urzędnikami raczej za pomocą pism, niż osobiście. Murad III był także ostatnim sułtanem, który przed objęciem tronu zarządzał jedną z prowincji. Aż do czasów Sulejmana konkubinę, która urodziła sułtańskiego syna, posyłano wraz z dzieckiem do prowincjonalnego pałacu, gdzie potencjalny następca tronu mógł w praktyce uczyć się sztuki rządzenia. Czasami pomiędzy osmańskimi książętami panującymi w różnych prowincjach Anatolii wybuchały wojny o sukcesję – tak stało się po uwięzieniu Bajezida I przez Timura, po śmierci Mehmeda II i gdy Selim Groźny wystąpił przeciwko swojemu ojcu i braciom. Sulejman jednak, ponieważ chciał zatrzymać swoją konkubinę Hürrem przy sobie, położył kres temu zwyczajowi. Selim II i Murad III wysłali do prowincji jedynie swoich najstarszych synów, zaś Mehmed III zgładził swoich dziewiętnastu braci i zaprzestał praktyki nadawania osmańskim książętom namiestnictwa prowincji. Odtąd wychowywali się oni w odosobnieniu pałacu i albo obejmowali tron jako małe dzieci, albo mieli szereg mentalnych problemów związanych ze swoim szczególnym dzieciństwem. Decyzja Sulejmana by nie tylko nie oddalić Hürrem po urodzeniu syna, ale uczynić ją swoją oficjalną małżonką i spłodzić z nią kolejnych synów ustanowiła także precedens dla silnej pozycji sułtańskich matek (Valide Sultan), takich jak Kösem i Hatice Turhan, które za nominalnych rządów swoich małoletnich synów sprawowały faktyczne regencje. Mizoginistycznie nastawiona elita imperium uważała „sułtanat kobiet” za główną przyczynę jego nieszczęść. Ponieważ sułtan rezydował teraz w wewnętrznej części pałacu nie dało się jednak rządzić państwem bez posiadania wpływów w haremie, tylko ludzie stamtąd mieli bowiem stały dostęp do władcy. Zamknięcie się sułtana w pałacu sprawiło, że faktycznie większą niż on rolę w rządzeniu państwem zaczęli odgrywać wielcy wezyrowie. Pierwszym wielkim wezyrem, który przyćmił swojego sułtana był wspomniany już Mehmed Sokollu Pasza sprawujący faktyczne rządy za panowania Selima II. Podobną rolę odgrywali Sinan Pasza za Mehmeda III, oraz Murad Pasza i Halil Pasza za Ahmeda I oraz Osmana II. Główną rolę w rządzeniu imperium nie odgrywał już sułtan i jego niewolnicy, ale wielkie rody, spośród których rekrutowali się wielcy wezyrowie, podobnie jak ród panujący posiadające swoich służących-niewolników, własne oddziały wojska oraz terytoria, z których pobierały podatki, z racji sprawowania urzędu namiestnika prowincji bądź dzierżawy podatków. Rekrutacja części armii z zaciągów czynionych przez owe wielkie rody odciążała budżet państwa, lecz razem z innymi opisanymi powyżej zjawiskami sprawiała, że nowe imperium było o wiele bardziej zdecentralizowanym tworem niż jego dawne wcielenie. Zamordowanie Osmana II przez janczarów obawiających się utraty swojej uprzywilejowanej pozycji w wyniku planowanych reform było jaskrawym świadectwem upadku prestiżu sułtanatu. Na tron wstąpił 10-letni Murad IV (1623 – 1640), jednak faktyczną władzę w państwie sprawowała jego matka, Kösem. Na wieść o śmierci Osmana II rewoltę podniósł namiestnik Erzurum, Abazy Pasza, który w latach 1623–1628 kontrolował wschodnią Anatolię. Sytuację wykorzystał szach Abbas, który w 1623 zajął Bagdad. Po dojściu do pełnoletniości, dążąc do przywrócenia kontroli rządu centralnego, Murad IV zaprowadził rządy terroru, w czym pomógł mu sojusz z ultrakonserwatywnym ruchem ulemów zwanym kadizadeliler, postulującym odrzucenie wszelkich zwyczajów, które narosły w muzułmańskiej społeczności od czasów Mahometa. Głównym celem Murada było odzyskanie terytoriów utraconych na rzecz Safawidów. W 1633 pokonał on emira Fachr ad-Dina II (zm. 1635), który w międzyczasie utworzył w Libanie na wpół niezależne państwo, i dzięki temu zwycięstwu mając zabezpieczone tyły swojej armii następnie w dwóch kampaniach odzyskał Erywań i Bagdad z rąk Persów, co potwierdził traktat z Kasr-e Szirin zawarty w 1639. Murad IV był ostatnim sułtanem postępującym zgodnie ze starym wojskowym etosem dynastii, regularnie stając na czele armii. Następcą Murada IV został jego brat, Ibrahim I (1640 – 1648), który po latach zamknięcia w odosobnionej części pałacu cierpiał na wiele zarówno fizycznych, jak i psychicznych dolegliwości. Pomimo to pierwsze cztery lata jego panowania były pomyślne, ponieważ faktyczna władza pozostała w rękach wielkiego wezyra jego poprzednika, zdolnego Kemankeş Kara Mustafy Paszy. W roku 1644 sułtan nakazał jednak zgładzić Mustafę Paszę, który naraził się jego matce Kösem, i imperium zaczęło być rządzone przez koterie haremu oraz coraz bardziej chorego i nieprzewidywalnego sułtana. Sytuację pogarszała jeszcze wojna z Wenecją, która wybuchła w roku 1645, i rychło zmusiła rząd do nałożenia nowych podatków oraz doprowadziła do ekonomicznych trudności w związku z blokadą Dardaneli. Ostatecznie w spisek mający usunąć Ibrahima została zaangażowana nawet jego matka i został on zabity przez janczarów. To morderstwo uprawomocniła fatwa wydana przez şeyhülislam. W chwili objęcia tronu syn Ibrahima, Mehmed IV (1648 – 1687), miał zaledwie cztery lata, i rychło wybuchła walka o władzę pomiędzy stronnictwami jego babki, Kösem, i matki, Hatice Turhan. Z tej rywalizacji zwycięsko wyszła ta ostatnia, Kösem zginęła bowiem w 1651 w trakcie buntu janczarów. Były to lata wielkiej wewnętrznej niestabilności, spowodowanej zarówno walkami pałacowych frakcji, jak i ekonomicznymi kosztami wojny z Wenecją oraz kolejnymi plagami i kiepskimi zbiorami. W tym czasie w Stambule wybuchły przynajmniej cztery większe rebelie i zmieniło się nie mniej niż trzynastu kolejnych wielkich wezyrów. Następna rewolta w 1656 zmusiła Hatice Turhan do przekazania w ręce nowego wielkiego wezyra, Mehmeda Köprülü, całej realnej, a nie tylko nominalnej władzy. Jego głównym zadaniem miało być zapanowanie nad pogłębiającą się anarchią. W ten sposób rozpoczęła się trwająca niemal pół wieku dominacja Köprülü, najważniejszego rodu wielkich wezyrów w historii imperium. Rządy rodu Köprülü i wojna z Ligą Świętą Mehmed Köprülü z niezwykłą energią przystąpił do zwalczania wszelkich antypaństwowych elementów, bez litości skazując na śmierć lub wygnanie aktualnych bądź potencjalnych wichrzycieli, a także niezdyscyplinowanych żołnierzy. W 1657 udało mu się także zakończyć wenecką blokadę Dardaneli. Jego krwawe rządy wywołały jednak niezadowolenie na prowincji i doszło do buntów w Damaszku, Kairze, Antalyi i najpoważniejszego, w Aleppo, gdzie namiestnikiem był Abaza Hasan Pasza. Ostatecznie wszystkie te rewolty zostały jednak stłumione. W chwili śmierci Mehmeda Köprülü w 1661 państwo osmańskie cieszyło się wewnętrznym pokojem i zgodnie z jego wolą kolejnym wielkim wezyrem został jego syn, Fazıl Ahmed Pasza. Tym samym „po raz pierwszy w osmańskiej historii syn został następcą ojca na stanowisku wielkiego wezyra”. Obalenie przez Osmanów prohabsburskiego księcia Siedmiogrodu Janosa Kemeny’ego (1661–1662) i ustanowienie nowym księciem Michała Apafiego (1661–1690) doprowadziło do wybuchu kolejnej wojny z Austrią. W 1663 Fazıl Ahmed zdobył Uyvar, uważany za ostatnią poważną przeszkodę na drodze do Wiednia, i ten osmański sukces doprowadził do uzyskania przez Austriaków wsparcia ze strony zaniepokojonego papiestwa, Hiszpanii, niektórych niemieckich książąt i Francji. W 1664 pochód Osmanów został powstrzymany w bitwie pod Szentgotthárd. Zawarty jeszcze w tym samym roku pokój w Vasvár potwierdzał zajęcie Uyvar przez Osmanów oraz ich wpływy w Siedmiogrodzie. Po pokonaniu Habsburgów Fazıl Ahmed dążył do ostatecznego zakończenia wojny z Wenecją i po czterech latach walk w 1669 udało mu się zdobyć Kandię, główną wenecką twierdzę na Krecie. Zajęcie Krety przez Osmanów potwierdził zawarty w tym samym roku traktat pokojowy. Fazıl Ahmed zwrócił się teraz przeciwko Polsce, w 1672 zdobywając Kamieniec Podolski. Dalsze postępy Osmanów na tym teatrze wojennym zahamowało jednak zwycięstwo przyszłego króla Polski Jana Sobieskiego (1674 – 1696) pod Chocimiem w 1673. Kończący wojnę polsko-turecką rozejm w Żurawnie potwierdzał aneksję Podola przez Osmanów. Fazıl Ahmed zmarł w 1676 a jego następcą został spowinowacony z Köprülü Kara Mustafa. W 1683, wykorzystując antyhabsburskie powstanie Imre Thökölyego na Węgrzech Kara Mustafa wyruszył przeciwko Austrii. Osmanowie byli o krok od zdobycia Wiednia, jednak 12 września zostali pokonani przez polsko-austriacko-niemiecką odsiecz. Kara Mustafa został zgładzony przez sułtana, który powołał na urząd wielkiego wezyra wrogiego Köprülü Kara Ibrahima. Pozycja samego Mehmeda IV zaczęła się jednak szybko pogarszać w wyniku klęsk jakie Osmanowie ponosili z nowo zawiązaną Ligą Świętą, do której oprócz Austrii należała także Polska, Rosja, Wenecja i Papiestwo. W 1686 Austriacy zajęli Budę, zaś ich zwycięstwo pod Nagyharsány w następnym roku przypieczętowało utratę Węgier przez Osmanów. Ogólne niezadowolenie wywołane tymi militarnymi klęskami doprowadziło do obalenia Mehmeda IV przez janczarów. Następcą Mehmeda IV został jego brat Sulejman II (1687–1691), który w 1689 mianował wielkim wezyrem Fazıl Mustafę Paszę Köprülü. Fazıl Mustafa próbował przeprowadzić pewne reformy i uporządkować finanse państwa. Udało mu się odbić Nisz i Belgrad z rąk Habsburgów, w 1691 poniósł jednak katastrofalną klęskę w bitwie pod Slankamenem, w której zginął. W tym samym roku zmarł Sulejman II i na tron wstąpił kolejny syn Ibrahima, Ahmed II (1691 – 1695), którego panowanie było wypełnione porażkami z Austriakami. Syn Mehmeda IV Mustafa II (1695 – 1703), prawdopodobnie próbując ograniczyć wpływy Köprülü, pozwolił na zbudowanie sieci patronatu i założenie wielkiego rodu swojemu dawnemu nauczycielowi, Feyzullahowi Efendi, którego mianował şeyhülislam. Köprülü nadal pozostawali jednak najpotężniejszym rodem i w latach 1697 do 1702 wielkim wezyrem był ich kolejny przedstawiciel, Amcazade Köprülü Hüseyin Pasza. W 1695 sułtan osobiście wyruszył przeciwko Habsburgom i pokonał ich siły w bitwie pod Lugos, w której zginął dowódca sił cesarskich w Siedmiogrodzie Federico Ambrosio Veterani. W 1696 Rosjanie zajęli jednak Azow, a w następnym roku Eugeniusz Sabaudzki pokonał Mustafę II w decydującej bitwie pod Zentą. Osmanowie byli zmuszeni rozpocząć negocjacje pokojowe i na podstawie traktatu zawartego w Karłowicach w 1699 zrzekali się Węgier i Siedmiogrodu na rzecz Habsburgów (chociaż zatrzymywali Banat), oddawali Polsce Podole oraz Wenecji Peloponez. W następnym roku zawarto także pokój z Rosją, na rzecz której Osmanowie zrzekli się Azowa. Traktat w Karłowicach był postrzegany przez osmańską elitę jako upokarzający, a niechęć do sułtana wzbudzał także jego faworytyzm w stosunku do Feyzullaha Efendiego, który próbując budować własną potęgę naraził się zarówno wpływowym rodzinom ulemów, jak i wojskowym elitom. Dodatkowo rozeszły się pogłoski, że stolica ma być przeniesiona do Edirne, co zwróciło przeciwko władcy także stambulskich rzemieślników, obawiających się utraty dworskich zamówień. Zawiązał się spisek przeciwko Feyzullahowi Efendiemu i w 1703 bunt nieopłacanych żołnierzy w Stambule przerodził się w ogólną rebelię, która obaliła sułtana i doprowadziła do śmierci jego faworyta. Mustafa II został zmuszony do abdykacji na rzecz swojego brata, Ahmeda III (1703–1730). Wojny pierwszej połowy XVIII w. Traktat Karłowicki był przełomowym wydarzeniem w historii imperium ponieważ po raz pierwszy Osmanowie zostali zmuszeni do postępowania zgodnie z europejskimi zasadami prawa międzynarodowego i dyplomacji. Traktat nie był tylko przejściowym zawieszeniem broni, jakie zgodnie z tradycją muzułmańskie państwo zawierało z niewiernymi zajmującymi „terytorium wojny” (dar al-harb), ale pokojem zawartym na czas nieokreślony (w przypadku Polski i Wenecji) lub określony (w przypadku Austrii i Rosji). Osmanowie zostali zmuszeni do utrzymywania stosunków dyplomatycznych z innymi państwami na zasadach równości oraz uznania ich integralności terytorialnej. Delineacja granic dokonana przez komisje graniczne położyła kres rajdom na terytorium sąsiadów, stanowiącym tradycyjne zajęcie przygranicznych garnizonów i źródło dodatkowych dochodów dla osmańskiej elity. Era osmańskiej ekspansji zakończyła się definitywnie, ale jak miały pokazać wydarzenia pierwszej połowy XVIII wieku, armia imperium pozostała całkiem sprawna i skutecznie broniła jego granic. Po klęsce pod Połtawą w 1709 król Szwecji Karol XII (1697–1718) szukał schronienia w państwie Osmanów i wkrótce za pomocą zręcznej dyplomacji udało mu się doprowadzić do wybuchu osmańsko-rosyjskiej wojny. Gdy w 1711 car Piotr I (1682–1725) zaatakował terytorium imperium jego armia została okrążona w pobliżu Prutu i na podstawie zawartego po tym wydarzeniu traktatu Rosjanie zrzekli się Azowa. W 1715 Osmanowie zaatakowali Wenecję, chcąc odbić z jej rąk Peloponez, jednak osmańskie sukcesy zaalarmowały Austrię, która w 1716 przyłączyła się do wojny po stronie włoskiej republiki. Ostatecznie wojna toczona w latach 1715–1718 zakończyła się porażką Osmanów, którzy na podstawie traktatu w Požarevacu oddali Habsburgom Banat, zachodnią Wołoszczyznę, oraz północną Serbię wraz z Belgradem. Ten sam traktat przyznawał jednak imperium zdobyty na Wenecji Peloponez oraz jej twierdze na Krecie. Ponadto Wołoszczyznę i północną Serbię imperium odzyskało po zwycięstwie w wojnie z Austrią i Rosją toczonej w latach 1735–1739, chociaż w jej wyniku musiało zrzec się na rzecz Rosji Azowa. Tak jak wojna z lat 1715–1718 pokazała, że Wenecja nie stanowi już istotnego zagrożenia dla imperium, tak pokój z 1739 stanowił widome świadectwo faktu, iż również ze strony Habsburgów nie grozi już prawdziwe niebezpieczeństwo. Jednocześnie jednak Osmanom wyrósł nowy i potężny przeciwnik w postaci Rosji, która dla prawosławnych mieszkańców Bałkanów była wyzwolicielem bardziej pożądanym niż kiedykolwiek była nim Austria. W 1722 doszło do upadku Safawidów w Iranie, co zdawało się stwarzać korzystne warunki do ekspansji na wschód. Osmanowie rozpoczęli działania wojenne w 1723 i początkowo odnieśli szereg sukcesów, zdobywając Gruzję i Armenię, a w 1727 docierając nawet do Hamadanu. Niedługo potem zaczęli jednak ponosić klęski z rąk przyszłego władcy Iranu, Nader Szaha (1736–1747). Traktat osmańsko-perski z 1736 roku przewidywał zrzeczenie się przez Osmanów wszystkich zdobyczy z poprzednich kampanii. W 1743 to Nader Szah zaatakował imperium. Jego ataki zostały odparte i w 1746 obie strony zawarły pokój przewidujący powrót do granic z czasów Murada III. W sumie „lata 1718–1768 były okresem politycznej i ekonomicznej regeneracji, ponieważ wojny w tym czasie, poza konfliktami w zachodnim Iranie, były stosunkowo krótkie”. Era tulipanów, âyan i wojna z Rosją Panowanie Ahmeda III przeszło do historii przede wszystkim ze względu na okres kulturalnego renesansu, który rozpoczął się po traktacie w Požarevacu, przez XX-wiecznych tureckich historyków nazwanego „erą tulipanów”. Erę tulipanów często wskazuje się jako początek procesu okcydentalizacji państwa Osmanów, ze względu na bezprecedensowe zainteresowanie kulturą ówczesnej Europy. W rzeczywistości jednak w jeszcze większym stopniu była ona epoką renesansu dawnej kultury muzułmańskiej. Doszło wówczas do powstania klasy świeckich intelektualistów, takich jak Ahmed Resmî, jeden z pierwszych osmańskich ambasadorów, czy İbrahim Müteferrika, który w 1727 założył pierwszą na terenie imperium turecką drukarnię. Jak dotąd Osmanowie unikali promowania druku ze względu na religijny konserwatyzm oraz ochronę ekonomicznych interesów ludzi, którzy wytwarzali rękopiśmienne książki. Ten brak drukowanych publikacji miał ogromny negatywny wpływ na przyszłość imperium i drukarnia Müteferriki, która miała istnieć do 1797, niewiele w tym względzie zmieniła. Prawdziwy rozwój druku pod rządami Osmanów nastąpił dopiero w wieku XIX. Pojawienie się wykształconej świeckiej elity istotnie zmieniło tradycyjnie wojskowe oblicze imperium, ponieważ zaczęła ona zajmować ważne miejsce w rozwijającej się biurokracji. Wywodziło się z niej czterech wielkich wezyrów, takich jak Damat Ibrahim i Ragıp Pasza, zaś sprawy państwa zaczęły być częściej załatwiane przez organy o bardziej cywilnym charakterze, Wysoką Portę (Bab-ı Ali) oraz skromny niegdyś urząd Reis-ül küttâb, którego szefowie zaczęli stopniowo działać jak ministrowie spraw zagranicznych. Ten wzrost znaczenia cywilnej biurokracji spotkał się jednak z niezadowoleniem tradycyjnej elity wojskowych i ulemów. Ci ostatni żywili także niechęć do europejskich nowinek wprowadzanych na dworze, która była podzielana również przez niższe warstwy społeczeństwa, szczególnie niezadowolone z rozrzutnego trybu życia sułtana i jego faworytów, trwoniących pieniądze na coraz to nowe ekstrawagancje i rozrywki. Gdy dodatkowo pojawiły się niepowodzenia na wojnie z Iranem doszło do wybuchu. W 1730 rebelia Patrona Halila doprowadziła do śmierci Damata Ibrahima i zmusiła Ahmeda III do abdykacji na rzecz swojego brata Mahmuda I (1730 – 1754). Ta rewolucja nie oznaczała jednak zerwania żywych kontaktów z Europą, czego widomym świadectwem była choćby budowa w Stambule w latach 1748–1755 barokowego meczetu Nuruosmaniye, czy pierwsze próby wojskowych reform na wzór zachodni przeprowadzone przez francuskiego oficera na służbie sułtana Claude’a Alexandre’a de Bonnevala (zm. 1747). W okresie ogromnych wydatków na wojnę z Ligą Świętą doszło do powstania instytucji dożywotniej dzierżawy podatkowej, malikâne. Posiadacz malikâne wpłacał znaczną sumę na początku dzierżawy, po czym coroczne opłaty wnoszone do skarbu były ustalane w umiarkowanej wysokości. W teorii malikâne miało doprowadzić do ukrócenia wyzysku podatników, ponieważ w interesie dożywotniego dzierżawcy nie leżało wyczerpanie stałego źródła dochodów przez jego zbytnie obciążenie. W praktyce system ten z reguły nie działał zgodnie z założeniami, ponieważ posiadacze malikâne nie doglądali ich osobiście, ale zatrudniali podwykonawców, którzy nie mieli długofalowego interesu w utrzymaniu malikâne w dobrej kondycji. Było to spowodowane także faktem, że malikâne znalazły się w rękach niemal wyłącznie wyższych funkcjonariuszy rządowych i innych przedstawicieli stołecznej elity, takich jak kobiety pałacu, oraz prowincjonalnych magnatów. Instytucja malikâne była jedną z przyczyn wyrośnięcia nowej klasy lokalnych notabli, âyan, którzy w swoich regionach cieszyli się wzrastającym zakresem niezależności od Stambułu. Inną instytucją prawa podatkowego sprzyjającą temu stanowi rzeczy było także wywodzące się jeszcze z XVII wieku tevzi, zwyczaj ustalania z góry należności danej prowincji, które potem były rozkładane (tevzi) na poszczególne grupy podatników przez namiestnika. Ta praktyka była wielką okazją do budowy przez namiestnika systemu klienteli. Wiek XVIII w Syrii jest uważany za „wiek âyan”. Jednym z pierwszych âyan był Isma’il Pasza al-Azm, któremu Ahmed III w 1725 powierzył namiestnictwo Damaszku jako pierwszemu od dwóch stuleci przedstawicielowi lokalnej elity. Było to związane z migracją beduińskiej konfederacji Anaza z Pustyni Arabskiej i Syryjskiej, która zagroziła miejscowym szlakom handlowym i pielgrzymkowym. Sułtan odwołał się zatem do sił lokalnych, by rozwiązać palący problem beduińskich inkursji, i ród Azm wykorzystał swoją szansę, dominując w życiu politycznym południowej Syrii w latach 1725 do 1783, kiedy to jego przedstawiciele byli wielokrotnie namiestnikami Trypolisu i Damaszku. W latach 1726 do 1807 Mosul był rządzony przez rodzinę Al-Dżalilich. Aleppo także znalazło się w ręku lokalnych namiestników, chociaż nie zostało opanowane przez przedstawicieli jednego rodu. W Bagdadzie w latach 1704 do 1747 rządził ojciec i syn Hasan i Ahmed Pasza, po którym władzę przejęli jego mamelucy. Prawdziwe wyzwanie dla władzy Stambułu przyszło jednak z Egiptu, gdzie rosło znaczenie frakcji miejscowych mameluków i janczarów, od połowy XVIII wieku faktycznie rządzących w kraju, przy nominalnym uznawaniu autorytetu sułtana. W 1770 kolejny z ich przywódców, Ali Bej, rzucił otwarte wyzwanie Osmanom, zastępując ich namiestnika Dżuddy własnym nominatem oraz dokonując inwazji na Syrię. Na miejscu jego siły znalazły sojuszników w osobach lokalnych âyan, rządzącego w Palestynie Zahira al-Umara oraz górach Libanu Jusufa al-Szihabiego. W 1771 wojska Ali Beja zajęły Damaszek, jednak wtedy ich dowódca, Abu az-Zahab, ogłosił przejście na stronę sułtana i zwrócił się przeciwko swojemu dotychczasowemu panu, którego ostatecznie pokonał w 1773. Ponowna inwazja na Palestynę przez Abu az-Zahaba w 1775 doprowadziła do utraty przez Zahira al-Umara niemal wszystkich jego posiadłości i ostatecznie zginął on w wyniku osmańskiego ataku na Akkę. Śmierć Abu az-Zahaba w tym samym roku oznaczała pogrążenie się Egiptu w walkach pomiędzy stronnictwami mameluków. Sułtan nie był w stanie stłumić rebelii w Egipcie i Syrii, ponieważ w tym samym czasie prowadził wojnę z Rosją. Osmanowie przyglądali się z niepokojem poczynaniom Rosjan w Rzeczypospolitej Obojga Narodów i kiedy ich oddziały przekroczyły granicę imperium w pościgu za konfederatami barskimi we wrześniu 1768 wypowiedziano Rosji wojnę. Szybko jednak okazało się, że Osmanowie, którzy nie brali udziału w żadnej europejskiej wojnie od roku 1739, przeliczyli się z siłami. W międzyczasie bowiem w trakcie wojny siedmioletniej doszło do kolejnych militarnych innowacji, takich jak mobilna siła ognia szybko strzelających regimentów oraz lekkiej artylerii czy użycie bagnetu do odpierania ataków kawalerii, które ze straszliwym dla nich skutkiem miał zastosować przeciwko Osmanom weteran tego konfliktu, feldmarszałek Piotr Rumiancew. W 1770 40-tysięczna armia rosyjska zadała druzgocącą klęskę liczącym ponad 100 tys. żołnierzy siłom osmańskim pod Kagułem. Podobnie katastrofalny przebieg miała dla Osmanów wojna na morzu, gdzie w tym samym roku ich flota została zniszczona pod Çeşme nieopodal Izmiru. Pod koniec wojny Rosjanie dotarli na tereny na południe od Dunaju, zagrażając samemu Stambułowi. Zgodnie z kończącym wojnę traktatem w Küczük Kajnardży Rosjanie uzyskali szereg portów nad Morzem Czarnym oraz Kabardię, zaś Chanat Krymski stawał się niepodległy. Rosyjscy kupcy uzyskali także prawo do swobodnej żeglugi po Morzu Czarnym i Śródziemnym. Ponadto Osmanowie mieli zapłacić Rosji ogromne odszkodowanie wojenne w wysokości 4,5 mln rubli. Próby reform i upadek Zmierzch imperium i reformy Selima III Traktat w Küczük Kajnardży był punktem zwrotnym w historii Osmanów. Od tej pory w polityce europejskich mocarstw istniała tzw. kwestia wschodnia, tj. problem podziału terytoriów i wpływów na obszarze względnie słabego Imperium Osmańskiego. Część dzierżących w nim władzę przywódców politycznych oraz grup społecznych zaczęła rozważać opuszczenie imperium. Konsekwencje tej porażki i jej dalsze reperkusje pchnęły także Osmanów w kierunku transformacji, która z biegiem czasu stawała się coraz głębsza. Ponadto wojna i związane z nią straty doprowadziły do długotrwałej ekonomicznej depresji, z której osmańska gospodarka nie wydobyła się aż do połowy XIX stulecia. Jednocześnie w drugiej połowie XVIII wieku w imperium pojawiła się nowa przyniesiona z Zachodu ideologia, która ostatecznie miała doprowadzić do jego rozpadu. Był to nacjonalizm, który najwcześniej objął prawosławnych mieszkańców Bałkan. W warunkach osmańskich początki nacjonalizmu były powiązane z kwestią tożsamości religijnej. Wiek XVII i pierwsza połowa XVIII to walka chrześcijańskich elit stolicy, czerpiących coraz większe korzyści z międzynarodowego handlu, o rozciągnięcie władzy nad swoimi współwyznawcami na prowincji. Ich zabiegi na sułtańskim dworze doprowadziły do powstania w połowie XVIII wieku systemu milletów, to jest scentralizowanych związków wyznaniowych obejmujących całe imperium. Początkowo status milletu (dosłownie „narodu”, „nacji”) miały jedynie Grecki Kościół Prawosławny i Apostolski Kościół Ormiański. W 1830 pod naciskiem Francji uznano za odrębny millet Kościół katolicki obrządku ormiańskiego, a w 1835 Żydów. Ostatecznie pod koniec istnienia imperium było dwanaście uznanych milletów. Centralizacja chrześcijańskich kościołów przeprowadzona z wykorzystaniem władzy sułtana spotkała się jednak z oporem wielu lokalnych wspólnot religijnych. Wiązało się to z kwestią języka liturgicznego. Do tej pory była ona rozstrzygana na poziomie lokalnym, jednak powstanie prawosławnego milletu z centrum w Konstantynopolu oznaczało hellenizację. Stojący za finansową i polityczną potęgą Cerkwi fanarioci uważali bowiem patriarchat za narzędzie w walce o przywrócenie kulturalnego i politycznego znaczenia Greków. W rezultacie około 1767 patriarchat zniósł względną autonomię kościołów serbskiego i bułgarskiego i nakazał im używanie języka greckiego oraz korzystanie z greckich księży. Rząd osmański okazał się niezdolny do dostrzeżenia tych zmian i w ten sposób za jego milczącym przyzwoleniem doszło do zniechęcenia wielu Słowian do patriarchatu. Ta przymusowa hellenizacja była jedną z przyczyn powstania Karadziordziewicia w Serbii. Spośród szeregu konsekwencji traktatu w Küczük Kajnardży osmańska opinia publiczna była szczególnie poruszona utratą Krymu, pierwszego terytorium zamieszkanego głównie przez muzułmanów, które zostało oddane chrześcijańskiemu państwu. Jej oburzenie powiększyło się jeszcze, gdy w 1783 Katarzyna II (1762 – 1796) dokonała aneksji Chanatu Krymskiego. Był to główny powód wojny toczonej w latach 1787–1792, która jednak nie tylko nie doprowadziła do odzyskania przez Osmanów utraconych posiadłości, ale przesunęła rosyjską granicę na Dniestr, poza tym potwierdzając postanowienia z Küczük Kajnardży. Ta wojna „była jaskrawym przykładem całkowitej daremności tradycyjnej sztuki wojennej, której nadal hołdowali Osmanowie”. Selim III (1789 – 1807) przedsięwziął ambitny program reform, nazywany Nızam-ı Cedid („Nowy Porządek”), który zakładał restrukturyzację systemu podatkowego i administracji m.in. przez zniesienie systemu timarów i prowincjonalnych armii, powołanie stałej służby dyplomatycznej oraz regularnej armii, nazywanej nızam-ı cedid askerî („wojskami nowego wzoru”). Te reformy naruszały jednak interesy potężnych grup interesu, związanych z istnieniem dawnych instytucji, w szczególności wojsk kapıkulu, które docelowo miały być zastąpione przez nową armię. W rezultacie ani dawny system timarów, ani tradycyjny system wojskowy nie zostały całkowicie zniesione. Na reformy brakowało także po prostu pieniędzy, ponieważ po dwóch ostatnich wojnach z Rosją imperium znajdowało się na krawędzi bankructwa. Sytuację komplikowała dodatkowo konieczność walki z lokalnymi rebeliami wahhabitów, którzy w 1803 zajęli Mekkę, oraz Serbów, którzy powstali w roku 1804. Przez cały ten czas Egipt pozostawał niezależny od Stambułu, chociaż w 1786 wysłano ekspedycję, która miała z powrotem podporządkować ten kraj sułtanowi. Mamelucy jednak po prostu wycofali się do Górnego Egiptu, a osmańska armia niedługo potem powróciła na północ, by walczyć w nowej wojnie z Rosją. Panującą w Egipcie anarchię próbowali wykorzystać Francuzi, którzy w 1798 wysłali do tego kraju armię pod dowództwem Napoleona Bonaparte. Wyprawa Napoleona do Egiptu ostatecznie skończyła się klęską głównie z powodu działań angielskiej floty oraz zaciekłego oporu jaki francuskiej armii stawił Cezzâr Pasza, następca Zahira al-Umara w roli na wpół niezależnego władcy Palestyny. Francuzi ostatecznie opuścili Egipt w 1801, jednak Osmanowie nigdy nie odzyskali kontroli nad tą prowincją, w której niedługo potem do władzy doszedł Muhammad Ali (1805 – 1849). W 1807 Selim III został obalony przez rewoltę janczarów, jednak jego panowanie miało charakter przełomowy, bowiem w jego trakcie „osmański rząd, wcześniej działający na podstawie zwyczaju, stał się przedmiotem racjonalizacji. Wraz z Nowym Porządkiem systematyzujący duch Oświecenia (esprit de système) po raz pierwszy pojawił się w osmańskiej polityce”. Reformy Mahmuda II i walka o integralność państwa Po krótkich rządach Mustafy IV (1807 - 1808) władzę objął jego brat, Mahmud II (1808–1839). Na początku swojego panowania uspokoił on nastroje, gwarantując przywileje lokalnych notabli i korpusu janczarów, ale nie rezygnując jednocześnie z większości reform Selima III. Nowy sułtan przystąpił do systematycznej budowy politycznego zaplecza dla procesu reform, przeciągając na swoją stronę część ulemów oraz tworząc kadrę młodych, oddanych reformom biurokratów, takich jak Mustafa Reşid Pasza, który zaczął swoją karierę jako skryba, by później sześciokrotnie piastować urząd wielkiego wezyra. W rezultacie kiedy w 1826 janczarzy podnieśli kolejny bunt, zostali zmasakrowani przez oddziały wierne sułtanowi. Nazwano to później „szczęśliwym wydarzeniem” (Vaka-ı Hayriye), bowiem zagłada kapıkulu miała utorować drogę późniejszym reformom. Koniec janczarów oznaczał także prześladowania tradycyjnie związanych z nimi bektaszytów. W ramach wprowadzonych przez siebie zmian sułtan m.in. założył pierwszą oficjalną gazetę Takvîm-i Vekâyi (1831), zbudował nowoczesną pocztę (1834) oraz wprowadził umundurowanie i ubiory na wzór zachodni w armii i biurokracji. Stworzenie Najwyższej Rady Zarządzeń Prawnych (Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye) w 1838 i zerwanie z praktyką arbitralnej konfiskaty majątku zmarłych urzędników były wyraźnymi krokami w stronę ochrony życia i własności w zachodnim stylu. Utworzono także ministerstwa na wzór europejski i administrację cywilną odrębną od wojskowej. Rozwijano nowoczesne szkolnictwo. Poza tym Mahmud zmagał się z tymi samymi problemami co Selim, to jest kolejnymi wojnami i rebeliami, których skutkiem były brak pieniędzy i choćby chwili oddechu na spokojne przeprowadzenie reform. Jak pisze Virginia Aksan: „Okres 1798–1838 jest być może najbardziej burzliwym w całej historii domu Osmanów”. Po Selimie Mahmud odziedziczył kolejną wojnę z Rosją, która w 1812 zakończyła się traktatem w Bukareszcie, przewidującym oddanie Rosji Besarabii oraz przyznanie Serbii autonomii. W 1822 udało mu się pokonać jednego z najpotężniejszych âyan, rządzącego w Janinie Ali Paszę, zaś w 1831 obalić reżim mameluków w Bagdadzie. Najważniejszy z namiestników prowincji, Muhammad Ali, pozostawał jednak całkowicie poza jego kontrolą. Co więcej, kiedy doszło do rewolty w Grecji i okazało się, że osmańska armia nie jest w stanie jej stłumić własnymi siłami sułtan był zmuszony poprosić Muhammada Alego o pomoc. Powstanie Greków doprowadziło ostatecznie do zaangażowania się po ich stronie Wielkiej Brytanii, Francji i Rosji i w 1829 siły tej ostatniej zdobyły zarówno Erzurum na wschodzie, jak i Edirne na zachodzie. Słaba postawa osmańskiej armii w wojnie z Rosjanami nie powinna dziwić, ponieważ znajdowała się ona właśnie w fazie reorganizacji. W rezultacie Mahmud na mocy traktatu z Edirne był zmuszony oddać Rosji Dobrudżę i Kaukaz, oraz zgodzić się na dalsze poszerzenie serbskiej autonomii i de facto rosyjski protektorat nad Mołdawią i Wołoszczyzną, chociaż nominalnie pozostawały one wasalami Osmanów. W 1832 sułtan uznał także niepodległość Grecji. Muhammad Ali za swoje usługi podczas wojny w Grecji zażądał od sułtana otrzymania Syrii, kiedy zaś ten odmówił, wysłał przeciwko Osmanom armię pod wodzą swojego syna Ibrahima Paszy. Świeżo zreorganizowana osmańska armia nie była godnym przeciwnikiem dla egipskich weteranów i w 1832 Ibrahim Pasza znajdował się już w Konyi, pod którą pokonał główną armię imperium. By ratować stolicę przed upadkiem w lutym 1833 Mehmed zgodził się na zakotwiczenie rosyjskiej floty w cieśninach. Rosja, Wielka Brytania i Francja wolały słabych Osmanów od silnego Egiptu i w kwietniu zmusiły obie strony do podpisania układu z Kütahyi, który ustanawiał pomiędzy nimi pokój, pozostawiając Syrię i Adanę w rękach Muhammada Alego. Jednym ze skutków tej wojny było zawarcie przez Mahmuda z Rosją traktatu w Hünkar Iskelesi, który gwarantował jej pomoc przeciwko Egiptowi. Szukając także wsparcia Wielkiej Brytanii, sułtan zawarł z nią traktat w Balta Liman, znoszący osmańskie monopole oraz wewnętrzne taryfy dla brytyjskich kupców, przy utrzymaniu ich stosowania wobec kupców rodzimych. Wkrótce pozostałe kraje europejskie uzyskały analogiczne przywileje i w rezultacie osmański handel i wytwórczość znalazły się w sytuacji nierównej konkurencji z Zachodem. Zachęcony do tego przez wiadomości o rewoltach przeciwko egipskiemu panowaniu w 1839 Mahmud uderzył na Syrię, jednak jego armia została ponownie pokonana przez Ibrahima Paszę pod Nizip. Niemniej w 1840 większość Syrii powstała przeciwko Egipcjanom i Brytyjczycy zmusili ich do przekazania prowincji z powrotem w ręce Osmanów, w zamian za uznanie Muhammada Alego namiestnikiem Egiptu i obietnicę mianowania po jego śmierci na to stanowisko jego syna. Ta obietnica nie została jednak złożona przez Mahmuda, który zmarł w 1839, ale już przez jego syna i następcę, Abdülmecida I (1839–1861). Tanzimat Słowo tanzimat oznacza „reformy” lub „reorganizację” i używa się go w odniesieniu do okresu reform podejmowanych w Imperium Osmańskim w latach 1839–1876. Charakterystyczna dla tej epoki była koncentracja władzy w centrum cywilnej biurokracji, jakim była Wysoka Porta, oraz przewaga cywilnych urzędników, w szczególności dyplomatów. Zajmujący stanowiska ministrów spraw zagranicznych oraz wielkich wezyrów Mustafa Reşid (zm. 1858), Keçecizade Fuat (zm. 1869) i Mehmed Emin Ali Pasza (zm. 1871) zdominowali ówczesne życie polityczne, odsuwając w cień kolejnych sułtanów. To ich współpracownicy obsadzali ministerstwa i prowincjonalne namiestnictwa. Za początek tanzimatu uchodzi Firman z Gülhane wydany przez Abdülmecida I w 1839, który zawierał zapowiedzi reform w dziedzinie podatków, poboru do wojska i postępowania sądowego. Rozszerzał on gwarancje dla życia, czci i własności na wszystkich poddanych imperium oraz zapowiadał zniesienie dzierżaw podatkowych i monopoli, co było echem brytyjskiego liberalizmu. Wkrótce przygotowano pierwszy budżet i zaciągnięto pierwsze zagraniczne pożyczki. Zniesienie dzierżaw podatkowych było źle przygotowane i po kilku latach zostały one przywrócone. Niemniej sporządzono rejestr podatników i źródeł ich przychodów. Rozpoczęto także budowę nowej prowincjonalnej administracji, która wkrótce przybrała wielopoziomową i hierarchiczną formę. Reformy spotkały się z oporem wielu muzułmanów, którzy czerpali korzyści z dotychczasowego systemu i byli niezadowoleni z nowych praw przyznanych chrześcijanom. Ci ostatni nadal nie byli jednak całkowicie równoprawnymi obywatelami imperium, co objawiało się choćby w zachowaniu istnienia cizye. W 1853 wybuchła kolejna wojna pomiędzy Osmanami a Rosją, której bezpośrednią przyczyną były roszczenia tej ostatniej do sprawowania kontroli nad chrześcijańskimi sanktuariami w Jerozolimie oraz prawa do występowania w imieniu prawosławnych chrześcijan imperium. Dalekosiężnym celem Rosji zdawało się jednak dalsze wzmocnienie jej pozycji w basenie Morza Czarnego, czego obawiały się zarówno Wielka Brytania, jak i Francja, które w marcu 1854 przystąpiły do wojny po stronie Osmanów. Głównym obszarem walk pomiędzy siłami brytyjsko-francuskimi a armią rosyjską był Krym i w rezultacie ten konflikt stał się znany jako wojna krymska. Rosja nie była w stanie przeciwstawić się połączonym siłom sojuszników i po upadku Sewastopola była zmuszona do proszenia o pokój. Zgodnie z kończącym wojnę traktatem paryskim Rosja musiała zwrócić Osmanom południową Besarabię wraz deltą Dunaju, oraz zgodzić się na demilitaryzację Morza Czarnego i rezygnację z roszczeń do reprezentowania prawosławnych chrześcijan imperium. Wszystkie wcześniejsze traktaty rosyjsko-osmańskie zostały anulowane. Kolejnym ważnym aktem prawnym tanzimatu był wydany pod koniec wojny krymskiej tzw. Edykt Reformatorski (Islahat fermanı), który wprowadzał pełne równouprawnienie muzułmanów i niemuzułmanów. Ci ostatni zostali dopuszczeni do wszelkich urzędów i zaczęli podlegać poborowi do wojska, chociaż mogli się od tego obowiązku wykupić. W praktyce wykupienie się od obowiązku służby wojskowej zastąpiło cizye. Trzecim fundamentalnym aktem prawnym tanzimatu była konstytucja wydana w roku 1876. Weszła ona w życie na mocy dekretu sułtana i potwierdzała jego dominującą pozycję, przyznając mu prawo mianowania rządu. Powołany jednocześnie parlament był pozbawiony inicjatywy ustawodawczej i sułtan miał prawo zarówno jego zwoływania, jak i rozwiązania. Prawodawcza aktywność epoki tanzimatu nie była ograniczona jedynie do trzech kluczowych aktów z 1839, 1856 i 1876 roku. W roku 1850 i 1863 uchwalono kolejne kodeksy handlowe, a w 1858 kodeks karny, wszystkie oparte na wzorach francuskich. Prawo ziemskie uchwalone w 1858 systematyzowało tradycyjną osmańską zasadę państwowej własności ziemi rolnej (miri). Jednocześnie w latach 1870-1877 sporządzono tzw. Mecelle, usystematyzowaną i dokonaną w języku tureckim kompilację prawa szariatu, która miała być podstawą orzekania w nowych sądach nizami. Ta nowa wersja szariatu oderwała go od mającej wiele stuleci arabskojęzycznej tradycji jurysprudencji (fikh), stanowiącej zasadniczą część nauczania szkół, oraz zapewnianych przez te szkoły form sądzenia i arbitrażu, tym samym poddając kontroli państwa także tradycyjne prawo religijne. Erozję szariatu pogłębiał fakt, że nowe sądy nizami były w coraz większym stopniu obsadzane przez personel, który nie odebrał tradycyjnego wykształcenia w zakresie fikhu. Dodatkowo od 1880 mecelle musiała rywalizować z nowym kodeksem postępowania cywilnego opartym na wzorach francuskich. Upadek Powstanie bułgarskie w 1876 r. doprowadziło do nowej wojny turecko-rosyjskiej w 1877–78 r. Na mocy postanowień kongresu berlińskiego w 1878 Osmanowie utracili prawie wszystkie posiadłości na Bałkanach oraz w Tunisie i Egipcie. W 1908 roku młodoturcy, czyli bojowe ugrupowanie nacjonalistów, w wyniku rewolucji doszło do władzy, którą utrzymało do 1918 r. Włochy wykorzystały kryzys imperium, aby zająć Libię i Trypolitanię w latach 1911–1912. Kraje bałkańskie usunęły Osmanów z Albanii i Macedonii w 1912–13 r. W 1914 r. imperium przystąpiło do I wojny światowej po stronie Państw Centralnych. W wyniku tej wojny utraciło ono Syrię, Mezopotamię i nominalne zwierzchnictwo nad Egiptem i Kuwejtem. 10 sierpnia 1920 w Sèvres pod Paryżem wielki wezyr Damad Ferid Pasza podpisał w imieniu rządu Imperium Osmańskiego traktat, dokonujący faktycznie jego rozbioru, praktycznie likwidujący osmańską armię i pozbawiający Osmanów suwerenności na pozostawionym im terytorium. Ustanowiony w tym czasie przez tureckich nacjonalistów w Anatolii rząd Kemala i Wielkie Zgromadzenie Narodowe Turcji odrzuciły traktat i uznały jego sygnatariuszy za zdrajców stanu. Kontrola nad pozostałościami dawnego imperium osmańskiego została przejęta przez nacjonalistów, którzy w trakcie wojny grecko-tureckiej (1919-1922) obronili terytorium nowo powstałego państwa tureckiego, co uznał traktat w Lozannie. 1 listopada 1922 rządzący teraz również w Stambule nacjonaliści ogłosili zniesienie sułtanatu, co oznaczało koniec imperium Osmanów. Jego ostatnie pozostałości zniknęły, gdy 2 marca 1924 roku zniesiono także kalifat. Uwagi Przypisy Bibliografia Historyczne państwa na terenie Rosji Historyczne państwa na terenie Ukrainy Państwa historyczne w Afryce Państwa historyczne w Azji Państwa historyczne w Europie

44854

https://pl.wikipedia.org/wiki/Europa

Europa

Europa – część świata leżąca na półkuli północnej, na pograniczu półkuli wschodniej i zachodniej. Jest uznawana za kontynent albo za część świata tworzącą wraz z Azją kontynent Eurazję. Nazwa Nazwa Europy wywodzi się z greckiego słowa (Europe) i zwykle poprzez łacińską formę Europa weszło do niemal wszystkich języków świata. Etymologia samego terminu jest niejasna: być może pochodzi ono od (europos) – „łagodnie wznoszący się”, albo od asyryjskiego ereb, „zachód”. Inne teorie wywodzą pochodzenia nazwy od semickiego słowa oznaczającego „ciemny”. Używane jest też określenie Stary Kontynent. Granice Europy Przebieg umownej granicy Europy z Azją na wschodzie i południowym wschodzie wzbudza kontrowersje. Kwestia ta jest różnie rozstrzygana w nauce poszczególnych krajów, a najwięcej rozbieżności w tej sprawie występuje w nauce anglosaskiej. Zwykle przyjmuje się, że Europa rozciąga się od Oceanu Atlantyckiego na zachodzie do gór Ural na wschodzie oraz od Oceanu Arktycznego na północy do Morza Śródziemnego, Morza Czarnego i gór Kaukaz na południu (Kaukaz w niektórych interpretacjach jest zaliczany do Europy, a w niektórych nie). Dane geograficzne Europa leży w całości na półkuli północnej, na pograniczu półkuli wschodniej i zachodniej. Od północy kontynent ten oblewany jest przez Ocean Arktyczny, od zachodu przez Ocean Atlantycki, a od południa przez będące częściami Atlantyku Morze Śródziemne i Morze Czarne. Europę od Azji oprócz granicy lądowej oddzielają również cieśniny Bosfor i Dardanele, od Afryki cieśniny Gibraltarska i Sycylijska, natomiast od Ameryki Północnej Cieśnina Duńska pomiędzy Grenlandią a Islandią. Powierzchnia Europy: to 10,2 mln km² – 10,5 mln km² (z czego prawie 4 mln km² zajmuje europejska części Rosji). Stanowi to ok. 2% całej powierzchni kuli ziemskiej (ok. 7,5% powierzchni lądów) i Europa jako część świata jest większa tylko od Australii. Europa stanowi 1/5 Eurazji i jako jej największy półwysep jest najbardziej wysunięta na zachód. Rozciągłość równoleżnikowa: 5,6 tys. km (79°) Rozciągłość południkowa: 4,2 tys. km (35°) Długość wybrzeży: 38 tys. km Średnia wysokość terenu: 292 m n.p.m. Najdalej wysunięte punkty Europy (wliczając należące do niej wyspy): na północ – Rosja (Wyspa Rudolfa w archipelagu Ziemia Franciszka Józefa) na południe – Grecja (Wyspa Gavdos koło Krety) na wschód – Rosja (Przylądek Flissingski na Nowej Ziemi) na zachód – Portugalia (skały w pobliżu wyspy Flores na Azorach) Najdalej wysunięte punkty kontynentalnej Europy: na północ – Norwegia (przylądek Nordkinn)(ze względu na drogowe połączenie przez Tunel Nordkapp uznawany bywa także przylądek Knivskjellodden) na południe – Hiszpania (przylądek Marroquí) na wschód – Rosja (ujście rzeki Bajdaraty do Morza Karskiego) na zachód – Portugalia (przylądek Roca) Linia brzegowa Europa jest najbardziej rozczłonkowaną częścią świata, o silnie rozbudowanej linii brzegowej, której długość wynosi ok. 38 tys. km (bez linii brzegowej wysp). Około 25% powierzchni kontynentu stanowią półwyspy, spośród których największymi są: Półwysep Skandynawski (800 tys. km²) Półwysep Iberyjski (580 tys. km²) Półwysep Bałkański (470 tys. km²) Półwysep Apeniński (150 tys. km²) Półwysep Kolski (120 tys. km²) Półwysep Krymski (25 tys. km²) Półwysep Jutlandzki (24 tys. km²) Półwysep Bretoński (24 tys. km²) (podana powierzchnia półwyspów ma charakter przybliżony) Wyspy stanowią blisko 7,5% powierzchni Europy, a największe z nich to: Wielka Brytania (218 476 km²) Islandia (103 125 km², geologicznie nie jest częścią Europy) Irlandia (84 406 km²) Wyspa Północna Nowej Ziemi (48 904 km²) Spitsbergen (37 673 km²) Wyspa Południowa Nowej Ziemi (33 275 km²) Sycylia (25 710 km²) Sardynia (24 090 km²) Ziemia Franciszka Józefa (cały archipelag – 16 134 km²) Ziemia Północno-Wschodnia (14 443 km²) Korsyka (8 680 km²) Kreta (8 366 km²) Akweny otaczające Europę Europę z racji jej półwyspowego charakteru otacza wiele mórz i zatok, stanowiących części Oceanu Atlantyckiego i Oceanu Arktycznego. Morze Karskie Morze Peczorskie Morze Barentsa Morze Białe Morze Norweskie Morze Szkockie Morze Hebrydzkie Morze Północne Morze Irlandzkie Morze Celtyckie Zatoka Biskajska Zatoka Kadyksu Morze Bałtyckie Zatoka Botnicka Zatoka Fińska Zatoka Ryska Morze Śródziemne, z którego wydziela się kilka mniejszych mórz i zatok: Zatoka Lwia Morze Tyrreńskie Morze Adriatyckie Zatoka Tarencka Morze Jońskie Morze Alborańskie Morze Balearskie Morze Egejskie Morze Liguryjskie Morze Libijskie Morze Kreteńskie Morze Trackie Morze Lewantyńskie Morze Marmara Morze Czarne, w tym: Morze Azowskie Typy wybrzeży europejskich Wybrzeże kontynentu ma zróżnicowany charakter. Nabrzeżne tereny Europy prezentują praktycznie każdy ze sklasyfikowanych typów wybrzeża. Na północy występują głównie wybrzeża fiordowe (zachodnie wybrzeże Półwyspu Skandynawskiego) i wybrzeża szkierowe (w Finlandii i Szwecji), często też wybrzeża akumulacyjne (Holandia, Niemcy, Dania). W południowej części Europy najczęstsze są wybrzeża typu dalmatyńskiego, a w zachodniej i południowo-zachodniej – riasowego. Nad Morzem Czarnym spotykany jest typ wybrzeża określany jako wybrzeże limanowe. Poza tym spotkać można także wybrzeża klifowe (m.in. na Bałtyku) i ferdowe. Ukształtowanie powierzchni Powierzchnia Europy jest w przeważającej części nizinna. Najniższym punktem Europy jest depresja na Nizinie Nadkaspijskiej (28 m p.p.m.). Około 74% powierzchni Europy położone jest na wysokości mniejszej niż 300 m n.p.m., blisko 1/5 obszaru ma wysokość 300–1000 m n.p.m., a jedynie 6% obszaru kontynentu leży na wysokości wyższej niż 1000 m n.p.m. Najwyższym szczytem Europy jest Mont Blanc o wysokości 4811 m n.p.m. (jeśli jednak do Europy wliczony zostanie Kaukaz, to jej najwyższym szczytem jest Elbrus, 5642 m n.p.m.). Niziny Wzdłuż atlantyckiego wybrzeża Europy, od zachodniej Francji, przez Belgię, Holandię aż do Niemiec ciągnie się pas nizin – Niż Środkowoeuropejski. W Niemczech pas ten rozszerza się znacznie i dalej na wschód obejmuje niemal całą Polskę, a także niemal całą Europę Wschodnią, od północnych krańców kontynentu, po południowe (Niż Wschodnioeuropejski). Poza tym obszarem niziny na kontynencie europejskim znajdują się głównie wśród obszarów górskich (największe z nich to m.in. Nizina Wołoska, Nizina Padańska i Wielka Nizina Węgierska), a także na obszarach przybrzeżnych oraz na znacznej części Wysp Brytyjskich. Niziny europejskie, jakkolwiek posiadają wspólną cechę w postaci równinnego charakteru posiadają zróżnicowaną rzeźbę terenu. Jest ona związana ze zlodowaceniami plejstoceńskimi, które wielokrotnie obejmowały znaczną część kontynentu. Największym z nich było zlodowacenie skandynawskie, które objęło Wyspy Brytyjskie, Morze Północne, większą część Niemiec, Polskę i Europę Wschodnią aż do Donu. Na obszarze tym występują typowe cechy krajobrazu polodowcowego. Należą do nich moreny denne i czołowe, kemy, ozy, oraz zbiorniki wodne pochodzenia lodowcowego. Około 143 tys. km² zajmują obszary położone poniżej poziomu morza. Największe depresje znajdują się nad Morzem Kaspijskim (Nizina Nadkaspijska) i w północnej Holandii. Wyżyny i góry Obszary górzyste i wyżynne znajdują się na Półwyspie Skandynawskim (Góry Skandynawskie), północnej części Wielkiej Brytanii (Góry Kaledońskie), w Europie zachodniej i środkowej (m.in. Masyw Centralny, Góry Świętokrzyskie, Sudety, Ardeny, Harz i in.), a także na wschodnim skrawku kontynentu (Ural). Poza tym przez obszar Europy, na południe od pasa nizin, ciągnie się kilka młodych łańcuchów górskich, rozdzielonych zapadliskami tektonicznymi. Należą do nich (od zachodu): Góry Betyckie, Pireneje, Alpy, Apeniny, Karpaty, Góry Dynarskie. Budowa geologiczna W Europie wyróżnia się trzy podstawowe jednostki tektoniczne: prekambryjską platformę wschodnioeuropejską, paleozoiczną platformę Europy zachodniej i środkowej oraz fałdową strukturę alpidów. Platformy prekambryjską i paleozoiczną łączy strefa szwu transeuropejskiego, będąca jeszcze jedną dużą jednostką tektoniczną. Platforma wschodnioeuropejska obejmuje obszar od Uralu do przebiegającej przez Polskę linii Teisseyere’a-Tornquista. Fundament platformy budują prekambryjskie skały krystaliczne, które odsłaniają się w obrębie tarczy fennoskandzkiej i tarczy ukraińskiej. W pozostałej części platformy krystaliczne podłoże jest przykryte młodszymi osadami o różnej miąższości, które tworzą pokrywę platformową. Paleozoiczna platforma Europy zachodniej i środkowej obejmuje pasma hercyńskie i reliktowe kaledońskie leżące na zewnątrz alpejskiej strefy fałdowej. Alpidy tworzą w południowej części Europy rozległy system górski o przebiegu generalnie równoleżnikowym. Alpidy Europy łączą się na zachodzie przez Cieśninę Gibraltarską z górami Rif (Atlas) w północnej Afryce, a na południu i na wschodzie z alpejskimi łańcuchami górskimi Azji, tworząc jeden system orogeniczny. Do alpidów w Europie zalicza się: Góry Betyckie Góry Iberyjskie Pireneje Alpy Apeniny Góry Dynarskie Hellenidy Karpaty Bałkan Góry Krymskie Kaukaz Wulkanizm W minionych epokach geologicznych na terenie kontynentu zachodziły dość intensywne procesy wulkaniczne. Ich pozostałościami są stożki wygasłych wulkanów. W czasach historycznych zjawiska wulkaniczne występują tylko na niewielkich obszarach Europy, przy czym oprócz Wezuwiusza wszystkie takie obiekty znajdują się na otaczających Europę wyspach, najczęściej oddalonych od głównej części kontynentu. Wulkany w większej liczbie występują na południu Europy – we Włoszech, zarówno w kontynentalnej części tego kraju (Wezuwiusz), jak i na należących do tego państwa wyspach – Sycylii (Etna) i na Wyspach Liparyjskich, gdzie do niedawna aktywnych było kilka tego typu obiektów (m.in. Vulcano), zaś od początku XX wieku czynny jest jedynie Stromboli (co nie przesądza, iż pozostałe wulkany definitywnie wygasły). W czasach historycznych czynny był także wulkan zlokalizowany na południowo-wschodnim skrawku Europy – na wyspie Thera (Santoryn), którego ostatni wybuch miał miejsce ok. 1600 r. p.n.e. Aktywne wulkany istnieją na wyspach Oceanu Atlantyckiego, które ze względów politycznych i kulturowych łączone są z Europą, mimo że geologicznie nie są jej częścią (nie leżą w obrębie szelfu kontynentalnego). Największym skupiskiem wulkanów jest Islandia; na niej i otaczających wysepkach znajduje się około 20-35 czynnych wulkanów, często tworzących systemy. Spośród islandzkich wulkanów największymi są Hekla i Laki. Czynne wulkany znajdują się także w portugalskim archipelagu Azorów oraz na należącej do Norwegii arktycznej wyspie Jan Mayen (wulkan Beerenberg). Wulkany na Wyspach Kanaryjskich nie zaliczają się do wulkanów europejskich, gdyż jakkolwiek archipelag ten politycznie należy do europejskiej Hiszpanii, to jednak geograficznie jest on częścią Afryki. Gleby Ze względu na różnorodność skał, na których wykształciły się gleby oraz zróżnicowanie warunków klimatycznych układ gleb w Europie ma charakter mozaikowy, a jedynie w części wschodniej kontynentu strefowy. Jako iż gleby formują się w wyniku oddziaływania roślinności i warunków klimatycznych na podłoże skalne, rodzaj gleby występującej na danym terenie zależy od rozkładu stref klimatycznych i występujących w nich formacji roślinnych. W związku z tym w Europie, w strefie klimatów zimnych, gdzie procesy chemiczne przebiegają powoli a powstająca gleba poddawana jest erozji mrozowej profile glebowe są słabo wykształcone, zaś gleby tam występujące należą do gleb tundrowych. W strefie klimatu umiarkowanego chłodnego (od Skandynawii, przez północną część Niziny Wschodnioeuropejskiej, aż do Uralu) przeważają gleby bielicowe i darniowo-bielicowe (te ostatnie występują w części południowej omawianego rejonu). W południowej części strefy klimatu umiarkowanego w Europie środkowej i wschodniej największą powierzchnię zajmują gleby darniowo-bielicowe. W Europie zachodniej i środkowej, w strefie klimatów umiarkowanych ciepłych (zwłaszcza odmiany morskiej), od Wysp Brytyjskich, przez Francję, południowe Niemcy aż do Rumunii przeważają gleby brunatne i płowe, przy czym na zachodzie, gdzie poziom opadów jest wyższy są to gleby brunatno-bielicowe. W strefie klimatu podzwrotnikowego (na obszarze śródziemnomorskim) najwięcej jest gleb typu brązowego i brunatnego. W południowej części Niziny Wschodnioeuropejskiej, na wschód od Małopolski i Karpat ciągnie się strefa bardzo urodzajnych gleb czarnoziemowych, które stanowią głównie czarnoziemy stepowe, a poza nimi też czarnoziemy leśne. W rejonie Morza Kaspijskiego dominują gleby kasztanowe, zaś na powierzchni ok. 100 tys. km², pomiędzy dolną Wołgą a rzeką Ural, na terenach pustynnych warstwa gleby praktycznie nie występuje. Niezależnie od stref klimatycznych na terenach górskich występują charakterystyczne dla tego typu obszarów typy gleb, zaś wzdłuż biegów dużych rzek (m.in. dolnej Wołgi, Rodanu, środkowego Dunaju) oraz w Holandii występują mady i marsze. Na terenach o nadmiernej wilgotności leżących w strefie klimatu umiarkowanego powstają gleby torfowe Klimat Klimat w Europie jest znacznie łagodniejszy niż klimaty innych obszarów położonych na tej samej szerokości geograficznej. Różnica ta zauważalna jest zwłaszcza zimą, w zachodniej i północnej części kontynentu. Główną przyczyną tego zjawiska jest ciepły prąd morski – Golfstrom (Prąd Zatokowy), opływający Europę od zachodu. Dzięki niemu na norweskich Lofotach istnieje anomalia termiczna. Drugą przyczyną łagodnego klimatu jest przewaga wiatrów zachodnich, co w połączeniu z niemal równoleżnikowym układem najważniejszych łańcuchów górskich, powoduje, iż ciepłe masy powietrza znad Oceanu Atlantyckiego docierają głęboko na wschód kontynentu. Strefy klimatyczne Niemal cała Europa znajduje się w strefie klimatów umiarkowanych. W północno-wschodniej części kontynentu ma on charakter chłodny, zaś w pozostałej – ciepły (morski, kontynentalny i przejściowy). Południowe skrawki Europy (półwyspy: Iberyjski, Apeniński i Bałkański oraz wyspy Morza Śródziemnego) znajdują się w strefie klimatów podzwrotnikowych (morskich, a w Bułgarii i środkowej Hiszpanii – kontynentalnych). Od klimatów umiarkowanych oddzielają je pasma górskie: Pireneje, Alpy i Bałkan. W północnych krańcach Europy (północna Islandia, Svalbard i północno-zachodnia Rosja) panuje klimat okołobiegunowy (subpolarny). Niezależnie od położenia wysokie oraz średnie góry posiadają własne, odmienne od nizinnych typy klimatyczne, zaliczane do klimatów górskich. Temperatura Temperatura na kontynencie europejskim w okresie zimowym spada w miarę posuwania się na wschód. Zimą najcieplejszymi obszarami są krańce południowe i południowo-zachodnie kontynentu. W styczniu średnia temperatura na tych terenach to ok. +10 °C – +12 °C, np. w Lizbonie średnia wieloletnia to +11 °C, a w Gibraltarze – +13 °C. Najchłodniejszymi terenami są obszary na północnym wschodzie, gdzie średnia temperatura to poniżej –15 °C, zaś na samym skraju kontynentu, na Nowej Ziemi, spada poniżej –20 °C. W okresie letnim największe różnice temperatur zaznaczają się pomiędzy północą a południem kontynentu. Najwyższą w Europie temperaturę zanotowano w Sewilli i było to +50 °C, natomiast najniższą 31 grudnia 1978 r. w rosyjskim Ust–Czugor i wynosiła ona –58,1 °C. Roczne wahania temperatur największe są na wschodzie Europy. W środkowej części europejskiej Rosji różnice skrajnych temperatur w ciągu roku przekraczać mogą 70 °C (w Twerze najwyższa zanotowana temperatura to +37 °C, zaś najniższa –50 °C). Najmniejsze wahania temperatur występują na krańcach północno-zachodnich i średnio wynoszą kilkanaście, do nieco ponad 20 stopni. Długość okresu bezprzymrozkowego jest różna w różnych częściach kontynentu. Na krańcach północno-wschodnich (północny Ural, część Nowej Ziemi) oraz w Górach Skandynawskich i środkowej Islandii wynosi poniżej 2 miesięcy, na większości obszaru Europy środkowej i wschodniej jest to 120–180 dni, w Europie zachodniej (poza obszarami górskimi) – 180–240 dni, zaś na wyspach i położonych na południu wybrzeżach Morza Śródziemnego oraz w południowo-zachodniej części Półwyspu Iberyjskiego przymrozki pojawiają się sporadycznie (nie w każdym roku). Opady Poziom opadów w Europie jest różny. Na znacznej część kontynentu rocznie notuje się 500–800 mm opadów. Wielkość ta ma znacznie wyższą wartość na terenach górskich (zwłaszcza po zachodniej stronie stoków), gdzie przekracza ona 2000 mm na rok (w czarnogórskiej osadzie Crkvice, w Górach Dynarskich, nad Zatoką Kotorską jest to ponad 5300 mm). Duże nasilenie opadów występuje też na wybrzeżach. Najmniej opadów (poniżej 500 mm) występuje na krańcach północno- i południowo-wschodnich, zaś na wybrzeżu Morza Kaspijskiego jest nawet mniej niż 250 mm. Na większości obszaru Europy opady występują w ciągu całego roku, głównie jednak w półroczu ciepłym (zwłaszcza czerwcu, lipcu i sierpniu). Na terenie Wysp Brytyjskich, zachodniej części Półwyspu Skandynawskiego, na Islandii oraz większości obszaru Francji opady także występują w ciągu całego roku, jednak największe ich nasilenie przypada na półrocze chłodne. W Europie południowej (głównie na obszarach pokrywających się z zasięgiem klimatu podzwrotnikowego) deszcz, rzadziej śnieg pada niemal wyłącznie w porze chłodnej. Wody Około 66% powierzchni Europy należy do zlewiska Oceanu Atlantyckiego, 16% do zlewiska Oceanu Arktycznego, a wody z pozostałej części kontynentu spływają do zbiorników wewnątrzkontynentalnych, spośród których największym jest Morze Kaspijskie. Rzeki W Europie znajdują się liczne rzeki, jednak z powodu silnie rozwiniętej linii brzegowej kontynentu i związanej z tym niewielkiej odległości do morza europejskie rzeki nie należą do najdłuższych na świecie. Najdłuższa rzeka Europy – Wołga zajmuje dopiero 15. miejsce pod względem długości wśród rzek świata. Rocznie rzeki Europy odprowadzają do oceanów 2500 km³ wody. Zasadniczo w Europie istnieje kilka typów rzek: Typ wschodnioeuropejski – rzeki na terenach nizinnych, zasilane głównie przez roztopy i wiosenne opady, stąd najwyższe stany wód przypadają na wiosnę, a najniższe – latem i zimą, zlodowacone przez kilka miesięcy w roku. Należą tu m.in. Wołga, Dniepr, Don i Dwina. Typ północnoeuropejski – rzeki o niewielkich rocznych wahaniach wodostanu, który jest wyrównywany przez jeziora, przez które przepływają te cieki wodne. Zimą dość długo zlodowacone. Często wykorzystywane w hydroenergetyce. Należą tu m.in. Glomma i Torne. Typ atlantycki – rzeki o zasilaniu opadowym, wysokim i wyrównanym wodostanie, nie zamarzające zimą (np. Sekwana i Tamiza). Typ alpejski – rzeki tego typu w swym górnym biegu zasilane są wodą z topniejących lodowców i śniegów (stąd na tych odcinkach wysokie stany wód występują późną wiosną i latem), zaś w dolnym odcinku zasilane głównie dopływami; poziom wody w tej części rzeki zależy od ilości opadów i wysokości temperatur (parowanie). Rzekami tego typu są m.in. Ren, Rodan i Pad. Typ śródziemnomorski – rzeki o zasilaniu głównie opadowym, cechują się bardzo wyraźnymi różnicami w poziomie wody w okresie zimowym (gdy przypada maksimum) i letnim. Należą do nich m.in. Gwadalkiwir, Gwadiana i Tag. Do najdłuższych rzeki Europy należą Wołga (3531 km), Dunaj (2888 km), Ural (2428 km), Dniepr (2285 km), Don (1870 km), Peczora (1809 km), Dniestr (1352 km), Ren (1320 km), Łaba (1091 km) i Wisła (1047 km). Do rzek o największej powierzchni dorzecza Wołga (1,38 mln km²), Dunaj (817 tys. km²), Dniepr (516,3 tys. km²) i Don (425,6 tys. km²). Najdłuższe rzeki Europy Wołga (3531 km) Dunaj (2888 km) Ural (2428 km) Dniepr (2285 km) Don (1870 km) Peczora (1809 km) Kama (1805 km) Oka (1500 km) Bieła (1430 km) Dniestr (1352 km) Ren (1320 km) Wiatka (1314 km) Desna (1130 km) Łaba (1091 km) Doniec (1053 km) Wisła (1047 km) Dźwina (1020 km) Loara (1020 km) Chopior (1010 km) Tag (1007 km) Prut (953 km) Sawa (940 km) Duero (938 km) Niemen (937 km) Moza (925 km) Ebro (910 km) Odra (854 km) Według powierzchni dorzecza Wołga (1,38 mln km²) Dunaj (817 tys.km²) Dniepr (516,3 tys. km²) Kama (507 tys. km²) Don (425,6 tys. km²) Jeziora Jeziora zajmują ok. 163 tys. km² (bez powierzchni tej części Morza Kaspijskiego, która według niektórych źródeł zaliczana jest do Europy), tj. ok. 1,6% powierzchni kontynentu. Największe europejskie jeziora znajdują się w zapadliskach tektonicznych. Spośród tego typu zbiorników wodnych wymienić należy m.in. jeziora: Ładoga, Onega, Wener i Wetter, a także Balaton. Liczne i duże jeziora (zwłaszcza na Pojezierzu Fińskim i Bałtyckim) są pochodzenia lodowcowego, a największe z nich to Saimaa, Pejpus i Ilmień. Na obszarach nizinnych jeziora pochodzenia lodowcowego często łączą się z sobą. W rejonie alpejskim dość duże i bardzo głębokie jeziora, na przykład Jezioro Genewskie, Jezioro Bodeńskie, Como i Garda, mają pochodzenie tektoniczno-lodowcowe. Poza tym na terenie Europy znajdują się jeziora przybrzeżne (np. polskie Łebsko), jednak nie osiągają one ani dużych rozmiarów, ani znacznych głębokości. Istnieje także niewielka liczba zbiorników wodnych pochodzenia krasowego i wulkanicznego. Największe jeziora Europy Pod względem powierzchni: Ładoga 18 390 km² (wraz z wyspami) Onega 9616 km² Wener 5650 km² Saimaa 4400 km² (sieć jezior) Pejpus 3555 km² Ilmień 2090 km² (przy najwyższym stanie wód) Wetter 1893 km² Białe 1290 km² Wygoziero 1250 km² Melar 1140 km² Pod względem głębokości: Hornindalsvatnet (514 m) Como (410 m) Garda (346 m) Genewskie (310 m) Bodeńskie (252 m) Lodowce Około 1% powierzchni Europy stanowią obszary na których zalega pokrywa lodowa. Jest ona pozostałością po dawnych zlodowaceniach, kiedy to lodowce zajmowały znaczną część kontynentu, i obecnie wraz z ocieplaniem klimatu jej zasięg się zmniejsza. Obecnie lodowce znajdują się głównie na obszarach północnych oraz w wysokich partiach gór. Spośród ok. 120 tys. km² jakie zajmują lodowce (inne źródła podają obszar Europy pokryty lodowcami jako 88 tys. km²), niemal połowa (ok. 58 tys. km²) znajduje się na Spitsbergenie. Poza tym duże obszary lodowców pokrywają Nową Ziemię (ponad 24 tys. km²) i Islandię (11,5 tys. km²). Na obszarze kontynentalnej Europy lodowce występują tylko na terenach górskich: największe lodowce, o łącznej powierzchni ok. 5 tys. km². istnieją w Górach Skandynawskich, a poza tym w Alpach (np. lodowiec Aletschgletscher), gdzie zajmują ok. 3600 km², a także w Pirenejach (ok. 30 km²). Środowisko przyrodnicze Szata roślinna Europa jest tą częścią świata, w której pierwotne typy roślinności w największym stopniu zostały przekształcone w wyniku gospodarczej działalności człowieka. Zjawisko to jest najbardziej widoczne w Europie Zachodniej i Środkowej, w znacznie mniejszym stopniu wystąpiło na północy i północnym wschodzie kontynentu. Na terenie Irlandii i Anglii roślinność o charakterze naturalnym pokrywa poniżej 10% powierzchni, podczas gdy w północnej Skandynawii i północnej Rosji – nawet ponad 90% terenu zachowało dawny charakter. Formacje roślinne Europy mają układ równoleżnikowy i są znacznie zróżnicowane. Na ich układ ma znaczący wpływ klimatu oceanicznego w zachodniej części kontynentu. Na północnych skrajach (m.in. Islandia, Półwysep Kolski, Nowa Ziemia) znajduje się bezleśny obszar arktyczny. Charakterystyczna dla niego jest roślinność typu tundrowego, złożona z mchów, porostów, rozmaitych gatunków traw oraz wrzosów i innych krzewinek. Dalej na południe występuje strefa zarośli i rzadkich, widnych lasów, głównie brzozowych. Ten typ roślinności rozprzestrzeniony jest zwłaszcza na Półwyspie Skandynawskim, w części środkowo-północnej, znacznie słabiej wyróżnia się w Rosji, gdzie tundra stopniowo przechodzi w lasotundrę i w tajgę. Bardziej na południe znajduje się tajga złożona z drzew iglastych, głównie świerków i sosen, oraz w mniejszym stopniu – jodeł. W miarę posuwania się na południe dołączają do nich coraz częściej także gatunki liściaste: brzoza, osika, rzadziej lipa, wiąz, klon i olcha. Na obszarze tajgi występują liczne bagna i torfowiska, które porasta typowa dla tego typu ekosystemów roślinność. Jeszcze dalej na południe tajga zaczyna przechodzić w lasy liściaste i mieszane. W niedawnej przeszłości to one pokrywały znaczną część Europy, obecnie zaś porastają bardzo niewielki odsetek dawnego areału. W Europie Zachodniej nie występuje strefa tajgi – wzdłuż wybrzeży Oceanu Atlantyckiego, od zachodniego wybrzeża Norwegii, przez Wielką Brytanię i Irlandię aż do zachodniej Hiszpanii i Portugalii występuje inny typ roślinności, złożony głównie z lasów (w których dominują dąb i brzoza) i wrzosowisk. Południowo-wschodnia Europa, na wybrzeżach Morza Czarnego leży w strefie lasostepów i stepów. Ten typ roślinności sięga miejscami aż do Austrii. Obszar stepowy z rzadkimi drzewami występuje także na znacznej części Węgier i części północnej Serbii (tzw. puszta), leżących na Nizinie Panońskiej. Stepy położone w pobliżu Morza Kaspijskiego stopniowo przechodzą w półpustynie, a nawet w pustynie (tzw. Nizina Nadkaspijska). Na wybrzeżach Morza Śródziemnego, a także w południowej i środkowej części Półwyspu Iberyjskiego występuje charakterystyczny typ roślinności, określany mianem roślinności śródziemnomorskiej, powstały po zniszczeniu w wyniku gospodarki ludzkiej pierwotnej szaty roślinnej tych obszarów. Typowe dla tych rejonów są twardolistne, wieczne zielone zarośla, w zależności od rejonu złożone z różnych gatunków, noszące nazwy makia, garig i frygana. Poza tym na obszarze śródziemnomorskim występują szczątkowe lasy, zielone przez cały rok. Występują w nich m.in. dęby i sosny Niezależnie od szerokości geograficznej na obszarze całego kontynentu na terenach górskich znajdują się skupiska roślinności alpejskiej. Największą powierzchnię pokrywa ona w Górach Skandynawskich, w Alpach, Pirenejach, na Uralu oraz na Islandii. Gatunki tam występujące są zbliżone do siebie, zaś zasadniczą różnicę stanowi wysokość n.p.m., na jakiej zaczynają się bezleśne połacie ziem porośnięte roślinami zielnymi i płożącymi się krzewinkami. Wysokość ta waha się od ponad 3000 m na południu Europy, do kilkuset na północy kontynentu. Świat zwierząt Zoograficznie Europa należy do krainy palearktycznej i dzieli się na trzy dzielnice: europejską (obejmującą znaczną część kontynentu), śródziemnomorską (obejmującą Półwysep Iberyjski, Półwysep Apeniński oraz Bałkany) i arktyczną (północne skrawki Europy). Skład europejskiej fauny ostatecznie ukształtował się po zakończeniu ostatniego zlodowacenia, a ponadto został w XX w. powiększony o aklimatyzowane gatunki z Ameryki Północnej (norki amerykańskie i bobry kanadyjskie, piżmaki i in.) i z Azji (m.in. jenoty i bażanty). W poszczególnych strefach roślinno-klimatycznych żyją odmienne gatunki zwierząt. W tundrze licznie występują ssaki, m.in. renifery, lisy polarne, zające bielaki oraz lemingi, a ponadto wiele gatunków ptaków (np. pardwa), spośród których większość przylatuje w te okolice w okresie lęgowym. Licznie występują ryby, zwłaszcza łososiowate, natomiast bardzo mało jest gadów i płazów. W strefie tajgi żyją m.in. łosie, rosomaki, burunduki, polatuchy suberyjski, a z ptaków – cietrzewie, głuszce, jarząbki i orzechówki. W strefie lasów liściastych i mieszanych występują żubry, dziki, jelenie, sarny, żbiki, jeże, popielice i orzesznice. Spośród ptaków licznie występują ptaki śpiewające, a z ryb najwięcej należy do gatunków karpiowatych. Występują też gady: jaszczurki, m.in. zwinka, węże – np. żmija zygzakowata oraz żółwie błotne. W strefie stepów żyją m.in. suhaki, tchórze stepowe, perewizki, susły, chomiki, bobaki i ślepce. Z ptaków występują m.in. dropie i żołny, a z gadów – jaszczurki (np. jaszczurka stepowa), węże (np. połozy) i żółwie zaś z płazów – żaby i ropuchy. W obszarze śródziemnomorskim żyją m.in. ichneumony (mangusty), cywety (na Półwyspie Iberyjskim), a także szakale, daniele, muflony, jeżozwierze i in. Z ptaków m.in. flamingi (czerwonaki) i pelikany. Na obszarze tym żyją liczne gatunki gadów – jaszczurki, żółwie i węże oraz płazów. Na Półwyspie Iberyjskim, na terenie Gibraltaru żyje także niewielka populacja jedynych małp europejskich magotów. Niezależnie od wymienionych stref na obszarach górskich żyją odmienne gatunki zwierząt. Należą do nich kozice, koziorożce, polniki śnieżne i świstak alpejski, w niższych partiach gór – także niedźwiedzie brunatne, z ptaków – orły i orłosępy, a z płazów – m.in. salamandry Z powodu zagospodarowania rolniczego znacznej części Europy, zwłaszcza środkowej i zachodniej i wynikłym z tego zmniejszeniem poziomu lesistości, wiele z występujących niegdyś licznie gatunków (m.in. wilki, niedźwiedzie i żubry) zachowało się jedynie na terenach trudno dostępnych oraz objętych ochroną, niektóre zaś całkiem wyginęły (jak np. tury i lwy). Niektóre gatunki zwierząt doskonale przystosowały się do warunków stworzonych przez człowieka, zarówno w środowisku wiejskim, jak i miejskim; należą do nich m.in. wróblowate, dzierlatki, szpaki i sierpówki, a ze ssaków – przede wszystkim niektóre gatunki gryzoni – zwłaszcza myszy i szczury oraz liczne owady. Historia Archeologia i prehistoria Pierwsze istoty człowiekowate (z gatunku Homo antecessor) osiedliły się w Europie ok. 800 000 lat temu. Okres ten nosi nazwę epoki kamienia, od głównego surowca służącego do wyrobu narzędzi – kamienia (krzemień). W okresie późniejszym kontynent zamieszkiwało kilka innych odmian (lub gatunków – paleoantropologia nie jest w tej kwestii zgodna) ludzi, m.in. Homo heidelbergensis Podstawą gospodarki tych ludzi było zbieractwo i łowiectwo prowadzone z użyciem prymitywnych narzędzi. Pierwsze ludzkie istoty wytworzyły rozmaite pierwotne kultury, których nazwy pochodzą od miejsc odkrycia pierwszych znalezisk danego typu. Do kultur tych należą m.in. kultura aszelska, abwilska i lewaluaska. Te formacje kulturowe zaliczane są w obręb paleolitu dolnego. Prawdopodobnie ok. 200 000–100 000 lat temu w Europie pojawił się człowiek neandertalski (Homo neanderthalensis), który wytworzył m.in. kulturę mustierską. Okres ten określa się mianem paleolitu środkowego. W tym czasie nastąpił dalszy rozwój technik myśliwskich; znaleziska z tego okresu wskazują także na istnienie wierzeń religijnych. Ludzie współcześni (Homo sapiens) przybyli do Europy dopiero ok. 45 000 lat temu. W dość krótkim czasie wyparli neandertalczyka (przyczyny tego zjawiska i jego tempa pozostają w kręgu hipotez – szacuje się, że zajęło to od 15 000 do 20 500 lat) i stali się jedynym gatunkiem człowiekowatych na kontynencie. Okres po przybyciu ludzi współczesnych do Europy zalicza się do paleolitu górnego. Dziełem Homo sapiens były kolejne kultury, m.in. kultura oryniacka, solutrejska i magdaleńska oraz świderska i azylska. Techniki łowieckie zostały udoskonalone, m.in. pojawił się łuk. W okresie tym pojawiły się pierwsze stałe siedziby łowców mamutów (na Morawach i Ukrainie) oraz najstarsze zachowane przejawy sztuki w postaci malowideł naskalnych wewnątrz jaskiń oraz figurek kobiecych (tzw. Wenus paleolityczne); nie jest jednak jasne, na ile działania te były realizacją zamiarów artystycznych, a na ile były to działania o charakterze religijno-magicznym. Około 10 000 lat temu paleolit przeszedł w mezolit. W okresie tym w Europie zachodniej i środkowej rozwijała się kultura tardenuaska, a w Europie północnej – kultura maglemoska (obie wywodzące się z kultury azylskiej). Mezolit charakteryzował się dalszym rozwojem techniki i gospodarki. Wynaleziono nowe narzędzia (m.in. siekierę, czółno), pojawiła się gospodarka wytwórcza oraz przedsięwzięcia na większą skalę (kopalnie krzemienia). Głównym surowcem do produkcji narzędzi był krzemień, a oprócz niego też kości i zęby zwierzęce oraz drewno. W mezolicie udomowiono pierwsze zwierzęta. Kolejnym etapem rozwoju cywilizacji na terenie Europy był neolit. Jego początek wyznacza przejście od gospodarki zbieracko-łowieckiej do rolnictwa, co związane jest z napływem ludności z Bliskiego Wschodu i Anatolii. Ludność ta, jasnoskóra, ciemnooka i ciemnowłosa, przybyła do Europy 8–9 tys. lat temu i zajmowała się uprawą ziemi, hodowlą zwierząt oraz spożywała nabiał. Neolit w poszczególnych częściach kontynentu rozpoczął się w różnych okresach, najwcześniej – w VIII-VII tys. p.n.e. we wschodniej części europejskiej części rejonu śródziemnomorskiego. Położone bardziej na północ tereny Europy w okres neolitu wkroczyły później; np. na ziemiach polskich nastąpiło to w 2. połowie VI tys. p.n.e. Podstawowym surowcem do produkcji narzędzi nadal pozostaje krzemień, rozwijają się nowe techniki jego obróbki, jak gładzenie powierzchni i wiercenie otworów. Rozpoczyna się uprawa dziko rosnących roślin, zwłaszcza zbóż, co powoduje iż osadnictwo nabiera stałego charakteru. Gospodarka rolna ma charakter żarowo-kopieniaczy, zaś najważniejszymi roślinami są pszenica, proso, jęczmień, groch, soczewica i żyto. Udomowione zostają nowe gatunki zwierząt. Rozwija się gospodarka wytwórcza (duże znaczenie posiada m.in. ceramika). Z uwagi na szybki charakter zmian gospodarczych oraz wynikające z nich zmiany w innych dziedzinach życia, jak kultura, religia, stosunki społeczne, proces ten nazwano „rewolucją neolityczną”. W okresie tym powstały zróżnicowane kultury, spośród których wymienić można m.in. kulturę Sesklo, starczewską, kulturę ceramiki wstęgowej rytej, almerską, kultury naddunajskie, pucharów lejkowych, amfor kulistych, ceramiki dołkowo-grzebykowej, ceramiki sznurowej, pucharów dzwonowatych i inne. Neolit charakteryzował się licznymi przemieszczeniami dużych grup ludności. W wyniku tych wędrówek u schyłku neolitu wstępnie wyodrębniły się główne grupy kulturowo-językowe współczesnej Europy (aczkolwiek zwykle nie zamieszkiwały one w miejscach zajmowanych obecnie). Około 4500 lat temu wraz z ostatnią wielką falą imigracyjną do Europy przybyła ludność pasterska z euroazjatyckich stepów. Jej przedstawiciele mieli jasną skórę, ciemne oczy oraz przewyższali wzrostem ówczesnych Europejczyków. Badania przeprowadzone przez amerykańskich i szwedzkich uczonych dowiodły, że wśród przybyłej wówczas ludności było dziesięciokrotnie więcej mężczyzn niż kobiet. Pozwoliło to wysnuć wniosek, że owa fala miała charakter najazdu, w wyniku którego zastana ludność została podbita. Około 2300–1800 r. p.n.e. na terenach Europy rozpoczął się kolejny etap rozwoju nazwany epoką brązu, od głównego surowca do produkcji narzędzi, jakim był brąz. Nowy materiał ułatwił wykonywanie sprzętów i uczynił je trwalszymi, co zaowocowało postępem w rolnictwie oraz umożliwiło dalszą specjalizację zajęć. Postęp ujawnił się też w zakresie komunikacji: pojawiły się wozy kołowe oraz zastosowano na większą skalę statki morskie. W Europie tamtego okresu istniało kilka centrów kulturowych, dość luźno ze sobą powiązanych (m.in. kultura unietycka w Europie środkowej). Od połowy III tys. p.n.e. na Krecie rozwijała się kultura minojska, charakteryzująca się bardzo wysokim poziomem rozwoju, a wkrótce potem na terenie Grecji powstała kultura egejska, którą po pewnym czasie zastąpiła kultura mykeńska. W II tys. p.n.e. ludy zamieszkujące dzisiejszą Grecję weszły w okres historyczny (rozumiany jako okres historii pisanej). Na pozostałych terenach kontynentu istniały mniej rozwinięte kultury, m.in. kultura trzciniecka. Pod koniec II tys. p.n.e. nastąpiła kolejna fala migracji, m.in. na Półwysep Bałkański wtargnęli Dorowie oraz Ilirowie. Po epoce brązu nastąpiła epoka żelaza. Jej początek na obszarze śródziemnomorskim datuje się na ok. 700 r. p.n.e., zaś na pozostałych terenach kontynentu użycie nowego metalu rozpowszechniło się nieco później. Około 1000 r. p.n.e. na stepach czarnomorskich osiedlili się irańscy Scytowie, w Italii rozwijała się kultura Etrusków. Od ok. 800 r. p.n.e. najważniejszą grupą etniczną kontynentu stawali się Celtowie. Do III w. p.n.e. opanowali oni i zasiedlili niemal całą zachodnią Europę, a także południową część Europy środkowej, tworząc organizmy wczesnopaństwowe. Późniejsze dzieje Europy, z racji powszechnej dostępności pisanych źródeł historycznych traktuje się nie jako prehistorię, a historię, której pierwszym etapem była starożytność. Starożytność W starożytności najbardziej rozwiniętą częścią Europy był obszar śródziemnomorski. Jego kultura należała do kręgu cywilizacji śródziemnomorskiej wraz z położonymi nad Morzem Śródziemnym terenami Azji i Afryki. Na obszarze północnym istniały mniej rozwinięte cywilizacje tworzone głównie przez ludy celtyckie, germańskie i słowiańskie. Cywilizacja śródziemnomorska w Europie początkowo swoje centrum posiadała na terenie Grecji, stopniowo jednak rosła rola terenów obecnych Włoch, gdzie powoli rosło znaczenie Rzymu. Na obszarze Grecji wytworzyła się wysoko rozwinięta kultura. Na ziemiach tych powstały organizmy państwowe o ustroju demokratycznym. W IV w. p.n.e. zostały one podbite przez pierwsze europejskie państwo o ambicjach uniwersalistycznych – Macedonię, która następnie swą ekspansję skierowała na wschód, podbijając do 323 r. p.n.e. ziemie zachodniej i południowej Azji aż po Indus. W I w. p.n.e. cały obszar śródziemnomorski został zjednoczony pod względem politycznym przez kolejne uniwersalistyczne państwo – Cesarstwo rzymskie, którego panowanie objęło też dotychczas pozostające poza światem śródziemnomorskim ziemie Celtów w Europie zachodniej oraz Traków i Ilirów w Europie środkowej. Wraz z polityczną dominacją Imperium Rzymskie przejęło od terenów Grecji rolę centrum kulturowego i cywilizacyjnego. Panowanie rzymskie umożliwiło wytworzenie pewnej jedności kulturowej na terenach znajdujących się pod władzą tego państwa. Jednym z elementów tej jedności stał się język (łacina), który jednak nie utrzymał się we wszystkich prowincjach Rzymu. Także wpływ na wytworzenie wspólnej kultury europejskiej wywarło chrześcijaństwo, które pojawiło się na kontynencie w I w. n.e. i które od roku 392 stało się religią państwową Imperium. Pod władzą rzymską, dzięki sprawnie zorganizowanej sieci komunikacyjnej dokonany został znaczny postęp cywilizacyjny, także na tych obszarach kontynentu, które dotąd pozostawały na uboczu głównego nurtu rozwoju cywilizacji. Szybko upowszechniały się nowe idee, a także umiejętności praktyczne, jak rozwinięte techniki budowlane, umożliwiające budowanie zarówno monumentalnych pałaców, jak i innych budowli jak np. akwedukty czy mosty. Zapewnienie bezpieczeństwa i brak granic wewnętrznych umożliwiły rozwój handlu na terenie Imperium, zaś wzrost dobrobytu i popyt wewnętrzny były przyczyną rozwoju handlu z obszarami położonymi poza terytorium państwa rzymskiego. W cesarstwie rzymskim wytworzono jednolity system prawa cywilnego, którego podstawowe idee i pojęcia leżą u podstaw systemów prawnych po dziś dzień. Podstawą starożytnego systemu gospodarczego w świecie śródziemnomorskim było niewolnictwo, zaś na terenach Europy północnej trwał system określany mianem wspólnoty pierwotnej. Od IV w. Imperium Rzymskie przeżywało kryzys, który w 395 doprowadził do podziału państwa. Granica ta do dzisiejszego dnia stanowi linię podziału pomiędzy cywilizacją Zachodu, na której rozwój duży wpływ wywarł Starożytny Rzym, a cywilizacją wschodnioeuropejską, silnie związaną ze schrystianizowaną kulturą starożytnej Grecji. Ostateczny cios państwu rzymskiemu zadały plemiona germańskie (Wizygoci, Ostrogoci, Frankowie, Wandalowie i inne) które pod naporem Hunów w V w. wtargnęły w granice państwa i korzystając z kryzysu politycznego i gospodarczego zakładały własne organizmy państwowe na jego ziemiach. Średniowiecze V–X wiek Po podziale Cesarstwa Rzymskiego (395) i upadku jego zachodniej części na obszarze Europy znajdowało się kilka tworów państwowych: Cesarstwo Wschodniorzymskie oraz pewna liczba państw germańskich powstałych na terenie dawnego Cesarstwa Zachodniorzymskiego, m.in. państwa Franków, Wizygotów, Longobardów. Próby zjednoczenia całości ziem dawnego imperium podejmowane przez cesarzy wschodniorzymskich powiodły się jedynie częściowo. Pod względem gospodarczym i cywilizacyjnym na ziemiach europejskich nastąpił ogromny regres. Nie są zupełnie jasne wszystkie przyczyny tego zjawiska, a proces ten był kontynuacją negatywnych zmian, jakie rozpoczęły się jeszcze za czasów Cesarstwa Rzymskiego i w znacznej mierze przyczyniły się do jego upadku. Handel zamarł, miasta znacznie podupadły, wiele wynalazków poszło w zapomnienie. Kryzys ten szczególnie silnie zaznaczył się w zachodniej części dawnego Cesarstwa, na wschodzie przebiegał on łagodniej. W pierwszej połowie VI w. na arenę dziejów Europy wkroczyły ludy słowiańskie, które dokonały ekspansji na terenach środkowo-wschodniej Europy. Stworzyły one stałe zagrożenie dla Cesarstwa Bizantyjskiego, które wkrótce musiało także zacząć zmagać się z atakującymi jego azjatyckie posiadłości Arabami. Jednocześnie niemal cała Europa Zachodnia była terenem, na którym istniały wczesnofeudalne organizmy państwowe, od dużych (jak Państwo Franków czy Państwo Wizygotów), po małe (jak anglosaskie królestwa z okresu heptarchii). Europa zachodnia w początkach VIII w. została zaatakowana przez Arabów, którzy podbili Półwysep Iberyjski oraz atakowali państwo Franków. Ich dalsza ekspansja na kontynencie została zatrzymana w 732, kiedy to ich wojska zostały pokonane pod Poitiers przez Karola Młota. Zwycięstwo to w połączeniu z innymi czynnikami (jak przejęcie władzy przez wywodzącą się od Karola Młota dynastię Karolingów i reformy wewnętrzne) uczyniły Państwo Franków największą potęgą polityczną Europy Zachodniej. W tej sytuacji w 800 Karol Wielki koronował się na cesarza rzymskiego. Pod koniec VIII w. w Europie zachodniej pojawiły się oznaki stopniowego wychodzenia z kryzysu oraz początków rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego. Państwo Franków za rządów Karola Wielkiego stało się jedyną liczącą się siłą w Europie Zachodniej, zaś jego podział w 843 doprowadził do powstania kilku ważnych krajów europejskich, m.in. Francji i Niemiec, przy czym jakkolwiek to Francja w większym stopniu była kontynuatorką tradycji Państwa Franków, to tytuł cesarski został na trwałe związany z władcami Niemiec. IX i X wiek to czas najazdów zewnętrznych, ze strony wikingów i Węgrów (Madziarów), a także kształtowania się politycznej mapy kontynentu. Jednocześnie w Europie zachodniej umacniał się, a w Europie wschodniej kształtował się feudalizm. W sferze duchowej we wczesnym średniowieczu postępowała chrystianizacja Europy; najpierw (ok. V w.) wiarę chrześcijańską przyjęły ludy germańskie osiadłe w granicach dawnego Rzymu, następnie stopniowo inne ludy germańskie (poza Skandynawią), a później także ludy słowiańskie i kraje skandynawskie. Chrześcijaństwo stało się religią większości państw Europy. Było też czynnikiem spajającym różne elementy etniczne oraz wytworzyło system wartości, który legł u podstaw kształtowania się cywilizacji europejskiej, zaś klasztory i kościoły przez długi czas były głównymi ośrodkami uczestniczącymi w przekazywaniu nauki i tradycji kulturowych okresu starożytnego. XI–XV wiek Wieki średnie były zdominowane przez dwie wyższe warstwy społeczne, szlachtę i duchowieństwo. We Francji we wczesnym średniowieczu wykształcił się feudalizm i wkrótce rozprzestrzenił się na całą Europę. Feudalizm oznaczał polityczne rozczłonkowanie wielu państw europejskich. Rozwój rolnictwa (trójpolówka) i miast łączy się z nasileniem walk społecznych: np. walka między szlachtą i królem w Anglii doprowadziła do wydania Wielkiej Karty Swobód i powstania parlamentu. W połowie średniowiecza papiestwo osiągnęło szczyt swojej potęgi. Walka dwóch uniwersalizmów, papieskiego i cesarskiego, stanowi główny konflikt ideologiczny tego okresu. Wielka schizma wschodnia w 1054 podzieliła chrześcijaństwo na prawosławie i Kościół katolicki. W 1095 papież Urban II wezwał do krucjaty przeciw muzułmanom okupującym Ziemię Świętą. W samej Europie Kościół powołał do istnienia inkwizycję by zwalczać heretyków. W Hiszpanii rekonkwista zakończyła się upadkiem Grenady w 1492, zamykając ponad 700-letni okres muzułmańskich rządów na Półwyspie Iberyjskim. We wschodniej części Europy kształtują się nowe organizmy państwowe, m.in. Czechy, Polska, Węgry, Ruś, kraje skandynawskie. Stopniowo podupada Bizancjum. Wschodnia część Europy stała się też przedmiotem najazdów Mongolskich. Najeźdźcy utworzyli Złotą Ordę, które było zwierzchnikiem południowych i środkowych obszarów Rusi. Europa została spustoszona w połowie XIV stulecia przez Czarną Śmierć, jedną z najbardziej śmiercionośnych pandemii w historii ludzkości, która tylko w Europie zabiła jedną trzecią jej populacji, co miało w niej niszczycielski wpływ na struktury społeczne. W średniowiecznej Europie, po wiekach najazdów, nastąpił szybki rozwój ekonomiczny. Dochody z gospodarstw rosły, a kupcy bogacili się na sprzedaży wełny, tkanin i luksusowych towarów sprowadzanych z zamorskich krajów. Szlachta budowała potężne zamki i okazałe dwory. Koniunktura została zagrożona przez przerażające epidemie nieuleczalnej choroby. Przyrost ludności i zmiany klimatyczne wywołały klęski głodowe. Nieudolne rządy prowokowały bunty chłopskie, które wstrząsnęły m.in. Anglią i Niderlandami w końcu XIV w. Słabi królowie zmagali się z potężną arystokracją. poddani stawiali opór niesprawiedliwym prawom. Koniec epoki, tzw. jesień średniowiecza, przyniosły ze sobą stopniowy koniec rozczłonkowania politycznego i kształtowanie się państw narodowych. Na skutek wielkiej schizmy zachodniej podupada autorytet papiestwa. Dawne ideały uniwersalistyczne ustępują indywidualizmowi i nominalizmowi. Francja i Anglia toczą ze sobą wojnę stuletnią. W Italii stopniowo rodzi się kultura renesansu. XV–XVII wiek Renesans był okresem zmian w kulturze, mającym swoje źródło w XIV-wiecznych Włoszech. Nowe idee w kulturze przynoszą humanizm renesansowy, reformacja i reforma katolicka. Renesans rozprzestrzenił się w Europie między XIV i XVI w. Włoscy mecenasi, wśród nich rodzina florenckich bankierów Medyceuszów i rzymscy papieże wspierali finansowo artystów XV i XVI w., jak Rafael, Michał Anioł i Leonardo da Vinci. Potęga Kościoła została osłabiona przez reformację Marcina Lutra, która była wynikiem braku reform w Kościele. Reformacja osłabiła również Święte Cesarstwo Rzymskie, gdy niemieccy książęta podzielili się na wyznawców protestanckiej i katolickiej wiary. Doprowadziło to w końcu do wojny trzydziestoletniej (1618–1648), która sparaliżowała Święte Cesarstwo Rzymskie i spustoszyła większą część Niemiec. W wyniku pokoju westfalskiego do dominacji w Europie doszła Francja. Jednym z kluczowych konflików Europy nowożytnej była stała rywalizacja habsbursko-francuska – wiązały się z nią wojny włoskie, podział Burgundii, wojny prowadzone przez Ludwika XIV. Okres renesansu był początkiem epoki Wielkich Odkryć, okresu odkryć geograficznych, wynalazków i rozwoju nauki. W XV w. Portugalia i Hiszpania, dwie z największych potęg morskich tych czasów przodowały w eksploracji świata. W 1492 r. Krzysztof Kolumb dotarł do Nowego Świata, a wkrótce potem Hiszpanie i Portugalczycy zaczęli zakładać kolonialne imperia w obu Amerykach. Francja, Holandia i Anglia wkrótce podążyli ich śladem tworząc wielkie imperia kolonialne w ogromnych posiadłościach w Afryce, Amerykach i Azji. XVIII–XIX wiek Okres oświecenia był potężnym ruchem intelektualnym w XVIII w. Niezadowolenie z monopolu arystokracji i duchowieństwa na władzę polityczną we Francji doprowadziło do Rewolucji Francuskiej i utworzenia Pierwszej Republiki. Król i wiele szlachty zginęło podczas rządów terroru. Po rewolucji francuskiej do władzy doszedł Napoleon Bonaparte i założył Pierwsze Cesarstwo Francuskie, które w okresie wojen napoleońskich objęło dużą część Europy zanim upadło w 1815. Rządy Napoleona spowodowały upowszechnienie się ideałów Rewolucji Francuskiej w tym idei państw narodowych, jak również powszechne przyjęcie francuskiego modelu administracji, prawa i edukacji. Po upadku Napoleona został zwołany kongres wiedeński, który ustalił nową równowagę sił w Europie opartą na pięciu mocarstwach: Zjednoczonym Królestwie, Francji, Prusach, Austrii Habsburgów i Rosji. Ta równowaga utrzymała się do rewolucji 1848 r., kiedy to w całej Europie z wyjątkiem Wielkiej Brytanii i Rosji miały miejsce zrywy wolnościowe. Elementy bardziej zachowawcze nie poparły tych dążeń, dlatego ruchy te nie przyniosły zbyt radykalnych reform. W 1867 powstało Cesarstwo Austro-Węgierskie, a rok 1871 przyniósł zjednoczenie Włoch oraz zjednoczenie Niemiec. Początek rewolucji przemysłowej w Europie miał miejsce w Wielkiej Brytanii pod koniec XVIII w. Wynalazki i wprowadzanie nowych technologii spowodowały szybki rozwój miast, ogromny wzrost zatrudnienia i powstanie nowej klasy społecznej robotników przemysłowych. Nastąpiły reformy gospodarcze i społeczne, w tym pierwsze akty prawne dotyczące pracy dzieci, legalizacji związków zawodowych. XX wiek Dwie wojny światowe i depresja ekonomiczna były najważniejszymi wydarzeniami pierwszej połowy XX w. I wojna światowa toczyła się od 1914 do 1918. Zaczęła się niedługo po tym, gdy arcyksiążę Franciszek Ferdynand został zabity w zamachu. Większość krajów europejskich przystąpiła do wojny, która toczyła się pomiędzy państwami ententy (Francja, Belgia, Serbia, Rosja, Wlk. Brytania, a później Włochy, Rumunia i Stany Zjednoczone) i państwami centralnymi (Austro-Węgry, Niemcy, Bułgaria i Imperium Osmańskie). Wojna pochłonęła około 40 milionów zabitych cywilnych i wojskowych. W latach 1914–1918 zmobilizowanych zostało około 60 milionów europejskich żołnierzy. Częściowo z powodu porażek w wojnie, w 1917 w Rosji rozgorzała rewolucja październikowa. Austro-Węgry i Imperium Osmańskie upadły i rozpadły się na odrębne narody. Wiele innych państw zmieniło dotychczasowe granice. Traktat wersalski, który oficjalnie zakończył I wojnę światową w 1919, był surowy wobec Niemiec, które obarczono pełną odpowiedzialnością za wojnę i ciężkimi sankcjami. Niestabilność ekonomiczna częściowo spowodowana długami zaciągniętymi w czasie I wojny światowej i niespłaconymi zobowiązaniami Niemiec wstrząsała Europą z końcem lat 20. i w latach 30. To i krach na giełdzie w Nowym Jorku w 1929 spowodowało ogólnoświatowy wielki kryzys. Dzięki kryzysom gospodarczym w Europie rozwijały się i dochodziły do władzy ruchy faszystowskie i nazistowskie. Adolf Hitler zaczął rozszerzać Niemcy po dojściu do władzy w 1933. Zajął kolejno kraj Saary, Austrię, Kraj Sudetów, Czechy. Atak na Polskę 1 września 1939 rozpoczął II wojnę światową. Po szybkim zajęciu krajów Beneluksu, Danii i Norwegii, w czerwcu 1940 r. Niemcy zmusiły do kapitulacji Francję. Bitwa o Anglię stała się pierwszym niepowodzeniem w niemieckich operacjach wojennych. W 1941 Niemcy zwróciły się przeciw swojemu dotychczasowemu sowieckiemu sojusznikowi, dokonując ataku na Związek Radziecki. 7 grudnia 1941 niespodziewany atak Japonii na Pearl Harbor spowodował włączenie się Stanów Zjednoczonych do konfliktu jako sojusznika Imperium Brytyjskiego i pozostałych państw sprzymierzonych. Po wielkiej przegranej bitwie o Stalingrad w 1943 niemiecka ofensywa w ZSRR zamieniła się w ciągły odwrót. W 1944 wojska brytyjskie i amerykańskie przeprowadziły operację D-Day, dokonując lądowania we Francji i otwierając drugi front. Upadek Berlina w 1945 zakończył wojnę w Europie. II wojna światowa była największą i najbardziej niszczycielską w dziejach ludzkości, powodując śmierć 60 milionów ludzi, w tym zagładę 5-6 milionów Żydów. I, a zwłaszcza II wojna światowa, spowodowały spadek znaczenia Europy Zachodniej na arenie międzynarodowej. Na konferencji w Jałcie dokonano zmian na politycznej mapie Europy, dzieląc ją na dwa bloki – państwa zachodnie i komunistyczny blok wschodni, oddzielone, jak to później nazwał Winston Churchill „żelazną kurtyną”. Stany Zjednoczone i państwa zachodnie utworzyły sojusz NATO, a później Związek Radziecki i państwa wschodnioeuropejskie Układ Warszawski. Dwa nowe supermocarstwa, Stany Zjednoczone i Związek Radziecki zaangażowały się w 50-letnią zimną wojnę, koncentrując się na zbrojeniach jądrowych. Jednocześnie dekolonizacja, która zaczęła się już po I wojnie światowej, stopniowo doprowadziła do niepodległości europejskich kolonii w Azji i Afryce. Reformy Michaiła Gorbaczowa w latach 80. i ruch solidarnościowy w Polsce przyspieszyły demontaż bloku wschodniego i koniec zimnej wojny. Po upadku Muru Berlińskiego w 1989 zakończył się podział Niemiec. W latach powojennych nastąpił także proces integracji Europy. W 1952 rozpoczęła działalność Europejska Wspólnota Węgla i Stali. Traktaty rzymskie z 1957 ustanowiły pomiędzy sześcioma państwami zachodnioeuropejskimi Europejską Wspólnotę Gospodarczą, stawiając za cel ujednolicenie polityki gospodarczej i wspólny rynek oraz Europejską Wspólnotę Energii Atomowej, z celem wspierania pokojowego wykorzystania energii jądrowej. W 1967 systemy instytucjonalne EWG, Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali oraz Euratomu ostatecznie połączono w jeden system, zaczęto używać nieformalnej nazwy Wspólnota Europejska jako łącznego kreślenia dla trzech wspólnot. W 1993 ustanowiono – obejmującą trzy wspólnoty – Unię Europejską. W ramach UE utworzono m.in. Europejski Bank Centralny (1998)i wprowadzono euro (1999) jako wspólną walutę, początkowo dla 11 państw. Od lat 90., po zakończeniu zimnej wojny, zaczął się proces, który doprowadził do przyłączenia się do UE licznej grupy krajów środkowo – i wschodnioeuropejskich. Ludność Europa jest trzecią pod względem liczby ludności częścią świata z 746 milionami mieszkańców (2020), po Azji i Afryce. Udział Europejczyków w światowej populacji systematycznie się zmniejsza – w 2006 zaledwie 10,8%, podczas gdy od XVI wieku do lat 60. XX w. udział ten wynosił ok. 20% (maksimum – blisko 25% w 1900). Gęstość zaludnienia Największa gęstość zaludnienia występuje w Monako (16 718 os./km²), Gibraltarze (4500 os./km²), a także na wyspach: Malcie (1261 os./km²) i Wyspach Normandzkich (774 os./km²). Spośród dużych krajów europejskich największą gęstość zaludnienia posiadają Holandia i Belgia, jest to odpowiednio 382 i 342 os./km². Najmniejsza gęstość zaludnienia występuje na norweskich wyspach Svalbard (0,05 os./km²), a z niepodległych krajów – na Islandii (poniżej 3 os./km²), a także w Norwegii i Finlandii. Języki Zdecydowana większość ludności Europy (ok. 93%) posługuje się językami z rodziny indoeuropejskiej. W tej rodzinie najliczniej używane są języki słowiańskie (m.in. rosyjski, polski i ukraiński), germańskie (zwłaszcza niemiecki i angielski) oraz romańskie (np. francuski, włoski i hiszpański). Pozostałe grupy języków indoeuropejskich używane są przez znacznie mniejsze populacje. Taką małą grupą są języki bałtyckie w których skład wchodzi język litewski i łotewski. Poza językami indoeuropejskimi na terenie kontynentu istnieje kilkunastomilionowa grupa ludzi mówiąca językami z rodziny uralskiej (głównie języki ugrofińskie – węgierskim, estońskim oraz fińskim), kilkumilionowa używająca języków z rodziny ałtajskiej (głównie języki tureckie – zwłaszcza tureckiego i tatarskiego), kilkusettysięczna posługująca się językiem z rodziny semickiej (język maltański) oraz około milionowa posługująca się izolowanym językiem baskijskim. Religie Od średniowiecza chrześcijaństwo było religią dominującą w większości krajów europejskich. W niektórych krajach jest oficjalną religią państwową (katolicyzm w Liechtensteinie, na Malcie, w Monako i Watykanie, prawosławie w Grecji, luteranizm w Danii, Islandii i Norwegii). Niektóre państwa w konstytucjach posiadają zapis o świeckim charakterze (Polska, Portugalia, Hiszpania, Francja, Rumunia i Turcja). W rzeczywistości nie ma większych różnic prawnych w zakresie wolności wyznania pomiędzy państwami w których jakieś wyznanie posiada status oficjalny a innymi, deklarującymi laickość oraz tymi, w których brak religii państwowej. Religie etniczne W Laponii i w położonym w granicach Rosji Nienieckim Okręgu Autonomicznym, wśród rdzennej ludności część populacji wyznaje religie rodzime. Od lat 80. XX w. w większości krajów Europy istnieją także coraz liczniejsze grupy wyznawców religii nawiązujących do przedchrześcijańskich wyznań pogańskich. Chrześcijaństwo Większość mieszkańców Europy jest ochrzczonych w którymś z Kościołów chrześcijańskich: Kościołach katolickich, Kościołach protestanckich (zwłaszcza ewangelicko-augsburskim, anglikańskim i ewangelicko-reformowanym) i Kościołach prawosławnych. Chrystianizacja Europy rozpoczęła się w I wieku n.e., do końca średniowiecza religia ta rozprzestrzeniła się na niemal cały kontynent (poza obszarami leżącymi na północno-wschodnimi krańcami kontynentu Mari El, Komi, Udmurcja itd.). W 1054 nastąpił rozłam, w wyniku którego chrześcijaństwo rozpadło się na dwie części rozwojowe: katolicyzm, który dominował na zachodzie, oraz prawosławie, dominujące na wschodzie. W pierwszej połowie XVI wieku nastąpiła reformacja, w wyniku której wyodrębniły się wyznania protestanckie. Wtedy też ustaliła się mapa wyznaniowa Europy, która w głównych zarysach przetrwała do dnia dzisiejszego. Po I wojnie światowej w Związku Radzieckim rozpoczęto prowadzić politykę ateizacyjną, która po II wojnie światowej objęła także inne kraje Europy Środkowej i Wschodniej. Również w Europie Zachodniej po II wojnie światowej pojawiła się tendencja do odchodzenia od religii w ogóle lub spłycania postaw religijnych; przyczyny tego zjawiska były jednak odmienne niż na wschodzie. Tendencje sekularyzacyjne nasiliły się w latach 60. i zjawisko to postępuje nadal. Obecnie w większości krajów Europy Wschodniej, a także większości krajów Półwyspu Bałkańskiego dominuje prawosławie. W Europie Północnej dominują wyznania protestanckie: w Skandynawii, Łotwie, Estonii oraz Niemczech (z wyjątkiem landów południowych i zachodnich) przeważa luteranizm; w Anglii i Walii – anglikanizm; zaś w Holandii (poza częścią południową), a także w Szkocji, wschodnich i zachodnich kantonach Szwajcarii i wschodnich regionach Węgier największy odsetek ludności wyznaje religie wywodzące się z kalwinizmu. W pozostałej części Europy, np. w Hiszpanii, Włoszech, Malcie, Polsce, Litwie czy Irlandii przeważa katolicyzm. Istnieją także relatywnie niewielkie grupy wyznawców religii chrześcijańskich, głównie wywodzących się z protestantyzmu, np. zielonoświątkowcy, metodyści, adwentyści, baptyści i salwacjoniści oraz religii chrześcijańskich, które nie mieszczą się w tym tradycyjnym podziale wyznaniowym – są to m.in. Świadkowie Jehowy i mormoni. Islam Około 52–54 mln mieszkańców kontynentu wyznaje islam, co stanowi około 7–7,5% populacji europejskiej. Religia ta pojawiła się w Europie w VIII w. n.e. wraz z inwazją arabską w Hiszpanii, jednak od XV w. głównym skupiskiem europejskich muzułmanów były Bałkany. Współcześnie wyznawcy tej religii zamieszkują głównie w Rosji (ok. 25 mln), a także na Bałkanach, zwłaszcza w europejskiej części Turcji (6 mln). Spośród państw europejskich krajem, w którym muzułmanie stanowią większość, jest Albania, z około 55–60% wszystkich wierzących. Ponadto wyznawcy islamu stanowią większość w częściach niektórych innych krajów: Bośni i Hercegowiny, gdzie stanowią 51% ogółu populacji, Kosowie gdzie stanowią 95%, części rosyjskiego Tatarstanu itd. Poza tym w dużych miastach na terenie państw Europy Zachodniej żyje liczna diaspora muzułmańska, wywodząca się z krajów pozaeuropejskich. Spośród tych państw najwięcej wyznawców islamu żyje zwłaszcza we Francji (5,5–6 mln), Niemczech (3,3–3,5 mln), Wielkiej Brytanii (1,6–1,8 mln), Hiszpanii (1,3–1,5 mln), Włoszech (0,9–1 mln) i Holandii (0,8–1 mln). Judaizm Blisko 2 mln mieszkańców Europy wyznaje judaizm. Religia ta pojawiła się w Europie już w I w. n.e. Obecnie najwięcej spośród wyznawców judaizmu, bo ok. 600 tys. mieszka we Francji. Do II wojny światowej liczba żyjących na kontynencie europejskim żydów była znacznie wyższa i ok. 1939 r. wynosiła ok. 10–12 mln, a głównym skupiskiem wyznawców judaizmu były Polska, Czechosłowacja i Węgry. W wyniku holocaustu liczebność populacji żydowskiej spadła o ponad połowę, a w latach następnych zmniejszyła się jeszcze na skutek emigracji do Izraela. Na Litwie (m.in. w okolicach Trok), Ukrainie (głównie na Krymie), a także w Polsce żyje w sumie kilka tysięcy wyznawców innej starej religii wywodzącej się z judaizmu – Karaimów. Pozostałe wyznania W dużych miastach Europy Zachodniej żyją także wyznawcy innych religii: buddyzmu, hinduizmu, sikhizmu, voodoo, rodzimych religii afrykańskich i innych. Wywodzą się oni głównie z imigrantów spoza Europy, aczkolwiek pewną część tej grupy ludności stanowią konwertyci europejskiego pochodzenia. Buddyzm występuje także w Kałmucji (blisko 52% populacji). Bezwyznaniowość Formalnie 17–18% Europejczyków nie należy do żadnego z Kościołów i innych związków wyznaniowych, choć odrzucających wiarę w Boga i deklarujących ateizm, agnostycyzm lub po prostu bezwyznaniowość jest około 1/3 populacji Europy. Najwięcej w Estonii (75%), na obszarze dawnej NRD (71–75%), w Czechach (68%), Szwecji (63–85%), Danii (53–69%), Norwegii (48–68%), Albanii (58–62%), Białorusi (45–49%), Rosji (39–48%), na Ukrainie (37–47%), na Łotwie (44%), w Holandii (42–46%), Belgii (39–45%), Luksemburgu (38–41%), Wielkiej Brytanii (35–44%), na Węgrzech (35–44%), w Finlandii (30–43%), Islandii (30–43%), Francji (32–42%), Bułgarii (34–40%) oraz w Słowenii (35–39%). Podział polityczny Europy Polityczny podział Europy zmieniał się wielokrotnie w ciągu wieków. Także w wieku XX następowały w tym zakresie kilkukrotnie zmiany; największe ich nasilenie nastąpiło w latach 1918–1920, 1939–1945 oraz 1989–1992. Obecnie w Europie w całości lub częściowo leży 46 państw oraz 2 państwa de facto niepodległe. Od 1989 liczba państw wzrosła o 14. 1) Wraz ze wschodnim skrawkiem kraju leżącym w Azji 2) Wraz z Wyspami Kanaryjskimi i posiadłościami afrykańskimi 3) Siedzibą rządu jest Haga 4) Wraz z częścią azjatycką – 2717,3 tys. km² i 14 758 tys. mieszkańców 5) Wraz z Naddniestrzem, de facto niepodległym 6) Wraz z Maderą i Azorami 7) Wraz z częścią azjatycką – 17 075,4 tys. km² i 144 003 tys. mieszkańców 8) Wraz z Kosowem, de facto niepodległym 9) Wraz z częścią azjatycką – 779,4 tys. km² i 70 780 tys. mieszkańców Niekiedy za częściowo leżące na kontynencie europejskim uważa się też państwa kaukaskie, Gruzję i Azerbejdżan. Wyspa Cypr nie należy do Europy pod względem geograficznym. Określanie państwa Cypr mianem kraju europejskiego może być uzasadnione jedynie względami politycznymi, np. jego przynależnością do Unii Europejskiej. Struktury polityczne Największą strukturą polityczną na terenie Europy jest Unia Europejska, w skład której wchodzi 27 państw europejskich. Prawie wszystkie kraje europejskie są członkami Rady Europy. Kultura Kultura w Europie rozwijała się niezależnie od siebie w poszczególnych rejonach kontynentu, jednak w starożytności najwyższy poziom (włącznie z zastosowaniem pisma) osiągnęła ona w rejonie Morza Śródziemnego. W średniowieczu, wraz z postępami chrześcijaństwa rodzime kultury ludów germańskich i słowiańskich przyswajały sobie liczne elementy kultury śródziemnomorskiej, co wytworzyło pewne poczucie wspólnoty kulturowej państw chrześcijańskich, której głównymi elementami jednoczącymi były religia i język literacki (łacina). Kultura poszczególnych krajów składa się z licznych elementów nakładających się na siebie, które w konsekwencji wytworzyły różniące się między sobą kultury poszczególnych krajów, a nawet ich części. Na rodzimą kulturę plemion zamieszkujących dany obszar w minionych epokach historycznych, w starożytności i wczesnym średniowieczu nałożyły się wpływy rzymskie i greckie oraz hebrajskie (po przetworzeniu ich w duchu rzymskim i greckim). W wiekach następnych kultury poszczególnych krajów wpływały na siebie (silny wpływ w Europie środkowej wywarła zwłaszcza kultura niemiecka); poza tym na niektóre części kontynentu wpływ miały kultury krajów pozaeuropejskich (kultura arabska i islamska na Półwyspie Iberyjskim i Bałkanach). Wzajemne różnice powodują, iż kulturze europejskiej jako o pewnej jedności można mówić jedynie w opozycji do innych kultur (np. kultury muzułmańskiej, chińskiej lub indyjskiej), gdyż często różnice w tym zakresie pomiędzy poszczególnymi częściami kontynentu są duże, i w konsekwencji kulturze angielskiej bliżej do kultury amerykańskiej niż hiszpańskiej, którą z kolei liczne więzi łączą z kulturą Ameryki Łacińskiej. Jednocześnie kultura europejska, jakkolwiek niejednolita, stanowi pewien punkt odniesienia dla badania całości dziejów kultury: to w Europie wytworzyły się stosowane obecnie podziały dziejów literatury czy architektury na poszczególne epoki np. średniowiecze czy renesans. Sztuka Najstarsze znalezione w Europie ślady działalności człowieka określane mianem sztuki mają kilkadziesiąt tysięcy lat i są nimi rzeźby odkryte w pobliżu dawnych obozowisk ludzkich, a także młodsze, bo sprzed kilkunastu tysięcy lat, malowidła naskalne w jaskiniach (m.in. w Salève i Chaffaund we Francji, Thayngen w Szwajcarii, Altamira w Hiszpanii, w Lascaux we Francji). Najstarsze malowidła są przedstawieniami zoomorficznymi, a przyczyna ich powstania jest nieznana. Znaleziska te określa się zbiorczym mianem sztuki prehistorycznej. Od III tys. p.n.e. w poszczególnych częściach kontynentu zaczęła pojawiać się sztuka w postaci znacznie bardziej rozwiniętej, zaś najwcześniej (ok. 3000 r. p.n.e.) nastąpiło to na wyspach Morza Egejskiego (kultura i sztuka minojska). W wiekach następnych, częściowo pod jej wpływem rozwinęły się inne kultury, które z powodu niskiego poziomu wzajemnych kontaktów wytworzyły odrębne style w sztuce (m.in. kultura mykeńska). Od 2. poł. II tys. p.n.e. można jednak mówić o wspólnym dla całego obszaru starożytnej Grecji kierunku sztuki. W okresie późniejszym nastąpił też rozwój sztuki w innych częściach kontynentu położonych na wybrzeżu Morza Śródziemnego, m.in. sztuki etruskiej na Półwyspie Apenińskim. Od V wieku rozwijała się sztuka starożytnego Rzymu, która na początku naszej ery dominowała już w całym obszarze śródziemnomorskim, zarówno w Europie, jak w Azji i w Afryce. W tym samym czasie w Europie północnej i wschodniej zamieszkujące ten obszar ludy wytworzyły własną sztukę, stojącą jednak na znacznie niższym poziomie. W latach następnych, w wyniku postępującej chrystianizacji kontynentu, stopniowo cała Europa zaczęła tworzyć pewną jedność kulturową, stąd powstające nowe style w sztuce rozpowszechniały się stopniowo na całym niemal kontynencie, przy czym regułą było, iż kolejno następujące po sobie style w sztuce rodziły się na zachodzie, zaś do Europy Środkowej i Wschodniej docierały z opóźnieniem, początkowo kilkusetletnim, potem kilkudziesięcioletnim. Poniżej wymieniono poszczególne, następujące po sobie style w sztuce europejskiej, bez ich omawiania. Należy pamiętać, iż daty graniczne dominowania danego kierunku są płynne i orientacyjne, i gdy w jednych krajach obowiązywał już nowy styl, inne tworzyły według reguł z poprzedniej epoki (np. w Anglii bardzo długo utrzymywały się tradycje gotyku). Ponadto należy pamiętać, iż w ramach jednego stylu istniały odrębności pomiędzy poszczególnymi krajami. Niektóre kraje wytworzyły własne style w sztuce, nie wymienione tutaj, gdyż obowiązywały jedynie lokalnie (np. sztuka mozarabska na Półwyspie Iberyjskim).Wymienione niżej style w sztuce nie dotyczą obszarów Europy południowo-wschodniej, tam bowiem od końca IV w. do XV w. obowiązywała sztuka bizantyjska. Główne kierunki w sztuce europejskiej V–XIX w.: sztuka wczesnochrześcijańska – IV–VII w. sztuka karolińska – IX–X w. sztuka przedromańska – X w. sztuka romańska – X–XIII w. gotyk – XII–XIII w. (w Anglii do XVII w.) renesans – XV–XVI w. manieryzm – 2. poł. XVI w. barok – ok. 1600-1770 rokoko – ok. 1720-1770 klasycyzm – ok. 1760-1830 romantyzm – ok. 1790-1840 historyzm – ok. 1750-1850 realizm – ok. 1830-1870 impresjonizm – ok. 1860-1900 neoimpresjonizm – ok. 1885-1900 postimpresjonizm – ok. 1886-1905 W okresie późniejszym (XX wiek) następujące po sobie zmiany kierunków w sztuce były tak częste, a zarazem liczba jednocześnie obowiązujących stylów tak duża i tak powiązana z kierunkami preferowanymi w innych częściach świata (głównie w Ameryce), iż trudno mówić o jakichś konkretnych kierunkach w sztuce europejskiej (zjawisko to można zaobserwować już pod koniec XIX wieku), stąd wymienienie XX-wiecznych trendów w sztuce znajduje się w innych artykułach (m.in. historia sztuki) Muzyka Niezależnie od ogólnych trendów występujących na kontynencie, muzyka poszczególnych krajów rozwijała się odrębnymi drogami, ulegając wpływom ludów sąsiednich, zarówno europejskich, jak i pochodzących z innych kręgów kulturowych (zwłaszcza Bliskiego Wschodu), zaś opisany podział na epoki i ich charakterystyka dotyczy spraw ogólnych. Należy także pamiętać, że obok głównego nurtu, popularnego w kręgach dworskich i kościelnych, szerokie masy społeczeństwa tworzyły muzykę ludową, która tylko w niewielkim stopniu da się sklasyfikować w poniższym podziale. Muzyka starożytna znana jest słabo. Źródła archeologiczne wskazują na znajomość przez ówczesne społeczeństwa licznych rodzajów instrumentów muzycznych. W starożytności muzykę europejską charakteryzowała monodyczność. Wykształciły się systemy tonalne i notacje muzyczne. Ważną cechą było współgranie śpiewu, słowa i tańca. Muzyka odgrywała istotną rolę w obrzędach religijnych. Od ok. 300 r. zasadniczy nurt muzyki na kontynencie związany był z liturgią chrześcijańską. Wykształcił się jednogłosowy chorał gregoriański. Od wczesnego średniowiecza w muzyce europejskiej istniały psalmy, hymny kościelne. Z czasem pojawiła się wielogłosowość. Od pełnego średniowiecza istniały także jednogłosowe (rzadziej wielogłosowe) pieśni świeckie, często o charakterze dworskim, śpiewanie m.in. przez trubadurów, truwerów i minnesingerów; z tym typem muzyki wiążą się takie rodzaje utworów jak ballada, rondo, virelai, madrygał, caccia.Do zapisu utworów stosowana była notacja neumatyczna, oraz modalna i menzuralna.Twórcami z tego okresu byli m.in. Notker Balbulus, Alfons X Mądry, Adam de la Halle O okresie renesansu, od połowy XV wieku, rozwijała się polifonia. Częstymi typami utworów były religijne utwory jak msze i motety, oraz świeckie: madrygał, frottola, canzona, chanson itd. Rozkwit muzyki wokalnej (w dużej części a capella) trwał przez cały wiek XVI. Przykładowymi twórcami z tego okresu byli m.in. Adrianus Petit Coclico, Giovanni Pierluigi da Palestrina, Orlando di Lasso, Josquin des Prés. Nastąpił także rozwój muzyki instrumentalnej, której formami były m.in. preludium, toccata, ricercar, canzona, wariacje, suity. W baroku nastąpił rozwój monodii. Rozwijała się opera, system tonalny dur-moll; pojawiły i rozwinęły się: belcanto, oratorium, kantata. W okresie późniejszym opera podzieliła się na operę seria i operę buffa. Rozwijała się muzyka instrumentalna. Ważnymi rodzajami ówczesnej muzyki były m.in. preludium, ricercar, toccata, fuga, suita. W końcowym okresie barok wykształcił się tzw. styl koncertujący, reprezentowany np. przez concerto grosso i koncert solowy. Najbardziej znanym twórcami barokowymi są m.in. Jean-Baptiste Lully, Antonio Vivaldi, J.S. Bach, G.F. Händel, Giovanni Battista Pergolesi itd. Kolejną epoką był klasycyzm, który rozpoczął się na początku XVIII wieku. W okresie tym nastąpił dalszy rozwój znanych już odmian muzycznych, a także wykształciło się kilka nowych. Ugruntowała się homofonia, rozwój przeżywała muzyka instrumentalna. Najbardziej znanymi twórcami byli m.in. Carl Maria von Weber, Gaetano Donizetti oraz tzw. klasycy wiedeńscy: Wolfgang Amadeus Mozart, Franz Joseph Haydn i Ludwig van Beethoven. Romantyzm istniejący w pierwszej połowie XIX wieku inspirował się w dużej mierze tematyką ludową, baśniową i mitologiczną. W zakresie formy istniały bardzo różne typy utworów, pojawiły się także nowe, jak pieśń, miniatura instrumentalna. Kompozytorzy owego okresu to m.in. Franz Schubert, Robert Schumann, Michaił Glinka, Johann Strauss (ojciec), Felix Mendelssohn-Bartholdy, Fryderyk Chopin. Do mistrzostwa doszła wirtuozeria instrumentalna, w której to dziedzinie zasłynęło zwłaszcza nazwisko Niccolò Paganiniego. Po romantyzmie nastąpił neoromantyzm. Zasadniczo był on kontynuacją poprzedniej epoki. Istniało wiele form muzycznych, a także pojawiły się nowe kierunki, spośród których największą popularność zdobył dramat muzyczny. W okresie tym tworzyli m.in. Modest Musorgski, Piotr Czajkowski, Antonín Dvořák, Edvard Grieg, Stanisław Moniuszko, Ferenc Liszt, Giuseppe Verdi, Richard Wagner, Johann Strauss (syn), Henryk Wieniawski, Georges Bizet, Nikołaj Rimski-Korsakow, Bedřich Smetana. Okres XX wieku, aż do teraz można określić mianem rozwoju muzyki współczesnej, przez muzykologów określanej jako muzyka „modernistyczna” lub „nowoczesna”. W drugiej połowie XX wieku rozwój technologii spowodował powstanie muzyki elektronicznej, a także innych form muzycznych obecnych do dzisiaj. Do najbardziej znanych współczesnych artystów muzycznych można zaliczyć takie zespoły jak The Beatles, szczególnie popularny w latach 60. XX wieku, a także ABBA, Boney M., Eurythmics, Duran Duran, Modern Talking, Bad Boys Blue czy Depeche Mode. Najbardziej znanymi oraz wpływowymi artystami reprezentującymi szeroko pojęty rock są The Rolling Stones, The Who, Pink Floyd, Genesis, Queen, Eric Clapton, David Bowie, Elton John, Rod Steward, U2, Dire Straits, The Police czy reprezentujący cięższe oblicze gatunku Led Zeppelin, Black Sabbath, Deep Purple, Iron Maiden, Def Leppard, The Scorpions oraz Rammstein. Główne okręgi przemysłowe Europy Okręg Północny we Francji obejmuje: aglomerację Lille-Roubaix-Tourcoing oraz miejscowości przyległe utworzony na bazie: węgla kamiennego oraz lnu główne gałęzie przemysłu: przemysł wydobywczy, metalurgiczny, elektromaszynowy – metalowy i maszynowy (maszyn włókienniczych oraz górniczych), włókienniczy, chemiczny (w tym petrochemiczny, farmaceutyczny, włókien syntetycznych), spożywczy Okręg Nadrenii Północnej-Westfalii w Niemczech największy okręg przemysłowy Europy obejmuje: Essen, Duisburg, Oberhausen, Dortmund, Bochum, Düsseldorf, Kolonię, Wesseling, Leverkusen, Gelsenkirchen utworzony na bazie: węgla kamiennego, brunatnego, cynku i ołowiu oraz soli kamiennej główne gałęzie przemysłu: hutnictwo żelaza (żelazo sprowadzane z Siegen) metali nieżelaznych, elektromaszynowy (maszyny dla górnictwa, hutnictwa, taboru kolejowego, zbrojenia, elektrotechniczny, elektroniczny, precyzyjny), chemiczny (głównie petrochemiczny, farmaceutyczny) Górnośląski Okręg Przemysłowy obejmuje: Katowice, Gliwice, Dąbrowę Górniczą, Chorzów, Tarnowskie Góry, Piekary Śląskie, Zabrze, Bytom, Jaworzno i inne utworzony na bazie: węgla kamiennego i rud cynku oraz ołowiu główne gałęzie przemysłu: hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych, elektromaszynowy (metalowy, obrabiarkowy, zbrojeniowy, środków transportu, kabli, silników elektrycznych), lekki, spożywczy, mineralny (materiałów budowlanych) Donieckie Zagłębie Węglowe na Ukrainie obejmuje: Donieck, Jenkijewo, Kramatorsk, Charków, Gorłówkę, Słowiańsk, Pierwomajsk, Szachty utworzony na bazie: rtęci, soli kamiennej, węgla koksującego i antracytu główne gałęzie przemysłu: hutnictwo żelaza (żelazo sprowadzane z Krzywego Rogu) i metali nieżelaznych, chemiczny (produkcja nawozów azotowych i sody), elektromaszynowy (produkcja urządzeń dla hutnictwa i górnictwa, taboru kolejowego, obrabiarek, maszyn budowlanych, czołgów i traktorów), lekki, spożywczy. Zobacz też rzeki Europy, pasma górskie w Europie, Korona Europy, środek Europy Unia Europejska, Rada Europy, europocentryzm, Eurowizja ludność świata Afroeurazja Przypisy Bibliografia Słownik geografii Europy (praca zbiorowa). Linki zewnętrzne Kontynenty

69

https://pl.wikipedia.org/wiki/Alfabet

Alfabet

Alfabet, abecadło (od stgr. nazw pierwszych liter alfabetu: alfa i beta lub z ) – najpopularniejszy system zapisywania mowy. Termin ten bywa używany w kilku znaczeniach, co jest źródłem licznych nieporozumień w dziedzinie historii i teorii pisma. Nieściśle „alfabetami” nazywa się też systemy pisma, które nimi nie są (pseudoalfabety). Nazwa „alfabet” i nazwy pokrewne Greckie pismo zostało nazywane alfabetem (skąd nazwa ta rozprzestrzeniła się też na pismo łacińskie), cyrylickie – azbuką, polskie abecadłem, ze względu na zestaw znaków (sens 2.) i porządek alfabetyczny (sens 3.) danego pisma, z wykorzystaniem nazw pierwszych liter (polskie: „a, be, ce, de”; greckie: „alpha, beta”; starocyrylickie: „az, buki”). Systemy pisma pokrewne alfabetom (sens 1.) zostały w XX wieku nazwane z wykorzystaniem tego samego mechanizmu. Pismo spółgłoskowe nazywa się abdżadem, ze względu na nazwy pierwszych czterech liter w piśmie arabskim („ 'a , b, dż, d”), będącym przedstawicielem tego typu pisma; pismo alfabetyczno-sylabiczne nazywa się abugidą ze względu na nazwy czterech pierwszych liter w piśmie etiopskim („a , bu, gi, da”), będącym przedstawicielem tego typu pisma. Pięć znaczeń alfabetu Pismo alfabetyczne Fonetyczny system pisma, w którym każdy znak (zwany literą) odpowiada zasadniczo jednemu dźwiękowi – głosce, np. alfabet łaciński. W tym rozumieniu alfabety są różne, gdy ich zasadnicze zestawy liter różnią się pomiędzy sobą, np. alfabet grecki, alfabet łaciński i alfabet cyrylicki są różne, a alfabet polski i alfabet niemiecki są tylko wariantami alfabetu łacińskiego. W tym rozumieniu określenie „alfabet” jest równoznaczne z terminem „pismo” (np. pismo łacińskie = alfabet łaciński). Pisma fonetyczne, pokrewne pismom alfabetycznym W takim rozumieniu alfabet odróżnia się zarówno od pism niefonetycznych (ideograficznych lub mieszanych), jak i od innych typów pism fonetycznych (jak abdżad, abugida i sylabariusz). Te rodzaje pism fonetycznych również bywają nazywane alfabetami, co nie jest w pełni ścisłe. W alfabetach samogłoskom i spółgłoskom odpowiadają odrębne, równorzędne i samodzielne litery (lub ich złożenia, ewentualnie złożenia liter z niesamodzielnymi i pozbawionymi odrębnej wartości znakami diakrytycznymi). W abdżadach podstawowymi znakami są tylko spółgłoski (samogłoski najczęściej są w ogóle pomijane w zapisie, a jeśli są zapisywane, to najczęściej przy pomocy lub znaków diakrytycznych). W abugidach podstawowymi znakami są sylaby zaczynające się od spółgłoski i kończące taką samą samogłoską (np. -a), zaś sylaby z inną samogłoską zapisywane są poprzez modyfikację znaku podstawowego z użyciem niesamodzielnych znaków diakrytycznych. W sylabariuszach zasadniczo każda sylaba (z taką samą spółgłoską nagłosową i z inną samogłoską wygłosową) posiada swój odrębny znak, nieanalizowany na części składowe. Pisma niealfabetyczne i niefonetyczne Alfabetem w ścisłym znaczeniu tego słowa nie jest pismo ideograficzne lub pismo złożone (np. pismo chińskie czy hieroglify) ani pismo sylabiczne (np. pismo japońskie). Dwie klasyfikacje alfabetów Według jednej klasyfikacji alfabety dzielą się na: linearne (każda następna litera w słowie zapisywana jest w jednej linii z literą poprzedzającą; jak w alfabecie łacińskim), nielinearne (samodzielne litery, składające się na jedną sylabę, układane są w grupy tworzące kwadraty, a dopiero sylaby zapisywane są w jednej linii, jedna po drugiej; jedynym żywym przykładem jest alfabet koreański, czyli hangul). Alfabety dzielą się też na dwuszeregowe i jednoszeregowe, ze względu na to, czy posiadają systemy małych i wielkich liter (alfabet łaciński, grecki, cyrylicki i ormiański) czy też tylko jeden system liter (alfabet gruziński, koreański, syryjski, koptyjski, gocki, runiczny oraz inne alfabety historyczne, dziś martwe). Alfabet narodowy Zestaw liter i uzupełniających znaków pisma, używany dla danego języka lub narodu, ułożony w tradycyjnym, ustalonym porządku. W tym rozumieniu alfabety są różne, choć stanowią warianty narodowe tego samego pisma alfabetycznego, gdy posiadają własne, odrębne znaki, np. alfabet polski różni się od alfabetu niemieckiego, gdyż (zasadniczo) nie używa liter v i q, oraz nie zawiera w ogóle liter ä, ö i ß, a za to używa liter ą, ł i ź, których pozbawiony jest alfabet niemiecki. Natomiast alfabet angielski nie różni się od poklasycznego alfabetu łacińskiego, gdyż (zasadniczo) używa tylko tych samych 26 liter. W tym znaczeniu mówi się, że alfabety to zamknięte systemy pisma – liczba występujących w nich znaków zmienia się bardzo rzadko, a zmiany (dodanie znaków, usunięcie znaków) prowadzą do powstania nowego alfabetu. Z licznymi alfabetami narodowymi mamy do czynienia przede wszystkim w przypadku pisma łacińskiego i pisma cyrylickiego (cyrylicy). Porządek alfabetyczny Tradycyjny, ustalony porządek znaków właściwy dla danego alfabetu narodowego. W tym znaczeniu np. alfabet niderlandzki, alfabet hiszpański, alfabet czeski i alfabet duński różnią się między sobą i od innych narodowych wariantów pisma łacińskiego, że w każdym z nich pewne (różne) grupy liter są traktowane jak odrębna litera i zapisywane w innym miejscu, niżby to wynikało z ogólnego porządku liter właściwego dla alfabetu łacińskiego. I tak: w hiszpańskim ll jest zapisywane po l, w czeskim ch jest zapisywane po h, w niderlandzkim (holenderskim) IJ jest traktowane jako samodzielna litera i zapisywane na równi z y, zaś w duńskim aa jest traktowane jako inny wariant zapisu å i jest ostatnią literą alfabetu. System transkrypcji mowy Mianem alfabetu określa się też różne systemy transkrypcji fonetycznej języka mówionego, niezależne od stosowanego przez dany język systemu pisma (a także od faktu, czy dany język w ogóle jest językiem pisanym, czy tylko mówionym). Najbardziej znanym systemem tego typu jest międzynarodowy alfabet fonetyczny (zw. w skrócie lub z ). Systemy kodów niebędące systemami pisma Niekiedy pojęciem alfabetu określa się też tzw. alfabet fonetyczny ICAO, choć właściwie nie jest to system pisma tylko metoda mnemotechniczna literowania i jednoznacznego przekazywania zapisu słów, skądinąd normalnie zapisywanych alfabetem łacińskim, z użyciem mnemonimów (czyli słów zaczynających się od danej litery). Słowa te są dobrane tak, aby maksymalnie się od siebie różniły, dzięki czemu łatwiej je poprawnie odebrać (zrozumieć) w sytuacji szumów lub innych zakłóceń transmisji. Takiego warunku nie spełniają tradycyjne, łacińskie nazwy liter (typu be, pe; em, en, qu itp.). Taki warunek spełniały natomiast prehistoryczne, semickie (czy – częściowo – pochodzące od nich greckie i cyrylickie) nazwy liter. Nazywały one przedmiot, którego nazwa zaczynała się od dźwięku symbolizowanego przez daną literę, a jego uproszczony rysunek stanowił literę. Było to połączenie mnemonimów z mnemogramami (rysunkami ułatwiającymi zapamiętanie) – a cały system nazywa się akronimografią – bo skraca się słowo do pierwszej głoski. Np. aleph = „wół”, więc rysunek głowy wołu oznacza literę A; beth = „dom”, więc rysunek domu oznacza literę B itp. Tzw. „alfabet fonetyczny ICAO” (zwany również jako „alfabet fonetyczny NATO”) nie jest w ogóle systemem pisma, tylko kodem informowania o sposobie zapisu (ortografii). Takie systemy kodów istnieją nie tylko w pismach alfabetycznych, ale także w pismach pokrewnych i całkiem innych (np. w alfabetyczno-sylabicznym piśmie tybetańskim; w ideograficzno-fonetycznym piśmie chińskim). Podobnie terminem „alfabet” określa się inne sposoby przekazywania słów na odległość, niebędące systemami pisma: flagowy, semaforowy, Morse’a, palcowy. Alfabety Alfabety w znaczeniu 1 Alfabety fikcyjne, stworzone dla celów literackich i pokrewnych cirth pIQaD tengwar Aurebesh simogrecki Pisma fonetyczne, niebędące właściwie alfabetami arabski – abdżad aramejski – w zależności od okresu historycznego – abdżad lub pismo mieszane (złożone), używające obok znaków fonetycznych także sumerogramów, czyli ideogramów sumeryjskich bopomofo – system transkrypcji fonetycznej języka chińskiego, nie dający się zaklasyfikować ani jako alfabet, ani jako abugida devanagari – abugida egipskie pismo hieroglificzne – raczej abdżad etiopski – abugida hebrajski – właściwie abdżad, ale stosowany do języka jidysz i ladino funkcjonuje jako alfabet starohebrajski – abdżad Alfabety w znaczeniu 2 i 3 na bazie alfabetu łacińskiego na bazie alfabetu cyrylickiego na bazie alfabetu (abdżadu) arabskiego arabski malajski (arabski) perski turecki (arabski) urdu żydowski (arabski) na bazie alfabetu (abdżadu) hebrajskiego hebrajski jidysz palestyński (hebrajski) Inne ręczny Shawa afrykański Przypisy

588201

https://pl.wikipedia.org/wiki/Choroba%20legionist%C3%B3w

Choroba legionistów

Choroba legionistów (inaczej legioneloza lub legionelloza) – ciężka zakaźna choroba dróg oddechowych wywołana zakażeniem bakteriami z rodzaju Legionella – głównie przez Legionella pneumophila (serogrupy 1). Szczep ten odpowiada za 60–80% przypadków choroby. Choroba może przybierać postać jednego z dwóch klinicznie odrębnych zespołów, czyli: choroby legionistów i – łagodniejszej formy – gorączki Pontiac. Legionella pneumophila po raz pierwszy została wyizolowana podczas epidemii zachorowań, która miała miejsce w 1976 r. w Filadelfii, w trakcie zjazdu weteranów wojennych w hotelu Bellevue Stratford Hotel. Zachorowania w Filadelfii w 1976 W lipcu 1976 r. w Bellevue-Stratford Hotel w Filadelfii odbywał się zjazd amerykańskiej organizacji kombatanckiej American Legion. Już dwa dni od jej rozpoczęcia jeden z uczestników zachorował na ciężkie zapalenie płuc. Liczba osób, które zachorowały, różni się w zależności od źródeł, ale przyjmuje się, że ogółem zachorowało 182 z czego 29 osób zmarło. Inne źródła wskazują np. 221 zachorowań i 34 osoby zmarłe. Dochodzenie zostało przeprowadzone przez ośrodek CDC z Atlanty. 18 stycznia 1977 ogłoszono, że mikrobiolog Joseph McDade z CDC wyizolował bakterię wywołującą chorobę legionistów. Początkowo zespół miał trudności z wyhodowaniem bakterii, bowiem w standardowej procedurze przy izolowaniu riketsji stosowano penicylinę i streptomycynę, które miały zapobiec zanieczyszczeniu preparatu. Po skorygowaniu procedury i zrezygnowaniu z tych antybiotyków wyizolowano bakterię, którą nazwano Legionella (od legionistów) pneumophila (gr. pneumon [płuco] + philos [kochający]). Do rozwoju bakterii doszło w hotelowym systemie klimatyzacji. W związku z tym, że w późniejszych latach wiele innych przypadków legionellozy było związane z pobytami chorych w w hotelach na całym świecie, w 1990 Światowa Organizacja Zdrowia uznała podróże i pobyty w hotelach za czynniki ryzyka legionellozy. Chorobę legionistów po raz pierwszy opisano naukowo w 1977 w The New England Journal of Medicine. Od tamtego czasu wiele państw wprowadziło obowiązek jej rejestracji. Polska w roku 2002. Epidemiologia Legionella pneumophila są drobnoustrojami środowiskowymi, które występują w sztucznych i w naturalnych zbiornikach wodnych, a także w glebie. Występują w składzie biofilmów, które powstają na powierzchniach stykających się z wodą. Bakterie L. pneumophila, występujące powszechnie w naturalnych ciekach i zbiornikach wodnych, pasożytują we wnętrzu komórek pierwotniaków, najczęściej z grupy gatunków należących do rodzajów Naegleria, Acanthamoeba i Hartmannella. Drobnoustroje dokonały kolonizacji komunalnych sieci wodociągowych, a do zakażenia się bakteriami Legionella dochodzi poprzez wdychanie wodno-powietrznego aerozolu, który tworzy się między innymi pod natryskami, w nawilżaczach, w inhalatorach, w przemysłowych wieżach chłodniczych, w chłodzonych wodą systemach klimatyzacyjnych, w fontannach, w skraplaczach pary, w turbinach dentystycznych, a także podczas kąpieli w wannach typu „jacuzzi”. Naukowcy nie stwierdzili przenoszenia się zakażenia tą bakterią pomiędzy ludźmi. Światowa Organizacja Zdrowia uznaje podróże i pobyty w hotelach za czynniki ryzyka legionellozy. 20% przypadków legionellozy wykrytych na terenie Europy było związane z podróżami. Optymalna temperatura wzrostu tych bakterii waha się między 25–43 °C. Ich pałeczki mogą przeżywać nawet w temperaturze rzędu 55–60 °C. Wskazują na to częste przypadki ich izolacji z sieci dystrybuujących gorącą wodę w budynkach użyteczności publicznej i z sieci osiedli mieszkaniowych. Najwięcej zachorowań na chorobę legionistów jest rozpoznawanych w okresie letnio-jesiennym. Czynnikiem sprzyjającym jest intensywniejsze używanie czynnej klimatyzacji z nawilżaniem. Najbardziej narażoną grupą społeczną są aktywni zawodowo lub podróżujący mężczyźni w wieku 50–65 lat. Do czynników ryzyka zaliczane są: palenie tytoniu, spożywanie alkoholu, leczenie cytostatyczne i immunosupresyjne, a także osłabienie w wyniku podróży. Do grupy pacjentów o wyraźnie podwyższonych wskaźnikach zapadalności należą osoby o obniżonej odporności powstałej na skutek chronicznych schorzeń, w tym: cukrzycy, przewlekłej obturacyjnej choroby płuc (POChP), chorób naczyniowo−sercowych, a szczególnie pacjentów po przeszczepach narządowych lub dializie nerek oraz zakażonych wirusem HIV. W Polsce W 2005 roku w Polsce zanotowano 21 przypadków legionellozy. W sierpniu 2023 roku odnotowano ponad 150 przypadków legionellozy w Rzeszowie, wśród osób pochodzących z powiatów: miasta Rzeszów, a także: dębickiego, jasielskiego, łańcuckiego, niżańskiego, przemyskiego, przeworskiego, ropczycko-sędziszowskiego, rzeszowskiego oraz stalowowolskiego. W wyniku zakażenia zmarło dotychczas 14 osób, wszystkie miały choroby współistniejące. W mieście zwołano sztab kryzysowy. Przeprowadzono dezynfekcję miejskiej sieci wodociągowej. W tym samym miesiącu pierwsze dwa przypadki odnotowano również w Wielkopolsce oraz w Krakowie. Objawy chorobowe Okres inkubacji (od dnia ekspozycji do wystąpienia objawów) trwa zwykle od 2 do 10 dni, ale okres ten może się także wydłużyć. Choroba legionistów nie ma charakterystycznych objawów, a objawy choroby nie występują u każdej narażonej na kontakt z bakterią osoby. Choroba ta często przebiega z wysoką, sięgającą ponad 40 °C, temperaturą ciała oraz nietypowym przebiegiem zapalenia płuc. Gorączce towarzyszy biegunka, zamroczenie, a także inne objawy neurologiczne. Możliwe są także objawy uszkodzenia wątroby, bradykardia itp. Choroba może przybierać postać jednego z dwóch klinicznie odrębnych zespołów, czyli: choroby legionistów i – łagodniejszej formy – gorączki Pontiac. Diagnostyka laboratoryjna Pałeczki Legionella spp. wykazują słabe barwienie się metodą Grama w materiale (plwociny lub inny materiał diagnostyczny), ich obecność można wykazać poprzez impregnację srebrem. W diagnostyce wykorzystywany jest odczyn immunofluorescencji bezpośredniej. Gotowe zestawy DFA (kits for direct fluorescent antibody), które pozwalają na identyfikację ponad 30 gatunków bakterii z rodzaju Legionella. W związku z tym, że pasożyty wewnątrzkomórkowe słabo rosną na podłożach laboratoryjnych, do wyhodowania bakterii z materiału pobranego od chorych użyć trzeba wzbogaconych podłoży selektywnych. Według Centers for Disease Control and Prevention diagnostyka oparta na hodowli tych bakterii wiąże się z dość dużym marginesem błędu. Według ich danych jedynie około 30% zidentyfikowanych przypadków zachorowań udaje się potwierdzić w ten sposób. Diagnostyka oparta o posiewy próbek krwi wykazuje jeszcze mniejszą skuteczność – rzędu 4–7%. Metody hodowlane są więc rzadko stosowane. W diagnostyce dużą czułość wykazują testy ELISA i radioimmunologiczny, które są stosowane przy wykrywaniu rozpuszczalnych antygenów Legionella (głównie w moczu). W ich przypadku czułość osiąga 86–93%. Testy te wykazują także znaczną swoistość, szczególnie w przypadku L. pneumoniae grupy 1. Nowym rozwiązaniem w diagnostyce laboratoryjnej do identyfikacji wyizolowanych szczepów, oraz do potwierdzenia ich obecności w materiałach stosowane są metody genetyczne. Wśród nich hybrydyzację ITS 16−23S PCR (polymerase chain reaction amplification of the internal transcriber spacer 16S−23S) DNA−DNA, RAPD (random amplified polimorphic DNA), a także rybotypowanie. Leczenie Podstawą leczenia jest stosowanie antybiotyków. Stosowane przez długi czas erytromycyna i tetracyklina są sukcesywnie zastępowane przez inne makrolidy oraz fluorochinolony, które są szczególnie aktywne przeciwko szczepom bakterii Legionella. Najczęściej stosowana jest azytromycyna (w dawce 500 mg na dobę przez 3–5 dni) lub lewofloksacyna (dawka 500 mg na dobę przez 7–10 dni). Ciężkie przypadki mogą wymagać jednoczesnego stosowania antybiotyków z grupy makrolidów (spiramycyna IV, erytromycyna) i fluorochinolonów (lewofloksacyna, ciprofloksacyna i ofloksacyna). Rokowanie Umieralność wynosi przeciętnie 10–12%. W grupie przypadków ciężkiego zapalenia płuc wskaźnik umieralności jest znacznie wyższy, i osiąga poziom 15–20%. Ważnym czynnikiem decydującym o przeżyciu pacjenta jest wczesne rozpoznanie. Podczas największej odnotowanej epidemii, która miała miejsce w hiszpańskiej Murcji w 2001, potwierdzono 449 przypadków. WHO określiło, że w czasie tej epidemii umieralność wyniosła zaledwie 1%. Prawdopodobną przyczyną, że wskaźnik ten był tak niski, była świadomość lekarzy na temat poziomu ryzyka, a także świadomość iż przeżycie i powrót do zdrowia zależą od szybkości podejmowanej interwencji i trafnego doboru terapii przeciwdrobnoustrojowej. Zapobieganie W związku z tym, że naukowcy nie stwierdzili przypadków przekazywania legionelozy między ludźmi, działania zapobiegawcze są nakierowane na eliminowanie pałeczek Legionella z instalacji wodnych i ze zbiorników wodnych. Legionella, pasożytujące na komórkach pierwotniaków, korzystają z ich cyst, by przetrwać niekorzystne zmiany pogodowe (wysychanie zbiorników, spadki temperatury) oraz inne zdarzenia (np. skażenie środkami bakteriobójczymi), które mogłyby zagrozić ich populacji. Wzrostowi stężenia pałeczek Legionella w instalacjach przesyłu wody może sprzyjać powolny jej przepływ lub zaleganie. Prawidłowość ta dotyczy szczególnie instalacji transportujących wodę ciepłą. W zapobieganiu namnażaniu się bakterii duże znaczenie mają regularne kontrole i konserwacje urządzeń. Do najczęściej stosowanych metod eradykacji bakterii Legionella należy dezynfekcja. Stosowane są różne metody dezynfekcji: termiczna (podniesienie temp. krążącej w instalacji wody do ponad 60 °C, lub chemiczna polegająca na podwyższeniu stężenia jonowego metali bakteriobójczych (miedzi i srebra) albo na chlorowaniu lub ozonowaniu. Oprócz tego, w szpitalach zalecane jest filtrowanie wody oraz naświetlanie promieniami UV. Metody te są oczywiście możliwe do zastosowania w systemach rozprowadzania wody, ale powszechna obecność bakterii Legionella w naturalnym środowisku wiąże się z ciągłym ryzykiem przypadkowego zakażenia. Przypisy Bibliografia Choroby bakteryjne Choroby układu oddechowego

3477536

https://pl.wikipedia.org/wiki/Referendum%20w%20Polsce%20w%202015%20roku

Referendum w Polsce w 2015 roku

Referendum w Polsce w 2015 roku – referendum ogólnokrajowe przeprowadzone w dniu 6 września 2015. Głosujący odpowiedzieli w nim na trzy pytania, dotyczące wprowadzenia jednomandatowych okręgów wyborczych w wyborach do Sejmu, stosunku do dotychczasowego sposobu finansowania partii politycznych z budżetu państwa oraz interpretacji zasad prawa podatkowego w razie wątpliwości na korzyść podatnika. Zapowiedziane zostało przez prezydenta RP Bronisława Komorowskiego po I turze wyborów prezydenckich. 13 maja skierował on projekt postanowienia o zarządzeniu referendum do Senatu, który zaakceptował je 21 maja. 17 czerwca prezydent podpisał projekt postanowienia zatwierdzonego przez Senat, zaś 19 czerwca zostało ono opublikowane w Dzienniku Ustaw. 3 sierpnia 2015 prezydent wydał postanowienie zmieniające wcześniejsze postanowienie. Koszt przygotowania i przeprowadzenia referendum wyniósł 72 mln zł. Frekwencja wyniosła 7,8% i była najniższą z odnotowanych we wszystkich ogólnokrajowych głosowaniach przeprowadzonych w Europie po 1945. Ponieważ nie przekroczyła progu połowy uprawnionych, zgodnie z art. 125 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej wynik referendum nie był wiążący. Pytania Treść Omówienie pytań Jednomandatowe okręgi wyborcze Udzielenie odpowiedzi pozytywnej „TAK” oznaczało zgodę, zaś udzielenie odpowiedzi negatywnej „NIE” oznaczało brak zgody na wprowadzenie jednomandatowych okręgów wyborczych w wyborach do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej. . Zdaniem części konstytucjonalistów wprowadzenie jednomandatowych okręgów wyborczych i pytanie referendalne w tej sprawie było sprzeczne z ustawą zasadniczą. 12 maja 2015 prezydent Bronisław Komorowski skierował do Sejmu projekt nowelizacji konstytucji znoszący wymóg proporcjonalności wyborów. Finansowanie partii politycznych Udzielenie odpowiedzi pozytywnej „TAK” oznaczało zgodę, zaś udzielenie odpowiedzi negatywnej „NIE” oznaczało brak zgody na utrzymanie dotychczasowego sposobu finansowania partii politycznych z budżetu państwa. . Pytanie było sformułowane w sposób nieprecyzyjny. W przypadku wiążącej odpowiedzi przeczącej, wykonaniem woli Narodu mogłaby być nawet minimalna zmiana w sposobie finansowania, co nie musiałoby wywołać szczególnego znaczenia w zakresie obowiązujących regulacji. Zdaniem dr. hab. Ryszarda Piotrowskiego zadanie tego pytania stanowiło ingerencję w toczące się postępowanie ustawodawcze. Rozstrzyganie wątpliwości podatkowych Udzielenie odpowiedzi pozytywnej „TAK” oznaczało zgodę, zaś udzielenie odpowiedzi negatywnej „NIE” oznaczało brak zgody na bezpośrednie wpisanie do ustawy Ordynacja podatkowa zasady, zgodnie z którą w przypadku istnienia wątpliwości prawnych organ zobowiązany jest wątpliwości te rozstrzygać na korzyść podatnika. . Zasada rozstrzygania wątpliwości podatkowych na korzyść podatnika nie jest wyartykułowana wprost w przepisach, lecz pojawia się w orzecznictwie. 10 lipca 2015 Sejm przyjął nowelizację ordynacji podatkowej, zawierającą zasadę, że niedające się usunąć wątpliwości co do treści przepisów prawa podatkowego, rozstrzyga się na korzyść podatnika. 5 sierpnia prezydent Bronisław Komorowski podpisał ustawę zawierającą tę zasadę. Kalendarz czynności Pierwotnie terminy wykonania poszczególnych czynności określono w załączniku do postanowienia z 17 czerwca 2015. 3 sierpnia 2015 prezydent Bronisław Komorowski wydał postanowienie wprowadzające zmodyfikowany załącznik (zmiany dotyczyły głosowania korespondencyjnego). 11 sierpnia zostało opublikowane w Dzienniku Ustaw, a dzień później weszło w życie. Poniżej przedstawiono kalendarz wynikający z rozporządzenia Prezydenta i dwóch uchwał Państwowej Komisji Wyborczej (w takim przypadku dodano przypis do odpowiedniej uchwały): do 23 lipca 2015 – utworzenie obwodów głosowania w szpitalach, zakładach pomocy społecznej, zakładach karnych i aresztach śledczych, w domach studenckich i zespołach domów studenckich oraz ustalenie ich granic, siedzib i numerów; do 28 lipca 2015 – 1) zawiadomienie Państwowej Komisji Wyborczej przez podmioty uprawnione o zamiarze uczestniczenia w kampanii referendalnej w programach radiowych i telewizyjnych nadawców publicznych; 2) podanie do wiadomości publicznej informacji o numerach i granicach obwodów głosowania oraz siedzibach obwodowych komisji do spraw referendum, w tym o lokalach obwodowych komisji do spraw referendum dostosowanych do potrzeb osób niepełnosprawnych uprawnionych do udziału w referendum, a także o możliwości głosowania korespondencyjnego i przez pełnomocnika; do 7 sierpnia 2015 – 1) zgłaszanie przez armatorów wniosków o utworzenie obwodów głosowania na polskich statkach morskich; 2) zgłaszanie kandydatów do obwodowych komisji wyborczych przez podmioty uprawnione; do 16 sierpnia 2015 – 1) powołanie obwodowych komisji do spraw referendum; 2) podanie do wiadomości publicznej informacji o numerach i granicach obwodów głosowania utworzonych za granicą oraz siedzibach obwodowych komisji do spraw referendum; 3) sporządzenie spisów osób uprawnionych do udziału w referendum; do 17 sierpnia 2015 – zgłaszanie konsulom kandydatów do obwodowych komisji ds. referendum za granicą przez podmioty uprawnione; od 16 do 23 sierpnia 2015 – składanie przez żołnierzy pełniących zasadniczą lub okresową służbę wojskową oraz pełniących służbę w charakterze kandydatów na żołnierzy zawodowych lub odbywających ćwiczenia i przeszkolenie wojskowe, a także ratowników odbywających zasadniczą służbę w obronie cywilnej poza miejscem stałego zamieszkania, policjantów z jednostek skoszarowanych, funkcjonariuszy BOR, Straży Granicznej, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej pełniących służbę w systemie skoszarowanym, wniosków o dopisanie do wybranego przez nich spisu osób uprawnionych do udziału w referendum, sporządzonego dla miejscowości, w której odbywają służbę; do 19 sierpnia 2015 – zgłaszanie konsulowi zamiaru głosowania korespondencyjnego za granicą; do 21 sierpnia 2015 – powołanie obwodowych komisji do spraw referendum za granicą; do 21 sierpnia do 4 września 2015 – nieodpłatne rozpowszechnianie w programach publicznych nadawców radiowych i telewizyjnych audycji referendalnych podmiotów uprawnionych; do 22 sierpnia 2015 – zgłaszanie wójtowi (burmistrzowi, prezydentowi miasta) zamiaru głosowania korespondencyjnego w kraju, w tym przy pomocy nakładek do karty do głosowania sporządzonych w alfabecie Braille’a; do 28 sierpnia 2015 – składanie wniosków o sporządzenie aktu pełnomocnictwa do głosowania; do 1 września 2015 – 1) zgłaszanie kapitanom polskich statków morskich kandydatów do obwodowych komisji ds. referendum na polskich statkach morskich przez podmioty uprawnione; 2) składanie wniosków o dopisanie do spisu osób uprawnionych do udziału w referendum w wybranym przez siebie obwodzie głosowania; do 3 września 2015 – 1) powołanie obwodowych komisji wyborczych na polskich statkach morskich; 2) składanie przez osoby uprawnione do udziału w referendum przebywające na statkach morskich wniosków o wpisanie do spisu osób uprawnionych do udziału w referendum utworzonych na tych statkach; 3) składanie przez osoby uprawnione do udziału w referendum przebywające za granicą zgłoszeń w sprawie wpisania do spisu osób uprawnionych do udziału w referendum w obwodach głosowania utworzonych za granicą; 4 września 2015, godz. 24:00 – zakończenie kampanii referendalnej; 6 września 2015, godz. 6:00–22:00 – głosowanie. Kampania referendalna Przebieg 21 maja za wyrażaniem zgody na przeprowadzenie referendum opowiedzieli się wszyscy obecni senatorowie. W głosowaniu nie wzięło udziału 43 senatorów, wśród których najliczniejszą grupę stanowili przedstawiciele PiS-u. Prawo i Sprawiedliwość, a później także partia KORWiN, Twój Ruch (wraz z SLD, UP i Zielonymi) oraz Biało-Czerwoni postulowali dopisanie dodatkowych pytań. 21 sierpnia prezydent Andrzej Duda przekazał do Senatu projekt postanowienia zarządzającego na 25 października (dzień wyborów parlamentarnych) dodatkowe referendum w sprawie wieku emerytalnego, systemu funkcjonowania lasów państwowych, oraz obowiązku szkolnego sześciolatków. 4 września Senat nie wyraził zgody na jego przeprowadzenie. Zarejestrowano 133 podmioty (w tym 94 stowarzyszenia, 34 fundacje i 5 partii politycznych) uprawnione do prowadzenia kampanii. Ponadto 24 organizacje zakwalifikowano jako nieuprawnione. 2 września w TVP1 została wyemitowana „Debata. Wszystko o referendum”. Sondaże Stosunek do pytań referendalnych Wiedza na temat referendum Wyniki Wyniki głosowania zostały podane w obwieszczeniu Państwowej Komisji Wyborczej z 7 września 2015. 4 listopada 2015 Sąd Najwyższy stwierdził ważność referendum, lecz unieważnił głosowanie w obwodzie nr 37 w Siemianowicach Śląskich w zakresie dotyczącym pytania trzeciego ze względu na błędne wypełnienie protokołu przez komisję (pomylone odpowiedzi na tak i nie). 23 listopada 2015 PKW opublikowała skorygowane wyniki. Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne 2015 w Polsce Polska 2015

1520

https://pl.wikipedia.org/wiki/Fryderyk%20Chopin

Fryderyk Chopin

Fryderyk Franciszek Chopin (), forma spolszczona: Szopen (ur. 22 lutego lub 1 marca 1810↓ w Żelazowej Woli, zm. 17 października 1849 w Paryżu) – polski kompozytor i pianista. Od października 1831 roku mieszkał we Francji. Jest uważany za jednego z najwybitniejszych kompozytorów romantycznych, a także za jednego z najważniejszych polskich kompozytorów w historii. Był jednym z najsłynniejszych pianistów swoich czasów, często nazywany poetą fortepianu. Elementami charakterystycznymi dla utworów Chopina są pogłębiona ekspresja oraz czerpanie z wzorców stylistycznych polskiej muzyki ludowej. Z okazji 150-lecia urodzin Fryderyka Chopina uchwałą Rady Państwa z 8 maja 1958 rok 1960 został ogłoszony Rokiem Chopinowskim. Z okazji jubileuszu 200-lecia urodzin Chopina zarówno uchwałą Sejmu RP z 9 maja 2008, jak i uchwałą Senatu RP z 7 października 2009, rok 2010 został ustanowiony Rokiem Fryderyka Chopina. Życiorys Dzieciństwo Według legendy Chopin urodził się w czasie, gdy w pobliżu jego ojciec Mikołaj grał na skrzypcach w jednej z dworskich oficyn Kaspra Skarbka, w której mieszkała rodzina Mikołaja i Tekli Justyny z Krzyżanowskich. Na chrzcie nadano mu imiona Fryderyk Franciszek (na cześć ojca chrzestnego i zapewne dziadka – François). W księdze metrykalnej z kościoła w Brochowie jako chrzestni widnieją Franciszek Grembecki ze wsi Ciepliny wraz z panną Anną Skarbkówną, hrabianką z Żelazowej Woli. Sami Chopinowie jako chrzestnych zwyczajowo traktowali młodego hrabiego Fryderyka Floriana Skarbka oraz jego rok młodszą siostrę Annę Emilię. Jesienią 1810 Mikołaj i Justyna wraz z dziećmi przenieśli się do Warszawy. W październiku zamieszkali w nieistniejącej obecnie kamienicy należącej do Jana Böhma przy Krakowskim Przedmieściu nr hipoteczny 411 (obecnie w tym miejscu znajduje się kamienica Józefa Grodzickiego pod nr 7). Tam w lipcu 1811 przyszła na świat ich druga córka, Izabella. Wkrótce potem Chopinowie przeprowadzili się do służbowego mieszkania w pałacu Saskim, w którym mieściło się Liceum Warszawskie, gdzie Mikołaj miał uczyć języka francuskiego. Przeprowadzka do Warszawy wynikała prawdopodobnie z pogarszającej się sytuacji finansowej Skarbków. Kasper Skarbek prowadził hulaszczy tryb życia i popadał w długi, a po rozwodzie z Ludwiką (1807) uciekł z Księstwa Warszawskiego do Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Również dorastające dzieci Skarbków nie wymagały już opieki guwernera. Mikołaj prawdopodobnie myślał o przeprowadzce do dawnej polskiej stolicy jeszcze przed urodzeniem się syna. Po wyjeździe na stałe do Warszawy Chopinowie utrzymywali bliskie kontakty z rodziną Skarbków – Fryderyk jeździł tam na wakacje, a młody Fryderyk Florian Skarbek wydał pierwsze polonezy Chopina. Na przełomie czwartego i piątego roku życia Chopin rozpoczął naukę gry na fortepianie, początkowo u swej matki. W 1816 zaczął brać lekcje u Wojciecha Żywnego. Szybko się uczył. 27 listopada 1831 Mikołaj pisał do Fryderyka: Żywny sam nie był wybitnym muzykiem, a zdolnego i pojętnego ucznia uczył techniki palcowania i tradycyjnego ułożenia ręki. Podczas lekcji koncentrował się głównie na zaznajamianiu ucznia z dziełami muzyki barokowej i klasycznej oraz objaśnianiu budowy utworów fortepianowych Johanna Sebastiana Bacha, Josepha Haydna, Wolfganga Amadeusza Mozarta oraz (w mniejszym stopniu) Johanna Nepomuka Hummla. Pozostałością po tej niekonwencjonalnej edukacji było zamiłowanie Fryderyka do dawnych kompozytorów. Następnym nauczycielem Fryderyka był, pochodzący – tak samo jak Żywny – z Czech, Wacław Wilhelm Würfel. Przed ukończeniem siódmego roku życia był już autorem kilku drobnych kompozycji (były to polonezy – owa forma muzyczna była w polskiej muzyce fortepianowej tą, która wraz z wychowaniem muzycznym Żywnego oraz modną w owym czasie operą w stylu włoskim składała się na atmosferę muzyczną, w jakiej dorastał Fryderyk), które pomagali zapisywać mu Żywny oraz ojciec. W tym okresie liceum przeniesiono z dotychczasowej siedziby w Pałacu Saskim do pałacu Kazimierzowskiego przy Krakowskim Przedmieściu, a Chopinowie zamieszkali w 1817 w prawej oficynie pałacu (tzw. gmachu porektorskim), w jego środkowej części na drugim piętrze, za sąsiadów mając m.in. Lindego, Brodzińskiego i Kolberga z synami. Hrabia Skarbek w okresie swojego pobytu w Polsce stał się jednym z najaktywniejszych protektorów Chopina, ale to za przyczyną Żywnego, który spisał – według wskazówek Fryderyka – kilka arkuszy z kompozycjami wariacji i tańców, po czym pokazywał je w innych domach, Chopin stał się znany w Warszawie. Fryderyk wystąpił w pałacu Brühla przed księciem Konstantym i zaprezentował mu nieznany marsz, który książę kazał sobie zagrać po raz drugi. W 1817 w parafialnym zakładzie typograficznym kościoła Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny na Nowym Mieście w Warszawie ukazał się pierwszy wydany drukiem utwór Chopina – polonez w tonacji g-moll wydany pod tytułem Polonoise pour le Piano-Forte Dédiée à Son Excellence Mademoiselle la Comtesse Victoire Skarbek faite par Frédéric Chopin Musicien âgé de huit ans. Z tego samego roku pochodzą wydany pośmiertnie polonez B-dur oraz Marsz wojskowy, którego pierwodruk zaginął. O dedykacji pierwszego wydanego utworu Fryderyka siostrze młodego hrabiego Skarbka może świadczyć to, iż sam Skarbek prawdopodobnie pokrył koszty druku kompozycji (niewiele wcześniej powrócił on ze studiów za granicą oraz objął stanowisko profesora ekonomii politycznej na Uniwersytecie Warszawskim). W styczniu 1822 w tomie X „Pamiętnika Warszawskiego” ukazała się pierwsza dłuższa wzmianka na temat Chopina, opisująca go m.in. jako „prawdziwego geniusza muzycznego”: Do 1818 Chopin znany był tylko w kręgach akademickich, w których obracała się jego rodzina. Pierwsza recenzja, która ukazała się drukiem, wzbudziła duże zainteresowanie jego osobą. Marsz wojskowy, który tak spodobał się księciu Konstantemu, ukazał się drukiem, choć bezimiennie. Marsz grywany był w czasie ulubionych przez księcia parad wojskowych i kompozycja wykonywana była przez orkiestry wojskowe. 24 lutego 1818 w pałacu Radziwiłłów odbył się pierwszy koncert publiczny Chopina, zorganizowany na rzecz Towarzystwa Dobroczynności przygotowany przez ordynatową Zamoyską. Julian Ursyn Niemcewicz fakt wykorzystania talentu 8-letniego dziecka dla potrzeb filantropii skomentował w komedii, gdzie wyśmiał pogoń za sensacją i gorliwość filantropek, które na fikcyjnym zebraniu licytują się w odejmowaniu lat „Szopenkowi”, a w końcu sztuki zapada uchwała, że cudowne dziecko na scenę wniesie niańka. Sam koncert zgromadził licznych słuchaczy. Chopin zagrał koncert fortepianowy wiedeńskiego kompozytora Adalberta Gyrowetza, przy czym wykazał się dużą wprawą techniczną. W pamiętniku Aleksandry Tarczewskiej, siostry Klementyny z Tańskich Hoffmanowej, widnieje wzmianka na temat jednego z pierwszych występów Chopina poza domem, który miał miejsce podczas wieczoru w salonie Olimpii Grabowskiej w pałacu Radziwiłłów: Pierwsze sukcesy 20 września 1818 odwiedziła Warszawę carowa Maria Fiodorowna, której Chopin ofiarował dwa swoje tańce polskie. Wójcicki wspomina, że gdy mały Chopin grywał u księcia Konstantego, namiestnika warszawskiego, podczas gry Marsza wojskowego wznosił oczy w górę, że książę go pytał: „Co tam patrzysz w górę mały? Czytasz nuty na suficie?”. W 1825 w kościele ewangelickim św. Trójcy odbył się koncert Chopina dla cara Aleksandra I, który przyjechał do Warszawy na obrady Sejmu. Chopin zagrał na niedawno wynalezionym instrumencie – eolomelodikonie. Zachwycony monarcha podarował młodemu muzykowi drogi pierścień z brylantem. Później w Paryżu Chopin otrzymał propozycję zostania nadwornym kompozytorem carskim, jednak odrzucił tę propozycję, a pierścień sprzedał. W Warszawie kilkakrotnie grał w Belwederze, będącym od 1822 siedzibą wielkiego księcia Konstantego. W latach 1823–1826 Chopin uczył się w Liceum Warszawskim, gdzie pracował jego ojciec. W tych latach zwiedził znaczną część Polski. Z pobytów w Szafarni (lata 1824–1825) wysłał swoje słynne listy – „Kuriery Szafarskie” do rodziców, będące parodią „Kuriera Warszawskiego”, które rozsławiły sielankowe wakacje w majątku Juliusza Dziewanowskiego. Słynna jest również anegdota mówiąca, że został niegdyś w szkole przyłapany na rysowaniu nauczyciela w czasie lekcji. Obrazek tak zadziwił rysowanego, że ten go pochwalił. Maurycy Karasowski wspomina również anegdotę z tradycji rodzinnej, w której Chopin pomógł guwernerowi uspokoić hałaśliwych wychowanków. Zaimprowizował im opowieść, a potem uśpił wszystkich łącznie z guwernerem kołysanką. Gdy pokazał uroczy widok siostrom i matce, obudził wszystkich przeraźliwym akordem. Wraz z siostrą Emilią Fryderyk pisał także dla zabawy wiersze i komedie. Balzac wspominał, że Chopin miał zastraszająco prawdziwy dar naśladowania każdego, kogo tylko zechciał. Wielu biografów (np. Jeżewska, Iwaszkiewicz, Willemetz) przekonuje, że Chopin był geniuszem uniwersalnym, ponieważ posiadał również niezwykły talent literacki, czego dowodem są jego słynne listy, a także talent malarski i aktorski. W latach 1826–1829 był studentem warszawskiej Szkoły Głównej Muzyki, będącej częścią Konserwatorium, która związana była z Uniwersytetem Warszawskim, gdzie podjął naukę harmonii i kontrapunktu u Józefa Elsnera. Został zwolniony z przedmiotu instrumentu, ponieważ zauważono nieprzeciętny sposób i charakter gry Chopina. Ten okres w jego twórczości charakteryzuje fascynacja muzyką ludową. Powstały wówczas Sonata c-moll op. 4, Wariacje B-dur na temat Là ci darem la mano z Don Juana W.A. Mozarta op. 2 na fortepian i orkiestrę, Trio g-moll op. 8 i pierwsze Mazurki (op. 6, 7) oraz oparte na motywach ludowych Rondo c-moll op. 1 i Rondo à la Krakowiak F-dur op. 14. W raporcie po trzecim roku nauki Józef Elsner zapisał: „Trzecioletni Szopen Fryderyk – szczególna zdatność, geniusz muzyczny”. W 1826 odbywał swoją pierwszą zagraniczną podróż do Berlina, a także spędził wakacje w Bad Reinertz. W latach 1827 i 1829 spędzał wakacje na dworze księcia Antoniego Radziwiłła w Antoninie i bywał u przyjaciół mieszkających w odległych miejscach kraju. Rozpoczęcie niezależnej kariery kompozytorskiej Lata 1829–1831 były dla Chopina okresem pierwszej miłości (do śpiewaczki Konstancji Gładkowskiej) i pierwszych ogromnych sukcesów kompozytorskich. W liście do swojego przyjaciela, Tytusa Woyciechowskiego, Chopin nazywał Konstancję „ideałem”. Powstały wówczas Koncerty fortepianowe f-moll op. 21 i e-moll op. 11. W lipcu 1829, niezwłocznie po ukończeniu studiów, Chopin wraz z przyjaciółmi wyjechał na wycieczkę do Wiednia. Dzięki Würflowi wszedł w środowisko muzyków. W Theater am Kärntnertor wystąpił dwukrotnie; grał Wariacje B-dur za pierwszym, a oprócz Wariacji także Rondo à la Krakowiak za drugim razem. Odniosły one fenomenalny sukces wśród publiczności. Nawet krytyka mimo zastrzeżeń dotyczących jego gry (zbyt mała siła dźwięku) uznała kompozycje za nowatorskie. Dobre przyjęcie kompozycji na koncertach ułatwiło kontakt z wydawcami: w kwietniu 1830, po raz pierwszy za granicą, wydano drukiem w Austrii, w oficynie Tobiasa Haslingera grane tu już Wariacje op. 2. W lipcu 1830 spędził tydzień w Poturzynie na ziemi chełmskiej u Tytusa Woyciechowskiego. Możliwe, że przywiózł do Poturzyna pierwodruk dedykowanych przyjacielowi Wariacji B-dur, napisanych na mozartowski temat z Don Giovanniego „La ci darem la mano”. Dwukrotnie przyjechał też do pobliskiej Starej Wsi, gdzie grał na fortepianie firmy Pleyel. 2 listopada 1830 wyjechał z Warszawy do Kalisza, żegnany przy rogatkach Wolskich przez przyjaciół i kolegów z klasy kompozycji warszawskiego konserwatorium, którzy odśpiewali mu z akompaniamentem gitary kantatę Zrodzony w polskiej krainie ułożoną przez Ludwika Adama Dmuszewskiego do melodii Józefa Elsnera. Przed wyjazdem pożegnał się z Konstancją Gładkowską i wręczył jej pierścień przechowywany przez nią aż do śmierci. W Kaliszu, dokąd dotarł 3 listopada i gdzie dołączył do niego Tytus Woyciechowski, Chopin spędził ostatnie trzy dni w ojczyźnie. 5 listopada 1830 Chopin na zawsze opuścił Polskę: wyjechał z Kalisza i przez Wrocław udał się do Drezna. Pojechał do Monachium i w końcu udał się do Paryża. W czasie drogi Chopin napisał dziennik (zwany „Dziennikiem stuttgarckim”), przedstawiający stan jego ducha podczas pobytu w Stuttgarcie, gdzie ogarnęła go rozpacz z powodu upadku powstania listopadowego. Wedle tradycji, powstały wtedy pierwsze szkice do Etiudy „Rewolucyjnej”. Utwory tego okresu wypełnione są dramatyzmem, który z wolna zaczyna dominować w twórczości kompozytora. Lata dojrzałości W Paryżu od 5 października 1831 Chopin zamieszkał początkowo w małym mieszkaniu przy Boulevard Poissonnière. 25 lutego 1832 w salonie Pleyel przy 9 rue Cadet dał pierwszy z dziewiętnastu publicznych koncertów w Paryżu (podczas 18 lat pobytu w tym mieście). Organizował go Friedrich Kalkbrenner, pianista. Chopin zagrał Koncert e-moll i Wariacje B-dur. Koncert oszołomił publiczność, w tym obecnego na nim Franciszka Liszta. Krytyk François Fétis zapowiadał, że Chopin odrodzi muzykę fortepianową. Następnego dnia wydawcy przysyłali Chopinowi propozycje kupna utworów. Chopin zaczął prowadzić żywot wirtuoza, komponując utwory, które szybko stawały się modne na salonach. Przyjaźnił się z wieloma wybitnymi muzykami (Liszt, Vincenzo Bellini, Hector Berlioz), był zapraszany na prywatne występy nie jako muzyk, ale jako gość, nawet na sam dwór. Szybko więc przeprowadził się do Chaussée d’Antin, modnej dzielnicy Paryża. Przyjaciele nazywali jego mieszkanie Olimpem ze względu na dającą się stamtąd słyszeć boską muzykę. Jednak z powodu trudnej sytuacji finansowej Chopin zaczął dawać coraz więcej lekcji gry na fortepianie. Oszałamiała ogromna liczba propozycji. Chopin uczył między innymi księżniczkę de Noailles, księżnę de Chimay i de Beauvau, baronową Rothschild, hrabinę Peruzzi i Potocką. Wśród uczniów także wielkie talenty – Karolina Hartmann, Karol Filtsch, a także wierny przyjaciel Chopina Adolf Gutmann. Chopin jako nauczyciel znany był z niezwykłych wymagań i nerwowości. W latach 1835–1846 porzucił karierę wirtuoza na rzecz komponowania. Zaczął żyć życiem polskiej emigracji, utrzymując ścisłe kontakty z głównymi intelektualistami polskimi (Adam Mickiewicz, Julian Ursyn Niemcewicz, Cyprian Kamil Norwid). Józef Bem poprosił go o zaliczkę dla powstającego Towarzystwa Politechnicznego Polskiego w Paryżu, które kompozytor wsparł finansowo. Chopin gościł też u siebie najbliższego przyjaciela z lat dziecięcych, Jana Matuszyńskiego, który zamieszkując u Fryderyka studiował medycynę w Paryżu (zmarł na gruźlicę w 1842). U Chopina bywał też jego słynny przyjaciel, wielki pianista i kompozytor – Julian Fontana. W 1836 zaręczył się z Marią Wodzińską. Była ona uzdolniona muzycznie i malarsko. Hrabina Teresa Wodzińska, matka Marii, zaczęła nazywać wtedy Chopina swoim dzieckiem. W podzięce za darowane Chopinowi kompozycje Marii przysyła on Walca As-dur i niektóre ze słynnych Pieśni. Ostatecznie jednak rodzina sprzeciwiła się związkowi, uważając, że Chopin jest zbyt chorowitym kandydatem na męża i zaręczyny zostały zerwane. W 1836 zaczął poważnie chorować na gruźlicę, jednak w późniejszych latach spekulowano, że cierpiał na chorobę genetyczną o zewnętrznych objawach bardzo podobnych do gruźlicy – mukowiscydozę; zobacz hipotezę mukowiscydozy). W 1837 poznał starszą od siebie o sześć lat i dominującą nad nim powieściopisarkę George Sand, z którą tworzył nerwowy i chaotyczny związek. W dziennikach Sand opowiadała, że przez dziewięć lat przyjaźni z Chopinem żyła jak w klasztornym celibacie, a w liście do Justyny Chopinowej nazwała się „drugą matką Chopina”. Uciekając przed zazdrością byłego kochanka George, udali się na Majorkę do Valldemossy, która powitała ich okropną pogodą. Jednocześnie w Hiszpanii trwała wojna, a choroba Chopina wzmagała się. Sand zabrała swoje dzieci, które miały się tam leczyć (syn Maurycy chorował na reumatyzm) i uczyć. Mieszkali tam w byłym klasztorze. Chopin skomponował wtedy Preludia op. 28, Preludium Des-dur, które Sand uznała za straszne. Wspominała ona pamiętny wieczór, gdy podczas spaceru rozszalała się burza, a po powrocie do domu Chopin zaczął pluć krwią. Gdy stan zdrowia Chopina poprawił się, Chopin i Sand wrócili do Francji. Sprowadzono wtedy z Neapolu ciało samobójcy, wielkiego śpiewaka, Adolfa Nourrita. Chopin zagrał w Marsylii podczas pogrzebu na organach. Pomimo iż instrument był rozstrojony, Chopin oszołomił publiczność graną na organach pieśnią Schuberta. Wiosną lub latem 1838 E. Delacroix zaczyna malować portret podwójny (niedokończony) F. Chopina i G. Sand. W pracowni Delacroix troje przyjaciół spędza wiele czasu na rozmowach; Chopin sprowadza specjalnie wypożyczony fortepian, aby móc grać w pracowni malarza. W 1839 wrócili do Francji. Chopin był wówczas bardzo chory, kaszląc, wypluwał duże ilości krwi. Mieszkał w Nohant, w posiadłości George Sand. Chwilowa poprawa zdrowia wniosła okres spokoju do życia przyjaciół, wkrótce jednak nastąpiło ponowne pogorszenie. Sand napisała kontrowersyjną książkę Lukrecja Floriani, w której – według Liszta – ośmieszyła Fryderyka. Chopin przemilczał tę obrazę, jednak jego rodzina w Polsce była oburzona. Sand tłumaczyła, że nie opisała w niej Fryderyka, jednak biografowie Chopina podważają te tłumaczenia. Pojawił się wtedy znany rzeźbiarz Auguste Clésinger, który poślubił Solange – córkę Sand – wbrew woli matki. Gdy w wynikłym konflikcie Fryderyk stanął po stronie Solange, pisarka wpadła w szał i zerwała z kompozytorem. Okres przed rozstaniem z Sand, a także po rozpadzie związku oraz pogłębiająca się choroba, odcisnęły głębokie piętno na twórczości i życiu towarzyskim Chopina. Powstały wówczas najpiękniejsze z jego nokturnów i mazurków. Ostatni okres życia Po rozstaniu z George Sand Chopin popadł w głębokie przygnębienie, które z pewnością przyspieszyło jego śmierć. Po opuszczeniu Nohant nie skomponował już żadnego znaczącego utworu, jedynie kilka miniatur. Po wybuchu rewolucji w Paryżu w 1848 r. Chopin wyjechał do Anglii i Szkocji na bardzo wyczerpującą jego siły podróż. 16 listopada 1848 w sali Guildhall w Londynie odbył się jego ostatni publiczny koncert. Organizatorką i sponsorką pobytu była jego uczennica, Szkotka Jane Stirling, zwana „wdową po Chopinie”. Kobieta obdarzyła kompozytora miłością, zaproponowała mu nawet małżeństwo. Ten jednak czuł się zbyt chory, ponadto nie odwzajemniał jej uczucia. Z listów Chopina wynika, że czułość i opiekuńczość Jane działały mu na nerwy. Śmierć i pogrzeb Po powrocie ze Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii do Paryża stan zdrowia Fryderyka nie polepszył się. 3 września 1848 roku zmarł homeopata Jean-Jacques Molin (1797–1848), jeden z niewielu lekarzy, którzy potrafili pomóc artyście („Molin posiadał sekret stawiania mnie na nogi”). Doktorzy, którzy pojawili się po Molinie, byli zgodni co do „dobrego klimatu, spokoju, odpoczynku”, jednak Fryderyk stwierdził, iż odpoczynek znajdzie „pewnego dnia i bez ich pomocy”. Zalecona dieta, która zabraniała m.in. pić kawę zamieniając ją na kakao, denerwowała Fryderyka, który czuł się przez to śpiący oraz „coraz bardziej tępy”. Sam Chopin wierzył w poprawę swojego zdrowia pisząc do Solange Clésinger: Sytuacja w Paryżu była wówczas niespokojna. Krótki czas po wyjeździe Fryderyka na Wyspy Brytyjskie miało miejsce powstanie robotników paryskich będące konsekwencją rewolucji lutowej. Artysta wrócił do stolicy Francji krótko przed wyborem Ludwika Napoleona Bonaparte na prezydenta II Republiki Francuskiej. Chopin napisał: Fryderyk coraz rzadziej udzielał lekcji. Niektórzy z jego uczniów wyjechali, a on sam ze względów zdrowotnych postanowił ograniczyć lekcje tylko do uczniów bardziej zaawansowanych. Wśród nich byli m.in.: Catherine Soutzo, Maria Kalergis, Delfina Potocka, Charlotte de Rothschild oraz (od marca) Marcelina Czartoryska. Pierwszą połowę 1849 Chopin spędził w mieszkaniu na Square d’Orléans. Odwiedzali go Franchomme, Ernest Legouvé, Natalia Obrieskow, Nathaniel Stockhausen, Thomas Albrecht, Charles Gavard i Marie de Rozières, a przede wszystkim Delacroix. Mieszkanie Chopina było wtedy miejscem wieczornych spotkań, na których Delfina Potocka śpiewała, a Chopin i Kalergis grali na fortepianie. Z początkiem wiosny Chopin zaczął wybierać się na przejażdżki kabrioletem, w których towarzyszył mu Delacroix. Rozmawiali wtedy głównie o muzyce. Chopin przedstawił malarzowi własną koncepcję logiki w dziele muzycznym, wyjaśniając również dlaczego jego zdaniem Mozart góruje technicznie nad Beethovenem. Za namową Delacroixa Fryderyk zaczął spisywać swoje uwagi teoretyczne na temat metody gry fortepianowej, które z powodu nietypowego wykształcenia muzycznego pianisty przedstawiają jednak niewielką wartość. Z tego okresu pochodzą mazurki: nr 2 z op. 67 i nr 4 z op. 68. Stan zdrowia artysty pogarszał się. Viardot zauważyła, iż podlegał on ogromnym wahaniom: Lekarze, którzy zajmowali się Chopinem, stwierdzili, że powinien on opuścić Paryż na okres lata, w którym upał i kurz utrudniałyby mu oddychanie. Innymi argumentami za wyjazdem ze stolicy Francji były szerząca się epidemia cholery oraz zbliżające się wybory, które mogły wywołać zamieszki. Przyjaciele znaleźli dla artysty mieszkanie w Chaillot, gdzie wprowadził się na początku czerwca (obecnie znajduje się tam, położony nad Sekwaną na wzgórzu Trocadero naprzeciwko wieży Eiffla, pałac Chaillot). Mieszkanie było drogie, dlatego w tajemnicy przed Chopinem połowę czynszu opłacała Obrieskow. Pięć okien, jakie znajdowały się w apartamencie dawało widok obejmujący Tuileries, Izbę Deputowanych, wieżę kościoła St-Germain l’Auxerrois, Notre-Dame, Panteon, St-Sulpice oraz kopułę kościoła Inwalidów. Chopin czuł się tak dobrze, że przestał nawet brać lekarstwa. Ofiarami panującej epidemii padli m.in. Friedrich Kalkbrenner oraz Angelica Catalani. Strach przed chorobą spowodował, iż większość znajomych Chopina opuściła Paryż. Przy artyście pozostała m.in. Stirling. Jej częste odwiedziny denerwowały Chopina („One mnie zaduszą nudami”). W obawie przed pozostawieniem Chopina samego w nocy, rodzina Czartoryskich przysłała muzykowi jedną ze swoich nianiek. W ostatnim tygodniu czerwca Chopinowi zaczęły puchnąć nogi, miał on również kilka poważnych krwotoków. Zaniepokojona niańka poinformowała o tym księżną Sapieżynę, która postanowiła wezwać Jeana Cruveilhiera. Lekarz rozpoznał ostatnie stadium choroby. Z leków jakie przepisał Chopinowi artysta zrozumiał, że umiera. Spowodowało to starania o przyjazd do Paryża jego siostry Ludwiki: Świadek ostatnich tygodni życia i męki Chopina – Cyprian Kamil Norwid zamieścił nekrolog w „Dzienniku Polskim”: Chopin zmarł w otoczeniu kilkorga bliskich mu osób około 2 w nocy 17 października 1849, a na świadectwie zgonu jako przyczynę lekarz wpisał gruźlicę. Msza żałobna odbyła się dopiero 30 października w paryskim kościele św. Magdaleny, podczas której grał tamtejszy organista Louis James Alfred Lefébure-Wély, a solowe partie basowe wykonanego na życzenie Chopina Requiem Mozarta zaśpiewał Luigi Lablache. Liczny kondukt żałobny, któremu przewodniczył książę Adam Jerzy Czartoryski, przeszedł na Cmentarz Père-Lachaise, gdzie zmarłego artystę pożegnały dźwięki „Requiem” Mozarta oraz Marsza żałobnego jego własnego autorstwa. Auguste Clésinger wykonał pośmiertny odlew twarzy i dłoni artysty, a następnie zaprojektował też i wykonał jego nagrobek, składający się z cokołu z popiersiem kompozytora, który jest zwieńczony rzeźbą zadumanej Euterpe. Grób kompozytora znajduje się w 11 sekcji cmentarza, linia 1, kwatera Y20, między grobami François-Antoine’a Habenecka i Josepha Lakanala. Dokładnie naprzeciwko grobu Chopina znajduje się skromny grób pary mało znanych francusko-niemieckich poetów Yvan Goll i Claire Goll. Koszty pogrzebu i pomnika nagrobnego pokryła Jane Stirling. Ona też opłaciła powrót do Warszawy siostry Chopina Ludwiki, która przewiozła do kraju serce kompozytora. Losy serca Chopina Umierający Chopin poprosił, by po śmierci otwarto jego ciało i wyjęte z niego serce przesłano do Warszawy. Sekcję zwłok przeprowadził w dzień po jego śmierci anatomopatolog i chirurg Jean Cruveilhier w Instytucie Medycznym w Paryżu. Protokół z sekcji nie zachował się. Słój z sercem kompozytora zatopionym w alkoholu (prawdopodobnie w koniaku lub spirytusie) został przewieziony potajemnie do Polski w styczniu 1850 przez jego starszą siostrę Ludwikę Jędrzejewiczową. W Warszawie przechowywała go przez jakiś czas w swym mieszkaniu znajdującym się w nieistniejącej obecnie kamienicy przy ul. Podwale. Później (dokładna data nie jest znana) serce zostało powierzone opiece księżom misjonarzom w kościele Świętego Krzyża, który był kościołem parafialnym rodziny Chopinów. Na początku było przechowywane w dolnym kościele. W 1880 serce zostało umieszczone w lewym filarze nawy głównej świątyni. Umieszczono na nim zaprojektowane przez Leonarda Marconiego epitafium w formie tablicy z marmuru karraryjskiego. Na tablicy widnieje napis Fryderykowi Chopinowi, rodacy. Nad nim cytat z Ewangelii św. Mateusza: Gdzie skarb twój, tam serce twoje. Epitafium zostało ufundowane z dochodów koncertu charytatywnego zorganizowanego przez kompozytora Władysława Żeleńskiego, prezesa Towarzystwa Muzycznego w Warszawie. Tablicę odsłonięto 5 marca 1880. W czasie powstania warszawskiego w okolicach kościoła toczyły się ciężkie walki. Kapelan wojsk niemieckich pastor Schulz namówił księży, aby przekazali urnę Niemcom w celu jej uchronienia przed zniszczeniem. 9 września 1944 Niemcy przekazali urnę z sercem biskupowi Antoniemu Szlagowskiemu, filmując to zdarzenie dla celów propagandowych. Urna z sercem Chopina została przewieziona do Milanówka. Stała na pianinie w salonie-kaplicy, na I piętrze plebanii. 17 października 1945, w rocznicę śmierci Chopina, proboszcz parafii św. Krzyża w Warszawie ks. Leopold Petrzyk, kompozytor prof. Bolesław Woytowicz i muzykolog Bronisław Sydow zawieźli urnę do Żelazowej Woli. Tam oczekiwali na nią m.in. przedstawiciele najwyższych władz państwowych z Bolesławem Bierutem. Urnę ustawiono na postumencie na tle portretu kompozytora. Po przemówieniu Bolesław Bierut przekazał urnę prezydentowi Warszawy Stanisławowi Tołwińskiemu. Po odegraniu przez Henryka Sztompkę nokturnu, dwóch mazurków i poloneza, urnę z sercem przejęła z kolei młodzież. W drodze do kościoła św. Krzyża samochód zatrzymał się jeszcze przy dawnej rogatce wolskiej, gdzie w 1830 Fryderyk Chopin żegnał się z Warszawą. Po uroczystej mszy w zniszczonej świątyni, przed wmurowaniem urny, kazanie wygłosił Hieronim Feicht. Wieczorem tego dnia w budynku „Romy” przy ul. Nowogrodzkiej 49 odbyła się uroczysta akademia, na której grano utwory Chopina. W 2014 zespół naukowców pod kierunkiem prof. dra hab. Michała Witta, kierownika Zakładu Genetyki Molekularnej i Klinicznej Instytutu Genetyki Człowieka Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu, przeprowadził analizę wyników oględzin słoja z sercem kompozytora, z których dowiedzieć się można, że bezpośrednią przyczyną jego śmierci było zapalenie osierdzia jako ciężkie powikłanie gruźlicy. Hipotezy i wątpliwości Mukowiscydoza Zdaniem niektórych lekarzy kompozytor mógł cierpieć przez całe życie na mukowiscydozę i to właśnie ona była przyczyną jego śmierci. Inne teorie mówią o niedoborze alfa1-antytrypsyny. Data urodzenia Data urodzenia Chopina budzi wątpliwości. W księdze urodzeń oraz księdze chrztów w kościele parafialnym w Brochowie podawany jest dzień 22 lutego: Data ta jest jednak kwestionowana. Fryderyk, jak i jego rodzina, za poprawny dzień zawsze podawali 1 marca – taką datę podał Fryderyk, gdy w styczniu 1833 został członkiem Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu. Kontrowersje dotyczą także daty rocznej – nie ma pewności, czy Fryderyk urodził się w 1810 czy 1809 roku. Twórczość Okresy twórczości Do 1830 (wczesne utwory) Pierwszy młodzieńczy okres twórczości Chopina ukształtował się pod wpływem polskiej tradycji dworskiej i wiejskiej (np. Michał Kleofas Ogiński, Karol Kurpiński), z drugiej strony na europejskim stylu brillant wczesnych romantyków (Johann Nepomuk Hummel, John Field, Carl Maria von Weber). Takimi popisowymi, a zarazem błyskotliwymi wirtuozowsko utworami są oba koncerty fortepianowe. W młodzieńczym dorobku Chopina obecne są formy klasyczne, takie jak rondo, wariacje, sonata, koncert, trio. Formy poloneza i mazurka nawiązują do tradycji narodowej i ludowej. Z łączenia form klasycznych i tradycji narodowej powstawały takie utwory jak Rondo à la Mazur, Rondo à la Krakowiak. Do 1839 (dojrzałe utwory) Drugi dojrzały okres twórczości tak charakteryzuje Józef M. Chomiński: 1840–1849 (późny okres) Ostatni trzeci etap pracy kompozytorskiej Chopina cechują rozbudowane utwory cykliczne (Sonaty b-moll, h-moll, g-moll). Powiększeniu uległy rozmiary utworów jednoczęściowych (Ballada f-moll, Fantazja f-moll, polonezy fis-moll i As-dur, Polonez-Fantazja, Barkarola). Utwory te często budziły protest pierwszych słuchaczy, uważane za „trudne”, a zwłaszcza – zanadto dysonujące. Gatunki Polonezy Wczesne polonezy, nawiązujące do popularnych wówczas w Warszawie utworów Ogińskiego, wydane zostały dopiero po śmierci kompozytora (9 utworów dziecięcych i młodzieńczych „op. posth.” = wydane pośmiertnie). W latach dojrzałych Chopin opublikował siedem polonezów, które są już zupełnie inne: bardzo dramatyczne i rozbudowane. Mazurki Chopin skomponował 57 mazurków, w nieznany wcześniej sposób nawiązując w nich do muzyki ludowej z Mazowsza. Nokturny Chopin napisał 21 nokturnów. Są to liryczne, melodyjne miniatury. Najwcześniejsze są jeszcze dość sentymentalne, późniejsze są wyrazowo coraz bardziej urozmaicone. Na ich melodię szczególnie wpłynęło bel canto, gdyż Chopin był wielbicielem włoskiej opery, zwłaszcza Belliniego. Kantylenę oplata w nich kunsztowna ornamentacja. Scherza Zobacz też: Scherza Fryderyka Chopina Chopin napisał w późniejszych latach 4 Scherza. Wbrew tytułowi, są one raczej poważne, a nawet dramatyczne. Najpoważniejsze jest Scherzo h-moll op. 20, napisane podobno w okresie powstania listopadowego, z cytatem kolędy Lulajże, Jezuniu w części środkowej. Ballady Mówi się, że 4 ballady Chopina: g-moll op. 23, F-dur op. 38, As-dur op. 47 (jedyna z „optymistycznym” zakończeniem) i f-moll op. 52 powstały pod wrażeniem lektury ballad Adama Mickiewicza, lecz nie znaleziono na to dowodów. Ewentualne pokrewieństwo z poezją: Etiudy Ukończone zostały dwa cykle etiud: op. 10 i op. 25. Zgodnie z nazwą (fr. étude = studium, ćwiczenie) są one utworami pedagogicznymi i mają służyć doskonaleniu techniki pianistycznej. Ale po raz pierwszy w historii tego gatunku nie są to „nudne ćwiczenia”, którymi zamęczano pokolenia początkujących pianistów. Każda etiuda Chopina to arcydzieło. Jedną z najbardziej znanych jest, zamykająca opus 10, etiuda c-moll, zwana „rewolucyjną”. Preludia 24 Preludia op. 28 powstały jako symboliczny hołd złożony Janowi Sebastianowi Bachowi, którego muzykę Chopin cenił. Są wyraźnym nawiązaniem do Das Wohltemperierte Klavier, napisanym również we wszystkich 24 tonacjach dur i moll. Zgodnie z zasadą gatunku są krótkie (najdłuższe As-dur nr 17 ma 90 taktów, a najkrótsze E-dur nr 9 ma tylko 12). Harmoniczny porządek cyklu pozwala wykonywać go w całości, lecz sam Chopin grywał tylko po kilka miniatur. Sonaty Chopin napisał 3 sonaty na fortepian: Sonatę c-moll op. 4, Sonatę b-moll op. 35 i Sonatę h-moll op. 58 oraz Sonatę g-moll op. 65 na fortepian i wiolonczelę. Spośród 3 sonat fortepianowych najpopularniejsza jest Sonata b-moll, której trzecia część, Marsz żałobny, grywana jest dzisiaj podczas pogrzebów, w rozmaitych transkrypcjach. Koncerty Powstały dwa koncerty na fortepian i orkiestrę: f-moll op. 21 z 1829 r. i e-moll op. 11 z 1830 r. – oba z pierwszego okresu twórczości, pisane jeszcze w Polsce, osadzone w formie klasycznej. Inne Chopin skomponował 19 pieśni na głos z fortepianem, Trio fortepianowe oraz Sonatę wiolonczelową. Tablica przodków Światopogląd i preferencje polityczne Chopin przez całe życie był mocno wierzącym katolikiem. Daleki od dewocji, uważał wiarę za kwestię intymną. Znał świetnie na pamięć Pismo Święte i potrafił je cytować. Choć zupełnie wyjątkowo zdarzały mu się obrazoburcze sformułowania (np. o Bogu-Moskalu), to generalnie pozostawał zdecydowanie w nurcie religijnej ortodoksji. Przed śmiercią wyspowiadał się, komunikował i błogosławił obecnych, błagając Boga o łaski dla nich. W kwestiach społecznych Chopin pozostawał umiarkowanym konserwatystą. Nudziły go teorie egalitarystyczne, był przeciwnikiem socjalizmu oraz bez złudzeń oceniał milenarystyczne utopie socjalne. Nie cenił liberalizmu i miał skłonności monarchistyczno-legitymistyczne. Sam twierdził, że „kocham karlistów, nie cierpię filipistów”. Z drugiej strony, w stosunku do salonów arystokratycznych i plutokratycznych, zwłaszcza francuskich, odczuwał niechęć, a nawet pogardę. Chopin uważał się za Polaka, a za swój kraj ojczysty uznawał Polskę; emocjonalnie był szczegónie związany z Mazowszem. Nie miał antypatii wśród innych narodów, choć zdarzało mu się odnosić z niechęcią np. do Anglików czy do Żydów; szczególnie lubił i cenił Czechów. Nie był zwolennikiem zrywów powstańczych, które uważał za skazane na niepowodzenie; na tym tle doszło np. do ochłodzenia jego stosunków z Mochnackim. Upadek powstań z lat 1830–1831 i 1848 przeżywał jednak bardzo mocno. Pozostałe informacje Józef Sikorski, rówieśnik kompozytora, pisał w swoim „Wspomnieniu Szopena”, że Chopin jako dziecko płakał, gdy matka grała na fortepianie. W okresie II wojny światowej Niemcy początkowo zabronili wykonywania utworów Chopina, jednakże w późniejszym okresie zaczęli lansować tezę o jego rzekomym niemieckim pochodzeniu (rodzina Chopina pochodziła z pogranicza francusko-niemieckiego, z niezależnego księstwa Lotaryngii wcielonego do Francji dopiero w 1766 r., w którym ludność miejscowa posługiwała się dialektem romańskim, a dziadek Chopina – Franciszek pisał się także z niemiecka – Shopin, jednak Franciszek osiadł tam w pierwszym pokoleniu, a jego rodzina pochodziła w rzeczywistości z Alp na pograniczu szwajcarsko-niemieckim). 27 października 1943 roku w Krakowie Hans Frank otworzył wystawę poświęconą Chopinowi, mającą stanowić zaczątek wielkiego muzeum kompozytora. Ponadto Frank nabył we Francji maskę pośmiertną Chopina, fortepian marki Pleyel, na którym Chopin uczył zakochaną w nim szkocką arystokratkę Jane Stirling (obecnie w Collegium Maius UJ), a także bibliotekę nauczyciela Chopina Józefa Elsnera, autografy utworów i korespondencję kompozytora pochodzące z kolekcji francuskiego miłośnika Chopina Édouarda Ganche. Znaczenie twórczości Chopina W kulturze polskiej Chopin do dziś uważany jest za największego kompozytora polskiego, ale rola jego muzyki – acz nawiązywali do niej prawie wszyscy polscy kompozytorzy przez wiele następnych pokoleń – zdecydowanie wykraczała poza samą muzykę. Patriotyczną wymowę jego dzieł odczytywali nie tylko Polacy. Robert Schumann w 1836 roku na łamach „Neue Zeitschrift für Musik” napisał: Jego utwory, zwłaszcza polonezy i mazurki, traktowane były jak synonim polskości, odwoływano się do niej w momentach o specjalnej wymowie patriotycznej. Ignacy Jan Paderewski powiedział w setną rocznicę urodzin Chopina: Chopin pozostaje do dzisiaj jednym z najbardziej znanych na świecie Polaków. W muzyce europejskiej Oryginalna harmonia Chopina wywarła pewien wpływ na Richarda Wagnera, a jego miniatury dodatkowo inspirowały Roberta Schumanna i Franciszka Liszta. Przede wszystkim jednak był on właściwie pierwszym wybitnym twórcą tzw. szkół narodowych w muzyce romantycznej. Przykład Chopina zachęcił Edvarda Griega do podobnego wykorzystywania norweskiego folkloru. Z entuzjazmem wypowiadali się na temat muzyki Chopina w Rosji kompozytorzy „Potężnej Gromadki”, we Francji był on wzorem dla takich kompozytorów jak Gabriel Fauré, Claude Debussy i Maurice Ravel, a nawet młody Olivier Messiaen, a w Rosji – Aleksandr Skriabin i Siergiej Rachmaninow. Zdaniem niemieckiego muzykologa Alfreda Einsteina oddziaływanie Chopina było wyjątkowe: Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Fryderyka Chopina Od 1927 w Warszawie odbywa się Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Fryderyka Chopina, najstarszy na świecie monograficzny konkurs muzyczny. Jego twórcą był Jerzy Żurawlew. Po II wojnie światowej, w latach 1949–2005, konkurs był organizowany przez Towarzystwo im. Fryderyka Chopina w Warszawie. Obecnie jego organizatorem jest Narodowy Instytut Fryderyka Chopina. Festiwale muzyki Chopina odbywają się także w Dusznikach, Gandawie, Valldemossie, Genewie, Paryżu i innych miastach. W latach 50. i 60. XX w. dokonano nagrań dzieł wszystkich Chopina z udziałem najlepszych polskich pianistów. Redaktorem naczelnym wydania był Jan Ekier. Ochrona prawna Zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 3 lutego 2001 r. o ochronie dziedzictwa Fryderyka Chopina jego utwory i przedmioty z nim związane stanowią dobro ogólnonarodowe podlegające szczególnej ochronie. Ustawa dotyczy wykorzystania wizerunku i nazwiska Chopina w znakach towarowych, natomiast nie dotyczy jego twórczości, która znajduje się w domenie publicznej. Ochroną dziedzictwa kompozytora zajmuje się Narodowy Instytut Fryderyka Chopina (NIFC), przy wsparciu Urzędu Patentowego RP. Podmioty chcące zarejestrować znak towarowy zawierający nazwisko lub wizerunek Fryderyka Chopina muszą uzyskać wcześniejszą akceptację NIFC. Instytut wymaga, aby produkty opatrzone wizerunkiem lub nazwiskiem kompozytora były wysokiej jakości i kojarzyły się z Polską. Za wyrażenie zgody na używanie takiego znaku towarowego w celach komercyjnych Instytut pobiera opłatę roczną oraz procent od uzyskanych zysków. Fryderyk Chopin w kulturze masowej Nagrody Akademii Fonograficznej – „Fryderyki” Nawiązujące do imienia Chopina Nagrody Akademii Fonograficznej – „Fryderyki”, które zaczęto przyznawać w 1995, miały być polskim odpowiednikiem nagrody Grammy. Zamiar ten jednak się nie powiódł, gdyż w związku z zapaścią w polskiej branży fonograficznej stacje telewizyjne wycofały się z transmitowania gali, na której je wręczano. W 2006 po raz pierwszy nie odbyła się ceremonia wręczenia tych nagród. Listę ich zdobywców ogłoszono jedynie w Internecie. Piosenka Gazebo W 1983 roku na listy przebojów w całej Europie wspięła się piosenka I like Chopin włoskiego piosenkarza Paula Mazzoliniego (Gazebo). Chociaż Mazzolini śpiewał o muzyce Chopina, fortepianowy motyw, który przewija się w piosence, nie jest kompozycją Polaka. Przebój Gazebo nadal jest nadawany przez komercyjne rozgłośnie, choć najczęściej jako cover. Początek piosenki miał następujące słowa po angielsku: Remember that piano / So delightful unusual / That classic sensation / Sentimental confusion Used to say / I like Chopin / Love me now and again Eternal Sonata Japońska fascynacja muzyką Chopina oraz sztuką anime łączy gra Eternal Sonata na konsole Xbox 360 i PlayStation 3, wydana w Japonii w czerwcu 2007. Bohaterem gry jest Fryderyk Chopin, który na trzy godziny przed śmiercią trafia do bajkowej krainy, tam wraz z przyjaciółmi szuka leku na swoją chorobę. Fabularnej grze towarzyszy muzyka Chopina w wykonaniu rosyjskiego pianisty Stanisława Bunina. Literatura Twórczość Fryderyka Chopina znajdowała odniesienie w twórczości literackiej. Ukazały się opracowania tzw. literackich chopinianów, które opracowali m.in. Bronisław Edward Sydow (Chopin w literaturze: Poezja. Proza. Scena i film, 1949) i Edmund Słuszkiewicz (Wiersze o Chopinie. Antologia i bibliografia, 1964). Filmy o życiu kompozytora U kresu II Rzeczypospolitej w 1939 był planowany film opowiadający o życiu Chopina. W późniejszym czasie powstało wiele filmów o życiu kompozytora, w wielu z nich wiodącym wątkiem jest związek kompozytora z George Sand. Niektóre z filmów o Chopinie to: Nocturno der Liebe (Nokturn miłości), alternatywny tytuł – Chopin, niemiecki film niemy z 1919 roku w reżyserii Carla Boese, ukazujący relacje Chopina (Conrad Veidt) z trzema kobietami, jego młodzieńczą miłością Mariolką (Rita Clermont), ze śpiewaczką Sonją Radkowską (Gertrude Welcker), oraz z George Sand (Erna Denera). Tłem muzycznym filmu są utwory Chopina. Pamiętna pieśń (A Song to Remember) z 1945 roku w reżyserii Charles’a Vidora. Rolę Chopina zagrał Cornel Wilde, a Sand – Merle Oberon. Film był nominowany do Oscara w 6 kategoriach. Młodość Chopina (1951) w reżyserii Aleksandra Forda, traktował o okresie młodzieńczym życia artysty, zaś w rolę Chopina wcielił się Czesław Wołłejko. Błękitna nuta (1991) w reżyserii Andrzeja Żuławskiego ukazał 36 godzin z życia Chopina, którego rolę zagrał Janusz Olejniczak. Improwizacja (Impromptu, 1991), komedia romantyczna z Hugh Grantem jako Chopinem i Judy Davis jako Sand. Ostatnia podróż (1999), fabularyzowany dokument o podróży Chopina do Londynu i Szkocji. Kompozytora zagrał Andrzej Niemirski. Chopin. Pragnienie miłości (2002) w reżyserii Jerzego Antczaka ukazał historię życia artysty przez pryzmat relacji i związku z George Sand. W postać Chopina wcielił się w tym filmie Piotr Adamczyk. Sztuka Jarosława Iwaszkiewicza Lato w Nohant została sfilmowana cztery razy. Numizmatyka Banknoty W 1940 Bank Emisyjny w Polsce wyemitował banknot o nominale 10 zł, na którego rewersie przedstawiony został pomnik Fryderyka Chopina w Warszawie. W 200. rocznicę narodzin Chopina Narodowy Bank Polski wyemitował banknot kolekcjonerski o nominale 20 zł z wizerunkiem kompozytora. Monety Jego wizerunek został przedstawiony na polskiej monecie o nominale 50 zł, wyemitowanej w 1972 i 1974 roku. Moneta ta została wykonana ze srebra próby 750 w nakładzie łącznym 60 374 egzemplarzy, miała średnicę 30 mm i wagę 12,75 g, rant gładki. Ten sam wzór co moneta srebrna, miała również moneta złota o nominale 2 000 złotych, wyemitowana w 1977 roku. Moneta ta została wykonana z kruszcu próby 900 w nakładzie łącznym 4 000 egzemplarzy, miała średnicę 21 mm i wagę 8 g, rant gładki. Wizerunek Chopina widniał na banknocie o nominale 5000 zł, będącym w obiegu w latach 1982–1996. Wizerunek Chopina widnieje na kolekcjonerskiej złotej monecie o nominale 200 złotych wybitej w 1995 z okazji XIII Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. Fryderyka Chopina w Warszawie. W 1999 z okazji 150. rocznicy śmierci kompozytora Narodowy Bank Polski wyemitował dwie poświęcone jemu monety kolekcjonerskie, złotą o nominale 200 złotych i srebrną dziesięciozłotową oraz okolicznościową dwuzłotówkę. Filatelistyka Poczta Polska wyemitowała 26 znaczków poświęconych pamięci kompozytora: znaczek z 1927 o nominale 40 gr (Odsłonięcie pomnika Fryderyka Chopina w Warszawie) cztery znaczki z 1947 o nominale 3 zł w cyklu serii pt. „Kultura polska” znaczek z 1949 o nominale 15 zł w cyklu serii „Sławni Polacy: Adam Mickiewicz, Fryderyk Chopin i Juliusz Słowacki” dwa znaczki z 1951 o nominałach 45 i 90 gr w cyklu serii „Festiwal Muzyki Polskiej” seria trzech znaczków z 1954 o nominałach 0,45; 0,60 i 1,00 zł poświęcona V Konkursowi Pianistycznemu im. Fryderyka Chopina w Warszawie seria dwóch znaczków z 1955 o nominałach 40 i 60 gr poświęcona V Międzynarodowemu Konkursowi Pianistycznemu im. Fryderyka Chopina w Warszawie znaczek z 1956 o nominale 4 zł (Dzień Znaczka Warszawa – Budapeszt 1956) seria trzech znaczków z 1960 o nominałach 60 gr, 1,50 i 2,50 zł poświęcona 150. rocznicy urodzin Fryderyka Chopina znaczek z 1962 o nominale 60 gr z cyklu serii pt. „Wielcy Polacy” znaczek z 1970 o nominale 2,50 zł z okazji VIII Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. Fryderyka Chopina w Warszawie znaczek z 1975 o nominale 1,50 zł z okazji IX Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. Fryderyka Chopina w Warszawie znaczek z 1980 o nominale 6,90 zł z okazji X Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. Fryderyka Chopina w Warszawie znaczek z 1992 o nominale 2000 zł z cyklu serii pt. „Światowa Wystawa EXPO '92 w Sevilli” znaczek z 1995 o nominale 80 gr z okazji XIII Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. Fryderyka Chopina w Warszawie znaczek z 1999 o nominale 1,40 zł z okazji 150. rocznicy śmierci Fryderyka Chopina znaczek z 2001 o nominale 1 zł z cyklu serii pt. „Polskie milenium” znaczek z 2005 o nominale 2,20 zł z okazji XV Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. Fryderyka Chopina w Warszawie dwa znaczki z 2010 o nominale 4,15 zł z okazji Roku Fryderyka Chopina Nazewnictwo astronomiczne Chopin (krater merkuriański) (3784) Chopin Pomniki i tablice Fryderyka Chopina w Polsce Zobacz też lista uczniów Fryderyka Chopina Sylfidy Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Kolekcja poświęcona Fryderykowi Chopinowi w zbiorach Biblioteki Narodowej na portalu Polona Chopin.nifc.pl – strona internetowa prowadzona przez Narodowy Instytut Fryderyka Chopina Chopin.pl – strona internetowa prowadzona przez Towarzystwo im. Fryderyka Chopina Strona internetowa prowadzona przez Polskie Radio Chopin Biografie kanonu polskiej Wikipedii Absolwenci i studenci Szkoły Głównej Muzyki Absolwenci Liceum Warszawskiego Polscy kompozytorzy romantyzmu Polscy pianiści Polscy nauczyciele muzyki Polscy nauczyciele domowi Artyści związani z Paryżem Artyści związani z Warszawą (Królestwo Kongresowe) Polacy we Francji 1795–1918 Członkowie Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu Ludzie związani z Radziwiłłami herbu Trąby Muzycy związani z Warszawą Polacy upamiętnieni nazwami uniwersytetów Osoby przedstawione na banknotach PRL Osoby przedstawione na polskich monetach Osoby upamiętnione nazwami kraterów na Merkurym Osoby upamiętnione nazwami planetoid Polacy pochodzenia francuskiego Zmarli na gruźlicę Pochowani na Cmentarzu Père-Lachaise w Paryżu Urodzeni w 1810 Zmarli w 1849

4342977

https://pl.wikipedia.org/wiki/Krzysztof%20Stanowski%20%28dziennikarz%29

Krzysztof Stanowski (dziennikarz)

Krzysztof Jakub Stanowski (ur. 21 lipca 1982 w Warszawie) – polski dziennikarz, publicysta, felietonista i przedsiębiorca, właściciel grupy Weszło, założyciel Kanału Sportowego. Życiorys Jest absolwentem IX Liceum Ogólnokształcącego im. Klementyny Hoffmanowej w Warszawie. Podjął również studia dziennikarskie, których nie ukończył. Karierę dziennikarską rozpoczął w wieku 14 lat, kiedy został przyjęty na staż w redakcji „Przeglądu Sportowego”. W latach 1997–2001 pisał teksty na łamach magazynu „Nasza Legia”. W 2002 był korespondentem „Przeglądu Sportowego” na Mistrzostwach Świata w Korei Południowej i Japonii, a w 2005 został szefem działu piłkarskiego tej gazety. Następnie współpracował z „Super Expressem”, „Dziennikiem” oraz redakcjami „Futbol” i „Futbolnews”. Był krajowym przedstawicielem firm bukmacherskich: „bet24” oraz „Party Gaming”. Jest założycielem i właścicielem grupy medialnej Weszło, w której skład wchodzą powstały w 2008 portal weszlo.com, telewizja internetowa WeszłoTV, a także biuro podróży Weszło Travel oferujące podróże na mecze piłkarskie w całej Europie. W latach 2018–2022 w ramach grupy działało również internetowe radio sportowe weszło.fm. W latach 2008–2014 i od 2023 redaktor naczelny serwisu weszło.com. Współtworzył bestsellerowe biografie piłkarzy: Andrzeja Iwana, Wojciecha Kowalczyka i Grzegorza Szamotulskiego. W 2013 został nominowany do nagrody Grand Press dla najlepszego polskiego dziennikarza. W latach 2016–2017 na antenie Eleven Sports prowadził autorski program Stan Futbolu, który następnie współtworzył na antenach WeszłoTV/weszlo.fm, a następnie w TVP Sport. Według wypowiedzi Bogusława Leśnodorskiego za jego prezesury w Legii Warszawa (2014–2017) Stanowski doradzał przy transferach zawodników do tego klubu. W 2018 założył klub piłkarski KTS Weszło, który rok później awansował do warszawskiej A klasy. Był współorganizatorem sprowadzenia do tego klubu piłkarzy z Demokratycznej Republiki Konga, którzy występowali w Afryce na szczeblu amatorskim, w pełni finansując operacje, a także organizację życia piłkarzy po przybyciu do Polski. Spośród sprowadzonych zawodników, Marveille Fundambu trafił z czasem kolejno do pierwszoligowych Radomiaka Radom i Widzewa Łódź, a Ituku Owe Bonyanga do drugoligowego Znicza Pruszków. Został członkiem Fundacji Na Rzecz Rozwoju Demokratycznej Republiki Konga. W marcu 2020 wspólnie z Michałem Polem, Tomaszem Smokowskim i Mateuszem Borkiem uruchomił Kanał Sportowy w serwisie YouTube. Kanał już w pierwszym roku funkcjonowania zgromadził ponad pół miliona subskrybentów, a zamieszczone tam materiały zanotowały łącznie 194 mln odtworzeń. Ponadto dodatkowy kanał, Kanał Sportowy Extra, zebrał 192 tys. subskrybentów i ponad 36 mln wyświetleń treści. W 2021 kanał wygenerował ponad 10 mln zł przychodów. W 2021 wraz z Robertem Mazurkiem wydał tomik wierszy pt. Kmioty Polskie, z którego dochód przeznaczono na cele charytatywne. Wydanie pozycji było happeningiem, poprzez który dziennikarz wyraził sprzeciw wobec pobierania opłaty reprograficznej. W maju 2021 Stanowski rozpoczął również konsultacje oraz zbieranie podpisów pod projektem ustawy mającym w założeniu zniesienie tzw. ustawy reprograficznej. W tym samym roku był gościem programu Kuby Wojewódzkiego. Wcześniej gościł w audycji Rozmowy: Wojewódzki & Kędzierski na antenie Newonce.radio. W 2022, po zaangażowaniu przez Marcina Najmana (i jego federację MMA-VIP) do współpracy Andrzeja Zielińskiego, Stanowski wyraził sprzeciw wobec obecności osób związanych ze światem przestępczym w życiu publicznym, co odbiło się szerokim echem w mediach internetowych. Dziennikarz rozpoczął także działania w swoim mniemaniu mające na celu edukację potencjalnych odbiorców widowiska co do szkodliwości działań mafii pruszkowskiej w latach 90. W efekcie wydarzenie utraciło wszystkich sponsorów, a miasta Kielce i Wieluń zrezygnowały z organizacji gali. 13 października 2023 opublikował oświadczenie o odejściu z Kanału Sportowego (z zachowaniem trzymiesięcznego okresu wypowiedzenia, z zastrzeżeniem, że strony mogły ustalić inaczej). Kontrowersje Z uwagi na jego wypowiedzi w mediach społecznościowych i witrynach internetowych, jego zachowanie zostało określone jako prowokacyjne, oburzające, tabloidowe czy wulgarne. W związku z treściami w książce Stan Futbolu Stanowski w 2017 został pozwany przez dziennikarza Dariusza Tuzimka, a po przeprowadzeniu procesu – uznany za winnego naruszenia dóbr osobistych powoda dokonanych przez publikację nieprawdziwych informacji i nieuprawnionych ocen, a wyrok sądu drugiej instancji stał się prawomocny 1 lutego 2022. W związku z tym przeprosiny miał opublikować zarówno Stanowski, jak i Wydawnictwo Czerwone i Czarne. Orzeczenie zostało wykonane przez wydawnictwo (przeprosiny i zadośćuczynienie), natomiast wobec niewykonania treści wyroku przez Stanowskiego (publikacja przeprosin na stronie Weszlo.com i uiszczenie kosztów sądowych na rzecz Tuzimka) w lipcu 2022 jego konto zostało zajęte przez komornika. W lipcu 2022 dziennikarz śledczy Szymon Jadczak w artykule pt. Michniewicz – Stanowski – Fryzjer. Historia znajomości opisał m.in. kontakty Stanowskiego i Czesława Michniewicza z oskarżonymi w procesie „piłkarskiej mafii”. W maju 2023 roku zaprezentował w Kanale Sportowym na platformie internetowej YouTube krytyczny materiał na temat dotychczasowej kariery Natalii Janoszek. Według redaktora, Janoszek stała się celebrytką w polskim show businessie głównie przez niekompetencję reporterów kreujących ją na gwiazdę, którzy opierali się tylko na jej własnych stwierdzeniach; zasugerował nieprawdziwość i zmyślenie jej dokonań w Indiach. Według dziennikarza, Janoszek miała dla swoich korzyści wyolbrzymiać swoje osiągnięcia, które rozpowszechniły popularne media telewizyjne i internetowe. W czerwcu 2023 roku Janoszek zapowiedziała, że skieruje do sądu pozew o ochronę dóbr osobistych przeciwko Stanowskiemu. Dziennikarz oznajmił, że powtórzy swoje zarzuty przed sądem. 13 czerwca 2023 Sąd Okręgowy w Warszawie w ramach zabezpieczenia powództwa zakazał Kanałowi Sportowemu i Krzysztofowi Stanowskiemu publikacji treści z tezami, że Janoszek zmyśliła swoją karierę i oszukuje odbiorców. Mimo to, 28 lipca 2023 roku zaprezentował kolejny materiał poświęcony celebrytce, w którym podtrzymuje swoje zarzuty. Działalność charytatywna Prowadzi profil na portalu społecznościowym Twitter, gdzie obserwuje go ponad 750 tys. osób. Swoją popularność wykorzystuje m.in. do celów charytatywnych. Jest inicjatorem akcji #DobroWraca, pierwszego polskiego charytatywnego TwittUp-u, który ma na celu zbiórki pieniędzy dla potrzebujących. Współpracuje z Fundacją SiePomaga i należącym do niej największym polskim portalem zbiórek charytatywnych o tej samej nazwie. W 2017, za zainicjowanie akcji charytatywnej na Twitterze i promowanie oryginalnego sposobu uprawiania zawodu, wychodzącego poza kanony tradycyjnego dziennikarstwa, został wyróżniony nagrodą InicjaTOR; odebrał statuetkę podczas gali finałowej plebiscytu MediaTory – Studenckie Nagrody Dziennikarskie. W 2018, w uznaniu tej samej akcji, został laureatem nagrody Prezydenta RP „Dla Dobra Wspólnego” w kategorii Człowiek-lider. W 2021 roku przekazał 19 tys. złotych na rzecz Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy. Życie prywatne Syn Urszuli, jego ojciec zmarł w 1997. W młodości był harcerzem 53 WDHiZ. Żonaty z Martą, mają synów Leona i Aleksandra. Interesuje się hiszpańskim futbolem, kibicuje FC Barcelonie. Publikacje Kowal. Prawdziwa historia, Poznań: Zysk i S-ka, 2003, (wraz z Wojciechem Kowalczykiem) Andrzej Iwan. Spalony, Warszawa: Buchmann, 2012, (wraz z Andrzejem Iwanem) Szamo, Warszawa: Buchmann, 2013, (wraz z Grzegorzem Szamotulskim) Stan futbolu. Tajemnice boiska, szatni i piłkarskich gabinetów, Warszawa: Czerwone i Czarne, 2016, Kmioty Polskie, Warszawa: Kanał Sportowy, 2022, (wraz z Robertem Mazurkiem) Nagrody 2017: InicjaTOR 2018: Człowiek-lider – Nagroda Prezydenta RP „Dla Dobra Wspólnego” Przypisy Absolwenci IX Liceum Ogólnokształcącego im. Klementyny Hoffmanowej w Warszawie Ludzie urodzeni w Warszawie Harcerze związani z Warszawą Osobowości telewizyjne związane z TVP Polskie osobowości YouTube Polscy dziennikarze prasowi Polscy dziennikarze sportowi Polscy dziennikarze telewizyjni Polscy dziennikarze radiowi Polscy redaktorzy naczelni Polscy publicyści Polscy felietoniści Polscy przedsiębiorcy Urodzeni w 1982

179

https://pl.wikipedia.org/wiki/Agnostycyzm

Agnostycyzm

Agnostycyzm ( α- a-, bez + γνώσις gnōsis, wiedzy; od gnostycyzmu) – pogląd filozoficzny, według którego obecnie niemożliwe jest całkowite poznanie rzeczywistości. W kontekście religijnym agnostycyzm oznacza niemożliwość dowiedzenia się, czy Bóg lub bogowie istnieją, czy też nie. Osobą, która wprowadziła termin agnostycyzm, jest Thomas Henry Huxley. Agnostycyzm przybiera różne formy, i tak agnostyk może być ateistą, teistą albo żadnym z nich. Bertrand Russell w broszurze „Kto to jest agnostyk?” stwierdził, że chrześcijanie twierdzą, że wiemy, że Bóg jest, ateiści – że wiemy, że Boga nie ma, natomiast agnostycy przyjmują, że nie ma dostatecznych podstaw, aby potwierdzić istnienie Boga lub mu zaprzeczyć. Według filozofa Jana Hartmana agnostycyzm można opisać następująco: Agnostycyzm to postawa uczciwości intelektualnej. Agnostyk mówi tak: gdyby Bóg istniał, oczekiwałby, że będę agnostykiem, bo naprawdę nie wiem. Jest pychą udawać, że się wie coś, czego się nie wie. Za najprostszą – acz nie we wszystkich przypadkach trafną – różnicę w odróżnieniu agnostyka od ateisty można przyjąć stwierdzenie: Ateista nie wierzy i zaprzecza, agnostyk nie jest przekonany do istnienia Boga (lub bogów), ale też nie zaprzecza jego (ich) istnieniu. Etymologia Słowo „agnostyk” wprowadził Thomas Henry Huxley w 1871 r., aby opisać filozofię, która sprzeciwia się gnostycyzmowi, mając na myśli nie tylko grupę religijną z początku pierwszego tysiąclecia, lecz wszystkie twierdzenia duchowej lub mistycznej wiary. Przywódcy wczesnego Kościoła chrześcijańskiego używali greckiego słowa gnoza (wiedza, poznanie) dla opisania „wiedzy duchowej”. Agnostycyzmu nie wolno mylić z religijnymi nurtami przeciwstawnymi doktrynie gnozy i gnostycyzmu; te nurty zwykle nie mają wiele wspólnego z agnostycyzmem. Huxley użył pojęcia w znaczeniu generalnym. Klasyfikacja agnostycyzmu Agnostycyzm można podzielić na kilka kategorii. Współczesne wersje to: Silny agnostycyzm – istnienia Boga lub bogów nie można udowodnić w żaden sposób i nigdy nie uda się tego udowodnić. Słaby agnostycyzm – istnienie Boga lub bogów jest obecnie niewiadome, lecz może stać się wiadome w przyszłości, dlatego na razie należy wstrzymać się z oceną. Agnostyzm teistyczny (również agnostycyzm religijny) – nie wiadomo, czy bogowie istnieją, a mimo to nadal w nich wierzy. Agnostycyzm religijny odrzuca jednak wszystkie treści religijne, zawarte w tradycji i świętych księgach uważając, że ich wartość poznawcza jest zbliżona do legend. Według niego, aby coś zbadać, trzeba mieć ścisłą definicję tego, co się bada – dopiero wtedy możliwe jest stworzenie odpowiedniej metody i przyrządu badawczego. Ateizm agnostyczny – nie wierzy w żadnego boga, mimo że wie o braku możliwości udowodnienia nieistnienia bóstw. Ignostycyzm – pytanie o istnienie Boga jest pozbawione sensu, ponieważ nie posiada ono weryfikowalnych (czy testowalnych) skutków i dlatego powinno być zignorowane. Teizm agnostyczny – wierzy w możliwość istnienia bogów, nie mogąc tego udowodnić. Definicja agnostycyzmu według Richarda Dawkinsa Richard Dawkins w swojej książce Bóg urojony przedstawia siedmiostopniową skalę wiary w boga lub bogów: Silny teizm – wierzę i WIEM, że bóg istnieje. De facto teizm – nie wiem, czy bóg istnieje, ale silnie w niego wierzę i żyję w przekonaniu, że tak jest. Słaby teizm – nie jestem pewien, czy bóg jest, ale i tak w niego wierzę. Agnostycyzm – istnienie boga i jego nieistnienie są tak samo niemożliwe do udowodnienia. Słaby ateizm – nie wiem, czy bóg istnieje, ale jestem sceptyczny. De facto ateizm – nie wiem na pewno, ale uważam, że bóg jest bardzo nieprawdopodobny. Silny ateizm – wiem na pewno, że boga nie ma. Agnostycyzm a poznanie Agnostycyzm filozoficzny to pogląd odnoszący się do ludzkiego poznania. Głosi on, że ludzkie poznanie jest ograniczone i nie dostarcza obiektywnej wiedzy o rzeczywistości lub nie możemy zweryfikować jej prawdziwości. Jest to pojęcie bardzo bliskie sceptycyzmowi filozoficznemu. Agnostycyzm skupia się wyłącznie na możliwościach poznania, nie zaś na jego wartości. Agnostycyzm w Polsce W Polsce agnostycy według badań CBOS z 2012 r. stanowią razem z ateistami i bezwyznaniowcami 4,2% społeczeństwa i podobnie jak ateiści zgrupowani są wokół: portalu racjonalista.pl Polskiego Stowarzyszenia Racjonalistów Towarzystwa Kultury Świeckiej im. Tadeusza Kotarbińskiego Polskiego Stowarzyszenia Wolnomyślicieli im. Kazimierza Łyszczyńskiego Stowarzyszenia na rzecz państwa neutralnego światopoglądowo NEUTRUM W rzeczywistości odsetek ten jest zdecydowanie wyższy ponieważ wiele osób, które opuściły kościół i porzuciły wiarę nie dokonało aktu apostazji. Agnostycy są też określani jako religijna szara strefa. Kościół katolicki wobec agnostycyzmu Kościół katolicki traktuje agnostycyzm podobnie jak ateizm. Katechizm Kościoła Katolickiego uznaje agnostycyzm w odniesieniu do Boga za grzech przeciwko cnocie religijności, uważając, że agnostycyzm może się wiązać zarówno z jakimś poszukiwaniem Boga, jak i z ucieczką przed ostatecznymi pytaniami egzystencjalnymi oraz lenistwem sumienia moralnego i być równoznaczny z ateizmem praktycznym. Krytyka agnostycyzmu Agnostycyzm krytykuje się z perspektywy różnych stanowisk. Niektórzy myśliciele religijni widzą agnostycyzm jako ograniczający zdolność umysłu do poznania rzeczywistości do materializmu. Niektórzy ateiści krytykują użycie terminu agnostycyzm jako funkcjonalnie nierozróżnialnego od ateizmu. Powoduje to częstą krytykę tych, którzy przyjmują ten termin, unikając etykiety ateistycznej. Krytyka teistyczna Krytycy teistyczni twierdzą, że w praktyce agnostycyzm jest niemożliwy, ponieważ człowiek może żyć tylko tak, jakby Bóg nie istniał (etsi deus non-daretur), lub jakby istniał Bóg (etsi deus daretur). Uczeni religijni tacy jak Laurence B. Brown krytykują nadużycia słowa agnostycyzm, twierdząc, że stał się jednym z najbardziej błędnych terminów w metafizyce. Laurence B. Brown stawia pytanie: „Twierdzisz, że nic nie może być znane z całą pewnością ... jak więc możesz być tak pewny?”. Krytyka ateistyczna Według Richarda Dawkinsa, rozróżnienie między agnostycyzmem a ateizmem jest niewygodne i zależy od tego, jak blisko zera osoba jest skłonna ocenić prawdopodobieństwo istnienia jakiegokolwiek podmiotu podobnego do boga. O sobie, kontynuuje Dawkins: „Jestem agnostykiem tylko w takim zakresie, w jakim jestem agnostykiem o wróżkach na dole ogrodu”. Dawkins identyfikuje również dwie kategorie agnostycyzmu; „Tymczasowa Agnostykacja w praktyce” (TAP) i „Stała Agnostykacja Zasad” (PAP). Stwierdza on, że „agnostycyzm o istnieniu Boga należy do kategorii przejściowej lub kategorii TAP albo istnieje albo nie. Jest to pytanie naukowe, pewnego dnia możemy znać odpowiedź, a tymczasem możemy powiedzieć coś dość silnego O prawdopodobieństwie” i uważa PAP za „głęboko nieunikniony rodzaj ogrodzenia”. Zobacz też czajniczek Russella egzystencjalizm gnostycyzm panteizm Internetowa Lista Ateistów i Agnostyków ruch racjonalistyczny relatywizm sceptycyzm sekularyzm solipsyzm dyskordianizm Przypisy Linki zewnętrzne Agnostycyzm Barbara Stanosz Agnostycyzm Maria Szyszkowska Agnosticism , Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-12]. Antropologia filozoficzna Epistemologia

21993

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wybory%20prezydenckie%20w%20Polsce

Wybory prezydenckie w Polsce

Wybory prezydenckie – wybory, w których wybiera się Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Odbywają się one co 5 lat na zarządzenie marszałka Sejmu, chyba że z jakiegoś powodu (głównie z powodu śmierci lub rezygnacji z urzędu prezydenta) kadencja prezydenta zakończy się szybciej. Ta sama osoba może sprawować urząd prezydenta jedynie przez dwie kadencje. Bierne prawo wyborcze przysługuje wszystkim obywatelom Polski, którzy ukończyli 35 lat, nie są pozbawieni praw wyborczych do Sejmu i zbiorą przynajmniej 100 tysięcy podpisów osób popierających ich kandydaturę. Czynne prawo wyborcze posiadają wszyscy pełnoletni obywatele Polski, również ci zamieszkali na stałe za granicą (od 2000 roku mogą głosować również w drugiej turze). Procedura Prezydentem zostaje ten kandydat, który otrzyma ponad połowę wszystkich ważnie oddanych głosów. Frekwencja wyborcza nie wpływa na ważność wyborów (warto dodać, iż w Polsce podczas wyborów prezydenckich jest ona najwyższa). W przypadku, gdy żaden z kandydatów nie otrzyma wymaganej liczby głosów, dwa tygodnie później odbywa się II tura głosowania, w której uczestniczą dwaj kandydaci z największą liczbą głosów z I tury. Dla zwycięstwa w II turze wystarczy otrzymać więcej głosów niż inny kandydat. Jeżeli przed II turą którykolwiek z dwóch kandydatów, którzy do niej przeszli, wycofa zgodę na kandydowanie, utraci prawo wyborcze lub umrze, w jego miejsce do wyborów w II turze dopuszcza się kandydata, który otrzymał kolejno największą liczbę głosów w I turze. W takim przypadku datę ponownego głosowania odracza się o kolejne 14 dni. Państwowa Komisja Wyborcza niezwłocznie wówczas informuje, w drodze uchwały, o dopuszczeniu nowego kandydata wyborów prezydenckich w II turze oraz podaje do publicznej wiadomości datę przeprowadzenia ponownego głosowania. W III RP wybory prezydenckie przypadały jesienią, dopóki nie zmieniło się to z powodu śmierci Lecha Kaczyńskiego. Konstytucja RP wyborom prezydenta RP poświęca artykuły 127-130, ustalając: powszechność, równość wyborów, a także bezpośredniość i tajność głosowania. Szczegółowe zasady i tryb zgłaszania kandydatów i przeprowadzania wyborów oraz warunki ważności określa dział V ustawy z dnia 5 stycznia 2011 r. Kodeks wyborczy (). Wyniki wyborów Uwagi Zobacz też referendum, plebiscyt czynne prawo wyborcze, bierne prawo wyborcze ordynacja wyborcza Przypisy

23992

https://pl.wikipedia.org/wiki/Polska%20Rzeczpospolita%20Ludowa

Polska Rzeczpospolita Ludowa

Polska Rzeczpospolita Ludowa (PRL); (do 1952: Rzeczpospolita Polska; pot. Polska Ludowa) – historyczne państwo polskie istniejące w latach 1944–1989. Polska w tym okresie była państwem niesuwerennym oraz satelickim pozostającym pod polityczną dominacją ZSRR. Rządy sprawowała komunistyczna Polska Partia Robotnicza, a następnie Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, jako partia hegemoniczna, przy formalnym istnieniu ugrupowań satelickich, tzw. stronnictw sojuszniczych (Zjednoczone Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Demokratyczne). Powstanie Zgodnie z postanowieniami konferencji jałtańskiej legitymizacja władzy w Polsce miała się dokonać na drodze demokratycznych wyborów w jak najkrótszym terminie. Do tego czasu rządzić miał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej powołany w trakcie konferencji moskiewskiej w czerwcu 1945, pod nadzorem trzech mocarstw koalicji antyhitlerowskiej i uznany przez nie za legalny rząd polski, przy jednoczesnym wycofaniu przez Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone uznania rządu RP na uchodźstwie. Na konferencji poczdamskiej Bolesław Bierut zobowiązał się na piśmie do przeprowadzenia wolnych i nieskrępowanych wyborów na początku 1946 roku, co było warunkiem poparcia Wielkiej Brytanii dla polskich roszczeń terytorialnych wobec Niemiec. Wybory zostały przeprowadzone w rok później – 19 stycznia 1947 – i sfałszowane przez aparat policyjny (Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego podporządkowane PPR), przy bezpośrednim udziale funkcjonariuszy NKWD, metodami sprawdzonymi we wcześniejszym referendum ludowym (1946). Uzyskane w ten sposób zwycięstwo wyborcze tzw. Bloku Demokratycznego (złożonego z PPR, koncesjonowanego PPS i satelickich wobec PPR ugrupowań) nad opozycyjnym Polskim Stronnictwem Ludowym było, w świetle prawa międzynarodowego, formalną legitymizacją władzy Polskiej Partii Robotniczej, i jej spadkobierców, w Polsce. Wyniki sfałszowanych wyborów nie zostały bowiem zakwestionowane przez Wielką Brytanię i USA, gwarantów porozumienia jałtańskiego. Były premier RP, wicepremier TRJN i prezes PSL, Stanisław Mikołajczyk, został (wobec groźby aresztowania) zmuszony do ucieczki za granicę. Geneza Koncepcja utworzenia na terenie Polski państwa komunistycznego pojawiła się po raz pierwszy w środowisku polskich oraz rosyjskich komunistów w nawiązaniu do idei światowej rewolucji komunistycznej. W wyniku przewrotu bolszewickiego (rewolucji październikowej) w 1917 roku komuniści przejęli władzę w Republice Rosyjskiej. Utworzona przez nich Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka jako cel ideowy deklarowała wprowadzanie komunistycznego ustroju w krajach sąsiadujących metodami rewolucyjnymi, a więc zbrojnie. 16 grudnia 1918 na zjeździe połączeniowym SDKPiL i PPS-Lewicy została powołana Komunistyczna Partia Robotnicza Polski (od 1925 Komunistyczna Partia Polski). KPRP od 1919 była organizacją nielegalną. W czasie wojny polsko-bolszewickiej na zajętych przez Armię Czerwoną terytoriach Polski, Białorusi, Litwy i Ukrainy komuniści tworzyli efemeryczne komunistyczne państwa marionetkowe takie jak w 1920 Galicyjska Socjalistyczna Republika Rad, czy w 1919 Litewsko-Białoruska Socjalistyczna Republika Rad (Litbieł) i Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka, jako instrument obalenia powstałych w 1918 po rozpadzie Imperium Rosyjskiego niepodległych demokratycznych państw narodowych – Rzeczypospolitej Polskiej, Republiki Litewskiej i Ukraińskiej Republiki Ludowej. Współpraca komunistów polskich z Rosją Sowiecką w czasie inwazji na Polskę obejmowała, oprócz walki w szeregach Armii Czerwonej przeciwko Wojsku Polskiemu, również powołanie Polrewkomu – marionetkowego rządu planowanej Polskiej Republiki Rad. Odezwę o przejęciu władzy w Polsce ogłoszono 30 lipca w Wilnie i ponownie w Białymstoku, pierwszym większym mieście za tzw. linią Curzona, zajętym 28 lipca 1920 przez Armię Czerwoną. Krótkotrwałą stałą siedzibą TKRP był Pałac Branickich w Białymstoku. Polrewkom w Manifeście do polskiego ludu roboczego miast i wsi (autorstwa Feliksa Dzierżyńskiego) ogłoszonym 30 lipca 1920 roku w Wilnie jako główny cel zapowiadał utworzenie Polskiej Socjalistycznej Republiki Rad. Działający w sierpniu 1920 Polrewkom, którego kierownictwo (Julian Marchlewski, Feliks Dzierżyński i Feliks Kon) posuwało się specjalnym pociągiem w ślad za nacierającą na Warszawę Armią Czerwoną, stanowił prototyp utworzonego w 1944 Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. W wyniku klęski w Bitwie Warszawskiej ofensywa bolszewików załamała się i zostali oni zmuszeni do uznania niepodległości Polski podpisując początkowo 12 października 1920 w Rydze zawieszenie broni, a 18 marca 1921 traktat pokojowy, który wytyczył granicę polsko-radziecką. Sytuacja ta utrzymała się do agresji III Rzeszy i ZSRR na Polskę, po której 28 września 1939 III Rzesza oraz ZSRR podzieliły między siebie terytorium Polski według ustaleń paktu Ribbentrop-Mołotow. Ostatecznie po zakończeniu II wojny światowej, wskutek zajęcia terytorium Europy Środkowo-Wschodniej po Łabę przez Armię Czerwoną, tereny państwa polskiego znalazły się całkowicie w sferze wpływów Rosji sowieckiej, w konsekwencji koncepcja komunistycznej Polski mogła zostać zrealizowana. Przez cały okres istnienia II Rzeczypospolitej KPP, jako partia zmierzająca przemocą do zmiany ustroju Polski, a także podporządkowana zagranicznemu ośrodkowi decyzyjnemu (Międzynarodówka Komunistyczna (Komintern)) i finansowana z zagranicy, była partią nielegalną. KPP wzywała do rewizji granic Polski na rzecz Niemiec (przekazania Niemcom Górnego Śląska i Pomorza, a ZSRR etnicznie mieszanych terenów na wschód od tzw. linii Curzona). KPP działała poprzez kontrolowane lub infiltrowane przez siebie organizacje legalne (partie polityczne, stowarzyszenia, związki zawodowe), wydawała w ten sposób prasę oficjalną i wprowadzała posłów do Sejmu RP (Tomasz Dąbal, Stanisław Łańcucki, Jerzy Czeszejko-Sochacki, Sylwester Wojewódzki, Tadeusz Żarski). Jednocześnie komuniści działali w Polsce, dokonując zabójstw (Hibner, Kniewski i Rutkowski – 1925) i prowadząc systematyczną działalność wywiadowczą na rzecz ZSRR (Wydział Wojskowy KC KPP). Z kolei w ZSRR na terenach BSRR i USRR utworzono w latach 20. polskie okręgi autonomiczne: tzw. Dzierżyńszczyznę i Marchlewszczyznę, zlikwidowane w latach 30. w ramach tzw. operacji polskiej NKWD, będącej istotną częścią tzw. wielkiej czystki. W sierpniu 1938 Stalin zlikwidował KPP, nakazując uprzednio od lutego 1937 wymordowanie większości jej przywódców, oskarżając ich o współpracę z Policją Państwową i Oddziałem II Sztabu Głównego WP. Po rozwiązaniu KPP, zawarciu paktu Ribbentrop-Mołotow, agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939, wojskowej okupacji terytorium Rzeczypospolitej przez Wehrmacht i Armię Czerwoną, a następnie formalnym traktacie rozbiorowym (pakcie o granicach i przyjaźni), zawartym pomiędzy III Rzeszą a ZSRR 28 września 1939 i aneksji wschodnich terytoriów RP przez ZSRR w październiku 1939, idea komunistycznej Polski powróciła w planach politycznych Stalina w roku 1940. Pewną liczbę oficerów Wojska Polskiego, np. Zygmunta Berlinga, wyselekcjonowanych przez INO NKWD w obozach w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku nie wymordowano wiosną 1940 w trakcie zbrodni katyńskiej, lecz byli przetrzymywani przez NKWD we względnie dobrych warunkach do wykorzystania na wypadek konfliktu z III Rzeszą. W ZSRR wydawano gazety i pisma polskojęzyczne („Czerwony Sztandar”, „Nowe Widnokręgi”), demonstracyjnie obchodzono w dniach 25–26 listopada 1940, tzw. dni mickiewiczowskie. Po agresji III Rzeszy, ZSRR pod naciskiem brytyjskim był zmuszony przywrócić stosunki dyplomatyczne z Rządem RP, zerwane jednostronnie w dniu agresji na Polskę 17 września 1939, zgodzić się na uwolnienie aresztowanych i deportowanych przez NKWD obywateli Rzeczypospolitej i na tworzenie Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR podporządkowanych rządowi Rzeczypospolitej, pod dowództwem byłego więźnia Łubianki gen. Władysława Andersa. Ustępstwa Stalina były wywołane przez katastrofalną sytuację militarną ZSRR w 1941 r. i potrzebę materialnej pomocy Wielkiej Brytanii i USA. Po klęsce Wehrmachtu pod Moskwą z zawartych uzgodnień strona radziecka zaczęła się stopniowo wycofywać. Latem 1942 doszło do ewakuacji do Iranu wojsk Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR (tzw. Armii Andersa). Berling z grupą kilkunastu oficerów Wojska Polskiego (żołnierze Armii Andersa) pozostali w ZSRR pomimo rozkazu wyjazdu i zostali później przez sąd wojenny II Korpusu Polskiego skazani zaocznie jako dezerterzy. Innym krokiem, dokonanym przez Stalina po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej, było reaktywowanie na terytorium okupowanej przez III Rzeszę Polski partii komunistycznej, zlikwidowanej formalnie przez Komintern 16 sierpnia 1938. 5 stycznia 1942 roku w Warszawie, z inicjatywy Kominternu, przez przybyłych z ZSRR polskich komunistów z tzw. Grupy Inicjatywnej (zrzuconych przez lotnictwo sowieckie na spadochronach 28 grudnia 1941 w okolicach Wiązowny), poprzez połączenie organizacji Związek Walki Wyzwoleńczej (utworzonej we wrześniu 1941) z kilkoma istniejącymi konspiracyjnymi grupami komunistycznymi, została utworzona Polska Partia Robotnicza (PPR). Autorem nazwy partii był Józef Stalin, który 27 sierpnia 1941 przekazał sekretarzowi generalnemu Kominternu Georgi Dimitrowowi wskazówki by nie posługiwać się nazwą „partia komunistyczna”, gdyż mogłaby odstraszać przyszłych członków. Dimitrow 29 sierpnia 1941 przekazał dyspozycje Stalina grupie polskich komunistów (nazwa partii pozbawiona wyrazu „komunistyczna” wzbudziła szereg wątpliwości wśród polskich komunistów w ZSRR). Szkoleniem aktywistów PPR tworzących Grupę Inicjatywną m.in. w specjalnym ośrodku w miejscowości Puszkino pod Moskwą, zajmował się Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych (NKWD). Działalność PPR podlegała kierowniczym czynnikom w Moskwie, ze względów taktycznych formalnie nie była związana z Kominternem w okresie jej istnienia. Ujawnienie w kwietniu 1943 roku zbrodni katyńskiej i zwrócenie się przez Rząd RP na uchodźstwie do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża o przeprowadzenie śledztwa w tej sprawie dało Stalinowi pretekst do zerwania 27 kwietnia stosunków dyplomatycznych z Rządem RP w Londynie, następnie utworzenia podporządkowanego sobie Związku Patriotów Polskich i rozpoczęcia tworzenia 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki z Polaków, którzy nie zdążyli przybyć do Armii Andersa z miejsc zesłania i łagrów, z kadrą złożoną przeważnie z oddelegowanych oficerów Armii Czerwonej i oficerami politycznymi ze środowiska komunistów polskich. Wraz z oddziałami polskimi tworzono Informację Wojskową, stanowiącą faktycznie filię sowieckiego kontrwywiadu Smiersz w Wojsku Polskim. Jednocześnie przygotowywano kadry dla komunizacji Polski w szkole NKWD w Kujbyszewie. Od tzw. konferencji moskiewskiej (18 października – 3 listopada 1943 roku) było jasne, że mocarstwa anglosaskie uznały, że wszystkie kraje wyzwolone spod okupacji hitlerowskiej lub zajęte przez Armię Czerwoną pozostaną w radzieckiej strefie wpływów (w zamian Moskwa gwarantowała to samo mocarstwom anglosaskim w Europie Zachodniej i południowej). Na jesieni 1943, w okresie braku kontaktu radiowego z Moskwą (do stycznia 1944 r.) PPR sformułowała koncepcję powołania własnego ośrodka władzy w okupowanym kraju i budowę fasadowych struktur jako alternatywy Polskiego Państwa Podziemnego. W okupowanym kraju w noc sylwestrową 1943/44 PPR powołała całkowicie sobie podporządkowaną Krajową Radę Narodową (KRN), jako samozwańczy polski parlament. KRN powołała jako własne siły zbrojne Armię Ludową, przekształconą z organizacji wojskowej PPR – Gwardii Ludowej. 4 stycznia 1944 roku wojska 1 Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej przekroczyły przedwojenną granicę ZSRR z Polską w rejonie Rokitna. Na przełomie stycznia i lutego 1944, w ramach przygotowań do przejęcia przez komunistów władzy w Polsce Stalin, formalnie w trybie decyzji Sekretariatu Komitetu Centralnego Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) (WKP(b)), powołał Centralne Biuro Komunistów Polski przy KC WKP(b). Organizatorzy CBKP przyznali sobie sami funkcję nadrzędną nad PPR. CBKP było strukturą tajną, a jego skład personalny był utajniony nawet wobec poinformowanych o samym fakcie jego istnienia. O jego istnieniu władze PPR dowiedziały się w początkach sierpnia 1944 w Lublinie, zaś sekretarz generalny PPR Władysław Gomułka 18 lipca 1944 w Warszawie, z pierwszej depeszy otrzymanej przez PPR od CBKP poprzedniego dnia. W skład CBKP wchodzili: Aleksander Zawadzki jako przewodniczący, Stanisław Radkiewicz – sekretarz, członkowie: Karol Świerczewski, Jakub Berman, Wanda Wasilewska, pełnomocnicy: Hilary Minc i Stefan Wierbłowski. Pracami Biura faktycznie kierował Berman. W sierpniu 1944 członkowie Biura stworzyli większość w utworzonym wówczas, również tajnym, Biurze Politycznym PPR. Do BP PPR weszli wówczas: Władysław Gomułka, Bolesław Bierut, Jakub Berman, Hilary Minc i Aleksander Zawadzki (trzej ostatni ze składu CBKP). Bolesław Bierut, wchodząc do tajnego Politbiura PPR, na polecenie Józefa Stalina występował do roku 1948 publicznie (jako przewodniczący, następnie prezydent KRN i prezydent RP) jako osoba bezpartyjna. W konsekwencji rozpoczętej 22 czerwca 1944 roku ofensywy białoruskiej (operacja Bagration) Armia Czerwona wyparła Wehrmacht z terenów Białorusi i wschodnich terenów II Rzeczypospolitej i przewidywane było jej wkroczenie na terytorium Polski na zachód od tzw. linii Curzona, uznanej przez Wielką Brytanię, USA i ZSRR w tajnym porozumieniu na konferencji w Teheranie (28.XI – 1.XII.1943) za powojenną granicę polsko-sowiecką. Stalin działał wielowariantowo – wybór wariantu najkorzystniejszego dla ZSRR zależał od aktualnego układu sił, natomiast zmierzał w każdym wariancie do utworzenia rządu polskiego – uzależnionego od ZSRR. Rzeczpospolita Polska (1944–1952) Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego 22 lipca 1944 wieczorem na falach Radia Moskwa ogłoszono o powołaniu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. PKWN, zwany na zachodzie Komitetem Lubelskim, powołany został formalnie przez Krajową Radę Narodową (KRN) w Lublinie 21 lipca 1944 roku, w rzeczywistości jednak został utworzony dwa dni wcześniej w Moskwie, gdzie przy ulicy Puszecznej odbyło się jego pierwsze posiedzenie. Stalinowi chodziło o stworzenie wrażenia, że Polacy z własnej inicjatywy powołują rząd na ziemiach wyzwolonej spod okupacji niemieckiej Polski, położonych między frontem radziecko-niemieckim a tzw. linią Curzona. Na siedzibę PKWN Józef Stalin wybrał Lublin, nazwę zaproponował Mołotow. W maju 1944 r. dowódca AK melduje do Londynu, że „izolowanie” PPR od społeczeństwa i innych grup politycznych nie powiodło się. Rozszerzająca się działalność PPR i możliwość zwiększenia ich wpływów niepokoiły Polskie Państwo Podziemne. „Radykalizm mas oraz nacisk Sowietów zwiększa atrakcyjność lewicowych grup poza RJN” stwierdzał raport KG AK. 6 sierpnia 1944 odbyły się w Moskwie rozmowy między premierem Rządu RP na uchodźstwie Stanisławem Mikołajczykiem a przedstawicielami PKWN (m.in. Bierut, Osóbka-Morawski, Żymierski), które zakończyły się fiaskiem. Przedstawiciele PKWN zaproponowali Mikołajczykowi stanowisko premiera w przyszłym rządzie jedności narodowej za cenę odrzucenia konstytucji kwietniowej i oferowali przedstawicielom rządu na uchodźstwie 4 teki w nowym gabinecie. Przeprowadzana przez PKWN na terenach pod jego administracją reforma rolna zaczęła przynosić polityczne rezultaty korzystne dla PPR, która zyskała poparcie części ludności wiejskiej. W końcu 1944 roku członkowie pochodzenia wiejskiego stanowili ok. 70 procent liczebności partii. Akcja „Burza” i powstanie warszawskie Równolegle do PKWN istniał legalny z punktu widzenia prawa międzynarodowego Rząd RP na uchodźstwie, uznawany powszechnie w świecie do lipca 1945 (utworzenia Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej), z aparatem państwowym w kraju w formie Polskiego Państwa Podziemnego. Wkroczenie Armii Czerwonej na tereny Polski w granicach przedwojennych władze Polskiego Państwa Podziemnego zgodnie z dyrektywą Rządu RP na uchodźstwie chciały wykorzystać do ujawnienia istniejących struktur administracji państwa podziemnego (zorganizowanych w czasie okupacji niemieckiej przez Delegaturę Rządu na Kraj do szczebla powiatu włącznie) i odbudowy w ten sposób struktur niepodległego państwa polskiego. Operacja „Burza” militarnie wymierzona w Niemcy, politycznie skierowana była przeciwko planom ZSRR jednostronnej zmiany granicy polsko-sowieckiej ustalonej w traktacie ryskim i wprowadzenia na terenie Polski administracji podporządkowanej Moskwie. Polska administracja cywilna rozpoczęła działalność w miastach, powiatach i gminach w środkowej Polsce. Wkrótce została jednak zniszczona przez sowieckie NKWD, NKGB, lub Smiersz, a jej urzędnicy aresztowani i w większości wywiezieni w głąb ZSRR. Choć Armia Krajowa pomagała Armii Czerwonej w ramach akcji Burza w walce z Niemcami na terenie Polski, Armia Czerwona i wojska NKWD systematycznie rozbrajały również oddziały Armii Krajowej a oficerowie i żołnierze AK trafiali do więzień i obozów NKWD (najbardziej znane: Majdanek, Skrobów, Rembertów, Zamek Lubelski) i byli wywożeni później do obozów na terenie ZSRR, lub przymusowo wcielani do I Armii Wojska Polskiego. W lipcu 1944 Komenda Główna Armii Krajowej podjęła decyzję o przeprowadzeniu zbrojnego wystąpienia oddziałów AK w Warszawie i ujawnieniu się wobec wkraczającej Armii Czerwonej centralnych władz Polskiego Państwa Podziemnego, w tym członków Krajowej Rady Ministrów, z wicepremierem rządu RP Janem Stanisławem Jankowskim (urzędującym Delegatem Rządu na Kraj) na czele, a także dowództwa Armii Krajowej z komendantem głównym AK Tadeuszem Komorowskim ps. „Bór”. Po otrzymaniu 31 lipca 1944 informacji o pojawieniu się oddziałów Armii Czerwonej na przedpolach Warszawy zadecydowano o rozpoczęciu powstania w dniu następnym. 6 sierpnia Wanda Wasilewska w trakcie spotkania przedstawicieli rządu na uchodźstwie z KRN i PKWN odbyła rozmowę ze Stanisławem Mikołajczykiem podczas której, nie wiedząc jeszcze o wybuchu powstania, ostrzegała: “Niech pan nie zapomina o możliwości walk bratobójczy w Warszawie. (...) Ponieważ w Warszawie są duże siły Armii Krajowej i również są duże siły Armii Ludowej. Zamiast bić Niemców wezmą się one za łby. Przecież tak było na innych terenach. Dla Armii Krajowej i administracji Panów będzie ważniejsze zaznaczenie swej supremacji.”. W połowie sierpnia raporty władz powstańczych stwierdzały „(…) całkowita bierność aliantów jest dla opinii publicznej niezrozumiała. (…) Na tym tle powstają nastroje prorosyjskie, wytwarza się niechęć do AK (…). (…) środowiska bynajmniej nie lewicowe są rozgoryczone na Mikołajczyka, że nie doprowadził do ugody z Komitetem Chełmskim.”. Dowodzący walczącymi oddziałami w Warszawie gen. Chruściel – „Monter”, sprzeciwiając się rozmowom kapitulacyjnym z Niemcami proponowanym przez gen. Komorowskiego, uznawał, że lepszym rozwiązaniem będzie zwrócenie się do polskich komunistycznych władz wojskowych z prośbą o pomoc powstaniu. Stwierdzał: „Proponuję wezwać Żymierskiego na odsiecz i przyrzec mu lojalną współpracę.”. Jeden z jego bliskich współpracowników notował wręcz, że Chruściel chciał doprowadzić do scalenia oddziałów AK z armią gen. Berlinga. Na posiedzeniu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, które odbyło się w Lublinie 15 września 1944, Bolesław Bierut, Roman Zambrowski, Jakub Berman, Michał Rola-Żymierski omówili możliwy rozwój wypadków w razie zwycięstwa powstańców. Stanisław Radkiewicz stwierdził wówczas, że nie do pomyślenia jest: żebyśmy pozwolili na wzięcie władzy komuś, mając cztery dywizje do dyspozycji. Wojsko porwie za sobą wszystko i wszelką próbę nieprawnego zagarnięcia władzy trzeba ukrócić z pomocą generała Kieniewicza i całej naszej 1. Armii. Zdecydowano o stworzeniu Wojsk Wewnętrznych, które w przypadku klęski Niemców miały wkroczyć do Warszawy i rozbić zwycięską Armię Krajową. Aparat represji władz komunistycznych PKWN przystąpił do organizowania „władzy ludowej” na przejętym przez ZSRR obszarze Polski, na zachód od linii Curzona. W 1944 roku PKWN powołał Milicję Obywatelską. Powstawały posterunki Milicji Obywatelskiej i Urzędu Bezpieczeństwa. Po pierwszych miesiącach względnie liberalnej polityki nowych władz wobec członków AK i opozycji (do października 1944 roku sądy wojskowe podległe PKWN nie wydały żadnego wyroku śmierci z przyczyn politycznych ani za dezercję) w październiku 1944 na polecenie Józefa Stalina wydane Bolesławowi Bierutowi w nocy 29/30 września 1944, podczas wizyty delegacji PKWN w Moskwie, nastąpiło zaostrzenie represji aparatu bezpieczeństwa kierowanego przez PPR, wobec polskiego społeczeństwa i istniejących organizacji podziemia. 9 października 1944 szesnastoosobowe plenum KC PPR w Lublinie wysłuchało ocen i żądań Stalina, przedstawionych przez Bieruta i zaaprobowało decyzje Politbiura PPR. W konsekwencji tego samego dnia usunięty został z PKWN jego wiceprzewodniczący i kierownik resortu rolnictwa i reform rolnych Andrzej Witos (kierownictwo resortu przejął Osóbka-Morawski), później (20 listopada) kierownik resortu administracji publicznej Stanisław Kotek-Agroszewski. Obaj zostali następnie usunięci przez PPR również z władz Stronnictwa Ludowego. „Od lawirowania – w nadziei zapewne, że sam bieg wydarzeń przyniesie umocnienie jej władzy – PPR przechodziła nagle i gwałtownie do otwartego terroru”. Prawnym instrumentem terroru stał się wydany przez PKWN 30 października 1944 Dekret o ochronie Państwa, wprowadzający karę śmierci w 11 artykułach, przy niemal pełnej dowolności interpretacyjnej czynów karalnych i wprowadzony z mocą wsteczną od 15 sierpnia 1944. Wyrażało się to też m.in. we wprowadzeniu terroru policyjnego, wydawaniu dekretów przewidujących karę śmierci za wiele czynów o charakterze politycznym (np. kodeks karny Wojska Polskiego z 23 września 1944), klasyfikowanych jako „przestępstwa”, jak również za takie „przewinienia”, jak posiadanie radioodbiornika. Skala represji wzrosła tak bardzo, że zaniepokoiło to Gomułkę. Gomułka mówił na plenum KC PPR w maju 1945: 15 maja 1945 roku minister bezpieczeństwa publicznego Stanisław Radkiewicz wydał rozkaz nr 19 w związku z tym, że funkcjonariusze UB oraz MO dopuszczali się wobec zatrzymanych czynów bezprawnych, stosowali „niejednokrotnie niedopuszczalne metody bicia i znęcania się”. Stwierdzał, że takie metody „przejęte od hitlerowców i faszystów” są niegodne dla pracowników bezpieczeństwa i w związku z tym należy ich pociągać do odpowiedzialności. Gomułka jednorazowego ostrzeżenia o „drugim państwie” już nie powtórzył, przeciwnie 28 września 1945 na wspólnym posiedzeniu KC PPR i CKW PPS stwierdził: W PPR dochodziło do rywalizacji między poszczególnymi segmentami nowej władzy. Aparat partyjny starał się podporządkować sobie struktury bezpieczeństwa, krytykując ich działalność. Przykładem tego może być m.in. posiedzenie Sekretariatu KC 21 marca 1946 roku, na którym Zenon Kliszko, bliski współpracownik sekretarza generalnego PPR Władysława Gomułki stwierdził, że „właściwie istnieją dwie partie: partia cywilna i partia Bezpieczeństwa”. Nadzorujący aparat partyjny członek Biura Politycznego Roman Zambrowski mówił: „Duże szkody przynosi nam nadużywanie władzy przez partyjniaków pracujących w Bezpieczeństwie. (...) Są wypadki, że pracownicy Bezpieczeństwa dokonują rewizji i nawet mordów w celach rabunkowych. Czy był przypadek, żeby szef Bezpieczeństwa powiatowego został (...) ukarany lub wyrzucony z partii, by zmusić Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego do zdjęcia go z pracy?”. Andrzej Paczkowski: Według stanu na 17 lipca 1946 roku MBP zatrudniało 134 396 osób. Było to trzy razy więcej niż miała przedwojenna policja, „obsługująca” trzydziestopięciomilionowy kraj ze zrewoltowanymi mniejszościami narodowymi. Pracownicy tego resortu stanowili dokładnie 36,4% pracowników państwowych (z premierem włącznie) – więc co najmniej co trzeci pracownik państwowy służył w „organach”, a na jednego nauczyciela przypadało 1,3 „ubeka”. W czerwcu 1945 por. Zdzisław Broński tak opisywał w pamiętniku sytuację na Lubelszczyźnie: Prześladowania trwają nadal. Tysiące Polaków – którym dotychczas udaje się ujść [z] rąk siepaczy – zmuszonych jest karabinem, pistoletem i granatem bronić swego życia. Stąd powstały „bandy”. Ale czy to są bandy i czy ludzi tych bandytami nazwać należy – osądzi społeczeństwo. (…) 3.a terenie gm. Ludwin i Spiczyn przez pięć lat okupacji niemieckiej nie zginęło tylu Polaków, ilu zginęło przez pięć miesięcy „demokratycznej niepodległości”. Setki osób wyłapano i wywieziono w nieznanym kierunku. Miejscowi „demokraci”, ślepe narzędzie w ręku wroga, zaczęli dochodzić do tego, aby palić zabudowania i niszczyć dorobek rodzin „akowskich” przestępców, więzić ich braci lub ojców, a nawet wykonywać wyrok na miejscu. Po kilkugodzinnym torturowaniu zamordowano najniewinniejszego człowieka – którego syn rzekomo ma być w „bandzie”. Zwłoki trudne do rozpoznania porzucono w lesie. Trudno powstrzymać rękę przed odwetem. Tym bardziej, że sprawcy tych nieszczęść są doskonale znani. Niektórzy ponieśli już zasłużoną karę, innych jeszcze ziemia nosi... Do czasu. My wiemy, że prowadzimy walkę bratobójczą i choć serce się kraje, choć sumienie się wzdraga, nie możemy jej uniknąć, bo nie jesteśmy jej prowokatorami. My chcemy Polski! Chcemy pokoju! Chcemy demokracji! Chcemy reformy rolnej! Ale przede wszystkim chcemy niepodległości!. Finansowanie aparatu represji Resort/Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego zostały od początku swego istnienia w 1944/45 wyposażone w szerokie uprawnienia, dające im w zasadzie nieograniczoną władzę. Na działalność MBP przeznaczono ogromne, jak na możliwości wyniszczonego wojną kraju, środki finansowe pozwalające na rozbudowę aparatu przemocy. Do roku 1955 była to z reguły druga (po MON) pod względem wielkości pozycja budżetu państwa, przewyższająca znacznie środki przeznaczane przez państwo na odbudowę. Kwoty przeznaczone na MON i MBP pochłaniały ok. 30% budżetu państwa. W 1946 r. budżet MBP wyniósł 19 590 tys. zł. Przewyższał budżety Ministerstwa Oświaty (19 490 tys. zł), Ministerstwa Zdrowia (1244 tys.) i Ministerstwa Pracy (1113 tys. zł). Na odbudowę w 1946 r. przeznaczono ośmiokrotnie mniej niż wynosił budżet MBP. Na rok 1947 dla MBP przeznaczono 17 010 tys. zł, co stanowiło kwotę większą niż razem wzięte budżety Ministerstwa Ziem Odzyskanych, Ministerstwa Komunikacji, Ministerstwa Przemysłu i Handlu oraz Ministerstwa Administracji Publicznej. W 1948 MBP otrzymało dziesięć razy więcej środków niż przeznaczono na odbudowę kraju. Wojska NKWD i doradcy sowieccy w Polsce Do likwidacji oddziałów polskich Józef Stalin przeznaczył siły równe 3 armiom: na obszar Litewskiej SRR skierowano 4 Dywizję Strzelecką Wojsk Wewnętrznych NKWD oraz 17 wydzielonych pułków. Na obszar Białoruskiej SRR 3 dywizje (6, 7, 10) oraz 4 wydzielone pułki. Do pacyfikacji Polski Lubelskiej użyte zostały: 62, 63 i 64 Zbiorcza Dywizja Wojsk Wewnętrznych NKWD. Początkowo ZSRR ponosił główny ciężar walk z oporem wobec narzucanego przez siebie reżimu komunistycznego w Polsce. Sam Władysław Gomułka przyznał w maju 1945 roku, że „nie jesteśmy w stanie walki z reakcją przeprowadzać bez Armii Czerwonej”. Liczba regularnych jednostek Armii Czerwonej stacjonujących w Polsce w latach 1944–1947 wahała się między 200 tysięcy a 3 mln żołnierzy. Stalin wysłał tu 3 dywizje NKWD, w tym 64. Zbiorczą Dywizję Wojsk Wewnętrznych NKWD. Sama 64. dywizja aresztowała 60 tysięcy osób. Kilka innych dywizji NKWD operowało na Kresach Wschodnich, zwalczając polską partyzantkę po obu stronach nowej granicy polsko-radzieckiej i przekraczając ją według swojego uznania. Do aparatu bezpieczeństwa i wojska z NKWD i Armii Czerwonej przysłano tzw. doradców. Pewna liczba obywateli ZSRR skierowana została do służby jako tzw. POP-i (pełniący obowiązki Polaków). W marcu 1945 roku stanowili oni prawie 53% wszystkich oficerów w siłach zbrojnych Polski Ludowej. W latach 1945–1947 przeniesiono do Ludowego Wojska Polskiego 16 460 oficerów radzieckich. W grudniu 1945 roku 54 na 63 polskich generałów (86%) i 228 z 309 pułkowników (74%) stanowili oficerowie Armii Czerwonej. W sumie oficerowie ci stanowili ok. 40% korpusu oficerskiego Ludowego Wojska Polskiego. 27 lipca 1946 Ławrientij Beria polecił swoim przedstawicielom w Warszawie omówić z władzami Polski pilne wycofanie jednostek NKWD. Minister spraw wewnętrznych ZSRR Siergiej Krugłow zdawał w październiku 1946 sprawę Berii: Prezydent Bierut uważa, że w obecnej sytuacji wojska [sowieckiego] MSW są koniecznie potrzebne i prosi o pozostawienie ich w Polsce do marca 1947 r. Jeszcze 20 maja 1946 w innym raporcie Krugłowa wyliczano jednostki NKWD znajdujące się wówczas w Polsce. Była to 64 dywizja wojsk wewnętrznych licząca 4199 ludzi, dwa pułki ochrony pogranicza w liczbie 2897 ludzi i jednostki łączności rządowej w liczbie 6434 – łącznie około 13,5 tysiąca ludzi. Zwarte oddziały wojsk NKWD Stalin odwołał z Polski dopiero w 1947, po sfałszowanych przez PPR wyborach do Sejmu Ustawodawczego. Obozy NKWD w Polsce Na zajętych terenach, niezależnie od władz PKWN działała Armia Czerwona i służby bezpieczeństwa ZSRR (NKWD, Smiersz). Zgodnie z umową zawartą przez PKWN z rządem ZSRR żołnierze i funkcjonariusze radzieccy pozostawali poza zasięgiem polskiego prawa, zaś NKWD aresztowało osoby związane z Armią Krajową i innymi organizacjami niepodległościowymi oraz polskim rządem na uchodźstwie, organizowało ich wywózki do łagrów na terenie ZSRR oraz współdziałało z „ludowymi” władzami, nadzorując je poprzez sieć tzw. doradców. NKWD miało sieć własnych obozów. Przypuszcza się, że w tego typu obozach w latach 1944–1950 zginęło około 25 tysięcy osób. W lipcu 1945 NKWD aresztowało ok. 2000 osób w okolicach Gib podczas tzw. obławy augustowskiej, 600 z nich nie powróciło; nie odnaleziono także ich grobów. Wiele z nich zostało zamordowanych i pochowanych w tajemnicy. Ciała wielu z nich odnaleziono dopiero po 1989 roku. W Rzeszowskiem w 1944 roku wśród bagien Kraskowa Włodawskiego zorganizowano obozy koncentracyjne dla oficerów Armii Krajowej i działaczy polskich z okresu okupacji niemieckiej. Pod Siedlcami w miejscowości Kruślin NKWD zorganizowało obóz koncentracyjny dla aresztowanych działaczy polskich, których umieszczono w dołach o głębokości 8 m i powierzchni 2 na 2 m, gdzie woda sięgała do kolan. Działalność NKWD w Polsce budziła wątpliwości niektórych działaczy PPR. Władysław Gomułka krytykował wielokrotnie praktyki radzieckich organów bezpieczeństwa na terenie Polski powojennej stwierdzając m.in.: „Na terenie Polski organa sowieckie nie mogą robić rewizji ani aresztować. (...) trzeba zażądać zaprzestania tego i wypuszczenia ludzi. Nie mogą ludzie ginąć po prostu. To jest nasza suwerenność”. Na plenum majowym KC PPR w 1945 roku Edward Ochab stwierdził, że naczelnym problemem w kontekście polityki radzieckiej jest obecnie suwerenność państwowa. Również Franciszek Jóźwiak, komendant główny MO, jako „nienaturalne” określił zwalczanie podziemia przez radzieckie siły bezpieczeństwa”. Według notatki Andrzeja Werblana z rozmowy z Gomułką przeprowadzonej w roku 1981: W 1945 r. podczas pobytu w Moskwie interweniował u Stalina w związku z aresztowaniem przez władze radzieckie podziemnego kierownictwa obozu londyńskiego w Polsce (gen. Okulicki i inni). Gomułka argumentował, że było to pogwałcenie suwerenności Polski o konsekwencjach niekorzystnych dla PPR, dla rządu ludowego i dla samego Związku Radzieckiego. Stalin replikował: „Przemawiacie tak, jak gdybyście byli szefem wielkiego mocarstwa, a jesteście przywódcą słabej partii i słabego kraju, który my wyzwoliliśmy. Oni strzelali do naszych ludzi i my ich za to pociągniemy do odpowiedzialności”. Gomułka odpowiedział, że obóz londyński w większym jeszcze stopniu stosował terror wobec działaczy PPR i funkcjonariuszy władzy ludowej. Władze polskie także pociągnęłyby winnych do odpowiedzialności i ukarały surowiej być może niż władze radzieckie. Uniknięto by jednak przy tym komplikacji międzynarodowych i zarzutów o naruszenie suwerenności. Stalin zastanowił się i przyznał rację Gomułce, stwierdzając jednak, że za późno, aby sprawy te poprawiać. Rzecz w tym, powiedział, że „czekiści” to taki typ ludzi („takoj narod”), że jak już schwycą rybę za ogon, to ciągną ją prosto do kosza, a kosz tutaj, na Łubiance. Rozmowa później dotyczyła innych spraw. Przy pożegnaniu jednak wrócił do tematu i żegnając się powiedział: „Sierowa [szef kontrwywiadu radzieckiego] jednak zdejmę. Okazał się głupcem”. Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej 31 grudnia 1944 KRN przekształcił formalnie PKWN w Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej, faktycznie była to decyzja polityczna Stalina. Premierem Rządu Tymczasowego został dotychczasowy przewodniczący PKWN Edward Osóbka-Morawski. I wiceprezesem Rady Ministrów został Władysław Gomułka (PPR), a II wiceprezesem Stanisław Janusz (SL). Był to ze strony Stalina element „polityki faktów dokonanych” – polityczne przygotowanie przed zimową ofensywą Armii Czerwonej mającą na celu zajęcie wszystkich ziem polskich w granicach sprzed wojny. Jednocześnie posunięcie to dowodziło znaczącego usztywnienia stanowiska ZSRR wobec Wielkiej Brytanii i USA co do roli Rządu RP na uchodźstwie w tworzeniu powojennych władz Polski przed planowaną na luty 1945 konferencją mocarstw wielkiej trójki w Jałcie. 3 stycznia 1945 r. Rząd Tymczasowy podjął uchwałę „o pozostawieniu Warszawy jako stolicy Polski”. Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej W ramach realizacji postanowień konferencji jałtańskiej w czerwcu 1945 odbyły się w Moskwie rozmowy co do sposobu wyłonienia rządu Polski uznanego zarówno przez ZSRR, jak i Wielką Brytanię i USA – tzw. konferencja moskiewska. W rozmowach uczestniczyli przedstawiciele Rządu Tymczasowego oraz arbitralnie wyznaczeni przez ZSRR i ambasadorów USA i Wielkiej Brytanii w ZSRR działacze polityczni z kraju i emigracji, w tym Stanisław Mikołajczyk, Stanisław Grabski i Zygmunt Żuławski. Najważniejszymi uczestnikami spotkania był Bierut, reprezentant KRN, PPR i RTRP oraz z drugiej strony Mikołajczyk – do listopada 1944 premier Rządu RP na uchodźstwie i lider Stronnictwa Ludowego. W czasie rozmów Władysław Gomułka oświadczył: Władzy raz zdobytej nie oddamy nigdy (...) Możecie jeszcze krzyczeć, że leje się krew narodu polskiego, że NKWD rządzi Polską, lecz to nie zawróci nas z drogi. W rezultacie rozmów powołany został Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. Premierem TRJN został Edward Osóbka-Morawski (dotychczasowy premier Rządu Tymczasowego), a wicepremierami Władysław Gomułka (wicepremier Rządu Tymczasowego i sekretarz generalny PPR) i Stanisław Mikołajczyk. Mikołajczyk miał zostać również ministrem rolnictwa, a Gomułka ministrem Ziem Odzyskanych. Trzem stronom rozmów – Rządowi Tymczasowemu, „Polakom z kraju” i „Polakom z emigracji” – formalnie zagwarantowano parytet w składzie rządu, który miał być – i został – uznany przez wszystkie mocarstwa. O ostatecznym kształcie władzy w Polsce miały rozstrzygnąć wolne wybory w ramach pluralistycznego systemu partyjnego, pod nadzorem trzech mocarstw – gwarantów porozumienia. Na 24 ministerstwa TRJN siedem trafiło w ręce Polskiej Partii Robotniczej, w tym kluczowe Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, pozostałe były obsadzone przez ugrupowania satelickie PPR (6 – Polska Partia Socjalistyczna, 2 – Stronnictwo Ludowe, 2 – Stronnictwo Demokratyczne), lub osoby wyznaczone przez PPR i kontrolowane przez PPR na szczeblu wiceministrów, trzy ministerstwa formalnie w rękach PSL były drugorzędne i faktycznie systematycznie pozbawiane władzy. Do KRN dokooptowano Stanisława Grabskiego i Wincentego Witosa jako wiceprezydentów (Witos nie objął funkcji), przedstawiciele PSL mieli być również dokooptowani w skład Rady. Porozumienie moskiewskie było nieprzestrzegane przez ZSRR i PPR w kraju od samego początku i traktowane przez nie jako instrument do przejęcia pełni władzy, przy jednoczesnej legitymizacji międzynarodowej rządów PPR w Polsce. Równolegle do konferencji moskiewskiej odbywał się w Moskwie pokazowy proces szesnastu przywódców Polskiego Państwa Podziemnego. W kwietniu 1945 roku podpisano polsko-radziecki układ o przyjaźni, wzajemnej pomocy i współpracy powojennej, przedłużony później w 1965, a w następnych latach Polska zawarła podobne układy z pozostałymi krajami „demokracji ludowej”. W lipcu 1945, na konferencji w Poczdamie, ustalono przebieg zachodnich i północnych granic RP. W październiku 1945 Polska podpisała Kartę Narodów Zjednoczonych. Kształtowanie się powojennych granic Polski Podczas wizyty premiera Sikorskiego w Moskwie w grudniu 1941 roku Stalin sugerował mu konieczność omówienia kwestii granicznych między Polską a ZSRR mówiąc: „Powinniśmy ustalić nasze wspólne granice sami, wcześniej przed konferencją pokojową, gdy tylko wojsko polskie ruszy do boju.”. Sikorski odparł: „Granice roku 1939 nie mogą być kwestionowane.”. Polska nie będąc w stanie w okresie późniejszym ułożyć samodzielnie bilateralnych stosunków z ZSRR zdana była na pośrednictwo Londynu i Waszyngtonu, a przyszłość granic stawała się funkcją stosunków brytyjsko-amerykańsko-radzieckich. Punktem zwrotnym w kształtowaniu powojennej polskiej granicy była konferencja w Teheranie (28 listopada – 1 grudnia 1943 roku). Wtedy to przywódcy trzech mocarstw sojuszniczych ZSRR, USA i Wielkiej Brytanii zawarli porozumienie wstępne w tej kwestii. Jak stwierdził Winston Churchill w rozmowie z Józefem Stalinem: „nic nie jest ważniejsze od bezpieczeństwa zachodniej granicy rosyjskiej”, a Polska powinna się „przesunąć na zachód, jak żołnierze przesuwający się o dwa kroki w lewo”. Zgadzał się z tym stanowiskiem Franklin D. Roosevelt, ale ze względu na zbliżające się wybory prezydenckie w USA i ewentualną reakcję Polonii amerykańskiej, nie chciał publicznie o tym mówić. Wśród obradujących panowała zgoda, że wschodnia granica Polski miała przebiegać wzdłuż tzw. linii Curzona, czyli w przybliżeniu w granicy III rozbioru Polski, a ostatnio linii granicznej radziecko – niemieckiej po wrześniu 1939 roku. Przedmiotem niejasności była tylko kwestia przynależności Lwowa. Co do granicy zachodniej rozbieżności były znaczące. Zgodzono się jedynie, że polska granica ma być oparta o Odrę i Polska ma uzyskać część Prus Wschodnich. Strona anglosaska chciała by nabytki Polski kosztem Niemiec były ograniczone, strona radziecka chciała ich maksymalizacji. Kolejnym etapem ustalania granicy Polski była konferencja trzech mocarstw w Jałcie (4 – 11 lutego 1945 r.). Postanowiono tam ostatecznie, że Lwów zostanie poza granicami Polski. Co do granicy zachodniej Stalin naciskał by opierała się ona o Odrę i Nysę, precyzując, że chodzi o Nysę Łużycką. Głównym oponentem takiego rozwiązania był Churchill stwierdzający podczas obrad: „Nie mam zamiaru udusić polskiej gęsi, zanim padnie od niemieckiej niestrawności”. W komunikacie końcowym stwierdzono: „(...) wschodnia granica Polski powinna przebiegać wzdłuż linii Curzona, odchylając się od niej w niektórych rejonach 5 do 8 kilometrów na korzyść Polski. Uznając, że Polska musi otrzymać pokaźne nabytki terytorialne na północy i zachodzie. (...) w stosownym czasie należy zasięgnąć opinii nowego Polskiego Rządu Tymczasowego Jedności Narodowej co do rozległości tych nabytków, a zatem, że ostatecznie, wytyczenie zachodniej granicy Polski powinno zaczekać do Konferencji Pokojowej”. Dzięki ustaleniom z Jałty i Poczdamu Polska powojenna z terytorium, którego 51% przed 1914 rokiem należało do Prus/Niemiec stała się państwem środkowoeuropejskim. Likwidacja opozycji politycznej Powstały system polityczny w praktyce zapewniał rzeczywistą władzę aparatu Polskiej Partii Robotniczej (PPR) w państwie wobec zachowania we władzy PPR aparatu przymusu (MBP i wojsko) i w konsekwencji kontrolowanie władz i instytucji państwa, partii politycznych, organizacji społecznych, gospodarki, w warunkach ograniczonej suwerenności Polski. Do 1947 PPR umocniła swoją władzę w kraju, likwidując praktycznie opozycyjne podziemie polityczne i zbrojne oraz wyeliminowała z życia politycznego jedyną legalną siłę opozycyjną – zalegalizowane w lipcu 1945 roku, zgodnie z porozumieniami jałtańskimi Polskie Stronnictwo Ludowe pod przywództwem Stanisława Mikołajczyka. Opozycja skupiła się w mikołajczykowskim PSL. W wyborach 1947 we wspólnej liście wyborczej z PPR i jego satelitami wzięła też udział Polska Partia Socjalistyczna, kierowana przez Osóbkę-Morawskiego, która jednak nie była samodzielna, w jej kierownictwie bowiem znalazło się wielu działaczy ulegających PPR. Założona w 1944 PPS (określana jako „lubelska”, lub „koncesjonowana”) zasilona była w dużym stopniu byłymi członkami Robotniczej Partii Polskich Socjalistów oraz działaczami przybyłymi z ZSRR. Mimo spychania PPS na boczny tor i prób uzależnienia go od stalinowskich władz działaczom partii udało się odrestaurować przedwojenne organizacje społeczne, takie jak Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego i związki zawodowe. W opozycji do koncesjonowanego PPS w latach 1946–1947 działała niezależna WRN. Wchodziła ona w skład opozycyjnego Komitetu Porozumiewawczego Organizacji Polski Podziemnej, jednak już w drugiej połowie lat 40. zmarginalizowana partia zakończyła działalność. Wielu członkom WRN udało się przystąpić do PPS, działacze ci byli przeciwni porozumieniom z władzami komunistycznymi. Sfałszowane referendum ludowe 1946 i wybory do Sejmu Ustawodawczego 1947 Formalne zwycięstwo blokowi PPR, PPS, SL i SD przyniosły oficjalne (faktycznie sfałszowane) wyniki referendum (słynne 3 x TAK) 30 czerwca 1946 i wyborów do Sejmu Ustawodawczego – polskiej Konstytuanty 19 stycznia 1947. Wyniki sfałszowanych wyborów nie zostały bowiem zakwestionowane przez Wielką Brytanię i USA, gwarantów porozumienia jałtańskiego. W lipcu 1947 utworzony po sfałszowanych przez PPR wyborach do Sejmu Ustawodawczego rząd Józefa Cyrankiewicza został zmuszony przez ZSRR do wycofania się z udzielonej już wstępnie zgody na udział Polski w Planie Marshalla. Polska (podobnie jak Czechosłowacja) została w ten sposób odsunięta od udziału w planie gospodarczej odbudowy Europy. Było to potwierdzenie satelickiego wobec ZSRR statusu obu krajów i początek wiązania ich gospodarek z nakazowo-rozdzielczą gospodarką wojenną ZSRR, przy stopniowym zrywaniu związków z gospodarkami reszty Europy. Złamanie oporu społecznego Do roku 1947 utrzymywały się na terenie kraju, liczące w okresie szczytowego stanu (1945) ok. 9–12 tysięcy ludzi (liczbę członków wszystkich organizacji i grup konspiracyjnych szacuje się na 120–180 tysięcy osób), oddziały partyzanckie niepodległościowego podziemia antykomunistycznego (WiN, NSZ). Utrzymywała się także ukraińska partyzantka UPA. Kres podziemiu polskiemu przyniosły masowe represje aparatu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, wojsk NKWD i KBW, a także amnestie ogłaszane przez władze, zwłaszcza ogłoszona po sfałszowanych wyborach do Sejmu Ustawodawczego w styczniu 1947. Klęska polityczna Stanisława Mikołajczyka spowodowała załamanie się nadziei na odsunięcie PPR i jego satelitów od władzy. Do roku 1947 działania aparatu bezpieczeństwa skupiały się na podziemiu polskim. W maju 1946 w wielu miastach wybuchły protesty studenckie, sprowokowane brutalnym stłumieniem manifestacji studenckiej w Krakowie 3 maja 1946. 10 sierpnia miał miejsce równie brutalnie stłumiony strajk dokerów w Porcie Gdańskim. Od kwietnia 1945 do końca 1948 r. w Polsce przeprowadzono co najmniej 1220 strajków, ich przyczyną były warunki bytowe robotników, narastająca w latach 1945/46 inflacja i spadek płac realnych. Kulminacja fali strajkowej nastąpiła w 1946, gdy wybuchło 365 strajków, średni czas strajku wynosił 3,1 dnia, ogólna liczba strajkujących sięgała 340 000, czyli ok. 28% zatrudnionych w przemyśle. Niekiedy strajkowało w jednym mieście blisko 30 000 robotników. Strajki wybuchały we wszystkich gałęziach gospodarki, przodowały przemysł włókienniczy i górnictwo. Na Łódź i województwo przypadło zatem 529 strajków (43%), na Górny Śląsk 231 strajków (19%). W Bielsku-Białej od 24 kwietnia do 31 maja 1946 strajkowało 15 fabryk. Ostatni duży strajk miał miejsce we wrześniu 1947 w Łodzi, rozpoczął się 16 września w fabryce Poznańskiego, objął w dniach 19–23.IX 40 000 robotników, czyli ok. jednej trzeciej wszystkich włókniarzy w mieście. Został stłumiony po 10 dniach przez funkcjonariuszy MBP, z udziałem aktywu PPR. Aresztowano kilkadziesiąt osób. Nastąpiła rozbudowa agentury i stworzenie sieci rezydentur UB w fabrykach, co w połączeniu z represjami policyjnymi i likwidacją jakiejkolwiek niezależności rad zakładowych i związków zawodowych doprowadziło do systemowego wygaszenia protestów strajkowych w skali kraju. Opór społeczny wielokrotnie przyjmował formę sabotażu. W kopalni „Kościuszko” w Jaworznie w październiku 1945 roku wybuchł strajk, który poprzedziły akcje sabotażowe. W hucie „Julia” w Bobrku w 1945 roku miały miejsce akty sabotażu, m.in. podrzucanie granatów w celu rozsadzenia pieca, wysadzanie pieców martenowskich. Przypadki sabotażu stwierdzono na terenie huty „Pokój” w Bytomiu, elektrowni w Warszawie, Państwowej Fabryce Wagonów we Wrocławiu, a także fabrykach przemysłu włókienniczego w Łodzi. Dochodziło także do wysadzania i palenia mostów kolejowych oraz wywoływania katastrof komunikacji kolejowej. Skazano na karę śmierci i stracono 3 tysiące osób, ok. 10 tysięcy zostało zakatowanych w czasie przesłuchań lub masowych egzekucji, 150 tysięcy osób zostało skazanych na więzienie i około 100 tysięcy zesłanych do łagrów. Aresztowano 518 tysięcy chłopów za opór wobec kolektywizacji i dostaw obowiązkowych. W czasie walk z podziemiem niepodległościowym zabito ok. 20–50 tysięcy osób. Przez więzienia Polski Ludowej od 1944 roku przeszło ok. 2 mln osób, liczba skazanych na karę śmierci przez działające od 1946 roku wojskowe sądy rejonowe wyniosła ok. 3,5 tysiąca osób, sądy wojskowe, funkcjonujące przy Ludowym Wojsku Polskim skazały na karę śmierci w latach 1944–1956 ok. 5 tysięcy osób. W 1954 roku w kartotekach organów bezpieczeństwa znajdowało się prawie 6 milionów nazwisk, uznanych za element przestępczy i podejrzany, co trzeci Polak był inwigilowany przez funkcjonariuszy Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, Informacji Wojskowej, Milicji Obywatelskiej i ich przybudówek. Liczba ofiar terroru do 1954 roku jest szacowana na dziesiątki tysięcy. W 1952 r. Polska była krajem zamkniętym. Od świata odgradzał ją płot z drutu kolczastego o długości ponad 2 tys. km, 1300 wież strażniczych i pas zagrabionej ziemi o długości ponad 3 tys. km, granic strzegło 30 tys. żołnierzy Wojsk Ochrony Pogranicza mających rozkaz strzelać do każdego, kto spróbuje ucieczki. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego wydało w tym roku paszporty na zaledwie 12 tys. wyjazdów zagranicznych. W olbrzymiej większości otrzymali je starannie dobrani i sprawdzeni urzędnicy i działacze partyjni udający się służbowo do innych krajów bloku radzieckiego. Paszporty na prywatny wyjazd na Zachód dostało około 50 osób. Likwidacja podziemia ukraińskiego Pierwotnie akcje pacyfikacyjne na terenach zamieszkanych przez ludność ukraińską, które były terenem działania zbrojnego podziemia ukraińskiego, prowadziły wydzielone jednostki podległe doświadczonym oficerom II RP. W marcu 1946 roku rolę koordynacyjną w walkach przejęła Państwowa Komisja Bezpieczeństwa z gen. Marianem Spychalskim i Stanisławem Radkiewiczem na czele, której podlegały w tym zakresie wszystkie jednostki wojskowe w kraju. Po ugruntowaniu władzy PPR w wyniku sfałszowanych wyborów w styczniu 1947 została podjęta decyzja o rozprawie z podziemiem Ukraińskiej Armii Powstańczej (UPA) poprzez masowe przymusowe wysiedlenie ludności ukraińskiej zamieszkującej południowo-wschodnie województwa na Ziemie Odzyskane. Pretekstem do akcji przesiedleńczej była śmierć wiceministra obrony narodowej gen. Karola Świerczewskiego w potyczce z oddziałem UPA pod Baligrodem. Operacja przesiedleńcza, pod kryptonimem „Wisła” doprowadziła do pozbawienia UPA oparcia w miejscowej ludności i w konsekwencji do rozbicia podziemia UPA przez jednostki KBW i wojska. Obóz władzy, budowanie poparcia Siły PPR i jego koalicjantów wzrastały. O ile latem 1944 roku PPR liczyła ok. 20 tys. członków o tyle w lutym 1945 r. ok. 175 tys. członków, a w kwietniu już 300 tys. członków, stając się partią masową. W lutym 1946 roku Sekretariat KC rozpoczął akcję masowego werbowania nowych członków partii. W rezultacie pod koniec roku liczyła ona 555 tys. członków (wzrost w ciągu roku o 136 procent), by w końcu 1947 roku osiągnąć liczbę 820 tys. członków. W połowie 1948 roku PPR liczyła 997 tys. członków. Polityka władz komunistycznych opierała się nie tylko na terrorze. Jak pisał Cat-Mackiewicz: „W porównaniu z rewolucją rosyjską, z jej okresu w latach 1918–1922, rewolucja polska była dotychczas łagodna. Ten względny liberalizm komunistów polskich oddał sprawie komunistycznej usługi olbrzymie. Użyto w Polsce frazeologii patriotycznej, nałożono tłumik na slogany komunistyczne, uszanowano kościół katolicki, inteligencji zwrócono posady państwowe, naciśnięto klawisz antyniemiecki, w antyniemieckości widziano łącznik z Armią Czerwoną. Cały ten pseudopatriotyzm komunizmu polskiego przyczynił się do opanowania kraju przez komunistów o wiele bardziej niż wszystkie urzędy bezpieczeństwa. Rzesze zwolenników nowej władzy stawały się coraz liczniejsze. Jedni robili to ze względów egoistycznych i koniunkturalnych, inni z głębokiego przekonania, wierząc, że nowa władza realizuje najlepiej pojęte interesy narodu jako całości, czy też mas pracujących, dotąd społecznie upośledzonych. Dla dużych grup ludności, zwłaszcza w dawnych województwach zachodnich, dziejowym osiągnięciem było przesunięcie granic na Odrę i Nysę Łużycką. Widziano w tym realizację sprawiedliwości dziejowej, marzeń pokoleń i należnego Polsce odszkodowania za zbrodnie niemieckie oraz utratę ziem wschodnich. Do pracy na rzecz Ziem Zachodnich udało się pozyskać ludzi z różnych środowisk, w tym antykomunistycznych. Zjawiskiem o niespotykanej wcześniej skali był awans społeczny licznych przedstawicieli najniżej usytuowanych warstw społecznych. Nieufność nowej władzy do dawnych kadr kierowniczych, urzędowych i naukowych otwierała pole do nowych i szybkich karier. Wydawać by się mogło, że ideologia komunistyczna narzucona przez nowe władze została w pełni odrzucona przez społeczeństwo. Tymczasem zawierała ona bowiem dwa zasadnicze elementy – była obietnicą budowy niekapitalistycznego społeczeństwa przemysłowego i jednocześnie zachowania niektórych cech społeczeństwa tradycyjnego. Za cenę braku wolności politycznej i gospodarczej PPR/PZPR gwarantowała bezpieczeństwo socjalne oraz awans cywilizacyjny i zawodowy przedstawicielom klas niższych. Złamano tradycyjne bariery społeczne, a przede wszystkim umożliwiono awans cywilizacyjny mieszkańcom wsi. W gospodarce nierynkowej pewne źródła nierówności przestały istnieć (np. skutki działania prawa własności), a znaczenie pozostałych zostało poważnie ograniczone (np. pochodzenia społecznego z niższych klas). Ogromną rolę motywacyjną odgrywało hasło powszechnego wykształcenia. Beneficjenci tych przemian stanowili główną podporę nowej władzy. W ciągu kilku lat nowej władzy doszło do zasadniczych zmian społecznych o czym świadczyć mogą dwie poniższe opinie emigracyjnych polityków: Reforma rolna Przeprowadzenie reformy rolnej po wojnie było sprawą nieuniknioną (pogodzeni z tym byli nawet właściciele majątków ziemskich), zważywszy na przedwojenne protesty i demonstracje chłopskie (w czasie jednej z nich z powodu brutalnej interwencji policji zabitych zostało 100 osób). Reformę rolną przeprowadzono w latach 1944–1945 na podstawie dekretu PKWN z 6 września 1944 o przeprowadzeniu reformy rolnej i dotyczyła ona podziału majątków ziemskich powyżej 100 ha powierzchni ogólnej bądź 50 ha użytków rolnych. Ziemia została częściowo podzielona między chłopów, częściowo przejęta przez państwo. Ogółem, w latach 1944–1948, na cele reformy rolnej zostało przejętych 9707 majątków ziemskich (ok. 3,49 mln hektarów). Z liczby tej rozparcelowaniu uległo 1,2 mln hektarów pomiędzy 387 000 rodzin chłopskich. Ziemia przejęta przez państwo zarządzana była przez Państwowe Nieruchomości Ziemskie, na których bazie od 1949 tworzono Państwowe Gospodarstwa Rolne. Postanowienia dekretu interpretowano rozszerzająco, wysiedlając dotychczasowych właścicieli z ich domów, pozbawiając dobytku, w tym dóbr kultury. Warstwa ziemiaństwa została w ten sposób zlikwidowana, a byłym ziemianom zakazano pobytu i zamieszkania w powiecie, gdzie dotychczas znajdował się ich majątek ziemski. Właściciele ziemscy za przejęty i rozparcelowany majątek otrzymywali dożywotnie zaopatrzenie w wysokości pensji urzędniczej VI grupy. Ziemianie zasłużeni w walce z okupantem niemieckim otrzymywali zaopatrzenie wyższe od przeciętnego. Tę tak zwaną rentę ziemiańską szybko ograniczono do osób niezdolnych do pracy, a później zamieniono na rentę inwalidzką w najniższym wymiarze. Politykę rolną nowej władzy w Polsce cechował szczególny radykalizm. Przeprowadzane bowiem w tym samym czasie reformy rolne w Czechosłowacji, na Węgrzech i w Rumunii pozostawiały właścicielom ziemskim pewne minimum posiadania. Reforma rolna spotkała się z ostrą krytyką ze strony środowisk uznających prawo własności za nienaruszalne. Nie było natomiast szczególnego oporu ze strony właścicieli majątków ziemskich, ci bowiem wiedzieli z programów Polskiego Państwa Podziemnego, że po zakończeniu wojny zostanie przeprowadzona reforma. Byli więc z tym pogodzeni, zaskoczył ich jedynie szybki termin jej wprowadzania. Parcelacja majątków ziemskich zyskała poparcie PSL, które krytykowało w czasie dzielenia ziemi jedynie tworzenie zbyt małych gospodarstw, niesamodzielnych gospodarczo. Wprowadzona reforma rolna spowodowała wielkie zmiany na polskiej wsi, marginalizując rolę ziemiaństwa, a wzmacniając pozycję mało i średniorolnych chłopów. Występowały przypadki że ziemia obszarnicza była przydzielana chłopom na siłę przy pomocy aktywu partyjnego i brygad wojskowych, bowiem ci mieli często wątpliwości czy władza ludowa nie jest tylko tymczasowa i czy jej nadania będą ważne po zakończeniu wojny. Spod działania wydanego przez PKWN dekretu o reformie rolnej z 6 września 1944 zostały wyłączone dobra martwej ręki, należące do Kościoła i związków wyznaniowych. Stało się tak, zgodnie ze świadectwem Wandy Wasilewskiej, na wyraźne życzenie Józefa Stalina. Nacjonalizacja dóbr martwej ręki nastąpiła w marcu 1950. Na ogólną liczbę ponad 3 mln gospodarstw rolnych w 1950 roku 26% stanowiły gospodarstwa nowe, a 8% powiększone, co było skutkiem reformy rolnej. Tak szerokiego zakresu korzystnego dla chłopów nie miała żadna reforma rolna dokonywana w krajach gdzie rządzili komuniści. Podczas reformy rolnej upaństwowiono 3,5 mln ha lasów co spowodowało, że Państwo skupiło w swoich rękach 85% całej powierzchni leśnej. Umożliwiło to racjonalną gospodarkę leśną. Administracja polska na ziemiach zachodnich i północnych, migracje ludności Na terenach wcielonych do ZSRR pozostało ok. 13,8 mln obywateli II Rzeczypospolitej w tym: na terytorium Ukraińskiej SRR – 8,1 mln, Białoruskiej SRR – 5 mln, Litewskiej SRR – ok. 0,7 mln. Polsce przyznano 311 700 kilometrów kwadratowych (przed wojną Polska liczyła ponad 388 000 kilometrów kwadratowych). Kształt państwa był jednak nieco bardziej korzystny. Zwiększono granicę morską (ze 140 do 497 km), zmniejszając granicę lądową. W 1945 roku w Polsce mieszkało 23,9 miliona osób, w przeciągu pięciu lat liczba ta zmieniła się, na skutek przyrostu oraz powrotu Polaków do ojczyzny liczba obywateli wzrosła o ponad 2 miliony. W Polsce znalazło się 650 000 Ukraińców, 200 000 Niemców, 300 000 Żydów, 160 000 Białorusinów, liczba mniejszości narodowych stanowiła 2% ogółu mieszkańców państwa. Niemcy, którzy zostali w Polsce, zostali z własnej woli i nie podlegali wysiedleniu ustalonemu na konferencjach międzynarodowych. Na konferencjach „wielkiej trójki” (Teheran grudzień 1943, Jałta luty 1945, Poczdam lipiec 1945) ustalono, że tereny wschodnich Niemiec do linii Odry – Nysy Łużyckiej zostaną włączone do państwa polskiego. Sytuacja z ich zagospodarowaniem i osiedleniem sprawiła kłopoty rządowi. Niemcy zostawili opuszczone domy, zakłady pracy. Zagospodarowanie tych terenów ułatwić miało Ministerstwo Ziem Odzyskanych, utworzone dekretem Prezydium KRN w ramach Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej 13 listopada 1945 roku, z Władysławem Gomułką, wicepremierem TRJN i sekretarzem generalnym PPR na czele. Oznaczało to wyjęcie jednej trzeciej terytorium kraju spod kompetencji Ministerstwa Administracji Publicznej, kierowanego przez Władysława Kiernika, reprezentującego Polskie Stronnictwo Ludowe. Ludność początkowo przyjeżdżała na nowe tereny niechętnie, obawiano się wybuchu kolejnej wojny i utraty nowo uzyskanych terenów, strach kolonistów wzmagały też działające na tych terenach podziemne oddziały niemieckie organizacji Werwolf, które terroryzowały osiedlających się tam Polaków. Jako pierwsi nowe tereny zamieszkali weterani 1 i 2 Armii WP. W lutym 1946 Ziemie Odzyskane liczyły sobie już 2,7 miliona mieszkańców, a w styczniu 1947 4,6 miliona. Do końca 1948 roku liczba osadników przekraczała 4 mln by w 1950 r. sięgnąć liczby 5,9 mln. W latach 1945–1948 Polska była terenem fali migracji, które od 1944 roku kontrolował formalnie Państwowy Urząd Repatriacyjny. Fala ta przybrała na sile w okresie istnienia Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, szczególnie w czasie walk zbrojnych, przesiedleń ludności i w wyniku reform rolnych. Do Polski z robót przymusowych w Niemczech wróciło 520 000 Polaków oraz Polacy przebywający w ZSRR. Ludność polska ze wschodnich terenów byłej II RP została przesiedlona na tereny, które znalazły się w nowych granicach państwa polskiego. Do kraju wracali Polacy przebywający na emigracji w państwach zachodnich. Do Izraela wyjeżdżali polscy Żydzi. Z Polski przesiedlano Ukraińców i Niemców, co zostało ustalone w czasie konfederacji poczdamskiej. Przesiedlania (Klauzula XII konferencji poczdamskiej) Niemców z Polski (w Polsce 5 057 000 Niemców), Węgier i Czechosłowacji objęły 16,5 miliona ludzi. Wbrew późniejszej propagandzie działającej w Niemczech Zachodnich organizacji Bund der Vertriebenen przesiedlenia nie były polską zemstą, lecz zostały one ustalone przez aliantów. W Europie zachodniej bezpośrednio po wojnie przebywały setki tysięcy Polaków. Stanęli oni przed wyborem: zostać w kraju pobytu czy powrócić do kraju rządzonego przez nowe władze. Ogromna większość zdecydowała się na powrót. Do połowy 1947 roku z zachodnich stref okupacyjnych Niemiec i Austrii wróciło ponad 800 tys. osób, a ze strefy radzieckiej ok. 750 tys. Przybyło również ok. 70 tys. osób zamieszkujących do tej pory we Francji. Odrębny problem stanowiła repatriacja żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, które w lipcu 1945 r. liczyły 228 tys. żołnierzy. Do Polski zdecydowało się wrócić ok. 105 tys. żołnierzy i oficerów. Gospodarka, przemiany społeczne Bilans otwarcia Wartość strat materialnych poniesionych przez Polskę w II wojnie światowej czterokrotnie przekroczyła dochód narodowy wytworzony w 1938 roku. Straty państwa polskiego w II wojnie światowej były ponad pięciokrotnie większe od strat poniesionych na terenach polskich w czasie I wojny światowej. Straty materialne były gigantyczne i wyniosły ok. 38% majątku narodowego sprzed wojny (we Francji – 1,5%, a w Wlk. Brytanii – 0,8%). W wyniku II wojny światowej zginęło 6 mln obywateli polskich (w tym 3 mln Żydów), co stanowiło 22,2% ogółu mieszkańców Polski w 1939 r. Śmierć poniosło 30% osób z wykształceniem wyższym i 21% z wykształceniem średnim. Zginęło 40% lekarzy, 68% dentystów, 57% adwokatów, 22% sędziów i prokuratorów oraz 30% pracowników nauki. 600 tys. ludzi zostało inwalidami. Przemysł utracił 32% substancji materialnej, komunikacja i transport – 60%, handel – 65%, leśnictwo – 28%, rolnictwo – 35%. Zniszczonych zostało 63% mostów i 33% torów kolejowych. W czasie wojny niemal w całości zniszczone zostały miasta takie jak Warszawa, zrujnowaniu uległy też miasta znajdujące się na Ziemiach Odzyskanych, takie jak Gdańsk, Szczecin, Wrocław, Kołobrzeg. W końcu 1946 roku produkcja rolna na jednego mieszkańca wynosiła 66% przeciętnej z lat 1934–1938, zaś wartość produkcji z 1 ha wynosiła zaledwie 58% przedwojennej. W roku tym produkcja zbóż była o 60% niższa niż przed wojną na ówczesnym terytorium Polski, a na Ziemiach Zachodnich sięgała 20% przedwojennej produkcji na tych terenach. Średnie spożycie kalorii w 1946 roku wyniosło 57% stanu z 1938 roku. Odbudowa kraju Rozpoczęto odbudowę kraju ze zniszczeń wojennych. Szczególne znaczenie miał przy tym plan 3-letni (1947–1949) – zasiedlanie Ziem Odzyskanych, reforma rolna i nacjonalizacja przemysłu. Jeszcze w styczniu 1945 roku nowe władze postanowiły o odbudowie Warszawy. Powołano Biuro Odbudowy Stolicy. 15 stycznia 1945 roku Rząd Tymczasowy utworzył dekretem Narodowy Bank Polski (NBP). 26 października 1945 roku Bolesław Bierut wydał dekret o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m. st. Warszawy tzw. dekret Bieruta. Produktem eksportowym stał się węgiel kamienny, który wymieniano na szwedzką rudę żelaza, bawełnę z ZSRR i inne surowce z krajów europejskich. Na skutek działań wojennych spadła produkcja węgla, rok po wojnie udało się jednak zwiększyć jego wydobycie. 27 lipca 1947 roku górnik Wincenty Pstrowski ogłosił apel o współzawodnictwo w wydobyciu węgla, co jest początkiem wprowadzenia w Polsce przez PPR ruchu „przodowników pracy”, kopii istniejącej w ZSRR od 1935 stachanowszczyzny. Nacjonalizacja przemysłu W styczniu 1946 roku dokonano upaństwowienia najważniejszych elementów gałęzi, największych zakładów, banków, kopalń, przedsiębiorstw ubezpieczeniowych czy komunikacyjnych. Właściciele zakładów teoretycznie mogli liczyć na odszkodowania, w praktyce jednak otrzymali je wyłącznie właściciele zagraniczni (obywatele i przedsiębiorstwa z USA, Wielkiej Brytanii, Francji, Szwecji itd.), na podstawie umów międzypaństwowych. Postępujące uzależnienie gospodarcze od ZSRR W sierpniu 1945 roku podpisano umowę handlową, w której Polska gwarantowała dostawy 8–13 mln ton węgla do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich po cenach około ośmiokrotnie niższych od cen światowych. Eksport ten wymusił Wiaczesław Mołotow w zamian za rezygnację z utworzenia mieszanych spółek polsko-radzieckich. W 1948 roku rząd polski przyjął czteroletnią umowę handlową z ZSRR na sumę 2 miliardów rubli. Dodatkowo państwo zostało zmuszone do podpisania szeregu umów gospodarczych z ZSRR, wyzyskujących polską gospodarkę (tylko w latach 1945–1956 ZSRR uzyskał jednostronne korzyści z tego tytułu kosztem Polski rzędu 2 miliardów dolarów USA według ówczesnego kursu dolara), zmuszając do sprzedaży węgla ZSRR za przyszłe reparacje wojenne od Niemiec, których nigdy nie otrzymano. Odbudowa kraju była utrudniona przez masowe i zorganizowane plądrowanie terenów Polski z maszyn i zasobów przez utworzone specjalnie w tym celu oddziały Armii Czerwonej. Plan trzyletni W 1947 roku zapoczątkowano plan trzyletni, był on opracowany w głównej mierze przez działaczy wywodzących się z przedwojennych środowisk socjalistycznych, a nie komunistycznych, tym samym przypominał on bardziej plany realizowane na Zachodzie niż w ZSRR, w przeciwieństwie do późniejszego planu sześcioletniego. Plan opracował utworzony już w 1945 roku Centralny Urząd Planowania pod kierownictwem Czesława Bobrowskiego, a duża część jego pracowników wywodziła się z PPS i edukowała się w krajach zachodnich. Zarówno Bobrowski, jak i główny ówczesny autorytet ekonomiczny – Oskar Lange byli za gospodarką składającą się ze zrównoważonych trzech sektorów: państwowego, spółdzielczego i prywatnego. Od 1947 roku narastał jednak konflikt między CUP a Hilarym Mincem kierującym Ministerstwem Przemysłu, żądającym zwiększenia inwestycji w przemysł (zwłaszcza ciężki). W 1948 roku przeprowadzono w CUP czystkę usuwając zwolenników trójsektorowości gospodarki. Plan okazał się sukcesem i był prawdopodobnie jedynym w historii Polski Ludowej planem rzeczywiście przekroczonym. Dochód narodowy na mieszkańca brutto wzrósł z 506 zł w 1938 roku do 860 zł w 1949 roku (głównie ze względu na przyłączenie bogatych Ziem Zachodnich i spadek liczby ludności z 36 do 26 milionów ludzi), choć płace realne pozostawały nadal niższe niż przed wojną. Do końca realizacji planu polski przemysł został odbudowany. W 1949 roku wielkość produkcji rolnej sięgnęła już 90% tej z 1938 roku. Stopniowo zaczęto likwidować system kartkowy na żywność (w 1948 roku zniesiono reglamentację cukru, kaszy i ziemniaków, a w 1949 roku pozostałych artykułów spożywczych). W 1949 roku wysokość produkcji przemysłowej była już o ok. 50% wyższa niż w 1937 roku, a wielkość produkcji przemysłowej na jednego mieszkańca 2,5 raza większa niż w 1937 r. Rozwój przemysłu doprowadził do poważnych zmian w strukturze społecznej. O ile w ostatnich latach II RP z rolnictwa utrzymywało się ok. 60% ludności, a w przemyśle pracowało ok. 13%, o tyle w 1950 r. udział osób utrzymujących się z rolnictwa spadł do 47%, a w przemyśle pracowało prawie 20% ogółu ludności. Szacuje się, że w latach 1946–1948 dochód narodowy zwiększał się o 14–18% rocznie. Plan sześcioletni Od 1945 roku faktycznym zarządcą gospodarki był Hilary Minc, jeden z najbardziej wpływowych członków Biura Politycznego KC Polskiej Partii Robotniczej (PPR), minister przemysłu kolejno: w Rządzie Tymczasowym, Tymczasowym Rządzie Jedności Narodowej, wreszcie w rządzie Józefa Cyrankiewicza (gdzie od 1949 był wicepremierem, przewodniczącym Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego i Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów). Po roku 1948 było przymusowo wprowadzane tzw. współzawodnictwo pracy (wzorowane na sowieckiej stachanowszczyźnie), prowadzące do podwyższania norm pracy w zachowaniu dotychczasowych wynagrodzeń pracowniczych – jego symbolem i narzędziem stał się Wincenty Pstrowski. 10 lutego 1949 roku Centralny Urząd Planowania został przekształcony w Państwową Komisję Planowania Gospodarczego. Plan 6-letni (1950–1955), opracowany został przez grupę ekonomistów pod przewodnictwem Hilarego Minca, wzrost przemysłu miał wynieść 85–95%, a rolnictwa o 35–45%. W ramach planu przewidziano forsowną budowę przemysłu ciężkiego – podstawy przemysłu zbrojeniowego, redukując w porównaniu z planem trzyletnim środki na rolnictwo i przemysł konsumpcyjny, liczebność Ludowego Wojska Polskiego została zwiększona z 250 tysięcy do 500 tysięcy żołnierzy, co stanowiło poważne obciążenie dla finansów kraju. W ramach planu wybudowano miasto Nowa Huta, Hutę im. Lenina, fabryki samochodów w Warszawie (w 1951 roku rozpoczęto produkcję pierwszego powojennego samochodu osobowego „Warszawa M-20”) i Lublinie, cementownie w Wierzbicy, liczne fabryki maszyn, stocznie w Szczecinie i Gdańsku, zakłady chemiczne, elektrownię w Jaworznie, rozbudowano wcześniej istniejące zakłady. Plan doprowadził do wzrostu przemysłu o 250%. Trwała przebudowa społeczna kraju (migracja ludności, urbanizacja). Zatrudnienie w przemyśle zwiększyło się o 2,2 mln osób. Z dniem 1 stycznia 1949 roku zniesiono w Polsce Ludowej powojenny system kartkowy zaopatrzenia ludności. 30 października 1950 dokonano w Polsce bez uprzedzenia wymiany banknotów, unieważniając ok. 60% obiegu pieniężnego. Była to faktyczna konfiskata zasobów pieniężnych ludności kraju. W tym okresie rozpoczęto także kolektywizację rolnictwa. Zakładano, że będzie ona dobrowolna. Zaprojektowano system zachęt mających na celu skłonienie do wstępowania do spółdzielni (ulgi podatkowe, pomoc w budowie domów, elektryfikacji, melioracji, mniejsze normy dostaw obowiązkowych, kredyty). Na niższych szczeblach administracji dochodziło do przymuszania do wstępowania do spółdzielni potępianego przez władze centralne (krytyka takich przypadków w Gryficach w 1951 roku i w Lubelskiem w 1953 r.). Produkcja rolna wzrosła o 13%. Od 1949 roku istniały w Polsce Państwowe Gospodarstwa Rolne (PGR). W styczniu 1953 roku zniesiono system kartkowy, z czym wiązała się jednak duża podwyżka cen artykułów konsumpcyjnych. Nauka, kultura, życie społeczne 23 października 1944 PKWN utworzył Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie jako piąty polski uniwersytet. Wznowił wówczas działalność Katolicki Uniwersytet Lubelski. W 1945 utworzono trzy kolejne uniwersytety: Uniwersytet Łódzki, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu i Uniwersytet Wrocławski; trzon ich kadry naukowej tworzyli przesiedleni wykładowcy i pracownicy naukowi Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie i Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Dużym sukcesem okazał się program walki z analfabetyzmem, który został zlikwidowany (przed 1939 rokiem jego wskaźnik wynosił 33%). Władze organizowały darmowe kursy wieczorowe, a czytać i pisać uczono nawet osoby starsze. Znacznie wzrosły nakłady książek i broszur. O ile w latach 1934–1938 wynosiły 24,6 mln o tyle w latach 1951–1955 – 92,5 mln. Znaczną część publikacji i nakładów stanowiły jednak, obok wybranych pozycji literatury pięknej, wydawane w masowych nakładach komunistyczne broszury i inne wydawnictwa propagandowe. Prawdopodobnie największy jednorazowy polski nakład Krótkiego kursu historii WKP(b) miał miejsce w 1950 r., o czym informował Tygodnik Powszechny z 30 kwietnia 1950 (nr 18) w rubryce „Z dnia”: Największy nakład po wojnie osiągnął Pan Tadeusz A. Mickiewicza – 1,5 mln, tuż po nim Krótki kurs historii WKP(b) – 1,25 mln egzemplarzy. W latach 1952–1953 usunięto z bibliotek 2500 tytułów, w kilku milionach egzemplarzy i wywieziono pod kontrolą do wyznaczonych w poszczególnych województwach papierni, gdzie zostały przemielone. PPR występowała z koncepcją oświaty powszechnej, jednolitej i bezpłatnej, państwowej i obowiązkowej. Zerwano z przedwojennym systemem zróżnicowanych typów szkolnictwa podstawowego, zlikwidowano szkoły prywatne. W 1948 roku wprowadzono jednolity model 7 – klasowej szkoły podstawowej i 4 – letniego liceum. W kwietniu 1955 roku opublikowano Kartę Nauczyciela. Etap „łagodnej rewolucji” w kulturze zakończył się pod koniec 1947 roku. W sztuce władze zaczęły lansować socrealizm, ostatecznie narzucony przymusowo środowiskom twórczym w 1949. Nurt ten przedstawiał codzienne życie pracowników i rzeczywistości. Powstawały plakaty, obrazy ukazujące robotników, odbudowę kraju. W muzyce przodowały pieśni masowe, muzyka pop kulturalna oraz poważna. Kompozytorami tworzącymi muzykę poważną w pierwszych latach powojennej Polski byli m.in. Grzegorz Fitelberg, Witold Lutosławski i Grażyna Bacewicz. Niepopierający ustroju nowej Polski twórcy niezależni to m.in. Jan Szczepański czy Zbigniew Herbert. Poezje w tym czasie tworzyli uznani polscy twórcy tacy jak Władysław Broniewski czy Wisława Szymborska. Do 1949 roku otwarto 20 tys. wiejskich punktów bibliotecznych oraz 1600 bibliotek gminnych, którym z funduszy państwowych zakupiono 1 mln książek. W latach 1950–1955 gwałtownie rozwijało się czytelnictwo. Liczba bibliotek publicznych wzrosła z 3885 do 5110, a punktów bibliotecznych (głównie na wsi) z 17,3 tys. do 29 tys. Księgozbiory wrosły w nich z 6,6 mln do 22,9 mln egzemplarzy książek. W latach 50. polityka kulturalna wobec mniejszości żydowskiej była otwarta. PRL był jednym z największych centrów wydawniczych książki żydowskiej na świecie. Od 1950 roku utworzono Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce (podobne towarzystwa: białoruskie, ukraińskie i niemieckie powstały dopiero po 1956 roku). Od lipca do października 1945 z miejsc na turnusach wypoczynkowych w kraju skorzystało 12,7 tys. osób, w 1949 roku było to już 451,7 tys. W lutym 1949 roku utworzono Fundusz Wczasów Pracowniczych (FWP). Od 1946 roku do 1956 roku wypoczywający dostawali darmowe bilety kolejowe w obie strony. Tylko 30% kosztów pobytu pokrywał pracownik (resztę FWP i związki zawodowe). W 1952 roku prawo do wypoczynku wprowadzono do Konstytucji PRL (art. 59). W maju 1948 roku odbył się pierwszy Międzynarodowy Wyścig Kolarski „Głosu Ludu” i „Rudeho Prava” na trasie Warszawa – Praga – Warszawa. Był to początek historii „Wyścigu Pokoju”. Od 1953 roku etapem wyścigu został również Berlin. Koncepcja „polskiej drogi do socjalizmu”, rozłam w kierownictwie PPR Frakcję w PPR, która uważała, że rządy silnej ręki muszą być oparte na szerszej bazie politycznej reprezentował Władysław Gomułka. Uważał, że same represje nie mogą zastąpić społecznego poparcia dla nowej władzy. Uznawał, iż można zbudować w Polsce socjalizm bez dyktatury proletariatu, terroru i unicestwienia zastanych struktur społecznych. Podkreślał różnice między warunkami rewolucji w Rosji i w Polsce. „My zdobyliśmy władzę na tle walki wyzwoleńczej, pod hasłem wypędzenia Niemców. Nie musimy obalać starego aparatu państwowego. (...) My w Polsce założyliśmy możliwość innego niż droga radziecka rozwoju (..) założyliśmy możliwość rozwoju podobnego do rozwoju parlamentarnego, którego namiastką jest KRN”. – stwierdzał. Dopuszczał istnienie opozycji, ale tylko takiej, która nie neguje nowego systemu. We wrześniu 1947 Józef Stalin zwołał konferencję w odpowiedzi na kontrowersje wśród komunistycznych rządów europejskich, czy wziąć udział w paryskiej konferencji dotyczącej planu Marshalla w lipcu 1947 roku. Została przeprowadzona w Szklarskiej Porębie. Ze strony ZSRR konferencją kierował Andriej Żdanow, który wygłosił referat stwierdzający, że wobec ofensywy „amerykańskiego imperializmu”, który rzekomo doprowadził do powstania dwóch obozów („imperialistycznego” i „demokratycznego”), należy „zewrzeć szeregi” i powołać stały organ „konsultacyjny” partii komunistycznych – Kominform (Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych). Na konferencji pomysł utworzenia Kominformu popierali przede wszystkim przedstawiciele WKP(b) i Komunistycznej Partii Jugosławii, natomiast pozostali uczestnicy zajęli raczej bierne stanowisko; ze strony PPR ideę mocno popierał Hilary Minc, natomiast Władysław Gomułka był sceptyczny wobec powołania Biura, obawiając się powstania nowego Kominternu, który będzie nadrzędną strukturą nad narodowymi partiami komunistycznymi. Gomułka zagroził dymisją z funkcji sekretarza generalnego PPR, ostatecznie przyjął cele polityki międzynarodowej i wewnętrznej narzucone na konferencji, bronił jedynie specyfiki polskiej drogi. Sprzeciwił się jednak, by siedzibą nowej instytucji była Warszawa. Kominform został utworzony 27 września 1947. Siedzibą Biura był Belgrad, po wykluczeniu z Kominformu Komunistycznej Partii Jugosławii w czerwcu 1948 roku centrala organizacji została przeniesiona do Bukaresztu. Gomułka był zwolennikiem zjednoczenia PPR z PPS. Chciał, by w wyniku zjednoczenia powstała partia, która będzie miała realne zaplecze społecznego poparcia. Dlatego mimo uznawania PPR za partię hegemoniczną uznawał konieczność odwołania się nowej partii również do tradycji niepodległościowej PPS. W nieuzgodnionym z pozostałymi członkami Biura Politycznego referacie wygłoszonym 3 czerwca 1948 r. na plenum KC PPR poświęconym tradycjom polskiego ruchu robotniczego Gomułka bronił w tym kontekście „polskiej drogi do socjalizmu”. Stwierdzał, że aby nowa partia polityczna miała realne poparcie społeczne musi opowiadać się za niepodległością państwową i tej niepodległości bronić. Krytykował KPP, że tego nie rozumiała prowadząc działania polityczne w okresie przedwojennym. „KPP używała hasła samostanowienia narodów w taki sposób, że sama chciała stanowić za naród i klasę robotniczą”. – stwierdzał Gomułka. Referat ten spotkał się z krytyką pozostałych członków BP, którzy w rezolucji odrzucili stanowisko Gomułki. Po raz pierwszy ujawnił się publicznie rozłam w kierownictwie PPR. Mimo nacisku Gomułka nie zrezygnował ze swoich tez, choć zgodził się nie ustępować manifestacyjnie ze stanowiska sekretarza generalnego PPR. Gomułka był również przeciwnikiem zarządzonej przez Stalina rozprawy z Komunistyczną Partią Jugosławii. Próbował wbrew woli Stalina mediować w konflikcie Moskwy z Belgradem. 20 czerwca 1948 w Bukareszcie odbyły się obrady Kominformu. Rozpoczęły one okres nasilonej uniformizacji państw Europy środkowej zgodnej z radzieckim wzorcem. Podczas obrad potępiono KPJ i odniesiono się do konieczności takich przekształceń na wsi, które prowadziłyby do jej kolektywizacji. Gomułka zgłosił sprzeciw wobec treści uchwał konferencji w zakresie kolektywizacji, stwierdzając, że delegacja polska powinna mieć zgodę KC PPR na poparcie uchwały Kominformu w tej kwestii. W lipcu 1948 roku odbyło się plenum KC, na którym zapowiedziano zaostrzenie kursu wewnętrznego i w pełni poparto uchwały posiedzenia Kominformu, krytykując jednocześnie tezy Gomułki w sprawie tradycji polskiego ruchu robotniczego. Plenum zostało zwołane bez udziału Gomułki jako sekretarza generalnego PPR. 14 sierpnia odbyło się posiedzenie Biura Politycznego podczas którego usunięto Gomułkę ze stanowiska sekretarza generalnego i funkcję tę powierzono Bierutowi. W dniach 31 sierpnia – 2 września 1948 odbyło się plenum KC PPR na którym ostatecznie rozprawiono się z Gomułką. W wystąpieniu wstępnym Bierut zarzucił Gomułce m.in. „odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne”, wahania w kwestii powołania Biura Informacyjnego, jego niejasny stosunek do konfliktu radziecko-jugosłowiańskiego, popieranie „nacjonalistycznych tradycji PPS”, negatywny stosunek do kolektywizacji, błędną koncepcję tworzenia podczas okupacji KRN w oparciu o jak najszerszy krąg społeczny, nieufność wobec ZSRR i działalność frakcyjną. Gomułka zabrał jeszcze głos na Kongresie Zjednoczeniowym PPR i PPS, na którym powołano PZPR, nie zgadzając się z zarzutami padającymi z mównicy jakoby zdradził interesy klasy robotniczej. Określając się jako internacjonalista stwierdził, że należy walczyć nie tylko z nacjonalizmem, ale i z kosmopolityzmem i nihilizmem narodowym. „Gardzimy tymi, którzy nie szanują naszego narodu, nie doceniają jego wielkości i zdolności, którzy pomniejszają nasz wkład w międzynarodową skarbnicę kultury” – powiedział. 2 sierpnia 1951 Gomułka został aresztowany wraz z żoną przez funkcjonariuszy Departamentu X MBP Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego pod dowództwem płk. Józefa Światły; aresztowani zostali osadzeni w willi MBP w Miedzeszynie. Utworzenie PZPR w 1948 W grudniu 1948 roku na Kongresie Zjednoczeniowym odbytym na Politechnice Warszawskiej z połączenia Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, po wcześniejszej masowej czystce w szeregach PPS. Sekretarzem generalnym został Bolesław Bierut. Na boczny tor odsunięto Władysława Gomułkę, który był sceptyczny wobec ZSRR. Duża część działaczy PPS była przeciwna zjednoczeniu jednak PPR miał w szeregach PPS działaczy skłonnych do połączenia się obu partii. Środowiska socjalistyczne będące poza zasięgiem wpływów PZPR znalazły się na emigracji. Do satelickich wobec PPR Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa Demokratycznego wcielono pozostałości dotychczasowo istniejących partii niezależnych od PPR. W 1949 powstało Zjednoczone Stronnictwo Ludowe z połączenia Stronnictwa Ludowego z resztkami PSL Mikołajczyka oraz Centralna Rada Związków Zawodowych i Związek Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBoWiD). W 1950 część prokomunistycznych działaczy Stronnictwa Pracy wstąpiła do Stronnictwa Demokratycznego. ZSL i SD były traktowane przez PZPR jako tzw. transmisja partii do mas. Jeszcze w czerwcu 1948 powstał Związek Młodzieży Polskiej z połączenia czterech organizacji młodzieżowych. Wojsko w okresie przemian W sierpniu 1945 roku wydane zostały ściśle tajne „Wytyczne naczelnego dowódcy dla tworzenia kadr oficerskich Wojska Polskiego”. Był to dokument kształtujący politykę personalną w LWP do 1948 roku, do odsunięcia współautora i realizatora tej polityki wiceministra Obrony Narodowej gen. Mariana Spychalskiego. Za najbardziej pożądany element ludzki z którego chciano budować przyszłe kadry uznano uczestników podziemnych organizacji lewicowych z czasów wojny, oficerów 1 i 2 Armii Wojska Polskiego i powojennych wychowanków szkół oficerskich. Z uznaniem odniesiono się do młodej kadry oficerskiej II RP (do stopnia kapitana włącznie) jako „najwartościowszej części przedwojennego korpusu oficerskiego” i do przedwojennych oficerów rezerwy. Negatywnie odnoszono się do korpusu oficerów starszych z czasów II RP uznając go za „źle dobrany, powierzchownie wyszkolony i fałszywie selekcjonowany dla celów sanacyjno – faszystowskich”. Niemniej uznano, że tego pokroju oficerowie są przydatni w armii ze względu na „konieczność stopniowego luzowania oficerów Armii Czerwonej na wyższych stanowiskach w Wojsku Polskim”. Co do żołnierzy Armii Krajowej uznając ją generalnie za organizację wroga nowej władzy ze wstrzemięźliwa tolerancją odnoszono się do tych żołnierzy AK, którzy „walczyli i ryzykowali podczas okupacji”. W latach 1946–1948 z dwudziestu kilku generalskich awansów siedemnaście przypadło oficerom z II RP w większości z obozów jenieckich (z czasem awansowało na stopień generalski blisko 60 przedwojennych oficerów). W 1947 roku służyło w LWP jeszcze ok. półtora tysiąca oficerów radzieckich. Do końca 1951 roku mieli wszyscy opuścić Polskę. W 1949 roku gdy dowództwo LWP obejmował marsz. Rokossowski służyło w LWP kilkuset oficerów radzieckich (wszyscy polskiego pochodzenia). Do 1948 roku w wojsku utrzymywały się liberalne tendencje w kształtowaniu oblicza personalnego LWP, zbliżone do tych, które przyjęte zostały w Wojsku Polskim w 1918 roku gdy stanowiska oficerskie zajmowali nie tylko legioniści, ale i oficerowie służący przedtem w państwach zaborczych. W efekcie redukcji wojska w latach 1945–1948 na początku 1949 liczyły one ok. 140 000 żołnierzy. Na początku 1949 roku wychowankowie Ludowego Wojska Polskiego, łącznie z oficerami Armii Ludowej i innymi partyzantami związanymi z ruchem komunistycznym oraz żołnierzami mającymi doświadczenie z walk w wojnie domowej w Hiszpanii, stanowili ok. trzy czwarte korpusu oficerskiego; oficerowie przedwojenni oraz wywodzący się z Armii Krajowej – niespełna jedną czwartą; ok. 6 procent stanowili oficerowie radzieccy. 6 listopada 1949 na urząd ministra obrony narodowej został powołany marszałek ZSRR, obywatel sowiecki (któremu nadano z tej okazji polskie obywatelstwo) Konstanty Rokossowski, mianowany jednocześnie na stopień marszałka Polski i dokooptowany 13 listopada 1949 do Biura Politycznego PZPR. W grudniu 1949 Rokossowski zażądał od polskiego Sejmu uchwalenia nowych kredytów dla wojska (w latach 1949–1954 na skutek nowych uregulowań przekroczyły one aż 15% dochodu narodowego), a w 1951 na jego polecenie zmieniono plan 6-letni – skutkiem tego było przeznaczenie ogromnych kwot dla wojska kosztem inwestycji cywilnych. Znaczne inwestycje wojskowe doprowadziły do włączenia Polski w sowiecką infrastrukturę wojskową. Od 1952 Rokossowski był również wicepremierem. Realizował rozpoczętą już pod koniec wojny politykę represji wobec przedwojennych polskich oficerów, czystek i sowietyzacji w LWP, jak również wprowadził represyjny system pracy przymusowej w kopalniach węgla, rud uranu i w kamieniołomach, świadczonej w miejsce służby wojskowej przez młodzież z niepewnych politycznie rodzin. Głęboka redukcja wojska w latach 1945–1948 i utrata przez nie zdolności do podjęcia skutecznych działań obronnych spowodowało, że w 1949 przyjęto 7-letni plan rozbudowy wojska. Przedsięwzięcia te zbiegły się z zaostrzeniem sytuacji międzynarodowej (zob. zimna wojna, blokada Berlina Zachodniego przez ZSRR (1948-1949). W rezultacie pod koniec 1949 Wojsko Polskie zaczęło przygotowywać się do ewentualnej wojny. Zmiana koncepcji rozwoju zbiegła się w czasie z powstaniem na Zachodzie (4 kwietnia 1949) sojuszu polityczno-wojskowego, Paktu Północnoatlantyckiego (NATO), który państwa bloku wschodniego uznały za zagrożenie. Po wybuchu wojny koreańskiej i włączeniu Polski do wyścigu zbrojeń między blokiem wschodnim i NATO Wojsko Polskie osiągnęło apogeum rozwoju organizacyjnego. W ramach realizacji planu przyspieszonego rozwoju wojska w latach 1951–1952 sformowano dodatkowo: cztery dowództwa korpusów armijnych, dwa dowództwa korpusów lotniczych, dziesięć dywizji lotniczych, dwie dywizje zmechanizowane, siedem dywizji piechoty, pięć dywizji artylerii przeciwlotniczej, trzy brygady artylerii przeciwpancernej, trzy brygady przeciwdesantowe, sześć samodzielnych pułków czołgów. W rezultacie stan etatowy Wojska Polskiego wzrósł w latach 1950–1951 o ponad 200% i na 1 stycznia 1952 wynosił 356 481 żołnierzy. W stosunku do liczby ludności LWP stała się jedną z najsilniejszych armii w Europie. Stosunki Państwo-Kościół 1944–1952 W 1945 prezydent Bolesław Bierut, wobec propozycji prezentacji przez prymasa Augusta Hlonda nowo mianowanych administratorów apostolskich dla diecezji na Ziemiach Zachodnich, uznał konkordat między Stolicą Apostolską a Polską za nieobowiązujący. 12 września 1945 roku Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej podjął uchwałę unieważniającą konkordat. Jako powód podjęcia uchwały podano pogwałcenie przez Watykan art. 9, co nastąpiło w grudniu 1939, kiedy diecezja chełmińska została powierzona niemieckiemu biskupowi Karolowi Marii Splettowi. Jednocześnie władze zarzucały Watykanowi, że nie chce on uznać zachodniej i północnej granicy Polski. Od grudnia 1945 roku na podstawie zarządzenia ministra oświaty zniesiony został przymus nauki religii w szkołach. Dalszym krokiem na drodze laicyzacji było zniesienie rubryki „wyznanie” w aktach urzędowych. Od 1 stycznia 1946 roku zaczęło obowiązywać jednolite dla całego kraju świeckie prawo o aktach stanu cywilnego dopuszczające rozwody i śluby cywilne. Mimo to władze do 1948 utrzymywały formalnie poprawne stosunki z Kościołem katolickim. Pierwszą wyższą uczelnią, jaka zaczęła działać jeszcze na skrawku wyzwolonej Polski, był Katolicki Uniwersytet Lubelski (2 sierpnia 1944 roku uzyskał zgodę nowych władz na działalność). Przedstawiciele władz (Bolesław Bierut, Piotr Jaroszewicz) uczestniczyli w uroczystościach kościelnych (np. procesja Bożego Ciała 1946). Prezydent Bolesław Bierut składając przysięgę na konstytucję, zakończył ją słowami: Tak mi dopomóż Bóg. Uczestniczył też w uroczystościach związanych z odrestaurowaniem posągu Jezusa Chrystusa przed jednym z kościołów w Warszawie. Dopuszczono samodzielną działalność wydawniczą zakonów i Kościoła („Gość Niedzielny”, „Rycerz Niepokalanej”). Działał „Caritas”, przekazując dary z Zachodu dla potrzebujących w Polsce. Żołnierze ludowego Wojska Polskiego rozpoczynali życie koszarowe od pieśni religijnej Kiedy ranne wstają zorze. Podobnie było z programami Polskiego Radia, które także rozpoczynały się wspomnianą pieśnią. Kościołowi katolickiemu i innym związkom wyznaniowym zwrócono również utraconą przez nie w czasie okupacji własność, a biskup Teodor Kubina wydał nawet oświadczenie, w którym stwierdził że: „wszelkie ograniczenia zarządzone przez okupanta zostały uchylone, a zarekwirowane budynki kościelne oddano w posiadanie władz kościelnych i klasztornych”. Władze zaakceptowały w 1945 powołanie stowarzyszenia PAX. Na czele stowarzyszenia stał Bolesław Piasecki, polityk skrajnego, faszyzującego skrzydła przedwojennego ruchu narodowego (Ruch Narodowo-Radykalny Falanga, ONR-Falanga), aresztowany przez NKWD w 1944 i uwolniony przez szefa przedstawicielstwa NKWD w Polsce Iwana Sierowa w 1945 na nieznanych do dziś warunkach. W tydzień po pogromie kieleckim w 1946 roku delegacja lubelskich Żydów prosiła biskupa Wyszyńskiego „o wydanie do duchowieństwa i wiernych diecezji odezwy duszpasterskiej”. Wyszyński doradził, że „lepiej by było dla Żydów, gdyby wynieśli się w ogóle z Polski, np. do Palestyny, albo zakupili sobie jakąś kolonię czy wyspę”. Po sfałszowanych przez PPR wyborach 1947, w sytuacji zanikania działalności zbrojnego podziemia antykomunistycznego, a wreszcie po likwidacji legalnej opozycji politycznej (Polskie Stronnictwo Ludowe), zwłaszcza po ucieczce Stanisława Mikołajczyka (X 1947), wzrósł nacisk władz państwowych na Kościół. W konsekwencji w 1948 roku Episkopat Polski wydał list duszpasterski, w liście tym wezwano wiernych Kościoła do wspólnej pracy w nowej Polsce. W lecie 1949 roku rząd wydał dekret o ochronie wolności sumienia i wyznania. Dekret stanowił, że odmowa posługi religijnej z powodów politycznych jest przestępstwem, przeciwni dekretowi byli przedstawiciele Kościoła. Komunistyczne władze państwowe dokonały przejęcia ziemi Kościoła, zakonów i majątku „Caritas”, wbrew dekretowi PKWN z 1944. W 1950 roku Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego zorganizowało ruch tzw. księży patriotów, który popierał władze komunistyczne. Ruch „księży-patriotów” objął ok. 10% duchowieństwa. Złagodzenie konfliktu na linii państwo komunistyczne – Kościół nastąpiło na wiosnę 1950 roku, gdy 14 kwietnia zostało zawarte porozumienie pomiędzy Episkopatem Polski reprezentowanym przez prymasa Stefana Wyszyńskiego a komunistycznymi władzami państwowymi, które gwarantowało niezależność struktury Kościoła i trybu powoływania jego władz od administracji państwowej i zastępowało nieuznawany przez rząd od 1945, ale niewypowiedziany formalnie konkordat. Władze utrzymały lekcje religii w szkołach, zezwalały na wydawanie czasopism o orientacji katolickiej, na prowadzenie zakonów i ok. 30 kapelanów w wojsku. Episkopat poszedł jednak w zamian na wiele ustępstw. Deklarował m.in. że wezwie duchowieństwo, aby w pracy duszpasterskiej nauczało wiernych „poszanowania prawa i władzy państwowej”. Zobowiązywał się do tego, że będzie się „przeciwstawiał wrogiej Polsce działalności” oraz że będzie wyjaśniał duchowieństwu, „aby nie sprzeciwiało się rozbudowie spółdzielczości na wsi”. W pkt. 8 porozumienia Episkopat stwierdzał: 24 października 1950 roku szef Urzędu do Spraw Wyznań Antoni Bida oskarżył biskupów katolickich o wrogość do Polski Ludowej i nieuznawanie granicy zachodniej, gdyż Episkopat według niego uchylał się od mianowania biskupów na Ziemiach Odzyskanych. 28 stycznia 1951 roku władze ogłosiły, że zlikwidowały stan tymczasowości na Ziemiach Odzyskanych odsuwając od kierowania diecezjami mianowanych przez prymasa Augustyna Hlonda za zgodą papieża administratorów apostolskich w Olsztynie, Gdańsku, Gorzowie, Opolu i Wrocławiu. Wyszyński, by nie dopuścić do schizmy, udzielił 8 lutego 1951 roku jurysdykcji kościelnej zgodnie z prawem kanonicznym nieważnie wybranym na polecenie władz wikariuszom kapitulnym. W lipcu 1951 roku moskiewska „Prawda” oskarżyła prymasa Wyszyńskiego o „podkopywanie żywotnych interesów Polski”. 20 stycznia 1951 roku uwięziono biskupa kieleckiego Czesława Kaczmarka, którego poddano torturom, a następnie skazano w procesie pokazowym. Pod koniec 1951 w więzieniach znajdowało się już około 900 księży. 4 listopada 1950 roku grupa Dziś i Jutro doprowadziła do powstania Komitetu Intelektualistów i Działaczy Katolickich przy Ogólnopolskim Komitecie Obrońców Pokoju, który miał być PAX-owską konkurencją dla księży-patriotów Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. W 1952 roku grupa Piaseckiego przyjęła oficjalną nazwę Stowarzyszenie „Pax”. „Pax” przejął kontrolę nad ruchem „księży – patriotów” w 1955 r. Władze komunistyczne konsekwentnie do roku 1956 promowały działalność ruchu księży-patriotów i grupy Bolesława Piaseckiego. Polska Rzeczpospolita Ludowa (1952–1989) Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 22 lipca 1952 roku, w ósmą rocznicę ogłoszenia manifestu PKWN, Sejm uchwalił formalnie Konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (konstytucję lipcową). Faktycznym autorem konstytucji był Bolesław Bierut, a w jego projekcie osobistych poprawek dokonywał Stalin (nie zgadzając się np. na zmianę polskiego hymnu narodowego). Na wzór innych „demokracji ludowych” zmieniono nazwę państwa na Polska Rzeczpospolita Ludowa. Urząd prezydenta zniesiono, a jego kompetencje przejęła kolegialna Rada Państwa (na wzór sowiecki), kadencja Sejmu trwała 5 lat a rad narodowych trzy lata. Znalazły się też zapisy m.in. o prawie do pracy, ochrony zdrowia, wypoczynku, nauki. Jednocześnie wzmacniano policyjny system rządów monopartyjnej dyktatury, nasiliła się represyjna działalność Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (teza o zaostrzaniu się walki klas), która przejawiała się m.in. w procesach przeciwko działaczom politycznym z okresu międzywojennego i wojny, generałom i oficerom Wojska Polskiego, byłym żołnierzom Armii Krajowej. Stosunki Państwo-Kościół w latach 1952–1956 W lipcu 1952 roku władze zlikwidowały niższe seminaria duchowne, nowicjaty zakonne i zagroziły likwidację resztek prasy katolickiej. Wprowadzono ograniczenia w budownictwie sakralnym. Rząd narzucił księdza Filipa Bednorza ze ZBoWiD-u na urząd wikariusza kapitulnego w Katowicach, skąd usunięto biskupa Stanisława Adamskiego. 4 grudnia 1952 roku władze internowały wygnanego w 1945 roku ze Lwowa arcybiskupa Eugeniusza Baziaka, rządcę archidiecezji krakowskiej po śmierci arcybiskupa Adama Sapiehy. Nie wydano też paszportu prymasowi Wyszyńskiemu, gdy ten chciał jechać do Rzymu na konsystorz, by odebrać przyznany mu kapelusz kardynalski. Władze przeprowadziły akcję składania przez księży ślubowań „na wierność PRL”. 27 stycznia 1953 roku ogłoszono wyrok w procesie pokazowym księży kurii krakowskiej. 9 lutego Rada Państwa wydała dekret o tworzeniu, obsadzaniu i znoszeniu stanowisk kościelnych, zakładający, że każda nominacja i akt jurysdykcji Kościoła katolickiego w Polsce podlega kontroli władz i może być przez nie anulowany. Dekret uzależniał obsadę stanowisk kościelnych od zgody prezydium rządu w stosunku do biskupów, a przez prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w stosunku do pozostałych stanowisk (m.in. proboszczów, wikariuszy parafialnych, kapelanów). Przewidywał także usunięcie ze stanowisk duchownych za uprawianie [...] działalności sprzecznej z prawem i porządkiem publicznym bądź popieranie lub osłanianie takiej działalności. Uzależniał księży od administracji wyznaniowej, która nadała sobie uprawnienia przysługujące wyłącznie biskupom ordynariuszom. 8 maja 1953 r. zebrani w Krakowie biskupi wystosowali do rządu PRL list, protestujący przeciwko szykanowaniu Kościoła. 18 czerwca miało miejsce wspólne posiedzenie Komisji Intelektualistów, komisji księży-patriotów ZBoWiD i Stowarzyszenia PAX. Wydane oświadczenie nawoływało do „jedności” wszystkich sił katolickich na płaszczyźnie „społecznie postępowej”. 22 września po sfingowanym procesie biskup Czesław Kaczmarek skazany został na 12 lat więzienia. O aresztowaniu Wyszyńskiego zdecydowali Bierut i Franciszek Mazur wraz z kierowniczymi czynnikami radzieckimi. Prymasa aresztowano w Warszawie 26 listopada 1953 roku. W ślad za nim aresztowano biskupów: Stanisława Adamskiego, Antoniego Baraniaka, Herberta Bednorza, Juliusza Bieńka i Lucjana Bernackiego. Natychmiast po uwięzieniu prymasa Julia Brystiger z Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego uzyskała zgodę biskupa Michała Klepacza na przewodniczenie Komisji Episkopatu Polski. Początek odwilży Przynależność Polski do bloku wschodniego utrwaliło członkostwo w strukturach gospodarczych (od 1949 w Radzie Wzajemnej Pomocy Gospodarczej) i wojskowo-politycznych (od 1955 w Układzie Warszawskim) podporządkowanych ZSRR. Po śmierci Józefa Stalina w marcu 1953 roku ZSRR stopniowo odchodził od stalinowskiego systemu władzy. Początkowo w krajach demokracji ludowej nie ujawniono zbrodni okresu stalinowskiego. W Polsce gazety i radio publikowały komunikaty o śmierci Stalina, jedynie Tygodnik Powszechny, który odmówił zamieszczenia na pierwszej stronie całostronicowego nekrologu Stalina, został zawieszony, a następnie przekazany ekipie współpracującego z władzą „Paxu”. W grudniu 1953 na Zachód uciekł Józef Światło, a w 1954 na antenie Radia Wolna Europa zaczął wygłaszać cykl pogadanek Za kulisami partii i bezpieki demaskujących kulisy sprawowania władzy w Polsce przez PZPR. Po jego ucieczce początkowo w MBP doszło do serii dymisji, ostatecznie zaś w grudniu 1954 MBP zostało rozwiązane, zaś Stanisława Radkiewicza przeniesiono na stanowisko ministra PGR. Wiosną 1955 roku kierownictwo PZPR poleciło prokuraturze zbadać działalność tych instytucji, które naruszały prawo. Zlikwidowano istniejące od czasów wojny sądy specjalne i „pion cywilny” sądów wojskowych. W listopadzie tego roku Bierut wysłał list do KPZR w sprawie wyjaśnienia przyczyn rozwiązania w 1938 roku KPP (w lutym 1956 roku specjalna komisja międzypartyjna uznała tę decyzję za bezpodstawną). W tym samym roku z więzienia wypuszczono Władysława Gomułkę i jego współpracowników. Zliberalizowano cenzurę literacką, zapowiedzią nadchodzącej odwilży było ukazanie się Poematu dla dorosłych Adama Ważyka. Do potępienia stalinizmu w ZSRR doszło na XX Zjeździe KPZR. W czasie zjazdu zachorował przewodniczący polskiej delegacji Bolesław Bierut, zmarł on 12 marca 1956 roku. Podejrzewano, że jego śmierć nastąpiła w nienaturalny sposób. Bolesława Bieruta zastąpił Edward Ochab, stopniowo rezygnowano ze stalinowskich metod sprawowania władzy. 27 kwietnia 1956 roku ogłoszono amnestię (wyszło z więzień prawie 6 tys. więźniów politycznych). W maju ustąpił ze stanowisk Jakub Berman. Pisma „Po prostu” i „Nowa Kultura” publikowały artykuły, które krytykowały dotychczasowy ustrój, domagano się ukarania funkcjonariuszy odpowiedzialnych za zbrodnie tego okresu zwłaszcza UB. W sierpniu 1956 roku w Sopocie miał miejsce I Ogólnopolski Festiwal Muzyki Jazzowej. 2 października władze ZSRR podjęły decyzję o zwrocie Polsce części kolekcji sztuki i archiwów, które w czasie wojny zrabowane w okupowanej Polsce przez Niemców zostały następnie wywiezione do ZSRR z zajętych terenów III Rzeszy i Wolnego Miasta Gdańska (m.in. „Stańczyk” Matejki i „Sąd Ostateczny” Memlinga). Powstanie poznańskie w 1956 r. Reform systemu domagały się też inne grupy społeczne, rosło niezadowolenie robotników. 28 czerwca 1956 rano robotnicy zorganizowali strajk w największych zakładach Poznania. Następnie wyszli na ulice formując pochód, który przekształcił się z demonstracji robotniczej w manifestację społeczeństwa. Pochód liczący sto tysięcy osób (1/3 ówczesnej liczby mieszkańców miasta) dotarł pod siedziby PZPR i Miejskiej Rady Narodowej. Dosłownie z minuty na minutę rosła determinacja demonstrantów; nastroje stopniowo się radykalizowały. Do haseł o treści społecznej i ekonomicznej: „Żądamy podwyżki płac”, „Chcemy żyć jak ludzie”, „Chcemy chleba”, „Precz z normami”, „Jesteśmy głodni” dołączyły te otwarcie już antykomunistyczne i antyrządowe: „Precz z wyzyskiem świata pracy”, „Precz z czerwoną burżuazją”, „My chcemy wolności”, „Precz z bolszewizmem”, „Precz z komunistami”, „Żądamy wolnych wyborów pod kontrolą ONZ”, a nawet „Niech żyje Mikołajczyk”. W końcu pojawiły się też okrzyki o treści antyrosyjskiej i antyradzieckiej: „Precz z Rosjanami”, „Precz z Moskalami”, „Precz z Ruskami, Żądamy prawdziwie wolnej Polski”. Część z protestujących zajęła więzienie, wypuszczając część więźniów. Do manifestacji doszło też na Międzynarodowych Targach Poznańskich, niektórzy protestujący zaatakowali Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego, jednak tam funkcjonariusze oddali strzały w stronę protestujących. Władze skierowały do miasta regularne jednostki wojskowe – początkowo 19 Dywizję Pancerną i 10 Dywizję Pancerną, później jeszcze 4 i 5 Dywizję Piechoty. Łącznie skierowano do pacyfikacji miasta 9983 żołnierzy, 359 czołgów, 31 dział pancernych, 36 transporterów opancerzonych, 6 dział przeciwlotniczych, 880 samochodów, 68 motocykli i kilka tysięcy sztuk broni. W ciągu kilku godzin walk zużyto 180 tys. sztuk amunicji. Siły te prowadziły walki uliczne z grupami cywilów, uzbrojonych w 250 sztuk broni, w tym 1 rkm z rozbitych posterunków milicji i studiów wojskowych uczelni wyższych oraz butelki z benzyną. Demonstrantom udało się opanować dwa czołgi, z których próbowali ostrzeliwać gmach Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. Czołgi te zostały odbite przez podchorążych OSWPiZ. Zniszczonych lub uszkodzonych zostało w sumie 31 czołgów. Około 18.30 demonstranci uwolnili więźniów obozu w Mrowinie (obóz NKWD i UB, m.in. dla polskich więźniów politycznych, istniał od 1945 do 28 czerwca 1956). Wymiana ognia trwała w różnych punktach miasta Poznania do godzin południowych 29 czerwca, a sporadycznie strzały padały do 30 czerwca. W toku walk i pacyfikacji miasta zginęło, według oficjalnych danych 53 osoby, w tym 4 żołnierzy i 4 funkcjonariuszy UB i MO. W 2006 roku dr Łukasz Jastrząb ogłosił zweryfikowaną listę 57 zabitych i zmarłych w wyniku odniesionych ran (w tym 49 cywilów, 4 żołnierzy, 3 funkcjonariuszy UB i jeden milicjant). Jego badania potwierdził w 2007 roku Instytut Pamięci Narodowej, który ponadto uzupełnił listę Łukasza Jastrząba o nazwisko Andrzeja Styperka zmarłego w 1964 roku w wyniku postrzału kręgosłupa, do którego doszło w Czerwcu 1956. 80% ofiar śmiertelnych nie brało czynnego udziału w zajściach – ich śmierć spowodowana była bezładną strzelaniną, m.in. osób cywilnych, które weszły w posiadanie broni). Ryszard Terlecki twierdzi w 2015 r., że ofiar było ponad 70 osób, ale nie podaje nazwisk. Zmiany oceny Poznańskiego Czerwca ze strony władz dokonał nowy I sekretarz Komitetu Centralnego PZPR Władysław Gomułka podczas VIII Plenum KC odbywającego się 19 – 21 października 1956 r. Stwierdził: Polski październik 1956 15 października 1956 r. Biuro Polityczne KC PZPR, obradujące z Gomułką zdecydowało o rozpoczęciu 19 października VIII plenum Komitetu Centralnego PZPR, mającego wybrać nowe BP. Na VIII plenum KC PZPR przeprowadzono krytykę polityki partii w latach ubiegłych (tzw. kultu jednostki), I sekretarzem KC wybrano Władysława Gomułkę, a z Biura Politycznego usunięto Konstantego Rokossowskiego i Hilarego Minca – prominentnych stalinistów. Na protestach w całej Polsce dochodziło do pikiet popierających reformy i Gomułkę. W nocy z 18 na 19 października oddziały Północnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej, które opuściły swoje garnizony na Dolnym Śląsku i Pomorzu, rozpoczęły marsz w kierunku Warszawy. Kolumny piechoty zmotoryzowanej i czołgów Wojska Polskiego z jednostek w Legionowie, Kazuniu i Modlinie, dowodzone przez oficerów radzieckich, rozwijające się w kierunku na Warszawę, wykonywały ściśle polecenia Rokossowskiego, który zamierzał wesprzeć oddziały Północnej Grupy Wojsk oddziałami polskimi. Ostatecznie jednostki polskie przerwały marsz po kilkunastu kilometrach. W tej sytuacji niedawny więzień polityczny, a teraz dowódca wojsk obrony wewnętrznej gen. Wacław Komar oraz gen. Włodzimierz Muś, dowódca Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, postawili jednostki KBW w stan pogotowia, zarządzili obsadzenie strategicznych obiektów i patrolowanie ulic. W zakładach pracy zaczęły powstawać grupy samoobrony, a KBW wydała im broń, by bronili stolicy. W dniu planowanego rozpoczęcia plenum (19 października) rano przyleciała bez zaproszenia radziecka delegacja z Chruszczowem na czele. Prowadziła ona przez cały dzień rozmowy z polskim Biurem Politycznym i Gomułką. Gomułka referował towarzyszom: „Mają do nas pretensje, że komisja Biura Politycznego zaproponowała skład Biura Politycznego bez kilku towarzyszy, którzy są wyrazem sojuszu polsko-radzieckiego, a mianowicie tow. Rokossowskiego, Nowaka, Mazura, Jóźwiaka. Tow. Chruszczow powiedział: „Ten numer wam się nie uda, jesteśmy gotowi do aktywnej interwencji”. Gomułka uspokoił jednak Chruszczowa, obiecując mu że stosunki między PRL i ZSRR nie ulegną zmianie. Straszony przez Chruszczowa powrotem Mikołajczyka do władzy z emigracji w Kopenhadze Gomułka powiedział Chruszczowowi: „Jeżeli Mikołajczyk siedzi w Kopenhadze, to i wam trzeba było siedzieć w Moskwie i czekać aż my przyjdziemy prosić was, abyście nas ratowali. Nie rozumiecie, że nam na was powinno bardziej zależeć, niż wam na nas, bo nasza władza w tym kraju w dużym stopniu opiera się na waszym poparciu?! Jedna trzecia terytorium naszego państwa zależy od waszych gwarancji.”. Dokonał się, poparty przez społeczeństwo, przełom polityczny (odwilż październikowa). Przyjęto program wykorzenienia kultu jednostki, częściowej modyfikacji systemu polityczno-ekonomicznego. Podjęto m.in. decyzje o ograniczeniu represji, rezygnacji z kolektywizacji rolnictwa, zwiększeniu zakresu swobód obywatelskich, modernizacji zarządzaniu gospodarką – powołaniu rad robotniczych. W okresie rządów Gomułki doszło do szybkiej – w porównaniu z resztą Europy Wschodniej – destalinizacji. 12 października 1956 roku Władysław Gomułka na posiedzeniu Biura Politycznego KC PZPR powiedział Można rządzić narodem, gdy się utraciło jego zaufanie, za pomocą bagnetów, ale kto się orientuje na taką ewentualność, ten sam orientuje się na zagubienie wszystkiego. Do starych metod powracać nie możemy. Efektem odwilży gomułkowskiej było uwolnienie z więzień ponad 35 000 skazanych, zrehabilitowano 1500 więźniów politycznych. Większość skazanych za udział w Poznańskim Czerwcu zostało wypuszczonych. Doszło także do zmian we władzach państwowych i wojskowych, odwołano z rządu ministrów stalinowskich, do pracy wrócili naukowcy i wojskowi represjonowani w okresie stalinowskim. Do wojska wróciło wielu wcześniej zdegradowanych oficerów, ministrem obrony został Marian Spychalski, odwołano ministrów stalinowskich, po raz pierwszy w PRL dwóch ministrów było bezpartyjnych, ograniczono zagłuszanie zagranicznych stacji radiowych. Doszło do procesów funkcjonariuszy UB i skazano ich na kary więzienia, jednak dygnitarze nie zostali osądzeni. Obywatele Polski ponownie mogli posiadać waluty innych krajów oraz surowce (złoto). Likwidacji uległy sklepy za żółtymi firankami przeznaczone dla rządzącej elity. 17 grudnia 1956 r. została podpisana, precedensowa w krajach socjalistycznych, polsko – radziecka umowa o statusie prawnym wojsk radzieckich stacjonujących czasowo w Polsce kładąca kres bezumownemu przebywaniu wojsk radzieckich w Polsce. Zakładała m.in., że stacjonowanie wojsk radzieckich nie może naruszać suwerenności państwa polskiego i nie może prowadzić do ingerencji w wewnętrzne sprawy PRL (art. 1 umowy). Umowa stała się podstawą do innych umów, które regulowały kwestię limitu liczebności stacjonujących wojsk (40 tys. wojsk lądowych, 17 tys. wojsk lotniczych i 7 tys. marynarki), zasad przemieszczania się jednostek radzieckich po terytorium Polski po ich uprzednim notyfikowaniu władzom polskim, zasady odbywania ćwiczeń (przy udziale polskich obserwatorów), odszkodowań za straty poczynione w związku z ćwiczeniami oraz opłat za posiadanie baz wojskowych. 20 stycznia 1957 roku odbyły się wybory do Sejmu PRL na jedną listę wyborczą Frontu Jedności Narodu (jak przemianowano organizację Frontu Narodowego). Frakcja skupiona wokół Gomułki obiecała kontynuować reformy. Do udziału w wyborach i poparcia w ten sposób demokratyzacji kraju zachęcał Kościół. Gomułka wezwał do głosowania bez skreśleń, co faktycznie oznaczało głosowanie jawne. Premierem pozostał Józef Cyrankiewicz, przewodniczącym Rady Państwa pozostawał nadal Aleksander Zawadzki, marszałkiem Sejmu został Czesław Wycech (Zjednoczone Stronnictwo Ludowe). Andrzej Skrzypek pisze: (...) ekipie Gomułki w ciągu niespełna roku udało się, zgodnie z polskim interesem, w ramach istniejących możliwości, pozytywnie ułożyć stosunki ze Związkiem Radzieckim. (...) Okres po Październiku 1956 w relacjach z ZSRR to dla Polski okres samorządu. (...) Możliwość ingerencji KGB była znikoma ponieważ Nikita Chruszczow zakazał tej instytucji prowadzenia operacji wywiadowczych w państwach Europy Wschodniej i polecił utrzymywać kontakty z lokalnymi służbami kontrwywiadu i bezpieczeństwa na platformie współpracy, a nie podporządkowania. Według Andrzeja Skrzypka Moskwa respektowała priorytetowe interesy Polski w polityce międzynarodowej (jako przykład podaje politykę wobec wojny algierskiej – ZSRR uznał powołany 19 września 1958 Rząd Tymczasowy Republiki Algierskiej (GPRA), na czele z Ferhatem Abbasem powołany przez Front Wyzwolenia Narodowego a PRL tego nie uczynił, odwdzięczając się niejako Francji za uznawanie przez prezydenta de Gaulle granicy na Odrze i Nysie). Ryszard Terlecki pisze: W porównaniu z okresem stalinowskim Sowieci pozwolili na większą samodzielność władz PRL w podejmowaniu mniej ważnych decyzji. Odtąd Moskwa zastrzegała sobie prawo rozstrzygania o polityce zagranicznej Warszawy, obronności i najważniejszych gałęziach gospodarki, zwłaszcza o rozwoju ciężkiego przemysłu, a także o obsadzie najważniejszych stanowisk w państwie. Władze komunistyczne zdecydowały się zawrzeć kompromis z Kościołem. Zwolniono z więzień duchownych, przywrócono nauczanie religii w szkołach, wznowiono wydawanie „Tygodnika Powszechnego”. Do parlamentu dostało się grono działaczy katolickich, wśród nich Jerzy Zawieyski, który wybrany został do Rady Państwa. Rok 1956 uznawany jest za nieformalny początek powstania ruchu Znak, opartego o powstałe wówczas Kluby Inteligencji Katolickiej, reprezentowanego w Sejmie PRL przez pięcioosobowe koło poselskie o tej samej nazwie (posłami w styczniu 1957 zostali Stanisław Stomma (przewodniczący koła), Jerzy Zawieyski, Stefan Kisielewski, Zbigniew Makarczyk i Antoni Gładysz). Koło miało charakter symboliczny, w praktyce nie odegrało jednak większej roli w pracach Sejmu, głosowało przeciwko 4 projektom ustaw na 174 zgłoszone. W wyniku odwilży „Tygodnik Powszechny” powrócił w ręce redakcji wydającej go do 1953, redaktorem naczelnym ponownie został Jerzy Turowicz. 28 czerwca 1957 Biuro Polityczne KC PZPR wydało pozwolenie na wydawanie nowego miesięcznika katolickiego Więź, którego pierwszy numer ukazał się w lutym 1958, a którego redaktorem naczelnym został Tadeusz Mazowiecki. Ostatecznie na oficjalnej scenie politycznej po 1956 istniały trzy reprezentowane w Sejmie PRL świeckie środowiska katolickie: Stowarzyszenie „Pax” z pismami Słowo Powszechne i Kierunki (finansowe oparcie – Zjednoczone Zespoły Gospodarcze „INCO-Veritas” sp. z o.o.), Chrześcijańskie Stowarzyszenie Społeczne (secesja z PAX) z pismem „Za i przeciw” (finansowe oparcie – „Ars Christiana”) i ruch Znak z pismem Więź (finansowe oparcie – „Libella” sp. z o.o.), Klubami Inteligencji Katolickiej i ośrodkiem krakowskim związanym z „Tygodnikiem Powszechnym” i miesięcznikiem Znak. Po październiku 1956 Związek Młodzieży Polskiej faktycznie przestał istnieć, powstawały oddolnie organizacje młodzieżowe popierające przemiany demokratyczne, w tym Rewolucyjny Związek Młodzieży. Wobec realnego rozpadu ZMP, podczas V Plenum Zarządu Głównego w dniach 10–11 stycznia 1957 organizację definitywnie rozwiązano. Była to formalność, gdyż kilka dni wcześniej komuniści uruchomili nową „centralną” organizację młodzieżową: Związek Młodzieży Socjalistycznej, w którym scalono nowo powołane organizacje. Odrodził się oddolnie ruch harcerski, faktycznie zlikwidowany w 1950 poprzez administracyjne wcielenie Związku Harcerstwa Polskiego do Związku Młodzieży Polskiej w formie Organizacji Harcerskiej Związku Młodzieży Polskiej. W ramach reaktywowanego Związku Harcerstwa Polskiego działał Hufiec Walterowski z przekształcenia istniejącego od 1954 Kręgu Walterowskiego. Do Polski powróciło z Zachodu wielu emigrantów, w tym intelektualistów i polityków (m.in. Melchior Wańkowicz i January Grzędziński). W marcu 1957 roku PRL zawarł z ZSRR umowę repatriacyjną, w której wyniku do końca 1958 roku do Polski przyjechało z ZSRR 224 tys. osób. Jednocześnie strona polska wystąpiła do władz ZSRR o umożliwienie przekazania do kraju ok. 2 tys. Polaków przebywających w tamtejszych więzieniach. Ekipa Gomułki zadeklarowała konieczność utrzymania internacjonalistycznego charakteru partii rządzącej. W lutym 1957 roku w expose premier Cyrankiewicz stwierdził: „Rząd stać będzie niezmiennie na stanowisku strzeżenia równych praw i równych obowiązków wszystkich obywateli niezależnie od ich pochodzenia, narodowości lub wyznania i walczyć będzie stanowczo z wszelkiego rodzaju szowinistycznymi tendencjami, z antysemityzmem, a także z próbami upośledzenia i dyskryminacji, wymierzonymi przeciwko mniejszościom narodowym (...). Wszelkie próby dyskryminacji (...) w stosunku do ludności żydowskiej, której Polska jest od wieków Ojczyzną, spotkają się ze zdecydowanym przeciwdziałaniem ze strony rządu i jego organów.”. W kwietniu 1957 roku sekretariat KC PZPR wydaje okólnik poświęcony zwalczaniu antysemityzmu. Stwierdza się w nim m.in. „Z całą mocą raz jeszcze podkreślamy internacjonalistyczny charakter naszej partii. Nie ma i nie może być w niej miejsca dla ludzi krzewiących poglądy nacjonalistyczne, szowinistyczne, rasistowskie. Nie wolno tolerować w partii ludzi, którzy próbują zatruwać szeregi partyjne jadem nacjonalizmu i antysemityzmu.”. Proreformatorska frakcja w PZPR (tzw. puławianie) mimo uwikłania w rządy stalinowskie zwyciężyła, ale mimo poparcia Gomułki ich wzajemne relacje były pozbawione zaufania. Jej przedstawiciele pamiętali o swoim zaangażowaniu w stalinizm i nie chcieli zbyt daleko idących rozliczeń z tym okresem. Gomułka się na to zgodził, ale o tym zaangażowaniu puławian nie zapominał. Przeciwna frakcja – natolińczycy – antyinteligencka, instrumentalnie antysemicka i nacjonalistyczna, opowiadająca się za rządami „twardej ręki” i kosmetycznymi jedynie zmianami systemu, przegrała, ale Gomułka zdecydował się pozostawić jej przedstawicieli we władzach partii, by zapewnić równowagę w aparacie partyjnym. Zapowiadało to w przyszłości wznowienie konfliktu. Ryszard Terlecki: Gomułka był ostrożny i chociaż wciąż wierzył w trwałość i pomyślną przyszłość komunistycznej władzy, to jednocześnie nie chciał powrotu stalinizmu. Dlatego w kierownictwie PZPR początkowo lawirował pomiędzy zwolennikami daleko idących reform, a przeciwnikami wszelkich zmian. Stopniowo starał się eliminować jednych i drugich, opierając się na posłusznych oportunistach. Rządy Władysława Gomułki 1956-1970 – odejście od „października” i „mała stabilizacja” lat 60. Już w 1957 władza zaczęła odchodzić od programu październikowego. W sierpniu 1957 wybuchł strajk tramwajarzy w Łodzi, który został w nocy z 13/14 sierpnia 1957 stłumiony siłą przez władze z użyciem Zmotoryzowanych Odwodów Milicji Obywatelskiej (ZOMO). We wrześniu 1957 roku zamknięto pismo młodej lewicowej inteligencji „Po prostu”, popierające głębokie demokratyczne przemiany popaździernikowe. Zamknięcie pisma wywołało na początku października 1957 trwające pięć dni rozruchy studenckie i zamieszki uliczne w Warszawie, również stłumione przez ZOMO. W numerze z listopada 1956 tygodnik zaatakował Stowarzyszenie „Pax”, przypominając rodowód polityczny jej lidera Bolesława Piaseckiego, oskarżając stowarzyszenie o „uprawianie metod mafii” i „ślepy kult wodza”. Władysław Gomułka zdając sobie sprawę z braku popularności idei komunistycznej w Polsce starał się legitymizować władzę PZPR nie realizacją tej idei, lecz przedstawiając partię jako siłę przywódczą o charakterze lewicowo-narodowym. Po 1956 roku w wielkich miastach pojawiła się formacja nazwana później „lewicą kulturową”. Najbardziej liberalna kultura w historii kraju ukształtowała się właśnie wtedy. Wynikało to z wzajemnego neutralizowania się wpływów komunizmu i katolicyzmu. Do 1968 roku komuniści ograniczali wpływ kościoła katolickiego i tradycji narodowej, ale nie mieli już siły na narzucenie „kultury proletariackiej”, jak czyniono to w latach 50. Pustą przestrzeń między władzą komunistyczną a wpływami kościoła zajęła ironiczna i sceptyczna kultura liberalnej inteligencji wzorująca się na nurtach dominujących w Europie Zachodniej. Lata 60. to okres tworzenia nowoczesnej kultury masowej epoki kina i telewizji. Wydarzenia 1968 roku doprowadziły do swoistego kompromisu narodowo-socjalistyczno-katolickiego w oficjalnej kulturze, uderzając w nurt liberalny. „Partia spadkobiercą ONR-u” – pisał Czesław Miłosz. W 1962 władze zakazały działalności Klubu Krzywego Koła – od 1955 miejsca spotkań intelektualistów, dziennikarzy, pisarzy i artystów. Wiosną 1964 premier Józef Cyrankiewicz otrzymał tzw. List 34 przeciw cenzurze, autorów listu poparli studenci UW. W tym okresie doszło do ponownego zaostrzenia stosunków władz politycznych z Kościołem. W 1958 roku rozpoczęto akcję zdejmowania znaków krzyża z sal szkolnych. W listopadzie 1964 z PZPR zostali usunięci młodzi marksiści Jacek Kuroń i Karol Modzelewski, domagający się zmian w systemie państwa i przebudowy państwa w duchu „prawdziwego socjalizmu”. W liście otwartym, skierowanym do władz partyjnych wskazywali oni na oddalenie się od ideałów komunizmu oraz przejęcie państwa przez biurokratyczną elitę i nomenklaturę partyjną. Autorzy zwracali także uwagę na marnotrawstwo w przemyśle, spowodowane korupcją (kradzież surowców) i amotywującym systemem wynagrodzeń. Wskazywali także na konflikt między nędznymi warunkami życia klasy robotniczej oraz – rzekomo ich reprezentujących – członków PZPR. W 1964 roku odbył się III Krajowy Kongres ZBoWiD, zwany „kongresem pojednania” środowiska kombatanckiego. Przyjęta wówczas formuła bazowała na założeniu, że w ocenie kombatantów nie ma znaczenia przeszłość, ale przyszłość i akceptacja budowy ustroju socjalistycznego w Polsce. W 1965 roku w ZBoWiD zrzeszonych było ok. 60 tys. byłych żołnierzy AK. W latach 60. uchwalono kilka kluczowych aktów prawnych – Kodeks postępowania administracyjnego z 1960, Kodeks cywilny z 1964, Kodeks rodzinny i opiekuńczy z 1964 (uważany za jeden z najnowocześniejszych w Europie; nie zawierał odniesień do modelu rodziny wzorowanego na prawnych rozwiązaniach radzieckich jak kodeksy rodzinne w innych krajach socjalistycznych), Kodeks postępowania cywilnego z 1964 i Kodeks karny z 1969 wraz z Kodeksem postępowania karnego i Kodeksem karnym wykonawczym. Cztery pierwsze akty wciąż obowiązują. Liczba studentów wszystkich kategorii wzrosła ze 166 tys. w roku akademickim 1960/61 do 331 tys. w roku 1970/71. Liczba uczelni zwiększyła się z 75 do 85 (powstały m.in. nowe uniwersytety w Katowicach i Gdańsku). W 1961 roku wprowadzono 8 - letnią szkołę podstawową. W 1961 roku do PRL z Kanady wróciły skarby wawelskie (m. in. arrasy). W tym samym roku w sierpniu zainaugurowano Międzynarodowy Festiwal Piosenki w Sopocie. W latach 60. liczebność PZPR zwiększyła się ponad dwukrotnie (w 1970 r. osiągnęła poziom ponad 2 mln 300 tys. członków). Polityka gospodarcza ekipy Gomułki W 1956 r. podjęto próby reformy systemu gospodarczego, m.in. poprzez rezygnację z kolektywizacji rolnictwa i akceptację indywidualnej własności rolnej. Ograniczenie obowiązkowych dostaw oraz podwyższenie ceny skupu pozwoliło rolnictwu osiągnąć najlepsze wyniki od wojny. Wiele rolniczych spółdzielni produkcyjnych (będące polskimi kołchozami) upadło – do końca 1956 roku pozostało 15% z nich (ok. 1,5 tys.). W 1959 roku odbył się I Krajowy Zjazd Kółek Rolniczych. Według zamysłu Gomułki wprowadzając instytucję kółek rolniczych należało się oprzeć na doświadczeniach historycznych ruchu spółdzielczego i samoorganizacji wytwórców w Wielkopolsce. Na skutek tej decyzji powstała masowa organizacja chłopska. W 1956 roku rozwijały się rady robotnicze, które aspirowały do roli gospodarza w przedsiębiorstwach. Gomułce udało się uzyskać dobre wyniki gospodarcze w latach 1957–1958. Dobre wyniki gospodarcze nie utrzymały się długo. Reformy opracowane przez Oskara Langego, Michała Kaleckiego i Czesława Bobrowskiego (1 grudnia 1956 roku Sejm powołał Radę Ekonomiczną, na czele której stanął Lange) a zmierzające do poszerzenia wolności rynkowych oraz decentralizacji systemu zarządzania zarzucono. Spadało tempo wzrostu dochodu narodowego: o ile w 1956 roku w zestawieniu rok do roku wynosiło 7%, a w 1957 r. – 11% o tyle w 1958 r. – 6%, a w 1959 r. – 5%. Podczas obrad XII Plenum KC PZPR w październiku 1958 roku zdecydowano się o zwrocie w polityce gospodarczej. Wytyczne na lata 1959–1965 opierały się na „wtórnej industrializacji” – przewidywano wzrost nakładów inwestycyjnych w górnictwie, hutnictwie, przemyśle chemicznym i maszynowym. W 1958 roku uruchomiono w Świerku pierwszy polski reaktor atomowy. W tym też roku uruchomiono w Instytucie Fizyki Jądrowej PAN w podkrakowskich Bronowicach pierwszy polski cyklotron C-48. Po odkryciu złoży węgla brunatnego zbudowano kopalnie w Koninie i Turoszowie, rozbudowano Rybnicki Okręg Węglowy, a surowiec ten stał się najważniejszym towarem eksportowym. W latach 60. rozwijano wydobyci siarki i miedzi. Utworzono nowe okręgi przemysłowe – tarnobrzeski, płocki, puławski, koniński, legnicko-głogowski. W Płocku rozbudowano zakłady rafinerii ropy. W 1964 roku uruchomiano produkcję ropy naftowej w oparciu o ropę dostarczaną rurociągiem „Przyjaźń”. Zbudowano Mazowieckie Zakłady Rafineryjne, elektrownie w Pątnowie i Adamowie, huty aluminium w Koninie, hutę cynku w Miasteczku Śląskim, kopalnię „Zofiówka” czy Fabrykę Nawozów Fosforowych w Gdańsku. PRL sprowadzała podstawowe surowce z ZSRR (np. dostawy ropy naftowej miały wzrosnąć w ciągu pięciolatki z 700 tys. ton do 2,7 mln ton) Tylko dostawy tych surowców mogły zabezpieczyć zamierzenia rozbudowy przemysłu ciężkiego i chemicznego co było priorytetem ekipy Gomułki. Korzystna dla Polski była decyzja Moskwy o utrzymaniu cen na importowane surowce na poziomie konkurencyjnym do cen światowych. W tym względzie władze radzieckie kierowały się względami politycznymi, a nie ekonomiczną opłacalnością. USA przyznały w latach pięćdziesiątych PRL, jako jedynemu krajowi socjalistycznemu, tzw. klauzulę najwyższego uprzywilejowania w stosunkach gospodarczych co pozwoliło np. uzyskać bezodsetkowy kredyt na import zboża spłacany w złotówkach. W 1965 roku zakupiono licencję na produkcję samochodów osobowych Fiat (produkcję rozpoczęto dwa lata później). W latach 60. zaczęły powstawać pierwsze sklepy samoobsługowe (Supersamy). W tym czasie zaczęła powstawać polska informatyka. W 1958 roku stworzono tzw. mózg elektronowy "XYZ" w Zakładach Aparatów Matematycznych PAM. W 1960 roku zbudowano pierwszą maszynę cyfrową nazwaną Odra 1001 na cześć rzeki symbolizującej Ziemię Zachodnie i zbliżające się tysiąclecie państwa polskiego. W latach 1962–1964, w warunkach fabrycznych, a nie laboratoryjnych, wyprodukowano w zakładach Elwro we Wrocławiu pierwsze 25 komputerów. Jesienią 1970 roku ruszyła seryjna produkcja komputera następnej generacji Odra 1304 w pełni kompatybilnego z rozwiązaniami zachodnimi, z bogatym oprogramowaniem służącym do przetwarzania danych. Wielokrotnie władze PRL stawiały problem wzmocnienia integracji krajów RWPG stawiając za wzór kraje Zachodniej Europy. W 1966 roku zgłosiły projekt stopniowego przekształcenia rubla transferowego w międzynarodowy pieniądz krajów socjalistycznych oraz podjęły rozmowy z innymi członkami RWPG w sprawie wymienialności walut krajów socjalistycznych. Rozwijało się rzemiosło. W 1965 roku objęto rzemieślników powszechnym i obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym. Pod koniec dekady umożliwiono rzemieślnikom korzystanie z ryczałtowego opodatkowania. Dla prywatnych eksporterów wprowadzono korzystny tzw. ryczałt eksportowy. W ciągu lat 60. liczba mieszkańców miast wzrosła o 20%, a liczba osób posiadających wyższe wykształcenie o 55%. W drugiej połowie lat sześćdziesiątych widać było, że gospodarka potrzebuje reform. Płace realne stały w miejscu, a wzrost gospodarczy wynosił 2–3% rocznie mimo wielu inwestycji, szczególnie w preferowany przez Gomułkę przemysł chemiczny. Dwa pierwsze lata planu 1966–1970 przyniosły napięcia w rynku wewnętrznym i słabe wyniki w eksporcie. W związku z tym w 1968 roku wprowadzono pakiet reform zakładający m.in. zwiększenie znaczenia wyniku finansowego w ocenie przedsiębiorstwa, nacisk na zysk oraz zwiększenie funkcji motywacyjnej płac („bodźce materialne”). Na początku 1970 roku Gomułka dostrzegał pogarszającą się sytuacje gospodarczą. 16 kwietnia 1970 roku na naradzie aktywu partyjnego i państwowego stwierdzał: „Nasza sytuacja gospodarcza, sytuacja naszego przemysłu, a nawet całej gospodarki narodowej, przedstawia się w niedobrym świetle (...) Któż za to ponosi odpowiedzialność? Odpowiedzialność ponosi partia (...). (...) w aparacie administracyjno – gospodarczym dzieje się coś głęboko niedobrego. Zaistniała więc sytuacja, która wymaga radykalnej zmiany. Nie tylko kroczymy starym szlakiem – szlakiem sprzed wielu lat – nie poprawiamy naszej sytuacji gospodarczej, ale przeciwnie pogarszamy. (...) Towarzysze tak dalej iść nie można. (...) Przecież towarzysze, nie ma większego skandalu, większej demoralizacji, jak tak pogardliwy stosunek do pewnych kryteriów ekonomicznych, takie deptanie wszystkich elementarnych zasad ekonomicznych. (...) Jeszcze tak parę lat na tej drodze, a stajemy się krajem z którym nikt się nie liczy. Nie tylko nie mamy możliwości rozwoju gospodarczego, ale tracimy naszą niezależność polityczną.”. Tysiąclecie Państwa Polskiego, Millenium Chrztu Polski W związku z Wielką Nowenną poprzedzającą milenium chrztu Polski którą władze PRL uznały za ofensywę wojującego klerykalizmu w 1957 PZPR postanowiła wdrożyć program laicyzacji mający ograniczyć rolę kleru wyłącznie do sfery praktyk religijnych. Wiązało się to m.in. z popieraniem prokomunistycznych organizacji katolickich (PAX, ChSS), promowaniem szkół bez lekcji religii poprzez finansowanie Towarzystwa Szkoły Świeckiej, usunięciem kapelanów z więzień i szpitali a katechetów-zakonników (uznanych za „fanatyków religijnych”) od udziału w wychowaniu młodzieży. Lekcje religii planowano przenieść do grupy przedmiotów nadobowiązkowych i ograniczyć ich liczbę do jednej godziny w tygodniu. Ustalono, że parafie, przy których powstaną sale katechetyczne, w których nauczana będzie religia w wymiarze dwóch godzin tygodniowo otrzymywać będą z budżetu państwa 1000 złotych miesięcznie. Nasilenie konfliktu państwa z Kościołem nastąpiło w latach 1965–1966 (obchody Milenium chrztu Polski, orędzie biskupów polskich do biskupów niemieckich w sprawie pojednania obu narodów). Narastało niezadowolenie, głównie wśród inteligencji, z polityki społecznej i kulturalnej. W 1965 roku Kościół rozpoczął przygotowania do obchodów milenium chrztu Polski. Władze PRL zorganizowały konkurencyjne obchody „tysiąclecia istnienia państwa polskiego”. Kościół wysłał listy do biskupów w pięćdziesięciu sześciu krajach, informując o obchodach millenium. Do konfliktu na linii państwo-hierarchia Kościoła doszło, gdy biskupi polscy wystosowali orędzie do biskupów niemieckich. Rząd skrytykował ten krok jako przedwczesny, co wiązało się z kampanią propagandową w mediach skierowaną przeciw episkopatowi Polski. Marzec 1968 W marcu 1968 rozbito studenckie demonstracje w Warszawie i Krakowie, które występowały przeciwko cenzurze i tłumieniu demokracji, a także w obliczu walki o wpływy między poszczególnymi frakcjami w PZPR, rozpętano krótkotrwałą kampanię antysemicką (wydarzenia marcowe). Wydarzenia te były reakcją na konflikt między Izraelem a Arabami. Arabowie traktowani byli przez narodową frakcję „partyzantów” jako sprzymierzeńcy państw bloku wschodniego, do Izraela natomiast podchodzono z dystansem, uważając go za zbyt prozachodni. Duża liczba funkcjonariuszy państwowych i wysoko postawionych oficerów ludowego Wojska Polskiego uznało zwycięstwo Izraela w wojnie sześciodniowej za zwycięstwo „naszych”. Nacjonalistyczna frakcja PZPR nazywana partyzantami, na czele których stał minister spraw wewnętrznych (od 1964) Mieczysław Moczar uznała, że może to zaszkodzić jedności państwa. Partyzanci uznali to za okazję do rozprawy z pozostałością frakcji puławian w partii. Do akcji „partyzantów” przyłączył się także PAX przedwojennego skrajnie prawicowego narodowego radykała Bolesława Piaseckiego. W tym okresie nastąpiły także zmiany w kierownictwie PZPR i władzach państwowych poprzez wyeliminowanie z władz zwolenników liberalizacji systemu politycznego, określanych w propagandzie partyjnej jako rewizjoniści. Niektórzy z nich dołączyli do ruchu studenckiego stanowiąc razem rodzącą się kontrelitę w stosunku do elity partyjno-państwowej. Paweł Śpiewak oceniał: „Potępiono rewizjonistów nie po to aby na nowo konstruować stalinowską wersję marksizmu, ale żeby pozbyć się dawnej rewolucyjnej z ducha ideologii marksistowskiej. (...) razem z Marcem kończy się to co włoski komunista Antonio Gramsci nazwał intelektualną hegemonią idei marksistowskiej. (...) Władza poczęła znacznie mocniej podkreślać swoją ciągłość w stosunku do niedawno potępionego historycznego państwa polskiego, a interes i racja stanu określane w kategoriach narodowych, stały się głównymi elementami legitymizującymi system polityczny. W stosunku do zajść w marcu 1968 roku Kościół zachował daleko idącą wstrzemięźliwość, nie chcąc brać udziału w walce wewnętrznej w PZPR. Episkopat w swoich publicznych enuncjacjach wyraźnie stanął po stronie młodzieży, nigdy natomiast nie odniósł się do kampanii antysemickiej. Prymas Wyszyński stwierdzał na posiedzeniu Komisji Głównej Episkopatu: „Najtrudniejsza to sprawa żydowska. Społeczeństwo polskie na ogół jest przeciwko Żydom i to trzeba mieć przed oczami. Druga rzecz to nie sprecyzowany układ sił w partii.” Takie stanowisko doprowadziło do zmiany postrzegania przez Gomułkę roli Kościoła w państwie. Kościół w dalszym ciągu pozostawał przeciwnikiem politycznym partii komunistycznej, ale okazało się, że tak jak w 1956 i 1957 roku może on odegrać rolę stabilizatora sytuacji. Sprawom ograniczenia roli Kościoła zaczęto poświęcano coraz mniej uwagi, a w polityce wobec duchowieństwa pojawiły się elementy pragmatyczne.”. W sierpniu 1968 jednostki ludowego Wojska Polskiego uczestniczyły w interwencji państw Układu Warszawskiego w Czechosłowacji. Dowodził nimi generał Florian Siwicki. Plan Rapackiego 2 października 1957 minister spraw zagranicznych Adam Rapacki w czasie Zgromadzenia Ogólnego ONZ zaproponował utworzenie na terenie Polski, NRD, RFN i Czechosłowacji strefy bezatomowej. Do przestrzegania reguł miały być zobowiązany cztery mocarstwa Francja, Wielka Brytania, USA i ZSRR. Państwa te miały zobowiązać się do nieutrzymywania broni jądrowej w uzbrojeniu swoich wojsk stacjonujących na obszarze państw strefy, nieutrzymywania i nieinstalowania na obszarze państw strefy żadnego sprzętu ani urządzeń przeznaczonych do jej obsługi, w tym wyrzutni rakietowych. Plan ten został zapamiętany jako plan Rapackiego. U źródeł tej koncepcji leżała chęć zablokowania decyzji NATO o rozmieszczeniu na terytorium RFN broni atomowej co w istotny sposób mogło zmienić układ sił w Europie. W grudniu 1959 roku PRL wybrana została na niestałego członka Rady Bezpieczeństwa ONZ. Trzy lata później Gomułka na łamach Zgromadzenia Ogólnego przedstawił propozycję zamrożenia zbrojeń nuklearnych na proponowanym w planie Rapackiego terytorium (tzw. plan Gomułki). PRL była członkiem Komisji nadzoru i kontroli w Korei, Laosie i Kambodży. Jej wzrastająca rola w sprawach azjatyckich skutkowała wizytami w Polsce m.in. premiera Indii Nehru z córką Indirą Gandhi, premiera Indonezji – Sukarno, premier Cejlonu pani Bandaranaike. W 1965 roku podpisano Układ o Przyjaźni, Pomocy Wzajemnej i Współpracy Powojennej między ZSRR a PRL. Gomułce udało się wynegocjować zawarcie w porozumieniu zobowiązania ZSRR do gwarantowania nienaruszalności granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, którego to postanowienia nie było w poprzednim traktacie międzypaństwowym z kwietnia 1945 roku. Uznać można, że Gomułka uzyskał w nowym traktacie wszystkie warunki sojuszu, o które zabiegała Warszawa. ZSRR zależało na jak najlepszych stosunkach z PRL, która po konflikcie Moskwy z Chinami stała się największym aliantem biorąc pod uwagę czynniki terytorialne i demograficzne. W stosunkach z ZSRR Gomułka próbował dostosować się do linii Kremla, by wyciągnąć z tego największe z możliwych korzyści. Osnową jego polityki w tym względzie była troska o to, aby ewentualne odejście od porządku jałtańsko-poczdamskiego nie dokonało się kosztem polskich interesów. Walka o uznanie polskiej granicy zachodniej Najważniejszym z punktu widzenia interesów polskich problemem w polskiej polityce zagranicznej był szeroko pojęty problem niemiecki, w tym prawno-międzynarodowe uznanie granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. Do 1948 roku władze Niemiec wschodnich wielokrotnie, kierując się koniecznością politycznej rywalizacji z miejscową socjaldemokracją i licząc się z nastrojami społecznymi, podnosiły kwestię tymczasowości polskich granic zachodnich. Dopiero brak poparcia ze strony ZSRR spowodował, że Berlin w grudniu 1947 roku ostatecznie uznał polską granicę zachodnią. Traktat podpisany w Zgorzelcu 6 lipca 1950 roku między PRL a NRD stwierdzał, że wspólna granica „stanowi granicę pomiędzy Polską a Niemcami”. Niemcy Zachodnie granicy polskiej nie uznawały. Przełom roku 1956 przyniósł uzyskanie marginesu swobody w polityce międzynarodowej państw socjalistycznych w stosunku do polityki radzieckiej, w szczególności dotyczyło to PRL, która dążyła w tym czasie do zwiększenia samodzielności względem Moskwy (w zakresie akceptowalnym przez Kreml). Od 1955 roku władze PRL wyrażały gotowość normalizacji stosunków z RFN. W lutym tego roku Rada Państwa PRL wydała dekret o zakończeniu stanu wojny z Niemcami. Ocieplanie relacji wzajemnych ograniczało się jednak tylko do wznowienia możliwości podróżowania obywateli polskich do RFN i podjęcia wymiany kulturalnej. Kanclerz Adenauer odmawiał nawiązania bardziej intensywnych kontaktów z Warszawą, uznając, że losy zjednoczenia Niemiec (co było jego głównym celem), a co za tym idzie i granic nowych Niemiec, decydują się w Moskwie. Polska proponowała rozpoczęcie rozmów dwustronnych bez warunków wstępnych, czyli przejście do porządku dziennego nad kwestiami różniącymi strony (granice) licząc, że nawiązanie relacji będzie oznaczało de facto akceptację granic bez ich formalnego uznania. Po dojściu Władysława Gomułki do władzy jednym z filarów polityki polskiej w kwestiach niemieckich było wzmocnienie pozycji międzynarodowej NRD, gdyż Gomułka wychodził z założenia, że Niemcom podzielonym na dwa skonfliktowane państwa trudniej będzie podnosić pretensje w kwestii granic polskich. Warszawa z niepokojem obserwowała proces wzmacniania pozycji międzynarodowej RFN (odzyskanie pełnej suwerenności w 1954 roku, wejście do NATO, USA nie wykluczało również uznania zabiegów RFN o przyznanie armii zachodnioniemieckiej taktycznej broni nuklearnej). Gomułka uznał, że PRL musi aktywnie włączyć się do europejskiej rozgrywki mocarstw, dążąc do zmniejszenia napięcia między blokami, którego narastanie groziło możliwością rozmieszczenia radzieckiej broni nuklearnej na terytorium Polski, a co za tym idzie zmniejszenia suwerenności PRL. 2 października 1957 roku minister spraw zagranicznych PRL Adam Rapacki zgłosił na sesji ONZ propozycję zakazu produkcji i magazynowania broni nuklearnej na terytorium obu państw niemieckich i Polski i utworzenia na tych terytoriach strefy bezatomowej (tzw. plan Rapackiego). Zachód odrzucił plan uznając, że z punktu widzenia militarnego jest on korzystny dla państw Układu Warszawskiego oraz „tylnymi drzwiami” prowadzi do uznania podziału Niemiec oraz uznania istnienia NRD. Moskwa zachowała wobec planu daleko idącą wstrzemięźliwość, starając się później włączyć idee planu do swoich propozycji dyplomatycznych. Niechętnie do planu odniosła się NRD, uznając go za przejaw chęci Warszawy dogadania się z RFN ponad głowami Berlina (władze NRD były jedynie szczątkowo konsultowane na wstępnym etapie powstawania planu). Propagowana przez ZSRR w połowie lat 50. koncepcja zjednoczenia Niemiec pod warunkiem ich neutralizacji niepokoiła PRL obawiającą się, że negocjacje w tej sprawie mogę prowadzić do ponownego pojawienia się tematu granic i zmiany polityki radzieckiej w kwestii gwarancji radzieckich dla ich niezmienności. Dlatego za sukces swojej polityki poczytywał sobie Gomułka spowodowanie wizyty I Sekretarza KPZR Chruszczowa w Szczecinie w 1959 roku (pierwsza wizyta znaczącego zagranicznego polityka w tym mieście), co podkreślało uznanie ZSRR dla polskości miasta. Kolejnym sukcesem sprawy polskiej w kwestii granic była deklaracja prezydenta de Gaulle’a z marca 1959 roku, który publicznie stwierdził, że warunkiem wstępnym zjednoczenia Niemiec jest uznanie przez nie polskiej granicy zachodniej. Po tych wydarzeniach Gomułka zadecydował o zaostrzeniu polityki wobec RFN i od tej pory uzależniał nawiązanie stosunków dyplomatycznych z Bonn od uznania przez Niemcy Zachodnie polskiej granicy. Władze PRL przyjęły budowę muru berlińskiego w sierpniu 1961 roku pozytywnie, jako czynnik oddalający możliwość zjednoczenia Niemiec. Po odejściu ze sceny politycznej RFN kanclerza Adenauera władze zachodnioniemieckie zaczęły korygować jego politykę. Zamiast koncentrowania się wyłącznie na relacjach z ZSRR, postanowiły zintensyfikować kontakty gospodarcze i kulturalne z krajami socjalistycznymi, oprócz NRD, licząc na narastającą izolację Berlina również w obozie socjalistycznym. W 1963 roku otwarto m.in. w Warszawie zachodnioniemiecką misję gospodarczą. Polityka RFN zaczęła jednak rodzić obawy nie tylko NRD, ale i PRL, albowiem Gomułka podejrzewał, że Bonn będzie chciało normalizować stosunki z pozostałymi krajami socjalistycznymi bez konieczności uznawania polskiej granicy zachodniej. Gomułka wraz z przywódcą NRD Ulbrichtem wymogli na niechętnym w tym względzie Breżniewie zwołanie narady ministrów spraw zagranicznych państw socjalistycznych, która miałaby za zadanie ujednolicenie ich polityki względem NRD. Obawy polskiego kierownictwa nie były płonne. W styczniu 1967 roku Rumunia Ceaușescu nawiązała stosunki dyplomatyczne z Bonn, mimo nie uznania przez RFN powojennego systemu granic. Bukareszt odmówił też wysłania swego ministra na wspomnianą naradę. W stosunku do pozostałych krajów socjalistycznych starania Gomułki zakończyły się sukcesem. W 1967 roku doszło do istotnych spięć na linii Gomułka – Ulbricht. Gomułka zaczął lansować koncepcję tzw. żelaznego trójkąta Warszawa – Berlin – Praga, który miałby występować nie tylko z jednolitym stanowiskiem wobec Bonn, ale również stanowiłby płaszczyznę głęboko idącej integracji gospodarczej. Miał to być sposób na odciągnięcie NRD od coraz mocniejszych kontaktów gospodarczych z RFN, które Berlin przedkładał ponad współpracę w ramach RWPG. Gomułka obawiał się, że jest to cichy sposób prowadzący do zjednoczenia Niemiec. Gomułka zagroził w rozmowach z Breżniewem, że w razie pogłębiających się problemów we współpracy z NRD oraz biorąc pod uwagę nieskoordynowane działania innych krajów socjalistycznych w kwestiach relacji gospodarczych z RFN, Polska będzie zmuszona do podjęcia samodzielnych rokowań z Bonn. Gomułka widząc również wzmacniającą się pozycję NRD w obozie socjalistycznym, jej wzrastającą stabilizację społeczną i gospodarczą zaczął uznawać, że dalsze umacnianie geopolitycznej pozycji Berlina zaczyna kolidować z polskimi interesami. W 1968 roku Gomułka, obawiając się, że nowe władze czechosłowackie w ramach polityki „praskiej wiosny” porzucą relacje z Polską na rzecz otwarcia na RFN bez warunku uznania naszej granicy zachodniej, stał się jednym z inicjatorów interwencji państw Układu Warszawskiego w sierpniu tego roku w Czechosłowacji. Od roku 1968 rozpoczął się proces zbliżenia na linii Warszawa – Bonn. Ministrem spraw zagranicznych w rządzie koalicyjnym RFN został Willy Brandt, przywódca SPD. Jego publiczne wypowiedzi wskazywały, że socjaldemokraci uznają nienaruszalność polskich granic. Podjęto poufne rozmowy z władzami zachodnioniemieckimi. Po kolejnym odrzuceniu przez NRD polskich propozycji zacieśnienia współpracy Gomułka zadecydował o wyjściu z nową inicjatywą wobec władz zachodnioniemieckich. 17 maja, podczas spotkania wyborczego w Warszawie, przedstawił RFN ofertę zawarcia dwustronnego układu między PRL a RFN na bazie uznania przez Bonn polskiej granicy zachodniej. Było to zerwanie z dotychczasową linią polityczną zakładającą, że nawiązanie relacji z RFN może nastąpić dopiero po uznaniu przez Bonn istnienia NRD. Gomułka zaskoczył swoją nową koncepcją zarówno Berlin, jak i Moskwę, z którymi nie konsultował propozycji. Władze NRD zareagowały odwołując się do Moskwy o zdyscyplinowanie władz polskich. Jednocześnie odwołały wizytę ministra spraw zagranicznych NRD w Warszawie oraz zaczęły naciskać na stronę polską w kwestii zrewidowania Układu Zgorzeleckiego w kierunku zmiany stwierdzenia, iż reguluje on granicę „polsko-niemiecką” na stwierdzenie, że reguluje „granicę między PRL a NRD”. Takie też sformułowania znalazły się w enerdowskim projekcie układu normalizującego stosunki NRD – RFN, jaki został przekazany Bonn. W rozmowie z Ulbrichtem Gomułka stwierdził: „Czy myślicie, że jestem głupi i nie wiem co się za tym kryje?!”. Takie ujęcie interpretacyjne pozwalało uchylić się Bonn od uznania polskiej granicy zachodniej jako granicy między państwami trzecimi (w marcu 1970 roku PRL wystosował oficjalny protest dyplomatyczny do NRD w tej sprawie). Gomułka stawiał zarzut stronie enerdowskiej, że swoją polityką pokazuje niewdzięczność za wieloletnie wspieranie przez Warszawę NRD na scenie międzynarodowej. W październiku 1969 roku kanclerzem RFN został Willy Brandt. Kreml, który sam rozpoczął negocjację z RFN o normalizacji stosunków, nie wystąpił bezpośrednio przeciwko strategii Gomułki w kontaktach z nowymi władzami niemieckimi, ale zalecał powściągliwość. Gomułka naciskał Breżniewa, by w rozmowach z Bonn podkreślał konieczność uznania przez RFN nienaruszalności powojennych granic w Europie. Kreml oceniał postulaty polskie z jednej strony jako mało realne ze względu na trudność w zaakceptowaniu ich przez władze RFN, a z drugiej strony obawiał się, że samodzielne uregulowanie przez PRL sprawy granic z RFN może prowadzić do utraty przez ZSRR roli gwaranta granic zachodnich Polski. RFN podpisało traktat z ZSRR w sierpniu, a traktat z Polską w listopadzie tego roku, uznając wszystkie żądania Warszawy odnośnie do kwestii gwarancji granicy zachodniej Polski. Uroczyste podpisanie układu PRL – RFN nastąpiło 7 grudnia 1970 roku. W czasie wizyty w Warszawie Brandt złożył hołd przy Pomniku Bohaterów Getta. Bunt robotników Wybrzeża w 1970 i odsunięcie Władysława Gomułki Do protestów doszło w Trójmieście i w Szczecinie. Manifestacje w Trójmieście skończyły się atakiem na siedzibę PZPR i starciami z MO. Zamieszki i strajki zostały zdławione przez milicję. Do zamieszek doszło też w Szczecinie, gdzie protest przerodził się w atak na KW PZPR. Po kolejnym kryzysie politycznym w grudniu 1970 i po pacyfikacji strajków na Wybrzeżu I sekretarz KC PZPR, Władysław Gomułka został 20 grudnia 1970 pozbawiony funkcji I sekretarza KC PZPR, najbliższych współpracowników Gomułki (Zenon Kliszko, Marian Spychalski, Ryszard Strzelecki, Bolesław Jaszczuk, Ignacy Loga-Sowiński) usunięto z Biura Politycznego KC PZPR i sekretariatu KC, nieco później z rządu PRL. Ze stanowiska premiera 23 grudnia zrezygnował Józef Cyrankiewicz, jego obowiązki przejął Piotr Jaroszewicz, dotychczasowy wicepremier w rządzie Cyrankiewicza, roszady politycznej dopełniło zastąpienie Mariana Spychalskiego na funkcji przewodniczącego Rady Państwa przez Cyrankiewicza. Na VII plenum KC PZPR 20 grudnia 1970 funkcję I sekretarza KC otrzymał Edward Gierek, dotychczasowy I sekretarz KW w Katowicach i członek Biura Politycznego, do Biura Politycznego i Sekretariatu KC weszli również zwolennicy Edwarda Gierka z grupy śląskiej i popierający zmianę władz PZPR zwolennicy Mieczysława Moczara. Protesty ucichły jednak trwały dalej m.in. w Stoczni Gdańskiej, na miejsce przyjechał Edward Gierek, premier Jaroszewicz i minister Wojciech Jaruzelski. Delegacja ustąpiła z wcześniejszych żądań i wypracowała porozumienie. Do podobnej wizyty doszło też w Stoczni Gdańskiej, gdzie Edward Gierek przekonał robotników do odwołania strajku. 15 lutego 1971 roku rząd wycofał podwyżki cen. W trakcie zamieszek na Wybrzeżu w grudniu 1970 roku Prymas Polski Stefan Wyszyński był zaniepokojony możliwością interwencji wojskowej w Polsce ze strony sił radzieckich i wschodnioniemieckich oraz, co za tym idzie, o zachowanie przez PRL nawet ograniczonej suwerenności. Nie widział możliwości przeciwstawienia się takiej interwencji i obawiał się bezużytecznego rozlewu polskiej krwi. W wyniku wydarzeń grudniowych doszło do wytworzenia się swoistego „robotniczego prawa weta” wobec posunięć władz państwowo-partyjnych. Sam Gomułka, w rozmowie z Andrzejem Werblanem w 1981 był przekonany, że został obalony przez spisek inspirowany z Moskwy. To Breżniew mnie zdjął, zawsze miałem kiepską opinię o nim jako o polityku i nie ukrywałem tego – stwierdził. Rządy Edwarda Gierka (1970–1980) Nowe kierownictwo PZPR powołało komisję do zbadania przyczyn tragedii na Wybrzeżu. Władze radzieckie zaniepokojone zachwianiem się stabilności PRL poparły przejęcie władzy przez Edwarda Gierka. Jednocześnie podczas pierwszej wizyty oficjalnej Gierka u Leonida Breżniewa w styczniu 1971 roku kierownictwo radzieckie wyraziło oczekiwanie skierowane do nowych władz PZPR, że Polska zmieni strukturę własności rolnej w kraju w kierunku upaństwowienia ziemi, zaostrzy politykę wobec Kościoła katolickiego, wyeliminuje wpływy niemarksistowskie w naukach społecznych oraz zacieśni powiązania gospodarcze z krajami socjalistycznymi. Od 27 czerwca do 5 lipca 1978 Mirosław Hermaszewski – pierwszy Polak (wraz z Piotrem Klimukiem) odbył lot w kosmos na statku Sojuz 30. W lipcu 1980 roku PZPR osiągnęła najwyższą liczebność w swojej historii – 3 mln 149 tys. członków. Polityka gospodarcza i społeczna w latach siedemdziesiątych Rządy ekipy Gierka rozpoczęły się od decyzji (1 marca 1971 r.) o anulowaniu podwyżki cen artykułów żywnościowych, która doprowadziła do wydarzeń grudniowych 1970 r. i zamrożeniu cen podstawowych produktów żywnościowych do końca 1972 roku (decyzja ta została przedłużona do 1976 roku). Ekipa Gierka sformułowała nową politykę społeczno-gospodarczą, tzw. IV plan pięcioletni, strategię przyspieszonego rozwoju gospodarczego i społecznego Polski, zakładającą utrzymanie szybkiego wzrostu gospodarczego i jednoczesną poprawę materialnych i kulturowych warunków życia społeczeństwa. Władze promowały wtedy wszędzie, w mediach, pochodach i na defiladach hasło „Aby Polska rosła w siłę, a ludzie żyli dostatniej”. Rozwój kraju w latach 1971–1975, finansowany wysokimi kredytami zagranicznymi, przejawił się we wzroście dochodu narodowego o ok. 60%, a płac realnych o ok. 40%. Udział wydatków na konsumpcję wzrósł w latach 70. z 25% do 40% PKB. W latach 70. zbudowano 617 nowych zakładów przemysłowych. Zrealizowano szereg ważnych dla kraju inwestycji, m.in. odbudowano Zamek Królewski i Zamek Ujazdowski w Warszawie, zbudowano Bibliotekę Narodową i Trasę Łazienkowską w Warszawie, dworzec Warszawa Centralna i Centralną Magistralę Kolejową (pierwszą w Polsce linię kolei dużych prędkości, przystosowaną do ruchu z prędkością 250 km/h, czego nie wykorzystywano aż do 2013, kiedy kupiono pociągi Pendolino). W Konstantynowie pod Płockiem zbudowano najwyższy maszt radiowy na świecie o wysokości dwóch Wież Eiffla, dzięki czemu Polskie Radio można było odbierać na całym świecie. Rozwijała się infrastruktura, zbudowano drogę szybkiego ruchu Warszawa–Katowice, kopalnie w Zagłębiu Lubelskim i Bełchatowie. Wybudowano rafinerię gdańską, Port Północny, walcownie w Nowej Hucie i Częstochowie, cukrownię w Łapach. Wybudowano elektrownie Kozienice i Dolna Odra. W 1975 roku zbudowano w Bełchatowie największą elektrociepłownię węglową węgla brunatnego na świecie. W latach 70. XX wieku z powodu złych warunków bytowych społeczeństwa budowano masowo modernistyczne, prefabrykowane osiedla mieszkaniowe dzięki czemu zbudowano wtedy najwięcej mieszkań w historii Polski. Fabryki rozpoczęły produkcję samochodów marki FIAT w Bielsku-Białej, Tychach i Warszawie. Za rządów Gierka Polska uzyskała licencję na produkcję Fiata 126, popularnie nazywanego maluchem. Produkcja tego pojazdu w Polsce zakończyła się dopiero w 2000 roku, w Polsce powstało ponad 3 mln sztuk tego samochodu. Fabryka FSO na warszawskim Żeraniu produkowała także nowoczesne i duże rodzinne samochody Polskie Fiaty 125p i Polonezy, które były masowo sprzedawane do państw socjalistycznych, a także na Zachód. Oprócz tego rząd uzyskał licencję na produkcję m.in. silników Leylanda, czy autobusów Berliet. Zakup zachodnich licencji doprowadził do wzrostu produkcji towarów takich jak: papier, węgiel, nawozy sztuczne, magnetofony, telewizory, maszyny i traktory. Szybki wzrost gospodarczy obkupiony był jednak łączną sumą 6 miliardów dolarów zadłużenia zaciągniętego w państwach zachodnich. Od 1972 Polacy jako jedyni w państwach bloku wschodniego mogli zakładać specjalne oprocentowane konta dolarowe w Narodowym Banku Polskim. W 1972 utworzono sieć sklepów i kiosków walutowych „Przedsiębiorstwo Eksportu Wewnętrznego” popularnie nazywana „Pewexem”. Sieć ta powstała z przekształcenia sieci sklepów dewizowych Banku Pekao. W sklepach tych można było za waluty wymienialne kupić zarówno towary krajowe, jak i importowane. 1 maja 1972 weszła w życie ustawa Karta praw i obowiązków nauczyciela, zakładająca systematyczny wzrost płac nauczycieli. W lipcu 1972 wydłużono urlopy macierzyńskie z 12 do 18 tygodni i stworzono możliwość uzyskania przez młode matki trzyletnich bezpłatnych urlopów. W 1974 uchwalono wciąż obowiązujący Kodeks pracy. Wprowadzono w tym roku dodatkowych 6, a w 1975 – 12 dni wolnych od pracy. Liczba korzystających z wczasów pracowniczych wzrosła z 2,2 mln w 1970 do 3,8 mln w 1975. Gwałtownie rosła liczba studentów: w latach 1970–1975 ich liczba zwiększyła się o 41%, do 468 tys. W 1972 został utworzony urząd Ministra do spraw Kombatantów. W 1974 uchwalono wciąż obowiązującą ustawę o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin. Utworzony został Państwowy Fundusz Kombatantów i Więźniów Obozów Koncentracyjnych, z którego wypłacano stałe i doraźne świadczenia kombatanckie, budowano zakłady lecznice oraz domy kombatanta. W latach 70. prowadzono politykę ułatwiającą rozwój rzemiosła. 8 czerwca 1972 roku uchwalono ustawę o wykonywaniu i organizacji rzemiosła, która w znaczny sposób umacniała samorząd rzemieślniczy poprzez nadanie mu uprawnień występowania w imieniu państwa w takich sprawach jak np. przyznawanie uprawnień zawodowych. Ograniczono ingerencje państwa w kształtowanie przez rzemieślników cen swoich produktów. W produkcji eksportowej rzemieślnicy mieli swobodę postępowania. W listopadzie 1976 roku PZPR i Stronnictwo Demokratyczne ustaliły wspólną politykę względem rzemiosła. W latach 1975–1980 dochody osób zatrudnionych w rzemiośle podwoiły się. Polityka zagraniczna ekipy Edwarda Gierka Z ważnych spotkań dwustronnych na najwyższym szczeblu należy wymienić w szczególności wizyty w PRL prezydentów USA: Richarda Nixona w 1972 roku, Geralda Forda w 1975 r. i Jimmy’ego Cartera w 1977 roku, prezydenta Francji Valery’ego Giscarda dEstaign w 1975 roku, przywódcy Kuby Fidela Castro w 1972 roku, a także wizyty Edwarda Gierka w USA w 1974 roku oraz we Francji w 1972 roku. W październiku 1975 roku zostało podpisane w Warszawie porozumienie między PRL a RFN w sprawie wypłacenia przez Bonn 1,3 mld marek z tytułu zaopatrzeń realizowanych dotąd przez instytucje ubezpieczeniowe PRL oraz o udzieleniu Polsce kredytu na wysokość 1 mld marek. Polska stała się krajem tranzytowym dla arabskich grup terrorystycznych, takich jak Hezbollah czy Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny, które za pośrednictwem Polski transferowały broń lub wykorzystywały ją jako bazę dla swoich przywódców. W Polsce w latach 80. przebywali Ilich Ramírez Sánchez, Abu Abbas oraz współautorzy masakry w Monachium sprzed ośmiu lat – Abu Nidal (do 1987 roku) i Abu Daoud (na którego w 1981 roku dokonano w Warszawie nieudanego zamachu). Stosunki państwo – Kościół w dekadzie gierkowskiej W kwietniu 1971 roku biskupi polscy pisali w liście do premiera Jaroszewicza o braku w skali całego kraju około 500 kościołów i 300 kaplic. Głos w tej sprawie zabrał sam Prymas Wyszyński: “My nie chcemy pomocy, nie chcemy pieniędzy, cegły czy innych materiałów. Nie chcemy nawet ludzi do pracy. (...) Wiele jest innych potrzeb: szkoły, szpitale. Wydaje nam się jednak, że niektóre rzeczy mogłyby być później wybudowane, a wcześniej świątynie. Niejedna klubokawiarnia, niejedno kino nie jest najpiękniejszą potrzebą. Wystarczyłoby materiału na wybudowanie skromnej kapliczki w której ludzie mogliby się modlić bez przeszkód.”. Na mocy ustawy uchwalonej przez Sejm PRL 23 czerwca 1971 roku przyznano kościołowi katolickiemu prawo własności ponad 4000 kościołów i kaplic blisko 1,500 budynków oraz kilkaset hektarów gruntów ornych. 2 lata później dodatkowo kościół otrzymał ponad 600 nieruchomości. Z korzyścią dla kościoła uregulowano również sprawy finansowe związane z księgami inwentarzowymi bowiem 10 lutego 1972 roku ukazało się rozporządzenie Ministra Finansów uchylające obowiązek prowadzenia ksiąg inwentarzowych przez kościelne osoby prawne zakony i kongregacje duchowne. Tylko z tego tytułu kościół posiadał zaległości podatkowe wynoszące na koniec 1970 roku 368 mln zł. W lipcu 1972 roku rozporządzeniem Rady Ministrów umorzono znaczącą część tej kwoty. Doniosłym wydarzeniem było podpisanie 6 lipca 1974 roku w Rzymie protokołu ustanawiającego stałe kontakty robocze pomiędzy PRL a Stolicą Apostolską co odczytywano jako zapowiedź nawiązania w przyszłości pełnych stosunków dyplomatycznych. 3 sierpnia 1976 roku doszło do wręcz manifestacyjnego okazywania Stefanowi Wyszyńskiemu sympatii przez wysokich dygnitarzy państwowych. W dniu 75 urodzin kardynała Wyszyńskiego do pałacu Prymasa udał się szef gabinetu prezesa Rady Ministrów wręczając bukiet 75 róż i wypowiadając w imieniu premiera Jaroszewicza życzenia by hierarcha w dalszym ciągu przewodził Kościołowi w Polsce. Edward Gierek dwukrotnie spotykał się z prymasem Wyszyńskim (1977 i 1979). 1 grudnia 1977 Edward Gierek jako pierwszy przywódca komunistyczny spotkał się z papieżem, którym był wówczas Paweł VI. Po powstaniu opozycji demokratycznej w drugiej połowie lat 70 na początku kościół nie dostrzegał konieczności radykalnych zmian społecznych. Rada Główna Episkopatu podczas swoich obrad w marcu 1978 roku stwierdzała: “(...) są silne naciski na kościół z różnych stron i próba wciągnięcia go w swoje rozgrywki. Jest duże uaktywnienie niektórych grup katolików świeckich niezrzeszonych. (...) Nie możemy pozwolić się wciągnąć w ich aktywizację polityczną, ale z drugiej strony nie możemy ich zwalczać. Kościołowi i Narodowi one nie szkodzą, byleby tylko działały umiarkowanie, by nie przekroczyły limitu bezpieczeństwa (...) Musimy bronić Kościół, ale też musimy się bronić by Naród nie stanął w sytuacji trudnej. Co zyskamy gdyby odszedł Gierek? Nieustannie stajemy wobec tylu niewiadomych.” Również podczas głodówki, która miała miejsce w kościele Świętego Krzyża w październiku 1979 roku do świątyni przybył sekretarz generalny Konferencji Episkopatu Polski biskup Bronisław Dąbrowski, który odniósł się krytycznie do prowadzonego w niej protestu. Po wyborze Karola Wojtyły na papieża władze postanowiły skierować do niego depeszę gratulacyjna podpisaną nie tylko przez tytularną głowę państwa – Przewodniczącego Rady Państwa, co było zgodne z protokołem dyplomatycznym, ale i przez I sekretarza PZPR. Oficjalnie władze wyrażały radość z wyboru Jana Pawła II, ale członkowie władz partyjnych przyjęli ten fakt z zakłopotaniem. Towarzysze, mamy problem – stwierdził Gierek, otwierając pierwsze po wyborze papieża posiedzenie Biura Politycznego. Wizyta Jana Pawła II w ojczyźnie w 1979 roku była pierwszym pobytem głowy Kościoła katolickiego w kraju bloku wschodniego. Podczas pielgrzymki Edward Gierek spotkał się oficjalnie z papieżem Janem Pawłem II. Według badań socjologicznych, na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, z 3 mln członków PZPR jedynie 27 procent deklarowało światopogląd materialistyczny. Pierwsze znamiona kryzysu gospodarczego Przyczyną załamywania się polityki gierkowskiej po 1975 r. było niepodjęcie reform politycznych i gospodarczych, wysoka akumulacja dochodu narodowego, zadłużenie zagraniczne. Załamanie się „gierkowskiego cudu gospodarczego” przyspieszyła zmiana międzynarodowej koniunktury gospodarcze w postaci kryzysu naftowego w 1973 roku, który przyniósł drastyczną zwyżkę cen energii (w związku z tym na Zachodzie wystąpiła recesja). Do Polski, ze względu na przyjęty w ramach RWPG system rozliczeń za ropę, podwyżka dotarła z opóźnieniem, gdyż główny dostarczyciel energii – ZSRR modyfikował ceny co 5 lat. Już w sierpniu 1974 roku wpływy z eksportu przestały wystarczać na spłatę kredytów i import. W grudniu 1975 roku Polsce po raz pierwszy zabrakło dewiz i musiała zaciągnąć pożyczkę dewizową w ZSRR. W istotny sposób zwiększało się zadłużenie państwa z 1 mln 360 tys. dolarów do 8 mld 411 mln dolarów w 1975 roku osiągając granicę bezpieczeństwa, czyli stan w którym roczny koszt obsługi długów zagranicznych przekracza 25% rocznych wpływów z eksportu. W 1980 r. zadłużenie wyniosło już 24 mld 969 mln dolarów. Tempo wzrostu dochodu narodowego zaczęło maleć. W 1976 roku wynosiło w stosunku do roku poprzedniego 6,8% (w 1975 – 9%), w 1977 r. wzrost ten wyniósł 5%, w 1978 – 3%, a w 1979 roku po raz pierwszy w PRL nastąpił jego spadek o 2,3%. Kryzys polityczny 10 lutego 1976 roku Sejm uchwalił zmiany w Konstytucji PRL, które m.in. wprowadzały sojusz z ZSRR i tzw. kierowniczą rolę PZPR jako konstytucyjne zasady ustrojowe państwa. W związku ze sprzeciwem przewodniczącego Komisji Konstytucyjnej prof. Henryka Jabłońskiego do projektu nie wprowadzono przepisów dotyczących ustanowienia funkcji prezydenta PRL, którą miał objąć Edward Gierek. Podczas głosowania nad projektem zmiany Konstytucji od głosu wstrzymał się jedynie poseł katolicki Stanisław Stomma, usunięty następnie ze składu Sejmu. Zmiany zostały skrytykowane przez intelektualistów, a do władz skierowany został tzw. List 59, który krytykował zmiany w konstytucji, powołując się na podpisany przez Polskę w 1975 roku Akt końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. W czerwcu 1976 po ogłoszeniu przez rząd Piotra Jaroszewicza wprowadzenia drastycznych podwyżek cen urzędowych na niektóre artykuły konsumpcyjne miała miejsce fala strajków i protestów robotniczych (m.in. w Radomiu i Ursusie). Relatywnie liberalny okres rządów Gierka tolerował po 1976 powstanie i działalność zorganizowanej opozycji na czele której stali w części młodzi działacze wykluczeni z PZPR w 1965 roku i intelektualiści katoliccy skupieni wokół pisma „Znak”. Na początku 1976 roku powstała pierwsza tajna organizacja opozycyjna Polskie Porozumienie Niepodległościowe. Twórcami PPN byli: Wojciech Karpiński, Andrzej Kijowski, Zdzisław Najder, Jan Olszewski, Jan Józef Szczepański. Po czerwcowych strajkach 1976 roku z inicjatywy Antoniego Macierewicza, Piotra Naimskiego, Jana Józefa Lipskiego i Jacka Kuronia powołano we wrześniu 1976 Komitet Obrony Robotników, który stawiał sobie za cel obronę pracowników. KOR został 29 września 1977 przekształcony w Komitet Samoobrony Społecznej „KOR”. W 1977 powstał Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela. Po śmierci 7 maja 1977 w niewyjaśnionych okolicznościach studenta Uniwersytetu Jagiellońskiego Stanisława Pyjasa, współpracownika KOR i masowych demonstracjach studentów w Krakowie, w głównych miastach akademickich kraju zaczęły się tworzyć Studenckie Komitety Solidarności. Wśród ich działaczy byli: Liliana Batko, Bogusław Sonik, Bronisław Wildstein, Ewa Kulik, Róża Woźniakowska, Andrzej Mietkowski. Kazimierz Świtoń, Władysław Sulecki i inni powołali 23 lutego 1978 Wolne Związki Zawodowe Górnego Śląska. Członkowie KOR związani z pismem „Robotnik” zainicjowali 29 kwietnia 1978 powołanie Wolnych Związków Zawodowych Wybrzeża. Założycielami WZZ Wybrzeża byli Andrzej Gwiazda, Krzysztof Wyszkowski i Antoni Sokołowski, później dołączyli m.in. Bogdan Borusewicz, Joanna Duda-Gwiazda, Andrzej Kołodziej, Maryla Płońska, Alina Pienkowska, Anna Walentynowicz, Lech Wałęsa, Lech Kaczyński, Bogdan Lis i Tadeusz Szczepański. Opozycyjne pisma i książki wydawała poza zasięgiem komunistycznej cenzury m.in. Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWA. Poza cenzurą ukazywały się pisma: Zapis, Głos, Krytyka, „Opinia”, Spotkania i inne. Opozycjoniści początkowo nękani rewizjami i aresztowaniami w lutym 1977 zostali zwolnieni z więzień, a w lipcu 1977 ogłoszono amnestię. Systematyczne represje Służby Bezpieczeństwa wobec działaczy opozycji trwały jednak z różnym natężeniem do porozumień sierpniowych, kończących falę masowych strajków robotniczych latem 1980 roku (porozumienia przewidywały zwolnienie wszystkich aresztowanych). W październiku 1978 roku papieżem wybrany został dotychczasowy arcybiskup metropolita krakowski kardynał Karol Wojtyła, jako Jan Paweł II. W czerwcu 1979 roku Jan Paweł II odbył pielgrzymkę do Polski, która zgromadziła publicznie rzesze wiernych. 1 września 1979 powstała pierwsza opozycyjna partia polityczna – Konfederacja Polski Niepodległej, kierowana przez Leszka Moczulskiego, współzałożycielem KPN był m.in. Romuald Szeremietiew. Również w samej PZPR narastał ferment. Już na plenum KC w grudniu 1978 roku mocno zabrzmiały tony krytyczne wobec polityki ekipy Gierka. W lutym 1980 roku odbył się VIII Zjazd PZPR na którym zwolniono Piotra Jaroszewicza z funkcji członka Biura Politycznego. Jaroszewicz wkrótce ustąpił też ze stanowiska premiera, które objął Edward Babiuch. W 1978 rozpoczął działalność nieformalny klub dyskusyjny Doświadczenie i Przyszłość grupujący zarówno kręgi niezależnej inteligencji, jak i reformistycznie nastawione środowiska partyjne (Stefan Bratkowski, Kazimierz Dziewanowski, Bogdan Gotowski, Jan Górski, Andrzej Krasiński, Jan Malanowski, Klemens Szaniawski, Andrzej Wielowieyski, Andrzej Zakrzewski, Witold Zalewski i inni). Pierwsze i jedyne spotkanie oficjalne odbyło się 14 listopada 1978 pod egidą Towarzystwa Wolnej Wszechnicy Polskiej. Dalszych spotkań zabroniły władze państwowe. W maju 1979 DiP opublikował w oparciu o ankiety rozesłane do około 100 naukowców i dziennikarzy Raport o stanie Rzeczypospolitej i drogach wiodących do jej naprawy. W dokumencie postulowano zmiany sposobu sprawowania władzy, w tym demokratyzację PZPR, większe upodmiotowienie społeczeństwa w relacjach z władzą poprzez wzmocnienie systemu przedstawicielskiego, stworzenie autentycznych związków zawodowych, zagwarantowanie równości wobec prawa, prawa do pracy i opieki społecznej, powszechnego dostępu do kultury, poszanowania praw wierzących. Wskazywano przy tym, że zmiany te mieszczą się w modelu socjalistycznym. Strajki 1980 roku i powstanie „Solidarności” Wraz z narastającym zadłużeniem oraz oderwaniem się cen produktów od kosztów ich wytwarzania co powodowało pustoszenie rynku towarów konsumpcyjnych sytuacja gospodarcza Polski pogarszała się. Nowy rząd pod kierownictwem Edwarda Babiucha rozpoczął politykę oszczędności i dyscyplinowania wydatków budżetowych. 1 lipca 1980 władze ogłosiły podwyżkę cen żywności. 2 lipca 1980 roku Centralny Zarząd Przemysłu Mięsnego rozszerzył tzw. komercyjną (po cenach wyższych niż urzędowe) sprzedaż artykułów mięsnych. Były to bezpośrednie impulsy do wybuchu pokojowo przebiegającego buntu społecznego. Strajki robotnicze wybuchły w lipcu 1980 w Żyrardowie i Lublinie. Rząd przystał na żądania płacowe strajkujących. Sytuacja uspokoiła się, a Edward Gierek udał się na urlop na Krym. W połowie sierpnia strajki wybuchły na Wybrzeżu, obejmując stopniowo cały kraj, łącznie z kopalniami węgla na Górnym Śląsku. Wydarzenia tamtego okresu historii Polski określa się mianem Sierpnia 1980. 14 sierpnia wybuchł strajk w Stoczni Gdańskiej w Gdańsku. Powstał Międzyzakładowy Komitet Strajkowy, który zrzeszał strajkujące zakłady na terenie całej Polski. Żądania strajkujących z początku o charakterze ekonomicznym z czasem dotyczyły również spraw ogólnospołecznych. Najbardziej dalekosiężnym było żądanie wolnych związków zawodowych. Efektem strajków były Porozumienia sierpniowe podpisane w Szczecinie, Gdańsku i Jastrzębiu-Zdroju. Próba sił władz i „Solidarności” 1980–1981, kryzys gospodarczy We wrześniu 1980 roku, na VI Plenum KC PZPR, pod presją wydarzeń zmuszony do ustąpienia został I sekretarz KC Edward Gierek po zawale serca odsunięty od władzy, którego na tym stanowisku zastąpił Stanisław Kania. W partii tworzyły się różne frakcje, które albo przyjmowały twarde stanowisko, licząc na interwencję radziecką dla stłumienia kontrrewolucji lub bardziej umiarkowane, które liczyły na stopniowe „obłaskawienie” i demontaż tworzącej się opozycji społecznej. W pewnej fazie akcji strajkowej robotnicy uzyskali znaczące poparcie ze strony grupy dysydentów głównie związanych z KOR-em. Doradcami Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego (MKS) w Gdańsku byli między innymi: Lech Kaczyński, Bronisław Geremek, Tadeusz Mazowiecki, Andrzej Wielowieyski. Okres od powstania i rejestracji związku zawodowego „Solidarność” do wprowadzenia stanu wojennego był bardzo burzliwy. Był to okres wytężonej aktywności społecznej i politycznej milionowych rzesz Polaków, który zaowocował powstaniem szerokiego, obejmujące różne warstwy środowiska, ruchu społecznego skupionego wokół Solidarności. Było to gremialne przeciwstawienie się systemowi komunistycznemu. W zdecydowanej większości zakładów pracy (oprócz jednostek zmilitaryzowanych) powstawały komórki wolnych związków zawodowych, a prorządowe związki zostały spychane na dalszy plan. Wkrótce powstała „Solidarność Rolnicza”, a także reprezentacja środowisk studenckich – „Niezależne Zrzeszenie Studentów” (NZS). „Solidarność” działała na zasadzie terytorialnej, a nie jak wszystkie „klasyczne” związki zawodowe na zasadzie branżowej. „Przy takiej organizacji było rzeczą jasną, że specyficzne interesy zawodowe zostaną podporządkowane celowi nadrzędnemu i że celem tym może być tylko stworzenie taranu do walki politycznej (...) Była to rezygnacja z idei trady unionów, to jest z obrony specyficznych interesów grup zawodowych” – stwierdzał historyk Andrzej Walicki. Władze próbowały przeciwdziałać i hamować rozwój opozycji. Działacze byli aresztowani, nasilała się propaganda skierowana przeciw Solidarności. Po stronie związku też pojawiały się grupy niewahające się przed konfrontacją. W okresie napięcia, bliskiego konfrontacji 10 listopada 1980 doszło do rejestracji NSZZ „Solidarność”. Powstał Tygodnik Solidarność, którego pierwszym redaktorem naczelnym został Tadeusz Mazowiecki. Prawdopodobnie grudzień 1980 był pierwotnym terminem wprowadzenia stanu wojennego w Polsce. Dzięki osobistym naciskom Zbigniewa Brzezińskiego administracja Jimmy’ego Cartera ostrzegła ZSRR, że takie działanie spotka się z natychmiastową ripostą USA. Nieco wcześniej odbyła się druga część Plenum KC, na którym zdecydowano o zwołaniu nadzwyczajnego zjazdu PZPR. W 1980 roku dochód narodowy spadł o 6% w porównaniu z rokiem poprzednim. Eksport spadł o 4,2%. 11 lutego 1981 generał Wojciech Jaruzelski, minister obrony narodowej, objął także stanowisko premiera. W Sejmie apelował w swoim wystąpieniu o 90 spokojnych dni. W marcu 1981 gdy w kraju i przy polskich granicach przeprowadzono ćwiczenia wojsk Układu Warszawskiego Sojuz-81, rząd przyjął kurs konfrontacyjny wobec Solidarności. Miała miejsce tzw. prowokacja bydgoska. Siły milicji pobiły trzech działaczy Solidarności (m.in. Jana Rulewskiego). Władze związku zażądały wyjaśnienia przyczyny i przebiegu zajść. W związku narastały radykalne nastroje, żądano od Lecha Wałęsy proklamowania strajku generalnego. Wałęsa na posiedzeniu Krajowej Komisji Porozumiewawczej „Solidarności” przeciwstawił się dominujące w związku tendencji do konfrontacji z władzą i z naruszeniem statutu związku, samodzielnie, zadecydował o jedynie ostrzegawczym charakterze strajku.”. Takie stanowisko wywołało konflikt w łonie kierownictwa „Solidarności”, m.in. z funkcji rzecznika prasowego związku zrezygnował Karol Modzelewski. W wyniku mediacji prymasa Stefana Wyszyńskiego, który odniósł się negatywnie do idei strajku generalnego. „doszło do spotkania Lecha Wałęsy i wicepremiera Rakowskiego. Zawarto porozumienie, które mówiło, że Solidarność odwołała strajk. Na posiedzeniu BP KPZR 2 kwietnia 1981 r., odnosząc się do zawartego kompromisu minister obrony ZSRR Dmitrij Ustinow stwierdził: „Kiedyś sądziliśmy, że tow. Jaruzelski jest niezłomnym działaczem. Okazało się, że w gruncie rzeczy jest słaby”. Jednocześnie Komisja Biura politycznego KPZR zarzuciła w swoim dokumencie Wojciechowi Jaruzelskiemu i Stanisławowi Kani przywiązanie do „idei nacjonalistycznej, która mówiła, że Polak zawsze dogada się z Polakiem. Z tego bierze się nie tylko nieuzasadniona ustępliwość wobec żądań „Solidarności”, ale także paniczny strach przed konfrontacją z nią, strach przed wprowadzeniem wojsk radzieckich”.”. Od kwietnia do października 1981 ponownie objęto systemem tzw. kartek żywnościowych wiele istotnych towarów np. mięso, masło, tłuszcze, mąka, ryż, mleko dla niemowląt itd. Całkowicie załamał się skup produktów rolnych. Przestały oddziaływać na producentów podwyżki cen skupu, gdyż rolnicy stracili zaufanie do pieniądza, za który zresztą nie mogli nabyć innych towarów których brakowało na rynku. W tej sytuacji rząd zmuszony był do wprowadzenia tzw. sprzedaży wiązanej (za maszyny trzeba było płacić zbożem) co było cofnięciem się do formy gospodarki wymiennej. Jednocześnie „Solidarność” wzywała rolników do wstrzymywania się ze sprzedażą państwu produktów rolnych. W marcu 1981 rząd gen. Jaruzelskiego przestał spłacać kapitał i odsetki od kredytów zaciągniętych w ok. 360 bankach w państwach Europy Zachodniej należących do Klubu Paryskiego. Łączna wysokość należności z tego tytułu wynosiła ok. 3 mld dolarów. We wrześniu delegacji rządowej udało się osiągnąć z wierzycielami porozumienie, które przewidywało odroczenie 95% płatności do końca 1988 roku. Łączne zadłużenie zagraniczne PRL w tym okresie wynosiło 25,5 miliarda USD oraz 3,1 miliarda rubli transferowych (ok. 2,5 miliarda USD). W związku z niedoborami podstawowych produktów spożywczych i lekarstw Polonia, liczne organizacje charytatywne oraz organizacje rządowe z Europy Zachodniej organizowały pomoc dla Polski, przekazywaną zarówno kanałami rządowymi (Ministerstwo Zdrowia), jak i społecznymi (Caritas, parafie, „Solidarność”). W kwietniu Jaruzelski i Kania udali się z wizytą do Moskwy. 7 kwietnia w kraju zakończyły się manewry „Sojuz ’81”, ale radziecka obecność wojskowa w Polsce była poważnym zagrożeniem stłumienia siłą ruchu solidarnościowego. 12 maja 1981 zarejestrowano Niezależny Związek Zawodowy Rolników Indywidualnych Solidarność. Była to organizacja reprezentująca interesy rolników indywidualnych. Wywalczyli oni konstytucyjne zagwarantowanie prawa do indywidualnej własności ziemi. IX Nadzwyczajny Zjazd PZPR w lipcu 1981 potwierdził impas polityczny rządzącej partii i jej niezdolność do zasadniczych reform społeczno-gospodarczych – oczekiwanej przez „Solidarność” demokratyzacji ustroju politycznego i racjonalizacji zasad centralnie sterowanej gospodarki nakazowo-rozdzielczej. 10 września 1981 roku władze radzieckie przekazały polskiej stronie rządowej informację, że w związku z sytuacją w Polsce w 1982 roku ZSRR dostarczy do Polski mniej o 64% ropy naftowej i o 47% gazu. Oleju napędowego Polska miała nie uzyskać wcale. W październiku 1981 I sekretarzem KC PZPR po dymisji wybranego w lipcu Stanisława Kani został Wojciech Jaruzelski. Z czasem zaostrzała się retoryka działaczy solidarnościowych. Jan Lityński stwierdzał, że o ile „do lipca, sierpnia była jeszcze jakaś możliwość dogadania się z rządem” to potem było już wiadome, że „władza się nie zmieni, że trzeba zmienić władzę”. 3 grudnia 1981 roku na spotkaniu Komisji Koordynacyjnej z przewodniczącymi regionów „Solidarności” Lech Wałęsa stwierdził: Dzisiaj konfrontacja jest nieunikniona i ona będzie. Tylko problem, chciałem do tej konfrontacji dojść naturalnie, wtedy, kiedy prawie wszystkie grupy społeczne będą z nami. Jednak w moich opiniach, obliczeniach pomyliłem się bo myślałem, że jeszcze wytrwamy, wtedy obalimy i te sejmy i te rady itd. (...) Okazuje się, że chyba dalej tą taktyką nie pojedziemy. (...) zmiana systemu nie może się obejść bez targania po szczękach, no nie ma mowy, tylko trzeba ją wygrać. W 1981 roku dochód narodowy zmniejszył się o 12% rok do roku. Stan wojenny, rządy Wojciecha Jaruzelskiego 13 grudnia 1981 Rada Państwa nielegalnie (nawet w rozumieniu prawa PRL, gdyż nie mogła podejmować decyzji w trakcie sesji Sejmu) wprowadziła stan wojenny na obszarze całego kraju. Ukonstytuowała się Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego, której przewodniczącym został gen. Wojciech Jaruzelski. Wprowadzenie stanu wojennego nie spotkało się z masowym sprzeciwem społecznym. Opór członków zawieszonego związku był słaby. W 2006 Instytut Pamięci Narodowej oszacował liczbę ofiar śmiertelnych stanu wojennego (w okresie od 13 grudnia 1981 do 22 lipca 1983), które poniosły śmierć (głównie śmiertelne postrzały i pobicia) podczas strajków i manifestacji na 56 osób. 31 sierpnia doszło w całym kraju do licznych demonstracji organizowanych przez „Solidarność”. Jednak mimo ostrości protestów pokazały one, że wpływy „Solidarności” słabną. W grudniu 1982 stan wojenny został zawieszony. Do tej decyzji przyczyniła się mała skala protestów społecznych zapowiadanych przez podziemna „Solidarność” na 10 listopada 1982 roku. 14 listopada 1982 roku zwolniono z internowania Lecha Wałęsę. 22 lipca 1983 Rada Państwa ogłosiła zniesienie stanu wojennego. Jednym z najbardziej znanych zabójstw na tle politycznym było dokonane w 1984 przez funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa morderstwo ks. Jerzego Popiełuszki. Gospodarka w latach 80. W 1982 roku miało miejsce dalsze zmniejszenie dochodu narodowego (o 5,5%), ale już w trzecim kwartale produkcja zaczęła odbijać (o 2%), a w czwartym wzrosła o 7%. Był to okres hamowania spadku i rozpoczęcia wzrostu. W latach 1982–1988 dochód narodowy zwiększył się o 22,6% w stosunku do roku 1981. Działo się to w warunkach gwałtownego zmniejszenia importu z państw zachodnich (o ponad 30%) związanego z polityką sankcji i restrykcji wprowadzonych przez Zachód po wprowadzeniu stanu wojennego. Z tego powodu nastąpiło również drastyczne pogorszenie zaopatrzenia gospodarki w surowce, półfabrykaty i towary konsumpcyjne. Żeby ochronić gospodarkę przed załamaniem oraz spłacać bieżące należności związane z zadłużeniem niezbędne było zwiększenie eksportu w celu pozyskania dewiz. W latach 1982–1988 eksport wzrósł o 56%, a import o 27%. Rosły w tym okresie ceny i płace. Wzrost płac starano się kształtować tak by nie doszło do ogołocenia rynku. Jeszcze w 1982 roku realna wielkość wynagrodzeń spadła o 25%. Natomiast w latach 1983–1988 wzrost płac realnych wyniósł 20%, a w samym 1989 r. wyniósł 9%. Po załamaniu się inwestycji w latach 1979–1982 od następnego roku inwestycje zaczęły rosnąć by w latach 1982–1988 łącznie wzrosnąć o 34%. Prezes Rady Ministrów PRL generał Wojciech Jaruzelski ogłosił w 1982 roku w Sejmie decyzję o budowie Metra Warszawskiego, które rozpoczęto budować w następnym roku. Była to inwestycja o znaczeniu cywilnym oraz wojskowym; stacje zaprojektowano w taki sposób, aby spełniały normy schronów przeciwatomowych. W 1982 roku rozpoczęto budowę Elektrowni Jądrowej Żarnowiec, którą przerwano po siedmiu latach. Wskaźniki wzrostu dochodu narodowego kształtowały się w następujący sposób: 1980 – 94%, 1981 – 88%, 1982 – 94,5%, 1983 – 106%, 1984 105,6%, 1986 – 104,9%, 1987 – 101,9%, 1988 – 104,9%. Od 1986 roku zaczęła następować decentralizacja systemu bankowego. Od 1 maja 1988 roku rozpoczęło się wydzielanie z NBP dziewięciu banków komercyjnych. Lata 80. były najlepszym w czasach PRL okresem dla prywatnej działalności gospodarczej. 16 września 1982 roku dokonano nowelizacji ustawy o wykonywaniu i organizacji rzemiosła wprowadzając zasadę równości zakładów rzemieślniczych z publicznymi podmiotami gospodarczymi i uznając trwałość gospodarki prywatnej co było odejściem od ustrojowych kanonów ideologicznych. W pierwszych trzech kwartałach 1982 roku przybyło prawie 20 tys. zakładów rzemieślniczych. W latach 1981–1985 powstało 145 tys. zakładów rzemieślniczych, a zatrudnienie w tym sektorze wzrosło o ponad pół miliona pracowników. Było to więcej niż w całym okresie 1956 – 1980. W tych latach nastąpił gwałtowny wzrost tzw. firm polonijnych. W latach 1981–1988 przybyło ich 583 (do 700 przedsiębiorstw), a zatrudnienie w nich wzrosło z 3478 osób do 81 800. Stosunki Państwo – Kościół w latach 1980–1989 Pierwszym gestem politycznym w stronę Episkopatu Polski była milcząca zgoda władz państwowych na mianowanie przez Jana Pawła II metropolitą krakowskim – z pominięciem procedury – Franciszka Macharskiego, a ordynariuszem warmińskim Józefa Glempa. Kolejnym krokiem w 1980 była zgoda na rezygnację z powoływania do służby wojskowej studentów seminariów. 26 sierpnia 1980 roku prymas Polski Stefan Wyszyński wygłosił homilię w której wyłożył stanowisko Kościoła w stosunku do rodzącej się „Solidarności” mówiąc wzywając do umiarkowania: „Żądania mogą być słuszne i na ogół są słuszne, ale nigdy nie jest tak, aby mogły być spełnione od razu, dziś Ich wykonanie musi być rozłożone na raty.” Tego samego dnia ukazał się komunikat Rady Głównej Episkopatu Polski w którym czytamy: „Osiągnięte porozumienia poparte odpowiednimi gwarancjami, powinny zakończyć strajki, aby normalne funkcjonowanie gospodarki narodowej i życia społecznego w pokoju stało się możliwe.”. Po strajkach w sierpniu 1980 roku wprowadzono w Polskim Radiu transmisje mszy świętej. Władze dopuściły również do kolportażu w Polsce watykańskiego „Osservatore Romano”. Zasady planowania i realizacji budowy kościołów przeszły z właściwości władz centralnych do władz terenowych. Na terenach zakładów pracy robotnicy urządzali kapliczki, powszechnym stał się zwyczaj święcenia sztandarów związkowych „Solidarności”, księża organizowali msze święte dla strajkujących robotników. W grudniu 1980 roku przewodniczący Rady Państwa Henryk Jabłoński wziął udział w mszy świętej z okazji odsłonięcia w Gdańsku pomnika ku czci poległych w toku wydarzeń z grudnia 1970 roku. W lutym 1981 roku I sekretarz KC PZPR Stanisław Kania tak relacjonował stanowisko Prymasa odnośnie do sytuacji w Polsce: „Wyszyński uważa, że w Polsce musi być silna władza, że Polska jest związana z blokiem socjalistycznym, że musi być partia, która winna się sama regenerować. Jeśli zaś partia miałaby się rozsypać, to wówczas musiałaby powstać nowa partia. On, Prymas Polski, opowiada się za obecną partią, ale zmienioną. Partia gwarantuje władzę i spokój”. Swoje mitygujące radykałów stanowisko powtórzył Prymas podczas tzw. kryzysu bydgoskiego, gdy delegacja „Solidarności” przybyła do Prymasa na kilka dni przed proklamowaniem strajku generalnego w kraju. Mówił: „(...) najpilniejsza sprawa jest ta, abyście panowie, chcąc wiele, nie stracili tego co macie dziś. (...) To nie jest oczywiście największa cnota: męstwo. Największą cnotą jest miłość, a także roztropność i rozwaga. (...) Wstrzymujemy się od środków tak kosztownych, jakim może być strajk generalny, który tak łatwo jest zacząć, ale skończyć bardzo trudno.”. Na jesieni 1981 roku przebywający w Rzymie prymas Glemp bez konsultacji z władzami PRL zaprosił papieża Jana Pawła II do złożenia wizyty w Polsce, a władze państwowe na wizytę papieża wyraziły zgodę. W listopadzie 1981 roku władze państwowe zaproponowały powołanie Rady Porozumienia Narodowego w skład której wejść mieli reprezentanci władz, „Solidarności” i Kościoła katolickiego. Propozycja została odrzucona przez „Solidarność”. 13 grudnia 1981 roku po północy na polecenie gen. Wojciecha Jaruzelskiego o wprowadzeniu stanu wojennego członek Biura Politycznego PZPR i współprzewodniczący ze strony rządowej Komisji Wspólnej Rządu i Episkopatu Kazimierz Barcikowski poinformował prymasa Polski Józefa Glempa w toku bezpośredniej rozmowy w rezydencji prymasa na ul. Miodowej. Jeszcze tego samego dnia prymas Glemp wygłosił w Częstochowie kazanie do młodzieży w którym zaapelował o zachowanie spokoju. Wezwał młodzież do zachowania życia w imię działań dla dobra ojczyzny. Wieczorem podczas kolejnego kazania w Warszawie apelował o realizm i zaniechanie myśli o walce bratobójczej. Jednocześnie 15 grudnia Rada Główna Episkopatu Polski przyjęła komunikat oceniający negatywnie wprowadzenie stanu wojennego. Jednak po interwencji kierownika UdsW Jerzego Kuberskiego u prymasa Józefa Glempa mającej miejsce w nocy z 16 na 17 grudnia wstrzymano publikację komunikatu. W trakcie stanu wojennego w kręgach zarówno władzy, jak i Kościoła rozważano pomysł przeniesienia Lecha Wałęsy z rządowego ośrodka internowania do miejsca odosobnienia znajdującego pod opieką Kościoła. Pomysł zarzucono, ale przedstawiciele Kościoła otrzymali zgodę na stały kontakt z Wałęsą. Na wniosek Kościoła władze zdecydowały się na zwolnienie z internowania m.in. matek wychowujących dzieci i osób z kłopotami zdrowotnymi. Jeszcze w stanie wojennym Kościół uzyskał zgodę na powołanie sieci instytucji dobroczynnych zastępujących „Caritas”, która to organizacja znajdowała się poza kontrolą władz Kościoła (władze państwowe nie zgodziły się na zwrot nazwy „Caritas” Kościołowi). Napływające z Zachodu dary na rzecz Kościoła zostały zwolnione z opłat celnych i były przekazywane zarówno internowanym, którym zapewniono opiekę religijną, jak i były rozdawane wiernym w kościołach w całym kraju. W marcu 1982 roku władze kościelne poinformowały stronę państwową, iż życzyłyby sobie aby wizyta Papieża w ojczyźnie odbyła się w sierpniu 1982 roku w związku z przypadającą wtedy 600 rocznicą obecności obrazu Madonny na Jasnej Górze. Władze państwowe uznały, że wizyta w tym terminie w związku z napięciami w kraju jest nie wskazana i zapowiedziały, że wizyta może dojść do wniosku w roku następnym. Kościół zaproponował zatem by wizyta miała miejsce w maju aby Papież mógł wziąć udział w uroczystościach ku czci św. Stanisława, co spotkało się z odmową strony państwowej argumentującej, że św. Stanisław reprezentuje symbolicznie walkę między władzą kościelną a świecką. W sierpniu 1982 roku władze kościelne zażądały również od władz państwowych zgody na działanie kościelnej fundacji, która z pieniędzy pozyskanych na Zachodzie miała pomagać indywidualnemu rolnictwu w Polsce. Reakcją prymasa Glempa na rozwiązanie „Solidarności” przez władze w październiku 1982 roku było demonstracyjne odwołanie wizyty w Rzymie na uroczystościach beatyfikacji Maksymiliana Kolbego. Z tego samego powodu Jan Paweł II odmówił przyjęcia delegacji władz PRL reprezentującej kraj na tych uroczystościach. Po spotkaniu z gen. Jaruzelskim 7 listopada 1982 roku prymas Polski Józef Glemp tak mówił o sytuacji politycznej: „Kraj musi wzrastać przez spokój. Błędów władzy nie można naprawiać walką. Nadal uważam za wielki błąd władzy, że nie oddzieliła szlachetnej części „Solidarności” od radykalnego podziemia. Zlikwidowanie „Solidarności” powiększyło szeregi podziemia, a więc przejścia na ideę walki. Ideologia podziemia, inspirowana przez świeckie, o ile nie antykościelne środowiska Zachodu, pragnie kościół instrumentalizować. Mamy więc zjawisko wielkiej ewolucji „Solidarności”. Staje się grupą polityczną i podejmuje walkę z władzą i o władzę, stąd też sprawy związkowe schodzą na plan dalszy. Mamy także bardzo przykre świadectwa o Lechu Wałęsie. Są na pewno autentyczne, choć zdobycie tych wiadomości nie może być etyczne. Obawiam się nagłego rozczarowania społeczeństwa: partia zdradziła klasę robotniczą i „Solidarność” zdradziła ją także. W ogłoszonym po spotkaniu komunikacie stwierdzono: „Premier i Prymas dokonali przeglądu aktualnej sytuacji w kraju i wyrazili wspólną troskę o zachowanie i umocnienie spokoju i ładu społecznego oraz sumiennej pracy”. W czerwcu 1983 roku, w okresie zawieszenia stanu wojennego miała miejsce pielgrzymka Jana Pawła II do Polski w trakcie której doszło do spotkań papieża zarówno z gen. Wojciechem Jaruzelskim, jak i prywatnie z Lechem Wałęsą. 19 października 1983 r. gen. Kiszczak spotkał się z arcybiskupem Dąbrowskim przekonując: „Jesteśmy gotowi rozmawiać z Kościołem. Macie przecież także rozsądnych ludzi, takich jak Siła – Nowicki, Olszewski, Wielowiejski, Chrzanowski, gdyby Ci chcieli się zaangażować.”. W 1984 roku miał miejsce konflikt w szkole w Miętnem gdzie uczniowie zażądali wywieszenia krzyży w klasach. W tym też roku księża wstrzymali się od wzięcia udziału w wyborach do rad narodowych do których bojkotu wzywała podziemna „Solidarność”. W październiku 1984 roku oficerowie Służby Bezpieczeństwa zamordowali księdza Jerzego Popiełuszkę. W jego pogrzebie z ramienia rządu brał udział przewodniczący PAX Zenon Komender. W maju 1986 roku doszło do spotkania Prymasa Glempa z członkiem BP PZPR Hieronimem Kubiakiem. Glemp zachęcając do kompromisu stwierdzał „Rozumiem, że nie można rozmawiać z Wałęsą, ale są przecież inni ludzie, bardzo różni i podzieleni. Brak rozmów i zbyt globalny stosunek do „Solidarności” ułatwia działanie skrajnej opozycji, bo wszyscy traktowani są tak samo”. Z powodu nie opowiadania się po żadnej ze stron kler katolicki stał się przedmiotem ataków zarówno ze strony rządowej, jak i zwolenników NSZZ Solidarność. W czerwcu 1987 roku miała miejsce trzecia pielgrzymka Jana Pawła II do Polski. W trakcie tej pielgrzymki Papież dwukrotnie spotkał się z gen. Jaruzelskim z tym, że drugie spotkanie tuż przed wylotem na lotnisku w Warszawie odbyło się z inicjatywy strony kościelnej. Po wizycie Papieża przyspieszono prace nad normalizacją stosunków państwo – Kościół. Odmrożono pochodzący z 1983 roku projekt ustawy o wzajemnych relacjach opracowany przez Komisje Wspólną Rządu i Episkopatu. Stopniowo znoszono obostrzenia dotyczące posługi religijnej dla poszczególnych środowisk. Dotyczyło to m.in. duszpasterstwa więźniów i chorych w szpitalach. Zostały zliberalizowane przepisy dotyczące praktyk religijnych młodzieży na zorganizowanych koloniach i wakacjach, które przez długie lata były przyczyną konfliktów. Zostały na nowo uregulowane kwestie służby kapelanów wojskowych i dostępności praktyk religijnych dla żołnierzy. W roku 1988 objęto duchownych powszechnym systemem ubezpieczenia społecznego. Wyrażono zgodę na przyznanie praw kościelnych Państwowej Akademii Teologii Katolickiej. W 1987 roku gen. Jaruzelski składając oficjalną wizytę w Rzymie został przyjęty na audiencji przez Jana Pawła II. W 1989 roku PRL nawiązała pełne stosunki dyplomatyczne z Watykanem. W tym też roku w maju została uchwalona ustawa o stosunkach państwa z kościołem katolickim kończąc proces oficjalnego kompleksowego unormowania wzajemnych relacji. Zmiany w systemie Jeszcze przed zniesieniem stanu wojennego Front Jedności Narodu został zastąpiony przez struktury Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego (PRON). W 1982 roku kompania reprezentacyjna Wojska Polskiego otrzymała rogatywki według wzoru z 1935 roku. Od 1982 wprowadzano nieskutecznie reformę gospodarczą. 21 lipca 1983 roku wprowadzono amnestię „w celu stworzenia warunków umożliwiających obywatelom, którzy z powodów politycznych albo nieumyślnie dopuścili się naruszeń porządku prawnego, włączenie się do czynnego udziału w życiu kraju”. Z amnestii skorzystało 1898 osób. W 1983 powstały nowe związki zawodowe, w listopadzie 1984 powołano Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych, którego szeregi szybko osiągnęły niemal 5 milionów członków. W tym czasie podziemna opozycja liczyła nie więcej niż 24 tys. aktywistów i sympatyków. Dokonywano też zmian systemu politycznego funkcjonowania państwa, m.in. w 1982 powołano Trybunał Stanu, w 1985 – Trybunał Konstytucyjny, w 1987 utworzono urząd Rzecznika Praw Obywatelskich. 25 sierpnia 1983 roku wicepremier Mieczysław Rakowski spotkał się ze stoczniowcami ze Stoczni Gdańskiej. Był wśród nich Lech Wałęsa. W połowie lat 80. coraz powszechniejsza stawała się świadomość błędności kierunku obranego przez konspiracyjne struktury „Solidarności” – strategia walki z państwem wraz z koncepcją strajku generalnego wyraźnie zbankrutowała. Społeczeństwo, w większości będąc związane z „Solidarnością”, jednocześnie nie widziało możliwości obalenia ustroju drogą demonstracji ulicznych i strajków. Podziemie nie bacząc na coraz słabszy odzew na apele o wychodzenie na ulicę coraz bardziej osłabiało w ten sposób zasięg własnego oddziaływania i znalazło się na krawędzi samounicestwienia. Koncepcja walki z państwem zbankrutowała, ponieważ komuniści byli zbyt silnym przeciwnikiem. Jako pierwszy zdał sobie sprawę z krachu tej koncepcji Adam Michnik w 1985 roku stawiając pytanie czy w Polsce jest możliwe osiągnięcie kompromisu sił postulujących reformy ze skłonnymi do ugody odłamami klasy rządzącej. Odpowiedź na to pytanie była pozytywna: „Dopuszczamy mianowicie możliwość zaistnienia sytuacji w której komuniści przystaną na (...) postulat autentycznych choćby w części wyborów do rad narodowych i Sejmu. (...) Wyjściem mogłoby być rozwiązanie umożliwiające społeczeństwu autentyczny wybór Sejmu, choćby 30% spośród deputowanych.”. W drugiej połowie lat 80. opozycja solidarnościowa została prawie całkowicie zmarginalizowana. 17 lipca 1986 roku władze ogłosiły amnestię dla więźniów politycznych (115 osób). Zwolniono 41 skazanych, 74 tymczasowo aresztowanych, wobec 100 osób umorzono postępowanie. 10 października 1986 roku Lech Wałęsa zaapelował do władz USA o zniesienie sankcji gospodarczych nałożonych na Polskę po wprowadzeniu stanu wojennego. Po amnestii we wrześniu 1986 r. ekipa gen. Jaruzelskiego rozpoczyna formułowanie koncepcji generalnej reformy państwa, w której jest miejsce na pluralizm społeczny, ograniczony pluralizm polityczny, na rynkową reformę gospodarki i uczynienie z sektora prywatnego istotnego jej elementu. 18 października 1986 roku Kazimierz Barcikowski i Stanisław Ciosek spotkali się z przedstawicielami środowisk katolickich Andrzejem Święcickim, Jerzym Turowiczem i Andrzejem Wielowieyskim. Tematem rozmowy była m.in. propozycja władz by Lech Wałęsa wszedł do Rady Konsultacyjnej przy Przewodniczącym Rady Państwa gen. Jaruzelskim. Inicjatywa nie odniosła sukcesu. 6 grudnia 1986 roku odbyło się pierwsze posiedzenie Rady Konsultacyjnej przy Przewodniczącym Rady Państwa gen. Jaruzelskim. W skład Rady wchodzili przedstawiciele frakcji „liberalnej” we władzach (m.in. Władysław Baka, Stanisław Kwiatkowski, Zdzisław Sadowski), katolików świeckich (m.in. Julian Auleytner, Andrzej Święcicki, Krzysztof Skubiszewski, Władysław Siła-Nowicki, Janusz Zabłocki), a także ludzie kultury (m.in. Kazimierz Dejmek, Aleksander Gieysztor, Wiesław Myśliwski, Jan Szczepański, Jerzy Trela). Już w 1986 roku władze brały pod uwagę możliwość budowy koncesjonowanej opozycji w oparciu o środowiska katolików świeckich oraz wykorzystanie hierarchii kościelnej jako gwaranta „niekonfrontacyjności” tego procesu. W 1987 roku władze zezwoliły na oficjalne wydawanie w nakładzie 25 tys. egzemplarzy dotychczas wydawanego w podziemiu liberalnego pisma „Res Publica” z redaktorem Marcinem Królem na czele. Nastąpiło osłabienie cenzury prasowej. W 1987 roku oficjalne warty wojskowe pojawiły się na Cmentarzu Powązkowskim przed grobami poległych w 1920 roku i pomordowanych w Katyniu. Gospodarka kraju znajdowała się w latach osiemdziesiątych w pełnej stagnacji, a państwo stanęło na krawędzi niemożności wywiązywania się z zadłużenia zagranicznego. Okrągły stół, wybory kontraktowe i koniec PRL Droga do Okrągłego Stołu Pod koniec kwietnia 1988 r. ponownie wybuchają strajki w niektórych zakładach pracy. Powodują one, że „Solidarność” powraca na polityczną scenę, ale jednocześnie pokazują ze względu na niewielki zasięg, że poparcie dla „Solidarności” jest niewielkie. 3 maja doradca „Solidarności” Andrzej Wielowiejski spotyka się z sekretarzami KC Stanisławem Cioskiem i Józefem Czyrkiem, którzy informują go, że gen. Jaruzelski wyraził zgodę na podjęcie rozmów z Lechem Wałęsą. 5 maja milicja pacyfikuje strajk w Nowej Hucie, a pięć dni później strajkujący opuszczają Stocznię Gdańską. W czerwcu władze przechodzą do politycznej ofensywy. Gen. Jaruzelski na VII plenum KC po raz pierwszy używa sformułowania „okrągły stół”. Sekretarz Ciosek w rozmowie z rzecznikiem Episkopatu księdzem Orszulikiem informuje go o możliwości utworzenia rządu koalicyjnego w którym opozycja miałaby swoich przedstawicieli. W tym samym czasie w rozmowie z Andrzejem Stelmachowskim proponuje możliwość powołania partii chrześcijańskiej, która mogłaby otrzymać w Sejmie 40% miejsc oraz stanowisko Marszałka nowo utworzonego Senatu dla Lecha Wałęsy. W lipcu Lech Wałęsa w liście do gen. Kiszczaka proponuje rozpoczęcie rozmów. W sierpniu rozpoczynają się kolejne strajki w niektórych zakładach pracy. 25 sierpnia Wałęsa formułuje swoje postulaty w stosunku do władz: legalizacja „Solidarności”, reforma prawa o stowarzyszeniach, swoboda zakładania klubów politycznych. Biuro Polityczne uznaje postulaty za niewygórowane i z inicjatywy gen. Jaruzelskiego władze decydują o przystąpieniu do rozmów o organizacji „Okrągłego Stołu”. Negocjacje zostały zamrożone po ogłoszeniu przez niego likwidacji Stoczni Gdańskiej im. Lenina przez nowy rząd premiera Mieczysława Rakowskiego. W sytuacji impasu zaktywizowali się działacze Ogólnopolskiego Porozumienia Związków Zawodowych (OPZZ) wraz z jego przewodniczącym, Alfredem Miodowiczem, który nieoczekiwanie uzyskał akceptację na debatę telewizyjną z dalej uznawanym za osobę prywatną Lechem Wałęsą. Debata odbyła się 30 listopada 1988. W odczuciach Miodowicz choć nie był już członkiem władz PZPR reprezentował władze, a Wałęsa – opozycję. Debata zademonstrowała przygotowanie Wałęsy (doradzał mu znany dziennikarz telewizyjny Andrzej Bober) oraz bezbarwność jego adwersarza, co w odbiorze społecznym jednoznacznie było uznane za zwycięstwo opozycji. Wydarzenie to spowodowało powrót do negocjacji. Negocjacje Okrągłego Stołu Podczas kolejnych spotkań ministra spraw wewnętrznych, Czesława Kiszczaka i Lecha Wałęsy w Magdalence opracowano postulowaną koncepcję dialogu przedstawicieli opozycji, władz oraz Kościoła katolickiego – negocjacje Okrągłego Stołu, którego obrady, trwające od lutego do kwietnia 1989 zakończyły się podpisaniem porozumienia. X plenum KC PZPR, trwające od listopada 1988 do stycznia 1989 poparło formę pluralizmu politycznego i społecznego. Istotnym elementem porozumienia było uzgodnienie pewnych zmian ustrojowych w postaci reaktywowania Senatu, przywrócenia urzędu Prezydenta i przeprowadzenia częściowo wolnych wyborów do Sejmu (z 460 mandatów, 35% dla strony obywatelskiej, jak nazwano opozycję i 65% dla strony rządowej, czyli PZPR wraz z ZSL i SD) oraz całkowicie wolne do Senatu (100 mandatów). Przygotowania do wyborów były bardzo intensywne, opozycja apelowała o skreślanie tzw. listy krajowej strony rządowej, co miało na celu demonstrację i osłabienie strony rządowej. Wybory do Sejmu kontraktowego 4 czerwca 1989 4 czerwca 1989 odbyły się wybory do Sejmu i Senatu, zakończone zwycięstwem kandydatów wysuniętych przez Komitet Obywatelski „Solidarność” – zdobyli oni 35% mandatów do Sejmu oraz 99 mandatów do Senatu (1 mandat zdobył kandydat niezależny, pilski przedsiębiorca Henryk Stokłosa). Frekwencja w I turze wyborów wyniosła 62% uprawnionych (w drugiej turze 25,5%). Jak wspominał ówczesny rzecznik rządu Jerzy Urban o posiedzeniu Biura Politycznego bezpośrednio po nadejściu wyników wyborów: „Napisałem na kartce oświadczenie o przegranych wyborach oraz zaakceptowaniu ich wyników przez partię i kartkę tę podałem Jaruzelskiemu. Jaruzelski głośno ją odczytał i wtedy przeżyłem największy wstrząs. Jaruzelski zapytał, czy są uwagi. I nikt nie miał żadnych. Oddanie władzy nastąpiło więc bez dyskusji”. Jednocześnie powstała sytuacja kryzysu konstytucyjnego, gdyż przedwyborcze apele strony obywatelskiej o skreślanie listy krajowej równie nieoczekiwanie spowodowały, że praktycznie w całości lista ta przepadła, co uniemożliwiało ukonstytuowanie się Sejmu. W tej sytuacji uzgodniono zmianę reguł w trakcie gry, czyli zmianę ordynacji i przeprowadzenie drugiej tury wyborów. Jednocześnie nowa sytuacja spowodowała szybkie odchodzenie opozycji od ustaleń Okrągłego Stołu, czego wyrazicielem stał się redaktor naczelny „Gazety Wyborczej” Adam Michnik w artykule z 3 lipca 1989 – Wasz prezydent, nasz premier. Sprawująca dotychczas władzę koalicja polityczna (dysponująca zagwarantowaną w porozumieniu Okrągłego Stołu przewagą w parlamencie) doprowadziła do wyboru prezydenta – Wojciecha Jaruzelskiego (przewagą jednego głosu, za sprawą prawdopodobnie wstrzymania się od głosu posła OKP Andrzeja Wielowieyskiego) i premiera – Czesława Kiszczaka; ten ostatni nie zdołał sformować rządu. W sierpniu 1989 ukształtował się sojusz polityczny (KO „S”, ZSL, SD), w którego wyniku powołano nowy rząd z Tadeuszem Mazowieckim na czele i z udziałem przedstawicieli PZPR. Zmiana nazwy państwa w 1989 r. Jako datę kończącą okres PRL można przyjąć 31 grudnia 1989, gdy weszła w życie uchwalona 29 grudnia 1989 ustawa o zmianie Konstytucji PRL, w której m.in. zmieniono nazwę państwa na Rzeczpospolitą Polską, bądź datę 4 czerwca 1989 – datę pierwszych, częściowo wolnych wyborów (data taka jest związana też z wygłoszonym nieoczekiwanie 28 października 1989 w Dzienniku TVP oświadczeniem Joanny Szczepkowskiej „Proszę państwa, 4 czerwca 1989 roku skończył się w Polsce komunizm” – oświadczenia przyjętego wówczas niejednoznacznie, a po latach uznawanego za symboliczne). Transformacja ustrojowa W latach 1989–1991 jako efekt działań politycznych, państwo to uległo przekształceniu w demokratyczną Rzeczpospolitą Polską, określaną jako III Rzeczpospolita. Ustrój Było to państwo o niedemokratycznym ustroju politycznym dyktatury monopartyjnej za formalną fasadą instytucji demokratycznych o różnej formie represji, w zależności od okresu od autorytarnego do totalitarnego. W piśmiennictwie naukowym: historycznym, politologicznym, prawnym, zwraca się uwagę, że PRL była państwem totalitarnym do października 1956 r., jednakże rozciąganie tego pojęcia na okres późniejszy, a zwłaszcza po podpisaniu porozumień sierpniowych w 1980 r., budzi poważne wątpliwości. Kwestia określenia ustroju społecznego PRL również jest sporna – według Konstytucji była to demokracja ludowa, dążąca do „urzeczywistnienia wielkich idei socjalizmu”, zaś statut PZPR odwoływał się do „idei komunizmu” i „nauki marksizmu-leninizmu”. Państwo totalitarne w Polsce stworzyła Polska Partia Robotnicza, co wynikało z przyjęcia przez komunistów w Polsce marksizmu w wersji leninowskiej i stalinowskiej. Wobec zmiany w końcu roku 1948 polityki ZSRR wobec państw satelickich i przyjęciu formuły tak zwanej demokracji ludowej, nastąpiła pełna stalinizacja ustrojów wewnętrznych państw Europy Środkowo-Wschodniej, obejmująca odrzucenie fasady rządów koalicyjnych frontów ludowych w ramach demokracji parlamentarnej na rzecz formalnego ustanowienia partii komunistycznych jako prawnego hegemona władzy, a także zmiany nazw państw na „Republiki Ludowe” (Czechosłowacja, Węgry, Rumunia, Bułgaria). W przypadku Polski oznaczało to zmianę nazwy państwa na Polska Rzeczpospolita Ludowa. Mariusz Gulczyński twierdzi, że procesy totalizacji rozpoczęte w 1948 roku nie zostały w Polsce Ludowej doprowadzone do końca ze względu na brak skutecznej kolektywizacji rolnictwa i niewyeliminowanie wpływów Kościoła katolickiego. Późniejsze modyfikacje systemu odbywały się w ramach tego samego modelu i nie prowadziły do naruszenia jego cech podstawowych. Polski Październik i powrót Gomułki do władzy w 1956 roku nie wpłynął na zmianę stalinowskiej koncepcji partii i jej kierowniczej roli. Norman Davies dzieli historię PRL na trzy etapy, pierwszy w latach 1944–1948 – okres stopniowej budowy demokracji ludowej, drugi w latach 1948–1956, będący próbą narzucania Polsce ustroju stalinowskiego oraz trzeci po roku 1956, okres rodzimego „narodowego komunizmu”. Andrzej Walicki uważa, że po okresie totalizacji systemu w Polsce następuje początek detotalizacji związany z „odwilżą” lat 1954–1956. Późniejszy okres nazywa „autorytarną dyktaturą”. Określenie to odnosi również do okresu rządów gen. Jaruzelskiego stwierdzając, że „w przeciwieństwie do reżimów totalitarnych (...) 1) nie próbował wywodzić swego prawa do istnienia z wszechogarniającej i narzucanej wszystkim ideologii; 2) nie podporządkowywał swej działalności jakiemukolwiek pozytywnie sformułowanemu ideologicznemu celowi, podkreślał raczej respektowanie norm prawnych i w tym kontekście mówił nawet o „socjalistycznym konstytucjonalizmie”; 3) nie próbował upolitycznić wszystkich dziedzin życia umysłowego i kultury i wreszcie 4) odrzucił próby odgórnego mobilizowania mas, wybierając w zamian tradycyjną trzymania mas z dala od polityki. (...); w ostatnim okresie zdecydował się na eksperymenty z gospodarką rynkową. Oznaczało to zdecydowane odrzucenie aspiracji totalitarno-komunistycznych i okopanie się na pozycjach niepewnego siebie i samoograniczającego się autorytaryzmu. Według Lecha Mażewskiego ustroju PRL po 1956, a już na pewno po 1980 r., nie można nazwać totalitaryzmem, lecz „posttotalitarnym autorytaryzmem”. Zwraca on uwagę, że „PRL w latach 80. nie wypełniała wszystkich przesłanek państwa totalitarnego, gdyż następowała liberalizacja systemu politycznego i prawnego poprzez liberalizację gospodarski, powołanie instytucji rządów prawa, wprowadzanie liberalizmu gospodarczego i deregulacji w gospodarce oraz dopuszczeniu kapitału zagranicznego do inwestycji. Tworzenie podstaw państwa prawa w latach 80. polegało na utworzeniu Naczelnego Sądu Administracyjnego w 1980 r., Trybunału Stanu w 1982 r., nowych związków zawodowych w 1983 r., Ogólnopolskiego Porozumienia Związków Zawodowych w 1984 r., Trybunału Konstytucyjnego w 1985 r., Rady Konsultacyjnej przy Przewodniczącym Rady Państwa w 1986 r. oraz Rzecznika Praw Obywatelskich w 1987 r. Powstanie tych instytucji w państwie totalitarnym nie byłoby możliwe”. Zbigniew Brzeziński, jeden z twórców pojęcia „totalitaryzm”, stwierdził, że „Polska przestała być państwem totalitarnym w 1956 r.”. Podobnego zdania jest Antoni Dudek, który określił Polskę po 1956 r. jako „państwo o tendencji totalitarnej”, co nie jest tożsame z pojęciem „państwa totalitarnego”. Andrzej Paczkowski z kolei, stojąc na bardziej radykalnym stanowisku, ocenił, że „gdyby uznać, że celem totalitaryzmu jest zapewnienie uległości społeczeństwa i jego adaptacja do systemu, to można by zaryzykować twierdzenie, iż stan taki miał miejsce [również] po roku 1956 i trwał aż po rok 1980”, nie zaś przez cały okres istnienia PRL. Podział administracyjny W okresie istnienia Polski Ludowej kilkukrotnie dochodziło do zmian i reform administracyjnych. Pierwszy tymczasowy podział obejmował lata 1944–1946. Zastosowano wówczas podział administracyjny II Rzeczypospolitej bez utraconych przez Polskę Kresów Wschodnich jednakże z Ziemiami Odzyskanymi, które traktowano jako osobny element administracyjny. Kolejny podział administracyjny (faktycznie pierwszy w PRL) z 28 czerwca 1946 podzielił kraj na 14 województw i 2 miasta wydzielone (Warszawa i Łódź). Następny podział administracyjny Polski z lat 1950–1957 tworzył 3 nowe województwa i aż 89 nowych powiatów. Ostatnią wielką zmianą w podziale administracyjnym PRL była reforma z 1975 r. 1 czerwca 1975 utworzono 49 województw oraz zlikwidowano pośredni szczebel administracyjny – powiaty. Charakterystycznym dla tej reformy był awans stosunkowo małych ośrodków takich jak np. Sieradz, Ciechanów czy Krosno do rangi miast wojewódzkich oraz włączanie mniejszych miast i wsi do większych miejscowości i próba sztucznego utworzenia ośrodków wielkomiejskich (np. Marklowice, Pszów, Radlin i Rydułtowy, które włączono do Wodzisławia Śląskiego). Reforma z 1975 r. obowiązywała również w III Rzeczypospolitej – do 31 grudnia 1998, kiedy to zastąpiona została przez obowiązującą obecnie reformę z 1999 r. Opór społeczny W PRL przez cały okres jej istnienia dochodziło do cyklicznych protestów społecznych, związanych z pogarszającą się sytuacją ekonomiczną oraz ograniczeniami praw obywatelskich, o różnym zasięgu – od pojedynczych zakładów, przez całe miasta aż do większości dużych miast, ośrodków przemysłowych i akademickich. Protesty te były tłumione z użyciem siły, niejednokrotnie z ofiarami śmiertelnymi. W języku propagandy były one określane jako „wydarzenia”, „wypadki” lub „przesilenia”. Ocena Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej – podsumowanie W grudniu 2003 roku w badaniu socjologicznym przeprowadzonym przez Instytut Studiów Politycznych i Pentor PRL pozytywnie oceniło 43% badanych, a negatywnie 34%. Kwestie polityczne Prawa polityczne i obywatelskie W PRL łamane były prawa człowieka, m.in. wolność słowa, prasy, stowarzyszeń, poglądów, sumienia i religii oraz prawo do emigracji. W tamtym okresie uważano jednak, że reżim PRL w porównaniu z innymi państwami bloku wschodniego był najłagodniejszy. Niekorzystnymi cechami ustroju PRL były: cenzura, tłumienie wolności wypowiedzi i kreacji twórczej, ograniczenie wolności przemieszczania się i opuszczania kraju (w wyjątkowych przypadkach osoby szczególnie niewygodne były do emigracji zmuszane). Wymiar sprawiedliwości Wymiar sprawiedliwości, pomimo deklarowanej niezawisłości, był faktycznie podporządkowany służbom bezpieczeństwa państwowego i traktowany instrumentalnie: w sprawach politycznych regularnie stosowany był areszt wydobywczy i różne formy naruszania procedur postępowania karnego: utrudnianie zatrzymanym kontaktu z adwokatem, fałszowanie dowodów, zastraszanie świadków oraz represje i naciski na adwokatów. Wobec adwokatów broniących oskarżonych w sprawach politycznych powszechnie stosowano „inwigilację, śledzenie, rewizje osobiste, przeszukania mieszkań i kancelarii adwokackich”. Sędziowie utrudniali przesłuchanie świadków obrony i oddalali ich wnioski dowodowe. Paweł Moczydłowski krytycznie oceniał polskie więziennictwo w okresie PRL. Cenzura i polityka informacyjna W PRL-u istniała zinstytucjonalizowana cenzura prewencyjna, która zapobiegała przedostawaniu się do mediów informacji uznanych przez rządzącą partię PZPR za niepożądane lub niezgodne z ideologią socjalistyczną. Do rządzącej partii należały wszystkie upaństwowione media generujące informacje takie jak radio, telewizja, a także uprzywilejowane tytuły prasowe. Cenzurze z urzędu podlegała cała koncesjonowana prasa wydawana w kraju. Kontroli komunistycznej władzy całkowicie podlegał również proces tworzenia oraz dystrybucji filmów, a także wszystkie publiczne odczyty, występy, koncerty, przedstawienia teatralne i estradowe. Krótki czas po zakończeniu II wojny światowej, w październiku 1945 Ministerstwo Oświaty rozesłało do wszystkich polskich bibliotek poufne pismo wraz z załączoną listą książek, które miały zostać „niezwłocznie usunięte z bibliotek szkolnych wszystkich typów i stopni”. W latach 1951–1953 Ministerstwo Kultury i Sztuki oraz Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego przeprowadziło na dużą skalę akcję oczyszczania rodzimych bibliotek publicznych z tych publikacji przedwojennych, które sprzeczne były z polityką władz komunistycznych i tych powojennych, których treści uznawane były przez na bieżąco aktualizowaną „Księgę Zapisów i Zaleceń GUKPPiW” za szkodliwe. Władze partyjne regularnie instruowały organy cenzury o konieczności blokowania wszelkich doniesień np. o katastrofach górniczych, budowlanych czy transportowych, niebezpiecznych odpadach chemicznych lub biologicznych, skażeniu środowiska itd. Na przykład po wykryciu w 1975 roku w szkole w Gdańsku preparatu uszczelniającego wydzielającego toksyczne dla dzieci i nauczycieli opary GUKPiW natychmiast rozpoczął blokowanie wszelkich doniesień prasowych na ten temat, pomimo że umożliwiałoby to zapobieżenie podobnym przypadkom w innych częściach kraju. Cenzura całkowicie wstrzymywała emisję niektórych filmów oraz zakazywała ich rozpowszechniania, a nawet nie zezwalała publikowania jakichkolwiek informacji o nich. W zaleceniach dla cenzorów z 1975 roku Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk wymienia kilkanaście zatrzymanych przez cenzurę filmów m.in. Długa noc (1967) Janusza Nasfetera, „Zasieki” (1973) Andrzeja Piotrowskiego, „Diabeł” (1972) Andrzeja Żuławskiego, Ręce do góry (1967) Jerzego Skolimowskiego, Przeprowadzka (1972) Jerzego Gruzy, Pełnia nad głowami (1974) Andrzeja Czekalskiego i innych. Tomasz Strzyżewski w swojej książce o cenzurze w PRL cytuje oficjalny tajny dokument urzędu kontroli podając zakres ingerencji cenzorskich wraz z listą zakazanych filmów: „Nie należy zwalniać żadnych materiałów (informacji, omówień, recenzji, reportaży, postulatów wprowadzenia na nasze ekrany itp.)”. Polityka informacyjna PZPR przewidywała absolutny priorytet wizerunku państwa socjalistycznego przed wszystkim innym, włącznie ze zdrowiem obywateli. W przypadku katastrof przemysłowych władze prowadziły politykę maksymalnego ograniczania dostępu do informacji, tak długo jak to było możliwe, zwłaszcza jeśli były one związane z zaniedbaniami na szczeblu kierowniczym (partyjnym). Zachodni dziennikarze Dusko Doder i Louise Branson określili to zjawisko „blokowaniem informacji w nadziei, że skutki katastrofy jakoś same znikną albo że nikt ich nie zauważy”. Prowadziło to niejednokrotnie do eskalacji negatywnych konsekwencji dla ludności cywilnej i strat materialnych znacznie większych, niż gdyby podjęto odpowiednie działania informacyjne od razu. Siły zbrojne PRL dysponowało silną armią wyposażoną w nowoczesny sprzęt, przeważnie konstrukcji radzieckiej i stanowiło drugą najliczniejszą armię Układu Warszawskiego. Ludowe Wojsko Polskie było wówczas zdominowane i kontrolowane przez rządzącą partię komunistyczną i jako części UW podlegało zwierzchnictwu radzieckiemu. Kwestie społeczne i socjalne Awans społeczny Za korzystne cechy tego ustroju i tej formy państwa niektórzy uważają możliwości awansu społecznego wielu warstw społecznych. W latach 1946–1989 ze wsi do miast przeniosło się ok. 6 mln ludzi. Stosowane środki wspierające awans społeczny, np. dodatkowe punkty za pochodzenie przy przyjmowaniu na studia wyższe, były dyskusyjne. Nierzadko kryteria awansu nie były merytoryczne – od kandydatów na stanowiska kierownicze w instytucjach państwowych, zakładach pracy, szkołach i in. wymagano przynależności do PZPR, zgodnie z zasadą: bierny, mierny, ale wierny (ustrojowi, władzom), natomiast osoby o wykształceniu kierunkowym, ale niesprzyjające ustrojowi i władzom, były piętnowane i odsuwane od pracy, szczególnie w okresach przesileń politycznych. Egalitaryzm Nastąpiło powszechne zrównanie poziomu życia (znacznie mniejsza rozpiętość dochodów osobistych) (współczynnik Giniego wzrósł z 25 w 1987 do 35 w 2002). Opieka zdrowotna W pierwszych dwóch dekadach stan zdrowia ludności bardzo się poprawił wskutek wprowadzenia antybiotyków i poprawy warunków życia. W drugiej połowie lat 70. zaczęła się zwiększać śmiertelność, osiągając maksimum w 1980. Dotyczyło to zwłaszcza mężczyzn w wieku 45–55 lat. Za główne przyczyny tego uznaje się: duże zanieczyszczenie środowiska, złe warunki pracy, przepełnione mieszkania, depresję wywołaną pogorszeniem się warunków ekonomicznych, alkoholizm, złą dietę i pogorszenie się opieki medycznej. W 1978 roku z dentysty w ramach ubezpieczenia zdrowotnego korzystało 92% Polaków (w 1998 – 60%, w 2017 r. – 28%). Edukacja i wychowanie dzieci i młodzieży W szybkim tempie (w ciągu dekady) zlikwidowano analfabetyzm, który przed 1939 rokiem wynosił 33%. W 1958 roku rozpoczęto akcję „Tysiąc szkół na Tysiąclecie Państwa Polskiego” w ramach której wybudowano do 1966 r. 1417 szkół podstawowych. Do pozytywów PRL należy zaliczyć powszechność wakacyjnego wypoczynku dzieci i młodzieży, często związanego z obozami sportowymi i turystycznymi, możliwość tanich urlopów w atrakcyjnych regionach kraju nawet dla najniżej uposażonych. Organizacje młodzieżowe (Związek Młodzieży Socjalistycznej, Socjalistyczny Związek Studentów Polskich oraz przejęte przez komunistów Związek Harcerstwa Polskiego i Związek Młodzieży Wiejskiej) działające zasadniczo w celu indoktrynacji młodzieży, zajmowały się głównie upowszechnianiem kultury, kultury fizycznej i turystyki. Z kręgu kultury studenckiej owego okresu wyrosło wielu wybitnych artystów różnych dziedzin, a sportowcy rozpoczynający kariery w szkolnych klubach sportowych zdobywali medale na olimpiadach. Już w 1949 roku, zaledwie 4 lata po zakończeniu wojny, w przedszkolach objętych opieką było ponad 288 tys. dzieci (w latach 1937/38 – ponad 83 tys.). W ostatnim roku planu 6-letniego (1955 r.) 19% dzieci objętych było opieką przedszkolną. W 1985 roku w PRL było 103,5 tys. miejsc w przedszkolach (1995 r. – 37,9 tys., 2000 r. – 29,9 tys., 2015 r. – 74,7 tys.). W 1980 r. 52 na 1000 dzieci do lat 3 przebywało w żłobkach (1995 r. – 23, 2000 r. – 21, 2015 r. – 67,5). Polityka kulturalna Znacząco wzrosły nakłady książek i broszur. O ile w latach 1934–1938 wynosiły 24,6 mln o tyle w latach 1951–1955 – 92,5 mln, w latach 1976–1980 – 150,2 mln, w latach 1986–1990 – 230,7 mln. Znaczną część publikacji i nakładów stanowiły jednak, obok wybranych pozycji literatury pięknej, wydawane w masowych nakładach komunistyczne broszury i inne wydawnictwa propagandowe. Prawdopodobnie największy jednorazowy polski nakład Krótkiego kursu historii WKP(b) miał miejsce w 1950 r., o czym informował Tygodnik Powszechny z 30 kwietnia 1950 (nr 18) w rubryce „Z dnia”: Największy nakład po wojnie osiągnął „Pan Tadeusz” A. Mickiewicza – 1,5 mln, tuż po nim „Krótki kurs historii WKP(b)” – 1,25 mln egzemplarzy. W latach 1952–1953 usunięto z bibliotek 2500 tytułów, w kilku milionach egzemplarzy i wywieziono pod kontrolą do wyznaczonych w poszczególnych województwach papierni, gdzie zostały przemielone. W 1989 roku w PRL istniało 1435 kin (w 2002 zostało 660 kin). Sport Szeroko upowszechnione, dzięki dofinansowaniu państwa, były również sporty wcześniej elitarne – np. żeglarstwo, w tym morskie i lodowe, jak również jeździectwo. Sportowcy PRL odnosili wiele światowych sukcesów, których ukoronowaniem było zdobycie przez reprezentację polską III miejsca w Mistrzostwach Świata w Piłce Nożnej 1974. Wielką, często światową sławą cieszyli się piłkarze uważani dziś za ikony polskiego futbolu: Kazimierz Deyna, Grzegorz Lato oraz Zbigniew Boniek. Kwestie gospodarcze Niskie płace oraz niedostępność podstawowych produktów przyczyniały się do wzrostu korupcji, różnych form handlu wymiennego przywilejami lub towarami. Cechą systemową był niski standard życia, system awansów i wynagrodzeń zniechęcający do rzetelnej pracy i promujący postawy konformistyczne. Ponadto w niektórych okresach: wysoka inflacja uniemożliwiająca oszczędzanie, braki zaopatrzenia, powodujące wielogodzinne stanie w kolejkach oraz zadłużenie (które w 1989 wynosiło 48 mld dolarów). Dzietność w PRL: w rekordowym 1983 roku przyszło na świat 723,6 tys. dzieci (w rekordowym po 1989 roku – roku 1990 – 547,7 tys.). Przemysł: w okresie PRL powstało 1615 nowych zakładów przemysłowych i były to w 95% inwestycje na terenach uprzednio niewykorzystywanych przemysłowo (po 1989 roku zlikwidowano 657 z nich). Powstało w nich ponad 2 mln miejsc pracy. Szczyt zatrudnienia w przemyśle przypadł na rok 1980 kiedy to pracowało w nim 5,2 mln ludzi (w 2013 r. 2,8 mln). Budownictwo: w okresie PRL średniorocznie powstawało ok. 220 tys. mieszkań (w rezultacie 57% zasobu mieszkaniowego w Polsce w 2014 roku pochodziło z okresu PRL). W okresie od 1989 roku do 2014 roku budowano ok. 100 tys. mieszkań rocznie. Najwięcej mieszkań budowano w latach 1971–1979 – ponad 260 tys. rocznie. Zbudowano wtedy ponad 2,1 mln mieszkań (jest to wynik o 48% lepszy niż w rekordowym po 1989 roku – roku 2017). Energetyka: łączne nakłady na energetykę wyniosły w latach 1960–1989 ok. 70 mld dolarów (a licząc ciepłownictwo i kopalnie ponad 100 mld dolarów). Konsumpcja ropy: rosła geometrycznie np. w 1970 r. wyniosła 8,9 mln ton rocznie, a w 1989 r. 17,3 mln ton (w 2017 r. – 30,3 mln ton). Wydobycie węgla: w 1945 roku – 47 mln ton, w 1971 roku – 145,3 mln ton, 1979/1980 – ok. 200 mln ton (w 2017 r. – 66 mln ton). Kolej: w 1989 roku sieć linii kolejowej w PRL wynosiła 26 tys. km. (2000 r. – 22 tys., w 2016 r. – 18,5 tys.). Rzemiosło: potencjał produkcyjny zakładów rzemieślniczych, po okresie gwałtownego spadku w latach 1949–1955, wzrósł w latach 1956–1988 czterokrotnie. Liczba zakładów rzemieślniczych zwiększyła się z 96 tys. do 388 tys. Liczba zatrudnionych zwiększyła się natomiast ze 141 tys. osób do 972 tys. (a więc siedmiokrotnie). Liczba placówek handlu prywatnego i prywatnej gastronomii uległa zwiększeniu trzykrotnie (z 16 tys. do ponad 54 tys.). Pod koniec 1988 roku w całej gospodarce poza rolniczej liczba podmiotów gospodarczych wyniosła 572 tys., a zatrudnionych w nich było 1 mln 288 tys. pracowników. W 1988 roku w sektorze prywatnym pracowało 10% zatrudnionych. Udział pozarolniczej gospodarki prywatnej w PKB według GUS wyniósł w 1988 r. 6%. Produkcja obuwia: W latach 80. PRL była jednym z największych producentów obuwia w Europie (produkcja dochodziła do 200 mln par butów). Produkcję napędzał popyt z ZSRR. Święta Obchodzone w okresie PRL Dni świąteczne wolne od pracy w okresie PRL (1962-1987): 1 stycznia Nowy Rok Niedziela i Poniedziałek Wielkanocny 1 maja Święto Pracy niedziela Zielonych Świąt Uroczystość Bożego Ciała 22 lipca Święto Odrodzenia Polski 1 listopada Wszystkich Świętych (formalnie, w propagandzie również jako Święto Zmarłych) 25 oraz 26 grudnia Boże Narodzenie Dodatkowo: Dni świąteczne wg rozporządzeń i ustaw przedwojennych do 1952 roku (oprócz 11 listopada) oraz: 6 stycznia – Trzech Króli do 1961 roku 15 sierpnia – Wniebowzięcie NMP do 1961 oraz ponownie od 1988 roku; 11 listopada – Święto Niepodległości Polski od 1989 roku Święta (w tym również obchodzone w dni robocze) wprowadzone w PRL: 8 marca – Dzień Kobiet 1 maja – Święto Pracy 9 maja – Dzień Zwycięstwa 22 lipca – Narodowe Święto Odrodzenia Polski (rocznica ogłoszenia Manifestu PKWN) 7 października – Święto Milicji Obywatelskiej i Służby Bezpieczeństwa 12 października – Dzień Wojska Polskiego (rocznica bitwy pod Lenino) 7 listopada – rocznica rewolucji październikowej liczne święta branżowe – np. Dzień Drukarza, Dzień Odlewnika, Dzień Nauczyciela, Dzień Lotnika (23 sierpnia) Zniesione w okresie PRL 6 stycznia – Objawienie Pańskie (w tradycji: święto Trzech Króli) 2 lutego – Ofiarowanie Pańskie (w tradycji: Matki Boskiej Gromnicznej) 3 maja – rocznica Konstytucji 3 maja z 1791 Uroczystość Wniebowstąpienia Pańskiego (czwartek 40 dni po Wielkanocy) 2. dzień Zielonych Świątek 29 czerwca – Uroczystość Świętych Apostołów Piotra i Pawła 15 sierpnia – święto Matki Boskiej Zielnej oraz rocznica Bitwy Warszawskiej z 1920 11 listopada – Święto Niepodległości Polski 8 grudnia – Święto Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny święta pułkowe (przedwojenne) Status Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej Polska Rzeczpospolita Ludowa była państwem niepodległym. Świadczą o tym: uznanie prawnomiędzynarodowe stosunki dyplomatyczne z większością krajów świata członkostwo w organizacjach międzynarodowych (w tym w ONZ) instytucje typowe dla państwa prawo emisji pieniądza symbole narodowe Jednak było to państwo niesuwerenne, ponieważ: brak wolnych i niesfałszowanych wyborów zarówno do Sejmu, jak i do rad narodowych wszystkich szczebli regionalnych suwerenność była ograniczana przez ZSRR (wiele decyzji dotyczących PRL zapadało w Moskwie) W latach 1944–1956 była to niesuwerenność całkowita, a od 1956 roku – częściowa. Zobacz też historiografia PRL partie polityczne w Polsce Ludowej Muzeum PRL-u w Nowej Hucie Uwagi Przypisy Bibliografia Antoni Dudek, Zdzisław Zblewski, Utopia nad Wisłą, Park Edukacja, 2008. Jerzy Eisler, Zarys dziejów politycznych Polski 1944–1989, BGW, 1992. Krystyna Kersten, Narodziny systemu władzy. Polska 1943–1948, Paris 1986, Wyd. Libella. Marek Łatyński, Nie paść na kolana. Szkice o opozycji lat czterdziestych, wyd. II rozszerzone, Wrocław 2002, Wyd. Towarzystwo Przyjaciół Ossolineum, . Andrzej Paczkowski, Strajki, bunty, manifestacje jako „polska droga” przez socjalizm, Poznań 2003, Wyd. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, wersja elektroniczna Andrzej Leon Sowa, Historia polityczna Polski 1944–1991, Wydawnictwo Literackie, 2011. Linki zewnętrzne Muzeum PRL-u (Oddział Muzeum Historii Polski) Zabytki techniki z epoki PRL (kopia ostatniej wersji witryny – serwis już nie funkcjonuje) (strona archiwalna) Dawne państwa polskie Państwa Układu Warszawskiego Członkowie RWPG Hasła kanonu polskiej Wikipedii

21329

https://pl.wikipedia.org/wiki/Korea%20Po%C5%82udniowa

Korea Południowa

Korea Południowa (kor. 한국, hancha 韓國, trb. Hanguk), właściwie Republika Korei (kor. 대한민국, hancha 大韓民國, trb. Daehan-minguk) (wysłuchaj oryginalnej wymowy) – państwo w Azji Wschodniej, w południowej części Półwyspu Koreańskiego utworzone po II wojnie światowej na terenach zajętych przez wojska Stanów Zjednoczonych. Geografia Ukształtowanie powierzchni Korea Południowa jest krajem górzysto-wyżynnym. We wschodniej części, wzdłuż wybrzeża Morza Wschodniego (Morze Japońskie), ciągną się Góry Wschodniokoreańskie, zbudowane z prekambryjskich skał metamorficznych (głównie łupki) i granitów, rozcięte dolinami rzek na kilka pasm górskich: Góry Diamentowe (Sorak-san, 1708 m) na granicy z Koreą Północną oraz Gyeongsang i Sobaek (Cziri-san, 1915 m), rozdzielone niziną rzeki Naktong-gang. W zachodniej części aluwialna nizina nad Morzem Żółtym z izolowanymi wzniesieniami o wysokości 700–800 m. Wybrzeże Morza Wschodniego (Morze Japońskie) wyrównane, Morza Żółtego – riasowe z licznymi zatokami, półwyspami i przybrzeżnymi wyspami, największa Czedżu (wysokość do 1950 m – wulkan Halla-san, najwyższy szczyt kraju) w Cieśninie Koreańskiej. Klimat Klimat jest monsunowy, w północnej i środkowej części umiarkowany ciepły, w południowej – podzwrotnikowy. Średnia temperatura w styczniu od –4 °C na północy do 2–4 °C na południu, w lipcu odpowiednio od 21 °C do 25–27 °C. Średnia roczna suma opadów od 1000 mm na nizinach do 1500 mm w górach. Pora opadowa czerwiec–wrzesień (ciepły, wilgotny monsun znad Oceanu Spokojnego). Późnym latem do wybrzeży Korei Południowej docierają tajfuny. Rzeki Gęsta sieć krótkich, górskich rzek, wykorzystanych głównie do nawadniania. Główne rzeki: Naktong-gang (długość 512 km) uchodzi do Cieśniny Koreańskiej, Han-gang (długość 488 km) – do Morza Żółtego. Na rzekach występują progi i wodospady. Flora, ochrona przyrody, gleby Lasy zajmują 66% powierzchni kraju. Na północy lasy zrzucające liście na zimę, z dębami, lipą amurską, klonami i sosną, na południu lasy zimozielone z wiecznie zielonymi dębami, kameliami i podszyciem z bambusów. Wysoko w górach tajga jodłowa. W północnej części kraju przeważają gleby brunatne i płowe, na południu – żółtoziemy. Kraj posiada około 20 parków narodowych, najwięcej w Górach Wschodniokoreańskich, m.in. znany Park Narodowy Sorak-san (powierzchnia 373 km²). Historia Okres przed 1948 rokiem, podział kraju i wojna koreańska Do 1905 roku na Półwyspie Koreańskim istniało Cesarstwo Koreańskie. Wtedy to, po zwycięstwie w wojnie rosyjsko-japońskiej, aneksji terytorium Korei dokonała Japonia. Po kapitulacji Japonii w 1945 roku Półwysep Koreański został podzielony przez Związek Radziecki i Stany Zjednoczone na dwie strefy wpływów, oddzielone granicą wzdłuż 38. równoleżnika. Z tego względu kluczową rolę w ustabilizowaniu sytuacji na północ od 38. równoleżnika odegrał właśnie Związek Radziecki. Na południu władzę objął rząd proamerykańskiego Li Syng Mana. 20 lipca 1948 roku Li został wybrany przez tamtejsze Zgromadzenie Narodowe na prezydenta Korei Południowej. Politycy z północnej części kraju odmówili udziału w zorganizowanych przez ONZ wyborach z 1948 roku, mających wyłonić władze całej Korei. W 1948 na wyspie Czedżu wybuchło zbrojne powstanie, a sytuacja w kraju stawała się coraz bardziej niestabilna. Li rozpoczął próbę stabilizacji kraju drogą likwidacji opozycji względem jego rządów – do więzień trafiło ponad 30 000 domniemanych komunistów i około 300 000 podejrzanych o sympatyzowanie z komunistami lub jakimikolwiek grupami opozycyjnymi. Destabilizacja Południa i coraz większa chęć zjednoczenia kraju przez Koreę Północną doprowadziły w 1950 roku do inwazji wojsk północnokoreańskich na tereny Południa. Oddziały Północy szybko pokonały szereg oddziałów Południa i zdobyły Seul. Rząd Południa zwrócił się z pomocą do ONZ, które zgodziło się wysłać do Korei oddziały wojskowe (głównie amerykańskie), które wsparły siły południowe w walce z Północą. Interwencja oddziałów ONZ nie przyniosła spodziewanych rezultatów na skutek włączenia się do wojny Chin, które wsparły komunistów koreańskich. Rozejm został podpisany w 1953 roku przez przedstawicieli Korei Północnej, Chin Ludowych oraz ONZ. Nieobecność i brak podpisu przedstawiciela Korei Południowej stanowiły przez długie lata pretekst dla KRLD do odmowy rozpoczęcia rozmów pokojowych z Południem, które dla Koreańczyków z Północy nie było stroną konfliktu. Okres dyktatury wojskowej W 1953 Korea Południowa zawarła ze Stanami Zjednoczonymi układ o wzajemnej obronie, na którego mocy na jej terytorium do dziś stacjonują wojska amerykańskie. Po wycofaniu się wojsk północnokoreańskich z terenów Południa doszło do czystek skierowanych w domniemanych komunistów (według komisji rządu Południa zabitych zostało co najmniej 100 000 ludzi, lecz tamtejsze organizacje cywilne utrzymują, że liczba zabitych mogła wynosić nawet 1 200 000 ofiar). Władza w powojennym kraju w dalszej mierze należała do Li Syng Mana. W 1960 roku doszło do masowych protestów studenckich przeciwko jego rządom, które coraz większej liczbie obywateli kojarzyły się z korupcją i brutalnymi metodami rządów. Protesty zmusiły Li do rezygnacji z urzędu. 16 maja 1961 roku armia dokonała zamachu stanu, a na czele nowych władz wojskowych stanął generał Park Chung-hee. W 1963 objął on stanowisko prezydenta i na następnych 16 lat wprowadził ścisłą juntę wojskową, która limitowała prawa i wolności obywatelskie oraz dławiła ruchy opozycyjne. Rządzona przez juntę Korea Południowa była jednym z najbliższych sojuszników Stanów Zjednoczonych w Azji. Od 1965 wojska południowokoreańskie walczyły po stronie Stanów Zjednoczonych w wojnie wietnamskiej. W 1974 roku wybuchły kolejne protesty antyrządowe, które trwały aż do chwili, gdy 26 października 1979 Park Chung-hee został zastrzelony przez szefa służb specjalnych. Po zamachu nowym prezydentem został Choi Kyu-ha, który z czasem rozpoczął liberalizację reżimu – uwolnił więźniów politycznych oraz zapowiedział serię reform instytucjonalnych. Za prezydentury Choia nasiliły się protesty społeczne (zwłaszcza studenckie). W mieście Kwangju w 1980 wybuchło powstanie antyrządowe, które stłumiło wojsko (masakra w Kwangju). W ciągu 9 dniowych walk zginęło od 200 do 2000 osób, a ok. 1000 odniosło rany. Niepanujący nad sytuacją prezydent 16 sierpnia 1980 podał się do dymisji. Skompromitowanego Choia zastąpił szef wywiadu wojskowego generał Chun Doo-hwan, który 27 sierpnia 1980 objął urząd prezydenta i sprawował władzę dyktatorską przez 7 lat. W okresie jego rządów doszło do wzmożonego rozwoju gospodarczego. W czerwcu 1987, Chun oznajmił, że sam wyznaczy następnego prezydenta. Decyzja ta wywołała lawinę protestów społecznych w całym kraju. W Seulu studenci toczyli regularne bitwy z policją. W obliczu masowych demonstracji społecznych prezydent zmienił zdanie, godząc się na przeprowadzenie wyborów prezydenckich. Wybory wygrał generał Roh Tae-woo. Nowy prezydent zainicjował proces pojednania narodowego. Udało mu się pozyskać do współpracy jednego z liderów opozycji Kim Young-sama. W 1988 roku weszła w życie demokratyczna konstytucja i odbyły się demokratyczne wybory do parlamentu. Zmianom uległa też polityka zagraniczna Korei Południowej, z którą w 1990 roku stosunki dyplomatyczne nawiązały państwa Układu Warszawskiego (w tym ZSRR), a dwa lata później ChRL. W 1990 partia rządowa i ugrupowanie Kim Young-sama połączyły się i utworzyły Partię Liberalno-Demokratyczną. Kim Young-sam został kandydatem tej partii i zwyciężył w wyborach prezydenckich 18 grudnia 1992, stając się pierwszym od 30 lat cywilnym prezydentem kraju. Współcześnie W 1997 roku doszło do poważnego kryzysu gospodarczego. 18 grudnia 1997 w wyborach prezydenckich zwyciężył kandydat Narodowego Kongresu na rzecz Nowej Polityki – Kim Dae-jung. Ogłosił on pomoc materialną dla Korei Północnej i rozpoczął próby pojednania i nawiązania współpracy gospodarczej i politycznej. W 2000 doszło do spotkania północnokoreańskiego przywódcy Kim Dzong Ila i prezydenta Kim Dae-junga, które było odebrane jako zapowiedź zjednoczenia w przyszłości obu krajów. Kim Dae-jung za swoje wysiłki w budowę pokoju między oboma krajami otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla w 2000 roku. Ta tzw. słoneczna polityka była podstawą rządów jego i jego następcy (od 2002) Roh Moo-hyuna, po czym została zarzucona przez kolejnego prezydenta, konserwatystę Lee Myung-baka. Obecnie słoneczna polityka poddawana jest krytyce jako osłabiająca antykomunizm młodzieży południowokoreańskiej i podtrzymująca system komunistyczny w Północnej Korei oraz umożliwiająca funkcjonowanie tamtejszych programów zbrojeniowych. 12 marca 2004 roku Zgromadzenie Narodowe głosowało za dymisją prezydenta Roh Moo-hyuna w związku z jego powiązaniami korupcyjnymi. Popierająca prezydenta partia Uri zbojkotowała głosowanie, dzięki czemu pozostał on przy władzy. Decyzja partii Uri miała znaczący wpływ na wynik wyborów parlamentarnych, które odbyły się 14 kwietnia 2004. Wygrała partia Uri zdobywając 152 z 299 miejsc w parlamencie, dzięki czemu pierwszy raz od 18 lat jakakolwiek partia w Korei zdobyła większość w parlamencie. Władze obu państw bardzo poważnie podchodzą do kwestii zjednoczenia. Szereg rozmów na temat zjednoczenia obu państw koreańskich miał już miejsce, żadna z nich nie przyniosła rozwiązania, głównie ze względu na różnice ideologiczne i polityczne. W świadomości Koreańczyków jednakże nie ginie myśl o kulturowej i narodowej bliskości obu państw, a wiele rodzin podzielonych jest sztuczną granicą. Od czasu formalnego zakończenia wojny koreańskiej w 1953 obie Koree nie podpisały traktatu pokojowego, a więc oficjalnie są jeszcze w stanie wojny. Przeszkodą w ponownym zjednoczeniu może być także strach samych Koreańczyków przed potencjalnymi problemami jakie mogą z tego wyniknąć. Obie Koree rozwijają się niezależnie, toteż ich gospodarki znajdują się na różnym poziomie. Polityka Ustrój polityczny Korea Południowa jest republiką. Konstytucja państwa została uchwalona w 1988 roku. Władza ustawodawcza należy do Zgromadzenia Narodowego. Głową państwa jest prezydent, wybierany w wyborach powszechnych. Władzę wykonawczą sprawuje rząd na czele z premierem powoływanym przez prezydenta. System partyjny i związkowy W Korei Południowej funkcjonuje system wielopartyjny, największe wpływy mają: Saenuri (założona w 1990, obecna nazwa od 2012) – 152 miejsca w parlamencie, Zjednoczeni Liberalni Demokraci (założona w 1995) – 127 miejsc oraz Zjednoczona Partia Postępu – 13 miejsc. Podział administracyjny Prowincje: Chungcheongbuk-do Chungcheongnam-do Gangwon-do Gyeonggi Gyeongsangbuk-do Gyeongsangnam-do Jeju-do Jeollabuk-do Jeollanam-do Miasto specjalne: Seul Specjalne miasto autonomiczne: Sedżong Metropolie: Pusan Inczon Daegu Ulsan Daejeon Gwangju Ludność Populacja w 2020 roku wyniosła 51 780 579 ludzi, liczba ludności wg spisu powszechnego ludności i mieszkań z roku 2018 - 49 977 951. Liczba mieszkańców w 2005 roku wynosiła 48 422 000. Średnia gęstość zaludnienia: 490 osób/km² (2005). Większość ludności skupia się na wybrzeżu Morza Żółtego i Cieśniny Koreańskiej. Żywiołowy rozwój miast, spowodowany wysokim tempem uprzemysłowienia i masową migracją ze wsi. W 1949 w miastach mieszkało 20% ludności, a w 1991 – 75%. Największe miasta: Seul (10,3 mln mieszkańców), Pusan (3,7 mln), Inczon (3,0 mln), Daegu (2,5 mln), Ulsan (2 mln), Daejeon (1,5 mln) i Gwangju (1,5 mln). Struktura etniczna Kraj jednolity narodowościowo – 99,9% ogółu ludności stanowią Koreańczycy, o zróżnicowanej strukturze wyznaniowej. Od początków XXI w. starzenie społeczeństwa spowodowane spadającym przyrostem naturalnym, w tym związanym z nierównowagą pomiędzy liczbą kobiet i mężczyzn w wieku rozrodczym (na niekorzyść kobiet), spowodowało, że pierwsi Koreańczycy zaczęli decydować się na związki z przedstawicielkami innych narodów wschodnioazjatyckich (Chinkami, Wietnamkami, Khmerkami) – w 2005 r. mieszane związki stanowiły ok. 1/7 wszystkich par. Równocześnie od uzyskania niepodległości dyskurs publiczny podkreślał wyjątkowość koreańskiej kultury i znaczenie czystości rasowej, co skutkowało m.in. dyskryminacją dzieci z mieszanych małżeństw. Począwszy od 2005 r. w kraju prowadzona za pomocą rządowych programów była kampania wskazująca na możliwość udanej asymilacji cudzoziemców. Działania podjęte z inicjatywy lewicowego prezydenta Roh Moo-hyuna kontynuował konserwatywny Lee Myung-bak. W 2009 r. ministerstwo sprawiedliwości Korei ogłosiło Koreański program imigracji i integracji, w efekcie którego w 2016 r. w Korei Południowej żyło 2 mln cudzoziemców (0,5 mln w 2006 r.). Przyrost naturalny Przyrost naturalny, wysoki w latach 60. (do 2,6%) i 70., wykazywał tendencję spadkową, w latach 1985–1991 wynosił średnio 1% rocznie, a w 2004 0,62%. 20,4% społeczeństwa miało poniżej 15 lat. Rynek pracy Szybkie zmiany w strukturze zatrudnienia ludności. W latach 1980–1990 ponad dwukrotny spadek zatrudnienia w rolnictwie (z 35% ludności zawodowo czynnej do 16%), wzrost zatrudnienia w przemyśle i budownictwie (z 26 do 35%) oraz usługach (z około 32 do 47%). Obecnie w rolnictwie pracuje już tylko 8,6% ludności zawodowo czynnej, a w przemyśle 19,1%. Niski poziom bezrobocia (3,4% zawodowo nieczynnych, 2004). Religia Struktura religijna według Spisu Powszechnego w 2015 roku: brak religii – 56,9%, protestantyzm – 19,7% (głównie kalwini, zielonoświątkowcy, metodyści, ruch uświęceniowy i baptyści), buddyzm – 15,5%, katolicyzm – 7,9%, inne religie – 0,8%. Gospodarka Profil gospodarczy Pięćdziesiąt lat temu PKB Korei Południowej przypadający na jednego mieszkańca, porównywalny był z poziomem PKB w biedniejszych państwach Afryki i Azji. Korea Północna była mniej zniszczona przez wojnę i posiadała większość przemysłu półwyspu, a ponadto węgiel. Na południu występowały korupcja, kartki, czarny rynek, oraz gigantyczny deficyt handlowy. Dzisiaj PKB w przeliczeniu na 1 mieszkańca jest 9 razy wyższy niż w Indiach, 15 razy wyższy niż w Korei Północnej (licząc metodą parytetu siły nabywczej, PPP) i porównywalne z poziomem PKB w mniej rozwiniętych państwach Europy Zachodniej. W latach 1963–1997 wzrost PKB wynosił stale 8,5% rocznie. Reformy, które doprowadziły do rozwoju gospodarczego Korei Południowej obejmowały: finansowanie inwestycji krajowymi środkami, pożyczanie pieniędzy z zagranicy tylko poprzez budżet, utrzymywanie stabilności wartości wona, początkową nacjonalizację banków komercyjnych, dla zaprzęgnięcia ich do rozwijania gospodarki, przyjmowanie z zagranicy tylko transferów technologii oraz wiedzy, zamiast substytucji importu forsowanie rozwijania eksportu (na początku okresu wzrostu eksport był 4,3 razy mniejszy niż import), ścisła polityka ograniczonej wymienialności wona: wymieniać walutę można było tylko na potrzeby bieżącego handlu zagranicznego, wysokie cła na import, sponsorowanie wybranych gałęzi przemysłu oraz dużego nakładu pracy, stopy procentowe ustalano w interesie gospodarki stosunkowo niskie zadłużenie kraju, ze szczególnie niskim udziałem zadłużenia krótkoterminowego Ogólnie rząd, kosztem importu towarów konsumpcyjnych, promował import surowców i technologii oraz zachęcał do gromadzenia oszczędności i inwestowania. Specyfiką koreańskiej „demokracji sterowanej” było powstanie około 30 tzw. czeboli: gigantycznych rodzinnych korporacji wielobranżowych. Stopniowe, powolne otwieranie i liberalizacja finansów, wymienialność wona wystawiająca gospodarkę na światowe wstrząsy, inwestowanie za granicą, szybkie zadłużanie się gospodarki z dużym udziałem długu krótkoterminowego, umożliwione przez stopniowe rozszerzanie wymienialności wona w latach 80. XX w., odejście od rygorystycznej polityki gospodarczej, nie tylko ujawniły słabe punkty koreańskiej gospodarki. Właściciele kapitału spekulacyjnego, wpuszczonego do kraju kilka lat wcześniej, masowo wycofywali swoje wkłady. Następnie doszło do coraz większej niewypłacalności dłużników. Rząd na utrzymanie kursu wona wydał praktycznie całe swoje rezerwy finansowe, więc po jego upadku był zmuszony prosić Międzynarodowy Fundusz Walutowy o pieniądze. Wiązało się to z zastosowaniem w gospodarce wytycznych MFW. W momencie gdy udział zagrożonych kredytów wyniósł 1/3 całości tylko interwencja państwa uratowała banki. Obecnie mają miejsce postępujące liberalizacja i globalizacja gospodarki koreańskiej. Rolnictwo Rolnictwo, podstawowy dział gospodarki w latach 50. i 60., odgrywa coraz mniejszą rolę. Nastąpiły odpływ ludności ze wsi do miast, komasacja gospodarstw rolnych i intensyfikacja produkcji rolnej. Użytki rolne zajmują 22% (1990) powierzchni kraju, ponad połowa ziem uprawnych jest sztucznie nawadniana. Uprawia się ryż (64% powierzchni zasiewów, zbiory 7,3 mln t, plony 61 q z ha – 1992) – do 2 zbiorów rocznie w prowincjach południowych, z innych zbóż jęczmień i kukurydzę, poza tym soję, bataty, ziemniaki, warzywa (kapusta, rzodkiewka, cebula, czosnek pospolity), żeń-szeń (dla przemysłu kosmetycznego i farmaceutycznego). Rozwinięte sadownictwo: jabłonie i brzoskwinie w prowincjach Gyeongsang Północny, owoce cytrusowe na wyspie Czedżu, niewielkie plantacje herbaty na południu kraju. Utrzymywany zakaz importu ryżu chroni krajową produkcję zbóż. Hodowla trzody chlewnej (pogłowie 4,5 mln sztuk, 1991), bydła, drobiu. Rozpowszechniona hodowla jedwabników. Ważną rolę w wyżywieniu ludności odgrywa rybołówstwo. Wzrost połowów ryb z 455 tys. t (1960) do 2,8 mln t (1990). Przemysł Z surowców mineralnych wydobywa się: węgiel kamienny (antracyt) w Górach Wschodniokoreańskich, rudy żelaza, wolframu, miedzi (koło Pusanu) oraz niewielkie ilości rud cynkowo-ołowianych, złota, srebra i grafitu. Zapotrzebowanie krajowe na pozostałe surowce, głównie ropę naftową, pokrywa import. Energia elektryczna jest w połowie wytwarzana w elektrowniach jądrowych (największa koło Pusanu) i cieplnych (węglowe, naftowe, gazowe). Do najlepiej rozwiniętych gałęzi przemysłu przetwórczego należą: przemysł elektroniczny i środków transportu. Produkcja półprzewodników, komputerów, odbiorników telewizyjnych (2. miejsce na świecie po ChRL), radiowych, sprzętu telekomunikacyjnego i gospodarstwa domowego (chłodziarki, zamrażarki, pralki) w znacznym stopniu jest oparta na licencjach japońskich i amerykańskich. Korea Południowa zajmuje 1. miejsce w świecie przed Japonią w produkcji statków (w roku 2006 – 50% wodowań świata miało miejsce w Korei Południowej), głównie tankowców (wielkie stocznie w Ulsan), od niedawna jest liczącym się producentem samochodów osobowych (Hyundai, Kia, Daewoo, SsangYong) i ciężarowych. Od lat 70. rozbudowa hutnictwa (huty żelaza w Pohang nad Morzem Wschodnim (Morze Japońskie), Gwangju, Suncheon na wybrzeżu południowym), przemysłu rafineryjnego i petrochemicznego (rafinerie ropy naftowej w Ulsan, Inczon, Josu o łącznej mocy przerobowej około 40 mln t ropy rocznie), poza tym nawozów sztucznych, materiałów budowlanych (głównie cementu), spożywczego i obuwniczego. Najstarszą gałęzią przemysłu jest włókiennictwo, zwłaszcza przemysł bawełniany i jedwabniczy. Przy wykorzystaniu własnych zasobów leśnych i drewna importowanego rozwija się przemysł drzewny. Produkcja papieru i tektury na 1 mieszkańca wynosi 114 kg (1991). Koncentracja przemysłu w okręgu Seul–Inczon i w nadmorskim pasie przemysłowym Ulsan–Pusan–Masan. Emisja gazów cieplarnianych Emisja równoważnika dwutlenku węgla z Korei Południowej wyniosła w 1990 roku 320,6 Mt, z czego 270,5 Mt stanowił dwutlenek węgla. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 6,301 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 542 kg. Od tego czasu emisje rosły praktycznie nieprzerwanie (nieznaczny jednorazowy spadek nastąpił w 1998). W związku z tym Korea Południowa należy do państw z jednym z najbardziej zauważalnych wzrostów emisji gazów cieplarnianych pod koniec drugiej dekady XXI w. Głównym źródłem emisji cały czas była energetyka, a z czasem jej procentowy udział w całej emisji rośnie. W 2018 emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 695,357 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 13,59 t i w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 366 kg. Jest to 1,8% światowych emisji i stawia to państwo na ósmym miejscu wśród emitentów (przy wspólnym liczeniu emisji z Unii Europejskiej). Udział innych gazów cieplarnianych niż dwutlenek węgla jest dość mały. Handel zagraniczny Wymiana handlowa Korei Południowej stanowi 2,1% obrotów międzynarodowych. W 1992 wartość eksportu wynosiła 201,3 mld dolarów USA (4142 dolary na 1 mieszkańca), importu – 175,6 mld dolarów (3613 dolarów na 1 mieszkańca). Eksport obejmuje środki transportu, głównie statki, samochody (około 10% wartości wywozu), wyroby elektroniczne (8%), obuwie, tekstylia, ryby, stal oraz kompletne obiekty przemysłowe (chemiczne, energetyczne, telekomunikacyjne). Import ropy naftowej (16% wartości przywozu), części elektronicznych (7%), chemikaliów, maszyn i urządzeń przemysłowych. Główni partnerzy handlowi: USA (17,8% wartości eksportu i 13,9% importu), Japonia (odpowiednio 9% i 20,3%), Niemcy, Singapur, Francja. Istotnym motorem rozwoju eksportu jest KOTRA – Koreańska Agencja Promocji Handlu i Inwestycji (Korea Trade-Investment Promotion Agency, 한국투자무역승진기관). Korea Południowa jest największym inwestorem typu green-field w Polsce po 1989 r. – głównie dzięki inwestycjom w zespół fabryk Hi-Tech (LCD) w Kobierzycach na Dolnym Śląsku. System finansowy Bank of Korea Istnienie Narodowego Banku Korei jest uregulowane przez ustawę o Banku Korei, obowiązującą od 12 czerwca 1950 roku. Zgodnie z nią Bank Korei rozpoczął swoją działalność z kapitałem 1,5 miliarda. Pod względem swojej struktury organizacyjnej posiada on 15 oddziałów w centrali w Seulu i 16 oddziałów w największych miastach Korei. Ponadto posiada pięć zagranicznych przedstawicielstw w najważniejszych międzynarodowych centrach finansowych. Łączna liczba pracowników wynosiła 2214 w 2010 r. Podstawowym celem Banku jest dążenie do stabilności cen w porozumieniu z rządem, publikuje plany operacyjne i kreuje politykę pieniężną. Prowadzi również funkcje nadzorcze w stosunku do instytucji finansowych. Nie jest on zobowiązany do utrzymywania żadnych rezerw złota czy dewiz, nie ma też ustawy określającej maksymalną kwotę jaką może przeznaczyć na ten cel. Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku emisji znaków pieniężnych, gdzie ustawa przewiduje jedynie, że ilość pieniądza w obiegu zależy ostatecznie od decyzji podejmowanych przez Bank zgodnie z jego polityką pieniężną. Jednak według ustawy Bank Korei ma kilka ściśle określonych funkcji: Wydawanie banknotów i monet Formułowanie i wdrażanie polityki pieniężnej Utrzymanie stabilności systemu finansowego Bank banków Bank rządu Nadzorowanie systemów płatniczych Zarządzanie oficjalnymi rezerwami walutowymi Sporządzanie statystyk i prowadzenie badań ekonomicznych Zajmowanie się współpracą międzynarodową Zapewnienie edukacji ekonomicznej Nad spełnieniem wszystkich funkcji banku czuwa Komitet Polityki Pieniężnej, któremu podlegli są regulator/Prezes Banku i audytor/nadzorca. Komitet Polityki Pieniężnej jest głównym organem w Banku Korei, który obraduje i decyduje o głównych sprawach dotyczących działalności banku. Składa się z siedmiu członków reprezentujących różne grupy w gospodarce narodowej: Regulator (Prezes Banku), automatycznie Przewodniczący Komitetu Pierwszy zastępca regulatora (prezesa), mianowany przez prezydenta na wniosek Prezesa Banku jeden członek zalecany przez Ministra Strategii i Finansów – Chung Hae-bang jeden członek mianowany przez Prezesa Banku Korei jeden członek zalecany przez Przewodniczącego Komisji Usług Finansowych jeden członek zalecany przez Przewodniczącego Koreańskiej Izby Handlu i Przemysłu jeden członek zalecany przez Przewodniczącego Koreańskiej Federacji Banków Członkowie są powoływani przez Prezydenta. Kadencja każdego członka komitetu z wyjątkiem pierwszego Zastępcy Prezesa (który wybierany jest na okres 3 lat z możliwością reelekcji) wynosi cztery lata, może się zakończyć po upływie czasu bądź zostać usunięty z urzędu jedynie za zgodą członka. Prezes KPP może zostać ponownie wybrany na kolejną kadencję. Komitet zbiera się w czwartki drugiego i czwartego tygodnia każdego miesiąca. Posiedzenia Komitetu mogą być zwoływane dodatkowo przez Przewodniczącego lub przez co najmniej dwóch członków. Uchwały na posiedzeniu Komitetu Polityki Pieniężnej zapadają zwykłą większością głosów. Decyzje Komitetu są ogłaszane niezwłocznie po spotkaniu na stronie internetowej. Protokoły z posiedzeń KPP są publikowane w pierwszy wtorek, sześć tygodni od posiedzenia. Audytor Audytor, mianowany przez prezydenta na zalecenie Ministra Strategii i Finansów, kontroluje działalności Banku i przygotowuje raporty dla Komitetu Polityki Pieniężnej. Jego kadencja trwa trzy lata i może być wybrany na ponowną kadencję. Audytor co roku przygotowuje i przedstawia sprawozdania z kontroli rządu i Komitetu Polityki Pieniężnej. Audytor i podległy mu dział Audytu mieści się w Seulu, w Departamencie Banku Korei. Rodzaje banków w Korei Południowej Banki specjalistyczne Według tabeli Banku Centralnego Korei na rynku finansowym znajduje się 5 banków specjalistycznych, których bezpośrednim właścicielem nie jest rząd, ale organizacje (NFAC) w dużej mierze zależne od rządu. Pozwala to na pełnienie określonych funkcji przez banki zgodnie ze strategią rządu: Korea Development Bank – powstał w 1954 roku na podstawie ustawy o banku rozwoju, którego celem jest finansowanie dużych projektów, by przyspieszyć rozwój gospodarczy i rozwinąć przemysł. Dlatego stał się niekwestionowanym liderem krajowego rynku kapitałowego. KDB oprócz finansowania strategicznych projektów rozwoju, ułatwia zarządzanie zagrożonymi przedsiębiorstwami poprzez ich restrukturyzację oraz usługi doradcze. Ponadto działa również jako bank uniwersalny, posiadając w swojej strukturze 40 oddziałów krajowych, 7 oddziałów zagranicznych, 7 spółek zależnych i 2 biura przedstawicielskie. Industrial Bank of Korea – powstał w 1961 roku jako bank małych i średnich przedsiębiorstw z kapitałem 200 milionów wonów i stopniowo był wykupywany przez rząd od 1979 r. Misją banku jest hasło „Fine bank”, które ma reprezentować podejście banku do klienta. Jednym z założeń jest inwestowanie środków klientów za pomocą rachunków bądź według wcześniej ustalonych ram planu inwestycyjnego. Udział tego banku w rynku to prawie 11%, zawdzięcza to personalizacji produktów bankowych pod oczekiwania konkretnego klienta instytucjonalnego oraz wyspecjalizowanym produktom dystrybuowanym przy pomocy rozbudowanej sieci internetowej. W swojej strukturze posiada również 14 oddziałów, laboratorium i 2 centra badawcze. Korea Eximbank – Export-Import Bank został założony w 1976, jego podstawowym celem jest wspieranie w eksporcie gospodarki Korei Południowej przez udzielanie kredytów, finansowanie projektów, a tym samym ułatwienie współpracy gospodarczej z innymi państwami. Ponadto bank jest zobowiązany do zarządzania funduszami rządowymi, tj.: Fundusz Współpracy Rozwoju Gospodarczego (EDCF), który ocenia i wdraża projekty pomocowe w krajach rozwijających się oraz Fundusz Współpracy Inter-koreańskiej (IKCF), który nadzoruje program w zakresie współpracy gospodarczej z Koreą Północną i służy jako bank rozrachunku rozliczeń z Bankiem Handlu Zagranicznego Korei Północnej. National Agricultural Cooperative Federation – Narodowa Federacja Spółdzielni Rolniczej została założona 1961 roku w celu wzmocnienia statusu społecznego i gospodarczego członków (najczęściej rolników) oraz promowania zrównoważonego rozwoju gospodarki narodowej. Jego rola jest podzielona na trzy obszary: marketingu i zaopatrzenia, w której to części zapewnia wsparcie marketingowe dla produkcji, dystrybucji, przetwarzania i konsumpcji produktów rolnych i zwierząt gospodarskich, ze szczególnym naciskiem na wzrost dochodów gospodarstw rolniczych poprzez rozwój kanałów sprzedaży i redukcję kosztów rolników. Drugim obszarem są bankowość i ubezpieczenia, gdzie bank pełni rolę pośrednika i mediatora świadczącego usługi kredytów i depozytów dla członków spółdzielni oraz innych firm. Trzecim sektorem działań są usługi pomagające w rozwoju i pozyskaniu technologii, gdzie bank wspiera działalność i zapewnia edukację oraz szkolenia dla swoich członków, a ponadto inwestuje w nowe technologie i produkty rolne. National Federation of Fisheries Cooperatives – Narodowa Federacja Spółdzielni Rybackiej założona w 1962 roku z myślą o reprezentowaniu rybaków. Organizacja ta zarządza i reguluje rybołówstwo, targ rybny, marketing i inne działania związane z pozyskiwaniem owoców morza. Podobnie jak Krajowa Spółdzielnia Rolnicza dba o interesy swoich członków, jakimi są poprawa statusu społecznego i gospodarczego rybaków i zwiększenie wydajności sektora rybołówstwa, jak również zwiększenie dochodów gospodarstw rybackich. Banki ogólnonarodowe (krajowe) Citibank Korea – jest członkiem grupy Citigroup, powstał w 1983 i posiada 212 oddziałów na terenie Korei Południowej oraz rozbudowaną platformę internetową, dzięki czemu posiada 3% udziału w rynku bankowym. W swojej ofercie ma zarówno podstawowe produkty bankowe, ale również udziela gwarancji i oferuje ubezpieczenia. Umowę o kredyt można zawierać bez wychodzenia z domu. Ponadto jedną z ofert jest kredyt rekomendowany dla doktorów medycyny i dentystów do 550 mln wonów na okres do 5 lat; innym produktem jest kredyt dla osób pracujących bez zabezpieczenia do kwoty 120 milionów wonów również na okres do 5 lat. Hana Bank – szósty co do wielkości bank w Korei, należący do największej grupy holdingowej w Korei. Działa od 1971, ale został przekształcony na bank komercyjny dopiero w 1991 roku. „Hana (하나)” po koreańsku oznacza jeden/jedność, swoją nazwę zawdzięcza przede wszystkim temu, że jest pierwszą spółką w Korei finansowaną wyłącznie z prywatnych środków. Korea Exchange Bank – zgodnie z nazwą jest to wyspecjalizowany bank walutowy, powstały w 1967 w Seulu. Jako najdłużej działający bank walutowy, posiada 40% rynku walutowego w Korei. Jego usługi przede wszystkim skupiają się na wymianie walut i przelewach walutowych. KB Kookmin Bank – czwarty pod względem wielkości bank w Korei Południowej, założony w 1963; pierwszy, jeśli chodzi o udział w rynku, gdzie posiada 13%. Jest członkiem Koreańskiej grupy KB Financial Group. Standard Chartered – bank do 15 kwietnia 2005 roku był częścią grupy SC First Bank, następnie został wykupiony przez londyński Standard Chartered, który pokonał ofertę HSBC. Działa na zasadzie banku uniwersalnego, oferując podstawowe usługi bankowe. Shinhan Bank – najstarszy bank założony w Korei w 1897, pod nazwą Hanseong, po drugiej wojnie światowej został ponownie zawiązany w 1982 roku już jako część Shinhan Financial Group, wraz z Jeju Banku. Woori Bank – od 1999 do 2002 funkcjonował jako Hanvit Bank. W 2002 roku zmienił nazwę i objął dawny Commercial Bank of Korea, Hanil Bank, and Peace Bank. Woori Bank jest częścią Woori Financial Group. W 2004 roku otworzył swój oddział w Gaeseong w Korei Północnej. W maju 2009 roku, Woori Bank, jako pierwszy bank Korei Południowej UnionPay, zaczął wydawać karty debetowe w Chinach. W marcu 2010 roku jako pierwszy zagraniczny bank wydawał karty dla turystów w Szanghaju. Banki lokalne Daegu Bank Busan Bank Kyongnam Bank Kwangju Bank Jeonbuk Bank Jeju Bank Banki zagraniczne Banki zagraniczne według liczby stanowią prawie 70% z 57 wszystkich banków działających w Korei. Turystyka W ciągu ostatnich 20 lat w państwie tym zaobserwowano gwałtowny wzrost turystyki. Wpływy z turystyki w 1993 osiągnęły 3,5 miliarda USD. W 2015 roku kraj ten odwiedziło 13,232 mln turystów (9,8% mniej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 15,285 mld dolarów. Najczęściej państwo to odwiedzają Amerykanie i Japończycy. W 1988 w Seulu odbyły się Letnie Igrzyska Olimpijskie, a w 2002 Mistrzostwa Świata w Piłce Nożnej (wspólnie z Japonią). Korea Południowa była również organizatorem Zimowych Igrzysk Olimpijskich w 2018 roku. W ostatnich latach duży wpływ na rozwój turystyki miało rozpowszechnienie się koreańskiej fali (kor. hallyu) na Azję, Amerykę i Europę, dzięki temu Koreę Południową zaczęli odwiedzać fani popkultury koreańskiej. Transport i łączność Sieć transportowa jest intensywnie rozbudowywana. Około 65% przewozów towarowych przypada na transport kołowy (57 km dróg na 100 km²), 21% – kolejowy (3 km linii kolejowych na 100 km²). Główny szlak transportowy stanowią autostrada i magistralna linia kolejowa Seul – Pusan z odgałęzieniem do Kwangju. Dużą rolę w przewozach odgrywa żegluga przybrzeżna. Nośność floty handlowej wynosi 12,2 mln DWT (1991). Główne porty morskie: Pusan (przeładunki około 30 mln t, obsługuje głównie wymianę handlową z Japonią), Inczon (obsługuje Seul), Mokp’o, Masan, Ulsan i nowy – Pjongczang. 3 międzynarodowe porty lotnicze w Seulu (2) i Pusan, 10 – krajowych. Siły zbrojne Według rankingu Global Firepower (2020) południowokoreańskie siły zbrojne stanowią 6. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 33,7 mld dolarów (USD). Armia liczy 600 tys. żołnierzy zawodowych. Rezerwy wojskowe wynoszą 3,1 mln osób. Polityka społeczna Realizowana przez rząd polityka społeczna obejmuje swym zakresem zabezpieczenie społeczne, ochronę zdrowia i politykę oświatową. Pomoc społeczna dla inwalidów wojennych, ludzi starych, wdów, sierot oraz programy przygotowania zawodowego kobiet i opieki nad młodocianymi przestępcami są finansowane z budżetu państwa. Opieka zdrowotna Systemem ubezpieczeń zdrowotnych i od wypadków przy pracy jest objęte 24% całej populacji i 26% ludności zawodowo czynnej. Polityka oświatowa Obowiązkiem szkolnym są objęte dzieci w wieku 6–15 lat. Obecnie w Korei, nauka w 6-letnich szkołach podstawowych i 3-letnich gimnazjach jest bezpłatna. Szkoła średnia jest 2-stopniowa i składa się z 2–3-letnich cyklów. Nauka Najwyższą instytucją naukową w Korei Południowej jest Narodowa Akademia Nauk w Seulu (założona w 1954), wzorowana na Narodowej Akademii Nauk Stanów Zjednoczonych. W ramach Akademii działa Krajowa Rada Badań Naukowych, spełniająca funkcje opiniodawcze i programujące dla rządu w dziedzinie badań naukowych podstawowych i funkcję koordynującą działalność szkolnictwa wyższego. Poza Akademią pozostaje 10 wielkich centrów i instytutów naukowo-badawczych, prowadzących badania stosowane i rozwojowe, finansowanych w ponad 80% przez przemysł. W Korei Południowej istnieją 23 uniwersytety, z których największe są w Seulu (państwowy – założony w 1946 i prywatny – założony w 1897) oraz w Pusan (założony w 1946). Ponadto działa wiele wyższych szkół zawodowych. Szkolnictwo Korea Południowa ma jeden z najlepszych, według studiów PISA, systemów edukacji na świecie. Jest także jednym z państw, które przeznacza największe średnie kwoty na głowę ucznia i studenta. Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalny portal internetowy Korei Południowej The Official Korea Tourism Guide Site Państwa w Azji Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych

896072

https://pl.wikipedia.org/wiki/Cillian%20Murphy

Cillian Murphy

Cillian Murphy (irl.: Cillian Ó Murchú; ur. 25 maja 1976 w Corku) – irlandzki aktor. Karierę rozpoczął jako wokalista, gitarzysta i autor tekstów zespołu rockowego The Sons of Mr. Green Genes. Pod koniec lat 90. odrzucił kontrakt płytowy i zaczął występować na scenie oraz w filmach krótkometrażowych i niezależnych. Życiorys Wczesne lata Urodził się w Corku jako najstarsze z czworga dzieci kuratora szkolnego i nauczycielki języka francuskiego, ma młodszego brata Páidi oraz dwie siostry – Sile/Sheilę i Orlę. Jako nastolatek chętnie grał w rugby i czytał książki. Po ukończeniu Presentation Brothers College Cork studiował prawo na University College Cork w Cork. Muzyka W wieku 10 lat zaczął grać oraz pisać piosenki. Grał na gitarze wraz ze swoim bratem Páidi w kilku zespołach, z których jeden nazwali Sons of Mr. Greengenes, na cześć piosenki ich idola, Franka Zappy. Byli także obsesyjnymi fanami zespołu The Beatles. Cillian mówił o sobie jako „specjaliście od dziwacznych tekstów oraz niekończących się solówek gitarowych”. Rodzice Murphy’ch nie zgodzili się na wydanie przez nich płyty. Decyzja, podyktowana młodym wiekiem Páidi (uczył się w szkole średniej), zaważyła na niepodpisaniu kontraktu. Jednocześnie proponowana przez wytwórnię umowa była niekorzystna finansowo i wiązałaby się z przekazaniem wytwórni praw do kompozycji Murphy’ego. Wkrótce, po pierwszej roli w teatrze, Cillian odszedł od kariery muzyka rockowego, co później skomentował: „Myślę, że gdzieś jest taki gen, odpowiadający za występowanie. Jeżeli masz go w DNA, musi kiedyś wyjść. Jeżeli chodzi o mnie, początkowo ujawnił się w muzyce, potem przeszedł w aktorstwo”. Kariera aktorska Z czasem pojawił się na scenie Corcadorca Theatre Company sztukach: Mechaniczna pomarańcza (A Clockwork Orange) i Przestroga synów Ulsteru udających się w kierunku Somme (Observe the Sons of Ulster Marching Toward the Somme). We wrześniu 1996 zadebiutował na profesjonalnej scenie Triskel Theatre, grając rolę niestabilnego nastolatka Darrena z Cork we wstrząsającej sztuce Endy Walsha Disco Pigs i zebrał znakomite recenzje. Rok potem zagrał w 26-minutowym filmie krótkometrażowym Kiedy (Quando, 1997). Po debiutanckiej roli kinowej barmana w dramacie kryminalnym Sweety Barrett (The Tale of Sweety Barrett, 1998) zagrał w dramacie Okop (The Trench, 1999) u boku Daniela Craiga, Jamesa D’Arcy’ego i Bena Whishaw i dramacie Nad przepaścią (On the Edge, 2001) jako zagubiony nastolatek. Za postać nastoletniego Prosiaka, samozwańczego króla żyjącego w niezdrowym związku z urodzoną tego samego dnia, w tym samym szpitalu i prawie w tym samym momencie Runt, w niezależnym dramacie Disco Pigs (2001) był nominowany do nagrody IFTA (Irish Film & Television Awards). Za rolę chorobliwie chudego Jima walczącego z zombie i zbuntowanymi żołnierzami w apokaliptycznym horrorze Danny’ego Boyle’a 28 dni później (28 Days Later, 2002) otrzymał nominację do nagrody MTV Movie Awards i Stowarzyszenia Krytyków Sieciowych. W czarnej komedii Intermission (2003) u boku Colina Farrella wcielił się we wściekłego, niepewnego siebie i nieumiejącego wyrażać swoich uczuć Johna. Po występie w melodramacie wojennym Wzgórze nadziei (Cold Mountain, 2003) z Jude’em Law, Nicole Kidman, Renée Zellweger, Philipem Seymourem Hoffmanem, Natalie Portman i Charlie Hunnamem oraz melodramacie biograficznym Dziewczynie z perłą (Girl with a Pearl Earring, 2003) u boku Colina Firtha i Scarlett Johansson jako prosty syn rzeźnika zagrał czarny charakter, wybitnego psychiatrę z Gotham City doktora Jonathana Crane’a w filmie fantasy Christophera Nolana Batman: Początek (Batman Begins, 2005), a za występ w produkcji został nominowany do nagrody MTV Movie Awards. Za kreację chłodnego terrorysty pasażera samolotu o intensywnie niebieskich oczach mordercy w dreszczowcu Wesa Cravena Red Eye (2005) z Rachel McAdams i Jackiem Scalią zdobył nominację do nagrody Saturna. Rola syna księdza (Liam Neeson) i jego gosposi, która występuje jako transpłciowa kobieta na londyńskiej scenie w komediodramacie Neila Jordana Śniadanie na Plutonie (Breakfast on Pluto, 2005) przyniosła mu nominację do nagrody Złotego Globu. W dramacie wojennym Kena Loacha Wiatr buszujący w jęczmieniu (The Wind That Shakes the Barley, 2006) zagrał młodego irlandzkiego lekarza, który porzuca karierę i w ślad za bratem wstępuje do partyzantki IRA. Życie prywatne W 2004 ożenił się z Yvonne McGuinness (ur. 1972), z którą ma dwóch synów: Malachy’ego (ur. 2005) i Arana (ur. 2007). Filmografia Przypisy Linki zewnętrzne Irlandzcy aktorzy filmowi Irlandzcy aktorzy teatralni Irlandzcy aktorzy telewizyjni Ludzie urodzeni w Corku Urodzeni w 1976

5513281

https://pl.wikipedia.org/wiki/Referendum%20w%20Polsce%20w%202023%20roku

Referendum w Polsce w 2023 roku

Referendum w Polsce w 2023 roku – referendum ogólnokrajowe przeprowadzone w dniu 15 października 2023 (razem z wyborami parlamentarnymi). Głosujący odpowiedzieli w nim na cztery pytania – dotyczące kwestii sprzedaży majątku państwowego podmiotom zagranicznym, podniesienia wieku emerytalnego, bariery na granicy Rzeczypospolitej Polskiej z Republiką Białorusi oraz przyjęcia imigrantów z Bliskiego Wschodu i Afryki. 17 sierpnia 2023 Sejm RP przegłosował wniosek Rady Ministrów o przeprowadzenie referendum ogólnokrajowego w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa, po czym tego samego dnia Sejm podjął uchwałę o zarządzeniu tego referendum, zaś 18 sierpnia została ona opublikowana w Dzienniku Ustaw. Pytania Kontrowersje Organizacja referendum i wyborów parlamentarnych w tym samym dniu wzbudziła kontrowersje dotyczące m.in. sytuacji, w której wyborca chce wziąć udział tylko w jednym z głosowań. W sierpniu 2023 apel do Państwowej Komisji Wyborczej o sformułowanie wytycznych dla obwodowych komisji „instrukcji dotyczącej prawa wyborców do odmowy wzięcia udziału w referendum” wystosowało kilkadziesiąt organizacji pozarządowych. Do sposobu organizacji referendum krytycznie odniósł się m.in. były minister spraw zagranicznych w rządzie Prawa i Sprawiedliwości Jacek Czaputowicz. Spośród 67 podmiotów, które do 6 września zarejestrowały się lub zgłosiły w PKW jako uprawnione do prowadzenia kampanii referendalnej, prawie jedną piątą stanowią fundacje spółek Skarbu Państwa, co wywoływało krytyczne komentarze. Koalicja Obywatelska, Trzecia Droga, Nowa Lewica oraz Konfederacja krytykowały ideę przeprowadzenia referendum, a wielu polityków pierwszych trzech z wymienionych formacji namawiało do niebrania w nim udziału. Zarzucali oni, że cztery pytania referendalne zostały sformułowane w sposób tendencyjny, tak aby intuicyjną odpowiedzią na każde z nich było „NIE”, co miało wykazać niemal stuprocentowe poparcie dla rządzącej partii Prawo i Sprawiedliwość, a biorąc pod uwagę połączenie referendum z wyborami parlamentarnymi – dać jej wygodny pretekst do podważenia wyniku wyborów (gdyby ten okazał się dla PiS niepomyślny), jako rzekomo niespójnego z wynikiem referendum. Prawicowy publicysta Paweł Rożyński porównał referendum z 2023 roku do komunistycznego referendum z 1946 roku, gdyż – w jego ocenie – „łączy je głęboka manipulacja i chęć wykazania rzekomego poparcia dla rządzącej partii przed wyborami”. Kalendarz czynności Terminy wykonania poszczególnych czynności określono w załączniku do uchwały z dnia 17 sierpnia 2023. Poniżej przedstawiono kalendarz wynikający z uchwały: do 5 września 2023 – zawiadomienie Państwowej Komisji Wyborczej przez podmioty uprawnione o zamiarze uczestniczenia w kampanii referendalnej w programach radiowych i telewizyjnych nadawców publicznych; do 27 września 2023 – ustalenie kolejności rozpowszechniania audycji referendalnych od 29 września do 13 października 2023 – nieodpłatne rozpowszechnianie w programach publicznych nadawców radiowych i telewizyjnych audycji referendalnych podmiotów uprawnionych; 14 października 2023, godz. 00:00 – zakończenie kampanii referendalnej; 15 października 2023, godz. 7:00–21:00 – głosowanie. Wyniki Wyniki głosowania zostały podane w obwieszczeniu Państwowej Komisji Wyborczej z 17 października 2023. Ponieważ frekwencja nie przekroczyła progu połowy uprawnionych, zgodnie z art. 125 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej wynik referendum nie był wiążący. Frekwencja Exit poll W sondażu exit poll, przeprowadzonym przez IPSOS podano, że frekwencja w referendum wyniosła 40,0%, co wskazuje, że referendum nie jest wiążące. Przypisy 2023 w Polsce Polska 2023

5423313

https://pl.wikipedia.org/wiki/Liga%20Europy%20UEFA%20%282023/2024%29

Liga Europy UEFA (2023/2024)

Liga Europy UEFA 2023/2024 – 53. sezon drugich w hierarchii i pod względem prestiżu międzynarodowych, klubowych rozgrywek piłkarskich federacji zrzeszonych w UEFA, po raz 15. przeprowadzanych pod nazwą Ligi Europy UEFA (wcześniej, jako Puchar UEFA) w formacie wprowadzonym w 2009 roku. Finał Ligi Europy 2023/2024 zostanie rozegrany na Aviva Stadium w Dublinie 22 maja 2024 roku. Zwycięzca edycji 2023/2024 zakwalifikuje się do Ligi Mistrzów w sezonie 2024/2025 oraz rozegra mecz o Superpuchar Europy. Rozgrywki składają się z 3 części: fazy kwalifikacyjnej, fazy grupowej, fazy pucharowej. Format rozgrywek i podział miejsc Zachowany został format rozgrywek z poprzedniego sezonu. Miejsca dla federacji zostaną rozdzielane poprzez współczynnik ligowy UEFA z sezonu 2021/22. W edycji 2023/2024 Ligi Europy może wziąć udział 57 zespołów z 53 federacji piłkarskich zrzeszonych w UEFA (poza Rosją, z powodu przeprowadzanej przez nią inwazji na Ukrainę oraz Liechtensteinem, gdzie nie były przeprowadzane krajowe rozgrywki ligowe – drużyny piłkarskie z tego kraju należą do szwajcarskiego systemu ligowego). Szczegółowy podział miejsc Poniższa tablica pokazuje listę szczegółowego podziału miejsc Uczestnicy Wykaz rundy dla zespołów z danego miejsca w danej lidze. Oznaczenia: LK – zdobywca Ligi Konferencji Europy UEFA, L4, L5 – drużyny, który zajęły odpowiednie miejsca w ligach krajowych, PK – zdobywca pucharu krajowego, PL – zdobywca pucharu ligi, P-O – drużyny, które awansowały z play-offów w swoich ligach, SZ – drużyny, które awansowały poprzez zwycięstwo w sezonie zasadniczym, LM4M – drużyny, które przegrały swoje mecze w rundzie play-off Ligi Mistrzów dla mistrzów, LM4L – drużyny, które przegrały swoje mecze w rundzie play-off Ligi Mistrzów dla niemistrzów, LM3M – drużyny, które przegrały swoje mecze w III rundzie kwalifikacji Ligi Mistrzów dla mistrzów, LM3L – drużyny, które przegrały swoje mecze w III rundzie kwalifikacji Ligi Mistrzów dla niemistrzów, LM2M – drużyny, które przegrały swoje mecze w II rundzie kwalifikacji Ligi Mistrzów dla mistrzów, LM2L – drużyny, które przegrały swoje mecze w II rundzie kwalifikacji Ligi Mistrzów dla niemistrzów, LM FG – drużyny, które zajęły trzecie miejsca w swoich grupach w fazie grupowej Ligi Mistrzów. Terminarz Poniżej przedstawiono terminarz rozgrywek (wszystkie losowania, z wyjątkiem losowania fazy grupowej, odbędą się w siedzibie UEFA w Nyonie). Faza kwalifikacyjna III runda kwalifikacyjna W tej rundzie turniej kwalifikacyjny zostanie podzielony na 2 ścieżki – mistrzowską i ligową: do startu w III rundzie kwalifikacyjnej w ścieżce mistrzowskiej uprawnionych było 10 drużyn (wszystkie z II rundy kwalifikacji Ligi Mistrzów w ścieżce mistrzowskiej); do startu w III rundzie kwalifikacyjnej w ścieżce ligowej uprawnione były 4 drużyny (w tym 2 z II rundy kwalifikacji Ligi Mistrzów w ścieżce ligowej), z czego 2 były rozstawione. Drużyny, które przegrały w tej rundzie, otrzymały prawo gry w rundzie play-off Ligi Konferencji Europy UEFA. |- !colspan=6|Ścieżka mistrzowska |- !colspan=6|Ścieżka ligowa Runda play-off Do startu w rundzie play-off uprawnionych było 20 drużyn (w tym 7 z poprzedniej rundy oraz 6 z III rundy kwalifikacji Ligi Mistrzów w ścieżce mistrzowskiej). Drużyny, które przegrały w tej rundzie, otrzymały prawo gry w fazie grupowej Ligi Konferencji Europy UEFA. Faza grupowa Losowanie odbyło się 1 września 2023 roku w Monako. Do startu w fazie grupowej uprawnione są 32 drużyny (w tym 10 zwycięzców rundy play-off Ligi Europy, 6 przegranych rundy play-off Ligi Mistrzów i 4 przegranych III rundy kwalifikacji Ligi Mistrzów w ścieżce ligowej), które rozegrają spotkania systemem każdy z każdym u siebie i na wyjeździe. W trakcie losowania zespoły były rozdzielone na 4 koszyki według współczynnika UEFA, następnie rozlosowane i podzielone na 8 grup po 4 drużyny każda. Do jednej grupy nie mogły trafić drużyny z tego samego koszyka i federacji. Zasady ustalania kolejności w tabeli: liczba zdobytych punktów w całej rundzie; liczba punktów zdobyta w meczach bezpośrednich; różnica bramek w meczach bezpośrednich; różnica bramek w całej rundzie; liczba zdobytych bramek w całej rundzie; liczba zdobytych bramek na wyjeździe w całej rundzie; liczba zwycięstw w całej rundzie; liczba zwycięstw na wyjeździe w całej rundzie; punkty dyscyplinarne (czerwona kartka - 3 punkty, żółta kartka - 1 punkt); współczynnik drużyny z poprzednich 5 sezonów. Grupa A Grupa B Grupa C Grupa D Grupa E Grupa F Grupa G Grupa H Faza pucharowa Do startu w fazie pucharowej uprawnione są 24 drużyny: 8 zwycięzców fazy grupowej Ligi Europy, 8 drużyn, które zajęły 2. miejsca w fazie grupowej Ligi Europy, 8 drużyn, które zajęły 3. miejsca w fazie grupowej Ligi Mistrzów. Do dalszych etapów turnieju przechodzą zwycięzcy poszczególnych dwumeczów. Zakwalifikowane drużyny W play-offach zespoły, które zajęły 2 miejsca w swoich grupach w Lidze Europy, zostaną rozlosowane przeciwko zespołom, które zajęły 3 miejsca w swoich grupach w Lidze Mistrzów. Zwycięzcy grup z Ligi Europy nie uczestniczą w play-offach i mają automatyczny awans do 1/8 finału. Play-offy Losowanie par tej rundy odbędzie się 18 grudnia 2023 roku. Pierwsze mecze zostaną rozegrane 15 lutego, a rewanże 22 lutego 2024. 1/8 finału W tej rundzie zwycięzcy grup Ligi Europy zostaną rozlosowani przeciwko zwycięzcom dwumeczów play-offów. Losowanie par tej rundy odbędzie się 23 lutego 2024 roku. Pierwsze mecze zostaną rozegrane 7 marca, a rewanże 14 marca 2024. Ćwierćfinały Od tej rundy drużyny rywalizujące ze sobą w parach losowane są niezależnie od kraju z którego pochodzą, a także grupy w której występowały. Losowanie par tej rundy odbędzie się 15 marca 2024 roku. Pierwsze mecze zostaną rozegrane 11 kwietnia, a rewanże 18 kwietnia 2024. Półfinały Losowanie par tej rundy odbędzie się 15 marca 2024 roku. Pierwsze mecze zostaną rozegrane 2 maja, a rewanże 9 maja 2024. Finał Klasyfikacja strzelców Nie wliczono bramek z kwalifikacji i play-off.Stan na 26 października 2023 roku Hat tricki Zobacz też Liga Mistrzów UEFA (2023/2024) Liga Konferencji Europy UEFA (2023/2024) Uwagi Przypisy Liga Europy UEFA (2023/2024)

1263074

https://pl.wikipedia.org/wiki/Marcin%20Najman

Marcin Najman

Marcin Krzysztof Najman (ur. 13 marca 1979 w Częstochowie) – polski pięściarz, kick-bokser, freak fighter, a także promotor boksu. Dwukrotny wicemistrz Polski juniorów w kick-boxingu (1998, 1999). W 2001 zadebiutował w boksie zawodowym. W trzech pierwszych walkach poniósł porażkę, potem wygrał 12 pojedynków z rzędu, przy czym tylko jeden przeciwnik posiadał dodatni bilans zwycięskich walk. W 2008 przegrał przez techniczny nokaut w drugiej rundzie walkę z Andrzejem Wawrzykiem o międzynarodowe mistrzostwo Polski w wadze ciężkiej. W 2016 zdobył tytuł mistrza Europy federacji WKU w kickboxingu (formuła K-1). Wczesne lata Urodził się 13 marca 1979 w Częstochowie. Ma siostrę Ewę. W dzieciństwie brał udział w szkolnych przedstawieniach artystycznych. W wieku dziewięciu lat rozpoczął treningi karate. W drugiej klasie liceum rozpoczął treningi kick-boxingu. W 1998 i 1999 był wicemistrzem Polski juniorów w kick-boxingu w formule light contact. Łącznie stoczył dwanaście walk, spośród których wygrał osiem. W 1998 zdał egzamin dojrzałości w Zespole Szkół Muzycznych w Częstochowie (grał na kontrabasie). Studiował pedagogikę (wychowanie muzyczne) na Wyższej Szkole Pedagogicznej w Częstochowie. Studiów nie ukończył (nie napisał pracy magisterskiej). Kariera bokserska i kick-bokserska Wczesna kariera Od młodości pasjonował się boksem, gdyż uważał tę dyscyplinę za „esencję męskiej rywalizacji”. Pięściarstwo zaczął trenować później, zważywszy na brak odpowiednich warunków do trenowania. W 1999 zwyciężył memoriałowy turniej im. Wincentego Szyińskiego, a w 2001 został wicemistrzem Małopolski. Walcząc amatorsko, stoczył tylko pięć pojedynków, z czego cztery wygrał. Boks zawodowy i kick-boxing W zawodowym boksie zadebiutował 30 kwietnia 2001, przegrywając przez nokaut z Peterem Simko, który miał bilans 0-11. W kolejnych dwóch walkach również poniósł porażki przed czasem, z kolejno z rozpoczynającym zawodową karierę Dawidem Kosteckim i ukraińskim zawodnikiem Artemem Czernowem. Wtedy też poznał Jerzego Kuleja, który zainteresował się młodym bokserem. Dzięki jego pomocy zaczął odnosić pierwsze sukcesy zawodowe. 27 marca 2004 w Radomiu pokonał Tomasza Górskiego, wygrywając po raz pierwszy na zawodowych ringach. Spotkanie zostało zakontraktowane na cztery rundy. Przeciwnik wytrzymał jednak tylko dwie, po czym poddał się. Następnie pięściarz dwukrotnie pokonał Roberta Gacka, który wcześniej stoczył tylko jedną walkę. Należy podkreślić, opierając się o dane zawarte w rejestrze bokserów zawodowych „BoxRec”, iż Tomasz Górski oraz Robert Gacek są jedynymi polskimi pięściarzami pokonanymi przez Najmana, przy czym w swoich karierach bokserskich nie odnieśli zwycięstwa w żadnym pojedynku. W kolejnych dwóch walkach wygrał ze Słowakiem Milanem Bečákiem mającym na koncie jedno zwycięstwo i 12 porażek oraz Amerykaninem Dougiem Phillipsem. Phillips był jedynym pięściarzem pokonanym przez Najmana, który posiadał dodatni bilans w boksie zawodowym. 25 marca 2006 zrewanżował się Peterowi Simce za porażkę sprzed niespełna pięciu lat, który miał bilans 2-30. Zwycięską passę kontynuował, walcząc z zawodnikami ze Słowacji i Białorusi (Piotrem Sapunem, bilans 10-11, Imrichem Borkiem, bilans 2-27 i Alfredem Pollákiem, bilans 0-8). Następnie ponownie odniósł zwycięstwo nad Sapunem i Borkiem, po czym 9 lutego 2008 znokautował w drugiej rundzie Štefana Ciroka. W latach 2004–2008 wygrał 12 walk z rzędu, efektem czego był występ w walce przeciwko Andrzejowi Wawrzykowi, której stawką było zawodowe międzynarodowe mistrzostwo Polski w wadze ciężkiej. 19 kwietnia 2008 w katowickim Spodku został znokautowany przez Wawrzyka już w drugiej rundzie tego pojedynku. Opierając się o dane zawarte w internetowym portalu BoxRec, przed otrzymaniem szansy walki o międzynarodowe mistrzostwo Polski, Najman walczył z pięściarzami o łącznym bilansie 39-175. Gala zdobyła rozgłos m.in. dzięki udziałowi Najmana w programie Big Brother VIP. W październiku 2010 uzyskał licencję promotora Wydziału Boksu Zawodowego PZB. Wspólnie z Łukaszem Głowackim utworzył grupę promotorską NG Promotions, organizującą serię imprez pod szyldem „Fight Night”. 29 października 2010 zorganizował w Skarżysku-Kamiennej swoją pierwszą galę boksu zawodowego, w której on sam wystąpił. 5 listopada 2011 podczas gali MMA Attack 1 na warszawskim Torwarze zmierzył się z Przemysławem Saletą w pojedynku na zasadach K-1 (rewanż za ich walkę w formule MMA z 2010), który przegrał w pierwszej rundzie w wyniku poddania spowodowanego kontuzją nogi. Uraz ten nie pozwolił mu również podjąć walki z Wojciechem Bartnikiem, która miała się odbyć 19 listopada w Kaliszu. W 2013, po czteroipółletniej przerwie, powrócił do walk bokserskich, a jego przeciwnikiem został Martin Pacas. Najman wygrał przez techniczny nokaut w drugiej rundzie. Do momentu przerwania pojedynku posłał rywala trzykrotnie na deski. 30 listopada 2013 na gali boksu Fight Night 7 – „Obrona Częstochowy” w Częstochowie, Najman pokonał przez TKO reprezentanta Bośni i Hercegowiny Aleksa Serbicia (0-1) w trzeciej rundzie. Był to ostatni wygrany pojedynek w boksie przez Najmana gdzie na 15 zwycięstw, 3 przeciwników debiutowało walką z Najmanem, 11 zawodników w momencie starcia miało ujemny bilans pojedynków (więcej porażek niż wygranych) a jeden rywal miał więcej zwycięstw niż przegranych. 25 października 2014 zorganizował w Częstochowie pożegnalną walkę Andrzeja Gołoty. 27 grudnia powrócił do walk w formule MMA. W walce z Michałem Dobiasem zwyciężył przez duszenie gilotynowe w 46. sekundzie. W 2015 roku założył grupę promotorską NW Promotion. Jego nowym wspólnikiem został Robert Walczak. 28 sierpnia 2016 roku w Częstochowie podczas gali Boxing Night 12 Zdobył Mistrzostwo Europy organizacji WKU w K1 po walce z Jahmaim Satischem. Po szybkiej wymianie ciosów, w 36. sekundzie walki, Satisch stracił przytomność, co zakończyło pojedynek. 25 maja 2018 wystąpił w zorganizowanej przez siebie Narodowej Gali Boksu rozegranej na Stadionie Narodowym. Po zakończeniu IV rundy w konfrontacji z łotewskim pięściarzem, Rihardsem Bigisem, zgłosił kontuzję ręki sędziemu, który natychmiastowo przerwał walkę. 27 kwietnia 2019 roku w Starachowicach przystąpił do rewanżowej walki z Bigisem i ponownie przegrał, zgłaszając kontuzję – tym razem w pierwszej rundzie, po czym ogłosił zakończenie kariery oraz chęć stoczenia pożegnalnej walki na zasadach K-1. Kariera freak fight KSW W 2009 podpisał kontrakt na walki na zasadach MMA z organizacją KSW. Z powodu kontuzji odwołano jednak jego debiut na gali KSW XI (12 maja 2009 przeciw Jahmai Satischowi). Nastąpił on 11 grudnia 2009 na KSW 12 przeciwko Mariuszowi Pudzianowskiemu, z którym przegrał w 43. sekundzie. Trenerem Najmana przed KSW XII był Robert Kostecki. W 2010 w swoim drugim występie w MMA podczas gali KSW 14: Dzień Sądu Najman przegrał z Przemysławem Saletą na skutek duszenia. Przez długi czas był stroną przeważającą, atakując rywala przez kilka minut. Ostatecznie przeciwnik znalazł się w pozycji górnej i zakończył walkę dźwignią. Do walki odniósł się między innymi Jerzy Kulej, krytykując pracę sędziego ringowego, która miała przełożyć się na wynik pojedynku. MMA Attack 27 kwietnia 2012 roku na gali MMA Attack 2 w Katowicach przegrał z debiutującym w MMA litewskim kulturystą Robertem Burneiką. Na początku drugiej rundy Najman poddał się. Po tej porażce „El Testosteron” zapowiedział, że była to jego ostatnia walka w karierze. Na 8 grudnia tego samego roku w Londynie planowano walkę ze strongmanem Tyberiuszem Kowalczykiem, lecz 27 października Najman zrezygnował z pojedynku ze względu na „niewywiązanie się z ustaleń, organizatorów tej walki”. FFF 8 czerwca 2019 roku na FFF 1. gali MMA, na której walczyli polscy celebryci, w walce wieczoru został pokonany przez Pawła „Trybsona” Trybałę przez TKO w pierwszej rundzie po upływie 41 sekund. Fame MMA Pierwszy pojedynek w Fame MMA stoczył 26 października podczas gali „Fame MMA 5" w Ergo Arenie. W walce wieczoru znokautował Piotra Witczaka, znanego pod pseudonimem „Bonus BGC” w pierwszej rudzie. 28 marca 2020 na gali „Fame MMA 6" został znokautowany w pierwszej rundzie przez kulturystę Piotra „Bestię” Piechowiaka. 5 września 2020 podczas gali „Fame 7” zwyciężył pojedynek w pierwszej rundzie z Dariuszem „Daro Lwem” Kaźmierczukiem, poprzez odklepanie rywala w matę po ciosach. 21 listopada 2020 roku na „Fame 8” w walce bokserskiej został pokonany przez Kasjusza Życińskiego, ps. „Don Kasjo”, po tym, jak został zdyskwalifikowany po celowym sprowadzeniu przeciwnika do parteru oraz kopnięciu. Swoją emeryturę ogłosił niecały miesiąc przed walką. Po walce jego trener zaatakował fizycznie Kasjusza, wykręcając mu nogę, co doprowadziło do kontuzji rywala Najmana. 23 listopada federacja Fame MMA wydała w związku z tym incydentem oświadczenie, informujące o dożywotnim zakazie walk Najmana w federacji oraz pozbawieniu go wynagrodzenia za walkę, którego część zostanie przekazana Życińskiemu, a reszta trafi do Polskiego Związku MMA. Zapowiedziano też, że skierowane zostanie do prokuratury zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa przez trenera Najmana – Damiana Herczyka. Po zakończonej gali sędzia główny federacji – Piotr Jarosz na swoim profilu Instagramowym zainicjował akcję #OdlajkujNajmana, w której poinformował, że za swoje zachowanie znika on z pamięci jego profilu na Instagramie, jednocześnie zapowiedział, że już nigdy nie będzie sędziował walk z udziałem Najmana. MMA-VIP 13 lutego 2021 na gali MMA-VIP, której jest założycielem, zmierzył się z Szymonem „Taxi Złotówą” Wrześniem. Najman przegrał ten pojedynek przez TKO w drugiej rundzie i ogłosił, że to była jego pożegnalna walka w MMA, po której przejdzie na strzelectwo. 11 września 2021 roku podczas konferencji prasowej zapowiadającej galę „MMA-VIP 3: Galaktyka Osobliwości” ogłosił kolejny powrót do MMA. Jego kolejnym przeciwnikiem w walce wieczoru tej gali, która odbyła się 29 października 2021, był Ryszard „Szczena” Dąbrowski, bohater telewizyjnego show Chłopaki do wzięcia. Po 17 sekundach zwyciężył pojedynek przez TKO, zadając ciosy w parterze po obaleniu rywala. 5 marca 2022 roku na „MMA-VIP 4: Imperium Potępionych" zawalczył z byłym gangsterem, Mirosławem „Miśkiem z Nadarzyna" Dąbrowskim. W pierwszej rundzie po krótkiej wymianie ciosów Misiek z Nadarzyna niespodziewanie obalił El Testosterona i go przetrzymał w parterze całą rundę. W drugiej odsłonie ostatecznie zwycięstwo odnotował bardziej doświadczony Najman, wygrywając przez TKO po szybkim i kontrowersyjnym przerwaniu walki przez sędziego, gdy trafił przeciwnika mocnym ciosem, po którym ten się zachwiał. Wotore 21 października 2022 roku zmierzył się w tzw. Co-Main Evencie gali Wotore 6 z Pawłem Jóźwiakiem. Pojedynek odbył się na zasadach MMA, ale w samych owijakach bokserskich. Przed wydarzeniem na oficjalnej ceremonii ważenia „El Testosteron" wniósł na wagę 118 kilogramów, natomiast prezes federacji FEN o jedenaście kilogramów mniej. Samo starcie potrwało zaledwie 15 sekund. Jóźwiak wyprowadził serię ciosów, po której Najman wylądował na ziemi. W parterze po gradzie ciosów ze strony Jóźwiaka sędzia przerwał pojedynek. High League 18 marca 2023 roku w katowickim Spodku na gali High League 6: pashaBiceps vs. Dubiel pierwotnie miało dojść do pojedynku Najmana z Jackiem Murańskim, jednak ostatecznie ten drugi wypadł z tego zestawienia. Nowym rywalem „El Testosterona" został po raz kolejny prezes Fight Exclusive Night, Paweł Jóźwiak. Tym razem tę walkę zwyciężył Najman, rewanżując się Jóźwiakowi na dystansie trzech rund po jednogłośnej decyzji sędziowskiej. Clout MMA W lipcu 2023 roku nowopowstała federacja Clout MMA ogłosiła walkę Najmana z pięściarzem Andrzejem Fonfarą. Pojedynek odbył się w ramach gali Clout MMA 1, która miała miejsce 5 sierpnia 2023 w warszawskiej hali Torwar. Poniósł porażkę już w 16 sekundzie przez TKO. W następnej walce, którą stoczył 28 października podczas gali Clout MMA 2 w płockiej Orlen Arenie zmierzył się z dużo lżejszym Piotrem Lizakowskim, znanym z kanału na serwisie Youtube ebe ebe. Pojedynek potrwał trzy rundy i zakończył się jednogłośnym zwycięstwem Piotra "Lizaka" Lizakowskiego. Jeszcze tego samego wieczoru przegrał przez dyskwalifikację (ciosy w tył głowy) w pierwszej rundzie z trenerem personalnym, Adrianem Ciosem. Działalność pozasportowa Od 30 sierpnia do 1 listopada 2011 roku był felietonistą internetowej wersji „Super Expressu”. Jego artykuły nosiły nazwę „Najman wie najlepiej”. 8 września 2011 zaczął współprowadzić program Fun raport na kanale telewizyjnym Orange Sport, początkowo z Pawłem Zarzecznym, a następnie z Jackiem Lenartowiczem. W 2020 zaczął prowadzić program Mocne uderzenie na kanale „W ringu z Najmanem” na YouTube. W czerwcu 2014 ukazała się książka napisana przez Najmana Jerzy Kulej. Mój Mistrz, opisująca przyjaźń boksera z Jerzym Kulejem. Był uczestnikiem VIP-owskiej części piątej edycji reality show TV4 Big Brother (2008) i trzeciej edycji programu rozrywkowego Polsatu Dancing with the Stars. Taniec z gwiazdami (2015). 19 września 2020 na antenie TVP1 został wyemitowany odcinek teleturnieju Jaka to melodia?, w którym zwyciężył, pokonując Reni Jusis i Mietka Szcześniaka. W październiku 2018 bez powodzenia kandydował w wyborach samorządowych do sejmiku województwa śląskiego z listy komitetu Kukiz’15. W 2020 pojawiał się w programie publicystycznym Jedziemy, prowadzonym przez Michała Rachonia na kanale TVP Info. Komentował w nim m.in. wybory prezydenckie w USA, działalność Ogólnopolskiego Strajku Kobiet oraz negocjacje budżetu Unii Europejskiej. Działalność charytatywna Corocznie od 2001 organizuje w Częstochowie charytatywny mecz piłki nożnej pomiędzy reprezentacjami bokserów i żużlowców, z którego dochód przekazywany jest na rzecz osób najbardziej potrzebujących. W 2010 zrezygnował z gaży za udział w walce MMA z Przemysławem Saletą na rzecz chorego na raka 11-latka z Częstochowy. 21 października 2017 podczas gali Boxing Night w Żyrardowie stoczył walkę charytatywną z wiceprezydentem miasta Lucjanem Chrzanowskim. W 2021 na aukcji organizowanej przez Wielką Orkiestrę Świątecznej Pomocy zlicytowana została kurtka Najmana – zakupił ją za 20 100 złotych Krzysztof Stanowski. Życie prywatne 22 czerwca 2013 na Jasnej Górze poślubił Julitę Januszko. Uroczystość była połączona z chrztem ich córki, Weroniki. Wizerunek medialny i odbiór Stał się jednym z najbardziej znanych polskich sportowców, głównie dzięki udziałowi w programie reality show Big Brother V. Zainteresowanie mediów przyniosły mu również dwa przegrane przed czasem pojedynki na zasadach mieszanych sztuk walki, które stoczył na galach KSW. Pierwszym jego przeciwnikiem był strongman Mariusz Pudzianowski, drugim – były bokser i kickbokser Przemysław Saleta. W grudniu 2009, po walce z Pudzianowskim, jedna z gazet sportowych porównała MMA do kamasutry w męskim wydaniu. Paweł Zarzeczny w swoim felietonie dla „Polska The Times”, opisując ten pojedynek i zawody sztuk walki, użył sformułowania „sadyzm i wiocha”. Wydarzenie zgromadziło przed telewizorami prawie 6 mln widzów, co było drugim pod względem oglądalności wydarzeniem sportowym transmitowanym w 2009 przez telewizję Polsat. Na początku 2010 roku grupa 16 polskich pięściarzy wystosowała list otwarty w sprawie Marcina Najmana o treści: Pod listem podpisali się polscy pięściarze, m.in. Krzysztof Włodarczyk, Albert Sosnowski, Przemysław Saleta, Dawid Kostecki, Maciej Zegan, Mariusz Wach, Tomasz Hutkowski czy Andrzej Wawrzyk. Od 2010 roku w mediach szeroko komentowany był spór Najmana z Przemysławem Saletą, który wcześniej był jego przyjacielem. Bezpośrednią przyczyną była publikacja na łamach jednej z ogólnopolskich gazet zdjęcia Najmana z ówczesną żoną Salety. Od tego momentu konflikt zaczął się nasilać. Efektem tej sytuacji były dwa pojedynki pomiędzy pięściarzami w formule MMA i K1. Ich walki łączyły w sobie elementy sportu i show-biznesu. Po walce z Burneiką w 2012 roku w internecie pojawiła się lawina negatywnych komentarzy skierowanych pod adresem Najmana. Niechęć internautów pięściarz rozbudził również, wypowiadając się pejoratywnie o niektórych kibicach, zwłaszcza tych, którzy wspierali litewskiego siłacza. W 2020 zainteresowanie w Internecie wzbudził konflikt Najmana z dziennikarzem Krzysztofem Stanowskim. Obaj wymieniali uszczypliwości w mediach społecznościowych, a w programie Hejt Park na Kanale Sportowym doszło między nimi do awantury, w trakcie której Najman oblał Stanowskiego wodą. 21 grudnia 2020 Najman pojawił się pod budynkiem klubowym Rakowa w Częstochowie z zamiarem stoczenia ze Stanowskim walki, na którą wyzwał go wcześniej na Twitterze, jednak dziennikarz nie pojawił się na miejscu, a zapowiedź jego przyjazdu okazała się blefem. Po tym wydarzeniu Najman stał się bohaterem licznych memów intenetowych. 31 stycznia 2021 Najman i Stanowski zakończyli konflikt, występując razem z okazji 29 Finału Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy. Konflikty z prawem i kontrowersje 25 maja 2005 został prawomocnie skazany za oszustwa finansowe na dwa lata pozbawienia wolności w zawieszeniu na pięć lat oraz grzywnę w wysokości 4,8 tys. zł. Ze względu na problem z opłaceniem grzywny, prosił o zamianę na prace społeczne i ostatecznie grzywnę zapłacił w ratach. W maju 2007 został prawomocnie skazany za stosowanie gróźb karalnych. 15 grudnia 2015 roku Sąd Rejonowy w Oświęcimiu zasądził od niego 5 tysięcy złotych (plus 747 zł kosztów postępowania) na rzecz Ryszarda Skórki, który pomagał mu finansowo jako sponsor gal bokserskich. 28 grudnia 2015 roku Sąd Okręgowy w Warszawie zasądził od Najmana 20 tysięcy złotych (plus odsetki) na rzecz dziennikarki Marty Kosseckiej-Rawicz, 5 tysięcy zł (plus odsetki) na rzecz Fundacji Dziecięca Fantazja, 1985 zł na rzecz Przemysława Salety oraz kolejne 5385 zł tytułem zwrotu kosztów procesu i wynagrodzeń pełnomocnika procesowego. Wszystko to za obelgi pod adresem Salety i sugerowanie, że łączył go romans z dziennikarką, wypowiedziane podczas wizyty w programie "AS Wywiadu" wyemitowanego w telewizji Sportklub w 2012 roku. We wrześniu 2021 został ukarany za prowadzenie pojazdu bez uprawnień na rok zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów. Postępowanie w tej sprawie warunkowo umorzono na trzy lata. MMA-VIP W styczniu 2022 r. podczas konferencji Najman przedstawił Andrzeja Zielińskiego, ps. Słowik, jako nowego szefa ("bossa") swojej federacji MMA-VIP, publicznie ogłaszając początek współpracy z byłym gangsterem. Decyzja wywołała kontrowersje medialne i tym samym wątpliwości sponsorów co do dalszego finansowania działalności federacji. W konsekwencji miasto Kielce wycofało się z organizacji gali MMA-VIP 4, która miała odbyć się w tym mieście 25 lutego 2022. Ostatecznie Najman ogłosił, że kontrowersyjna gala odbędzie się 5 marca 2022 w Wieluniu. Po fali społecznej krytyki (w tym filmów realizowanych przez Krzysztofa Stanowskiego na Kanał Sportowy, które wyświetlono łącznie ponad siedem milionów razy) gala w Wieluniu została jednak odwołana, a Marcin Najman ogłosił, że zorganizuje ją w prywatnej posiadłości. W kulturze masowej W 2009 roku piosenkę o Najmanie nagrał kaliski raper Gorzki. Natomiast w 2011 powstał kolejny utwór o pięściarzu pt. Ballada Najmana, stworzony przez CeZika w ramach jego projektu KlejNuty, który na platformie YouTube ma ok. 4,5 miliona wyświetleń (stan na październik 2021). W związku ze swoją działalnością i kontrowersyjnymi wypowiedziami stał się w środowisku polskich internautów memem internetowym. Osiągnięcia sportowe Kick-boxing 1998: wicemistrz Polski juniorów w kick-boxingu, formuła Light contact (bilans walk w amatorskim kick-boxingu 8-4) 1999: wicemistrz Polski juniorów w kick-boxingu, formuła Light contact (bilans walk w amatorskim kick-boxingu 8-4) 2016: mistrz Europy WKU w wadze ciężkiej, formuła K-1 Boks 1999: zwycięstwo turnieju im. Wincentego Szyińskiego 2001: wicemistrz Małopolski w boksie (bilans walk w boksie amatorskim 4-1) Nagrody i wyróżnienia 2004: laureat plebiscytu na najpopularniejszego sportowca okręgu częstochowskiego 2005: laureat plebiscytu na najpopularniejszego sportowca okręgu częstochowskiego 2006: laureat plebiscytu na najpopularniejszego sportowca okręgu częstochowskiego Lista walk Legenda: TKO – techniczny nokaut, KO – nokaut, UD – jednogłośna decyzja, SD- niejednogłośna decyzja, MD – decyzja większości, PTS – walka zakończona na punkty, RTD – techniczna decyzja sędziów, DQ – dyskwalifikacja Boks Kick-boxing MMA MMA na gołe pięści Publikacje Jerzy Kulej Mój mistrz (2014) ISBN: 978-83-280-0798-7 Ojciec chrzestny polskich freak fightów (2023) ISBN: 978-83-967-4670-2 Przypisy Linki zewnętrzne Lista i statystyki walk w zawodowym boksie Lista i statystyki walk w zawodowym MMA Absolwenci Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie Polscy bokserzy Zawodowi bokserzy wagi ciężkiej Polscy kickbokserzy Sportowcy związani z Częstochową Uczestnicy polskiej edycji Big Brothera Ludzie urodzeni w Częstochowie Urodzeni w 1979 Freak fighterzy Polskie memy internetowe

5529829

https://pl.wikipedia.org/wiki/Ch%C5%82opi%20%28film%202023%29

Chłopi (film 2023)

Chłopi – polski animowany dramat filmowy z 2023 roku w reżyserii DK Welchman (Doroty Kobieli) i Hugh Welchmana. Film jest trzecią (po wersjach z 1922 i 1973 roku) pełnometrażową adaptacją powieści Władysława Reymonta pod tym samym tytułem, ukazującej cykl życia wiejskiego pod koniec XIX wieku. Chłopi są filmem wykonanym tą samą metodą animacji, co Twój Vincent w reżyserii tego samego duetu – nagrane wcześniej przed kamerą kadry zostały powtórnie namalowane farbą olejną na płótnie. Film Chłopi został uhonorowany czterema nagrodami na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych, w tym Nagrodą Specjalną Jury oraz Nagrodą Publiczności. Przeważały pozytywne recenzje, choć kontrowersje budziły kwestie zastosowanej metody animacji malarskiej oraz feministycznego przesłania filmu. Chłopi zostali zgłoszeni jako polski kandydat do rywalizacji o Oscara dla najlepszego pełnometrażowego filmu międzynarodowego. Fabuła Film, podobnie jak powieść Reymonta, jest podzielony na cztery części odpowiadające czterem porom roku. Akcja toczy się na przełomie XIX i XX wieku, w ciągu jednego roku we wsi Lipce. Jesień. Urodziwa, aczkolwiek skromna młoda chłopka Jagna Paczesiówna, mająca talent do tworzenia wycinanek, jest zakochana w Antku Borynie, synu najzamożniejszego chłopa we wsi, Macieja Boryny. Antek ma jednak żonę Hankę, która boleśnie znosi awanse męża do Jagny. Na dodatek Maciej Boryna, wdowiec poszukujący nowej małżonki, decyduje się związać z Jagną i przepisać jej sześć mórg ziemi w posagu. Antek i Hanka z dezaprobatą przyjmują decyzję ojca; po bójce Antka z Maciejem nestor rodziny każe synowi i jego żonie wynieść się z gospodarstwa. Zima. Jagna, mimo że zamężna z Maciejem Boryną, nadal ukradkiem wdaje się w romans z wygnanym Antkiem. Maciej wielokrotnie przyłapuje żonę na schadzce ze swoim synem. Na dodatek Maciejowi kłopotów przysparza decyzja dworu ziemiańskiego, by wyciąć lasy należące do chłopów. Maciej skrzykuje mężczyzn ze wsi do odwetu na ziemianach. Podczas zaciętej walki z ziemiańskimi wysłannikami Maciej zostaje poważnie ranny, za co Antek brutalnie mści się na krzywdzicielu ojca. Walki przerywa wtargnięcie rosyjskich oddziałów pacyfikacyjnych, które aresztują wielu chłopów z Lipców, w tym Antka. Tymczasem Jagna, posądzana o sprowadzenie nieszczęścia na wieś, zmaga się z narastającą izolacją. Wiosna. Maciej, leżąc ranny na łożu, przekazuje ukradkiem Hance schowane pieniądze na potrzeby zapewnienia wyżywienia jej rodziny. Tymczasem Jagna otrzymuje od wójta Piotra propozycję pomocy w uwolnieniu Antka z aresztu; wójt jednak wykorzystuje jej sytuację, upijając ją i nieskutecznie próbując ją zgwałcić. Pewnego dnia Maciej Boryna instynktownie wstaje z łoża, aby obsiać swe pole, lecz w trakcie siewu umiera. Z aresztu wraca Antek, który przejmuje majątek ojca. Antek, dostrzegłszy Jagnę podczas wizyty kolędników, zwabia ją i gwałci. Lato. Jagna, mając już we wsi renomę kobiety rozwiązłej, odrzuca z przekory propozycję związania się z cieślą Mateuszem. Mieszkańcy Lipców naradzają się w sprawie Paczesiówny i decydują o tym, żeby ją wypędzić ze wsi. Antek, jako najważniejsza teraz osoba w okolicy, pozwala mieszkańcom dokonać samosądu. Wzburzeni wieśniacy atakują chałupę, w której ukrywa się Jagna, zrywają z niej odzienie i zaprowadzają na kraniec wsi. Tam poniewierają dziewczynę, obrzucają ją glebą i zostawiają nagą w strugach deszczu. Upokorzona Jagna po pewnym czasie wstaje, obmywa twarz w deszczu i rusza przed siebie. Obsada Źródło: Produkcja Film Chłopi został wyprodukowany przez studio BreakThru Films, pod kierownictwem brytyjskich filmowców Hugh Welchmana i Seana Bobbitta. Za reżyserię filmu odpowiadali Welchman oraz jego żona, Polka Dorota Kobiela (podpisująca się jako DK Welchman). Welchman i Kobiela przedtem razem pracowali nad wykonanym podobną techniką filmem Twój Vincent (2017). Zasadniczy pomysł polegał na tym, żeby historię z pierwowzoru literackiego Władysława Reymonta przedstawić w formie animacji malarskiej. Pomysł na animowaną ekranizację Chłopów zrodził się jeszcze podczas prac nad Twoim Vincentem, gdy Kobiela słuchała książki audio z utworem Reymonta. Kobielę ujęła postać stygmatyzowanej Jagny, ponieważ reżyserka też doświadczyła „przemocy mężczyzny”. Obrazy do filmu były najpierw kręcone kamerą, a następnie rzutowane projektorem na płótno, po czym zatrudnieni malarze pieczołowicie malowali kolejne fazy ruchu. Powstałe wówczas sekwencje animowanych płócien zostały zmontowane w formie filmu. Technika przyjęta przez duet Kobiela – Welchman miała przypominać twórczość młodopolskich artystów, np. Józefa Chełmońskiego, Ferdynanda Ruszczyca i Leona Wyczółkowskiego. Barwy zastosowane w filmie pokrywają się z kolejnymi porami roku (wiosna – dominacja zieleni, lato – wyraziste kolory, jesień – brązy, zima – tonacje biała i niebieska). Na potrzeby filmu zatrudniono ponad 100 malarzy z czterech studiów w Polsce, na Litwie, na Ukrainie i w Serbii, którzy wykonali około 80 tysięcy ręcznie malowanych klatek. W rolę Jagny wcieliła się Kamila Urzędowska, dotychczas występująca w takich filmach, jak Jak zostałem gangsterem. Historia prawdziwa (2019) oraz 25 lat niewinności. Sprawa Tomka Komendy (2020). Jak twierdził Bobbitt, Urzędowska miała w sobie „mieszankę dziewczęcej beztroski, seksapilu i zadziorności”, która pasowała do postaci głównej bohaterki. Borynę zagrał Mirosław Baka, natomiast jego syna – Robert Gulaczyk. Wśród odtwórców ról drugoplanowych znaleźli się między innymi Sonia Mietielica, Maciej Musiał i Julia Wieniawa. Muzykę do Chłopów opracował polski kompozytor i producent muzyczny Łukasz Rostkowski (L.U.C.), który wystylizował ścieżkę muzyczną na rytmy słowiańskie i ludowe. Za zdjęcia odpowiadali Radosław Ładczuk, Kamil Polak i Szymon Kuriata. Kostiumy przygotowała Katarzyna Lewińska. Rozpowszechnianie Pierwszy zwiastun koncepcyjny Chłopów ukazał się w sierpniu 2020 roku. Premiera filmu Kobieli i Welchmana była początkowo zaplanowana na rok 2022. Pierwszy teaser do filmu został jednak udostępniony widzom dopiero w czerwcu 2023 roku. We wrześniu 2023 roku ukazał się oficjalny zwiastun filmu; premierę Chłopów w polskich kinach zaplanowano na 13 października 2023 roku. W międzyczasie film został zaprezentowany w obiegu festiwalowym. Światowa premiera Chłopów odbyła się we wrześniu 2023 roku na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Toronto, gdzie publiczność przyjęła film entuzjastycznie. 19 września 2023 roku utwór zadebiutował w Polsce na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych. Ścieżka dźwiękowa 27 października 2023 w serwisach strumieniowych ukazał się album ze ścieżką dźwiękową do filmu, nagraną przez L.U.C. i RB Film Orchestrę. W Polsce dystrybutorem wydawnictwa jest wytwórnia Agora, zaś poza Polską Milan Records. Na 3 listopada 2023 zapowiedziane jest jego wydanie w wersji fizycznej. Wydanie albumu poprzedziła 6 października 2023 premiera singla „Jesień – tańcuj”, nagranego z gościnnym udziałem Kayah oraz zespołów Dagadana, Laboratorium Pieśni i Tęgie Chłopy. Jego tekst został napisany na podstawie cytatów z Chłopów. Nagranie dotarło do 33. miejsca notowania OLiS – single w streamie najpopularniejszych utworów w serwisach strumieniowych w Polsce. Odbiór Odbiór w Polsce Polscy krytycy odebrali film przeważnie pozytywnie. Michał Walkiewicz z portalu Filmweb pisał, iż „Reymontowska epopeja została skondensowana w eleganckim, dwugodzinnym poemacie. Ożyła na ekranie dzięki artystycznej odwadze graniczącej z szaleństwem”. Łukasz Maciejewski w recenzji dla portalu Interia chwalił ogół obsady aktorskiej, uznając zwłaszcza kreację Soni Mietielicy jako Hanki za „najciekawszą postać w całym filmie”. Anita Piotrowska w recenzji dla „Tygodnika Powszechnego” chwaliła utwór Kobieli i Welchmana za skupienie się na wątku Jagny i „walki o las”, dzięki czemu główna postać „ogniskuje rozmaite ciemne strony polskiej wsi końca XIX wieku, a jej los rezonuje z dzisiejszym »zwrotem ludowym«, szczególnie w wydaniu kobiecym”. Przemysław Bollin w tekście dla Onetu podkreślał, że Chłopi mają wymowę feministyczną i pokazują, jak ciężkie było życie kobiet w XIX wieku: „Gdyby Jagna żyła dziś, szłaby w Strajku Kobiet. We wsi Lipce była bez szans”. Dawid Smyk z portalu Pełna Sala wyrażał odmienną opinię, twierdząc, iż twórcy Chłopów: „nie próbują […] dopisywać do tekstu Reymonta niczego, czego w nim nie ma, uczynić go bardziej feministycznym w służbie manifestu – wystarczy samo postawienie akcentów na tragizm pewnych wątków i bezwzględność społecznych mechanizmów”. Tomasz Raczek ocenił Chłopów znacznie mniej przychylnie, uznając technikę animacji malarskiej za sztuczniejszą niż w Twoim Vincencie i sugerując, że film został poddany obróbce komputerowej. Krytykował też „nijaką” grę Urzędowskiej i innych młodych aktorów. Dorota Kobiela skomentowała zarzuty Raczka jako „oszczercze” i oświadczyła: „Szerzenie takich informacji po tym, kiedy my – twórcy i produkcja filmu opowiedzieliśmy, jak film powstawał, że jest stworzony manualnie, przy użyciu animacji poklatkowej, to jak zarzucanie nam kłamstwa”. Z kolei Agnieszka Graff i Magda Staroszczyk w recenzji dla portalu OKO.press zarzuciły twórcom filmu pominięcie całej „bogatej panoramy społecznej ówczesnej polskiej wsi” i wewnętrznego rozwarstwienia klasy chłopskiej z literackiego pierwowzoru na rzecz estetyzacji krajobrazu wiejskiego. Graff i Staroszczyk kwestionowały też feministyczny przekaz filmu, pisząc, że „z Jagny zrobiono w tym filmie jagnię – istotę pozbawioną sprawczości i mocy – uwiedzioną, niewinnie oskarżoną, wreszcie – sponiewieraną”. O ile u Reymonta Jagna „rozgrywa swą seksualność”, w filmowych Chłopach staje się jedynie „przedmiotem pożądania”. Maciej Kryński z „Krytyki Politycznej” pisał o Chłopach jako „kiczu dla wiecznie aspirującej klasy średniej”, zarzucając twórcom pominięcie najnowszych publikacji historiograficznych z tzw. zwrotu ludowego i skupienie się na powierzchownej lekturze tekstu źródłowego. Piotrowska uznawała Chłopów za „kino o wielkiej kinetyce, pulsujące pierwotnymi emocjami”, którego potencjał jednak burzy nazbyt mimetyczna animacja. Odbiór w krajach anglojęzycznych Zdaniem Christiana Blauvelta z magazynu „IndieWire” Chłopi sygnalizują nowy kierunek w rozwoju sztuki filmowej: „Film zawsze był żarłocznym medium, łapczywie pochłaniającym aspekty innych sztuk i łączącym je w celu stworzenia czegoś nowego; Chłopi wpisują się w tę tradycję, nie tylko łącząc kino aktorskie i animację, ale także wskazując kierunek ewolucji samego malarstwa na potrzeby kina”. Frank Scheck z magazynu „The Hollywood Reporter” przyznawał, że „melodramatyczna fabuła i rozbudowane charakteryzacje są najmniej przekonującym elementem polskojęzycznej adaptacji filmowej”, ale to właśnie brawurowa metoda realizacji filmu sprawia, „jakbyśmy spacerowali po muzeum sztuki wypełnionym arcydziełami, które żyją własnym życiem”. Negatywną recenzję Chłopów napisała z kolei Jessica Kiang z „Variety”, przekonując, iż film Kobieli i Welchmana jest pozbawiony emocji i staroświecki, a na dodatek „pełen przestarzałych archetypów i obserwacji ról płciowych, które są tak osadzone w postfeudalnym, wiejskim środowisku z przełomu XIX i XX wieku, że niewiele nowego mają nam do powiedzenia”. Nagrody i nominacje Po Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych film został zgłoszony jako polski kandydat do rywalizacji o Oscara dla najlepszego pełnometrażowego filmu międzynarodowego. Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Polskie filmy animowane Polskie dramaty filmowe Polskie filmy z 2023 roku Filmowe adaptacje utworów Władysława Reymonta Polskie adaptacje filmowe

15434

https://pl.wikipedia.org/wiki/Korea%20P%C3%B3%C5%82nocna

Korea Północna

Korea Północna, oficjalna nazwa Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna, w skrócie KRLD (kor. 조선민주주의인민공화국, hancha: 朝鮮民主主義人民共和國, MCR Chosŏn Minjujuŭi Inmin Konghwaguk) – państwo w Azji Wschodniej, powstałe w północnej części Półwyspu Koreańskiego po II wojnie światowej na terenach zajętych przez Armię Czerwoną. Oficjalnie według konstytucji Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna jest republiką socjalistyczną. W rzeczywistości jest totalitarną dyktaturą autokratyczną z władzą dynastii Kimów. Graniczy z Chińską Republiką Ludową, Federacją Rosyjską oraz Republiką Korei. Geografia Korea Północna zajmuje północną część Półwyspu Koreańskiego o powierzchni 120 540 km². Od zachodniej strony jej granicę wyznaczają Morze Zachodniokoreańskie (znane lepiej jako Morze Żółte) i Zatoka Zachodniokoreańska, od wschodu – Morze Wschodniokoreańskie (Morze Japońskie). Rzeki Amnok (inaczej Yalu; najdłuższa rzeka Korei, długość 790 km) oraz Tuman-gang (dł. 521 km) wytyczają granicę KRLD z Chinami. Najwyższy punkt Korei Północnej stanowi góra Pektu-san (2744 m n.p.m.). Na północno-wschodnim krańcu państwa przebiega granica z Rosją. Strefę buforową między obiema Koreami stanowi Koreańska Strefa Zdemilitaryzowana (dł. 238 km). Największym miastem Korei Północnej i stolicą tego państwa jest Pjongjang (3 255 388 mieszkańców, 2008). Inne duże miasta to Kaesŏng (308 tys., 2008) tuż przy granicy z Koreą Południową, Sinŭiju (285 tys., 2009) w północno-zachodniej części kraju, przy granicy z Chinami, Wŏnsan (329 tys., 2005) i Hamhŭng (581 tys., 2008) na wschodzie oraz Ch’ŏngjin (329 tys., 2008) na północnym wschodzie. Topografia Europejscy odkrywcy, którzy docierali niegdyś na Półwysep Koreański, określali ukształtowanie geograficzne terytorium Korei jako „morze z huraganami”. Aż 80% terenu Korei stanowią góry i wyżyny, przedzielone głębokimi i wąskimi dolinami. Wszystkie szczyty Półwyspu Koreańskiego, osiągające 2000 m n.p.m., znajdują się na terytorium Korei Północnej. Nadmorskie równiny są szerokie na zachodzie i nieciągłe nad wschodnim wybrzeżem. Zdecydowana większość ludności KRLD żyje właśnie na równinach i nielicznych terenach nizinnych. Najwyższy punkt Korei Północnej stanowi góra Pektu (2744 m n.p.m.). Jest to szczyt pochodzenia wulkanicznego, położony przy granicy z Chinami. Składa się z płaskowyżów położonych na wysokości od 1400 do 2000 m n.p.m. Pasmo gór dzielące północno-wschodnie prowincje Hamgyŏng Północny i Południowy również obfituje w szczyty o podobnej wysokości, z których najwyższy jest wierzchołek Gwanmo-bong (1756 m n.p.m.). Inne duże pasma górskie Korei Północnej to łańcuch Rangrim w północno-środkowej części KRLD (najwyższy szczyt: Wagal-bong, 2260 m n.p.m.) i góry Kangnam wzdłuż granicy chińsko-koreańskiej. Góry Kŭmgang, znane lepiej jako Góry Diamentowe w paśmie gór Taebaek, są znane z przepięknych krajobrazów, które podziwiać mogą nielicznie przybywający do KRLD turyści. W przeciwieństwie do sąsiadów (zwłaszcza z Japonii i północnych Chin), Koreańczykom nie zagrażają trzęsienia ziemi, które Półwysep Koreański nawiedzają rzadko. Klimat W Korei Północnej panuje klimat kontynentalny z czterema wyraźnymi porami roku. Terytorium Korei posiada oznaczenie Dwa w klimatologicznej klasyfikacji Köppena. Zimy są bardzo mroźne i uciążliwe, szczególnie w rejonach górskich i wyżynnych, które stanowią 80% powierzchni kraju. W całym kraju typowe są silne mrozy, pomimo utrzymującej się ładnej, słonecznej na ogół pogody. Wieją tam często silne, północne i północno-zachodnie wiatry znad Syberii. Wywołują one burze śnieżne, które występują na zmianę z ładną pogodą. Śnieg pada średnio przez 37 zimowych dni. Lata są krótkie, lecz gorące i wilgotne. Trwa krótki sezon deszczowy, po koreańsku zwany changma. Ulewne deszcze związane są z monsunami, wiejącymi z południa i południowego wschodu. Monsuny przynoszą wilgotne powietrze znad Pacyfiku. 7 sierpnia 2007 roku najgorsze w skutkach od 40 lat powodzie zmusiły rząd Korei Północnej do zwrócenia się do społeczności międzynarodowej o pomoc humanitarną. Organizacje pozarządowe, takie jak Czerwony Krzyż, wezwały do pilnego zbierania funduszy dla Korei Północnej, gdyż obawiały się katastrofy humanitarnej w tym kraju. Wiosna i jesień w Korei to pory przejściowe. Aura i temperatury są wówczas stosunkowo najprzyjemniejsze. Wiosną występują często susze na zmianę z gwałtownymi powodziami. Co roku, późnym latem i wczesną jesienią Półwysep Koreański nawiedzają także tajfuny. Historia Podział Korei Okres przed 1948 rokiem Do 1905 roku na Półwyspie Koreańskim istniało Cesarstwo Koreańskie. Wtedy to, po zwycięstwie w wojnie rosyjsko-japońskiej, aneksji terytorium Korei dokonała Japonia. Po kapitulacji Japonii w 1945 roku Półwysep Koreański został podzielony przez Związek Radziecki i Stany Zjednoczone na dwie strefy wpływów, oddzielone granicą wzdłuż 38. równoleżnika. Z tego względu kluczową rolę w ustabilizowaniu sytuacji na północ od 38. równoleżnika odegrał właśnie Związek Radziecki. W sierpniu 1945 roku przedstawiciele ZSRR ustanowili w północnej części półwyspu Cywilny Zarząd Okupacyjny, w skład którego weszli przychylni radzieckim władzom działacze lewicowi i komunistyczni. Z kolei od lutego 1946 roku rządy sprawował, opanowany przez komunistów, Tymczasowy Komitet Ludowy Korei Północnej pod wodzą Kim Ir Sena, który w czasie II wojny światowej walczył jako kapitan Armii Czerwonej w Mandżurii. W rzeczywistości państwo było jednak podporządkowane Związkowi Radzieckiemu. Faktyczną władzę w Korei Północnej sprawował radziecki przedstawiciel, a po ogłoszeniu niepodległości pierwszy ambasador ZSRR w Korei Północnej Tierientij Sztykow. Sztykow m.in. przeprowadził popularną wśród ludu reformę rolną z 1946, rozdając ziemie rolnikom. Na południu władzę objął reżim proamerykańskiego Rhee Syng-mana, wspieranego przez ultraprawicowe bojówki antykomunistyczne. 20 lipca 1948 roku Rhee został wybrany przez tamtejsze Zgromadzenie Narodowe na prezydenta Korei Południowej. Politycy z północnej części kraju odmówili udziału w zorganizowanych przez ONZ wyborach z 1948 roku, mających wyłonić władze całej Korei. Ogłoszenie niepodległości przez oba państwa koreańskie Idea podziału stref wpływów na Półwyspie Koreańskim pojawiła się jeszcze w XIX wieku, gdy w 1896 roku została zaproponowana przez delegację Rosji podczas rokowań rosyjsko-japońskich. Po II wojnie światowej Stany Zjednoczone i ZSRR powróciły do tej koncepcji z pewnymi zmianami. Koree Południowa i Północna odpowiednio 15 sierpnia i 9 września 1948 roku ogłosiły niepodległość, roszcząc sobie prawo do administrowania na terenie całego kraju, w granicach dawnego Cesarstwa. W nowo powstałym państwie północnokoreańskim władzę objął Demokratyczny Front na rzecz Zjednoczenia Ojczyzny na czele z Partią Pracy Korei i Kim Ir Senem. W skład bloku weszły też umiarkowane, aczkolwiek sprzyjające komunistom Koreańska Partia Socjaldemokratyczna i Czondoistyczna Partia Czongu. W 1948 przeprowadzano wybory parlamentarne. W rzeczywistości były one farsą – wyniki ustalili Sowieci bez udziału koreańskich komunistów. Określono nie tylko podział miejsc pomiędzy partie, ale nawet ustalono liczbę kobiet, robotników i rolników w nowym parlamencie. W 1948 przyjęto pierwszą Konstytucję Korei Północnej, której tekst zredagowali w Moskwie Stalin i Sztykow. Podział kraju na dwa państwa pogrzebał szanse na pokojowe zjednoczenie, które i tak było praktycznie nierealne. Żaden z rządów nie mógł zgodzić się na scenariusz zjednoczenia proponowany przez drugą stronę. Koreańczycy z Północy chcieli dokonać rewolucji komunistycznej na Południu przy wsparciu tamtejszych działaczy lewicowych i Związku Radzieckiego. Rhee Syng-man chciał likwidacji istniejących na Północy komunistycznych ośrodków władzy. Konflikt doprowadził do wybuchu wojny koreańskiej. W czerwcu 1949 roku z Korei Południowej wycofała się większość jednostek amerykańskiej armii, stacjonującej tam od 1945 roku. To bardzo osłabiło antykomunistyczny reżim, zarówno politycznie, jak i militarnie. Koreę Południową destabilizowały ponadto wewnętrzne walki (propółnocne powstanie Czedżu) i usilne zwalczanie opozycji przez rządzące tam frakcje (południowokoreański rząd więził ponad 30 000 domniemanych komunistów, i około 300 000 podejrzanych o sympatyzowanie z komunistami lub jakimikolwiek grupami opozycyjnymi). Widząc to, Kim Ir Sen zaproponował przywódcy ZSRR, Józefowi Stalinowi, zbrojną napaść na Południe, w celu zaprowadzenia tam siłą komunistycznej władzy. Rozwój radzieckiego programu nuklearnego oraz sukces chińskiej rewolucji Mao Zedonga (który w razie wybuchu wojny na Półwyspie Koreańskim zaproponował wysłanie do walki własnych wojsk) sprawiły, że Kim Ir Sen rozpoczął inwazję na Południe. Wojna koreańska Wojna koreańska była konfliktem zbrojnym między dwiema Koreami – Północną i Południową, rozpoczętym przez Koreę Północną. Wybuch wojny poprzedziły liczne prowokacje na przebiegającej przez 38. równoleżnik granicy obu Korei. Nad ranem 25 czerwca 1950 roku wojska KRLD przekroczyły granicę Południa. Na początku duże sukcesy odnosili nacierający na południe żołnierze Koreańskiej Armii Ludowej. W dwa dni po wybuchu wojny, 27 czerwca 1950 roku, decyzję o zaangażowaniu wojsk amerykańskich w wojnę koreańską podjął ówczesny prezydent Stanów Zjednoczonych, Harry Truman. Jeszcze tego samego dnia Rada Bezpieczeństwa ONZ uchwaliła wysłanie do Korei sił międzynarodowych. Wsparcia militarnego armii Południa udzieliły międzynarodowe siły sformowane pod egidą Organizacji Narodów Zjednoczonych, w skład których wchodzili przede wszystkim Amerykanie. Do 5 września 1950 roku armii Północy udało się zepchnąć broniące się wojska Republiki Korei na maleńki fragment terytorium Półwyspu Koreańskiego wokół miasta Pusan, zamykając siły Korei Południowej i Stanów Zjednoczonych w tzw. worku pusańskim. Obrona trwała do 15 września 1950 i zakończyła się udaną ofensywą wojsk ONZ i Korei Południowej, skoordynowaną z lądowaniem wojsk sprzymierzonych pod Inczon i przełamaniem frontu, co zmusiło wojska Korei Północnej do odwrotu. Losy wojny odwróciły się jeszcze wielokrotnie do zawieszenia broni w lipcu 1953 roku. 25 października 1950 Mao Zedong wprowadził na front kilkusettysięczną armię Chińskich Ochotników Ludowych (ChOL). W okresie od kwietnia do maja 1951 roku wojska chińskie i północnokoreańskie przeprowadziły wielką ofensywę, która załamała się i czerwcowa kontrofensywa ONZ z powrotem przywróciła front na linii Kansas-Wyoming, która do dzisiaj stanowi granicę pomiędzy obydwoma państwami koreańskimi. Od tej pory działania wojenne przyjęły postać wojny pozycyjnej przeplatanej walkami niewielkich oddziałów. Chiny bezskutecznie prosiły o wsparcie ZSRR, Stalin zgodził się jednak jedynie na wysłanie Chińczykom sprzętu wojskowego z czym jednak zwlekał. Polityka ta spowodowana była chęcią utrzymania ZSRR w neutralności. Rządy KRLD i Chin w trakcie działań wojennych otrzymały różnorakie wsparcie ze strony Indii i niektórych państw bloku wschodniego. Działania zbrojne przerwało podpisanie porozumienia rozejmowego 27 lipca 1953 roku (nie był to jednak formalny traktat pokojowy). Rozejm został podpisany przez przedstawicieli Korei Północnej (w osobie Kim Ir Sena jako zwierzchnika armii Korei Północnej), Chin Ludowych (przedstawiciel: Peng Dehuai – dowódca Ochotników Ludowych) oraz Organizacji Narodów Zjednoczonych, reprezentowanej przez głównodowodzącego wojsk Narodów Zjednoczonych, amerykańskiego generała Marka W. Clarka. Nieobecność i brak podpisu przedstawiciela Republiki Korei (czyli Korei Południowej) stanowiły przez długie lata pretekst dla KRLD do odmowy rozpoczęcia rozmów pokojowych z Południem, które dla Koreańczyków z Północy nie było stroną konfliktu. W wyniku wojny zginęło, zostało rannych lub uznano za zaginionych łącznie około 4 milionów ludzi po obu stronach konfliktu. Dokładne straty poniesione przez strony konfliktu i ludność cywilną są trudne do oceny ze względu na zróżnicowanie danych i brak swobodnego dostępu historyków do materiałów archiwalnych, szczególnie północnokoreańskich i chińskich. Według orientacyjnych szacunków, po stronie ONZ i Korei Południowej zginęło 447 tys. osób, 547 tys. zostało rannych. Mniej dokładne obliczenia po stronie północnej mówią o 800 tys. zabitych i rannych, oraz ok. 900 tys. wśród Chińczyków. Nad przestrzeganiem rozejmu czuwali inspektorzy sił rozjemczych (Komisja Nadzorcza Państw Neutralnych) rozmieszczeni po obu stronach tej linii, na północy Polacy oraz Czesi i Słowacy, a na południu Szwajcarzy i Szwedzi. Siedzibą delegacji Polski i Czechosłowacji była miejscowość Panmundżom. Po szykanach amerykańskich w 1956 roku Szwedzi zwinęli swoje posterunki. W przypadku Czechosłowacji (potem Czech) i Polski po zmianach politycznych w 1989 roku, władze KRLD zaczęły także szykanować ich przedstawicieli tak, że ci w końcu wyjechali. Do dziś polska delegacja, od 1996 roku złożona z zaledwie 2 żołnierzy (z reguły generała brygady i pułkownika) doraźnie, 3 lub 4 razy do roku przyłącza się do pracujących w zmarginalizowanej komisji Szwedów i Szwajcarów, wizytujących linię demarkacyjną. Od 2018 r. szefem polskiej delegacji jest płk Andrzej Różyński. W najważniejszym okresie istnienia KNPN, tuż po zakończeniu wojny koreańskiej, w latach 1953–1955 polska delegacja do Komisji liczyła ok. 300 osób. Na mocy porozumienia do dziś oba państwa koreańskie formalnie znajdują się w stanie wojny. Pokój trwa tylko dzięki zawieszeniu broni. Z powodu napiętej sytuacji oba państwa koreańskie zostały przyjęte do Organizacji Narodów Zjednoczonych dopiero 17 września 1991 roku. 26 maja 2009 roku władze KRLD dokonały jednostronnego wypowiedzenia porozumienia rozejmowego. W pierwszych latach po zakończeniu wojny koreańskiej W polityce wewnętrznej wojna stała się pretekstem dla Kim Ir Sena do likwidacji opozycji i militaryzacji kraju. Po zakończeniu działań wojennych następowała stopniowa odbudowa KRLD ze zniszczeń. Od 1954 roku w gospodarce wprowadzono centralne planowanie, a priorytet miał rozwój ciężkiego przemysłu. Sytuacja polityczno-gospodarcza KRLD pozostała skomplikowana ze względu na stopniowo zachodzący rozłam radziecko-chiński i na skutek zerwania z polityką stalinizmu przez Nikitę Chruszczowa na XX Zjeździe KPZR. Bierne stanowisko ZSRR już w okresie wojny koreańskiej znacznie wpłynęło na osłabienie wpływów sowieckich na osobę Kim Ir Sena i Partię Pracy. Wzajemne relacje pogorszyły się jeszcze bardziej po tym, gdy Chruszczow wezwał Kim Ir Sena do Moskwy latem 1956 roku, a na miejscu udzielił nagany w związku z nieprzeprowadzeniem procesu destalinizacji w jego kraju. Wkrótce protesty przeciwko stalinizmowi w Korei rozpoczęły się w samej partii rządzącej – 30 sierpnia 1956 czołowy działacz Partii Pracy Choe Chang-ik wygłosił przemówienie, atakując Kima za nadmierne skupienie w swoich rękach władzy i skupienie gospodarki na przemyśle. W odpowiedzi na krytykę Kim obiecał przeprowadzić reformy, do których jednak nigdy nie doszło, a opozycja partyjna została usunięta z organów władzy. Położenie KRLD polepszyło rozpoczęcie się rozłamu sowiecko-chińskiego. W trakcie rozłamu Kim manewrował pomiędzy oboma socjalistycznymi mocarstwami. W 1961 roku podpisał traktat o przyjaźni i wzajemnej współpracy z Zhou Enlai, a następnie udał się do ZSRR i podpisał podobny traktat. Od 1962 roku w kwestiach ideologicznych poparł Komunistyczną Partię Chin. Zwłaszcza po XXII Zjeździe KPZR, Partia Pracy skrytykowała sowieckich przywódców za rewizjonistyczną politykę, oraz za teorię Chruszczowa o pokojowym współistnieniu. W 1962 roku Korea Północna poparła Chiny w wojnie z Indiami oraz skrytykowała wycofanie się ZSRR z kryzysu kubańskiego. Związek Radziecki odpowiedział odcinając pomoc dla KRLD, przyczyniając się do poważnego osłabienia przemysłu Korei Północnej. Pomocy nie mogły udzielić także Chiny, pogrążone w chaosie rewolucji kulturalnej. Rewolucja kulturalna spowodowała w końcu wycofanie się Korei z poparcia dla Chin, zarzucając Mao dogmatyzm i lekkomyślność, a nawet oskarżając o przyjęcie „teorii permanentnej trockistowskiej rewolucji”, która była uważana za poważną herezję w świecie komunistycznym. Przyjęcie idei dżucze Ideologiczny spór zarówno z KPZR, jak i KPCh ostygł w przeciągu lat 60. Kierownictwo Partii Pracy ostatecznie zachowało neutralność w konflikcie między mocarstwami. Neutralność poskutkowała uruchomieniem w 1966 roku programu dżucze, mającego doprowadzić KRLD do zupełnej samowystarczalności i niezależności. W 1968 roku KRLD wzięła do niewoli amerykański okręt wojenny USS Pueblo. Zatrzymanie okrętu wojennego dowodzi, że Kim Ir Sen realizował własną strategię zimnej wojny, niezależną od ZSRR i Chin. W 1975 roku KRLD, chcąc po raz kolejny zademonstrować swoją niezależność, przystąpiła do Ruchu państw niezaangażowanych. W tym czasie w KRLD zaczął rozbudowywać się kult jednostki Kima, a coraz większą rolę w rządzącej partii zaczęła mieć rodzina przywódcy. Pod koniec lat 60. powrócił problem relacji Południe – Północ. W dalszym ciągu w Korei Południowej stacjonowały wojska amerykańskie a granice Korei dzielił szeroki na cztery i długi na 238 kilometrów pas niezamieszkanej ziemi – strefa zdemilitaryzowana. Jej środkiem biegła linia demarkacyjna. W 1968 roku doszło do wzajemnych starć między siłami KRLD a Koreą Południową i Stanami Zjednoczonymi, w wyniku których po obu stronach poległo kilkuset żołnierzy. Od 1971 roku ruszyły negocjacje międzykoreańskie. W latach 80. rząd KRLD podpisał z Koreą Południową układ o pojednaniu i nieagresji. Współcześnie Gospodarka północnokoreańska do późnych lat 70. była uznawana za silniejszą od południowokoreańskiej. Poważne kłopoty zaczęły się w latach 90., kiedy silnym ciosem okazał się rozpad ZSRR i związane z tym zerwanie strategicznych umów handlowych. Rozwiązanie ZSRR skłoniło KRLD do nieznacznej liberalizacji gospodarki. W 1991 roku z inicjatywy Kima powstała Specjalna Strefa Ekonomiczna Rajin-Sonbong, znajdująca się przy granicy z Chinami i Rosją. Równocześnie Kim stale rozwijał armię, która w 1992 roku liczyła już milion żołnierzy. Na podstawie Rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 702 z 8 sierpnia 1991 roku Korea Północna została członkiem ONZ. W lipcu 1994 Kim Ir Sen zmarł na atak serca – faktycznym przywódcą Korei Północnej stał się jego syn Kim Dzong Il. Rządy Kim Dzong Ila Po objęciu przez niego funkcji przewodniczącego partii rozpoczął się kurs zmian ideologicznych, a już w maju 1998 roku po raz pierwszy poinformowano o doktrynie Songun, która trzy lata później została oficjalnie przyjęta jako doktryna partyjna. W latach 90. XX wieku rząd KRLD musiał zmierzyć się z klęską głodu, która ogarnęła kraj w latach 1995–1999. Kim po coraz większych problemach żywnościowych zwrócił się o pomoc do ONZ. Pomoc humanitarną udzieliły takie organizacje międzynarodowe jak: Cap Anamur, Lekarze bez Granic, Oxfam, Action Internationale Contre la Faim i CARE. Pomoc humanitarna została wstrzymana na skutek wprowadzenia zakazu dostarczania żywności bezpośrednio do mieszkańców. W 1998 roku rząd przyjął też nową wersję konstytucji. Kolejną konstytucję przyjęto w 2009 roku. Nowa wersja konstytucji posiada sześć artykułów więcej niż poprzednia z 1998 roku. Sekcja 2 Rozdziału VI „Przewodniczący i Narodowa Komisja Obrony” jest całkowicie nowa, a w artykułach 29 i 40 (odpowiednio Ekonomia i Kultura) słowo „komunizm” zostało usunięte, co stanowi część północnokoreańskiej polityki wycofania się z odwołań do tej ideologii. Po śmierci Kim Dzong Ila (17 grudnia 2011) nowym przywódcą partii i państwa ogłoszony został jego syn Kim Dzong Un, który był przez Kim Dzong Ila mianowany na następcę, mimo tego, iż zgodnie z zasadami panującymi w Korei Północnej, w której od przejęcia władzy przez Kim Ir Sena panuje zasada dynastii, władzę powinien przejąć Kim Dzong Nam. Nie został mianowany władcą, ponieważ został zatrzymany na lotnisku w Japonii, gdzie miał fałszywy paszport, w którym w języku mandaryńskim widniało fałszywe nazwisko 胖熊 (transkrypcja pàng xióng), co dosłownie oznacza w języku polskim Gruby Misiu. Przez ten incydent nie mógł przejąć władzy w KRL-D. Po tym zdarzeniu Kim Dzong Nam krytykował brata i swojego zmarłego ojca – mówił, że Jeżeli w Korei Północnej panuje reżim dynastyczny, to powinienem przejąć władzę. Rządy Kim Dzong Una Pogrzeb Kim Dzong Ila odbył się 28 grudnia 2011 roku. Po tym zdarzeniu Kim Dzong Un faktycznie przejął władzę. Kraj pogrążył się w żałobie. Na pogrzebie panowała zbiorowa histeria. Ludzie masowo rozpaczali, lecz wiele wątpliwości co do prawdziwej żałoby Koreańczyków, wywołały nagrania z wystawienia ciała władcy. Eksperci u wielu ludzi zamiast żałoby zauważali spazmy lękowe. Nagrania z tego wydarzenia obiegły cały świat. W 2012 roku Kim Dzong Un ogłosił reformy ekonomiczne, w ramach których powstały wspólne z Chinami projekty gospodarcze. Prowadzona przez przywódcę polityka gospodarcza miałaby prowadzić do zwiększenia dostępności produktów krajowych i napędzenia handlu międzynarodowego z Koreą Północną. Miały one „otworzyć” Koreę Północną na świat. W programie reform było zawarte, że państwowe spółki nie będą musiały całego kapitału odprowadzać do państwa, lecz będą mogły jego część zachować. W 2013, tuż po objęciu rządów przez Kim Dzong Una, ONZ po raz pierwszy poruszyło problem praw człowieka w Korei. Opublikowany w 2014 roku raport zawierał informacje, że około 200 tysięcy Koreańczyków przetrzymywanych jest w obozach pracy, w których dochodzi do nieludzkich tortur i eksperymentów na ludziach. Zostały one porównane do nazistowskich obozów zagłady. W raporcie były zawarte informacje, że minimum 3 miliony Koreańczyków cierpiało z powodu głodu, który często zmuszał ich do kanibalizmu. W raporcie zawarto informacje, że Korea Północna zaopatruje w broń organizacje terrorystyczne typu ISIS, fałszuje dolary amerykańskie, eksportuje na cały świat narkotyki, panuje tam skrajna korupcja, nie istnieje wolność słowa, kobiety są sprzedawane za granicę, łamane są ich prawa. 12 lutego 2013 Korea Północna przeprowadziła podziemną próbę jądrową. Od tamtej pory stosunki Korei Północnej z USA i z Koreą Południową stały się bardzo napięte. Szczególnie napięcie na linii Pjongjang – Seul wzrosło w maju 2015 roku, gdy Kim Dzong Un zagroził atakami na flotę południowokoreańską. 25 marca 2015 roku ONZ potępiła porwania cudzoziemców w Korei Północnej. 27 marca 2015 ONZ przyjęła rezolucję potępiającą porwania cudzoziemców na terenie Korei Północnej. 20 sierpnia 2015 o godzinie 17:00 czasu lokalnego (08:30 czasu polskiego) siły Korei Północnej ostrzelały Koreę Południową. Do rządu w Seulu dotarła wiadomość o postawieniu przez Koreę Północną ultimatum – zażądano wstrzymania puszczania propagandowych komunikatów nadawanych przez Seul na granicy łączącej oba państwa, na spełnienie dano 48 godzin. Korea Południowa odpowiedziała ogniem artyleryjskim kalibru 155 mm z dział samobieżnych. Władze Korei Południowej również oskarżyły Pjongjang o podłożenie min, które eksplodowały 4 sierpnia, raniąc dwóch żołnierzy w czasie rutynowego patrolu. Jeden z nich stracił obie nogi, a drugi – jedną. 6 stycznia 2016 roku w Korei Północnej miała miejsce kolejna próba jądrowa (przez rząd w Pjongjangu nazwana próbą małej bomby wodorowej). Wywołała ona trzęsienie ziemi o sile 5,1 w skali Richtera. Próbę odnotowały obserwatoria sejsmologiczne w Stanach Zjednoczonych, Japonii, Chinach oraz Korei Południowej. Rząd południowokoreański podał w wątpliwość to, że była to próba wodorowa. Podział administracyjny Od 2005 roku w Korei Północnej są dwa miasta bezpośrednio administrowane przez rząd (kor. Chikhalsi; 직할시; 直轄市), trzy regiony specjalne oraz dziewięć prowincji. Miasta administrowane centralnie Pjongjang (P’yŏngyang Chikhalsi); 평양직할시; 平壤直轄市 Rasŏn (Rajin-Sŏnbong Chikhalsi) (라선(라진-선봉)특별시; 羅先 (羅津-先鋒) 特別市) Regiony specjalne Obszar Przemysłowy Kaesŏng (Kaesŏng Kong-ŏp Chigu; 개성공업지구; 開城工業地區) Turystyczny Region Kŭmgangsan (Kŭmgangsan Kwangwang Chigu; 금강산관광지구; 金剛山觀光地區) Specjalny Region Administracyjny Sinŭiju (Sinŭiju T'ŭkbyŏl Haengjeonggu; 신의주특별행정구; 新義州特別行政區) Prowincje Chagang (Chagang-do; 자강도; 慈江道) Hamgyŏng Północny (Hamgyŏng-pukto; 함경북도; 咸鏡北道) Hamgyŏng Południowy (Hamgyŏng-namdo; 함경남도; 咸鏡南道) Hwanghae Północne (Hwanghae-pukto; 황해북도; 黃海北道) Hwanghae Południowe (Hwanghae-namdo; 황해남도; 黃海南道) Kangwŏn (Kangwŏndo; 강원도; 江原道) P’yŏngan Północny (P’yŏngan-pukto; 평안북도; 平安北道) P’yŏngan Południowy (P’yŏngan-namdo; 평안남도; 平安南道) Ryanggang (Ryanggang-do; 량강도; 兩江道) Największe miasta Polityka Ustrój polityczny Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna to republika socjalistyczna z jednoizbowym parlamentem, Najwyższym Zgromadzeniem Ludowym. W NZL zasiada 687 deputowanych. Są oni wybierani w drodze bezpośredniego, ogólnego, równego, tajnego głosowania na 5-letnią kadencję. Izba działa w systemie sesyjnym. Sesje zwykłe zwoływane są przez Prezydium NZL. Nadzwyczajne obrady mogą zostać zwołane również przez Prezydium lub na wniosek co najmniej ⅓ ogólnej liczby deputowanych. Do uznania sesji NZL za ważną potrzebne jest kworum co najmniej ⅔ ogólnej liczby deputowanych. Przewodniczącym Prezydium Najwyższego Zgromadzenia Ludowego KRLD jest obecnie Ch’oe Ryong Hae. Zarówno czynne, jak i bierne prawo wyborcze obywatele Korei Północnej nabywają w wieku 17 lat. Korea Północna, mimo istnienia trzech partii politycznych, jest de facto państwem o ustroju jednopartyjnym, rządzonym przez Demokratyczny Front na rzecz Zjednoczenia Ojczyzny z Partią Pracy Korei na czele. Pozostałe partie wchodzące w skład Frontu to Koreańska Partia Socjaldemokratyczna i Czundoistyczna Partia Czongu. Władza sprawowana jest w sposób totalitarny w oparciu o stworzoną przez Kim Ir Sena ideę dżucze, zakładającą niezależność państwa w budowie socjalizmu. Formalnie idea dżucze stała się państwową ideologią KRLD po wpisaniu jej do konstytucji w 1972 roku, jednak po raz pierwszy została wyłożona przez Kim Ir Sena już pod koniec 1955 roku. Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna nie jest więc państwem komunistycznym, a od 2009 roku władze Korei Północnej rozpoczęły wykreślanie odniesień sugerujących komunistyczny ustrój i charakter państwa z konstytucji oraz z innych oficjalnych dokumentów. Korea Północna jest państwem, w którym istnieje kult jednostki w odniesieniu do przywódców państwa. Zmarłemu w 1994 roku Kim Ir Senowi nadano tytuł Wiecznego Prezydenta. Protokolarne funkcje głowy państwa (na przykład przyjmowanie listów uwierzytelniających od przyjeżdżających do Korei Północnej ambasadorów) pełni Ch’oe Ryong Hae, przewodniczący parlamentu. Praktyczną władzę pełnili w praktyce przedstawiciele klanu Kimów. Polityka zagraniczna Stosunki międzykoreańskie Na mocy porozumienia rozejmowego z 27 lipca 1953 do dziś oba państwa koreańskie formalnie znajdują się w stanie wojny. Pokój trwa tylko dzięki zawieszeniu broni, a obie Koree wzdłuż 38. równoleżnika utrzymują najbardziej ufortyfikowaną granicę międzypaństwową na świecie. W 1998 roku klęska gospodarcza KRLD z lat 90., w związku z którą Korea Południowa zgodziła się wesprzeć północnego sąsiada, przyczyniła się do polepszenia stosunków dyplomatycznych z Koreą Południową. W 2000 roku Kim Dzong Il spotkał się w stolicy KRLD z prezydentem Korei Południowej Kim Dae-jungiem, w trakcie spotkania podpisano deklarację przewidującą rozwój współpracy; dzięki tej deklaracji zapoczątkowano m.in. spotkania rozłączonych przez wojnę koreańską rodzin. Rząd Południa określił politykę prowadzoną względem Północy do 2008 roku mianem tzw. słonecznej polityki. W 2002 roku rządy obu Korei utworzyły wspólny Obszar Przemysłowy Kaesŏng. Po objęciu w Stanach Zjednoczonych rządów przez George’a Busha i ogłoszeniu przez niego rewizji polityki względem Korei Północnej doszło też do pogorszenia stosunków między obiema Koreami, m.in. zaczęły występować przerwy w kontaktach dyplomatycznych, a w połowie 2002 roku miało miejsce poważne starcie okrętów obu Korei. Pomimo problemów starano się utrzymać dobre stosunki, kontynuując dotychczasowe inicjatywy. Na początku 2009 roku relacje międzykoreańskie stały się bardzo napięte. Korea Północna wypowiedziała niektóre porozumienia z sąsiadami, rozmieściła przy granicy z Południem nowe rakiety, a także groziła Stanom Zjednoczonym i Korei Południowej, by nie ingerowały w zaplanowane wystrzelenie północnokoreańskiego satelity, Kwangmyŏngsŏng-2. Stosunki międzykoreańskie skomplikowały się jeszcze bardziej po zatopieniu należącej do południowokoreańskiej marynarki wojennej korwety Cheonan, 26 marca 2010 roku. Zginęło 46 marynarzy. Międzynarodowa komisja ekspertów 20 maja 2010 roku jednoznacznie orzekła, że do tragedii doszło po, dokonanym z premedytacją, zatopieniu okrętu przez torpedę wystrzeloną z Korei Północnej. Władze KRLD stanowczo zaprzeczyły tym oskarżeniom. Prezydent Korei Południowej Lee Myung-bak zapowiedział nałożenie na Północ sankcji ekonomicznych za atak. W marcu 2013 roku Korea Północna zerwała wszystkie układy o nieagresji z Koreą Południową, wyłączyła gorącą linię telefoniczną i zamknęła międzykoreańskie przejście graniczne w Panmundżom w reakcji na uchwalenie przez Radę Bezpieczeństwa ONZ nowych sankcji wobec Korei Północnej, które natomiast były reakcją na kolejną próbną eksplozję nuklearną. Na początku 2018 roku stosunki polityczne uległy nagłej poprawie. 27 kwietnia 2018 roku przywódca KRLD Kim Dzong Un i prezydent Korei Południowej Moon Jae-in spotkali się razem w Domu Pokoju w Panmundżom. Przedstawiciele półwyspu postanowili przeprowadzić całkowitą denuklearyzację Korei i podpisać traktat pokojowy, który miałby skończyć wojnę koreańską. Stosunki z Chińską Republiką Ludową i Federacją Rosyjską Najbliższe i najcieplejsze relacje dyplomatyczne Korea Północna utrzymuje z Chińską Republiką Ludową i Rosją. Upadek komunizmu w Europie Środkowo-Wschodniej, a szczególnie problemy polityczne i gospodarcze Rosji po rozpadzie Związku Radzieckiego, spowodowały drastyczne ograniczenie pomocy tego państwa dla KRLD. W latach 90. ChRL pomimo kryzysu kontynuowała wspieranie Korei Północnej na podobnym poziomie, jak w poprzedniej dekadzie. Na prośbę władz ChRL, w 2007 roku Korea Północna rozpoczęła wznoszenie muru i ogrodzeń z drutu kolczastego na niektórych odcinkach granicy koreańsko-chińskiej, by utrudnić obywatelom swojego kraju nielegalne przekraczanie granicy, często w celu ucieczki do Korei Południowej. Oprócz ChRL, sojusznikami KRLD w Azji są przede wszystkim inne socjalistyczne państwa tego kontynentu – Wietnam, Laos, a także Kambodża. Większość państw utrzymujących stosunki dyplomatyczne z Koreą Północną nie ma ambasady w Pjongjangu. Ich interesy reprezentują akredytowani ambasadorowie z placówek w Pekinie lub Seulu. Stosunki z Polską Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna utrzymywała niezbyt ożywione kontakty polityczne z PRL. W 1951 r. z ogarniętej wojną Korei przywieziono do Polski 1500 dzieci-sierot, które w 1959 r. musiały powrócić do Korei ze względu na trwającą w Polsce odwilż polityczną, która nie podobała się Pjongjangowi. Obecnie relacje są dość chłodne. Ambasadorem KRLD w Warszawie od 17 listopada 1998 roku był młodszy, przyrodni brat Kim Dzong Ila, Kim P'yŏng Il – syn Kim Ir Sena z drugiego małżeństwa z Kim Sŏng Ae. Od 24 marca 2015 roku funkcję tę pełni Geun Ri. Polska jest jednym z kilku państw europejskich (obok Bułgarii, Czech, Niemiec, Szwecji i Wielkiej Brytanii), które mają swoją ambasadę w stolicy KRLD, Pjongjangu. Od 26 czerwca 2014 roku ambasadorem RP w Korei Północnej jest Krzysztof Ciebień. Polska utrzymuje kontakty gospodarcze z KRLD m.in. poprzez Koreańsko-Polskie Towarzystwo Żeglugowe Chopol, które jest jedyną firmą z polskim kapitałem funkcjonującą w Korei Północnej. Firma posiada także biuro w Gdyni. Stosunki z Malezją W 2003 roku oba państwa otworzyły ambasady, a w 2009 roku Malezja jako jedyne państwo umożliwiła obywatelom Korei Północnej ruch bezwizowy. Od tego czasu w Malezji pracowało ok. 300 północnokoreańskich górników. Rosły także obroty handlowe, które w 2015 roku sięgnęły 22,5 mln dolarów. Początkiem kryzysu w stosunkach dwustronnych stał się zamach na Kim Dzong Nama, który przeprowadzono w Kuala Lumpur 13 lutego 2017 roku. Stosunki z innymi państwami W latach zimnej wojny Korea prowadziła niezależną politykę i pomimo nominalnie socjalistycznego charakteru państwa nie utrzymywała bliższych relacji z blokiem wschodnim. Jedynymi bliższymi komunistycznymi partnerami KRLD pozostawały Niemiecka Republika Demokratyczna rządzona przez Ericha Honeckera i Jugosławia Josipa Broz Tity, w latach 70. do tego grona dołączyła Rumunia Nicolae Ceaușescu. Ceaușescu po wizycie w azjatyckim kraju i powrocie do Rumunii zaczął nawet wprowadzać elementy polityki zainspirowane ideą dżucze. Korea nawiązała w tamtych latach bliższe relacje z państwami arabskimi i nieznacznie wsparła je militarnie w czasie wojny Jom Kipur, którą Arabowie toczyli z Izraelem. W latach 80. XX wieku ważnym sojusznikiem Korei Północnej stał się Iran, od którego Korea zakupiła technologie atomowe oraz wsparła Irańczyków materialnie w trakcie wojny z Irakijczykami. Innym cennym sojusznikiem KRLD w regionie Bliskiego Wschodu był Pakistan. Korea Północna według części informacji wysłała swój personel do Syrii, gdzie wsparł on budowę syryjskiego programu atomowego. Kim Dzong Il wsparł następnie rząd Syrii w trakcie wojny domowej w tym kraju. Rząd Kim Ir Sena nawiązał współpracę wojskową z kilkoma państwami Afryki, w tym z Zimbabwe, którego to armię trenowali północnokoreańscy oficerowie. Programy atomowy i kosmiczny 7 maja 2005 roku amerykański satelita szpiegowski odkrył przypuszczalne przygotowania do pierwszego testu broni nuklearnej KRLD. Jak wynika ze zdjęć, Korea Północna przygotowywała się do testów podziemnych. 10 lipca 2005 roku północnokoreańskie władze zakomunikowały, że posiadają broń nuklearną oraz zerwały rozmowy sześciostronne, tłumacząc swoją decyzję „nieczystymi intencjami” Stanów Zjednoczonych. Pierwszą próbę jądrową w KRLD przeprowadzono 9 października 2006 roku. Ładunek miał moc ok. 4 kiloton. Sankcje uchwalone 17 października 2006 roku przez Radę Bezpieczeństwa ONZ w następstwie północnokoreańskiej próby jądrowej (Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1718) Koreańczycy z Północy uznali za wypowiedzenie wojny. Druga podziemna próba jądrowa ładunku o mocy ok. 20 kiloton została przeprowadzona 25 maja 2009 roku, około godziny 2:15 czasu polskiego, jednocześnie z próbą rakiet średniego zasięgu. Druga próba jądrowa stanowiła pogwałcenie rezolucji ONZ nr 1718. W związku z rozwijaniem przez KRLD programu nuklearnego prowadzone były rozmowy sześciostronne, których uczestnikami są przedstawiciele rządów obu państw koreańskich, Rosji, Chińskiej Republiki Ludowej, Japonii i Stanów Zjednoczonych. 17 lipca 2007 roku inspektorzy Organizacji Narodów Zjednoczonych dokonali inspekcji w pięciu ośrodkach badań atomowych w Korei Północnej. W lipcu 2007 rząd wyłączył reaktor i od tego momentu rozpoczęła się denuklearyzacja KRLD w zamian za pomoc gospodarczą od Korei Południowej. 5 listopada 2007 amerykańscy wysłannicy rozpoczęli pracę nad wygaszaniem reaktora, a 27 czerwca 2008 20-metrowa chłodnia kominowa reaktora została wysadzona w powietrze w obecności licznej grupy dziennikarzy i dyplomatów. Zniszczenie charakterystycznej budowli było symbolem zakończenia rozmów nad przerwaniem koreańskiego programu zbrojeń nuklearnych. Do rozwijania programu atomowego powrócił Kim Dzong Un, w okresie rządów którego miały miejsce kolejne próby jądrowe (m.in. 12 lutego 2013 oraz 6 stycznia 2016). Dużą inwestycją rządu KRLD jest północnokoreański program kosmiczny, w ramach którego otworzono Kosmodrom Sohae. Znajduje się on w prowincji P’yŏngan Północny, nad brzegiem Morza Żółtego. Budowa kosmodromu rozpoczęła się w latach 90., jednak nabrała przyspieszenia około 2008 r., a została ukończona w 2011 roku. Siły zbrojne Siły zbrojne Korei Północnej stanowi Koreańska Armia Ludowa. W jej skład wchodzi pięć rodzajów sił: wojska lądowe, marynarka wojenna, lotnictwo, dowództwo artylerii i dowództwo operacji specjalnych. Według danych Departamentu Stanu USA, Koreańska Armia Ludowa jest piątą pod względem liczebności armią świata, z łączną liczbą żołnierzy i oficerów w służbie czynnej wynoszącą ok. 1 200 000 osób. Tym samym wśród obywateli KRLD, jedna piąta mężczyzn w przedziale wiekowym 17–54 lata służy w siłach zbrojnych. Z taką liczebnością żołnierzy jest najbardziej zmilitaryzowanym państwem świata, biorąc pod uwagę odsetek obywateli w czynnej służbie wojskowej. Według oficjalnych informacji, podanych przez północnokoreańskie media, w 2009 roku wydatki Korei Północnej na wojsko miały wynieść 15,8% budżetu państwa. Koreańska Armia Ludowa posiada bardzo duży i zróżnicowany arsenał sprzętu i wyposażenia na wypadek działań wojennych, w tym: 4060 czołgów, 2500 transporterów opancerzonych, 17 900 stanowisk artylerii (w tym moździerzy), 11 000 stanowisk obrony przeciwlotniczej. Marynarka wojenna KAL posiada 915 jednostek pływających różnego typu. Ponadto w lotnictwie KRLD służy 1748 statków powietrznych. W skład arsenału północnokoreańskich sił zbrojnych wchodzi także około 10 tysięcy pocisków przeciwpancernych i ręcznych systemów obrony przeciwlotniczej. Siły specjalne i rozpoznawcze liczą według różnych źródeł, od 88 do nawet 200 tysięcy żołnierzy. Koreańska RLD posiada arsenał broni chemicznej, biologicznej i jądrowej. W Korei Północnej mocno rozwijany jest przemysł zbrojeniowy. Eksporter broni i systemów rakietowych. W kwietniu 2009 roku ONZ wskazała Koreańskie Przedsiębiorstwo Górnictwa i Rozwoju Handlu (ang. Korea Mining and Development Trading Corporation, KOMID) jako główny podmiot w handlu bronią prowadzonym przez KRLD, oraz jako najważniejszego eksportera tej broni za granicę. Ważnym ogniwem dla północnokoreańskiej zbrojeniówki jest także przedsiębiorstwo Korea Ryonbong. Siły zbrojne satrapii dysponują pociskami rakietowymi o zasięgu ponad 1000 km. Gospodarka W latach 60. i 70. XX wieku, przy pomocy centralnie sterowanej ekonomii, Korei Północnej udawało się utrzymać względnie wysoki wzrost gospodarczy. Gospodarka północnokoreańska do późnych lat 70. była silniejsza od gospodarki Południa. Gospodarcze kłopoty zaczęły się w latach 90., gdy Korea straciła cenne źródło umów handlowych jakim był ZSRR. Współcześnie Korea Północna ma najniższy na świecie wskaźnik wolności gospodarczej co spowodowane jest tym, że opiera się ona na autarkicznej doktrynie dżucze. Gospodarka Korei Północnej jest współcześnie podporządkowana produkcji wojskowej. Na produkcję wojskową przeznaczane jest około 25% PKB, a 20% mężczyzn w wieku 17–54 lat pozostaje w czynnej służbie wojskowej. W przeszłości na produkcję wojskową Korea przeznaczała powyżej 30% PKB. W dwóch obecnie istniejących na świecie państwach z gospodarką centralnie planowaną, zarówno w Korei Północnej, jak i na Kubie, państwowe zakłady przemysłowe wytwarzają przeważającą ilość obecnych na tamtejszych rynkach dóbr. Struktura gospodarki składa się w 47,8% z przemysłu, 31,5% z usług i 20,7% z rolnictwa (stan na 2010 rok). Tamtejszy rząd prowadzi politykę izolacji – odmawia uczestniczenia w międzynarodowym handlu i publikowania danych ekonomicznych, limitując w ten sposób ilość dostępnych na ten temat informacji. Dane ekonomiczne takie jak bilans handlowy KRLD są szacowane przez zagraniczne ośrodki na podstawie liczb publikowanych przez państwa, z którymi Korea Północna prowadzi wymianę gospodarczą. W latach 1999–2009 przyrost PKB Korei Północnej oscylował między wartościami −3% i 3,7%. W latach 2009–2010 spadł odpowiednio o 0,9% i 0,5%. PKB Korei Północnej (30 bilionów wonów) jest około 40 razy mniejsze od PKB Korei Południowej (1,173 biliarda wonów). Rozwój gospodarczy utrzymuje się na poziomie 1–3% rocznie od 2000: Ogromne środki są w gospodarce Korei Północnej pochłaniane przez ręczne sterowanie kluczowymi inwestycjami przez przywódców partyjnych. Życzenia Kim Ir Sena czy Kim Dzong Ila są traktowane jako polecenia (gyoshi, bang zim), których naruszenie jest traktowane jako złamanie dyscypliny partyjnej, nawet jeśli są wzajemnie sprzeczne lub absurdalne z inżynierskiego lub ekonomicznego punktu widzenia. Do tego typu inwestycji należą nieukończony monumentalny hotel Ryugyŏng, kombinat przemysłowy Dae An, fabryka samochodów Pyeonghwa (znana z fatalnej jakości kopii Mercedesa pod nazwą Kaengsaeng), farma Hwanghae Namdo. Inwestycje te były rozpoczynane w wyniku decyzji politycznej lub ideologicznej (wykazanie wyższości gospodarki socjalistycznej), kosztem setek milionów dolarów i bez szans na faktyczne uruchomienie – na przykład północnokoreańska sieć energetyczna nie dysponowała mocą odpowiednią do zasilania kombinatu Dae An. Korea Północna posiada znaczne zasoby surowców mineralnych. Na świecie jest 18. największym producentem żelaza i cynku. 22. miejsce pod względem posiadanych złóż węgla. Jest również 15. największym producentem fluorytu i 12. co do wielkości producentem miedzi i soli w Azji. Inne duże zasoby naturalne używane w produkcji to ołów, wolfram, grafit, magnezyt, złoto, piryty i energia wodna. Centralnie planowana gospodarka prowadzi oficjalnie darmową dystrybucję racji żywnościowych, mieszkań, ochrony zdrowia i szkolnictwa. System podatkowy został zniesiony w 1974 roku. Rolnictwo Według FAO Korea Północna zajmuje 10. miejsce na świecie pod względem produkcji świeżych owoców oraz 19. miejsce pod względem produkcji jabłek (stan na rok 2005). Równocześnie jednak pod względem produkcji żywności kraj od dawna pozostaje uzależniony od pomocy zagranicznej. Do połowy lat 80. produkcja żywności w Korei Północnej zaspokajała w pełni potrzeby wewnętrzne. Pod koniec lat 80. zbiegły się dwa wydarzenia – wyjałowienie gleby uprawianej w sposób niezwykle intensywny od lat 70. XX wieku oraz upadek bloku wschodniego, który odciął kraj od dostaw taniego paliwa i nawozów sztucznych kupowanych do tej pory głównie w ZSRR. Oba te czynniki spowodowały zapaść produkcji rolnej na początku lat 90. W połączeniu z niekorzystnymi warunkami pogodowymi wywołały one najtragiczniejszą w historii Korei plagę głodu w latach 1994–1998. Priorytet w scentralizowanych dostawach żywności w tym czasie miały wojsko i członkowie partii oraz mieszkańcy stolicy. Ponieważ produkcja żywności poza państwowym systemem nie istniała, szacunkowo umrzeć mogło ponad 2 mln osób (10% populacji). Według organizacji Food First duży wpływ na kryzys żywnościowy Korei Północnej ma również ideologia dżucze, narzucająca izolacjonizm i samowystarczalność kraju. Ta jest jednak fizycznie niemożliwa biorąc pod uwagę fakt, że na 12 mln hektarów powierzchni kraju, 80% to tereny górzyste, a jedynie 14% nadaje się pod uprawy. Ponadto znaczna część kraju jest wyjałowiona i pozbawiona dziko rosnącej roślinności, która jest zbierana na opał, pożywienie dla ludzi i zwierząt, podobnie jak dzika zwierzyna. Ze względu na korzystne warunki pogodowe w 2003 roku rolnictwo Korei Północnej uzyskało rekordowe w całej dekadzie plony. Pomimo tego nadal występowały niedobory żywności – w 2004 roku nadal ok. 6,4 mln osób było uzależnionych od pomocy zagranicznej. Według FAO sytuacja będzie się pogarszać ze względu na fatalny stan rolnictwa (np. jedynie połowa traktorów jest na chodzie i nawet te są w fatalnym stanie technicznym). 90% nawozów sztucznych jest importowanych lub przekazywanych bezpłatnie przez Koreę Południową. Po 2002 roku wskutek częściowego uwolnienia cen przy utrzymaniu centralnego planowania i nieefektywnej produkcji kołchozowej w kraju znacząco wzrosły ceny żywności (np. z 0,9 won/kg ryżu do 46 won/kg). Normą żywieniową dla ludności miejskiej jest 575 g zboża. W praktyce większość osób otrzymuje jedynie 319 g, co zaspokaja około połowy średniego zapotrzebowania kalorycznego. Liberalizacja gospodarki W 1984 roku władze Korei Północnej dopuściły możliwość powstawania spółek typu joint venture. Rozwiązanie ZSRR skłoniło KRLD do pewnej liberalizacji gospodarki. W 1991 roku z inicjatywy Kim Ir Sena powstała Specjalna Strefa Ekonomiczna Rajin-Sonbong. Kim Dzong Il rozwinął strefę i w efekcie, według jego rządu, miała ona od 1996 roku przyciągnąć inwestycje o wartości ponad 300 mln USD i stanowić dogodne miejsce lokowania kapitału. Strefa przyciągnęła głównie inwestorów chińskich. W celu rozwoju handlu z Chinami Kim w 2010 roku wyremontował graniczny most na rzece Tuman, a w maju 2011 roku podjął decyzję o budowie nowoczesnych dróg mających połączyć ją z chińskim Hunchun. W tym samym czasie władze północnokoreańskie zezwoliły na stałe wjazdy chińskich turystów do strefy Rajin-Sonbong. W sierpniu 2011 roku w Korei odbyły się czterodniowe targi międzynarodowe które miały skłonić zagranicznych inwestorów do inwestycji na terenie tego państwa. Kim otworzył się na ograniczone relacje handlowe z Południem które objęły utworzenie w 2010 roku pierwszej firmy typu joint-venture z udziałem kapitału południowokoreańskiego (wcześniej przedsiębiorstwa z Korei Południowej poza Obszarem Przemysłowym Kaesŏng nie mogły inwestować w KRLD) a już parę lat wcześniej rozpoczął eksport produktów żywnościowych na Południe które produkowane były z użyciem zakupionych na zachodzie technologii. Od lipca 2002 roku Korea Północna rozpoczęła inny eksperyment z kapitalizmem, tym razem w Przemysłowym Regionie Kaesŏng, tuż przy granicy z Południem. Niewielka liczba innych obszarów została określona jako Regiony Specjalne, między innymi Sinŭiju niedaleko granicy z Chinami. Kontynentalne Chiny oraz Korea Południowa są największymi partnerami handlowymi kraju. W roku 2003 obrót w kontakcie z Chinami wzrósł o 38% i wyniósł 1,02 miliarda dolarów, a z południowym sąsiadem o 12% do 724 milionów dolarów od początku rozpoczęcia eksperymentu. W ciągu jednego roku, od 2002 do 2003, liczba abonentów telefonii komórkowej wzrosła z 3000 do około 20 000. Jednakże od czerwca 2004 roku telefony komórkowe zostały znowu oficjalnie zakazane. Obserwuje się wzrost liczby i znaczenia targów, jarmarków, czy rynków z artykułami rolniczymi i żywnością w Kaesŏng, Pjongjang, a także na granicy chińsko-koreańskiej. W celu zahamowania szalejącej inflacji, 1 grudnia 2009 roku w KRLD przeprowadzono denominację wona w stosunku 100 do 1, dając czas obywatelom na wymianę waluty zaledwie kilka dni, do 6 grudnia 2009, przy czym obowiązywał limit 100 tysięcy wonów (ok. 35 $) na osobę, podniesiony następnie do 300 tysięcy. Wzbudziło to zamieszki w kraju, a obywatele palili banknoty, które uznali za bezwartościowe. Kolejnym krokiem w walce z inflacją był zakaz używania obcych walut w Korei, który wszedł w życie 28 grudnia 2009 roku. Po 2010 roku władze Korei Północnej zaczęły dopuszczać prywatną działalność gospodarczą. Zmiana polityki w tym zakresie wynikła z załamania systemu kartkowego i następującego po nim głodu w latach 90. XX wieku. W tym okresie mieszkańcy kraju zaczęli handlować i karczować tereny pod prywatne uprawy. W sierpniu 2012 władze KRLD zdecydowały o częściowym urynkowieniu gospodarki, m.in. o zezwoleniu na swobodny handel, prowadzenie zakładów rzemieślniczych i ustalanie cen na towary i usługi. W tych latach w Korei Północnej istniało 400 000 małych zakładów usługowych i 100 000 fabryk, sklepów i firm transportowych, zaczął pojawiać się także prywatny, nielegalny sektor finansowy. Co najmniej 40% aktywności gospodarczej odbywało się wówczas w szarej strefie, a 83% mieszkańców kraju czerpało część dochodów z handlu. Kim Dzong Un zaczął kierować działaczy państwowych do innych krajów, celem odbycia przez nich studiów w zakresie zarządzania. Kolejny pakiet reform gospodarczych o nazwie „środki z 30 maja” przyjęto w 2014 roku. W ramach zmian dano dyrektorom przedsiębiorstw swobodę w zakupach surowców, technologii, części zamiennych, wyborze rynków zbytu, polityce zatrudnienia i poziomie wynagrodzeń. Ważnym elementem reformy z 2012 roku stało się zachęcanie do zakładania 5–6-osobowych zespołów produkcyjnych (w praktyce rodzinnych), które mogły otrzymać w dzierżawę ziemię od państwowych gospodarstw w zamian za przekazanie państwu 70% zysków z uprawy. System ten zastąpił rozwiązanie uprzednie, w którym rolnicy całą produkcję oddawali spółdzielni, w zamian otrzymując racje żywnościowe. Pakiet reform otrzymał nazwę „środki z 28 czerwca”. Pozytywne skutki zmian były widoczne już w 2013 roku, gdy po raz pierwszy od 30 lat Korea Północna zdołała wyprodukować żywność w ilości bliskiej spożyciu. Pozytywne efekty skłoniły władzę do przyjęcia w 2014 roku kolejnej tury reform, w tym w systemie rolnym, która obniżyła daninę na rzecz państwa do 40% plonów i zwiększyła dopuszczalną wielkość dzierżawionej działki z 100m² do 3.300 m². Turystyka Korea Północna jest krajem trudno dostępnym dla turystów. Większość z nich to obywatele Chin, Rosji i Japonii. Od obywateli polskich wymagana jest wiza, którą zazwyczaj otrzymują. Żadna osoba nie może podróżować samodzielnie po kraju. Wymagany jest oficjalny koreański „przewodnik”, który zna język ojczysty turysty. Do stycznia 2010 roku obywatele Stanów Zjednoczonych mogli przekraczać granicę Korei Północnej wyłącznie po to, by jako widzowie wziąć udział w corocznym festiwalu Arirang. Restrykcje te zniesiono i obecnie Amerykanie mogą wjeżdżać do KRLD przez cały rok. Koreańczycy z Południa potrzebują specjalnej zgody obu rządów na wjazd do tego kraju. W 2002 roku obszar wokół góry Kŭmgang, znajdującej się niedaleko granic z Republiką Korei, został ogłoszony strefą turystyczną, gdzie obywatele Korei Południowej nie potrzebują specjalnych zezwoleń na wjazd. Dzięki temu co roku w to miejsce zjeżdżają tysiące obywateli tego państwa. Transport W centrach miast Korei Północnej popularnymi środkami transportu są tramwaje i trolejbusy. Większość pojazdów komunikacji miejskiej to używane wozy kupione w miastach Europy i Chin. Embarga nałożone na KRLD zmusiły władze kraju do uruchomienia także własnej produkcji pojazdów na potrzeby transportu publicznego. Łączna długość tras kolejowych w Korei Północnej to 5200 km (z tego ok. 4500 km kolei normalnotorowej). W okolicach miasta Haeju zbudowano niewielką sieć wąskotorową. Tabor obsługiwany przez północnokoreańskie koleje państwowe jest zróżnicowany, składa się zarówno z trakcyjnych pojazdów elektrycznych, jak i spalinowych. Wciąż używane liniowo są przestarzałe lokomotywy pamiętające czasy okupacji japońskiej, a także pochodzące ze Stanów Zjednoczonych i Europy. Występują również spalinowozy kupione jako używane w Chinach, między innymi typu DF4B. Wagony pasażerskie w większości są podobne do tych, które jeździły niegdyś po Związku Radzieckim. Transport wodny wzdłuż głównych rzek odgrywa dużą rolę dla przewozu ludzi i towarów. Śródlądowe szlaki handlowe i pasażerskie liczą łącznie 2253 kilometry długości. Z wyjątkiem granicznych rzek Amnok (Yalu) i Tuman, pływają po nich głównie niewielkie łodzie. Największe porty KRLD leżą na wschodnim wybrzeżu. Z uwagi na głębsze wody Morza Wschodniego (Japońskiego) tamtejsze porty mogą przyjmować większe jednostki niż porty położone w zachodniej części kraju. Do największych portów należą Namp’o na zachodnim wybrzeżu oraz Rasŏn, Ch’ŏngjin, Wŏnsan czy Hamhŭng na wschodzie. W latach 90. XX wieku północnokoreańskie porty były w stanie odprawić 35 milionów ton ładunku rocznie. Na początku lat 90. Korea Północna posiadała dalekomorską flotę handlową, złożoną z około 60 jednostek. Ich łączna nośność wynosiła 709 442 tony metryczne. W skład floty wchodziło między innymi 58 statków towarowych i 2 tankowce. Obecnie największe inwestycje w transporcie morskim związane są z rozbudową portów przeładunkowych i rozwojem krajowego transportu rzekami. Połączeń lotniczych między Koreą Północną i resztą świata jest bardzo niewiele. Najważniejszym lotniskiem pasażerskim w kraju jest położony niedaleko stolicy port lotniczy w Sunan pod Pjongjangiem. Z różną częstotliwością samoloty północnokoreańskich linii lotniczych Air Koryo latają głównie do miast w Chinach: do Pekinu, Szanghaju (od sierpnia 2010), Shenyangu, Shenzhen i Makau, a także do Władywostoku. Wszystkie cywilne statki powietrzne zarejestrowane w Korei Północnej należą do linii lotniczych Air Koryo. W skład floty Air Koryo wchodzą m.in. przestarzałe An-24 (7 egzemplarzy), Tu-134B-3 (3 szt.), Tu-154 (4 szt.) czy Tu-204-100B lub Tu-204-300 (po jednej sztuce – zakupione w 2008 roku). Najpopularniejsza lądowa droga wjazdowa do Korei Północnej przebiega przez most na granicy KRLD i Chin (zwany Mostem Przyjaźni Chińsko-Koreańskiej), łączący miasta Dandong (Chiny) i Sinŭiju (Korea Północna). Przekraczanie granicy między Koreami jest niemożliwe na całej długości, z wyjątkiem specjalnego przejścia w Panmundżom (całkowicie niedostępnego dla zwykłych obywateli), gdzie 27 lipca 1953 roku podpisano porozumienie rozejmowe, kończące wojnę koreańską. Prywatne samochody są w KRLD niezwykle luksusowym dobrem, do którego dostęp mają jedynie najważniejsi politycy czy utytułowani na arenie międzynarodowej sportowcy. W 2008 roku w 70% gospodarstw domowych jako głównego środka transportu używano rowerów. Wskaźnik ten wciąż rośnie, a rowery przyczyniają się do rozwoju małej prywatnej przedsiębiorczości, za milczącym przyzwoleniem władz i aparatu bezpieczeństwa. Dzięki rowerom drobni handlarze mogą łatwiej przewozić towary, ze sprzedaży których żyją. Nieliczni Koreańczycy z Północy, którzy mają prawo do posiadania własnego samochodu, mogą korzystać z samochodów i lekkich pojazdów ciężarowych własnej produkcji, montowanych w fabryce w Namp’o, dzięki współpracy joint-venture, prowadzonej przez południowokoreański koncern Pyŏnghwa Motors i należącą do KRLD firmę Ryonbong General Corp. Media Media w Korei Północnej należą do najbardziej odgórnie kontrolowanych na świecie. Formalnie, konstytucja Korei Północnej zapewnia wolność słowa i prasy, jednak władze kraju nie pozwalają na realizację tych praw obywatelom. W raporcie Reporterów Bez Granic z 2018 roku KRLD została sklasyfikowana na ostatnim, 180. miejscu w rankingu wolności mediów. Tak niska pozycja KRLD w rankingu wolności mediów oznacza, że obywatele nie mają dostępu do jakichkolwiek informacji o kraju i świecie innych niż oficjalne i starannie ocenzurowane. W publicznym obiegu mogą się znaleźć wyłącznie informacje wychwalające politykę władz. Całkowicie niedostępne dla zwykłych obywateli są informacje pochodzące z jakichkolwiek mediów zagranicznych. Od 2007 roku zliberalizowano tę politykę, a w mediach pojawiły się informacje o zjawiskach, tj. katastrofy, klęski żywiołowe i realne liczby ofiar oraz strat, jakie zaszły w ich wyniku. Koreańska Centralna Agencja Prasowa (ang. Korean Central News Agency, KCNA) jest najważniejszym źródłem wiadomości przekazywanych Koreańczykom w kraju i wszystkim odbiorcom oficjalnych przekazów z Korei Północnej za granicą. W Korei Północnej ukazuje się 12 gazet i 20 czasopism oraz wiele różnego rodzaju periodyków. Wszystkie wydawane są w stolicy kraju, Pjongjangu. Do najważniejszych tytułów prasowych należą Rodong Sinmun, Chŏson Inmingun, Minju Chŏson czy Rodongja Sinmun. W KRLD nie istnieją media prywatne. Wszyscy dziennikarze są członkami rządzącej Partii Pracy Korei. Każdy kupowany w Korei Północnej telewizor bądź radioodbiornik jest nastrojony fabrycznie na odbiór północnokoreańskich kanałów i stacji oraz zabezpieczony specjalną plombą, uniemożliwiającą przestrajanie. Demografia Populacja Korei Północnej liczy 23 miliony mieszkańców. Jest jedną z najbardziej jednorodnych etnicznie i językowo na świecie. Na terenie KRLD żyją jedynie niewielkie społeczności Chińczyków, Japończyków, Wietnamczyków czy Koreańczyków z Południa. Mieszka tam także niewielka grupa Europejczyków, głównie w stołecznym Pjongjangu. W większości są to dyplomaci oraz pracownicy organizacji humanitarnych i firm współpracujących z Koreańczykami. Przewidywana długość życia obywateli Korei Północnej to 63,81 lat (kobiety 66,53, mężczyźni 61,23). Plasuje to KRLD na odległym, 170. miejscu na liście 224 państw, których mieszkańcy żyją najdłużej. Wskaźnik śmiertelności noworodków wynosi 51,34 zgonów na 1000 urodzeń. To 2,5-krotnie więcej niż w Chinach, 5 razy więcej niż w Rosji i 12-krotnie więcej niż w Korei Południowej. Tym samym KRLD zajmuje 49. miejsce wśród państw, w których umiera najwięcej noworodków. Współczynnik dzietności dla Korei Północnej to 1,94 dziecka – tyle dzieci przypada na jedną kobietę w wieku rozrodczym (15–49 lat). Religia Konstytucja KRLD w rozdziale V, artykule 68. zakłada wolność wyznania. Jednak dalej, w tym samym artykule podano, że „religia nie może stać się pretekstem do wprowadzenia obcych sił na teren kraju, a także do działań wymierzonych w państwo lub porządek społeczny”. De facto, biorąc pod uwagę przyjęte przez zachodnich religioznawców kryteria uznania za osobę wierzącą, większość obywateli Korei Północnej to ateiści. Jednak ze społecznego i kulturowego punktu widzenia jest inaczej, bo wpływy tradycyjnych religii i wierzeń Wschodu, takich jak buddyzm i konfucjanizm, do dziś są znaczne w Korei Północnej. Na terenie KRLD znajduje się wiele zabytków i ośrodków zarówno buddyjskich, jak i konfucjańskich. Istnieją tu także społeczności chrześcijańska oraz tradycyjna Cheondogyo („Niebiańska Droga”). Struktura religijna kraju w 2010 roku według Pew Research Center: Brak religii – 71,3% (17 350 000) Buddyzm – 12,3% (3 010 000) Chrześcijaństwo – 2,0% (480 000): Protestantyzm – 1,8% (440 000) (głównie: zielonoświątkowcy) Katolicyzm – 0,2% (40 000) Hinduizm – 1,5% (370 000) Inne religie – 12,9% (3 140 000) Wolność wyznania Zdaniem organizacji Human Rights Watch, tak naprawdę w Korei Północnej nie istnieje wolność wyznania. Wspierane przez państwo świątynie i pojedyncze, nieliczne grupy wyznawców różnych religii prawdopodobnie mają stwarzać pozory tolerancji religijnej na użytek zewnętrzny. Według oficjalnych, rządowych statystyk, w Korei Północnej mieszka dziesięć tysięcy protestantów i zaledwie cztery tysiące katolików. Istniejące świątynie (w tym cztery kościoły) są pokazywane przybywającym do Korei Północnej zagranicznym turystom jako dowód rzekomo pełnej swobody religijnej. Stolica kraju, Pjongjang, przed wojną koreańską była centrum działalności chrześcijańskich misjonarzy w tej części świata, zyskując nawet przydomek „Jerozolimy Wschodu”. Po zakończeniu japońskiej okupacji Korei w 1945 roku nowe władze północnej części Półwyspu Koreańskiego rozpoczęły represje duchownych i wyznawców chrześcijaństwa. Władze brutalnie rozprawiły się z wierzącymi, wyrzucając z kraju lub likwidując wszystkich księży i niszcząc wszystkie świątynie zarządzane przez duchownych niezależnych od komunistycznych władz. Szacuje się, że łącznie, od końca lat 40. XX wieku, poniosło śmierć lub porwanych zostało 166 duchownych lub wyznawców chrześcijaństwa. Ofiarą prześladowań padł między innymi biskup Pjongjangu, Francis Hong Yong-ho. Tuż po wyborze na biskupa stołecznej diecezji KRLD w marcu 1962 roku, słuch o nim zaginął. Zbierająca informacje o prześladowaniach chrześcijan na całym świecie organizacja Open Doors podaje, że w Korei Północnej chrześcijanie są szykanowani jak nigdzie indziej na świecie. Według organizacji Open Doors 25% koreańskich chrześcijan zostało umieszczonych w obozach pracy, pozostali zaś muszą ukrywać się ze swoim wyznaniem i są powszechnie dyskryminowani. Sytuacja buddystów w Korei Północnej jest lepsza niż innych grup wyznaniowych, na przykład chrześcijan. Ze względu na wpływ buddyzmu na tradycję i kulturę Korei, wyznawcy tej religii otrzymują na swoją działalność niewielkie, choć znaczące dla nich fundusze od państwa. Opieka zdrowotna Korea Północna posiada system publicznej służby zdrowia i ubezpieczeń zdrowotnych. Na opiekę zdrowotną rocznie przeznacza się w KRLD 3% produktu krajowego brutto. Od lat 50. XX wieku dużą wagę władze państwowe przywiązywały do rozwoju sieci szpitali i przychodni. Dzięki temu liczba państwowych szpitali wzrosła tam z 285 w 1955 roku, do 2401 w roku 1986, a przychodni – z 1020 do 5644. Niektóre szpitale powstawały bezpośrednio w sąsiedztwie fabryk i kopalń, właśnie na potrzeby leczenia ich pracowników. Od 1979 większy nacisk położono na leczenie środkami medycyny tradycyjnej, takimi jak zioła czy akupunktura. System opieki zdrowotnej w KRLD załamał się na początku lat 90., z powodu problemów z żywnością, dostawami prądu i dystrybucją lekarstw. Do złego stanu tamtejszej służby zdrowia przyczyniły się również katastrofy naturalne, jakie dotknęły Koreę Północną w I połowie lat 90 i fatalna sytuacja ekonomiczna państwa. Krajowe wydatki na służbę zdrowia w przeliczeniu na obywatela nie przekraczają 1 dolara rocznie. W wielu szpitalach i przychodniach w całym kraju są problemy nawet z podstawowymi lekami i narzędziami. Brakuje bieżącej wody, częste są przerwy w dostawach prądu. Opieka jest formalnie bezpłatna, w praktyce kwitnie łapownictwo i dostęp do podstawowych usług zdrowotnych wymaga przekazania nieformalnej opłaty. Nie dotyczy to członków partii i politycznej elity kraju, którzy są w uprzywilejowanej sytuacji. Kultura Podczas okupacji Korei przez Japonię w latach 1910–1945, koreańska kultura stała się obiektem ataku ze strony Japończyków. Kolonialne władze narzucały realizację polityki asymilacji kulturowej i japonizacji mieszkańców Półwyspu Koreańskiego. Używanie języka koreańskiego w szkołach i wszelkich miejscach publicznych było zabronione. Koreańczyków zmuszano do nauki języka japońskiego, a także do przyjmowania japońskich nazwisk i shintō. Niszczono najważniejsze pomniki kultury i historii Korei oraz dokumenty stawiające Japończyków w negatywnym świetle. W lipcu 2004 roku na listę światowego dziedzictwa UNESCO wpisano znajdujący się w Korei Północnej kompleks grobowców z czasów późnego królestwa Goguryeo. To pierwszy obiekt na liście UNESCO, położony na terytorium KRLD. W lutym 2008 roku w stolicy Korei Północnej, Pjongjangu, zagrała orkiestra symfoniczna Filharmonii Nowojorskiej. Koncert obejrzeli jedynie zaproszeni goście, wybrani przez Koreańczyków, ale był on transmitowany przez państwową telewizję. Ważnym wydarzeniem kulturalnym w Korei Północnej są pokazy masowego tańca, tak zwane Masowe Igrzyska (ang. Mass Games). Najbardziej znane z nich to organizowane corocznie w sierpniu festiwale Arirang. Bierze w nich udział nawet 100 tysięcy obywateli. Igrzyska składają się z pokazów tańca, gimnastyki oraz skomplikowanych układów choreograficznych. Festiwale są wydarzeniami o znaczeniu propagandowym. Mają ukazywać siłę Korei Północnej i rządzącej tam Partii Pracy Korei oraz pozytywne aspekty historii Korei. Masowe Igrzyska odbywają się w Pjongjangu na różnych obiektach w mieście, zależnie od liczby uczestników pokazów w danym roku – najczęściej na stadionie Rungnado im. 1 maja, który jest jednym z największych stadionów na świecie (mieści 150 tysięcy kibiców). Współcześnie bardzo wyraźny jest kult jednostki w odniesieniu do Kim Ir Sena oraz Kim Dzong Ila. Wiele z pozycji północnokoreańskiej literatury, teatru czy filmu dotyczy tych dwóch postaci i ich życia. Literatura i sztuka w Korei Północnej znajdują się pod całkowitą kontrolą państwa. Instytucjami powołanymi do sprawowania tej kontroli są dwa departamenty Komitetu Centralnego Partii Pracy Korei: Propagandy i Agitacji oraz Kultury i Sztuki. Za rządów Kim Dzong Una nastąpiło pewne otwarcie na kulturę Zachodu, dotychczas potępianą jako „imperialistyczną”, m.in. pozwolono kobietom na noszenie spodni, szpilek i kolczyków, oraz dopuszczono do restauracji zakazane dotąd dania, jak pizza i hamburger. Sam Kim Dzong Un powiedział, że KRLD może śmiało przyjmować to, co dobre z innych krajów. W 2012 po raz pierwszy w historii KRLD pojawiły się wizerunki postaci Disneya, m.in. Myszki Miki, Dumbo, Królewny Śnieżki, Kubusia Puchatka oraz Pięknej i Bestii. Język Język koreański nie należy do żadnej większej grupy językowej, aczkolwiek niektórzy przypisują go do języków ałtajskich. Jest używany na całym Półwyspie Koreańskim, w obu Koreach. Koreański używany na Północy różni się od tego w Republice Korei tak, jak różnią się od siebie dwa dialekty tego samego języka. W Korei Południowej jest więcej zapożyczeń z języków obcych, szczególnie z angielskiego. Ich napływ do koreańszczyzny używanej w KRLD przez silną izolację tego kraju jest mocno ograniczony. Ponadto w Korei Północnej od 1949 roku nie używa się ideogramów sinokoreańskich (tzw. hancha), a wyłącznie hangulu, czyli alfabetu koreańskiego (w KRLD określany jest on jako Chosŏn’gŭl). Znaki te wciąż używane są na Południu, zwłaszcza w literaturze pięknej czy książkach naukowych. Ich nauczanie odbywa się na kursach w szkołach średnich, które jednak z reguły nie są obowiązkowe. W obu częściach Półwyspu używana jest inna metoda romanizacji koreańskich znaków. Językoznawcy z Korei Północnej stosują nieco zmodyfikowaną transkrypcję McCune’a-Reischauera, podczas gdy ci z Południa preferują tzw. transkrypcję poprawioną. Społeczeństwo Prawa człowieka Liczne organizacje zajmujące się obroną praw człowieka, w tym tak znane jak Amnesty International czy Human Rights Watch, wymieniają Koreę Północną jako jedno z państw, które nie przestrzegają praw człowieka i w których sytuacja obywateli pod tym względem jest najgorsza. W latach 50. XX wieku wszyscy obywatele Korei Północnej zostali sklasyfikowani według swojego pochodzenia jako „przyjaźni”, „neutralni” i „wrodzy”. Spośród osób zakwalifikowanych jako „wrogie” 2,5 tys. zostało bezzwłocznie straconych, zaś 70 tys. trafiło do obozów pracy. W późniejszych latach klasyfikacja ta została rozszerzona na pięćdziesiąt jeden podkategorii. Zakwalifikowanie do określonej klasy społecznej wynika m.in. z pochodzenia rodziców. Od klasyfikacji zależą między innymi: pozwolenie na małżeństwo, rodzaj wybieranego zawodu i forma kary w przypadku wykroczeń. Partia rządząca jest strukturą praktycznie zamkniętą, nowi członkowie spoza klasy uprzywilejowanej są przyjmowani tylko w wyjątkowych przypadkach. Klasyfikacja ta była nadal utrzymywana w 2013 roku. Uciekinierzy z Korei Północnej, którym udało się przeżyć (od czasu zakończenia wojny koreańskiej do lipca 2014 roku było ich 26,1 tys.) mówią o istnieniu obozów pracy i obozów koncentracyjnych, w których przebywać ma od 100 do 200 tysięcy obywateli (ok. 0,85% ogółu ludności). Według ich relacji więźniowie tych obozów poddawani są torturom i eksperymentom medycznym (w tym na kobietach przeprowadza się przymusowe aborcje), zmusza się ich także do ciężkiej pracy ponad siły. Powszechny jest głód. Ponadto według doniesień uciekinierów, w placówkach tych dokonuje się morderstw i gwałtów. Do tego typu obozów trafiają głównie osoby skazane za domniemane przestępstwa polityczne. W ramach odpowiedzialności zbiorowej do obozów zsyłane są całe rodziny. Nie wolno im zawierać małżeństw, są pozbawieni kontaktu ze światem zewnętrznym, a o jedzenie muszą zadbać sami – żywią się tym, co im samym uda się wyhodować. Według ujawnionych w 2013 roku nagrań praca w obozach ma charakter wyniszczający. Według opublikowanego w 2013 raportu z obozów pracy w ciągu roku zniknęło bez śladu ok. 20 tys. osób, które prawdopodobnie zostały zagłodzone na śmierć. Siły specjalne Korei Północnej wciąż dokonują morderstw politycznych poza granicami kraju skierowanych zwłaszcza przeciwko uciekinierom oraz aktywistom nagłaśniającym problem łamania praw człowieka. Aparat represji uległ liberalizacji pod koniec lat 90. gdy okazało się, że Korea Północna ma bardzo niski przyrost naturalny. Liczne wyroki śmierci władze zaczęły zamieniać na mniej dotkliwe kary. W całym kraju, nie tylko wśród pracowników wymiaru sprawiedliwości, rozkwitła korupcja. Dzięki temu nielegalne oglądanie południowokoreańskich filmów, słuchanie pochodzącej stamtąd muzyki, a nawet radia z Korei Południowej to zjawiska, na które władze niekiedy przymykają oko. Prostytucja w Korei Północnej w oficjalnej propagandzie kraju nie istnieje, ale w rzeczywistości jest kontrolowana przez tamtejszy rząd. Według organizacji Human Rights Commision młode dziewice, po wezwaniu do kippŭmjo muszą świadczyć usługi seksualne dygnitarzom państwowym. Jednak przeciętna Koreańska prostytutka bądź jej klient mogą zostać odesłani do obozu pracy, albo nawet rozstrzelani. Kult jednostki Rząd Korei Północnej ściśle kontroluje zgodność wszelkich aspektów kultury narodowej z oficjalną ideologią. Instytucje kultury w KRLD służą przede wszystkim budowaniu i podtrzymywaniu kultu przywódców: Kim Ir Sena oraz, w mniejszym stopniu, Kim Dzong Ila. Jeden z najwybitniejszych znawców północnokoreańskiej rzeczywistości, Bradley K. Martin podczas wizyty w KRLD w 1979 roku zaobserwował, że dosłownie wszystkie dzieła sztuki, utwory muzyczne czy rzeźby, z którymi się zetknął, służyły gloryfikacji obu przywódców Korei Północnej (w owym czasie propagandowa kampania służąca budowie autorytetu i gloryfikacji Kim Dzong Ila była już w toku). Niektóre przekazy propagandowe usiłują wyrobić przekonanie, że Kim Ir Sen jest „stwórcą Świata”, a Kim Dzong Il posiada dar panowania nad pogodą. Wiele ważnych miejsc, monumentów czy placówek edukacyjnych nosi imię Kim Ir Sena. Istnieją m.in. Uniwersytet im. Kim Ir Sena w stolicy KRLD, Pjongjangu, Stadion im. Kim Ir Sena czy Plac im. Kim Ir Sena (oba te miejsca znajdują się również w stolicy). Pieśń zatytułowana Bez Ciebie nie ma Ojczyzny (kor. 당신이없으면 조국도없다, ang. No Motherland Without You) czcząca Kim Dzong Ila, według oficjalnych przekazów została skomponowana osobiście przez Kim Dzong Ila i jest jednym z najbardziej znanych utworów muzycznych w kraju. Zmarły w 1994 roku Kim Ir Sen posiada obecnie status Wiecznego Prezydenta. Z tego względu zachodni publicysta Christopher Hitchens nazwał politykę Korei Północnej i tamtejszy kult nieżyjącej jednostki, Kim Ir Sena „nekrokracją” albo „tanatokracją”. Jak twierdzą uciekinierzy z Korei Północnej, celem edukacji sterowanej przez państwowy aparat propagandy jest deifikacja Kim Ir Sena i Kim Dzong Ila. Sam Kim Ir Sen odrzucał oskarżenia o budowanie wokół siebie kultu, określając je jako przejawy „frakcjonizmu”. Zjednoczenie Korei Polityka zjednoczeniowa Korei Północnej polega na dążeniu do połączenia obu państw koreańskich bez ingerencji innych krajów, z zachowaniem dwóch rządów i systemów politycznych, istniejących już po obu stronach dzielącego Półwysep Koreański 38. równoleżnika. Ówczesny prezydent Republiki Korei Kim Dae-jung i przywódca Korei Północnej Kim Dzong Il 15 czerwca 2000 roku podpisali wspólną deklarację (zwaną „porozumieniem 15 czerwca”). Obie strony zapowiedziały w treści porozumienia dążenie do pokojowego zjednoczenia Półwyspu Koreańskiego. Dokument ten został wykorzystany w Korei Północnej jako narzędzie propagandy, mające udowodnić mocarstwową pozycję państwa, kompromitację Stanów Zjednoczonych i gotowość Koreańczyków z Południa do oddania się pod władzę Kim Dzong Ila. W Korei Południowej cała inicjatywa – określana mianem strategii pokoju – spotkała się ze zdecydowaną krytyką mediów. Wobec reakcji Pjongjangu próby dalszego zbliżenia zostały stanowczo zahamowane. 10 października 1980 roku Kim Ir Sen zaproponował formułę zjednoczenia polegającą na utworzeniu na terenie całego Półwyspu Koreańskiego Demokratycznej Federalnej Republiki Korei, mającej funkcjonować jako federacja obu państw koreańskich, z zachowaniem odrębnych rządów, a tym samym systemów politycznych. Święta narodowe i festiwale Szkolnictwo Edukacja w Korei Północnej jest państwowa i obowiązkowa do drugiego stopnia nauczania. Nauka w północnokoreańskich szkołach jest bezpłatna. Na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku wprowadzono obowiązkowe mundurki szkolne. Pedagodzy aktywnie stosują różne zabiegi heurystyczne w celu rozwijania niezależności i kreatywności uczniów. Obowiązkowa edukacja trwa jedenaście lat i obejmuje jeden rok przedszkola, cztery lata szkoły podstawowej oraz sześć lat szkoły średniej. Na program nauczania składają się zarówno przedmioty akademickie, jak i polityczno-ideologiczne. Szkoły podstawowe (nazywane „szkołami ludowymi”) przeznaczone są dla dzieci w wieku od 6 do 9 lat. Następnym etapem edukacji jest nauka w gimnazjum lub w specjalnym liceum, zależnie od wyboru przez ucznia specjalizacji i związanej z nią ścieżki edukacyjnej. Edukacja w gimnazjum lub liceum specjalnym trwa od 9. do 16. roku życia. Nauka w szkołach wyższych nie jest obowiązkowa. Szkolnictwo wyższe obejmuje placówki nauczające na poziomie akademickim oraz szkoły, które stanowią kontynuację specjalności obranej w szkole średniej. W Korei Północnej są trzy rodzaje instytucji oferujących kształcenie na poziomie akademickim: uniwersytety, szkoły zawodowe i szkoły techniczne. Dwa największe uniwersytety to Uniwersytet im. Kim Ir Sena oraz Uniwersytet Technologiczny (ang. Pyongyang University of Science and Technology, PUST). Oba znajdują się w Pjongjangu. Na powstałym w październiku 1946 roku Uniwersytecie im. Kim Ir Sena na początku lat 90. studiowało ok. 16 tysięcy studentów. Uczelnia oferuje kształcenie na poziomach studiów licencjackich, magisterskich i doktoranckich. Uniwersytet ten uważany jest za szkołę elitarną. Nazywany jest „szczytem osiągnięć północnokoreańskiego systemu edukacji”. Korea Północna należy do państw o niskim wskaźniku analfabetyzmu. Czytać i pisać potrafi 99% obywateli w wieku co najmniej 15 lat. Sport Najbardziej znanym wydarzeniem sportowym w Korei Północnej jest coroczny festiwal Arirang – największe na świecie masowe pokazy gimnastycznych akrobacji i układów choreograficznych z udziałem tysięcy tancerzy, w większości zwykłych obywateli i dzieci. Główną organizacją piłkarską w KRLD jest Północnokoreański Związek Piłki Nożnej. Tamtejsze drużyny piłkarskie rywalizują w kilku rodzajach rozgrywek: w lidze złożonej z trzech klas rozgrywkowych, w Mistrzostwach Postępu Technicznego oraz w Mistrzostwach Republiki. Najbardziej utytułowanym klubem jest drużyna im. 25 kwietnia z miasta Namp’o (kor. 4.25 체육단, ang. 4.25 Sports Group). Piłkarze tego klubu dziesięciokrotnie zdobywali mistrzostwo kraju. Reprezentacja Korei Północnej w piłce nożnej jest zrzeszona w Azjatyckiej Konfederacji Piłkarskiej. W rankingu FIFA z grudnia 2013 roku męska reprezentacja piłkarska KRLD zajęła odległe, 138. miejsce. Do tej pory Koreańczycy z Północy w mistrzostwach świata w piłce nożnej grali dwukrotnie: w 1966 i 2010. Podczas mundialu w 2010 roku, rozgrywanego w Republice Południowej Afryki, reprezentacja KRLD odpadła w fazie grupowej, przegrywając wszystkie trzy rozegrane mecze z Brazylią (1:2), Portugalią (0:7) i Wybrzeżem Kości Słoniowej (0:3). Blamaż północnokoreańskich piłkarzy na mundialu w RPA wywołał w światowych mediach spekulacje, jakoby trener i niektórzy zawodnicy po powrocie do kraju mieli zostać surowo ukarani, włącznie z zesłaniem na przymusowe roboty w obozie pracy. Do światowej czołówki zalicza się północnokoreańska reprezentacja w piłce nożnej kobiet. We wrześniu 2010 zajmowała 6. miejsce w światowym rankingu kobiecych reprezentacji, przygotowanym również przez FIFA. Reprezentacja Korei Północnej w hokeju na lodzie mężczyzn zajmuje odległe, 43. miejsce na 49 sklasyfikowanych drużyn w rankingu Międzynarodowej Federacji Hokeja na Lodzie (IIHF). Do 2007 hokejowa drużyna KRLD grała w Dywizji II, ale została zdegradowana do Dywizji III za nieprzystąpienie do rozgrywek. Kobieca reprezentacja KRLD w hokeju na lodzie zajmuje 21. miejsce spośród 34 uwzględnionych w rankingu drużyn i gra w Dywizji II. Na Igrzyskach Olimpijskich reprezentacja Korei Północnej zadebiutowała na zimowej olimpiadzie w Innsbrucku, w 1964 roku. Na igrzyskach letnich północnokoreańscy sportowcy po raz pierwszy wystąpili w Monachium, w roku 1972. Zdobyli wówczas pięć medali, w tym jeden złoty, jeden srebrny i trzy brązowe. Wyznaczone przez Międzynarodowy Komitet Olimpijski oznaczenie kodowe Korei Północnej to PRK. Podczas ceremonii otwarcia i zamknięcia Letnich Igrzysk Olimpijskich w Sydney w 2000 roku, IO w Atenach w 2004 roku oraz Zimowych Igrzysk Olimpijskie 2018 sportowcy z Korei Północnej i Południowej defilowali wspólnie, jako jedna reprezentacja pod flagą Zjednoczonej Korei. O medale sportowcy z obu części podzielonego Półwyspu Koreańskiego walczyli jednak oddzielnie. Narodowym sportem Korei jest sztuka walki, taekwondo. Jako oficjalna dyscyplina olimpijska taekwondo zadebiutowało podczas IO w Sydney, w 2000 roku. Odmiana taekwondo trenowana w Korei Północnej (wersja ITF) różni się jednak od wersji olimpijskiej i zawodnicy z tego państwa nie rywalizują w igrzyskach olimpijskich, startując w osobnych mistrzostwach federacji ITF. W 2013 roku na polecenie Kim Dzong Una, który z czasów nauki w Szwajcarii był zapalonym narciarzem, rozpoczęto budowę pierwszego wyciągu narciarskiego w Korei Północnej. Budowa natrafiła jednak na przeszkodę w postaci embarga na sprzedaż towarów luksusowych północnokoreańskiemu reżimowi. Korea była gotowa zapłacić bardzo wysoką cenę producentom z Austrii i Francji, ostatecznie zaproponowała 7,7 mln dolarów producentowi szwajcarskiemu. Po odmowie rząd północnokoreański opublikował niezwykle ostre oświadczenie, w którym oskarżył Zachód o „rażące naruszenie praw człowieka”. Zobacz też cenzura w Korei Północnej Uwagi Przypisy Bibliografia Waldemar J. Dziak, Kim Jong Il, Wydawnictwo TRIO, Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2004, s. 278. . Waldemar J. Dziak, Korea: Pokój czy wojna?, Wydawnictwo Świat Książki, Warszawa 2004, s. 278. . Tomasz Goban-Klas, Historia i współczesność Korei, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2007, s. 243. . Bradley K. Martin, Under the Loving Care of the Fatherly Leader , Thomas Dunne Books, Nowy Jork 2004, s. 876. . Lankov, Andrei (2002). From Stalin to Kim Il Song: The Formation of North Korea, 1945–1960. C. Hurst & Co. Publishers. . Lee, Chong-sik (maj 1982). Evolution of the Korean Workers’ Party and the Rise of Kim Chŏng-il. Asian Survey (University of California Press). Linki zewnętrzne Witryna internetowa Koreańskiej Republiki Ludowo-Demokratycznej w Polsce Witryna internetowa Koreańskiej Republiki Ludowo-Demokratycznej, Naenara Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych Państwa w Azji

1298

https://pl.wikipedia.org/wiki/II%20Rzeczpospolita

II Rzeczpospolita

II Rzeczpospolita (II RP; nazwa oficjalna: Rzeczpospolita Polska) – historyczne państwo polskie istniejące w latach 1918–1945, tj. od odzyskania suwerenności (1918) do wycofania uznania międzynarodowego dla rządu Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie (1945), które było konsekwencją wykonania porozumień zawartych na konferencji jałtańskiej (1945) między mocarstwami wielkiej trójki.Nazwa podkreśla ciągłość z I Rzecząpospolitą (1569–1795), zlikwidowaną traktatami rozbiorowymi zawartymi pomiędzy Austrią, Prusami i Rosją w drugiej połowie XVIII wieku (1772–1795). Podstawowy akt ustrojowy stanowiła Konstytucja marcowa, a następnie (od 1935) Konstytucja kwietniowa. Językiem urzędowym II Rzeczypospolitej był język polski, zaś walutą najpierw marka polska, a dopiero od 1924 r. złoty polski. Ówczesna Polska była krajem niejednorodnym etnicznie (nieco ponad ⅔ ludności to Polacy), co stanowiło źródło problemów wewnętrznych. Największymi miastami (liczącymi ponad 200 tys. mieszkańców) były Warszawa (stolica Polski), Łódź, Lwów, Poznań, Kraków i Wilno, jednak zdecydowana większość ludności (70–75%) mieszkała na terenach wiejskich. II RP powstała na fragmentach terytoriów Niemiec, Austro-Węgier i Rosji (zarówno „Kongresówki”, jak i „ziem zabranych”); pierwsze lata jej istnienia upłynęły pod znakiem sporów i walk o przyszłe granice oraz wojny polsko-bolszewickiej. Państwo to było republiką, początkowo rządzoną w sposób demokratyczny, od zamachu stanu w 1926 r. dążącą ku autorytaryzmowi. W czasie II wojny światowej (1939–1945) terytorium państwowe II Rzeczypospolitej było okupowane przez Niemcy, ZSRR, Słowację i Litwę. II Rzeczpospolita zachowała suwerenność państwową, w stosunkach dyplomatycznych reprezentowana była przez rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie, który uzyskał schronienie w Paryżu i Angers (na zasadzie eksterytorialnej do czerwca 1940), a następnie w Londynie, gdzie przeniósł swą siedzibę po klęsce Francji. Jako że państwo polskie wciąż posiadało konstytucyjne organy władzy państwowej (w tym tajną administrację cywilną i sądownictwo na terenie okupowanego kraju – Polskie Państwo Podziemne) i siły zbrojne, działające równolegle w podziemiu (Armia Krajowa) i na uchodźstwie, de iure i de facto II Rzeczpospolita istniała do 5 lipca 1945. Większość terytorium państwowego II RP anektowanego przez ZSRR i Litwę w 1939 r. została w 1945 r. wcielona do Ukraińskiej SRR, Białoruskiej SRR i Litewskiej SRR. Obszary pozostałe przy Polsce stanowią większość terytorium współczesnego państwa polskiego, które w swojej Konstytucji wprost odwołuje się do najlepszych tradycji Drugiej Rzeczypospolitej. Daty graniczne Za symboliczny początek II Rzeczypospolitej przyjmuje się wydarzenia z 11 listopada 1918 r., uznane za odzyskanie niepodległości przez Polskę, kiedy to Józef Piłsudski objął władzę wojskową z rąk Rady Regencyjnej w Warszawie. Tego samego dnia we francuskim Compiègne zostało podpisane zawieszenie broni pomiędzy państwami ententy a Niemcami, co formalnie zakończyło I wojnę światową, trwającą od 1914 r. Trzy dni później (14 listopada) Piłsudski przejął również władzę cywilną, a zarówno Rada Regencyjna, jak i Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej rozwiązały się, przekazując władzę Piłsudskiemu, wkrótce Tymczasowemu Naczelnikowi Państwa. Po agresji na Polskę III Rzeszy i ZSRR (kampanii wrześniowej) i okupacji wojennej terytoriów II RP przez obu agresorów (we wrześniu 1939) legalną kontynuacją władz II Rzeczypospolitej, uznawaną na arenie międzynarodowej przez cały okres II wojny światowej, był Rząd RP na uchodźstwie, a jako podległa mu administracja w okupowanym kraju – Polskie Państwo Podziemne i jego struktury polityczne i wojskowe (Armia Krajowa). Wycofanie uznania dyplomatycznego dla rządu RP na uchodźstwie przez Wielką Brytanię i USA 5 lipca 1945 (a następnie przez wszystkie pozostałe kraje świata zrzeszone w konstytuującej się wówczas Organizacji Narodów Zjednoczonych – jedynie Hiszpania, Kuba, Liban, Irlandia i Watykan jeszcze przez pewien czas po wojnie uznawały rząd RP na uchodźstwie) i w konsekwencji utratę podmiotowości prawnomiędzynarodowej należy uznać za formalny i faktyczny koniec II Rzeczypospolitej. Ostatnim, symbolicznym aktem formalnego istnienia II Rzeczypospolitej było przekazanie 22 grudnia 1990 insygniów prezydenckich II Rzeczypospolitej i oryginału konstytucji kwietniowej przez Ryszarda Kaczorowskiego – ostatniego prezydenta II Rzeczypospolitej na uchodźstwie – pierwszemu wybranemu w wolnych wyborach prezydentowi RP – Lechowi Wałęsie. Uznanie międzynarodowe Józef Piłsudski niezwłocznie po objęciu władzy cywilnej, tj. 16 listopada 1918 r., wystosował depesze do państw Ententy, informując je o powstaniu niepodległego państwa polskiego. Natomiast jako pierwsze istnienie niepodległego państwa polskiego uznały 20 listopada 1918 r. Niemcy, jednak już 15 grudnia 1918 Polska zerwała z tym państwem stosunki dyplomatyczne. Szersze uznanie niepodległości Polski na arenie międzynarodowej związane było z postawą Francji i Wielkiej Brytanii. Wkrótce po rozejmie w Trewirze i zawieszeniu broni na froncie polsko-ukraińskim, uznały rząd Polski: Rada Najwyższa Mocarstw Sprzymierzonych (21 lutego 1919), Francja (24 lutego) oraz Wielka Brytania (25 lutego). Japonia 22 marca 1919 i 27 marca tego samego roku niepodległość Polski uznała Stolica Apostolska. Terytorium i granice Powierzchnia kraju 386 273 km² (1928 r.) 388 634 km² (1 stycznia 1938) 389 720 km² (po zajęciu Zaolzia w październiku 1938) Długość granic Całkowita długość granic Polski – 5529 km Granice z sąsiednimi państwami według długości z Niemcami – 1912 km z ZSRR – 1412 km z Czechosłowacją – 984 km z Litwą – 507 km z Rumunią – 349 km z Wolnym Miastem Gdańsk – 121 km z Łotwą – 109 km granica morska – 71 km (z Mierzeją Helską 147 km) Ustalenie granic Granice II Rzeczypospolitej zostały ustalone traktatowo poprzez: traktat wersalski, traktat w Saint Germain, traktat ryski, traktat w Trianon i rozstrzygnięcia międzysojuszniczej Rady Ambasadorów. W 1921 r. w następstwie traktatu wersalskiego, wyników plebiscytu i trzech powstań śląskich do Polski przyłączono wschodnią część terytorium plebiscytowego na Górnym Śląsku. Sąsiedzi Niemcy – prowincje pruskie (graniczące): Prusy Wschodnie, Pomorze, Górny Śląsk, Dolny Śląsk, Brandenburgia, Marchia Graniczna Poznań-Prusy Zachodnie, ZSRR – republiki związkowe (graniczące): Ukraińska SRR i Białoruska SRR, Czechosłowacja, następnie Czecho-Słowacja od 15 marca 1939 do Niemiec jako Protektorat Czech i Moraw, Słowacja od 15 marca 1939, zależna od Niemiec, Litwa, w 1940 r. anektowana przez ZSRR Łotwa, w 1940 r. anektowana przez ZSRR Karpato-Ukraina od 14 do 18 marca 1939 (anektowana przez Węgry, 18 marca 1939) Rumunia, Węgry – od 18 marca 1939 (po aneksji Karpato-Ukrainy przez Węgry 18 marca 1939) Terytoria zależne i autonomiczne Województwo śląskie – polska część Górnego Śląska z włączonym Śląskiem Cieszyńskim Wolne Miasto Gdańsk – Gdańsk i okolice Litwa Środkowa – Wileńszczyzna Punkty krańcowe granic Północ: – wieś Somino nad rzeką Przeświatą na wysokości łotewskiego Droryszcza, powiat brasławski, województwo wileńskie. Południe: – okolice południowego źródła potoku Menczil, powiat kosowski, województwo stanisławowskie. Wschód: – wieś Spasibionki (1) (słup graniczny nr 173) przy linii kolejowej na Połock, powiat dziśnieński, województwo wileńskie. Zachód: – osada Muchocinek nad Wartą niedaleko jeziora Meszyn, powiat międzychodzki, województwo poznańskie. Losy granic II Rzeczypospolitej Po zbrojnej agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939, okupacji wojskowej wschodnich terenów II Rzeczypospolitej przez Armię Czerwoną i ustaleniu w dniu 28 września 1939 przez III Rzeszę i ZSRR w zawartym w Moskwie pakcie o granicach i przyjaźni niemiecko-sowieckiej linii granicznej na okupowanych wojskowo przez Wehrmacht i Armię Czerwoną terenach Polski mieszkańcy obu okupowanych części państwa polskiego poddani zostali represjom przez okupantów. Do Rzeszy bezpośrednio zostały wcielone: województwo pomorskie (Gdańsk-Prusy Zachodnie), śląskie, poznańskie (Kraj Warty), część łódzkiego z Łodzią, Suwalszczyzna, północna i zachodnia część Mazowsza oraz zachodnie części województw krakowskiego i kieleckiego. Z terytorium Rzeczypospolitej pomiędzy linią granicy niemiecko-sowieckiej z 28 września 1939 a określoną w dekrecie wschodnią granicą ziem polskich wcielonych bezpośrednio do Niemiec (określoną jako nowa wschodnia granica Rzeszy) Adolf Hitler utworzył odrębny twór administracyjny podporządkowany Rzeszy – Generalne Gubernatorstwo. W wyniku umowy między Niemcami i Słowacją, w listopadzie 1939 r. włączono do niej 52 przygraniczne gminy na Spiszu i Orawie. Pozostałe terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na wschód od linii granicznej ustalonej na terytorium Polski w układzie pomiędzy III Rzeszą a ZSRR zostało w październiku 1939 anektowane przez ZSRR. Formalną podstawą były pseudoplebiscyty w postaci wyborów w 1939, a następnie aneksja w trybie uchwały Rady Najwyższej ZSRR. Jednocześnie Związek Radziecki przekazał Wilno wraz z okręgiem Litwie, jednak w sierpniu 1940 r., po aneksji państw bałtyckich, również i ten obszar znalazł się w granicach ZSRR. Były to akty prawne równoległe do dwóch dekretów Adolfa Hitlera (z 8 i 12 października 1939 r.), którymi jednostronnie wcielił zachodnie terytoria Polski do Rzeszy (zobacz: Terytoria Polski anektowane przez III Rzeszę), tworząc jednocześnie z centralnych ziem II Rzeczypospolitej Generalne Gubernatorstwo. Wszystkie powyższe akty prawne, rozporządzające jednostronnie suwerennym i określonym traktatami międzynarodowymi terytorium II Rzeczypospolitej były sprzeczne z ratyfikowaną przez Niemcy i Rosję konwencją haską IV (1907). Były one w konsekwencji nieważne w świetle prawa międzynarodowego i nie były uznawane zarówno przez Rząd RP na uchodźstwie, jak i państwa sojusznicze wobec Polski, a także państwa trzecie (neutralne) przez cały czas trwania II wojny światowej. Wywodziły się z doktryny przyjętej traktatem o granicach i przyjaźni z 28 września 1939 r. wyłącznie przez III Rzeszę i ZSRR o zaprzestaniu istnienia państwa polskiego z dniem 28 września 1939, po kapitulacji Warszawy jako stolicy Polski. W wyniku postanowień konferencji w Teheranie, konferencji jałtańskiej i konferencji poczdamskiej po zakończeniu II wojny światowej, Rzeczpospolita Polska (od 1952 r. pod nazwą Polska Rzeczpospolita Ludowa), objęła centralną i zachodnią część terytorium II Rzeczypospolitej, a także przyznane przez mocarstwa Ziemie Odzyskane i stała się prawnomiędzynarodowym sukcesorem II Rzeczypospolitej. Natomiast ziemie na wschód od Bugu, Kresy Wschodnie, czyli województwa wileńskie, nowogrodzkie, poleskie, wołyńskie, tarnopolskie i stanisławowskie, a także część województwa białostockiego i lwowskiego, zostały wcielone do ZSRR. Ustrój polityczny System władzy w II Rzeczypospolitej określany był do 1926 r. jako republika demokratyczna z wielopartyjnym systemem parlamentarno-gabinetowym. Po zamachu stanu (przewrót majowy 1926) ustrój państwa uległ modyfikacji w trybie zmiany konstytucji (nowela sierpniowa) i faktycznego sposobu wykonywania władzy, w konsekwencji został przekształcony w system prezydencko-autokratyczny (od obozu politycznego sprawującego władzę zwany sanacją). Wojsko Polskie Kalendarium wydarzeń politycznych 7 października 1918 – Rada Regencyjna ogłosiła niepodległość Królestwa Polskiego od Niemiec i Austro-Węgier. 11 listopada 1918 – objęcie władzy wojskowej w Warszawie przez Józefa Piłsudskiego 14 listopada 1918 – rozwiązanie Rady Regencyjnej; w tym dniu też po raz pierwszy użyto oficjalnie określenia Republika Polska, co oznaczało zniesienie ustroju monarchistycznego w Polsce 22 listopada 1918 – Józef Piłsudski obejmuje stanowisko Tymczasowego Naczelnika Państwa 28 listopada 1918 – kobiety w Polsce uzyskują prawa wyborcze dekretem Józefa Piłsudskiego. 1918–1921 – sześć wojen i konfliktów granicznych: 1 listopada 1918 – bitwa o Lwów (1918–1919) 27 grudnia 1918 – powstanie wielkopolskie 17 sierpnia 1919 – wybuch I powstania śląskiego (następne: 19/20 sierpnia 1920 i 3 maja 1921) wojna polsko-bolszewicka wojna polsko-ukraińska konflikt polsko-litewski polsko-czechosłowackie konflikty graniczne 26 stycznia 1919 – wybory do Sejmu Ustawodawczego 20 lutego 1919 – Mała Konstytucja 28 czerwca 1919 – podpisanie Traktatu Wersalskiego z Niemcami (zob. też. Mały traktat wersalski) 13–19 sierpnia 1920 – Bitwa Warszawska 19 lutego 1921 – układ sojuszniczy z Francją 2 marca 1921 – układ z Rumunią 17 marca 1921 – konstytucja marcowa 18 marca 1921 – traktat ryski z RFSRR 16 czerwca 1922 – inkorporacja Górnego Śląska 16 grudnia 1922 – Zamach na prezydenta RP Gabriela Narutowicza 15 marca 1923 – Rada Ambasadorów zatwierdziła przebieg wschodniej granicy II RP 28 kwietnia 1924 – powołanie Banku Polskiego, początek reformy walutowej Grabskiego 12–14 maja 1926 – zamach majowy (stanu) Piłsudskiego (początek sanacji) 4 grudnia 1926 – powstał Obóz Wielkiej Polski w poznańskim „Hotelu Bazar”, inicjatorem był Roman Dmowski 16 listopada 1930 – tzw. „wybory brzeskie” 14 czerwca 1932 – kryzys gdański; ORP Wicher wymusił respektowanie prawa RP do obecności zbrojnej w porcie Wolnego Miasta Gdańska 25 lipca 1932 – pakt o nieagresji z ZSRR 26 stycznia 1934 – deklaracja o niestosowaniu przemocy z Niemcami 14 kwietnia 1934 – powstał Obóz Narodowo-Radykalny 23 kwietnia 1935 – ustanowienie konstytucji kwietniowej 12 maja 1935 – śmierć Józefa Piłsudskiego 1936 – utworzenie Centralnego Okręgu Przemysłowego 2 lutego 1937 – utworzenie Obozu Zjednoczenia Narodowego maj-lipiec 1938 – akcja wyburzania cerkwi prawosławnych na Chełmszczyźnie 1 października 1938 – wkroczenie wojsk polskich na Zaolzie i przyłączenie go do Polski 2 stycznia 1939 – śmierć Romana Dmowskiego 31 marca 1939 – gwarancje Wielkiej Brytanii i Francji dla Polski (deklaracja udzielenia pomocy w razie zagrożenia militarnego) 23 sierpnia 1939 – pakt ZSRR z III Rzeszą (tzw. Pakt Ribbentrop-Mołotow) 25 sierpnia 1939 – układ sojuszniczy między Polską i Wielką Brytanią 1 września 1939 – agresja III Rzeszy, początek kampanii wrześniowej, początek II wojny światowej 7 września – kapitulacja Westerplatte, zobacz Obrona Westerplatte, Wojskowa Składnica Tranzytowa (Westerplatte) 17 września 1939 (rano) – agresja ZSRR na Polskę (wieczorem) – ewakuacja rządu II Rzeczypospolitej przez Kuty do Rumunii 22 września 1939 – kapitulacja Lwowa przed Armią Czerwoną 28 września 1939 – kapitulacja Warszawy 30 września 1939 – powołanie w Paryżu przez prezydenta RP Władysława Raczkiewicza rządu premiera Władysława Sikorskiego 2 października 1939 kapitulacja Rejonu Umocnionego Hel przed Wehrmachtem dekret prezydenta RP Władysława Raczkiewicza o rozwiązaniu Sejmu i Senatu 5 października 1939 – kapitulacja Samodzielnej Grupy Operacyjnej Polesie (ostatniego związku operacyjnego na terytorium Polski), weszła w życie następnego dnia. Władze Naczelnik Państwa Prezydenci Po przewrocie majowym w 1926 faktycznie najwyższą władzę w państwie sprawował marszałek Polski Józef Piłsudski, który formalnie zajmował urząd generalnego inspektora Sił Zbrojnych i ministra spraw wojskowych w kolejnych rządach, a także – dwukrotnie (1926–1928, 1930) – premiera. Premierzy Rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie Po agresji na Polskę III Rzeszy i ZSRR (kampania wrześniowa) i okupacji wojennej terytoriów II RP przez obu agresorów legalną kontynuacją władz II Rzeczypospolitej, uznawaną na arenie międzynarodowej przez cały okres II wojny światowej, był Rząd RP na uchodźstwie, a jako podległa mu administracja w okupowanym kraju – Polskie Państwo Podziemne i jego struktury polityczne i wojskowe (Armia Krajowa). Podział administracyjny Gospodarka Po zniszczeniach w czasie I wojny światowej Polska powstała z połączenia trzech zaborów, które przed wojną sprzedawały głównie do państw zaborczych. Nowe granice ograniczyły sprzedaż na stare rynki zbytu. Dodatkowo w 1925 r. wybuchła wojna celna z Niemcami, które były głównym partnerem handlowym. Wielki kryzys w Polsce był znacznie głębszy i dłuższy wskutek zachowania wymienialności złotego na złoto (parytet złota), podczas gdy wiele krajów od niego odeszło i zdewaluowało swoje waluty, co uczyniło polskie towary za granicą droższymi. Według historycznych danych GUS w 1938 r. produkcja przemysłowa w Polsce była realnie o 19% większa niż w 1928 r., co było wzrostem nieco wyższym od średniego wzrostu w całej Europie (wzrost o 13%, nie licząc ZSRR) i znacznie wyższym od wzrostu w St. Zjednoczonych (spadek o 23%), gdzie po stałym rozwoju w latach 1933–1937 produkcja przemysłowa w 1938 ponownie załamała się. W 1938 produkcja przemysłowa na głowę mieszkańca była wciąż prawie 10% niższa niż w 1913. Gdyby nie rozwój gospodarki w kraju w latach 1936–1939, który był, obok lat 1926–1929, najszybszy w całym okresie istnienia II RP, to przed wrześniem 1939 r. nie udałoby się osiągnąć globalnego poziomu produkcji przemysłu z 1913 r., ale i tak produkcja przemysłowa przypadająca na jednego mieszkańca była w 1938 r. o kilkanaście procent niższa niż na terenach polskich w 1913 r. Tymczasem wszędzie w Europie w okresie międzywojennym wskaźniki te były dużo wyższe. Zatem zacofanie, jeśli chodzi o uprzemysłowienie kraju, w latach 1918–1939 rosło. Polski PKB na jednego mieszkańca przed 1939 rokiem nie przekroczył nigdy połowy średniego PKB na głowę w Europie Zachodniej. Produkcja wytworzona w Polsce międzywojennej na mieszkańca wynosiła ok. 610 zł, podczas gdy np. w Rumunii równowartość 600 zł, a w krajach Europy Zachodniej przeciętnie 1800 zł (w USA 4500 zł). Przez całe lata 30. państwo zwiększało swój udział w gospodarce. Przejmowało zagrożone upadkiem przedsiębiorstwa oraz zakładało własne. Pod koniec II RP przedsiębiorstwa państwowe wytwarzały ponad 25% produkcji przemysłowej, a wiele kluczowych działów gospodarki było pod całkowitą kontrolą rządu. System bankowy zdominowały cztery banki państwowe, które skupiły 42% ogółu wkładów klientów oraz opanowały 38% rynku kredytowego. W 1929 r. zwolennik doktryny liberalizmu gospodarczego Adam Heydel pisał: Energetyka: w 1914 r. na ziemiach polskich istniało 150 elektrowni produkujących 800 mln kWh. Według GUS w 1923 r. produkcja energii elektrycznej w II RP wyniosła 1511 mln kWh i do 1938 r. wzrosła do 3977 mln kWh. Zużycie energii na statystycznego Polaka wynosiło w 1937 r. 50 kWh (mieszkaniec Paryża zużywał w tym czasie ponad 500 kWh, przeciętny Szwajcar – 700 kWh, a mieszkaniec amerykańskich miast nawet 1000 kWh na rok). Pod koniec 1938 r. prąd docierał do 3% wsi i 2% gospodarstw wiejskich. Wydobycie ropy naftowej: w latach 1922–1938 produkcja ropy spadła z 705 tys. ton do 507 tys. ton ropy rocznie. Motoryzacja: w latach 1926–1931 liczba samochodów w II RP wzrosła 4-krotnie. W okresie wielkiego kryzysu spadła o około 30%, a w następnych latach wróciła do poziomu z początku lat 30. Liczba samochodów przypadająca na 1000 mieszkańców w Polsce nie tylko pozostawała bardzo niska przez okres lat 30. na tle państw wysoko rozwiniętych, ale dystans do nich nawet się powiększył. Dla porównania w 1938 r. w Polsce przypadał 1 samochód na 1000 mieszkańców, w Japonii – 2,5, w Brazylii – 3,7, we Włoszech – 10, w Niemczech i Austrii – 25,1, w Wlk. Brytanii – 51,1, a w Stanach Zjednoczonych aż 228,8. Rolnictwo: występując w Sejmie w 1935 r., wicepremier Eugeniusz Kwiatkowski stwierdził: „Nasza struktura gospodarcza jest wyjątkowo niekorzystna (...). Wieś polska w XX w. powróciła prawie do gospodarki naturalnej. Szereg potrzeb wsi zaspakaja się w sposób anormalny i niezwykle prymitywny, zapałki dzieli się na części, wraca się do łuczywa, a transport pieszy i kołowy nawet na znaczne odległości przyszedł ponownie – po przerwie od końca XIX w. – do znaczenia”. Kwestia chłopska W latach 30. ludność chłopska stanowiła ok. 71% ludności kraju. Średnia długość życia na wsi wynosiła 47 lat i była o ponad 10 lat niższa niż w Europie Zachodniej. W 1931 r. w Polsce 23,4% gospodarstw rolnych miało powierzchnię poniżej 2 ha, 35,5% powierzchnię od 2 do 5 ha. Z 2 ha nie można było wyżyć bez dodatkowych dochodów. Gospodarstwa od 2 do 5 ha zapewniały egzystencję na granicy głodu. W wyniku „wielkiego kryzysu” głód stał się powszechnym, okresowym zjawiskiem na wsi. Ceny pszenicy w 1934 r. wynosiły zaledwie 34% ceny z 1928 r. W 1937 r. koniunktura się poprawiła, ale chłopi tego nie odczuli, albowiem wzrosły jednocześnie podatki. Zadłużenie gospodarstw chłopskich pod koniec lat 30. wynosiło 4,3 mld złotych gdy wartość rocznej sprzedanej produkcji tylko 1,5 mld złotych. Rezerwę użytków rolnych możliwych do rozparcelowania oceniano w 1938 r. na 4,6 mln ha, a liczbę ludności bezrolnej zamieszkującej na wsi na 5,5 mln ludzi. Ziemi było w Polsce zbyt mało, by jedynie drogą reformy rolnej „rozładować” przeludnienie na wsi. W 1939 r. zelektryfikowanych wsi w Polsce było 3%. W dniach 16–25 sierpnia 1937 chłopi pod przewodnictwem Stronnictwa Ludowego zorganizowali w Polsce strajk. Był to największy w Polsce protest chłopski, w którym wzięło udział kilka milionów chłopów. Strajk spotkał się z brutalną reakcją władz. Zginęły 44 osoby, ponad 5 tys. było aresztowanych, a 617 skazano i osadzono w więzieniach. Z odezwy Stronnictwa Ludowego proklamującej strajk chłopski, Warszawa 14 sierpnia 1937: Strajk (...) jest manifestem za koniecznością likwidacji systemu sanacyjnego w Polsce i przywróceniem obywatelowi praw mu przynależnych. (...) Żądamy ustroju demokratycznego dla Polski i nowych uczciwych wyborów W lutym 1938 r. Stronnictwo ludowe zapowiedziało kolejny protest chłopski. Rząd sanacyjny zareagował pacyfikacją zagrożonych powiatów województwa krakowskiego i lwowskiego. Pacyfikacja polegała na dewastacji gospodarstw działaczy ludowych – łamaniu mebli w ich domach i wysypywaniu ziarna. W niektórych przypadkach policja posuwała się do łamania nóg koniom i bydłu uderzeniami kolb i drągów. „Cukier na wsi nie istnieje. Większość dzieci nie widziała go nawet nigdy, chyba w formie cukierków na odpustach. Sól używa się obecnie szarą, nieraz nawet czerwoną bydlęcą. Na wiosnę w okresie przednówka z braku gotówki nawet na te najgorsze gatunki stosuje się, kilkakrotnie gotując ziemniaki w tej samej osolonej wodzie” Szkolnictwo oraz opieka przedszkolna W pierwszym roku akademickim niepodległej Polski (1918/19) działało na jej terenie 7 uczelni. Ich liczba rosła dzięki zakładaniu nowych placówek państwowych i prywatnych, osiągając poziom 24 w roku akademickim 1932/33 oraz 32 w roku 1937/38. Polscy studenci (w sumie 49,3 tys., z czego 28% to kobiety) koncentrowali się głównie w Warszawie (42%), drugim pod względem wielkości ośrodkiem akademickim był Lwów (19%), a następnie Kraków (15,6%) i Wilno (7,2%). Najpopularniejszym kierunkiem studiów było prawo (ponad 20% ogółu studentów). W 1928 r. tekę ministra oświaty objął Kazimierz Świtalski, który rozpoczął działalność od dokonania w resorcie czystki personalnej. Naczelnym kryterium przy doborze kadry była lojalność wobec rządu. Po przewrocie majowym sanacja rzuciła hasło prowadzenia „wychowania państwowego”. Nowym ideałem wychowawczym miał być model obywatela – państwowca, opierający się na syntezie postawy bojownika i pracownika. Cechami tego wzorca miały być: dzielność życiowa, silna wola, potężna energia, zdolność do czynu i pracy, wytrwałość, honor oraz lojalność i ofiarność w stosunku do państwa. Czynniki oficjalne otwarcie wskazywały, że nauczyciel musi służyć nie tylko państwu, ale i grupie rządzącej. Pod koniec lat 30. w związku z kryzysem światowym, nastąpiła gwałtowna zapaść szkolnictwa. W roku szkolnym 1931/32 brakowało miejsc w szkołach dla ok. 300 tys. dzieci. Przeciętna liczba uczniów na jednego nauczyciela wyniosła 58,3. 70% szkół w Polsce to były szkoły 1- i 2-klasowe, niedające możliwości kontynuowania nauki na poziomie średnim. Szkół 7-klasowych było ok. 10%. Najgorsza sytuacja była na wsi, gdzie tylko 14% szkół miało więcej niż 3 klasy. Do matury podchodziło niespełna połowa uczniów, którzy rozpoczęli naukę w gimnazjum. Pozostali porzucali szkołę, nie mogąc sprostać stawianym wymaganiom. Mimo bezrobocia wśród nauczycieli z powodów budżetowych brakowało etatów dla zwiększenia liczby kadry nauczycielskiej. 25% dzieci uzyskiwało niezadowalające wyniki w nauce, co w zestawieniu z niezbyt wygórowanymi wymaganiami świadczyło raczej o niskim poziomie nauczania na tym poziomie szkolnictwa. Do VII klasy docierało tylko ok. 52% uczniów zaczynających od I klasy, a do VIII zaledwie 46%. W drugiej połowie lat 30. system szkolny wyglądał w ten sposób, że szkoła podstawowa liczyła 6 klas. Dodatkową siódmą klasę musieli skończyć ci, którzy nie chcieli dalej kontynuować nauki. Kontynuujący naukę mieli przed sobą 4 lata gimnazjum i dwa lata liceum. Przy czym wtedy rodzice musieli zapłacić 200 zł rocznie czesnego (pensja doświadczonego policjanta czy oficera w stopniu porucznika wynosiła ok. 300 zł miesięcznie). W efekcie do szkoły średniej trafiała młodzież z zamożnych domów. Maturę w 30-milionowym kraju zdawało ok. 30 tys. abitiurentów. W latach 1937/38 – zaledwie ok. 84 tys. dzieci objętych było opieką w przedszkolach. Demografia Mniejszości narodowe Polska w okresie międzywojennym była krajem wielonarodowościowym, w którym Polacy stanowili od 64 do 69,2% populacji. Na większości obszaru wiejskiego Kresów Wschodnich, Polacy stanowili mniejszość (na rzecz Ukraińców lub Białorusinów), natomiast większość w dużych miastach. Polacy przeważali m.in. na Wileńszczyźnie i w ówczesnym województwie lwowskim. Na zachodzie przeważali w niektórych okolicach Niemcy. W wielu miejscowościach dominowała ludność żydowska. Elitom politycznym młodego państwa polskiego, nieprzygotowanym do rządzenia wielonarodowym społeczeństwem, trudno było zaakceptować mniejszości narodowe jako pełnoprawnych obywateli państwa. Niejednokrotnie też przedstawiciele mniejszości narodowych stawali się obiektem ataków zmasowanej propagandy środowisk nacjonalistycznych. Wybrano zatem wariant wzmacniania polskości metodami administracyjnymi. Efekty okazały się jednak odwrotne od zamierzonych. Polityka narodowościowa realizowana w dwudziestoleciu międzywojennym przyniosła fatalne skutki dla państwa polskiego we wrześniu 1939 r. Znaczna część obywateli polskich niepolskiej narodowości, oczekując jakichkolwiek zmian na lepsze, gotowa była przyjmować okupantów Polski jako wyzwolicieli spod polskiego panowania, z nadzieją na wywalczenie szerszego zakresu swobód narodowych i poprawę warunków ekonomicznych. Narodowości według spisu z 1921 r. (samookreślenie według deklarowanej narodowości respondentów): Polacy – 69,2% Ukraińcy – 14,0% Żydzi – 7,8% Białorusini – 3,9% Niemcy – 3,8% Inna, lub nie podana – 1,3% Narodowości według spisu z 1931 r. (samookreślenie według deklarowanego języka ojczystego respondentów): Polacy – 68,9% Ukraińcy – 13,9% Żydzi – 8,6% Białorusini – 3,1% Niemcy – 2,3% Inna, lub nie podana – 3,2% Mniejszość ukraińska W lecie 1930 r. Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów przeprowadziła na terenach zamieszkałych przez ludność ukraińską akcję terrorystyczną polegającą przede wszystkim na masowych podpaleniach. W odpowiedzi rząd polski we wrześniu tego roku rozpoczął akcję pacyfikacyjną na tych terenach. Objęła ona łącznie 493 wsie. Do wsi wkraczały oddziały policji wspieranej przez wojsko i przeprowadzały brutalne rewizje domostw w wyniku których dochodziło do niszczenia mienia i licznych pobić. W ich wyniku zginęło od siedmiu do 35 osób. Wobec tych metod polskiej władzy dotąd obojętni wobec kwestii politycznych ukraińscy chłopi zaczęli popierać OUN. Mniejszość białoruska Na mocy pokoju ryskiego, tereny obecnej Białorusi podzielone zostały między Polskę a RFSRR. Bolszewicy utworzyli marionetkową Białoruską SRR. Ze strony polskiej większość negocjatorów była pod wpływem koncepcji endeckich, które przeczyły wizjom tworzenia federacji na obszarze byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Rzeczpospolita objęła w przybliżeniu tereny na zachód od granicy II rozbioru (z niewielką korektą na korzyść Polski w postaci Pińska i Nieświeża), na których utworzono województwa białostockie, nowogródzkie, poleskie oraz wileńskie. Granicę polsko-sowiecką przeprowadzono 30–60 km na zachód i północny zachód o Mińska, zajętego w ostatnich dniach wojny polsko-bolszewickiej ponownie przez Wojsko Polskie, które po zawarciu rozejmu było zmuszone wycofać się z miasta. Do większych miast tego obszaru (skądinąd bardzo słabo zurbanizowanego) zalicza się Grodno i Brześć. Według wyników spisu powszechnego z 1931 r. 990 tys. obywateli II RP podało język białoruski jako ojczysty, a na Polesiu 700 tys. – język „tutejszy”. Wśród ludności białoruskiej w II RP 77,6 procent stanowili analfabeci. Do inteligencji zaliczało się 0,17 procent ludności. Powszechnie stosowaną przez włościan białoruskich formą walki z „polskim porządkiem” było wywoływanie pożarów. Ich pastwą padło wiele wsi, miasteczek, obiektów przemysłowych. Z raportów MSW jeszcze z przełomu 1925/1926 r. wynika, że władze polskie nie były w stanie skutecznie przeciwdziałać aktom dywersyjnym. Białoruska Włościańsko–Robotnicza „Hromada” była pierwszą partią polityczną, której program rozpowszechnił się wśród białoruskich chłopów i robotników. Poza postulatem zjednoczenia wszystkich ziem białoruskich w jedną republikę nacisk programowy położono głównie na aspekty społeczne: konieczność reformy rolnej bez odszkodowań, zniesienie osadnictwa wojskowego, melioracji błot czy możność używania języka białoruskiego w urzędach. Liczyła sobie ona ok. 100 tys. członków. „Hromada” nie była przybudówką Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi, lecz istniały ścisłe kontakty między działaczami obu partii. W 1927 r. „Hromada” została zdelegalizowana przez władze sanacyjne. Po tym fakcie założone zostało ugrupowanie „Zmahańnie za Interesy Włościan i Robotników”, które skupiło w swych szeregach większość byłych członków „Hromady” i prezentujące podobny program. W 1928 r. wzięło udział w wyborach, tworząc następnie w Sejmie klub poselski. Partię tę władze sanacyjne rozwiązały w 1930 r. Wielu jej członków przeszło w szeregi nielegalnej Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi wchodzącej w skład ogólnopolskiej KPP. KPZB była organizacją odnoszącą na Białostocczyźnie największe sukcesy. W Polsce międzywojennej odbyło się wiele procesów politycznych, w których oskarżonymi byli członkowie tej partii. Do tych, które znalazły największy oddźwięk społeczny, należał tzw. „proces 133” przeprowadzony w 1928 r. KPZB próbowała brać udział w wyborach samorządowych, ale jej listy były unieważniane przez władze, a aktywni działacze aresztowani. Władze polskie starały się nie dopuścić również do rozszerzenia białoruskiego ruchu spółdzielczego, również dopatrując się w nim formy wpływów komunistycznych. W rezultacie obostrzeń stwarzanych przez władze w 1939 r. istniały tylko trzy spółdzielnie białoruskie. Władze sanacyjne zlikwidowały w 1937 r. Towarzystwo Szkoły Białoruskiej – największą organizację samorządową ludności białoruskiej, oskarżając ją o „infiltrację komunistyczną”. Stopniowo likwidowano w II RP szkolnictwo białoruskie. O ile w roku szkolnym 1918/1919 istniało 346 szkół białoruskich, to w 1937 r. zostało ich tylko 5 szkół powszechnych białorusko–polskich, 44 szkoły w których wykładano białoruski jako jeden z przedmiotów i jedno gimnazjum białoruskie. W końcu lat 30. władze sanacyjne rozwiązały bądź zawiesiły działalność wielu organizacji białoruskich w tym najważniejszych: Białoruskiego Instytutu Gospodarki i Kultury (styczeń 1937 r.), Białoruskiego Komitetu Narodowego (styczeń 1938 r.) i sparaliżowały działalność Białoruskiego Zjednoczenia Ludowego, zamykając pismo „Biełaruskaja Krynica”. Powodem było zawarcie w statutach tych organizacji postulatu zjednoczenia narodu białoruskiego. Dużym echem wśród prawosławnych w większości Białorusinów odbiła się akcja podjęta z inspiracji wojskowych władz sanacyjnych zakładająca zburzenie latem 1938 r. 127 „zbędnych” prawosławnych obiektów sakralnych (w szczególności na terenie Chełmszczyzny). W 1939 r. wojewoda białostocki w następujący sposób oceniał wyniki polityki polonizacyjnej wobec Białorusinów: „Element polski nie potrafił dotychczas nie tylko porwać za sobą, ale nawet związać wsi białoruskiej przez wciągnięcie jej do wspólnych organizacji społecznych, politycznych czy gospodarczych. Żądaliśmy jedynie, aby mniejszość ta myślała po polsku, nic w zamian nie dając (…). Chcąc ten proces przyspieszyć, musimy wieś białoruską podbić kulturalnie”, a dowódca Okręgu Korpusu nr IX gen. Jarnuszkiewicz stwierdził: „Nie wystarczy to, że ktoś uważa się za Polaka, a pozostaje prawosławny. Na kresach synonim polskości to katolicyzm.”. Przed wybuchem wojny nastawienie ludności białoruskiej tak opisywało pismo „Biełaruskij Front”: „Ludność białoruska oczekuje jakichkolwiek zmian (…) filozofią mas chłopskich jest: nic nie mówić, nic nie wiedzieć, nic nie robić. Głodni, obdarci, niepiśmienni chłopi nie są zainteresowani żadnymi działaniami politycznymi ani społecznymi. Pójdą z entuzjazmem za każdym, kto obieca im chleb i więcej ziemi, by produkować chleb.”. Akcja rewindykacyjno-polonizacyjna 1938 r. Po 1918 r. część ludności oficjalnie wyznania prawosławnego będąca wcześniej unitami, którym wiarę prawosławną narzuciły władze zaborcze siłą, z powrotem przeszła na katolicyzm. Wiązało się to z samorzutną akcją przejmowania cerkwi prawosławnych (wcześniej niekiedy będących świątyniami unickimi). Na tym tle dochodziło do konfliktów z pozostałościami ludności wyznania prawosławnego, głównie Ukraińcami, zamieszkującymi głównie południową część Chełmszczyzny. Akcję spontanicznego przejmowania cerkwi zakończył (z powodu obaw o narastające nastroje konfrontacyjne) rząd w 1924 r. uchwałą zakazującą przejmowania cerkwi do czasu uregulowania prawnego kwestii. W 1929 r. wojewoda lubelski rozpoczął akcję wyburzania „zbędnych” cerkwi na terenach gdzie nie zamieszkiwali już prawosławni. Zniszczono 29 cerkwi. Akcję wstrzymano na skutek protestów ludności prawosławnej. W 1937 r. rozpoczęto na szeroką skalę zakrojoną akcję polonizacji i katolicyzacji Chełmszczyzny gdzie w dużym procencie zamieszkiwała ludność ukraińska wyznania prawosławnego. Wydano m.in. zakaz nauczania języka ukraińskiego na Chełmszczyźnie i Podlasiu, nauka religii prawosławnej, a nawet kazania miały się odbywać w języku polskim. Masowo, pod przymusem wojskowym i policyjnym, nakazywano ludności prawosławnej deklarować przejście na katolicyzm. Dowództwo Korpusu Okręgu II Wojska Polskiego w Lublinie rozpoczęło jednocześnie w 1938 r. akcję wyburzania, często zabytkowych, cerkwi na obszarze Lubelszczyzny. Miejscowe władze inspirowały manifestacje miejscowych katolików, którzy podejmowali uchwały domagające się zamknięcia i wyburzenia cerkwi jako ośrodków dywersji ukraińskiej. Rozbiórkę cerkwi przeprowadzała administracja gminna na polecenie starostów za pomocą miejscowej młodzieży, głównie z oddziałów strażackich, więźniów lub wynajętych brygad. Często cerkwie były niszczone wraz z ich wyposażeniem liturgicznym. W rezultacie na Lubelszczyźnie zniszczono 91 cerkwi (pozostało 49), 10 kaplic i 26 domów modlitwy. Akcja spowodowała wzrost nastrojów antypolskich i antypaństwowych u ludności ukraińskiej. Stanisław Cat-Mackiewicz tak komentował tę akcję: „Burzenie świątyń prawosławnych to jeszcze jeden dowód, że rządzą nami ludzie nie dorośli do rządzenia(…).”. 30 marca 1938, rada miejska w Białymstoku podjęła uchwałę o zburzeniu niedokończonej cerkwi na placu Wolności – przeciwko głosowali radni „Bundu” i PPS. Mniejszość żydowska Niepodległość w stosunkach polsko-żydowskich rozpoczęła się od pogromu antyżydowskiego w Kielcach, do którego doszło 11 listopada 1918. W jego wyniku zginęły 4 osoby, a 250 zostało rannych. Rabowano żydowskie sklepy i mieszkania prywatne. Najwięcej ofiar było, gdy tłum wtargnął do Teatru Polskiego i zaczął linczować zgromadzonych tam członków organizacji syjonistycznej, którzy obradowali nad odezwą wyrażającą radość z odzyskania przez Polskę niepodległości. Porządek w mieście przywrócił dopiero oddział wojskowy gen. Wacława Iwaszkiewicza. Podczas wojny polsko-bolszewickiej w armii polskiej szerzyły się nastroje antysemickie (Żydów oskarżano o popieranie Armii Czerwonej). Wojskowe władze polskie zarządziły utworzenie obozu w Jabłonnie, w którym internowano około tysiąca żołnierzy i oficerów żydowskiego pochodzenia (decyzja o jego utworzeniu została wydana 16 sierpnia 1920, obóz działał do 9 września 1920; jego powstanie wywołało skandal międzynarodowy, z którego minister spraw wojskowych gen. Sosnkowski musiał tłumaczyć się przed Sejmem i opinią publiczną). Wydano również rozkaz aresztowania we wszystkich wojskowych Okręgach Generalnych ok. 1000 wojskowych, wśród których większość stanowili Żydzi. Wielu oficerów wyznania mojżeszowego, zasłużonych w walce o niepodległość zostało usuniętych z wojska. Żydowską młodzież akademicką z oddziałów ochotniczych skierowano do kompanii karnych. Również po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej żołnierze pochodzenia żydowskiego traktowani byli jako żołnierze drugiej kategorii lub wręcz z góry byli podejrzewani o nielojalność wobec państwa polskiego. W odpowiedziach na interpelacje poselskie gen. Sosnkowski stwierdzał, że „Żydzi nie nadają się do poważniejszej pracy niż pisanie na maszynie”. W związku z uchwałą Sejmu z 17 czerwca 1919 r., według której oficerami mogli być tylko obywatele polscy narodowości polskiej, degradowano oficerów pochodzenia żydowskiego nawet awansowanych już w Polsce niepodległej. W lipcu 1920 r. Wojsko Polskie zwolniło ze służby w wojskowych szpitalach lekarzy i pielęgniarki pochodzenia żydowskiego. 23 marca 1923 Sztab Generalny wydał tajny rozkaz usunięcia wszystkich Żydów z wojskowych zakładów graficznych. W drugiej połowie lat 20. w Wojsku Polskim służyło 87 oficerów pochodzenia żydowskiego, co stanowiło 0,5 procenta całego korpusu oficerskiego. Od końca lat 20. natomiast osób pochodzenia żydowskiego nie rekrutowano do lotnictwa, marynarki, łączności i broni pancernej oraz Korpusu Ochrony Pogranicza. Na początku lat 20. dochodziło na kolei do licznych ekscesów antysemickich pod postacią bicia i rabowania żydowskich pasażerów. Żydzi obawiali się w szczególności dworca kolejowego w Bydgoszczy. W 1922 r. na uczelniach odbyły się wiece poprzedzone memoriałem skierowane do senatów szkół wyższych w celu wprowadzenia numerus clausus. W 1923 r. nastąpiła próba wprowadzenia tych zmian, w czym przeszkodził zamach majowy w 1926 r. i dążenia nowego rządu do zawarcia porozumienia z mniejszościami narodowymi. W 1931 r. Sejm uchwalił ustawę O uchyleniu przepisów wyjątkowych związanych z pochodzeniem, narodowością, rasą lub religią obywateli Rzeczypospolitej. W latach 30. XX w. zdarzały się przypadki stosowania w praktyce numerus clausus. Natomiast mimo postulatów numerus nullus nie zostało wprowadzone. W listopadzie 1932 r. doszło we Lwowie do gwałtownych zamieszek antyżydowskich. Poszkodowanych zostało kilkaset osób. W grudniu 1935 r., jako pierwsze w kraju, władze Politechniki Lwowskiej wprowadziły na wydziałach inżynierii i mechanicznym tzw. getto ławkowe, czyli oddzielne miejsce siedzenia dla studentów chrześcijan i Żydów. W drugiej połowie lat 30. w Zamościu rozpoczęła się akcja antyżydowska. Kierował nią gen. Bruno Olbrycht – dowódca 3 Dywizji Piechoty Legionów i prezes Towarzystwa Rozwoju Ziem Wschodnich. Do akcji wciągnięto całe wojsko i znaczną część społeczności cywilnej miasta. Wojskowym rozkazem ogłoszono bojkot sklepów żydowskich. Młodzież gimnazjalna organizowała pikiety przed sklepami żydowskimi, nie dopuszczając do nich klientów. Generał w związku ze swą walką z mniejszością żydowską oraz patronatem nad miejscowych harcerstwem zyskał dużą popularność w mieście i otrzymał honorowe obywatelstwo Zamościa. W pierwszej połowie 1936 r. doszło do ekscesów, pogromu, o podłożu antysemickim w Mińsku Mazowieckim. W maju 1937 r. w Brześciu nad Bugiem doszło do rozruchów antyżydowskich, w których zginęło trzech Żydów, a ponad pięćdziesięciu zostało rannych. Dzielnica żydowska została zdemolowana. Starosta i policja pozostali bierni. Również wojsko, mimo obecności w mieście, nie interweniowało. W rezultacie zamieszki trwały 16 godzin. 19 czerwca 1937 w Częstochowie Obóz Zjednoczenia Narodowego ogłosił deklarację antyżydowską w wyniku czego przez trzy dni polscy nacjonaliści atakowali ludność żydowską. Skutkiem tego było zniszczenie mienia 206 rodzin żydowskich od sklepów po mieszkania z własnością prywatną. 20 Żydów zostało rannych. Pogrom rozprzestrzenił się w następnych tygodniach na miejscowości znajdujące się w okolicach Częstochowy. Religia Podział administracyjny: podział administracyjny Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce (1918–1939) podział administracyjny Kościoła greckokatolickiego w Polsce (1918–1939) prawosławie, judaizm, luteranizm Ludność największych miast w 1939 W Polsce istniały wówczas: 1 miasto milionowe (Warszawa), 1 miasto o ludności powyżej 500 tys. (Łódź), 9 miast o ludności 100–500 tys., 12 miast o ludności 50–100 tys., 46 miast o ludności 20–50 tys. i 83 miasta o ludności 10–20 tys. Święta państwowe 3 maja – Święto Narodowe Trzeciego Maja (rocznica uchwalenia Konstytucji 3 maja; ustanowione w 1919), 11 listopada – Narodowe Święto Niepodległości (rocznica przekazania władzy wojskowej Józefowi Piłsudskiemu przez Radę Regencyjną Królestwa Polskiego, jednocześnie rocznica zakończenia I wojny światowej; ustanowione w 1937). Dni świąteczne wolne od pracy: 1 stycznia – Nowy Rok 6 stycznia – Trzech Króli 2 lutego – Oczyszczenie Najświętszej Marii Panny 3 maja – Trzeci Maja drugi dzień Wielkiej Nocy [40 dni po Wielkanocy] – Wniebowstąpienie Pańskie [50 dni po Wielkanocy] – drugi dzień Zesłania Ducha Świętego [60 dni po Wielkanocy] – Boże Ciało 29 czerwca – Uroczystość Świętych Apostołów Piotra i Pawła 15 sierpnia – Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny 1 listopada – Wszystkich Świętych 11 listopada – Święto Niepodległości 8 grudnia – Niepokalane Poczęcie Najświętszej Marii Panny 25 grudnia – Boże Narodzenie 26 grudnia – drugi dzień Bożego Narodzenia. Galeria Zobacz też historia Polski (1918–1939) polityka gospodarcza II Rzeczypospolitej polityka zagraniczna II Rzeczypospolitej prasa II Rzeczypospolitej sądownictwo II Rzeczypospolitej modernizm w Polsce Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Portal poświęcony Józefowi Piłsudskiemu i czasom II Rzeczypospolitej [dostęp 2012-05-04] [dostęp 2011-08-05] II RP wobec problemu wychodźstwa. Regulacje prawne, kolonie, faktorie Dawne państwa polskie 2 Hasła kanonu polskiej Wikipedii Historyczne państwa na terenie Białorusi

1833740

https://pl.wikipedia.org/wiki/Siedem%20cud%C3%B3w%20%C5%9Bwiata

Siedem cudów świata

Siedem cudów świata – lista najbardziej znanych budowli w starożytności. Była swego rodzaju przewodnikiem turystycznym dla podróżników starożytności, którzy chcieli zobaczyć najbardziej sławne i znane miejsca. Wzorowane na niej są różne inne listy (siedmiu) cudów świata. Nawiązuje do nich też pojęcie ósmego cudu świata. Historia Najwcześniejsza znana wersja listy została stworzona w II wieku p.n.e. przez Antypatra z Sydonu. Lista, którą znamy dzisiaj została skompletowana w średniowieczu, kiedy to wiele z miejsc na niej umieszczonych już nie istniało. Jako że lista pochodzi głównie z antycznych greckich opowieści, umieszczono na niej tylko miejsca, które były znane i zwiedzane przez starożytnych Greków. Początkowo używano nazwy theamata (gr. θεάματα), co znaczy „rzeczy godne zobaczenia” (Τὰ ἑπτὰ θεάματα τῆς οἰκουμένης [γῆς] „rzeczy godne zobaczenia w zamieszkałym świecie”). Później użyto słowa „cud” (thaumata θαύματα, „cuda”). Budowle te są uważane za cuda, ponieważ znajdowały się pomiędzy najbardziej popularnymi celami turystycznymi nawet w czasach takich jak 1600 rok p.n.e. Graffiti turystów znajduje się na monumentach w dolinie królów od czasów, kiedy Sfinks miał tysiąc lat. Jest warte zauważenia, że wszystkie siedem cudów było stworzonych przez człowieka i nie są one dziełami natury. Razem z rewolucją przemysłową, jej wpływem na środowisko i powstaniem ruchu naturalistycznego w turystyce stworzona została lista siedmiu cudów natury. Siedem cudów świata Wymienione według czasu ich konstrukcji cuda prezentują się następująco: Oryginalna lista Antypatra zastępowała Latarnię z Aleksandrii Bramą Isztar. W starożytności wymieniano również posąg Asklepiosa w Epidauros wyrzeźbiony przez Trasymedesa z Paros oraz Kolosy Memnona. Aż do VI wieku naszej ery powyższa lista była w użyciu. Ze wszystkich tych cudów przetrwał tylko jeden i jest nim Wielka Piramida Cheopsa z Gizy. Istnienie wiszących ogrodów Semiramidy nie zostało nigdy definitywnie udowodnione. Źródła pokazują, że pozostałe pięć cudów zostało zniszczonych przez naturalne kataklizmy. Świątynia Artemidy i Posąg Zeusa zostały zniszczone przez ogień, podczas gdy Latarnia z Aleksandrii, Kolos Rodyjski i Mauzoleum w Halikarnasie zostały zniszczone przez trzęsienia ziemi. Niektóre z rzeźb z Mauzoleum w Halikarnasie i Świątyni Artemidy znajdują się w Muzeum Brytyjskim. Zobacz też nowe siedem cudów świata Przypisy

2834

https://pl.wikipedia.org/wiki/Krzysztof%20Kolumb

Krzysztof Kolumb

Krzysztof Kolumb, lub , , (ur. prawd. między 25 sierpnia a 31 października 1451 w Genui, zm. 20 maja 1506 w Valladolid) – włoski żeglarz, podróżnik i nawigator, tercjarz franciszkański. Kapitan wyprawy, która płynęła na trzech statkach: „Santa María”, „Niña” i „Pinta” pod flagą Kastylii w poszukiwaniu zachodniej drogi morskiej do wschodniej Azji (według ówczesnego nazewnictwa – do Indii, gdyż pod tą nazwą w jego czasach rozumiano całość południowego, południowo-wschodniego i wschodniego wybrzeża Azji aż po Kataj – dzisiejsze Chiny – i Cipangu – dzisiejszą Japonię). Jako pierwsza wyprawa w historii nowożytnych odkryć geograficznych pokonała zwrotnikowy Ocean Atlantycki i 12 października 1492 dotarła do Indii Zachodnich u wybrzeży Ameryki – kontynentu nieznanego w ówczesnej Europie. Za dokonania został mianowany admirałem i pierwszym namiestnikiem hiszpańskich kolonii w Ameryce Środkowej. Organizator i kapitan czterech odkrywczych wypraw transatlantyckich z Hiszpanii do Ameryki. Trwają spory dotyczące jego pochodzenia. W ich rozstrzygnięciu mogą pomóc prowadzone w ostatnich latach badania porównawcze DNA. Główne sukcesy i porażki Podczas czterech udanych podróży przez środkowy Ocean Atlantycki w latach 1492–1504 Kolumb – jako pierwszy z Europejczyków – opłynął, zbadał i opisał rejon Morza Karaibskiego, w tym środkową część Bahamów, Kubę, Haiti (1492), większość Małych Antyli, Jamajkę (1493) oraz stały ląd Ameryki Południowej w okolicach ujścia rzeki Orinoko (1498) i brzegi Ameryki Północnej na południowo-zachodnim wybrzeżu Morza Karaibskiego (1502), choć niektórzy badacze uznają, że tu mógł go ubiec Amerigo Vespucci. Jako pierwszy Europejczyk usłyszał o rozwiniętych cywilizacjach Mezoameryki i istnieniu „Morza Południowego” (Pacyfiku). Powracające do Hiszpanii okręty Kolumba sprowadziły do Europy pierwszych indiańskich niewolników, przywiozły próbki nieznanych w Starym Świecie roślin (m.in. kukurydzę, ziemniaki, tytoń i kakao), cenne złote ozdoby, perły i wieści o innych bogactwach Nowego Świata. Wśród rzeczy sprowadzonych przez uczestników kolejnych wypraw Kolumba do Ameryki znalazły się m.in. konie i osły, bydło i świnie, trzcina cukrowa, krzewy winorośli i nasiona europejskich roślin uprawnych, narzędzia rolnicze i psy tresowane do chwytania ludzi. Podczas wypraw pod dowództwem Kolumba wzniesiono pierwsze europejskie osiedla i misje w Ameryce Środkowej (jego brat Bartolomeo w 1496 założył na Haiti Santo Domingo, najstarsze istniejące do dziś hiszpańskie miasto w Ameryce). On też tworzył pierwsze mapy oraz opisy regionu Karaibów i ich mieszkańców. Pionierskie podróże Kolumba – w tym jego osobiste działania – zapoczątkowały epokę odkryć geograficznych na całej półkuli zachodniej oraz procesy krwawej konkwisty i rabunkowej eksploatacji obu kontynentów, przymusowej chrystianizacji oraz kolonizacji tubylczych ludów Ameryki (które podczas pierwszej wyprawy Kolumb błędnie nazwał Indios – Indianami). Kolumb był doświadczonym i dzielnym żeglarzem, ambitnym i wytrwałym organizatorem kolejnych wypraw, ale popełniał też błędy – zaniżał np. długość równika i wielkość Ziemi, błędnie sytuował Japonię i Chiny na kuli ziemskiej, przez co wierzył w możliwość bezpośredniego dotarcia do tych krajów po wypłynięciu z Europy w kierunku zachodnim. Krytykowany za skromne zdobycze materialne dostarczane władcom Hiszpanii (a zwłaszcza brak dużych ilości złota i przypraw korzennych), nieudolne i autokratyczne zarządzanie nowymi hiszpańskimi koloniami oraz prześladowanie tubylców (zob. krytyka Bartolomé de Las Casas), toczył wieloletnie spory o utrzymanie władzy i obiecane mu przywileje. Chociaż nie odbył planowanej podróży dookoła świata i mógł umrzeć z fałszywym przekonaniem, że dopłynął do brzegów Azji, to jego nazwisko stało się symbolem wielkich odkryć, nie tylko geograficznych. Podróże Kolumba – oraz rozpowszechniane w całej Europie relacje z nich (i o nich) – zapoczątkowały trwały proces europejskiej kolonizacji obu Ameryk oraz wiele istotnych i nieodwracalnych zmian społecznych, politycznych, ekonomicznych, kulturalnych i przyrodniczych po obu stronach Atlantyku – z dzisiejszego punktu widzenia często kontrowersyjnych i tragicznych (jak wyniszczenie setek tubylczych ludów zachodniej półkuli i gwałtowny upadek kilku zaawansowanych cywilizacji prekolumbijskich). Głęboki, trwały i globalny charakter tych zmian, które – zapoczątkowane pionierskimi wyprawami Kolumba – doprowadziły do integracji Starego i Nowego Świata, nadały jego podróżom, odkryciom i relacjom nie tylko przełomowy charakter, ale i wielowymiarowe znaczenie symboliczne (przyczyniając się do powstania „białej” i „czarnej” legendy Kolumba). Młodość Kolumb prawdopodobnie urodził się w Genui w domu przy Porta dell’Olivella, pomiędzy 25 sierpnia a 31 października 1451 roku. Był synem genueńskiego tkacza i drobnego kupca, Domenico Colombo. Jako młodzieniec Kolumb zaczął pracować w domu bankowym Centurionich i w związku z profesją rozpoczął morskie podróże, żeglując po okolicznych akwenach w celach handlowych (np. w 1475 na wyspę Chios). W 1476 prawdopodobnie popłynął z konwojem genueńskich statków handlowych do Lizbony i Flandrii, jednak niedaleko Przylądka Św. Wincentego flota francusko-portugalska napadła na konwój i rozbiła go. Cudem uratowany Kolumb, jako rozbitek dopłynął na ląd w pobliżu Lagos. Po kilku tygodniach wyjechał do Lizbony. Zaczął pracę w lizbońskiej filii banku Centurionich. W celach handlowych wypływał na swe pierwsze oceaniczne podróże do Anglii, na Maderę i do Gwinei. W 1479 roku Kolumb ożenił się z Filipą Perestrello de Moniz, córką dawnego gubernatora Porto Santo, wysepki w pobliżu Madery. Rok później urodził im się syn, Diego Colón, a pięć lat później Filipa zmarła. Jako wdowiec, Kolumb znalazł w Hiszpanii dziewczynę – sierotę Beatriz Enríquez. Pomimo że nigdy się nie pobrali, Kolumb pozostawił jej sporą część swojego majątku i nakazał Diego traktowanie jej jak własnej matki. W roku 1488 urodził im się syn Ferdinand (Fernandez). Kilka lat później, gdy reputacja Kolumba zmalała, jego synowie bardzo pomogli w jej odbudowaniu. Jednocześnie z nauką morskiej praktyki Kolumb studiował pisma antycznych i klasycznych pisarzy, takich jak Strabon, Seneka, Arystoteles, a także współczesnych mu humanistów (Eneasz Sylwiusz Piccolomini). Wielki wpływ na kształtowanie się światopoglądu Kolumba wywarło dzieło Pierre d’Ailly Imago Mundi, a także pisma i słynna mapa florentyńskiego astronoma Toscanellego. Mieszkając w Portugalii musiał też spotkać się z żywą legendą dalekich morskich podróży na zachód. Współcześnie wydaje się możliwe, że portugalscy i baskijscy rybacy docierali na łowiska nowofundlandzkie i można przypuszczać, że ocierali się o wybrzeża Ameryki Północnej. Te wszystkie informacje utwierdziły Kolumba o możliwości dotarcia do Azji, podróżując na zachód. Zgodnie z ówczesną wiedzą geograficzną, Kolumb znacznie nie doszacował wielkości globu. Był przekonany, że ląd znajduje się zaledwie o kilkanaście dni żeglugi. Kolumb swoją wiarę pragnął zaszczepić królowi Portugalii Janowi II. Odesłał on genueńczyka do swoich doradców Junta dos Mathemáticos, którzy, prawdopodobnie na początku 1485 roku, odrzucili plan Kolumba. W lecie 1485 Krzysztof Kolumb przeniósł się do Hiszpanii. Sprawił, że jego pomysłami zainteresowali się dygnitarze Enrique de Guzmán, a później Luis de la Cerda. Idee Kolumba znalazły posłuch na dworze królewskim, lecz dopiero gdy Hiszpania uporała się z rekonkwistą w 1492, można było je zrealizować. Izabela Kastylijska namówiona przez dworzanina Luisa de Santángel zezwoliła Kolumbowi na zorganizowanie wyprawy, która miała popłynąć pod banderą korony hiszpańskiej. Wyprawa była finansowana częściowo przez dwór, częściowo przez kupiecką rodzinę Pinzonów. Kolumbowi przyrzeczono dziedziczny tytuł Wielkiego Admirała, Wicekróla odkrytych ziem oraz dziesiątą część zysków. Teorie pochodzenia Według jednego z hiszpańskich historyków jego prawdziwe imię i nazwisko brzmiało Pedro Scotto. W 2009 r. Alfonso Ensenat de Villalonga zweryfikował najczęstsze opinie o pochodzeniu odkrywcy. Kolumb mógł być synem tkacza z Genui we Włoszech albo pochodzić z Katalonii lub Galicji w Hiszpanii, a nawet z Korsyki lub Portugalii. Najprawdopodobniej pochodził z Genui, ale „był synem właściciela sklepu, nie tkacza i był ochrzczony jako Pedro, nie Krzysztof”. Nazwisko rodziny Kolumba brzmiało ponoć „Scotto” i miało nie włoskie, a szkockie korzenie. Amerykański doktor literatury średniowiecznej Charles J. Merrill, twierdzi z kolei na podstawie dokumentów oraz analizy pism napisanych ręką Krzysztofa Kolumba, że pochodził z Kastylii a jego prawdziwe nazwisko to „Colom”. Ruth G. Durlacher-Wolper w opublikowanej w 1982 roku rozprawie Christophoros Columbus: A Byzantine Prince from Chios, Greece wysunęła hipotezę, że Kolumb pochodził w wyspy Chios i był spokrewniony z cesarskim rodem Paleologów. Pojawiła się również teoria, że Krzysztof Kolumb był synem króla Polski Władysława III Warneńczyka, który miałby przeżyć bitwę pod Warną w 1444 roku i osiąść na portugalskiej Maderze. Informacje o polskich korzeniach Kolumba w swojej książce Kolumb. Historia nieznana opublikował Manuel da Silva Rosa, portugalski historyk amator. Autor zwrócił się z prośbą do katedry na Wawelu o możliwość zbadania szczątków ojca króla Warneńczyka, Władysława Jagiełły w celu zbadania ewentualnego pokrewieństwa Kolumba z Jagiellonami. Pierwsza wyprawa Kolumba (1492) 22 maja 1492 roku Kolumb przybył do portu Palos, w którym, zgodnie z królewskim nakazem, miał otrzymać dwie karawele. Miasto oddało mu do dyspozycji karawele Niña i Pinta. Statki miały około 20 metrów długości i 7 metrów szerokości. Na okręt flagowy Kolumb wydzierżawił od Juana de la Cosa większy statek Santa María. 3 sierpnia 1492 roku karaka „Santa María” (280 ton) oraz dwie karawele – „Pinta” (240 ton) i „Niña” (100 ton), na których przebywało łącznie około 90 ludzi, podniosły kotwice. Po postoju w Las Palmas na Wyspach Kanaryjskich 5 września eskadra statków ruszyła na zachód. Po ponad dwumiesięcznej żegludze, podczas której zaczęło dochodzić do głosu zniecierpliwienie załogi, 12 października o drugiej nad ranem jeden z marynarzy Rodrigo de Triana dostrzegł ląd. Wyprawa wylądowała prawdopodobnie na Wyspie Watlinga (zwanej przez Indian Guanahani), niewielkiej wyspie grupy Bahama. U krajowców zauważono złote ozdoby. Indagowani o ich pochodzenie, wskazali kierunek na południe. Wnioskując z tego, że znajduje się na północ od głównego lądu, Kolumb obrał nowy kurs na południowy zachód i 28 października odkrył Kubę, a 6 grudnia Haiti (Hispaniolę), którą to wyspę, urzeczony jej pięknem, wybrał na swoją kwaterę. Gdy okręt flagowy Santa María rozbił się, a w czasie burzy stracono kontakt z Pintą, Kolumb na Niñi postanowił osobiście dostarczyć wiadomość o odkryciu drogi do Ameryki na dwór królewski. 16 grudnia, pozostawiwszy w ufortyfikowanym forcie Navidad na Hispanioli 43 ochotników z załogi, wypłynął w drogę powrotną. 15 marca 1493 roku zawinął do portu w Palos, skąd w triumfalnym pochodzie udał się na dwór królewski do Barcelony ze sprawozdaniem dla kastylijskich monarchów. Kolumb wiele wysiłku włożył w rozpropagowanie swojego sukcesu. Kilka dni przed wyruszeniem w podróż do Barcelony wysłał w drogę ludzi ze złotem i kolorowymi arami, którzy ogłaszali jego zwycięski powrót. Na trasie ustawiały się tysiące gapiów, zwłaszcza dzieci. W czasie spotkania z parą królewską Ferdynandem Aragońskim i Izabelą Kastylijską Kolumb roztoczył przed nimi wizję bogactwa, jakie miało spłynąć na Hiszpanię, gdy akcja odkrywcza będzie kontynuowana. Doprowadziło to do prawdziwej gorączki odkrywczej, której kolejnym epizodem była druga wyprawa Kolumba. Druga wyprawa (1493–1494) Jeszcze tego samego roku w olbrzymim pośpiechu zorganizowano kolejną wyprawę, której dowódcą został Kolumb. Wiosną i latem 1492 Krzysztof Kolumb musiał poświęcić kilka miesięcy na namówienie 90 osób na pierwszą wyprawę. Gdy z niej powrócił, było już tylu chętnych, że trzeba było dokonać selekcji i liczba uczestników drugiej wyprawy została ograniczona do około 1500- 2500 osób na 15-17 statkach (dokładna liczba ludzi i statków jest przedmiotem dyskusji). Kolumb skarżył się później, że nawet krawcy byli gotowi porzucić zawód i wybrać się w wielką podróż, na której można było się szybko wzbogacić. Ostatecznie wybrano grupę, w której obok poszukiwaczy przygód i łatwego bogactwa znaleźli się misjonarze, pragnący ewangelizować mieszkańców odkrytych ziem. Druga wyprawa wyruszyła 25 września 1493. Tym razem Kolumb wybrał bardziej południową trasę i w związku z tym ląd osiągnął w okolicy Małych Antyli. Odkrył kolejno wyspy Dominikę, Marie-Galante, Gwadelupę, Antiguę i Portoryko. 22 listopada Kolumb ponownie dotarł na Haiti, by przekonać się, że z zostawionych tam ludzi nikt nie przetrwał. Jak się domyślono, wszyscy wyginęli w walkach z krajowcami – Indios (Indianami). Następnie Kolumb popłynął wzdłuż południowych wybrzeży Kuby i odkrył Jamajkę. Tymczasem jednak autokratyczne i bezwzględne postępowanie Kolumba zraziło do niego dużą część załogi. Wielu zniechęconych trudami i brakiem legendarnego bogactwa odłączyło się od wyprawy i rozpoczęło poszukiwania na własną rękę. Inni powrócili do Hiszpanii, zanosząc wiele skarg na Kolumba. Wpływowi wrogowie Kolumba postulowali, by zabrać przyznane mu wcześniej przywileje, a na jego miejsce mianować królewskiego namiestnika nowo odkrytych ziem. W tej sytuacji Kolumb 19 marca wyruszył w drogę powrotną do Hiszpanii, gdzie przybył 11 czerwca. Na dworze zdołał oczyścić się ze stawianych mu zarzutów, uzyskał potwierdzenie wcześniejszych przywilejów oraz przyrzeczenie zorganizowania kolejnej, trzeciej wyprawy. Trzecia wyprawa (1498–1500) Mimo że Kolumb odzyskał swoje przywileje, nie zdołał w pełni odbudować zaufania, jakim go wcześniej darzono. Na zorganizowanie trzeciej wyprawy musiał czekać aż do 1498 roku. 30 maja wyruszył sześcioma statkami na zachód. Trzy statki odesłał prosto na Haiti, podczas gdy pozostałymi popłynął na południowy zachód w nadziei na odnalezienie kontynentu azjatyckiego. W czasie tej wyprawy po raz pierwszy osiągnął kontynentalną część Ameryki. Do brzegu dotarł na południe od ujścia Orinoko. Płynąc dalej na zachód, wzdłuż wybrzeża, odkrył wyspę Trynidad. Następnie zwrócił się na północny zachód i pożeglował na Haiti, gdzie w międzyczasie założone zostało pierwsze hiszpańskie stałe osiedle w Indiach Zachodnich, Santo Domingo. Stosunki w hiszpańskiej społeczności w Santo Domingo nie były dobre. Autokratyczny Kolumb faworyzował swoich ludzi, w szczególności swojego syna – Diego. Dodatkowe negatywne czynniki wyprawy stanowiły frustracja z powodu braku poważniejszych sukcesów ekonomicznych wypraw i trudności w stosunkach z krajowcami. Podobnie jak w czasie drugiej wyprawy, wiadomości o problemach dotarły do korony. Tym razem postanowiono działać bardziej zdecydowanie. W czerwcu 1500 wysłano na zachód Franciszka Bobadilla, którego obdarzono szerokimi pełnomocnictwami. Po zapoznaniu się z sytuacją na Haiti, polecił on aresztować Kolumba i jego syna, i w kajdanach wysłać ich do Hiszpanii. Na miejscu Kolumb ponownie zdołał oczyścić się z zarzutów i powrócić do łask królewskiej pary. Wynikiem tego była czwarta i ostatnia wyprawa Kolumba do Ameryki. Czwarta wyprawa (1502–1504) 9 maja 1502 flotyllą złożoną z czterech okrętów i w towarzystwie 150 osób załogi Kolumb ponownie wyruszył na zachód. Ponieważ Vasco da Gama odkrył niedawno drogę do Półwyspu Indyjskiego wokół kontynentu afrykańskiego, Kolumbowi pilnie potrzebny był sukces udowadniający, że droga na zachód jest krótsza, wygodniejsza i bezpieczniejsza. Zamierzeniem Kolumba było znalezienie przejścia na wody, które ostatecznie miały go doprowadzić do Indii. Spodziewał się go na zachód od Kuby i tam właśnie się skierował. Wkrótce dotarł do wybrzeży Hondurasu (18 września 1502 r.) i Wybrzeża Moskitów na wschodnim wybrzeżu Nikaragui. Tam od krajowców dowiedział się o „bogatych królestwach” (cywilizacji Majów, być może także o państwie Inków) i „wielkim morzu” (Oceanie Spokojnym) leżącym dalej na zachód, lecz mimo poszukiwań nie zdołał odnaleźć wodnego przejścia na ten akwen. Straciwszy dwa z czterech statków, zrezygnowany powrócił na północ i dopłynął do Jamajki. Tam został zmuszony do osadzenia pozostałych statków na mieliźnie. Materiały pochodzące ze zniszczonych statków zostały użyte do budowy umocnionego osiedla. Jeden z towarzyszy Kolumba, Diego Mendez, na indiańskiej łodzi wyruszył na poszukiwanie pomocy dla rozbitków. Jednak dopiero po wielomiesięcznym błądzeniu zdołał dotrzeć na Haiti, skąd sprowadził pomoc. W międzyczasie Kolumb ciężko zachorował i w takim stanie odtransportowano go do Hiszpanii, gdzie przybył w listopadzie 1504 roku. Ostatnie lata życia (1505–1506) Po powrocie z czwartej wyprawy schorowany Kolumb starał się o posłuchanie na dworze królewskim. Jednak jego największa protektorka – królowa Izabela – już nie żyła. Król Ferdynand zaś, mimo licznych usiłowań Kolumba, nie udzielił mu audiencji. Nie został także wypełniony żaden z nadanych mu wcześniej przywilejów. Mimo to, dzięki zdobyczom i dochodom z odkrytych ziem, był człowiekiem zamożnym, o czym świadczy np. zapisana synowi w testamencie własność ziemska z zabudową. Opuszczony, zgorzkniały i rozgoryczony Kolumb zmarł 20 maja 1506 roku w Valladolid i spoczął najpierw tam, a trzy lata później w Sewilli. Jego życzeniem było jednak zostać pochowanym w Ameryce, dlatego w 1537 roku trumna ze zwłokami Kolumba trafiła do katedry w Santo Domingo w Dominikanie. Od lat trwają spory dotyczące dalszych pośmiertnych losów ciała Kolumba i obecnego miejsca jego pochówku. W kolejnych wiekach prawdopodobnie powróciło ono (przez Kubę) do Hiszpanii. Ukończone w 2006 roku badania DNA kości z domniemanego grobu Krzysztofa Kolumba w Sewilli potwierdziły bliskie pokrewieństwo zmarłego z pochowanym w tym samym mieście bratem Krzysztofa Kolumba, Diego. Wyniki tych badań kwestionują jednak m.in. badacze z Dominikany, którzy twierdzą, że Kolumb został pochowany w Santo Domingo, a jego ciało nigdy nie opuściło Hispanioli (obecnie Haiti). Jak dotąd nie zgadzają się oni na zbadanie grobu Kolumba na wyspie. Historycy na podstawie dzienników pisanych przez Kolumba w trakcie podróży uważają, iż był on świadom faktu odkrycia nowego lądu – Ameryki. Potwierdzają to zwroty, jakich używał pisząc do Korony Hiszpańskiej. W literaturze i sztuce Krzysztof Kolumb był bohaterem wielu dzieł literackich i filmowych. Samuel Jefferson napisał epos Columbus: An Epic Poem, Giving an Accurate History of the Great Discovery in Rhymed Heroic Verse. M.D.C. Luby stworzył poemat New American Epic Poem on the Discovery of America by Christopher Columbus. Zobacz też Dzień Kolumba Przypisy Linki zewnętrzne Admirałowie Handlarze niewolnikami Kawalerowie Zakonu Świętego Łazarza Ludzie urodzeni w Genui Osoby przedstawione na polskich monetach Podróżnicy i odkrywcy XV wieku Podróżnicy i odkrywcy XVI wieku Tercjarze franciszkańscy (biografie) Urodzeni w 1451 Włoscy podróżnicy i odkrywcy Zmarli w 1506 Żeglarze

5004864

https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%81ukasz%20Mejza

Łukasz Mejza

Łukasz Mejza (ur. 15 maja 1991 w Zielonej Górze) – polski polityk, samorządowiec i przedsiębiorca, poseł na Sejm IX i X kadencji, w 2021 sekretarz stanu w resortach odpowiedzialnych za sport i turystykę. Powiązany ze sprawami oszustw osób nieuleczalnie chorych, sprzedażą nieatestowanych maseczek w trakcie pandemii COVID-19 oraz defraudacją środków publicznych i unijnych. Życiorys Uczęszczał do Europaschule „Marie & Pierre Curie” w Gubinie, a następnie do I Liceum Ogólnokształcącego im. Edwarda Dembowskiego w Zielonej Górze. Tytuł zawodowy licencjata uzyskał w 2017 na Wydziale Finansów i Bankowości Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu na kierunku stosunki międzynarodowe. Zajął się prowadzeniem własnej działalności gospodarczej. W 2019 założył firmę Future Wolves. W wyborach samorządowych w 2014 uzyskał mandat radnego Sejmiku Województwa Lubuskiego z listy zorganizowanego przez Wadima Tyszkiewicza komitetu Lepsze Lubuskie (został wówczas najmłodszym radnym wojewódzkim w Polsce). Zasiadł w zarządzie powołanego w styczniu 2015 stowarzyszenia o takiej samej nazwie. W wyborach prezydenckich w tym samym roku poparł Pawła Kukiza, potem działał w ruchu JOW Bezpartyjni. We wrześniu 2015 został przewodniczącym powołanego wówczas klubu radnych Lepsze Lubuskie w sejmiku, kilka miesięcy później przekształconego w klub Bezpartyjni Samorządowcy. W wyborach w 2018 z listy KWW BS uzyskał reelekcję, ponownie stając na czele klubu radnych. W 2019 był jednym z liderów ruchu Polska Fair Play, organizowanego przez Roberta Gwiazdowskiego. W wyborach parlamentarnych w tym samym roku, w wyniku dołączenia lubuskiego środowiska BS do Koalicji Polskiej, znalazł się na ostatnim miejscu listy Polskiego Stronnictwa Ludowego do Sejmu w okręgu lubuskim. W głosowaniu z października 2019 otrzymał 10 490 głosów (drugi wynik na liście). Po śmierci Jolanty Fedak zdecydował się na objęcie zwolnionego mandatu poselskiego. 16 marca 2021 złożył ślubowanie, zostając posłem niezrzeszonym. W czerwcu 2021 wraz z posłem Zbigniewem Ajchlerem ogłosił powołanie stowarzyszenia „Centrum”. W sierpniu tego samego roku został ukarany naganą przez Prezydium Sejmu za odmowę złożenia oświadczenia majątkowego. W październiku 2021 przystąpił do Partii Republikańskiej (wbrew zapowiedzi jej prezesa Adama Bielana), zostając jej wiceprezesem; nie przystąpił jednak do klubu parlamentarnego PiS. 15 października objął stanowiska sekretarza stanu w Ministerstwie Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu oraz pełnomocnika prezesa Rady Ministrów ds. nowych technologii w sporcie. Kilkanaście dni później, po utworzeniu Ministerstwa Sportu i Turystyki, przeszedł na stanowisko sekretarza stanu w tym resorcie. W następnym miesiącu przestał pełnić funkcje partyjne. 23 grudnia 2021 złożył dymisję (przyjętą dzień później) z funkcji sekretarza stanu w Ministerstwie Sportu i Turystyki „w poczuciu odpowiedzialności za Polskę i obóz Zjednoczonej Prawicy”. Jednocześnie nazwał polityków opozycji „bandytami”, a piszących o jego działalności biznesowej dziennikarzy „medialnymi, płatnymi zabójcami”. W wyborach w 2023 został kandydatem do Sejmu z listy Prawa i Sprawiedliwości w swym dotychczasowym okręgu. Uzyskał poselską reelekcję, zdobywając 10 162 głosy. Kontrowersje Vinci NeoClinic W 2020 Łukasz Mejza i Tomasz Guzowski założyli spółkę Vinci NeoClinic z siedzibą w Zielonej Górze, która miała prowadzić działalność gospodarczą m.in. w zakresie organizacji turystyki i opieki zdrowotnej. 24 listopada 2021 dziennikarze Wirtualnej Polski opublikowali artykuł wskazujący, że spółka Vinci NeoClinic obiecywała leczyć pacjentów na nieuleczalne przypadłości metodami niemającymi medycznego uzasadnienia. Tego samego dnia posłowie Lewicy: Anita Kucharska-Dziedzic i Maciej Kopiec złożyli zawiadomienie do prokuratury o możliwości popełnienia przestępstwa z artykułu 286 par. 1 Kk. Sam Łukasz Mejza w oświadczeniu opublikowanym w mediach społecznościowych napisał, że spółka Vinci NeoClinic „nigdy nie zamierzała prowadzić i nie prowadziła działalności medycznej. Przedmiotem jej działalności miało być prowadzenie biura turystyki medycznej” oraz że podjął kroki prawne, by chronić swoje dobre imię i reputację. Na grudniowej konferencji prasowej oświadczył, że jest ofiarą pomówień i „największego ataku politycznego po 1989 roku”, nie odpowiadając na pytania dziennikarzy. Future Wolves W czerwcu 2019 Łukasz Mejza założył firmę Future Wolves, która miała zajmować się przeprowadzaniem szkoleń z zakresu kompetencji miękkich, relacji w zespole, szeroko rozwiniętej obsługi klienta. Firma otrzymała dofinansowanie z Europejskiego Funduszu Społecznego. Future Wolves miał prowadzić szkolenia w ramach projektu „Lubuskie Bony Rozwojowe w subregionie zielonogórskim – edycja II”. Lubuska Agencja Rozwoju Regionalnego przekazała na ten cel niemal milion złotych, a część współfinansowała Unia Europejska. Kontrola zlecona przez zarząd województwa lubuskiego wykazała, że firma Łukasza Mejzy przeszkoliła 76 pracowników z 37 firm za kwotę ponad 883 tys. złotych brutto. Agencja Rozwoju Regionalnego, która jest wyłonionym w konkursie beneficjentem projektu, nie mogła zweryfikować, czy usługi szkoleniowe świadczone przez firmę Łukasza Mejzy były adekwatne do wykazanych kosztów. Zarząd województwa lubuskiego podjął decyzję o skierowaniu zawiadomienia do prokuratury. Podjął także na nadzwyczajnym posiedzeniu decyzję o powołaniu zespołu interdyscyplinarnego ds. wydania opinii dla instytucji zarządzającej w sprawie realizacji projektu oraz o zleceniu dodatkowej niezależnej kontroli całego projektu podmiotowi zewnętrznemu. Zdecydowano o zawieszeniu wypłat kolejnych transz do momentu wyjaśnienia sprawy. Przypisy Absolwenci Uniwersytetu WSB Merito w Poznaniu Ludzie urodzeni w Zielonej Górze Politycy Bezpartyjnych Samorządowców Politycy Partii Republikańskiej (Polska) Politycy Polski Fair Play Polscy przedsiębiorcy XXI wieku Posłowie z okręgu Zielona Góra Radni sejmiku województwa lubuskiego Urodzeni w 1991 Wiceministrowie sportu III Rzeczypospolitej Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji

4555

https://pl.wikipedia.org/wiki/Portugalia

Portugalia

Portugalia, Republika Portugalska (port. Portugal, wym. []; oficjalna nazwa República Portuguesa) – państwo europejskie położone w zachodniej części Europy Południowej na południowym zachodzie Półwyspu Iberyjskiego, gdzie od północy i wschodu graniczy z Hiszpanią, a od zachodu i południa Portugalię oblewają wody Oceanu Atlantyckiego. Dodatkowo w skład Portugalii wchodzą dwa archipelagi wysp położonych na Oceanie Atlantyckim – Azory i Madera, co czyni Portugalię najdalej na zachód położonym państwem Europy. Portugalia jest członkiem Unii Europejskiej oraz NATO. Geografia Powierzchnia: ląd: 91 971 km² woda: 440 km² całkowita: 92 391 km² Długość granic lądowych: Hiszpania: 1214 km całkowita: 1215 km Długość wybrzeża: całkowita: 1793 km Najwyższy punkt: Montanha do Pico: 2351 m n.p.m. Najniższy punkt: Ocean Atlantycki 0 m n.p.m. Największe miasta: Na północy przeważa teren górzysty i wyżynny. Tu przebiegają pasma gór Serra do Larouco (1525 m n.p.m.), Serra do Marão (1415 m n.p.m.) i Serra da Estrela (1993 m n.p.m.). Na południu króluje krajobraz nizinno-wyżynny. Bliżej oceanu rozciągają się wyżyny Alentejo i Algarve. Wybrzeże w południowej części klifowe, na pozostałym terenie pokryte wydmami i lagunami. Budowa geologiczna Góry i wyżyny zajmują znaczną część obszaru Portugalii. Na północ od doliny Tagu wznosi się paleozoiczny, zrębowy masyw zbudowany głównie ze zwietrzałych skał magmowych (granit) i metamorficznych (gnejs, kwarcyt). Teren ten jest obcięty od zachodu wyraźną linią tektoniczną, co wraz z silnie wciętymi dolinami rzecznymi nadaje krajobrazowi dużą malowniczość. Najwyższą część obszaru stanowią góry Serra da Estrela z granitową kulminacją Torre (1993 m n.p.m.). Góry Serra de Aire, Serra dos Candeeiros i Serra de Sintra, położone w południowo-zachodnim przedłużeniu Serra da Estrela, mimo swojej małej wysokości (odpowiednio do 679 m n.p.m., 610 m n.p.m. i 528 m n.p.m.) stanowią wyraźną granicę klimatyczną między obszarami o wyraźnym wpływie Atlantyku na północy, a obszarami klimatu śródziemnomorskiego na południu. Na charakter gór Serra de Aire i Serra dos Candeeiros duży wpływ mają budujące je jurajskie skały wapienne, w których wykształciły się silne zjawiska krasowe. Dużą atrakcją turystyczną tych gór stało się odkrycie w 1994 r. śladów stóp dinozaurów. Na południe od rzeki Tag leży Wyżyna Alentejo. Obszar ten stanowi pomost do hiszpańskiej Estremadury. Jest zbudowana ze skał trzeciorzędowych, wśród których występują magmowe skały wylewne, będące świadectwem intensywnej działalności wulkanicznej. Im dalej na wschód, tym większe znaczenie mają starsze skały metamorficzne (np. marmury) i osadowe. Cały obszar jest poprzecinany siecią uskoków tektonicznych i aktywny sejsmicznie. Największym naturalnym bogactwem tego regionu są lasy dębów korkowych. Najbardziej południowy kraniec Portugalii zajmują niskie góry i wyżyna Algarve, zbudowane głównie z łupków paleozoicznych. Najwyższe wzniesienie Fóia (903 m n.p.m.) położone w górach Serra de Monchique budują twardsze od łupków sjenity. Południowe stoki gór są najbardziej suchym i gorącym regionem Portugalii. Znacznie mniejszy obszar zajmują niziny, występujące jedynie w pasie nadbrzeżnym oraz w dolnych odcinkach kilku większych dolin rzecznych. Na południe od ujścia Douro, u stóp progu mesety, leży zbudowana głównie z plioceńskich piasków Nizina Środkowoportugalska. Na wybrzeżu występują tu wydmy, za którymi czasami występują laguny (Laguna Aveiro) lub bagna. Nad dolnym Tagiem i rzeką Sado leży zbudowana z neogeńskich osadów Nizina Południowoportugalska. Osłonięta wapiennymi stoliwami od wpływu Atlantyku ma wyraźny charakter regionu śródziemnomorskiego. Ujścia rzek są silnie zamulanymi limanami, mimo to założono tu stolicę kraju Lizbonę i duży port Setúbal. Klimat Typ klimatu: Śródziemnomorski Portugalia położona jest w strefie klimatu śródziemnomorskiego oceanicznego. Zimą występują wyraźne różnice między północą a południem kraju. Na wysuniętym najdalej na południe Algarve zdarzają się wtedy często ciepłe, słoneczne dni, a osłonięte plaże południa pozwalają się opalać przez cały rok. Wieczory bywają chłodne, ale nie na tyle, aby zrazić turystów. W okolicach Lizbony zima jest łagodna, ale nieprzewidywalna – na przemian występują dni słoneczne i deszczowe. W centrum i na północy zimy bywają deszczowe i chłodne, ale nie mroźne. Okresy deszczu są przerywane rozpogodzeniami. W górach jest zdecydowanie zimniej. Pokrywa śnieżna utrzymuje się od listopada do lutego w Serra da Estrela oraz w pasmach górskich na północy i wschodzie. Zima trwa krótko – od listopada/grudnia do lutego/marca, ze średnią temperaturą 12°C. W całym kraju zaczyna być cieplej w maju i czerwcu, a wysoka temperatura utrzymuje się do września. Z wyjątkiem Algarve noce bywają chłodne nawet w lecie, zwłaszcza na wybrzeżu Cascais i Estorilu niedaleko Lizbony. Na wybrzeżu zachodnim woda w Atlantyku jest przeważnie chłodna (22°C) do lipca. Na południu ogrzewa się wcześniej. W lecie w całym kraju panują upały. Na północy bywa tak samo gorąco, jak na pozostałym obszarze, ale występuje większe prawdopodobieństwo deszczu. Na niektórych terenach w głębi lądu spiekota staje się trudna do wytrzymania – w Alentejo i górnym Douro słupek rtęci często utrzymuje się przez dłuższy czas na poziomie 40°C. Algarve latem jest umiarkowanie gorące (31°C), dzięki chłodnym wiatrom zachodnim. Zjawiska pogodowe rejestrowane w Portugalii na bazie danych archiwalnych * Tornada – liczone za ostatnie 5 lat Polityka Ustrój polityczny Portugalia jest republiką o parlamentarno-prezydenckim systemie rządów. Obowiązująca konstytucja jest z 1976 roku. Głową państwa jest prezydent i jest on wybierany w wyborach powszechnych i bezpośrednich na 5 lat. Może być wybrany na najwyżej dwie kadencje. Przy prezydencie działa ciało doradcze – Rada Państwa. Władzę ustawodawczą sprawuje jednoizbowe Zgromadzenie Republiki. Składa się z 230 deputowanych wybieranych na 4 lata w głosowaniu powszechnym, bezpośrednim oraz proporcjonalnym. Rząd jest naczelnym organem administracji publicznej. Portugalska scena polityczna od rewolucji goździków jest zdominowana przez dwie partie wywodzące się z ruchu socjalistycznego: Lewicową Partię Socjalistyczną, w skrócie PS. Centrową/centroprawicową Partię Socjaldemokratyczną, w skrócie PSD. Obok tych partii występują również inne mniejsze mające swych przedstawicieli w parlamencie: Chrześcijańsko-demokratyczne i centrowo/centroprawicowa Centrum Demokratyczne i Społeczne – Partia Ludowa, w skrócie CDS/PP. Partia Ekologistyczna „Zieloni”, w skrócie PEV. Portugalska Partia Komunistyczna, w skrócie PCP. koalicja kilku małych partii o radykalnie lewicowej proweniencji pod nazwą Blok Lewicy, w skrócie BE. Podział administracyjny 18 dystryktów (distrito): Aveiro, Beja, Braga, Bragança, Castelo Branco, Coimbra, Évora, Faro, Guarda, Leiria, Lizbona, Portalegre, Porto, Santarém, Setúbal, Viana do Castelo, Vila Real, Viseu. 2 regiony autonomiczne: Region Autonomiczny Azorów, Region Autonomiczny Madery. Siły zbrojne Portugalia dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Portugalii składało się w 2014 roku z: 133 czołgów, 1076 opancerzonych pojazdów bojowych oraz 75 zestawów artylerii holowanej. Marynarka wojenna Portugalii dysponowała w 2014 roku 18 okrętami obrony przybrzeża, 5 fregatami, 7 korwetami oraz 2 okrętami podwodnymi. Portugalskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 29 myśliwców, 37 samolotów transportowych, 27 samolotów szkolno-bojowych oraz 24 śmigłowców. Wojska portugalskie w 2014 roku liczyły 40 tys. żołnierzy zawodowych oraz 211 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) portugalskie siły zbrojne stanowią 53. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 3,8 mld dolarów (USD). Historia W starożytności teren Portugalii był zamieszkany przez ludy iberyjskie i celtyckie. W III wieku p.n.e. obszary te zostały objęte wpływami Kartaginy, a w II wieku p.n.e. stały się terenem Rzymian. Pod panowaniem rzymskim (II w. p.n.e.- początek V w. n.e.) południowo-zachodnie ziemie półwyspu objęła od 27 p.n.e. prowincja Luzytania. Nastąpiły rozwój cywilizacyjny i integracja gospodarcza z imperium (miasta, kolonizacja, drogi, górnictwo, spichlerz zbożowy) oraz romanizacja ludności i jej chrystianizacja (III–V wiek). Po najeździe germańskim na półwysep (409 n.e.) większą część jego zachodnich obszarów opanowali początkowo Swebowie, tworząc królestwo ze stolicą w Bradze, następnie Wizygoci zajęli w 469 południową część dzisiejszej Portugalii, a w 585 – jej północne obszary. Po rozbiciu (711–718) przez Arabów królestwa Wizygotów ziemie półwyspu objął kalifat Umajjadów. Prowadzona od VIII wieku przez chrześcijan rekonkwista objęła w IX–XI wieku rejon Bragi, Porto i Coimbry, które zostały zdobyte przez królów Leónu i Kastylii. Obszar ten, związany początkowo z prowincją Galicia, w 1097 r. wydzielono w hrabstwo Portucale z ośrodkiem w Porto (staroż. Portus Cale), nadając je w lenno Henrykowi Burgundzkiemu; 1139 jego syn przyjął tytuł króla Portugalii (Alfons I Zdobywca) i uzyskał niezależność swego państwa (ze stolicą w Coimbrze) od Leónu i Kastylii. Do połowy XIII wieku Portugalia kontynuowała rekonkwistę zachodniego pasa Półwyspu Iberyjskiego; oprócz rodzimego rycerstwa świeckiego w walkach uczestniczyły zakony rycerskie (m.in. Aviz) oraz krzyżowcy zachodnioeuropejscy (w 1147 zdobycie Lizbony). W 1249 osiągnięto wybrzeże Algarve na południu (Portugalia uzyskała obecny kształt terytorialny). Równocześnie monarchia dążyła do ograniczenia rosnącej potęgi możnych, Kościoła i zakonów rycerskich; popierała rozwój handlu i miast. W XIII wieku rada królewska przekształciła się w parlament stanowy, Kortezy, do których w 1254 dopuszczono delegatów miast. Około 1255 przeniesiono stolicę do Lizbony, gdzie w latach 1288–1290 powstał pierwszy portugalski uniwersytet, przeniesiony później do Coimbry. Oświata Oświata charakteryzuje się ciekawymi rozwiązaniami organizacyjno-dydaktycznymi, takimi jak kształcenie telewizyjne na poziomie szkoły podstawowej oraz edukacja równoległa, czyli możliwość uczenia się w szkole dziennej, szkole wieczorowej lub telewizyjnie, na szczeblu szkolnictwa średniego. Portugalia ma stosunkowo wysoki wskaźnik analfabetyzmu – 4,6% mieszkańców w wieku powyżej 15. roku życia nie potrafi czytać ani pisać. Gospodarka W drugiej połowie lat 80. produkt krajowy brutto wzrastał średnio o 4,6% rocznie. Na przyspieszenie rozwoju gospodarczego wpłynęło członkostwo w EWG (od 1986) i napływ kapitału zagranicznego. W latach 1988–1993 Portugalia otrzymała 3,7 mld dolarów amerykańskich z Regionalnego Funduszu EWG na modernizację przemysłu, gospodarki rolnej i rozbudowę infrastruktury. Od 1988 r. zaczęły się reprywatyzacja przedsiębiorstw, przejętych przez państwo po 1974 roku, oraz szybkie zmiany struktury gospodarki, opartej do lat 70. na rolnictwie i eksploatacji kolonii. W 1990 r. ok. 56% produktu krajowego brutto wytworzyły usługi (głównie handel, turystyka), 38% – przemysł i budownictwo, 6% – rolnictwo i leśnictwo. Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca wynosi 21,765 dolarów amerykańskich (2014). Istotną rolę w gospodarce odgrywają przekazy pieniężne od pracujących za granicą emigrantów portugalskich (1991 – 3,4 mld dolarów amerykańskich). Portugalia jest obecnie jednym z najwolniej rozwijających się krajów Europy. Na uwagę zasługuje fakt, iż w kwietniu 2007 r. The Economist opisała Portugalię jako „chorego człowieka Europy”. Ponadto należy zauważyć, że w 2003 r. Portugalia zanotowała spadek PKB, zaś jego wzrost w 2006 r. w wysokości 1,3% był nie tylko najniższy w Unii Europejskiej, ale też w całej Europie. Turystyka W 2015 roku kraj ten odwiedziło 10,176 mln turystów (9,7% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 12,606 mld dolarów. Portugalia jest popularnym celem turystów z całego świata, znana jest przede wszystkim z turystyki wypoczynkowej oraz krajoznawczej. Najpopularniejszymi ośrodkami turystycznymi w Portugalii są stolica i największe miasto Lizbona, uznawana za jedno z najpiękniejszych miast Europy, oraz Porto. Portugalia to także znaczący ośrodek turystyki pątniczej, ze względu na słynne sanktuarium w Fatimie. Portugalia najczęściej odwiedzana jest przez turystów z Wielkiej Brytanii, Francji, Hiszpanii oraz Niemiec. Ze względu na położenie geograficzne oraz walory antropogeniczne i przyrodnicze, wyróżnionych zostało osiem portugalskich regionów turystycznych: Costa de Lisboa – miasto Lizbona, przedmieścia i okolice. Costa Verde – portugalskie „zielone wybrzeże” obejmujące całą północną linię brzegową Portugalii. Costa da Prata – portugalskie „srebrne wybrzeże” obejmujące wybrzeże centralnej Portugalii od Lizbony do Porto. Montanhas – górzysty region północno-środkowej Portugalii. Planicies – nizinny region Alentejo na południu. Algarve – południowe wybrzeże Portugalii. Madeira – Madera położona nad Oceanem Atlantyckim Azores – archipelag wysp azorskich. Emisja gazów cieplarnianych Łączna emisja równoważnika dwutlenku węgla z Portugalii wyniosła w 1990 roku 60,356 Mt, z czego 43,679 Mt stanowił dwutlenek węgla. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 4,388 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1 dolar PKB 217 kg. Po roku 1990 całkowita emisja wahała się, osiągając maksimum w pierwszej dekadzie XXI w. W 2018 emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 52,612 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 5,112 t i w przeliczeniu na 1 dolar PKB 178 kg. Przez cały czas głównymi branżami odpowiedzialnymi za tę emisję były transport i energetyka. MW całkowitej emisji gazów cieplarnianych dwutlenek węgla zawsze stanowił większość. Emisje metanu były na drugim miejscu, a podtlenku azotu na trzecim. Zauważalne były też emisje gazów fluorowanych. Demografia W XIII w. Portugalię zamieszkiwało około 1 mln lub nieco więcej osób. Po gwałtownym spadku zamieszkującej ten obszar liczby ludności w stuleciu następnym, w XV w. liczba ta ponownie wzrosła do około 1 miliona. Przeciętna gęstość ludności w późnośredniowiecznej Portugalii wynosiła około 11 osób na km². Powszechny spis ludności przeprowadzony w 2001 roku wykazał, że populacja Portugalii wynosiła wówczas 10 356 117 mieszkańców (z czego 51,7% to kobiety). Na koniec pierwszej dekady XXI w. szacowało się tę liczbę na około 10,6 miliona i większość przyrostu ludności miała miejsce za sprawą imigrantów. Według danych na rok 2008 jedna czwarta z 440 tysięcy imigrantów pochodzi z Brazylii (106 tys.). Kolejne miejsca zajmują Ukraina (53,5 tys.), Republika Zielonego Przylądka (51,5 tys.), Rumunia (28 tys.), Angola (27,5 tys.) i Gwinea-Bissau (24,5 tys.). Kultura Portugalia to jedno z państw romańskich. W kulturze Portugalii widoczny jest wpływ różnych cywilizacji: tych, które dotarły do Półwyspu Iberyjskiego (m.in. Celtów, Rzymian, Maurów), jak również tych, z którymi Portugalczycy mieli styczność w wyniku morskich wypraw w okresie wielkich odkryć geograficznych. Portugalia posiada również silne historyczne oraz kulturowe powiązania z sąsiednią Hiszpanią, wywarła także ogromny wpływ kulturowy i językowy na Brazylię. Na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO znajduje się 13 miejsc z Portugalii, z czego 9 z nich to zabytki architektoniczne, a 2 to regiony uprawy wina. Od 1990 roku, liczba publicznych obiektów kulturalnych w Portugalii wzrosła. Oprócz Muzeum Calouste Gulbenkiana, otwartego w 1969 roku w Lizbonie, powstały m.in. Centro Cultural de Belém w Lizbonie, Museu de Arte Contemporânea de Serralves oraz Casa da Música w Porto. Architektura Charakterystyczny dla Portugalii jest styl manueliński, cechujący się ozdobną ornamentyką o motywach orientalnych i morskich (np. liny okrętowe, fale, koniki morskie czy koralowce). Styl ten powstał w okresie wielkich odkryć geograficznych, dokonywanych przez Portugalię, pod rządami króla Manuela I. Znakomitymi przykładami stylu manuelińskiego są: Klasztor Hieronimitów i Torre de Belém w Lizbonie oraz Klasztor Zakonu Chrystusa w Tomar. Przykładami współczesnej architektury są: znajdujący się w Porto budynek – Casa da Música, nagrodzony przez RIBA, oraz Parque das Nações w Lizbonie . Do znanych na całym świecie, współczesnych architektów portugalskich zaliczają się: Eduardo Souto de Moura, Álvaro Siza Vieira, Gonçalo Byrne, Filipe Oliveira Dias oraz Carrilho da Graça. Muzyka Portugalska muzyka obejmuje rozmaite gatunki muzyczne. Przede wszystkim jednak Portugalia słynie z tęsknych pieśni fado wykonywanych przy akompaniamencie gitar portugalskich. Najbardziej znanymi na świecie wykonawcami tej muzyki są: Amália Rodrigues, Carlos Humberto Paredes, José Afonso, Mariza, Carlos do Carmo, António Chainho, Mísia i Madredeus. Nurt współczesnej muzyki portugalskiej reprezentują takie zespoły, jak Buraka Som Sistema (muzyka elektroniczna), Moonspell (gothic metal), Blasted Mechanizm (electro-rock) oraz The Gift. W Portugalii odbywa się wiele letnich festiwali poświęconych różnym gatunkom muzyki. Do najważniejszych należą: TMN Festival Sudoeste (w Zambujeira do Mar), Paredes de Coura Festival (w Paredes de Coura), Optimus Alive! (w Passeio Marítimo de Algés), Rock in Rio Lisboa (w Lizbonie) oraz Super Bock Super Rock. W 2005 roku, Portugalia gościła w Lizbonie MTV Europe Music Awards. Dziedzinę muzyki poważnej reprezentują m.in. pianiści Artur Pizarro i Maria João Pires oraz wiolonczelistka Guilhermina Suggia. Do znanych portugalskich kompozytorów należą: José Vianna da Motta, Carlos Seixas, João Domingos Bomtempo, João de Sousa Carvalho, Luís de Freitas Branco i jego student Joly Braga Santos, Fernando Lopes-Graça, Emmanuel Nunes i Sérgio Azevedo. Literatura Literatura portugalska, będąc jedną z najstarszych zachodnich literatur, rozwinęła się poprzez teksty pisane oraz pieśni wykonywane przez trubadurów. Za największych twórców portugalskich uznaje się poetę i podróżnika Luísa de Camões, twórcę epopei „Os Lusíadas” (Luzjady), Fernanda Pessoę, poetę okresu modernizmu, oraz laureata Nagrody Nobla w dziedzinie literatury w 1998 roku – José Saramago. Literaturę portugalską reprezentują tacy pisarze jak Francisco de Sá de Miranda, Gil Vicente, Brás Garcia de Mascarenhas, Almeida Garrett, Camilo Castelo Branco, Eça de Queiroz, Sophia de Mello Breyner, António Lobo Antunes oraz Miguel Torga. Z literatury portugalskiej wyodrębniła się literatura brazylijska. Kino Kino portugalskie posiada długoletnią tradycję, sięgającą początków tej formy przekazu w późnych latach XIX wieku. Do grona najlepszych portugalskich reżyserów należą: Arthur Duarte, António Lopes Ribeiro, Pedro Costa, Manoel de Oliveira, António-Pedro Vasconcelos, João Botelho oraz Leonel Vieira. Natomiast najbardziej znanymi portugalskimi aktorami są Joaquim de Almeida, Daniela Ruah, Maria de Medeiros, Diogo Infante, Soraia Chaves, Vasco Santana, Ribeirinho oraz António Silva. Kuchnia narodowa Kuchnię portugalską cechuje zróżnicowanie. Łatwy dostęp do morza zagwarantował bogactwo ryb i skorupiaków, na których bazują potrawy z regionów nadmorskich, natomiast w centralnej części kraju dominują dania mięsne i sery. Wiele produktów Portugalczycy zawdzięczają najeźdźcom: Rzymianie pozostawili po sobie pszenicę, winną latorośl, figi, oliwki i migdały, natomiast Maurowie – ryż, owoce cytrusowe, szafran oraz zamiłowanie do ciast z miodem, migdałami i figami. Dzięki morskim ekspedycjom, portugalska kuchnia wzbogaciła się o rozmaite przyprawy z Indii i Dalekiego Wschodu, m.in. pieprz, cynamon, goździki i gałkę muszkatołową, oraz afrykańskie papryczki piri piri. Przywieziono także egzotyczne owoce, pomidory, ziemniaki, kukurydzę oraz kakao. Narodową potrawą Portugalii jest bacalhau, solony i suszony dorsz, którego podobno można przyrządzić na 365 sposobów, czyli tyle, ile jest dni w roku. Każdy z regionów ma swój unikatowy sposób jego przyrządzania. Innym, równie popularnym daniem są grillowane sardynki (port. sardinhas grelhadas). Każdy region kraju posiada swoją tradycyjną potrawę. Na przykład w Aveiro są to słodkie ovos moles, natomiast w Algarve cataplana, czyli owoce morza, duszone w specjalnym, miedzianym naczyniu z przykrywką. Na północy kraju popularna jest caldo verde – zielona zupa z ziemniaków, a na Azorach – cozido das Furnas – jednogarnkowe danie duszone w gorącej ziemi, tuż nad parującymi źródłami wulkanicznymi. Lizbona szczyci się pastéis de Belém (pastéis de nata), czyli babeczkami z budyniowym nadzieniem, posypanymi cynamonem i cukrem pudrem, a Porto – tripas à moda do Porto, czyli flaczkami z białą fasolą. Portugalskie wina zdobyły światową sławę oraz kilka międzynarodowych nagród. Najbardziej znane na świecie są wino porto (pochodzące z doliny Douro) oraz niezwykle trwałe wino madera. Z Portugalii pochodzi także m.in. vinho verde oraz wina regionalne, np. z Douro, Alentejo, Dão, Bairrada, a także wino moscatel (z okolic Setúbal i Favaios). W Portugalii odbywają się festiwale kulinarne, m.in. Algarve Gourmet w regionie Algarve, Festival Nacional de Gastronomia w Santarém (region Alentejo) oraz Międzynarodowy Festiwal Czekolady (International Chocolate Festiwal) w Óbidos, a także Festiwal Owoców Morza, czyli Festival do Marisco w Olhão. Sport Piłka nożna jest najpopularniejszym sportem w Portugalii. W kraju organizuje się zarówno amatorskie mecze lokalne, jak i światowej klasy spotkania na profesjonalnym poziomie. Największą legendą portugalskiej piłki nożnej jest Cristiano Ronaldo, choć na świecie uznaniem cieszą się także Luís Figo i Eusébio – obaj są zdobywcami tytułu Piłkarza Roku FIFA, oraz trenerzy: José Mourinho, Carlos Queiroz, Manuel José i André Villas-Boas. Największymi klubami sportowymi w Portugalii są: SL Benfica (Sport Lisboa e Benfica), FC Porto (Futebol Clube do Porto) oraz Sporting CP (Sporting Clube de Portugal). Kluby te często określane są jako „os três grandes”, czyli „wielka trójka”. 10 lipca 2016 reprezentacja Portugalii zdobyła pierwszy w historii tytuł Mistrza Europy. Surfing i bodyboarding są bardzo popularne w Portugalii. Ericeira (okolice Lizbony) zajęła 3. miejsce w rankingu Top 10 najlepszych miejsc do surfowania na świecie (według magazynu Sunday Times, 2010 rok). W Portugalii odbywają się też zawody surfingowe Quiksilver Pro Portugal. Najważniejszym wyścigiem kolarskim w Portugalii jest Volta a Portugal. Portugalia znana jest także ze sportów motorowych. Co roku rozgrywane są stanowiący eliminację Rajdowych Mistrzostw Świata Rajd Portugalii oraz zaliczany do Mistrzostw Europy Rali Vinho da Madeira. W latach 1984–1996 na Autódromo do Estoril, a w roku 2020 na Portimao International Circuit rozgrywano mistrzostwa Formuły 1. Do 2012 roku obiekt ten gościł również Moto GP. Najbardziej znanym portugalskim kierowcą wyścigowym jest Tiago Monteiro. W Portugalii znajduje się ponad 70 pól golfowych rozsianych po całym kraju. Najwięcej z nich jest w regionie Algarve oraz w okolicach Lizbony. W Vilamoura (Algarve) odbywa się prestiżowy turniej golfowy Portugal Masters, należący do PGA European Tour. Portugalia ma długie tradycje jeździeckie. Odbywają się tu ważne zawody – Estoril International Showjumping Competition, będące jednym z etapów Global Champions Tour. W centrum i na południu Portugalii można jeszcze obejrzeć tourada à corda, czyli walkę z bykiem przytrzymywanym na linie. W północnej części Portugalii powstała oryginalna sztuka walki – Jogo do Pau, polegająca na walce z przeciwnikiem przy pomocy długiego kija. Religia Religie (Według spisu z 2011) Katolicyzm: 81% (zobacz: Podział administracyjny Kościoła katolickiego w Portugalii, Apostolski Episkopalny Kościół Portugalii), Ateizm: 6,84%, Inni chrześcijanie: 3,29% (zobacz: Protestantyzm w Portugalii, Prawosławie w Portugalii oraz Świadkowie Jehowy w Portugalii), Inni: 0,58%, Nie sprecyzowano: 8,29%, Zobacz też władcy Portugalii prezydenci Portugalii Przypisy Linki zewnętrzne Kraje iberyjskie Państwa członkowskie Unii Europejskiej Państwa należące do NATO Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych

239869

https://pl.wikipedia.org/wiki/Boeing%20737

Boeing 737

Boeing 737 – najpopularniejszy na świecie wąskokadłubowy samolot pasażerski średniego zasięgu, produkowany w wielu wersjach od 1967 przez firmę Boeing w Stanach Zjednoczonych. Jest to najczęściej zamawiany samolot pasażerski wszech czasów: do tej pory w sumie zamówiono 14985. Boeing 737 znalazł się w księdze rekordów Guinnessa po tym gdy producent wybudował 10 000 egzemplarzy, stając się tym samym pasażerskim samolotem z napędem odrzutowym wybudowanym w największej liczbie egzemplarzy. Boeing 737 jest szeroko rozpowszechniony. W 2006 w każdej chwili ponad 1250 tych maszyn znajdowało się w powietrzu, a średnio co pięć sekund gdzieś na świecie startowała lub lądowała jedna maszyna typu 737. W 2013 miesięczne tempo produkcji wynosiło 38 sztuk, a w 2014 wzrosło do 42 na miesiąc. Historia Geneza Pierwsze odrzutowe samoloty pasażerskie były maszynami długodystansowymi. Większe zużycie paliwa przez tego typu jednostki napędowe czyniło nieekonomicznym ich zastosowanie na krótkich trasach. Trasy średnie i długie, w połączeniu z większą pojemnością kadłuba, umożliwiały rozkład kosztów na większą liczbę pasażerów, a tym samym utrzymanie ceny biletów na poziomie, jakie ponosiły maszyny tłokowe. Nie zawsze jednak ekonomiczność była głównym kryterium budowy nowego samolotu. Pierwszym samolotem odrzutowym wprowadzonym na linie wewnętrzne, krótkiego i średniego zasięgu był francuski Sud Aviation Caravelle, którego dziewiczy lot odbył się 27 maja 1955. Pomimo konkurencji ze strony bardziej ekonomicznych maszyn tłokowych, nowość, jaką był napęd odrzutowy, przyciągała pasażerów chcących latać maszynami bardziej nowoczesnymi – a za takie uchodziły samoloty odrzutowe. Impulsem do budowy kolejnych modeli było pojawienie się nowoczesnych odrzutowych silników dwuprzepływowych, w tym jednostek o ciągu rzędu 50 – 75 kN, przeznaczonych dla mniejszych samolotów. W 1962 oblatano Hawker Siddeley Trident, rok później BAC One-Eleven, w tym samym roku wszedł, używany do dnia dzisiejszego, radziecki Tu-134. Charakterystyczną cechą tych maszyn było umieszczenie silników w tylnej części kadłuba. Spowodowane było to tym, iż samoloty miały obsługiwać krótkie i średnie trasy, lądując na lotniskach w mniejszych ośrodkach miejskich o uboższej infrastrukturze lotniskowej. Dlatego też większość z nich zaopatrzono w składane schody umożliwiające pasażerom wejście i opuszczenie samolotu bez konieczności korzystania ze schodów podstawianych przez obsługę lotniska. Tym samym nie mogły mieć zbyt wysokiego kadłuba, a jako dolnopłaty nie miały już miejsca na silniki pod skrzydłami. W Europie zdecydowanie szybciej niż w Stanach Zjednoczonych wprowadzono samoloty odrzutowe na krótkie i średnie trasy. Związane było to z tym, że tego typu tras było zdecydowanie więcej na Starym Kontynencie niż w Ameryce, gdzie średnie odległości pomiędzy miastami były o wiele większe. Pierwszą amerykańską próbą zbudowania konstrukcji do lotów na krótkich i średnich dystansach był Boeing 720. Czterosilnikowa maszyna, będąca zmodyfikowaną wersją Boeinga 707, nie znalazła uznania w oczach odbiorców. Koszty eksploatacji czterosilnikowej maszyny na krótkich trasach nie zapewniały odpowiednich zysków. W 1963 w powietrze wzbił się trzysilnikowy Boeing 727, samolot zbudowany od podstaw w celu zapewnienia obsługi krótkich i średnich tras. Dwa lata później pojawił się bardziej ekonomiczny, dwusilnikowy McDonnell Douglas DC-9. Również i te maszyny miały silniki umieszczone z tyłu kadłuba oraz, w przypadku Boeinga 727, u podstawy statecznika pionowego. Zastosowanie trzeciej jednostki napędowej związane było z wymaganiami ówczesnych przepisów, które zakładały, że czas dolotu na lotnisko zapasowe z jednym pracującym silnikiem z dowolnego miejsca trasy nie może przekraczać jednej godziny. W latach 50. XX w. amerykańska firma Pratt & Whitney opracowała i zbudowała pierwszy na świecie dwuwałowy silnik odrzutowy z dwiema sprężarkami niskiego i wysokiego ciśnienia, oznaczony jako J57 (cywilne oznaczenie JT3A). Jednostka znalazła zastosowanie w wielu amerykańskich konstrukcjach lotniczych charakteryzując się wysoką sprawnością oraz niskim jednostkowym zużyciem paliwa. Kolejnym unowocześnieniem J57 była wersja dwuprzepływowa JT3D, w którą wyposażone były Boeingi 707 i Douglasy DC-8. JT3D stał się bazą do opracowania wersji o powiększonym ciągu, oznaczonej jako JT4A (oznaczenie wojskowe J75), i jednostki o mniejszym ciągu, oznaczonej jako JT8A. Na bazie tej ostatniej, w 1960 Pratt & Whitney rozpoczął prace, których celem była budowa jednostki dwuprzepływowej. W ich efekcie powstał silnik oznaczony jako JT8D. Był on ekonomiczny, o ciągu rzędu 55 – 65 kN (w zależności od wersji), niskim zużyciu paliwa i niewielkich gabarytach. Oblot specjalnie zbudowanego na trasy średnie i krótkie konkurencyjnego DC-9, wejście na amerykański rynek brytyjskiego Vickers Viscount oraz coraz większe zainteresowanie rodzimych przewoźników konstrukcjami Sud Aviation Caravelle i BAC One-Eleven skłoniły Boeinga do rozpoczęcia prac nad skonstruowaniem własnej maszyny na średnie i krótkie dystanse – samolotu zdecydowanie bardziej ekonomicznego niż Boeing 727. Projekt 9 listopada 1964 Boeing podjął decyzje o rozpoczęciu prac nad nowym samolotem krótko i średniodystansowym. Inżynierem nadzorującym cały projekt został John Edward Steiner, mający już za sobą doświadczenie przy projektowaniu modelu 727. Początkowo zakładano użycie klasycznego dla tego typu maszyn układu silników zamontowanych w tylnej części kadłuba, jednak zastępca Steinera, Joseph F. Sutter, wpadł na inny pomysł. Zastosowanie siników umieszczonych na kadłubie miało swoje wady. Ich wysokie umieszczenie utrudniało bieżącą obsługę, zbiorniki nie mogły wykorzystywać grawitacji do doprowadzania paliwa do silników, musiano stosować wysokowydajne pompy, które przewodami umieszczonymi w kadłubie doprowadzały paliwo ze skrzydłowych zbiorników, wzdłuż kadłuba do jednostek napędowych. W przypadku awarii groziło to bardzo szybkim rozprzestrzenieniem się ognia w kabinie pasażerskiej. Zdecydowanie prostszym rozwiązaniem było umieszczenie silników klasycznie, pod skrzydłami. Podobnie jak w innych maszynach z nisko umieszczonym kadłubem, było tam jednak za mało miejsca. Sutter był autorem pomysłu, aby zrezygnować ze standardowych pylonów łączących silniki ze skrzydłem. Zamiast nich zaproponował instalację gondoli silnikowych bezpośrednio na dolnej powierzchni płatów. Zdając sobie sprawę, że największe zużycie paliwa ma miejsce podczas startu, lądowania, wznoszenia i podchodzenia do lądowania, zaprojektowano skrzydło, które swoją maksymalną wydajność osiągało właśnie podczas tych etapów lotu, kosztem gorszej wydajności podczas lotu na wysokości przelotowej. Uczyniono tak, aby zwiększyć ekonomiczność maszyny, która w odróżnieniu od samolotów długodystansowych zdecydowanie częściej wykonuje paliwożerne manewry startu i lądowania. W odróżnieniu od konkurencyjnego DC-9 gdzie w jednym rzędzie było pięć siedzeń w układzie 3 + 2, podjęto decyzję o zastosowaniu układu foteli 3 + 3. Dzięki takiemu rozwiązaniu Boeing mógł przewieźć na tym samym dystansie większą liczbę pasażerów. Dwudźwigarowe skrzydła zbudowane całkowicie z duraluminium zaopatrzono w lotki i spojlery. Na każdy płat przypadało po pięć spojlerów, z których trzy pełniły rolę hamulców aerodynamicznych na ziemi i podczas lotu nie były używane. Na krawędzi spływu płata umieszczono trójszczelinowe klapy. Zbudowano półskorupowy kadłub, którego konstrukcja od poziomu podłogi w górę była identyczna jak ta w modelach 727 i 707. Dzięki rezygnacji z silników w tylnej części kadłuba możliwe było zastosowanie klasycznego usterzenia. Zastosowano klasyczne dla samolotów odrzutowych trójzespołowe podwozie z przednim podparciem. Każdy wózek zaopatrzony był w zdwojone koła. W odróżnieniu od przedniej goleni, chowanej całkowicie do wnęki w kadłubie i zamykanej pokrywami, golenie podwozia głównego chowane były do wnęk na odcinku skrzydło – kadłub, ale po złożeniu nie były zakrywane. Do napędu maszyny wybrano dwa silniki JT-8D-7 o maksymalnym ciągu 62,23 kN każdy. Mieszczące się w skrzydłach zbiorniki paliwa miały pojemność 17 865 l. Samolot zaopatrzono w elektryczne pompy paliwowe, zdwojoną instalację hydrauliczną i pomocniczą jednostkę zasilania. Początkowo planowano umieścić fotele dla 60 pasażerów, ale bardzo szybko pod wpływem sugestii ze strony przewoźników zwiększono ich liczbę do około stu. Przednie drzwi kabiny pasażerskiej, podobnie jak w wielu innych samolotach przeznaczonych do obsługi krótkich i średnich tras, zaopatrzono w składane schody. Samolot zaprojektowano do obsługi przez dwuosobową załogę, składającą się z dwóch pilotów. Prototypy i pierwsze zamówienia Pierwsze zamówienie na nową konstrukcję przyszło ze strony europejskiego przewoźnika, niemieckiej Lufthansy, która 19 lutego 1965 kupiła 22 samoloty (niektóre źródła podają 21) oznaczone jako Boeing 737-130, każdy z 87 miejscami (piętnastoma w klasie business i 72 w klasie turystycznej). Zainteresowanie ze strony amerykańskich przewoźników było umiarkowane. Na taki stan rzeczy wpływało kilka elementów. Pierwszym z nich było wejście na rynek amerykański konkurencyjnego DC-9 oraz konstrukcji europejskich One-Eleven. Kupowano również wcześniejszy model Boeinga – 727. Ponadto, amerykańską wstrzemięźliwość tłumaczy spór, jaki rozgorzał pomiędzy Boeingiem a Air Line Pilots Association (Amerykańskim Stowarzyszeniem Pilotów Komunikacyjnych – ALPA), które nie chciało wyrazić zgody na obsługę Boeinga 737 tylko przez dwuosobową załogę. W spór zaangażowany był nie tylko Boeing, ale również Douglas Aircraft Company. W 1966 ALPA zaakceptowała tylko dwóch pilotów na pokładzie DC-9 i One-Eleven, ale nie godziła się na podobne rozwiązanie w przypadku większego Boeinga 737. Z kolei Boeing nie akceptował trzeciego członka załogi. Maszyna od początku projektowana była pod kątem dwóch osób, więc wygospodarowanie miejsca dla jeszcze jednej wiązało się ze znacznymi zmianami konstrukcyjnymi w kabinie pilotów. Trzeci członek załogi zmniejszyłby również konkurencyjność samolotu względem dwuosobowego DC-9. Budowę prototypu w konfiguracji zamówionej przez Lufthansę rozpoczęto w 1965. Maszynę ukończono na początku 1967, a 17 stycznia odbyło się uroczyste wytoczenie z hangaru (roll-out). Maszyna z numerami N73700 pomalowana była na żółty kolor, co miało nawiązywać do innej konstrukcji wytwórni, Boeinga 367-80, zwanego popularnie Dash 80, będącego prototypem modelu 707. Początkowo egzemplarz wykorzystywano do prób statycznych, a 8 kwietnia 1967 rozpoczęto próby kołowania samolotu. Dzień później za sterami pierwszego Boeinga 737 usiedli szef pilotów doświadczalnych Boeinga, Samuel Lewis Wallick Jr., oraz zastępca dyrektora operacji lotniczych wytwórni, Brien Wygle. O godzinie 13.15 maszyna wystartowała do swojego dziewiczego lotu z lotniska Boeing Field w Seattle. Po 2,5-godzinnym locie samolot bezpiecznie wylądował na lotnisku Paine Field w Everett. W ciągu pierwszego miesiąca prób w locie samolot spędził w powietrzu 47 godzin i 37 minut. 13 maja 1967 oblatano drugi z wybudowanych egzemplarzy (maszyna otrzymała numery rejestracyjne N2282C), 12 czerwca tego samego roku trzeci samolot (N2286C) a miesiąc później, 5 lipca, czwarty egzemplarz (N22889C). Pierwsze zamówienie ze strony amerykańskiego przewoźnika pojawiło się 15 kwietnia 1965, kiedy to United Airlines zakupiły 40 samolotów 737. Linie zainteresowane były jednak nieco większą maszyną, oznaczoną przez wytwórcę jako 737-200, o przedłużonym o 1,88 metra kadłubie w porównaniu z wersją 737-100. Obydwie wersje opracowywano praktycznie jednocześnie. 8 sierpnia 1967 dokonano oblotu tej wersji 737-200 (737-222) o numerze rejestracyjnym N9001U. 31 sierpnia 1967 oblatano drugi samolot 737-222 dla United Airlines o numerze rejestracyjnym N9002U. Pierwsze sześć maszyn wykorzystano w próbach lotów z dwuosobową załogą składającą się z pilota Boeinga oraz pilota Federal Aviation Administration (Federalnej Administracji Lotnictwa – FAA). Loty wykonywane na trasie Waszyngton – Boston miały doprowadzić do sprawdzenia możliwości obsługi maszyny przez dwuosobową załogę. Próby wypadły pomyślnie i 16 grudnia 1967 FAA przyznało certyfikat typu, umożliwiający loty wersji 100 i 200 tylko z dwuosobową załogą co pozwoliło Boeingowi wygrać spór z ALPA. 28 grudnia 1967 dostarczono Lufthansie pierwsze dwa zamówione przez nią samoloty oznaczone jako Boeing 737-130 (niektóre źródła podają datę 27 grudnia). Maszyny otrzymały niemieckie numery rejestracyjne D-ABEB i nazwę własną „Regensburg” (był to drugi ze zbudowanych egzemplarzy 737) oraz D-ABEC „Osnabrück”. Początkowo maszyny stacjonowały w Seattle i służyły do szkolenia niemieckich załóg. Pierwszy z samolotów, który przyleciał do Niemiec 4 kwietnia 1967, „Flensburg” o numerze rejestracyjnym D-ABED, rozpoczął swoją działalność lotem z 10 kwietnia 1968 z Frankfurtu nad Menem do Monachium. Boeingi 737 w różnych wersjach użytkowane były przez Lufthansę przez prawie pół wieku. Ostatni komercyjny lot maszyny 737 w wersji 737-300 odbył się 29 października 2016 roku. Samolot o numerze rejestracyjnym D-ABEF i nazwie własnej „Weiden in der Oberpfalz” przewiózł 131 pasażerów z Norymbergi do Frankufurtu. Dwa dni później, 31 października 2016 roku inny Boeing 737 Lufthansy o rejestracji D-ABEC (takiej samej jak pierwsze „Osnabrück”) i nazwie własnej „Karlsruhe” odbył pożegnalny lot z Frankfurtu do Hamburga. Niemiecki przewoznik dysponował w sumie 148 egzemplarzami Boinga 737. Maszyny amerykańskiego producenta zostały zastąpione przez samoloty rodziny Airbus A320neo. Dwa Boeingi 737-500 pozostają nadal do dyspozycji Lufthansa Technik i służą do szkolenia personelu technicznego. Wersję 737 – 100 zamówiło jeszcze dwóch przewoźników. Linia lotnicza Avianca, która kupiła dwie maszyny 737-159 dostarczone w listopadzie 1968 i używane do końca 1971 oraz Malaysia-Singapore Airlines (MSA) – pięć Boeingów 737-112, które dostarczono w okresie od lipca do października 1969. Po rozwiązaniu MSA maszyny zostały przejęte przez Singapore Airlines. Łącznie wyprodukowano 30 egzemplarzy wersji 100. Ostatni z nich dostarczono 2 listopada 1969. 19 listopada 1993 katastrofie uległ jeden z Boeingów 737-100 (wersja 737-112). Samolot należący do Copa Airlines podczas podchodzenia do lądowania w trudnych warunkach atmosferycznych wyleciał z pasa. Nikt nie zginął, ale samolot skasowano. Ostatnia z maszyn serii 100 wycofana została w 2005. Był to peruwiański 737-130, należący do Aero Continente (dawny D-ABEB należący do Lufthansy, najdłużej latający z samolotów tej wersji). Wersje samolotu W sumie wyprodukowano cztery zasadnicze pokolenia Boeinga 737 znane jako: Original, Classic, Next-Generation (NG) i MAX. Original: modele 737-100 i -200 (produkowane od 1967 do 1988), Classic: modele 737-300, -400 i -500 (produkowane od 1983 do 2000), Next-Generation (lub 737NG): modele 737-600, -700, -800 i -900 (produkowane od 1997 do dziś), MAX: modele 737 MAX 7, 737 MAX 8, 737 MAX 200, 737 MAX 9 i 737 MAX 10 (produkowane od 2017 do dziś). Większość samolotów Boeing 737 będących w użytku komercyjnym to modele Classic i Next-Generation. 737 Original 737-100 Pierwszą wersją Boeinga 737 był 737-100, najmniejszy ze wszystkich wersji 737. 28 grudnia 1967 (niektóre źródła podają datę 27 grudnia 1967) dostarczono Lufthansie pierwsze dwa wyprodukowane 737. Zamówione przez nią samoloty oznaczone były jako Boeing 737-130. Maszyny otrzymały niemieckie numery rejestracyjne D-ABEB „Regensburg” i D-ABEC „Osnabrück”. Początkowo maszyny stacjonowały w Seattle i służyły do szkolenia niemieckich załóg. Pierwszy z samolotów, który przyleciał do Niemiec 4 kwietnia 1968, „Flensburg” o numerze rejestracyjnym D-ABED, rozpoczął swoją działalność lotem z 10 kwietnia 1968 z Frankfurtu nad Menem do Monachium. Wersję 737-100 zamówiło jeszcze dwóch przewoźników. Linia lotnicza Avianca, która kupiła dwie maszyny 737-159 dostarczone w listopadzie 1968 i używane do końca 1971 i Malaysia-Singapore Airlines (MSA) – pięć Boeingów 737-112, które dostarczono w okresie od lipca do października 1969. Po rozwiązaniu MSA maszyny zostały przejęte przez Singapore Airlines. Łącznie wyprodukowano 30 egzemplarzy wersji 737-100. Ostatni z nich dostarczono 2 listopada 1969. 19 listopada 1993 katastrofie uległ jeden z Boeingów 737-100. Samolot należący do Copa Airlines podczas podchodzenia do lądowania w trudnych warunkach atmosferycznych wyleciał z pasa. Nikt nie zginął, ale samolot skasowano. Ostatnia z maszyn serii 737-100 wycofana została w 2005. Był to peruwiański 737-130, należący do linii Aero Continente (dawny D-ABEB należący do Lufthansy, najdłużej latający z samolotów tej wersji). 737-200 Samolot zamówiony po raz pierwszy przez United Airlines. Była to powiększona wersja modelu -100 z dłuższym o 193,04 cm kadłubem, dzięki czemu zwiększono liczbę miejsc do 130 w jednej klasie. Wydłużenia dokonano poprzez wstawienie dwóch sekcji w przedniej części kadłuba, przed skrzydłami o długości 91,44 cm oraz za skrzydłami o długości 101,60 cm. W wersji -200 poradzono sobie ze zwiększonym oporem aerodynamicznym jaki stawiał model -100. Był to na tyle istotny element, że powodował zmniejszenie prędkości przelotowej o 50 km/h w porównaniu do przyjętych założeń. Specjalnie zmodyfikowane maszyny o wydłużonych gondolach silnikowych, poszerzonych połączeniach gondoli ze skrzydłem i zmodyfikowanych klapach wprowadzono począwszy od 135 samolotu seryjnego wersji -200 w 1969. Pierwsze egzemplarze napędzane były takim samym silnikiem jak wersja -100. Począwszy od 180 egzemplarza seryjnego, samoloty otrzymały silniki JT8D-9 o ciągu maksymalnym 64,46 kN każdy, co pozwoliło zwiększyć masę startową do 49 895 kg. Zwiększono pojemność zbiorników paliwa do 18 090 l, co umożliwiło zwiększenie zasięgu samolotu do 3900 km. Pierwszym użytkownikiem tej wersji 737 zostały amerykańskie linie United Airlines, które zakupiły 40 samolotów. Pierwszy z nich, o numerze rejestracyjnym N9002U, producent dostarczył 29 grudnia 1967, a do eksploatacji na trasie Chicago – Grand Rapids wszedł 28 kwietnia 1968. W latach 1968–1969 Boeing dostarczył wszystkie z zamówionych maszyn oraz kolejne 36, które zamówiły United Airlines. Linie były na tyle zadowolone z samolotu, że w latach 1985–1986 zakupiły kolejne 26 Boeingów 737-291. W barwach United Boeingi 737 latały do 2009, kiedy to 29 października, 737 wykonał swój ostatni lot oznaczony jako UA737 na trasie Waszyngton – Chicago – Denver – Los Angeles – San Francisco. Maszyny wykorzystywały również inne amerykańskie linie lotnicze, między innymi Western Airlines, Piedmont Airlines, US Airways. Pierwszym europejskim odbiorcą 737-200 zostały brytyjskie linie Britannia Airways, które zastąpiły nimi swoje turbośmigłowe Bristol Britannia. Linie zamówiły pięć samolotów 737-204, z których pierwszy dostarczono 7 lipca 1968. W kolejnych latach zakupiono następne 40 egzemplarzy wersji -204 i 3 maszyny w wersji -204QC. Również Lufthansa zakupiła 57 samolotów 737-230. 737-200C- (Convertible) wersja przeznaczona zarówno do lotów cargo, jak i przewozów pasażerskich 737-200QC- (Quick Change) wersja zbliżona do 737-200C, przystosowana jednak do szybkiej zmiany przeznaczenia samolotu 737-200 Business Jet- odrzutowiec korporacyjny W 1971 linie All Nippon Airways rozpoczęły użytkowanie unowocześnionych wersji 737-200. 737-200LR – wersja o zwiększonym zasięgu 737-200 Executive- Business Jet o zwiększonym zasięgu 737-200 High Gross Weight Structure- wersja o znacznie powiększonych zbiornikach paliwa i przystosowana do montażu mocniejszych jednostek napędowych. 737 Classic 737-300 Model 737-300 w porównaniu z 737-200 jest dłuższy, posiada nowe silniki CFM56 i nowe systemy w kokpicie z 757/767. 737-300 zabiera na pokład od 146 do 188 pasażerów. Wersja ta jest drugą najlepiej sprzedającą się wersją 737 w historii lotnictwa. 737-400 737-400 w porównaniu z 737-300 posiada dłuższy o 3 m kadłub i jest cięższy od 737-300. 737-400 jest wyposażony mocniejszą wersję silnika CFM56 i może zabrać na pokład do 188 pasażerów. Docelowo 737-400 miał zastąpić 727 i wypełnić miejsce pomiędzy 737-300, a 757-200. Obecnie 737-400 jest zastąpiony wersją 737-800. 737-500 Ostatnią wersją 737 Classic jest 737-500. 737-500 miał na celu zastąpić 737-200 przy jednocześnych zastosowaniach 737-300/737-400 i mniejszym spalaniu paliwa i mniejszymi kosztami utrzymania. Przed pierwszym lotem 737-500 nosił desygnator 737-1000, ale zrezygnowano z tego oznaczenia ze względu na kolejną serię 737 Next Generation. 737 Next Generation W produkowanej w zakładach Boeinga w Renton wersji Next Generation poprawiono system trymowania samolotu oraz, co jest najbardziej widoczne, zmieniono technologię kokpitu z zegarów analogowych na wyświetlacze typu glass cockpit. Panele EFIS do sterowania wyświetlaczami z mapą przeniesiono z konsoli centralnej „pedestal” do panelu „Glareshield” obok panelu autopilota. Panel górny „overhead” dostał wyświetlacz LCD do wyświetlania napięć w systemach samolotu (poprzednio były analogowe). W wersji NG poprawiono także systemy: IRS, APU, system odladzania oraz wzmocniono dźwigar skrzydeł wraz z mocowaniami silników. 737-600 Wraz z wersjami 737-700 i 737-800, model 737-600 był jednym z pierwotnie oferowanych trzech wariantów odmiany 737 Next Generation. 737-600 w porównaniu z 737-500 cechował się wyższym podwoziem, zmienioną geometrią skrzydeł i nowym kokpitem z ciekłokrystalicznymi ekranami systemów. Model 737-600 zastąpił model 737-500. Pierwszy egzemplarz opuścił linię produkcyjną w 1995, a do użytku wszedł w 1998. Linie lotnicze Scandinavian Airlines System zakupiły maszynę jako pierwsze. Model ten, ekonomiczny dopiero na wyjątkowo długich trasach, nie znalazł jednak uznania wśród przewoźników. Obecnie nie jest już produkowany, głównie ze względu na małą ekonomiczność. Jego silniki zużywały tyle paliwa, co większe 737-800 i 737-700, a zabierał mniej pasażerów. Jego odpowiednikiem w ofercie firmy Airbus jest model A318. Przy zbliżonej liczbie pasażerów Boeing 717, zaprojektowany z myślą o ruchu regionalnym, nie miał zasięgu modelu 737-600, co zaważyło na jego losach. Produkcji Boeinga 717 zaniechano w połowie 2006, tym samym jedynym 100-osobowym samolotem oferowanym na rynku przez Boeinga pozostał model 737-600. Model 737-600 konkuruje bezpośrednio z Airbusem A318 i brazylijskim Embraerem 195. W sierpniu 2006 na świecie użytkowano łącznie 66 sztuk modelu 737-600, z 3 dalszymi potwierdzonymi zamówieniami. 737-700 Pierwszy egzemplarz maszyny nowej generacji – Boeing 737 „Next-Generation”, wstępnie oznaczony jako Boeing 737-300X – ukończono 8 grudnia 1996, a oblatano 9 lutego 1997. Mieści 126 pasażerów w dwuklasowej konfiguracji lub 149 w układzie jednoklasowym i dysponuje zasięgiem 6230 km. Samolot ten jest odpowiedzią Boeinga na europejskiego Airbusa A319. Model 737-700 jest obecnie użytkowany przez niektóre linie lotnicze na relatywnie drogich dla pasażerów – a dzięki temu opłacalnych dla przewoźników – trasach transatlantyckich pomiędzy Europą i Ameryką Północną. 737-700ER Boeing 737-700ER jest amerykańską odpowiedzią na Airbusa A319LR. Zasięg 737-700ER wynosi 5510 Mm. 737-700ER wszedł do eksploatacji w 2007 r. i zabiera na pokład 126 pasażerów w konfiguracji dwuklasowej. 737-800 W podstawowej wersji model 737-800 może na swój pokład zabrać od 162 do 189 pasażerów (w konfiguracji „Max Compact” 33 rzędy po lewej i 32 rzędy po prawej pozwalałyby zabrać więcej pasażerów jednakże przepisy bezpieczeństwa certyfikują samolot do przewożenia 189 osób). Zasięg 737-800 bez międzylądowania wynosi do 5420 km. W przeciwieństwie do poprzednich generacji modele 737-700/800, odznaczają się charakterystycznymi zakończeniami skrzydeł, tzw. wingletami, To one (obok silników) sprawiają, że samoloty te mają większy zasięg. Winglety poprawiają także właściwości nośne samolotów w nie wyposażonych, przez co maszyny te mogą latać z mniejszą prędkością (co często stosuje się w tzw. procedurach STAR i SID) i o wiele szybciej się wznosić. Mimo że winglety spotyka się bardzo często przy tych maszynach, ich instalacja jest opcjonalna. Nie każdy samolot tego typu je ma. 737-800BCF Pod koniec lutego 2016 roku, w Szanghaju, Boeing zaprezentował nowy model maszyny 737-800, jest nim wersja transportowa oznaczona jako Boeing 737-800BCF (Boeing Converted Freighter). Wytwórnia zdobyła już zamówienia na 55 tego typu samolotów od 7 przewoźników (dane z marca 2016 roku). Pierwszy przerobiony 737-800BCF został dostarczony do linii West Atlantic w kwietniu 2018 r. Podczas targów Farnborough Airshow 2018 GECAS ogłosił zawarcie umowy na 20 stałych zamówień i 15 zamówień opcji na 737-800BCF, zwiększając potem zamówienie na 50 samolotów. Gdy samoloty 737NG stają się dostępne na rynku, są aktywnie sprzedawane w celu przekształcenia ich w samoloty transportowe za pośrednictwem konstrukcji Boeing Converted Freighter, ponieważ ekonomika eksploatacji jest atrakcyjna ze względu na niskie koszty operacyjne i dostępność certyfikowanych pilotów. Modyfikacje płatowca 737-800 obejmują instalację dużych drzwi ładunkowych, systemu przeładunkowego i dodatkowych pomieszczeń dla załogi. Samolot zaprojektowano do przelotu o zasięgu do 3695 km przy maksymalnej masie startowej 79 000 kg. 737-900 Pierwszy lot modelu 737-900 odbył się 3 sierpnia 2000, a na rynek trafił po raz pierwszy 15 maja 2001 (do linii lotniczej Alaska Airlines). Model 737-900 znacznie różni się od wczesnych modeli pokoleń Original (modele 737-100 i 737-200) i Classic (modele 737-300, 737-400 i 737-500). Jest większy, zabiera na pokład więcej pasażerów, ma większą maksymalna masę startową, jest bardziej wydajny, może latać na większych wysokościach, a co najważniejsze, ma o wiele dłuższy zasięg. Silniki modelu 737-900 mają dużą moc, a zarazem są bardzo ciche. Ciąg wytwarzany przez każdy z silników CFM56-7B26 wynosi 117kN (11930 kg), co w sumie daje 234 kN (23860 kg), natomiast każdy silnik CFM56-7B27 wytwarza 121.4kN (12400 kg). W porównaniu z Boeingiem 747-400, do niedawna największym samolotem pasażerskim świata, którego każdy silnik daje ok. 260 kN, to mało, ale trzeba wziąć pod uwagę wymiary obu maszyn. Model 737-900 jest dość popularny w USA, jednak nie w Europie. Jedyną europejską linią lotniczą mającą te samoloty jest holenderska linia KLM Royal Dutch Airlines. 737-900ER Model ten jest najnowszym Boeingiem 737 Next-Generation, następcą zaniechanego już 757-200 (Boeing 757-300 natomiast będzie zastąpiony Boeingiem 787 Dreamlinerem). Model 737-900ER ma nowe drzwi wyjściowe i zbiorniki paliwa. Pewne usprawnienia aerodynamiczne, zawarte w tzw. Short Field Performance package, odróżniają go od modelu 737-900. Jego nowo zaprojektowane skrzydło umożliwia lot rejsowy z szybkością 0,78 Ma, jak i 0,82 Ma na krótkich odcinkach, przy pełnym przyśpieszeniu. Model 737-900ER może pomieścić 180 pasażerów w konfiguracji dwuklasowej, lub 215 w jednoklasowej. Zastosowane zostały silniki CFMI CFM56-7 (takie same jak we wszystkich Boeingach typu NG). Zasięg tego modelu to około 5900 km (3200 Mm). Pierwszy samolot tego typu został wyprodukowany 9 sierpnia 2006 dla indonezyjskiej linii niskokosztowej Lion Air, która zamówiła 60 sztuk. Oprócz niej, dotychczas na kupno modelu zdecydowały się również GECAS oraz Sky Airlines. Wariant Short Field Performance (SFP) Short Field Performance (ang. przystosowanie do krótkiego pola wzlotów), w skrócie SFP, jest technicznym udoskonaleniem najnowszych modeli Boeinga 737, przeprowadzonym na prośbę brazylijskiego przewoźnika Gol Transportes Aéreos, którego najbardziej rentowne połączenie istnieje pomiędzy São Paulo i Santos Dumont w Rio de Janeiro z drogami startowymi o długości zaledwie 1323 m (4341 stóp) i 1260 m (4134 stóp) – dystansach znacznie krótszych niż te w użytku przez samoloty klasy Boeing 737 o pełnym obciążeniu, wymagającym porównywalnie większych prędkości podejścia i tym samym dłuższego dobiegu. W 2004 Boeing wprowadził rozwój wariantu Short Field Performance, uczyniwszy go standardowym wyposażeniem modelu 737-900ER i opcją na zamówienie w modelach 737-600, -700 i -800. Pierwszy egzemplarz z SFP, model 737-900ER, który został dostarczony linii lotniczej Lion Air, został wyprodukowany 8 sierpnia 2006, a niespełna trzy tygodnie później pierwszy model 737-800 SFP dostał się w ręce Gol Transportes Aéreos. Tymczasem 11 klientów złożyło zamówienia na 250 maszyn wariantu Short Field Performance. 737 MAX W grudniu 2011 Boeing uruchomił nowy program Boeing 737 MAX, konkurencyjny wobec Airbus A320neo. Najważniejszą zmianą w nowych modelach są silniki CFM International LEAP-1B z mniejszym o 13% zużyciem paliwa. 2 stycznia 2013 Boeing osiągnął liczbę 1000 zamówionych sztuk, a termin rozpoczęcia dostaw ustalono na 2017. Główną cechą zewnętrzną nowej generacji są zmienione skrzydła i winglety (split scimitar) o rozpiętości zwiększonej do 35,9 m oraz nowe gondole silników z szewronami, które wprowadzono po raz pierwszy w Boeing 787 Dreamliner. Wśród innych zmian są wydłużona goleń podwozia przedniego bilansujące większe wentylatory silników o średnicy 173 cm, sterowanie spojlerów przez fly-by-wire zamiast mechanicznie, nowa awionika. Poprawiona została aerodynamika ogona samolotu poprzez wydłużenie stożka ogonowego generatora APU oraz poszerzenie powierzchni ogona powyżej statecznika poziomego, co wyeliminowało konieczność posiadania generatorów wirów. Zastosowano elektroniczny system sprężonego powietrza optymalizujący warunki w kabinie. Samolot w wersji bazowej MAX 8 wobec 737-800 charakteryzuje się zasięgiem zwiększonym o 1000 km oraz masą startową większą o dwie tony, co wymagało wzmocnienia konstrukcji. Boeing 737 MAX 8 oblatano 29 stycznia 2016. Oblotu dokonała maszyna o nazwie własnej „Spirit of Renton”. Pierwszy lot trwał 2 godziny i 44 minuty. Maszyna osiągnęła maksymalną wysokość lotu 7600 metrów i prędkość 700 km/h. Dzień później samolot ponownie wystartował a 1 lutego tego samego roku 737 MAX po raz trzeci wzniósł się w powietrze. W marcu do pierwszego prototypu dołączył trzeci z zaplanowanej trójki mającej wziąć udział w badaniach w locie. Powiększoną wersję 737 MAX 9 oblatano 13 kwietnia 2017. Tylko wersja 737 MAX 7 została znacząco wydłużona w stosunku 737-700 o 2 m, ale nie zyskała zainteresowania nabywców. Pierwszy odbiorca 737 MAX 8 w USA linie Southwest Airlines odebrały w przeszłości około 500 sztuk 737-700, ale zdecydowały się zamówić tylko 30 MAX 7 wobec 170 MAX 8. W związku zainteresowaniem linii lotniczych i Air Lease Corporation na większe samoloty wąskokadłubowe do lotów transkontynentalnych w 2017 producent zapowiedział stworzenie najdłuższej wersji 737 MAX 10. Boeing ma nadzieję rozpocząć dostawy największej wersji w 2020 roku, dzięki czemu powróci do środkowego segmentu rynku, który producent utracił po zaprzestaniu produkcji Boeing 757 na rzecz pojemniejszych od 737 MAX 9 Airbus A321 i A321neo. W 2017 roku niezależnie od 737 Boeing uruchomił program nowego samolotu średniej wielkości NMA (New Midsize Airplane) dla 220-270 pasażerów o zasięgu 7400–9250 km. Pierwszym na świecie użytkownikiem 737 MAX 8 miały zostać Southwest, ale zmieniły swoje plany. Następne w kolejności miały być europejskie tanie linie Norwegian Air Shuttle. 21 marca 2017 ustalono, że pierwszy 737 MAX 8 zostanie dostarczony do malezyjskich Malindo Air w Kuala Lumpur 17 maja 2017. Samolot przekazano w Seattle 16 maja 2017. Przekazanie odbyło się zgodnie z planem, pomimo że 11 maja 2017 uziemiono wszystkie 737 MAX w celu dokonania inspekcji silników, jednak loty wznowiono 12 maja. 22 maja 2017 wykonał on pierwszy komercyjny lot z Kuala Lumpur do Singapuru. Pierwszym nabywcą samolotu 737 MAX w wersji 200 (MAX 8 przystosowane do przewozu 200 pasażerów) zostały linie lotnicze Ryanair. Jednym z pierwszych użytkowników 737 MAX 8 są PLL LOT, które swojego pierwszego Boeinga 737 MAX 8 (SP-LVA) otrzymały 2 grudnia 2017. Samolot był też pierwszym serii MAX w leasingu od Air Lease Corporation, która zamówiła je w 2012 roku, dzięki czemu LOT mógł je otrzymać po zaledwie 13 miesiącach. Dnia 12 marca 2019 roku po Katastrofie lotu Ethiopian Airlines 302, która zdarzyła się dwa dni wcześniej, Europejska Agencja Bezpieczeństwa Lotniczego, Federalna Administracja Lotnictwa i inne podmioty sprawujące nadzór nad lotnictwem cywilnym na całym świecie podjęły decyzję o uziemieniu wszystkich modeli 737 MAX. Powodem był brak zaufania do jednego z systemów wprowadzonych w tym modelu (MCAS) mającego chronić samolot przed przeciągnięciem. Podejrzewano, że jest on odpowiedzialny za dwie katastrofy z udziałem tego typu samolotu. W późniejszym czasie odkryto, że system korzystał jedynie z jednego z dwóch czujników kąta natarcia, a w przypadku jego awarii samolot nie miał możliwości rozpoznania, że dane wpływające do systemu są błędne, przez co próbował opuszczać nos maszyny, mimo że wszelkie parametry były w normie. Firma Boeing krótko po wypadkach wydała oświadczenie, w którym poinformowała, że do operatorów tych samolotów zostanie przesłana aktualizacja oprogramowania, dzięki której system MCAS będzie korzystał z dwóch czujników kąta natarcia, a w przypadku awarii jednego z nich zostanie wyłączony, a kontrola nad samolotem zostanie przekazana załodze. Kilka miesięcy później oprogramowanie modeli MAX zostało zaktualizowane, jednak w dalszym ciągu pozostają one uziemione i czekają na ponowną certyfikację. W styczniu przedstawiciele firmy Boeing, na konferencji prasowej poinformowali, że przewidują powrót tych samolotów do służby i rozpoczęcie wykonywania operacji w połowie 2020 roku. 9 grudnia 2020 r. odbył się pierwszy lot rejsowy Boeinga 737 MAX 8 od 20 miesięcy uziemienia. Lot ten był krajowym rejsem linii Gol Transportes Aéreos z São Paulo do Porto Alegre, a 29 grudnia 2020 r. odbył się pierwszy rejsowy lot Boeinga 737 MAX 8 w USA. Był to krajowy lot linii American Airlines z Miami na lotnisko Nowy Jork-La Guardia. 737 jako samoloty rządowe w Polsce 30 czerwca 2016 roku Rada Ministrów przyjęła uchwałę nr 73 w sprawie ustanowienia programu wieloletniego „Zabezpieczenie transportu powietrznego najważniejszych osób w państwie (VIP)”. Na cel ten na lata 2016–2021 zarezerwowano 1,7 mld PLN rezerwy celowej (spoza limitu wydatków na obronę narodową wyznaczonego przez poziom 2 proc. PKB z roku poprzedniego). 15 grudnia 2016 Rada Ministrów przeznaczyła na zakup średnich samolotów VIP dodatkowe 540 mln PLN w budżecie MON na 2016 rok. MON wymagało, aby jeden samolot używany (nie starszy niż 5 lat) o pojemności min. 132 miejsc dostarczyć do 11 listopada 2017, a dwa nowe o podwyższonym standardzie dla min. 65 pasażerów w 2020 i 2021 roku. 31 sierpnia 2016 roku Ministerstwo Obrony Narodowej ogłosiło rozpoczęcie dwóch postępowań na zakup dwóch „małych” i trzech „średnich” samolotów do transportu VIP. 9 marca 2017 MON odrzucił złożone oferty z USA i Czech z powodu przekroczenia budżetu. 10 marca 2017 do Boeinga wystosowano zaproszenie do negocjacji w trybie zamówienia z wolnej ręki. Procedurę uzasadniono dysponowaniem przez Boeinga wyłącznymi prawami do produkcji B737-800. Innym samolotem spełniającym wymagania MON mógł być Airbus A319CJ, jednak firma Airbus nie przystąpiła do przetargu. Trzech firmy ze Słowacji, Wielkiej Brytanii i Szwajcarii zaskarżyły decyzję o udzieleniu zamówienia z wolnej ręki do Krajowej Izby Odwoławczej. 3 kwietnia 2017 KIO orzekła, że tryb zamówienia naruszał zasady uczciwej konkurencji, co nie wpływa na ważność umowy. 30 marca KIO uchyliła zakaz zawarcia umowy w postępowaniu, ponieważ oczekiwanie na wydanie wyroku mogło spowodować szkodę w interesie publicznym, który byłby większy niż interesy, które chroniono w postępowaniu. Żeby skorzystać ze środków na 2016 rok MON musiało podpisać kontrakt do końca marca 2017, w przeciwnym razie zamknęłyby się na poziomie 1,99 proc. PKB zamiast ustawowych 2 proc. Od samolotu wymagano także dysponowaniem od min. trzech lat certyfikatem typu wydanym przez EASA, co wykluczało zakup nowych 737 MAX 8 (certyfikowane w 2017), jednocześnie Boeing w tym czasie przestawiał się z produkcji generacji 737 NG na MAX, a dla polskiego rządu zarezerwował dwa ostatnie sloty na linii produkcyjnej. 31 marca 2017 Inspektorat Uzbrojenia podpisał z Boeingiem kontrakt na dwa samoloty średnie Boeing 737-800BBJ2 (z dostawami od 2020) oraz jeden używany 737-800 (z dostawą w 2017) o wartości 2,05 mld PLN netto. W maju 2017 rozstrzygnięto konkurs na patronów samolotów. Kolejne Boeingi 737 otrzymają nazwy „Marszałek Józef Piłsudski”, „Roman Dmowski” i „Ignacy Jan Paderewski”. Na przełomie października i listopada 2017 kontrakt renegocjowano zmieniając używany samolot na maszynę fabrycznie nową, co nie wiązało się ze wzrostem ceny. Nowy 737-800 zarejestrowany w USA jako N893BA oblatano 13 kwietnia 2017 w konfiguracji 189-osobowej dla chińskich tanich linii 9 Air, ale do października nie został odebrany. 25 października 737-86X wylądował w Dinard-Pleurtuit-Saint-Malo we Francji w celu przemalowania przez Sabena technics w barwy rządowe. Samolot otrzymał okolicznościowe malowanie nawiązujące do 100. rocznicy odzyskania niepodległości z wizerunkiem Józefa Piłsudskiego z lewej strony statecznika pionowego oraz Piłsudskiego, Daszyńskiego, Paderewskiego, Korfantego, Dmowskiego i Witosa z prawej strony. Samolot o numerze bocznym 0110 wylądował w Warszawie 15 listopada 2017, jego matką chrzestną została Oktawia Nowacka. Samoloty Boeing Business Jet 2 weszły do sprzedaży w 1997, a pierwszy egzemplarz dostarczono w 2001 roku. W odróżnianiu od pasażerskich 737-800 posiadają dodatkowe zbiorniki paliwa do lotów międzykontynentalnych oraz certyfikat ETOPS-180 (może kontynuować lot przez 180 minut z jednym sprawnym silnikiem i poruszać się 180 minut od lotniska zapasowego, większość 737 go nie posiada). Zasięg BBJ2 z 8 pasażerami na pokładzie wynosi 10 453 km, w przypadku zabrania 55 pasażerów BBJ2 może przebyć dystans z Warszawy do Pekinu, a z 70 – z Warszawy do Nowego Jorku. BBJ otrzymają aktywne i pasywne systemy obrony, kodowane systemy łączności, łączność w standardzie wojskowym oraz wojskowe systemy nawigacji TACAN i identyfikacji IFF. Samoloty w wersji 737-800BBJ2 są eksploatowane na rzecz rządów Białorusi, Indonezji, Maroka i ZEA. Z bardziej popularnego wariantu BBJ na bazie 737-700 korzystają m.in. USA, Australia, Indie, Malezja i RPA. W kwietniu 2017 roku rząd Holandii wybrał Boeing Business Jet na następcę samolotu rządowego Fokker 70. Produkcja Dane techniczne 737 Original i 737 Classic 737 Next Generation Rekord Wraz z wyprodukowaniem 10 000 egzemplarza samolotu, model 737 stał się najliczniej produkowaną pasażerską maszyną z napędem odrzutowym na świecie. Dokonanie to zostało uwiecznione w księdze rekordów Guinnessa. Jubileuszowym samolotem została maszyna 737 MAX 8 przeznaczona dla linii Southwest Airlines o znakach N8717M i numerze seryjnym c/n 42571. Samolot został oblatany 26 marca 2018 roku. W kwietniu 2016 roku China United Airlines otrzymały samolot będący 9000 egzemplarzem. Katastrofy Do 17 listopada 2013 wypadkom uległo 161 samolotów typu Boeing 737. We wszystkich katastrofach zginęły łącznie 4044 osoby. Zobacz też Boeing T-43 Przypisy Bibliografia Michał Fiszer, Jerzy Gruszczyński, Boeing 737 – seria Original cz. I, „Lotnictwo”, nr 6 (2010), s. 66–72, ISSN 1732-5323. Michał Fiszer, Jerzy Gruszczyński, Boeing 737 – seria Original cz. II, „Lotnictwo”, nr 7 (2010), s. 68–74, ISSN 1732-5323. Linki zewnętrzne Boeing 737 – strona producenta 737 Samoloty pasażerskie

3484507

https://pl.wikipedia.org/wiki/Nowoczesna

Nowoczesna

Nowoczesna (zapis stylizowany: .Nowoczesna, .N) – polska partia polityczna o charakterze centrowym i liberalnym, powołana w 2015 przez Ryszarda Petru. Międzynarodowo od czerwca 2016 należy do Partii Porozumienia Liberałów i Demokratów na rzecz Europy (ALDE). Do 25 listopada 2017 pełna nazwa partii brzmiała „Nowoczesna Ryszarda Petru”. Historia Powstanie stowarzyszenia o nazwie NowoczesnaPL ogłosił w kwietniu 2015 Ryszard Petru, ówczesny przewodniczący Towarzystwa Ekonomistów Polskich. 31 maja 2015 w Warszawie na Torwarze odbyła się konwencja założycielska, na której według informacji organizatorów zebrało się około 6 tysięcy osób. Przewodniczący przedstawił wówczas założenia programowe stowarzyszenia, deklarując jednocześnie możliwość wystawienia kandydatów w zbliżających się wyborach parlamentarnych. Przemawiali także m.in. Wadim Tyszkiewicz – prezydent Nowej Soli, Rafał Brzoska – założyciel InPostu, Adam Kądziela – przewodniczący Forum Młodych Polskiej Konfederacji Pracodawców Prywatnych Lewiatan, Karolina Wigura – szefowa działu politycznego „Kultury Liberalnej” czy Joanna Scheuring-Wielgus – radna Torunia i działaczka społeczna. W związku z kontrowersjami związanymi z nazwą stowarzyszenia (jako podobną do Fundacji Nowoczesna Polska Jarosława Lipszyca), a także trudnością z rejestracją stowarzyszenia w Warszawie, zdecydowano się na zmianę nazwy na „Nowoczesna”. Fundację Nowoczesna RP oraz stowarzyszenie Nowoczesna (2 lipca) zarejestrowano w Rzeszowie. Partię zarejestrowano 25 sierpnia pod pełną nazwą „Nowoczesna Ryszarda Petru”. Z ugrupowaniem związali się m.in. Wadim Tyszkiewicz (który został wiceprezesem stowarzyszenia), Paweł Rabiej czy Jerzy Meysztowicz. Do Nowoczesnej przystąpili w 85% (według ugrupowania) osoby nie należące wcześniej do partii politycznych, a spośród innych osób głównie byli działacze Unii Wolności, Platformy Obywatelskiej oraz Partii Demokratycznej. 28 sierpnia partia zaprezentowała liderów swoich list wyborczych, którymi zostali m.in. Ryszard Petru, Jerzy Meysztowicz, Joanna Scheuring-Wielgus i Krzysztof Mieszkowski. W jesiennych wyborach parlamentarnych zarejestrowała listy do Sejmu we wszystkich okręgach. W 16 ze 100 okręgów zarejestrowała kandydatów do Senatu. 19 września odbył się kongres programowy ugrupowania. Partia zdobyła 7,6% głosów i wprowadziła do Sejmu 28 posłów. Wszyscy uzyskali mandaty poselskie po raz pierwszy. W Senacie Nowoczesna nie uzyskała mandatów. Wicemarszałkiem Sejmu z ramienia Nowoczesnej została Barbara Dolniak. W grudniu 2015 do klubu poselskiego Nowoczesnej dołączył Paweł Kobyliński, dotychczasowy poseł klubu Kukiz’15. 23 marca 2016 wiceprzewodniczącymi partii zostali Katarzyna Lubnauer, Jerzy Meysztowicz i Joanna Schmidt. W następnym miesiącu powstał klub Nowoczesnej w radzie Wrocławia (utworzony przez byłych radnych PO), który znalazł się w koalicji współrządzącej miastem (wraz z radnymi związanymi z Rafałem Dutkiewiczem i PO – która po kilku miesiącach opuściła koalicję). W następnym miesiącu Nowoczesna przystąpiła do koalicji Wolność Równość Demokracja, powołanej pod patronatem Komitetu Obrony Demokracji (będąc w niej najsilniejszym podmiotem politycznym). W tym samym roku (w czerwcu i w listopadzie) do klubu poselskiego Nowoczesnej przeszli dwaj posłowie PO. 22 września 2016 Sąd Najwyższy oddalił skargę partii i podtrzymał decyzję Państwowej Komisji Wyborczej o odrzuceniu sprawozdania finansowego z wyborów w 2015 w wyniku niezgodnego z prawem przelania 2 mln złotych z konta partii na konto komitetu wyborczego. Nowoczesna straciła na rzecz Skarbu Państwa zakwestionowaną przez PKW kwotę, a także 75% (4,65 mln zł) rocznej subwencji na działalność partii politycznych i 75% dotacji podmiotowej, którą miała otrzymać w związku ze zdobytymi mandatami poselskimi. Odpowiedzialny za błędny przelew Michał Pihowicz zrezygnował z funkcji skarbnika partii. W kwietniu 2017 Nowoczesną opuściło czworo posłów, którzy przeszli do klubu parlamentarnego PO. W tym samym miesiącu Ryszard Petru ustąpił z funkcji przewodniczącego klubu poselskiego, a zastąpiła go Katarzyna Lubnauer. W październiku tego samego roku z Nowoczesnej odszedł konserwatywny poseł Zbigniew Gryglas, ze względu na różnice m.in. w kwestiach światopoglądowych (w listopadzie współtworzył on partię Porozumienie, zostając jej wiceprezesem). 25 listopada 2017 odbyła się konwencja wyborcza partii, na której ponad 300 delegatów dokonało wyboru nowych władz ugrupowania partii, sądu koleżeńskiego oraz komisji rewizyjnej. Zmieniono także pełną nazwę partii z „Nowoczesna Ryszarda Petru” na „Nowoczesna”. Nową przewodniczącą partii została Katarzyna Lubnauer, która wygrała w głosowaniu z dotychczasowym szefem Ryszardem Petru 149:140 (wcześniej poparcia udzielili jej Kamila Gasiuk-Pihowicz, Paweł Pudłowski i Piotr Misiło, którzy początkowo także zgłosili zamiar kandydowania). 16 grudnia 2017 partia wybrała nowy, poszerzony zarząd, a także powołała radę polityczną, na czele której stanął Paweł Rabiej. 3 stycznia 2018 na wiceprzewodniczących partii wybrani zostali Kamila Gasiuk-Pihowicz, Tadeusz Grabarek, Jerzy Meysztowicz (ponownie) i Witold Zembaczyński, zaś sześć dni później Kamila Gasiuk-Pihowicz zastąpiła Katarzynę Lubnauer na stanowisku przewodniczącego klubu poselskiego Nowoczesnej. 11 stycznia troje posłów – Krzysztof Mieszkowski, Joanna Scheuring-Wielgus i Joanna Schmidt – zawiesiło członkostwo w klubie, w proteście wobec opuszczenia przez 10 posłów Nowoczesnej głosowania nad skierowaniem do prac w komisji obywatelskiego projektu dotyczącego zmian w prawie dotyczącym aborcji (odwiesili je 1 lutego). Jeden z tych posłów – Adam Cyrański – tego samego dnia wystąpił z partii. 24 lutego tego samego roku z partii odszedł kierujący dotychczas jej młodzieżówką Adam Kądziela. 7 marca 2018 Nowoczesna podpisała porozumienie o wspólnym starcie do sejmików województw w wyborach samorządowych w tym samym roku z Platformą Obywatelską (wcześniej obie partie przedstawiły wspólny manifest). Przyjęło ono potem nazwę „Platforma.Nowoczesna Koalicja Obywatelska”. 9 maja tego samego roku Joanna Scheuring-Wielgus i Joanna Schmidt wystąpiły z partii. Dwa dni później Nowoczesną opuścił jej założyciel Ryszard Petru. Cała trójka założyła następnie koło poselskie Liberalno-Społeczni oraz przystąpiła do tworzenia partii, która powstała w listopadzie i przyjęła nazwę Teraz! (rozwiązała się jeszcze przed końcem kadencji parlamentu, w 2019). W przeprowadzonych 21 października wyborach samorządowych Nowoczesna startowała wspólnie z PO w ramach Koalicji Obywatelskiej na terenie całego kraju, nie powołując własnego komitetu; jej kandydaci startowali ponadto pod szyldami lokalnych komitetów. Czworo członków Nowoczesnej kandydowało na prezydentów miast – w Siedlcach, Lubinie, Zamościu i Nowej Soli (w której Wadim Tyszkiewicz w I turze uzyskał reelekcję). Działacze Nowoczesnej wygrali wybory na burmistrzów Białogardu i Twardogóry. Przedstawiciele partii zdobyli ponad 200 mandatów radnych, w tym w ramach KO około 30 w 14 sejmikach (w trakcie kadencji część radnych opuściła partię). W 8 województwach Nowoczesna weszła w skład koalicji rządzącej – przy czym jedynie w pomorskim jej przedstawicielka Agnieszka Kapała-Sokalska weszła w skład zarządu województwa. Szef rady politycznej partii Paweł Rabiej został powołany na wiceprezydenta stołecznej Warszawy (odwołany został w 2020). W listopadzie 2018 na skutek niezadowolenia z koalicji z PO odeszli z partii niemal wszyscy członkowie w województwie podkarpackim (dotychczasowa szefowa tamtejszych struktur wraz z ich częścią przystąpiła do Teraz!, podobnie jak grupa działaczy w województwie zachodniopomorskim, którzy także opuścili Nowoczesną). 30 listopada usunięty z partii i jej klubu poselskiego został Piotr Misiło. 5 grudnia tego samego roku, po braku zgody klubu poselskiego Nowoczesnej na powołanie wspólnego klubu parlamentarnego z PO, 6 posłów Nowoczesnej (przewodnicząca klubu Kamila Gasiuk-Pihowicz, a także Elżbieta Stępień, Kornelia Wróblewska oraz trzej posłowie, którzy dołączyli do ugrupowania w trakcie kadencji) wraz z Piotrem Misiłą dołączyło do klubu PO, który przyjął nazwę „Platforma Obywatelska – Koalicja Obywatelska”. Posłowie, którzy opuścili klub Nowoczesnej, przestali być członkami partii (nie należał do niej Marek Sowa). Dzień później formalnie do klubu PO-KO przeszedł także Krzysztof Truskolaski, w związku z czym Nowoczesna utraciła klub i powołała 14-osobowe koło poselskie, na czele którego początkowo stanęła przewodnicząca partii Katarzyna Lubnauer, jednak następnego dnia na jego przewodniczącego wybrano Pawła Pudłowskiego. 13 grudnia partia powołała jednak ponownie klub poselski (pod przewodnictwem Pawła Pudłowskiego), którego nowym członkiem został (w wyniku porozumienia trzech partii) Jacek Protasiewicz – I wiceprzewodniczący Unii Europejskich Demokratów, współtworzącej klub PSL-UED. 8 grudnia 2018 Nowoczesna powołała radę samorządową, na czele której stanął prezydent Wrocławia, bezpartyjny Jacek Sutryk (wybrany jako kandydat KO z rekomendacji Nowoczesnej). Na wybory do Parlamentu Europejskiego w 2019 Nowoczesna współtworzyła Koalicję Europejską wraz z PO, Polskim Stronnictwem Ludowym, Sojuszem Lewicy Demokratycznej i Partią Zieloni. Obsadziła najmniej spośród członków KE miejsc na listach, wystawiając 8 kandydatów (wśród nich znaleźli się m.in. posłowie Paweł Pudłowski, Krzysztof Mieszkowski i Ewa Lieder). W wyborach, które odbyły się 26 maja, członkowie Nowoczesnej zdobyli łącznie 52 951 głosów (0,39% w skali kraju, 1,01% w ramach KE). Największe poparcie – 19 838 wyborców – zdobył startujący w okręgu dolnośląsko-opolskim Krzysztof Mieszkowski. Żaden z kandydatów partii nie zdobył mandatu w Parlamencie Europejskim. 8 czerwca 2019 podczas wspólnego posiedzenia rad krajowych Platformy Obywatelskiej i Nowoczesnej zadeklarowano chęć powołania wspólnego klubu parlamentarnego tych partii oraz wspólnego startu w wyborach parlamentarnych w 2019. Pięć dni później posłowie Nowoczesnej (z wyjątkiem Radosława Lubczyka i Marka Rucińskiego, którzy zostali posłami niezrzeszonymi, a także Jacka Protasiewicza z UED, który dzień wcześniej powrócił do klubu PSL-UED) przystąpili do klubu PO-KO. 4 lipca 2019 Radosław Lubczyk przystąpił do klubu PSL-Koalicja Polska. 18 lipca 2019 przewodniczący PO Grzegorz Schetyna poinformował, że mająca startować w wyborach parlamentarnych w tym samym roku Koalicja Obywatelska – oprócz PO, Nowoczesnej i Inicjatywy Polska (która w czasie wyborów samorządowych startowała w ramach KO jako stowarzyszenie) – nie będzie opierać się na środowiskach partyjnych (nie zdecydowano się na sojusz z SLD ani Wiosną, po tym jak udziału w szerokiej koalicji odmówiło PSL, ogłaszając start pod własnym szyldem w ramach Koalicji Polskiej). Zaproszono natomiast do współpracy samorządowców i organizacje pozarządowe, którym zaproponowano 20% miejsc na listach. Do koalicji przystąpiła także Partia Zieloni. Jedynym liderem okręgowej listy KO był Witold Zembaczyński na Opolszczyźnie. W wyborach KO zajęła 2. miejsce, uzyskując w wyborach do Sejmu 27,4% głosów. Kandydaci Nowoczesnej na listach KO uzyskali 310 385 głosów (1,68% w skali kraju). Spośród 134 uzyskanych przez KO mandatów poselskich, przedstawiciele Nowoczesnej uzyskali 8 (zdobyli je Barbara Dolniak, Paulina Hennig-Kloska, Katarzyna Lubnauer, Krzysztof Mieszkowski, Monika Rosa, Mirosław Suchoń, Adam Szłapka i Witold Zembaczyński). Radosław Lubczyk uzyskał reelekcję z listy PSL, jednak twierdząc, że start z tej listy wykluczał go z Nowoczesnej. W Senacie mandat z ramienia KO uzyskał związany z Nowoczesną Beniamin Godyla (który nie należał do partii, a w 2021 przystąpił do PO). Z własnego komitetu mandat zdobył Wadim Tyszkiewicz, który jednak zaniechał działalności w Nowoczesnej (nadal z nią współpracując). W 2021 posłowie Paulina Hennig-Kloska i Mirosław Suchoń opuścili Nowoczesną i klub KO, przechodząc do Polski 2050. 24 listopada 2019 podczas konwencji Nowoczesnej Katarzyna Lubnauer złożyła rezygnację z funkcji przewodniczącej partii. Nowym przewodniczącym został Adam Szłapka, który pokonał Krzysztofa Mieszkowskiego stosunkiem głosów 66:41. 11 stycznia 2020 Nowoczesna podczas Rady Krajowej udzieliła poparcia dla kandydatki PO Małgorzaty Kidawy-Błońskiej w wyborach prezydenckich, w których nie doszło do głosowania. 2 czerwca 2020 RK Nowoczesnej udzieliła poparcia w powtórzonych wyborach kolejnemu kandydatowi PO, Rafałowi Trzaskowskiemu (przegrał on w II turze z urzędującym prezydentem Andrzejem Dudą). 27 stycznia 2022 do partii powrócił jako ekspert do spraw gospodarczych założyciel i jej pierwszy lider Ryszard Petru, jednak we wrześniu 2023 ponownie odszedł z Nowoczesnej i przeszedł do partii politycznej Polska 2050 Szymona Hołowni. Na konwencji partii 2 kwietnia 2022 Adam Szłapka ponownie został wybrany na przewodniczącego partii, pokonując Krzysztofa Mieszkowskiego stosunkiem głosów 174:24. Podczas konwencji przemawiali przewodniczący pozostałych partii współtworzących Koalicję Obywatelską: Donald Tusk (PO), Barbara Nowacka (iPL) i Urszula Zielińska (Zieloni). Skład zarządu krajowego Nowoczesnej wybrano podczas posiedzenia rady krajowej 4 czerwca tego samego roku. Program 13 listopada 2015 Ryszard Petru ogłosił główne zasady programowe ugrupowania, określone przez media mianem Dekalog Nowoczesnej. Brzmi on następująco: Główne założenia programowe Nowoczesnej: budowa nowoczesnego społeczeństwa opartego na innowacyjnej przedsiębiorczości; wolność gospodarcza; budowa społeczeństwa obywatelskiego; promowanie wykształcenia, aktywności, uczestnictwa obywateli w rządzeniu państwem; obniżenie kosztów pracy; ograniczenie udziału państwa w gospodarce i dofinansowywania nierentownych branż; likwidacja przywilejów grup zawodowych (jak np. górnicy i rolnicy); transfer polskich odkryć naukowych do gospodarki; reforma systemu opieki zdrowotnej, równy dostęp dla wszystkich, niezależnie od dochodów, miejsca zamieszkania i stanu zdrowia; walka z biurokracją krępującą rozwój przedsiębiorczości, uproszczenie procedur; przejrzyste i jednoznaczne przepisy; pozbawienie partii politycznych finansowania z budżetu państwa; ograniczenie do dwóch kadencji w parlamencie; możliwość głosowania w wyborach przez Internet; podatek liniowy: 3x16% (VAT, CIT i PIT); wprowadzenie waluty euro; przekształcenie programu „Rodzina 500 plus” w program „Aktywna Rodzina”; przyjęcie uchodźców; wprowadzenie rejestrowanych związków partnerskich; finansowanie z budżetu państwa metody zabiegów zapłodnienia in vitro; zniesienie finansowania lekcji religii w szkołach publicznych z budżetu państwa. Niektórzy politycy Nowoczesnej wspierają równość małżeństw. Działacze Zarząd Przewodniczący: Adam Szłapka Wiceprzewodniczący: Katarzyna Lubnauer Jerzy Meysztowicz Andrzej Prendke Monika Rosa Witold Zembaczyński Sekretarz generalny: Sławomir Potapowicz Skarbnik: Mirosław Pampuch Pozostali członkowie: Alina Bednarz Joanna Czerska-Thomas Barbara Dolniak Tadeusz Grabarek Krzysztof Mieszkowski Jolanta Niezgodzka Paweł Rabiej Posłowie na Sejm IX kadencji (w klubie KO) Posłowie na Sejm IX kadencji Senatorem X kadencji związanym z Nowoczesną był zasiadający w klubie KO Beniamin Godyla, który jednak w 2021 wstąpił do Platformy Obywatelskiej. Z partią współpracuje senator Koła Senatorów Niezależnych, jej były działacz Wadim Tyszkiewicz. Posłowie na Sejm VIII kadencji Przewodniczący Nowoczesnej od 31 maja 2015 do 25 listopada 2017 – Ryszard Petru od 25 listopada 2017 do 24 listopada 2019 – Katarzyna Lubnauer od 24 listopada 2019 – Adam Szłapka Przewodniczący klubu i koła poselskiego Nowoczesnej Klub od 12 listopada 2015 do 26 kwietnia 2017 – Ryszard Petru od 26 kwietnia 2017 do 9 stycznia 2018 – Katarzyna Lubnauer od 9 stycznia 2018 do 5 grudnia 2018 – Kamila Gasiuk-Pihowicz od 13 grudnia 2018 do 12 czerwca 2019 – Paweł Pudłowski Koło od 6 grudnia 2018 do 7 grudnia 2018 – Katarzyna Lubnauer od 7 grudnia 2018 do 13 grudnia 2018 – Paweł Pudłowski Liczba członków Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Strona Nowoczesnej Polskie partie liberalne Partie i ugrupowania III Rzeczypospolitej

1331949

https://pl.wikipedia.org/wiki/Lista%20pa%C5%84stw%20Azji

Lista państw Azji

Lista państw Azji – lista państw i terytoriów zależnych Azji. Na terenie Azji znajduje się 48 państw oraz 5 terytoriów zależnych Australii i Wielkiej Brytanii. Największym państwem Azji jest Rosja (17 098 242 km²), a najmniejszym – Malediwy (298 km²), przy czym najmniejszym państwem położonym na stałym lądzie jest Singapur (719 km²). Najbardziej zaludnionym państwem Azji jest Chińska Republika Ludowa (1 410 539 758 mieszkańców) a najmniej – również Malediwy (390 164 mieszkańców), przy czym najmniej zaludnionym państwem położonym na stałym lądzie jest Bhutan (867 775 mieszkańców). Ponadto w Azji funkcjonuje 6 państw nieuznawanych na arenie międzynarodowej. Mapa Lista państw Lista państw o ograniczonym, lecz znaczącym uznaniu międzynarodowym Lista państw o niskim lub żadnym uznaniu międzynarodowym Lista terytoriów zależnych Zobacz też Lista państw Australii i Oceanii Lista państw Afryki Lista państw Europy Lista państw obu Ameryk Uwagi Przypisy Bibliografia Wykaz nazw państw i terytoriów, ich stolic i mieszkańców (Wyd. 3, 2007) Państwa według kontynentów Listy państw według zagadnień

3975014

https://pl.wikipedia.org/wiki/Ralph%20Kaminski

Ralph Kaminski

Ralph Kaminski, właśc. Rafał Stanisław Kamiński (ur. 8 listopada 1990 w Jaśle) – polski piosenkarz, kompozytor, autor piosenek, dziennikarz muzyczny Radia 357, multiinstrumentalista, producent muzyczny wykonujący muzykę z pogranicza popu alternatywnego, czerpiącego z kameralistyki. Młodość Urodził się i dorastał w Jaśle. Jego matka jest nauczycielką, a ojciec opuścił rodzinę, gdy jego syn był dzieckiem. Ma młodszego o siedem lat brata Wiktora. Jego kuzynem od strony babki jest Michał Szpak, co potwierdził też osobiście w programie u Kuby Wojewódzkiego. Uczył się w szkole muzycznej w klasie skrzypiec. Mając 11 lat, zaczął uczęszczać na zajęcia wokalne do Jasielskiego Domu Kultury. Ukończył wokalistykę na Wydziale Jazzu i Muzyki Estradowej Akademii Muzycznej im. Stanisława Moniuszki w Gdańsku. Studiował też na Wydziale Popu na w Rotterdamie. Przed rozpoczęciem kariery muzycznej pracował jako barista i ekspedient w sieci salonów Empik. Kariera zawodowa W 2009 wystąpił w jednym z odcinków programu TVP2 Szansa na sukces, wykonując piosenkę zespołu Perfect „Objazdowe nieme kino”. W 2011 zdobył Grand Prix na Międzynarodowym Festiwalu „Carpathia 2011” za utwór „The Hill”. Po konkursie został dostrzeżony przez Marka Kościkiewicza, który zaproponował mu współpracę menedżerską. W 2012 wziął udział w przesłuchaniach do drugiej edycji talent show stacji TVN X Factor podczas eliminacji wykonał piosenkę Norah Jones „Don’t Know Why”; odpadł na etapie tzw. „bootcampu”. W 2013 odebrał główną nagrodę na Międzynarodowym Kampusie Artystycznym „FAMA” oraz zaczął grać koncerty z zespołem My Best Band In The World. W 2014 był nominowany do nagrody artNoble w kategorii „muzyka”. 6 czerwca 2016 wystąpił na koncercie „Scena alternatywna” podczas 53. Krajowego Festiwalu Piosenki Polskiej w Opolu. 14 listopada wydał debiutancki album studyjny pt. Morze. Album promował singlami: „Podobno”, „Zawsze” i „Meybick Song”. Również w 2016 pojawił się gościnnie w piosence Macieja „MaJLo” Milewskiego „Lights”. W 2017 wystąpił na Open’er Festival, a w czerwcu 2018 – na Orange Warsaw Festival. W 2019 zwyciężył w finale 40. Przeglądu Piosenki Aktorskiej, dzięki wykonaniu utworów „Witajcie w naszej bajce” z Akademii Pana Kleksa i „Na zakręcie”. Do tego konkursu przystępował czterokrotnie. Również w 2019 wydał single „Kosmiczne energie” i „Wszystkiego najlepszego”, który zapowiadał drugi album studyjny. W sierpniu wystąpił na Pol’and’Rock Festival, a jesienią wydał singiel „Czy Ty słyszysz mnie?”, który nagrał z Darią Zawiałow, Michałem Kushem i Schafterem na potrzeby projektu PUMA Talents marki odzieżowej Puma. 22 listopada wydał album pt. Młodość, który dotarł do 17. miejsca oficjalnej listy sprzedaży w Polsce. W latach 2018–2019 współprowadził podcast CGM.pl Dwa światy. W czerwcu 2021 odbył się specjalny spektakl muzyczny artysty podczas finału Przeglądu Piosenki Aktorskiej, będący zapowiedzią nowej płyty z utworami Kory i Maanamu. W sierpniu wydał singiel „Pięć minut łez” promujący film Łukasza Grzegorzka Moje wspaniałe życie. W październiku wydał płytę Kora, za którą otrzymał Fryderyki dla artysty roku oraz w kategorii „muzyka poetycka”. We wrześniu 2022 wydał album pt. Bal u Rafała, a w następnym miesiącu poinformował o współpracy z siecią fast foodów McDonald’s, która to obejmowała wirtualny koncert Kaminskiego pod hasłem Bal w Maku oraz wypuszczenie autorskiego zestawu Spicy Veggie Burger. W listopadzie 2022 roku rozpoczął współpracę z Radiem 357, gdzie prowadzi w każdy poniedziałek autorską audycję muzyczną zatytułowaną "DJ Rafał". Pierwszy odcinek tej audycji został wyemitowany 7 listopada 2022 roku. Inspiracje muzyczne Ceni twórczość artystów, takich jak: MGMT, Adele, Amy Winehouse, George Michael, Wham!, David Bowie, Culture Club, Diana Ross, ABBA, Blondie, The Human League, Kylie Minogue, Harry Styles i Tom Odell. Niejednokrotnie nawiązuje do świata Akademii Pana Kleksa, a także twórczości Jana Brzechwy, Juliana Tuwima oraz Andrzeja Korzyńskiego. Wśród ulubionych kompozytorów muzyki filmowej wymienia Abla Korzeniowskiego i Zbigniewa Preisnera. Życie prywatne Wiosną 2017 zachorował na depresję. O chorobie i dwuletniej psychoterapii opowiedział w piosence „Klub D” z płyty Młodość. Jest zdeklarowanym wegetarianinem. Dyskografia Morze (2016) Młodość (2019) Kora (2021) Bal u Rafała (2022) Nagrody i wyróżnienia Role teatralne Opracowano na podstawie materiału źródłowego. (G)dzie-ci faceci jako aktor rewiowy, kabaretowy; Czyż nie dobija się koni? jako Freddy; Kora jako wokalista (na PPA). O twórczości artysty Mikuła P., 61. Ralph Kaminski – Tata, [w:] LiteraToura, Warszawa 2020, s. 134-136. Uwagi Przypisy Absolwenci Akademii Muzycznej im. Stanisława Moniuszki w Gdańsku Ludzie urodzeni w Jaśle Polscy aranżerzy Polscy kompozytorzy muzyki rozrywkowej Polscy multiinstrumentaliści Polscy wokaliści popowi Polscy wykonawcy poezji śpiewanej i piosenki literackiej Zdobywcy platynowych płyt Urodzeni w 1990

9096

https://pl.wikipedia.org/wiki/Podzia%C5%82%20administracyjny%20Polski

Podział administracyjny Polski

Podział terytorialny Polski – zmieniał się wielokrotnie. Od II wojny światowej reformy miały miejsce w latach 1946, 1950, 1957 i 1975. Obecny trójstopniowy podział administracyjny obowiązuje od ostatniej zmiany, wprowadzonej 1 stycznia 1999 r. Stan na 1 stycznia 2022: jednostki I stopnia – 16 województw jednostki II stopnia – 380 powiatów, w tym: 66 miast na prawach powiatu – gminy o statusie miasta, wykonujące zadania powiatu, potocznie zwane „powiatami grodzkimi”, 314 powiatów – skupiają od kilku do kilkunastu sąsiadujących ze sobą gmin, potocznie zwane „powiatami ziemskimi”; mogą mieć siedzibę w mieście na prawach powiatu, które nie leży na ich obszarze jednostki III stopnia – 2477 gmin, w tym: 302 miejskie – gminy, które zawierają się w administracyjnych granicach miasta (w tym 66 gmin będących jednocześnie miastami na prawach powiatu), 662 miejsko-wiejskich – gminy, w skład których wchodzi miasto oraz kilka wsi, 1513 wiejskich – gminy, które na swoim terytorium nie zawierają miasta (z tego 158 takich gmin ma siedzibę w mieście poza swoim obszarem, tzw. gmina obwarzankowa). Dane statystyczne Stan na 31 grudnia 2022 r. Oceny podziału administracyjnego Bohdan Wyżnikiewicz (Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową) wskazuje, że różnice w wielkości i potencjale województw są znaczne i że wynika to z faktu, że tworzeniu nowych województw towarzyszyły przetargi polityczne w sprawie ich liczby. Przedstawia ponadto, że mniejsze i słabsze ekonomicznie województwa rozwijają się wolniej niż duże i silne ekonomicznie regiony. W 2000 rząd Jerzego Buzka uznał potrzebę rozpoczęcia pilnych działań prowadzących do łączenia się miast na prawach powiatu i powiatów mających siedzibę swych władz w tych miastach, z uwagi na znaczące dysproporcje występujące w zakresie potencjału instytucjonalnego jednostek powiatowych. Analizy rządowe wskazywały na znacząco wyższy potencjał miast na prawach powiatu i szczególnie niski potencjał powiatów pozbawionych większych ośrodków miejskich. Dane wskazują, że powiaty pozbawione dużych miast mają znacząco mniejsze zasoby służące do wypełniania powiatowych zadań publicznych. W 2001 Sejm i Senat zgodnie uznały nowy zasadniczy podział terytorialny państwa za poprawny i spełniający założenia reformy administracji publicznej. Senat wskazał na konieczność wspierania inicjatyw zmierzających do racjonalizacji podziału terytorialnego kraju na powiaty. Sejm stwierdził, że część powiatów jest zbyt słaba ekonomicznie, a przez to mało sprawna i mało efektywna. Analiza potencjału rozwojowego jednostek powiatowych wskazuje na duże zróżnicowanie między miastami na prawach powiatu a powiatami pozbawionymi ośrodków miejskich. Za korzystne dla wykonywania funkcji publicznych Sejm uznał łączenie się miast na prawach powiatu i otaczających je powiatów mających siedziby w tych miastach. Podział administracyjny Polski Poniższa lista przedstawia podział administracyjny Polski na województwa. Najpierw wymienione jest miasto (lub miasta) wojewódzkie (wytłuszczoną czcionką) oraz pozostałe miasta na prawach powiatu. Dalej wszystkie powiaty wraz z miastami będącymi siedzibą władz powiatu. Podział powiatów na gminy przedstawiono na stronach „Dokładniejsze informacje”. województwo dolnośląskie Podział powiatów na gminy zamieszczono w podział administracyjny województwa dolnośląskiego. miasta na prawach powiatu: Wrocław Jelenia Góra Legnica Wałbrzych (do 31 grudnia 2002 i ponownie od 1 stycznia 2013) powiaty: powiat bolesławiecki ⇒ Bolesławiec powiat dzierżoniowski ⇒ Dzierżoniów powiat głogowski ⇒ Głogów powiat górowski ⇒ Góra powiat jaworski ⇒ Jawor powiat kamiennogórski ⇒ Kamienna Góra powiat karkonoski ⇒ Jelenia Góra (do 31 grudnia 2020 powiat jeleniogórski) powiat kłodzki ⇒ Kłodzko powiat legnicki ⇒ Legnica powiat lubański ⇒ Lubań powiat lubiński ⇒ Lubin powiat lwówecki ⇒ Lwówek Śląski powiat milicki ⇒ Milicz powiat oleśnicki ⇒ Oleśnica powiat oławski ⇒ Oława powiat polkowicki ⇒ Polkowice powiat strzeliński ⇒ Strzelin powiat średzki ⇒ Środa Śląska powiat świdnicki ⇒ Świdnica powiat trzebnicki ⇒ Trzebnica powiat wałbrzyski ⇒ Wałbrzych powiat wołowski ⇒ Wołów powiat wrocławski ⇒ Wrocław powiat ząbkowicki ⇒ Ząbkowice Śląskie powiat zgorzelecki ⇒ Zgorzelec powiat złotoryjski ⇒ Złotoryja województwo kujawsko-pomorskie Podział powiatów na gminy zamieszczono w podział administracyjny województwa kujawsko-pomorskiego. miasta na prawach powiatu: Bydgoszcz Toruń Włocławek Grudziądz powiaty: powiat aleksandrowski ⇒ Aleksandrów Kujawski powiat brodnicki ⇒ Brodnica powiat bydgoski ⇒ Bydgoszcz powiat chełmiński ⇒ Chełmno powiat golubsko-dobrzyński ⇒ Golub-Dobrzyń powiat grudziądzki ⇒ Grudziądz powiat inowrocławski ⇒ Inowrocław powiat lipnowski ⇒ Lipno powiat mogileński ⇒ Mogilno powiat nakielski ⇒ Nakło nad Notecią powiat radziejowski ⇒ Radziejów powiat rypiński ⇒ Rypin powiat sępoleński ⇒ Sępólno Krajeńskie powiat świecki ⇒ Świecie powiat toruński ⇒ Toruń powiat tucholski ⇒ Tuchola powiat wąbrzeski ⇒ Wąbrzeźno powiat włocławski ⇒ Włocławek powiat żniński ⇒ Żnin województwo lubelskie Podział powiatów na gminy zamieszczono w podział administracyjny województwa lubelskiego. miasta na prawach powiatu: Lublin Biała Podlaska Chełm Zamość powiaty: powiat bialski ⇒ Biała Podlaska powiat biłgorajski ⇒ Biłgoraj powiat chełmski ⇒ Chełm powiat hrubieszowski ⇒ Hrubieszów powiat janowski ⇒ Janów Lubelski powiat krasnostawski ⇒ Krasnystaw powiat kraśnicki ⇒ Kraśnik powiat lubartowski ⇒ Lubartów powiat lubelski ⇒ Lublin powiat łęczyński ⇒ Łęczna powiat łukowski ⇒ Łuków powiat opolski ⇒ Opole Lubelskie powiat parczewski ⇒ Parczew powiat puławski ⇒ Puławy powiat radzyński ⇒ Radzyń Podlaski powiat rycki ⇒ Ryki powiat świdnicki ⇒ Świdnik powiat tomaszowski ⇒ Tomaszów Lubelski powiat włodawski ⇒ Włodawa powiat zamojski ⇒ Zamość województwo lubuskie Podział powiatów na gminy zamieszczono w podział administracyjny województwa lubuskiego. miasta na prawach powiatu: Gorzów Wielkopolski Zielona Góra powiaty: powiat gorzowski ⇒ Gorzów Wielkopolski powiat krośnieński ⇒ Krosno Odrzańskie powiat międzyrzecki ⇒ Międzyrzecz powiat nowosolski ⇒ Nowa Sól powiat słubicki ⇒ Słubice powiat strzelecko-drezdenecki ⇒ Strzelce Krajeńskie powiat sulęciński ⇒ Sulęcin powiat świebodziński ⇒ Świebodzin powiat wschowski ⇒ Wschowa (utworzony 1 stycznia 2002) powiat zielonogórski ⇒ Zielona Góra powiat żagański ⇒ Żagań powiat żarski ⇒ Żary województwo łódzkie Podział powiatów na gminy zamieszczono w podział administracyjny województwa łódzkiego. miasta na prawach powiatu: Łódź Piotrków Trybunalski Skierniewice powiaty: powiat bełchatowski ⇒ Bełchatów powiat brzeziński ⇒ Brzeziny (utworzony 1 stycznia 2002) powiat kutnowski ⇒ Kutno powiat łaski ⇒ Łask powiat łęczycki ⇒ Łęczyca powiat łowicki ⇒ Łowicz powiat łódzki wschodni ⇒ Łódź powiat opoczyński ⇒ Opoczno powiat pabianicki ⇒ Pabianice powiat pajęczański ⇒ Pajęczno powiat piotrkowski ⇒ Piotrków Trybunalski powiat poddębicki ⇒ Poddębice powiat radomszczański ⇒ Radomsko powiat rawski ⇒ Rawa Mazowiecka powiat sieradzki ⇒ Sieradz powiat skierniewicki ⇒ Skierniewice powiat tomaszowski ⇒ Tomaszów Mazowiecki powiat wieluński ⇒ Wieluń powiat wieruszowski ⇒ Wieruszów powiat zduńskowolski ⇒ Zduńska Wola powiat zgierski ⇒ Zgierz województwo małopolskie Podział powiatów na gminy zamieszczono w podział administracyjny województwa małopolskiego. miasta na prawach powiatu: Kraków Tarnów Nowy Sącz powiaty: powiat bocheński ⇒ Bochnia powiat brzeski ⇒ Brzesko powiat chrzanowski ⇒ Chrzanów powiat dąbrowski ⇒ Dąbrowa Tarnowska powiat gorlicki ⇒ Gorlice powiat krakowski ⇒ Kraków powiat limanowski ⇒ Limanowa powiat miechowski ⇒ Miechów powiat myślenicki ⇒ Myślenice powiat nowosądecki ⇒ Nowy Sącz powiat nowotarski ⇒ Nowy Targ powiat olkuski ⇒ Olkusz powiat oświęcimski ⇒ Oświęcim powiat proszowicki ⇒ Proszowice powiat suski ⇒ Sucha Beskidzka powiat tarnowski ⇒ Tarnów powiat tatrzański ⇒ Zakopane powiat wadowicki ⇒ Wadowice powiat wielicki ⇒ Wieliczka województwo mazowieckie Podział powiatów na gminy zamieszczono w podział administracyjny województwa mazowieckiego. miasta na prawach powiatu: Warszawa Ostrołęka Płock Radom Siedlce powiaty: powiat białobrzeski ⇒ Białobrzegi powiat ciechanowski ⇒ Ciechanów powiat garwoliński ⇒ Garwolin powiat gostyniński ⇒ Gostynin powiat grodziski ⇒ Grodzisk Mazowiecki powiat grójecki ⇒ Grójec powiat kozienicki ⇒ Kozienice powiat legionowski ⇒ Legionowo powiat lipski ⇒ Lipsko powiat łosicki ⇒ Łosice powiat makowski ⇒ Maków Mazowiecki powiat miński ⇒ Mińsk Mazowiecki powiat mławski ⇒ Mława powiat nowodworski ⇒ Nowy Dwór Mazowiecki powiat ostrołęcki ⇒ Ostrołęka powiat ostrowski ⇒ Ostrów Mazowiecka powiat otwocki ⇒ Otwock powiat piaseczyński ⇒ Piaseczno powiat płocki ⇒ Płock powiat płoński ⇒ Płońsk powiat pruszkowski ⇒ Pruszków powiat przasnyski ⇒ Przasnysz powiat przysuski ⇒ Przysucha powiat pułtuski ⇒ Pułtusk powiat radomski ⇒ Radom powiat siedlecki ⇒ Siedlce powiat sierpecki ⇒ Sierpc powiat sochaczewski ⇒ Sochaczew powiat sokołowski ⇒ Sokołów Podlaski powiat szydłowiecki ⇒ Szydłowiec powiat warszawski zachodni ⇒ Ożarów Mazowiecki powiat węgrowski ⇒ Węgrów powiat wołomiński ⇒ Wołomin powiat wyszkowski ⇒ Wyszków powiat zwoleński ⇒ Zwoleń powiat żuromiński ⇒ Żuromin powiat żyrardowski ⇒ Żyrardów województwo opolskie Podział powiatów na gminy zamieszczono w podział administracyjny województwa opolskiego. miasta na prawach powiatu: Opole powiaty: powiat brzeski ⇒ Brzeg powiat głubczycki ⇒ Głubczyce powiat kędzierzyńsko-kozielski ⇒ Kędzierzyn-Koźle powiat kluczborski ⇒ Kluczbork powiat krapkowicki ⇒ Krapkowice powiat namysłowski ⇒ Namysłów powiat nyski ⇒ Nysa powiat oleski ⇒ Olesno powiat opolski ⇒ Opole powiat prudnicki ⇒ Prudnik powiat strzelecki ⇒ Strzelce Opolskie województwo podkarpackie Podział powiatów na gminy zamieszczono w podział administracyjny województwa podkarpackiego. miasta na prawach powiatu: Rzeszów Krosno Przemyśl Tarnobrzeg powiaty: powiat bieszczadzki ⇒ Ustrzyki Dolne powiat brzozowski ⇒ Brzozów powiat dębicki ⇒ Dębica powiat jarosławski ⇒ Jarosław powiat jasielski ⇒ Jasło powiat kolbuszowski ⇒ Kolbuszowa powiat krośnieński ⇒ Krosno powiat leski ⇒ Lesko (utworzony 1 stycznia 2002) powiat leżajski ⇒ Leżajsk powiat lubaczowski ⇒ Lubaczów powiat łańcucki ⇒ Łańcut powiat mielecki ⇒ Mielec powiat niżański ⇒ Nisko powiat przemyski ⇒ Przemyśl powiat przeworski ⇒ Przeworsk powiat ropczycko-sędziszowski ⇒ Ropczyce powiat rzeszowski ⇒ Rzeszów powiat sanocki ⇒ Sanok powiat stalowowolski ⇒ Stalowa Wola powiat strzyżowski ⇒ Strzyżów powiat tarnobrzeski ⇒ Tarnobrzeg województwo podlaskie Podział powiatów na gminy zamieszczono w podział administracyjny województwa podlaskiego. miasta na prawach powiatu: Białystok Łomża Suwałki powiaty: powiat augustowski ⇒ Augustów powiat białostocki ⇒ Białystok powiat bielski ⇒ Bielsk Podlaski powiat grajewski ⇒ Grajewo powiat hajnowski ⇒ Hajnówka powiat kolneński ⇒ Kolno powiat łomżyński ⇒ Łomża powiat moniecki ⇒ Mońki powiat sejneński ⇒ Sejny powiat siemiatycki ⇒ Siemiatycze powiat sokólski ⇒ Sokółka powiat suwalski ⇒ Suwałki powiat wysokomazowiecki ⇒ Wysokie Mazowieckie powiat zambrowski ⇒ Zambrów województwo pomorskie Podział powiatów na gminy zamieszczono w podział administracyjny województwa pomorskiego. miasta na prawach powiatu: Gdańsk Gdynia Słupsk Sopot powiaty: powiat bytowski ⇒ Bytów powiat chojnicki ⇒ Chojnice powiat człuchowski ⇒ Człuchów powiat gdański ⇒ Pruszcz Gdański powiat kartuski ⇒ Kartuzy powiat kościerski ⇒ Kościerzyna powiat kwidzyński ⇒ Kwidzyn powiat lęborski ⇒ Lębork powiat malborski ⇒ Malbork powiat nowodworski ⇒ Nowy Dwór Gdański powiat pucki ⇒ Puck powiat słupski ⇒ Słupsk powiat starogardzki ⇒ Starogard Gdański powiat sztumski ⇒ Sztum (utworzony 1 stycznia 2002) powiat tczewski ⇒ Tczew powiat wejherowski ⇒ Wejherowo województwo śląskie Podział powiatów na gminy zamieszczono w podział administracyjny województwa śląskiego. miasta na prawach powiatu: Katowice Bielsko-Biała Bytom Chorzów Częstochowa Dąbrowa Górnicza Gliwice Jastrzębie-Zdrój Jaworzno Mysłowice Piekary Śląskie Ruda Śląska Rybnik Siemianowice Śląskie Sosnowiec Świętochłowice Tychy Zabrze Żory powiaty: powiat będziński ⇒ Będzin powiat bielski (województwo śląskie) ⇒ Bielsko-Biała powiat bieruńsko-lędziński ⇒ Bieruń (do 31 grudnia 2001 powiat tyski) powiat cieszyński ⇒ Cieszyn powiat częstochowski ⇒ Częstochowa powiat gliwicki ⇒ Gliwice powiat kłobucki ⇒ Kłobuck powiat lubliniecki ⇒ Lubliniec powiat mikołowski ⇒ Mikołów powiat myszkowski ⇒ Myszków powiat pszczyński ⇒ Pszczyna powiat raciborski ⇒ Racibórz powiat rybnicki ⇒ Rybnik powiat tarnogórski ⇒ Tarnowskie Góry powiat wodzisławski ⇒ Wodzisław Śląski powiat zawierciański ⇒ Zawiercie powiat żywiecki ⇒ Żywiec województwo świętokrzyskie Podział powiatów na gminy zamieszczono w podział administracyjny województwa świętokrzyskiego. miasta na prawach powiatu: Kielce powiaty: powiat buski ⇒ Busko-Zdrój powiat jędrzejowski ⇒ Jędrzejów powiat kazimierski ⇒ Kazimierza Wielka powiat kielecki ⇒ Kielce powiat konecki ⇒ Końskie powiat opatowski ⇒ Opatów powiat ostrowiecki ⇒ Ostrowiec Świętokrzyski powiat pińczowski ⇒ Pińczów powiat sandomierski ⇒ Sandomierz powiat skarżyski ⇒ Skarżysko-Kamienna powiat starachowicki ⇒ Starachowice powiat staszowski ⇒ Staszów powiat włoszczowski ⇒ Włoszczowa województwo warmińsko-mazurskie Podział powiatów na gminy zamieszczono w podział administracyjny województwa warmińsko-mazurskiego. miasta na prawach powiatu: Olsztyn Elbląg powiaty: powiat bartoszycki ⇒ Bartoszyce powiat braniewski ⇒ Braniewo powiat działdowski ⇒ Działdowo powiat elbląski ⇒ Elbląg powiat ełcki ⇒ Ełk powiat giżycki ⇒ Giżycko powiat gołdapski ⇒ Gołdap (utworzony 1 stycznia 2002) powiat iławski ⇒ Iława powiat kętrzyński ⇒ Kętrzyn powiat lidzbarski ⇒ Lidzbark Warmiński powiat mrągowski ⇒ Mrągowo powiat nidzicki ⇒ Nidzica powiat nowomiejski ⇒ Nowe Miasto Lubawskie powiat olecki ⇒ Olecko (do 31 grudnia 2001 powiat olecko-gołdapski) powiat olsztyński ⇒ Olsztyn powiat ostródzki ⇒ Ostróda powiat piski ⇒ Pisz powiat szczycieński ⇒ Szczytno powiat węgorzewski ⇒ Węgorzewo (utworzony 1 stycznia 2002) województwo wielkopolskie Podział powiatów na gminy zamieszczono w podział administracyjny województwa wielkopolskiego. miasta na prawach powiatu: Poznań Kalisz Konin Leszno powiaty: powiat chodzieski ⇒ Chodzież powiat czarnkowsko-trzcianecki ⇒ Czarnków powiat gnieźnieński ⇒ Gniezno powiat gostyński ⇒ Gostyń powiat grodziski ⇒ Grodzisk Wielkopolski powiat jarociński ⇒ Jarocin powiat kaliski ⇒ Kalisz powiat kępiński ⇒ Kępno powiat kolski ⇒ Koło powiat koniński ⇒ Konin powiat kościański ⇒ Kościan powiat krotoszyński ⇒ Krotoszyn powiat leszczyński ⇒ Leszno powiat międzychodzki ⇒ Międzychód powiat nowotomyski ⇒ Nowy Tomyśl powiat obornicki ⇒ Oborniki powiat ostrowski ⇒ Ostrów Wielkopolski powiat ostrzeszowski ⇒ Ostrzeszów powiat pilski ⇒ Piła powiat pleszewski ⇒ Pleszew powiat poznański ⇒ Poznań powiat rawicki ⇒ Rawicz powiat słupecki ⇒ Słupca powiat szamotulski ⇒ Szamotuły powiat średzki ⇒ Środa Wielkopolska powiat śremski ⇒ Śrem powiat turecki ⇒ Turek powiat wągrowiecki ⇒ Wągrowiec powiat wolsztyński ⇒ Wolsztyn powiat wrzesiński ⇒ Września powiat złotowski ⇒ Złotów województwo zachodniopomorskie Podział powiatów na gminy zamieszczono w podział administracyjny województwa zachodniopomorskiego. miasta na prawach powiatu: Szczecin Koszalin Świnoujście powiaty: powiat białogardzki ⇒ Białogard powiat choszczeński ⇒ Choszczno powiat drawski ⇒ Drawsko Pomorskie powiat goleniowski ⇒ Goleniów powiat gryficki ⇒ Gryfice powiat gryfiński ⇒ Gryfino powiat kamieński ⇒ Kamień Pomorski powiat kołobrzeski ⇒ Kołobrzeg powiat koszaliński ⇒ Koszalin powiat łobeski ⇒ Łobez (utworzony 1 stycznia 2002) powiat myśliborski ⇒ Myślibórz powiat policki ⇒ Police powiat pyrzycki ⇒ Pyrzyce powiat sławieński ⇒ Sławno powiat stargardzki ⇒ Stargard (do 2015 pod nazwą Stargard Szczeciński) powiat szczecinecki ⇒ Szczecinek powiat świdwiński ⇒ Świdwin powiat wałecki ⇒ Wałcz Historyczny podział Polski podział administracyjny Polski 1569–1795 podział administracyjny Polski 1807–1815 podział administracyjny Polski 1816–1914 podział administracyjny Polski 1918–1939 Podział administracyjny Polski (1944–1950) Podział administracyjny Polski (1950–1957) podział administracyjny Polski 1957–1975 podział administracyjny Polski 1975–1998 powiaty w Polsce od 1945 Uwagi Zobacz też lista powiatów w Polsce województwo środkowopomorskie Przypisy Linki zewnętrzne Mapa „Podział administracyjny Polski” w skali 1:2500 000 w PDF ze strony http://ksng.gugik.gov.pl/mapa_adm.php Mapa „Podział administracyjny Polski” w skali 1:2500 000 w PNG ze strony http://ksng.gugik.gov.pl/mapa_adm.php Mapa „Podział administracyjny Polski” w skali 1:500 000 w PNG ze strony http://ksng.gugik.gov.pl/mapa_adm.php Wykaz nazw miejscowości do mapy „Podział administracyjny Polski” w skali 1:500 000 w PDF ze strony http://ksng.gugik.gov.pl/mapa_adm.php Interaktywna mapa administracyjna Polski z podziałem na województwa (skala zmienna do 1:500) Samorząd terytorialny w Polsce Hasła kanonu polskiej Wikipedii

622

https://pl.wikipedia.org/wiki/Bliski%20Wsch%C3%B3d

Bliski Wschód

Bliski Wschód (; hebr. המזרח התיכון; , Xâvar-e Miyâne; przestarzałe Lewant) – region geograficzny obejmujący głównie Azję Zachodnią, ale w pewnych kontekstach także obszary Europy i Afryki. Geografia Obejmuje on głównie państwa położone w południowo-zachodniej Azji. Najczęściej do państw Bliskiego Wschodu zalicza się: Arabię Saudyjską, Bahrajn, Egipt, Irak, Iran, Izrael, Palestynę, Jemen, Jordanię, Katar, Kuwejt, Liban, Oman, Syrię, Turcję, Zjednoczone Emiraty Arabskie oraz w niektórych źródłach też Cypr. W sumie zajmują one powierzchnię ok. 9,7 mln km² z liczbą ludności wynoszącą 456 mln mieszkańców (2021). Historia Bliski Wschód jest regionem, gdzie prawdopodobnie rozpoczęły się procesy przejścia z paleolitu do neolitu. Region ten (Żyzny Półksiężyc) jest również kolebką wielkich cywilizacji starożytnych (Mezopotamia, starożytny Egipt) oraz trzech wielkich religii abrahamowych: judaizmu, chrześcijaństwa i islamu. Przez prawie trzydzieści wieków było to centrum starożytnego świata. Było to też wielkie pole bitwy wielkich imperiów: Asyrii z Królestwem Medów, Medów z Persami, Persów z Królestwem Macedonii, Macedonii z Seleucydami, Seleucydów z Królestwem Partii, Partów z imperium rzymskim, Rzymu z Persją Sasanidów, Persów z Cesarstwem Bizantyńskim, Bizancjum z Imperium Arabskim, Arabów z krzyżowcami, krzyżowców z Mamelukami, Mameluków z Imperium Osmańskim, Turków z Persją Safawidów, oraz muzułmanów z kolonializmem europejskim. Po I wojnie światowej na Bliskim Wschodzie ścierały się interesy Francji i Wielkiej Brytanii, po II wojnie państwa te zaczęły stopniowo tracić swe wpływy na rzecz Stanów Zjednoczonych. Uwarunkowania polityczne Współcześnie pod względem kulturowym zdecydowaną większość stanowi ludność arabskojęzyczna wyznająca islam (oprócz Arabów wyznają go również Turcy oraz ludy irańskie). Region ten był i nadal jest niestabilny pod względem politycznym, można wymienić chociażby konflikt izraelsko-arabski i związane z nim wojny izraelsko-arabskie, wojnę iracko-irańską czy wojnę w Zatoce Perskiej. Spójność geopolityczna Spójność geopolityczna regionu Bliskiego Wschodu jest związana z szeregiem czynników, które identyfikują ten obszar jako całość. Do czynników spajających region należą: przewaga ludności arabskiej na obszarze, większość sunnicka, dominacja języków semickich, wspólne tradycja, kultura i historia, działalność Ligi Państw Arabskich. Gospodarka Bliski Wschód jest bardzo ważnym regionem gospodarczym, gdzie koncentruje się znaczna część światowego wydobycia ropy naftowej. Ponadto krzyżują się tu ważne międzynarodowe linie komunikacji lotniczej i morskiej (Kanał Sueski). Pozostałe informacje Określenia Bliski, Środkowy i Daleki Wschód to typowy przykład nazwy etnocentrycznej, a w tym wypadku europocentrycznej, czyli z punktu widzenia Europejczyków. Nazwa „Bliski Wschód” oznacza południowo-zachodnią Azję i północno-wschodnią Afrykę. Obecnie w języku angielskim nazwa Near East jest wypierana przez Middle East (Środkowy Wschód). Badaniem starożytnych i nowożytnych, żywych i wymarłych kultur Bliskiego Wschodu zajmują się odpowiednie działy orientalistyki. Bliski Wschód odgrywa duże znaczenie gospodarcze i strategiczne. Leży na skrzyżowaniu trzech kontynentów: Europy, Azji i Afryki, przechodzą tędy ważne szlaki komunikacyjne z Europy i północy Afryki na Daleki Wschód. Drogi morskie przebiegają przez cieśniny czarnomorskie, Morze Śródziemne, Kanał Sueski, Morze Czerwone i zatokę Perską, krzyżują się linie powietrzne łączące najważniejsze porty lotnicze Europy z południową Afryką, Azją, Dalekim Wschodem i Australią. Przypisy Linki zewnętrzne Emiddle East – Strona portalowa o Krajach Bliskiego Wschodu Middle east expat portal Orientalistyka Regiony Afryki Regiony Azji

2244425

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wybory%20parlamentarne%20w%20Polsce%20w%202011%20roku

Wybory parlamentarne w Polsce w 2011 roku

Wybory parlamentarne w Polsce w 2011 – wybory do Sejmu i Senatu zarządzone 4 sierpnia 2011 przez prezydenta RP Bronisława Komorowskiego na 9 października 2011. Odbyły się one według zasad wprowadzonych przez kodeks wyborczy z 5 stycznia 2011. Zakończyły się zwycięstwem Platformy Obywatelskiej. Po raz pierwszy od 1989 roku partia sprawująca władzę wygrała kolejne wybory. Po wyborach odnowiona została koalicja PO-PSL. Na stanowisku prezesa rady ministrów pozostał Donald Tusk (zastąpiony 22 września 2014 przez Ewę Kopacz). Wicepremierem i ministrem gospodarki pozostał Waldemar Pawlak (pełniący urząd do 27 listopada 2012, 6 grudnia zastąpiony przez Janusza Piechocińskiego). Sytuacja na scenie politycznej przed wyborami Do ogłoszenia wyborów doszło podczas trwających od 2007 rządów koalicji PO-PSL (w momencie urzędowania pierwszego rządu Donalda Tuska). Wybory odbyły się w następnym roku po katastrofie polskiego Tu-154 w Smoleńsku z 10 kwietnia 2010, w której zginęli wszyscy uczestnicy lotu (96 osób) z urzędującym prezydentem RP Lechem Kaczyńskim na czele i wyborach prezydenckich, które wygrał kandydat Platformy Obywatelskiej, marszałek Sejmu i wykonujący obowiązki prezydenta RP Bronisław Komorowski, który w drugiej turze pokonał prezesa Prawa i Sprawiedliwości Jarosławem Kaczyńskim stosunkiem 53,01% do 46,99% głosów. Komitety ogólnopolskie zarejestrowały tworzące koalicję rządzącą PO i PSL oraz opozycyjne PiS, SLD, PJN (powstała niespełna rok przed wyborami w wyniku rozłamu w PiS), a także pozaparlamentarne PPP-Sierpień 80 i Ruch Palikota (partia powołanego blisko rok przed wyborami projektu byłego posła PO Janusza Palikota). Wybory do Sejmu i Senatu Termin wyborów Data wyborów została zapowiedziana przez prezydenta już 4 sierpnia 2011. Terminy wyborcze określone w kodeksie wyborczym dopuszczały niedziele 9, 16, 23, 30 października lub – ze względu na dzień ustawowo wolny od pracy – 1 listopada 2011, co oznacza, że prezydent zarządził wybory na pierwszy z możliwych terminów. Do Państwowej Komisji Wyborczej złożono 110 zawiadomień o utworzeniu komitetu wyborczego; PKW zarejestrowała 104 komitety wyborcze. Wybory do Sejmu RP 9 września PKW nadała w drodze losowania jednolite numery dla list kandydatów na posłów do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej zarejestrowanych więcej niż w jednym okręgu wyborczym. Zgodnie z ordynacją wyborczą komitety, które do 30 sierpnia zarejestrowały listy w co najmniej 21 okręgach, miały prawo do rejestracji list w pozostałych okręgach bez konieczności zbierania podpisów. Wybory do Senatu RP Wybory do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej w 2011 po raz pierwszy odbyły się w okręgach jednomandatowych. Zmiana ta została uchwalona przez Sejm RP w ustawie z dnia 5 stycznia 2011 r. – Kodeks wyborczy (). Komitety wyborcze do Sejmu i Senatu ** Jako komitet mniejszości narodowej zwolniony z obowiązku przekraczania progu wyborczego. *W tym partie: Polska Patriotyczna, Związek Słowiański, Narodowe Odrodzenie Polski, Liga Polskich Rodzin, Przymierze dla Polski. Listy wyborcze w poszczególnych okręgach oraz ich liderzy Poniższe zestawienie zostało opracowane na podstawie danych z serwisu informacyjnego PKW Kampania wyborcza Zgodnie z kalendarzem wyborczym kampania wyborcza trwała do 7 października. Od 24 września do 7 października 2011 TVP na swoich antenach emitowała bezpłatne audycje komitetów wyborczych. Głosowanie, frekwencja i wyniki wyborów Obwody głosowania Głosowanie w kraju i za granicą Zgodnie z Kodeksem wyborczym (art. 39) głosowanie odbywa się między godziną 7. a 21. czasu polskiego; natomiast za granicą i na polskich statkach morskich głosowanie odbywa się między godziną 7. a 21. czasu miejscowego, a jeżeli miałoby być zakończone w dniu następnym po dniu głosowania w kraju, przeprowadza się je w dniu poprzedzającym. W związku z tym jako pierwsi głosowali obywatele polscy przebywający za granicą. Najwcześniej, bo o godz. 12:00 8 października polskiego czasu, rozpoczęło się głosowanie w polskich placówkach dyplomatycznych: Buenos Aires (Argentyna), Brasilii, São Paulo i Kurytybie (Brazylia), Santiago de Chile (Chile) i Santo Domingo (Dominikana), a o 13:00 otwarte zostały lokale w kilku miejscach w Stanach Zjednoczonych (m.in. Nowym Jorku, Waszyngtonie) – oraz w Kanadzie (Ottawa, Montreal, Toronto), a także w Quito (Ekwador), w Hawanie (Kuba) oraz stolicy Panamy. W Polsce wybory rozpoczęły się 9 października 2011 o godzinie 7:00. Frekwencja Według komunikatu PKW: Liczba wyborców (uprawnionych do oddania głosu): 30 762 931 Liczba kart ważnych:15 050 027 Liczba głosów ważnych: 14 369 503 Frekwencja wyborcza według komunikatów PKW rozwijała się następująco: do godziny 9:00 – 2,79% do godziny 14:00 – 23,03% do godziny 18:00 – 39,65% ostateczna – 48,92% Wyniki wyborów do Sejmu RP Podział mandatów i rozkład procentowy poparcia w wyniku wyborów z uwzględnieniem podziału na późniejszą koalicję rządzącą w kolejności: ugrupowania rządowe, opozycja parlamentarna i pozaparlamentarna (komitety, które nie przekroczyły 1% poparcia w skali kraju, potraktowano zbiorczo): Wyniki głosowania w skali okręgów Wszystkie dane wyrażono w procentach. Podział mandatów w skali okręgów Wyniki wyborów do Senatu RP Statystyki wyborów Statystyki kandydatów do Sejmu Statystyki kandydatów do Senatu Obserwatorzy zagraniczni Głosowaniu przyglądali się obserwatorzy z kilku państw. Libijscy obserwatorzy zwiedzili delegaturę Krajowego Biura Wyborczego w Radomiu oraz obserwowali głosowanie w obwodowej komisji wyborczej w Cerekwi. Obserwatorzy z Egiptu oglądali głosowanie w kilku płockich obwodowych komisjach wyborczych. Ważność wyborów Sąd Najwyższy w składzie Izby Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych uchwałą z 14 grudnia 2011 uznał wybory za ważne. Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Wybory parlamentarne w Polsce w 2011 w serwisie PKW 2011 Polska 2011 w Polsce

47128

https://pl.wikipedia.org/wiki/Ryszard%20Riedel

Ryszard Riedel

Ryszard Henryk Riedel (ur. 7 września 1956 w Chorzowie, zm. 30 lipca 1994 tamże) – polski wokalista i autor tekstów piosenek, wieloletni frontman zespołu Dżem. Grał także na harmonijce ustnej. Uznawany za jednego z najlepszych wokalistów w historii polskiej muzyki rozrywkowej. Życiorys Był drugim dzieckiem Krystyny i Jana Riedlów, miał starszą o rok siostrę, Małgorzatę. Edukację zakończył na siódmej klasie szkoły podstawowej. Nigdy nie pobierał lekcji śpiewu, był samoukiem. W grudniu 1973 dołączył do zespołu Jam, który później zmienił nazwę na Dżem. W pierwszych latach nie dopuścił do rozpadu zespołu. Na początku kariery w Dżemie zespół Kombi złożył mu propozycję przejścia do nich, ale Riedel ją odrzucił. Teksty jego piosenek zwykle miały charakter autobiograficzny. Przez wiele lat współpracował z wieloma artystami polskiej sceny muzycznej, m.in. z Ryszardem Skibińskim, Leszkiem Winderem, Józefem Skrzekiem i Nocną Zmianą Bluesa. Określony został przez prestiżowy amerykański magazyn „Rolling Stone” ostatnim hippisem naszych czasów. Prowadzony przez niego tryb życia naznaczony był m.in. przez narkotyki (głównie kompot), a ponieważ zdominowały one jego życie, dochodziło do wielu spięć między nim a zespołem. Pierwsze kontakty z narkotykami szacowane są na koniec lat 70. Prowadził życie outsidera, często opuszczał próby nagrań i nie przychodził na własne koncerty. Poza działalnością muzyczną chętnie rysował, a jego rysunki często były wykorzystywane na projekty okładek, ponadto rozdawał je swoim fanom. Pomimo narastających problemów zdrowotnych Riedla, jego współpraca z Dżemem trwała do momentu, kiedy wyniszczony narkotykami został zmuszony do kolejnego leczenia detoksykacyjnego (w 1994), które jednak nie dało rezultatu. Kilka razy wcześniej przechodził takie leczenia, jednak za każdym razem wracał do brania narkotyków. Mimo tego jawnie ostrzegał przed eksperymentowaniem z narkotykami i innymi używkami. Po ostatniej kuracji antynarkotykowej zespół postanowił umieścić Riedla z dala od znajomych i domu. W kwietniu i maju 1994 przebywał w Wodzisławiu Śląskim, gdzie jednak czuł się nieswojo, zapadł m.in. na amnezję. Po jakimś czasie znowu wrócił do brania. W maju 1994 został tymczasowo usunięty z grupy, co członkowie zespołu w jednym z wywiadów radiowych wytłumaczyli niemożnością dalszej współpracy i ciągłego dostosowywania występów do niedomagającego Riedla. Zespół zawiesił lidera, gdy ten od 13 lipca przebywał w szpitalu. Zmarł, nie będąc już członkiem zespołu Dżem. Życie prywatne 26 listopada 1977 w kościele św. Marii Magdaleny w Tychach poślubił Małgorzatę Pol (zm. 3 maja 2007). W 1978 urodził im się syn, Sebastian Riedel, który również został muzykiem, a w 1980 córka – Karolina Małgorzata. Śmierć Zmarł 30 lipca 1994 w Chorzowie. Bezpośrednią przyczyną śmierci była niewydolność serca. Pogrzeb odbył się 3 sierpnia 1994 na Cmentarzu Komunalnym na Wartogłowcu w Tychach (spoczywa wraz z małżonką w sektorze P, rząd 1, nr grobu 12/08). Na nagrobku wykuto cytat (W życiu piękne są tylko chwile...) z utworu Naiwne pytania. Po śmierci żony wykuto dodatkowy napis – Tylko ty i ja..., zaczerpnięty z tytułu innego utworu Dżemu. Obecność w kulturze popularnej Wspomnienie Ryszarda Riedla pojawiło się w nagraniu piosenki pt. Czas ołowiu z repertuaru polskiej grupy Budka Suflera. Autorem oryginalnego tekstu jest Marek Dutkiewicz, a kompozytorem Romuald Lipko. W latach 1999-2008 odbywał się na tyskich Paprocanach Tyski Festiwal Muzyczny im. Ryśka Riedla „Ku Przestrodze”, a w latach 2009-2014 w Chorzowie na terenie Pól Marsowych w WPKiW. Festiwal od początku jego istnienia, czyli od 1999 roku, odwiedzał Marek Kotański, założyciel Monaru. W 1994 TVP Łódź zrealizowała film dokumentalny „Sen o Victorii”, w którym osoby związane z Ryszardem Riedlem (żona, przyjaciele, muzycy z grupy Dżem i in.) opowiadały o nim i o tym jak żył; realizacja: Tomasz Nowak i Anna Szymanek. W 1994 nakręcono film dokumentalny opowiadający historię życia wokalisty i zespołu pt. Dżem. W 2004 nakręcony został film dokumentalny opowiadający historię życia wokalisty pt. Sie macie ludzie. W 2005 nakręcono film fabularny oparty na życiu Riedla pt. Skazany na bluesa. Główną postać zagrał Tomasz Kot, jego żonę – Jolanta Fraszyńska. Powstały książki biograficzne autorstwa Jana Skaradzińskiego pt. Rysiek oraz Ballada o dziwnym zespole. Wydano również pozycje Aldony Zymy pt. Dżem – Kilka niedopowiedzianych słów i Edyty Kaszycy pt. Biała i czarna legenda Ryszarda Riedla. Dyskografia 1983 Krzak’i; LP zespołu Krzak, Tonpress SX-T 24 1985 Dżem; MC zespołu Dżem, Karolina PK-008 (edycje późniejsze jako Dzień, w którym pękło niebo) 1985 Cegła; LP zespołu Dżem, Polskie Nagrania „Muza” SX 2236 1985 Blues forever ; LP Leszka Windera, Polskie Nagrania Muza SX 2251 1986 Absolutely Live; LP zespołu Dżem, PolJazz K-PSJ 0005 1987 Zemsta nietoperzy; LP zespołu Dżem, Pronit PLP 0043 1988 Lunatycy – czyli tzw. przeboje całkiem Live; LP zespołu Dżem, Polskie Nagrania Muza SX 2561 1988 Ryszard Skibiński – Ostatni koncert; LP zespołu Krzak, Polskie Nagrania Muza SX 2538 1988 Live; LP Józefa Skrzeka, Polskie Nagrania Muza SX 2767 1989 Urodziny; MC zespołu Dżem, MC AIA 1989 Najemnik; LP zespołu Dżem, Veriton SXV-1008 (2 miesiące wcześniej ukazała się kaseta: MC Atomica A 004) 1990 Dżem Session 1 MC zespołu Dżem, MC Asta 1991 Detox; MC i LP zespołu Dżem, 1/Asta AS 0002, 2/Dżem S.C. 001/91 1991 Detox; CD zespołu Dżem, Asta CD 003; (dodany utwór „Czarny chleb”) 1992 Live No.5, CD zespołu Krzak, Silton CD 003 1992 The Singles; CD zespołu Dżem, Sonic SON-3 1992 Dzień, w którym pękło niebo; LP zespołu Dżem, Arston ALP-077 (w 1985 wydane na kasecie jako Dżem) 1992 Wehikuł czasu – Spodek ’92; 2CD zespołu Dżem, Asta AS 1993 14 urodziny; MC zespołu Dżem, Dum Dum Records 003 (kompilacja) 1993 Autsajder; CD zespołu Dżem, Dżem S.C. DSCD 006 1994 Akustycznie; CD zespołu Dżem, Ania Box Music ABM CD 010 1994 Akustycznie – suplement; CD zespołu Dżem, Ania Box Music ABM CD 015 2004 Złoty Paw; CD zespołu Dżem, Dżem/Pomaton EMI 7243 5 77598 2 3; na CD wydanym w 2005 (EMI 0094633768123) dodany utwór „Skazany na bluesa” (kompilacja) 2004 Blues forever; reedycja + bonusy, CD Leszka Windera, Metal Mind Productions 2005 Paczka+2; reedycja CD zespołu Krzak, Metal Mind Productions / Scena FM (śpiew w utworze bonusowym „Tylko kilka minut”) 2005 Live No.5, reedycja + bonusy CD zespołu Krzak, Metal Mind Records CD MMP 0367, 2006 Live; CD zespołu Kasa Chorych, Metal Mind Productions CD MMP 0437 2006 Skibiński Winder Super Session; Metal Mind Productions CD MMP 0377 2006 Pamięci Skiby Jarocin 1983; CD zespołu Krzak, Metal Mind Productions CD MMP 0499 2007 Gwiazdy polskiej muzyki lat 80.; CD zespołu Dżem (dodatek do gazety – kompilacja) 2007 Gwiazdy polskiej muzyki lat 80. – vol. 2; CD zespołu Dżem (dodatek do gazety – kompilacja) 2010 30 urodziny Box zespołu Dżem 2010 Live; CD Józefa Skrzeka remaster + bonusy, Metal Mind Productions Albumy poświęcone Ryszardowi Riedlowi: Dżem – Kilka zdartych płyt Dżem – List do R. na 12 głosów Dżem – The Singles Cree – Cree Albumy zawierające utwory poświęcone Ryszardowi Riedlowi: Dżem – Kilka zdartych płyt, utwór: „Zapal świeczkę” Oddział Zamknięty – Bezsenność, utwór:”...Wierzę, że moja bezsenność będzie Twoja..” Harlem – Lustra, utwory: „Stąd do nieba”, „Stąd do nieba II” Harlem – Niebo nade mną, utwór: „Kropla” Nocna Zmiana Bluesa – Co tylko chcesz, utwór: „Nieznajomy przyjaciel” Cree – Cree, utwór: „Kiedy znowu...” Dżem – 2004, utwór: „W drodze do nieba” Albumy zawierające utwory zadedykowane Ryszardowi Riedlowi: Budka Suflera – Budka w Operze, Live From Sopot ’94, utwór: „Czas ołowiu” TSA – Live '98, utwór: „51” TSA – TSA w Trójce akustycznie, utwór: „51” Gang Olsena – Raycowny Rhythm & Blues, utwór: „Ostatnie dni” SBB – Nastroje, utwór: „Star of Hope (pamięci Ryśka Riedla)” Utwory poświęcone Ryszardowi Riedlowi: Nocna Zmiana Bluesa – Nieznajomy przyjaciel Przypisy Bibliografia Jan Skaradziński, Dżem. Ballada o dziwnym zespole, wydanie rozszerzone i uaktualnione, Poznań 1998. . Aldona Zyma, Dżem – Kilka niedopowiedzianych słów, WdaxrocK / Gdańsk 2007. . Edyta Kaszyca, Biała i czarna legenda Ryszarda Riedla, Wydawnictwo Naukowe ŚLĄSK. . Linki zewnętrzne Oficjalna strona zespołu Dżem Polscy harmonijkarze Polscy wokaliści bluesowi Polscy wokaliści rockowi Polscy tekściarze Ludzie urodzeni w Chorzowie Ludzie związani z Tychami Urodzeni w 1956 Zmarli w 1994 Biografie kanonu polskiej Wikipedii Pochowani w Tychach

3601661

https://pl.wikipedia.org/wiki/Arabia%20Saudyjska

Arabia Saudyjska

Arabia Saudyjska (, trb. As-Su’udijja), Królestwo Arabii Saudyjskiej (arab. , trb. Al-Mamlaka al-Arabijja as-Su’udijja) – państwo położone w zachodniej Azji, na Półwyspie Arabskim. Graniczy z Irakiem, Jordanią, Kuwejtem, Omanem, Katarem, Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi i Jemenem. Stolica znajduje się w Rijadzie. Ważniejszymi miastami w Arabii Saudyjskiej są (dane z 2021 roku): Rijad (7 387 817 mieszkańców), Dżudda (4 696 535 mieszkańców), Mekka (2 078 766 mieszkańców), Medyna (1 517 501 mieszkańców), Ad-Dammam (1 279 092 mieszkańców). Arabia Saudyjska graniczy z Jordanią (744 km), Irakiem (814 km), Kuwejtem (222 km), Katarem (60 km), Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi (457 km), Omanem (676 km) i Jemenem (1458 km). Arabia Saudyjska podzielona jest na 13 prowincji. Geografia Roślinność występuje tylko w oazach. W Arabii Saudyjskiej panuje gorący i suchy klimat pustynny – zwrotnikowo-kontynentalny. Na zachodzie znajdują się góry Dżabal al-Hidżaz, w których znajduje się najwyższy szczyt Arabii Saudyjskiej – Dżabal as-Sauda mierzący 3132 m. Część centralna jest wzniesiona do 1000-1400 m i łagodnie opada ku Zatoce Perskiej. Na całym obszarze kraju przeważają pustynie kamieniste i pustynie piaszczyste poprzecinane wyschniętymi korytami rzek. Największymi pustyniami są: Wielki Nefud, Mały Nefud, Ar-Rub al-Chali (największa pustynia piaszczysta na Ziemi). Wybrzeże Morza Czerwonego jest skaliste ze stromymi urwiskami ograniczającymi pas nadbrzeżnej równiny Tihama. Wzdłuż wybrzeża znajduje się rafa koralowa. Wybrzeże Zatoki Perskiej jest płaskie, zabagnione i piaszczyste. Przy wybrzeżu znajdują się liczne przybrzeżne wysepki i rafy koralowe. Temperatura w styczniu wynosi od 10 °C (północ) do 18 °C (południe), a w lipcu od 30-35 °C do 50 °C. Na północy pojawiają się przygruntowe przymrozki, a nawet mrozy. Opady są sporadyczne, głównie w półroczu zimowym. Średnia roczna suma opadów nie przekracza 100 mm. Często pojawiają się burze piaskowe. W górach Asir od wysokości 1000 metrów zaznaczają się cechy monsunowe. W Arabii Saudyjskiej nie ma stałych wód powierzchniowych – w kraju występują liczne pozostałości starych koryt rzecznych (tzw. wadi). Na zachodzie znajdują się nieliczne rzeki okresowe. Historia Pierwsze organizmy państwowe na Półwyspie Arabskim powstały na przełomie VIII i VII w. p.n.e. (m.in. królestwo Saby). Ok. IV w. p.n.e. zaczęła podupadać cywilizacja południowych Arabów. Przyczyną upadku było przejęcie monopolu na handel z Indiami przez Rzymian. Pomimo prób Rzymianie nie przejęli kontroli nad Półwyspem Arabskim (w 24 r. p.n.e. odbyła się nieudana wyprawa Aeliusza Gallusa). W I w. n.e. powstało królestwo Nabatejczyków, w III w. Palmyry, na przełomie V i VI w. Ghassanidów (obecnie Syria). Królestwo Ghassanidów znalazło się pod wpływem Cesarstwa Bizantyńskiego. Do VII w. dominującą religią było chrześcijaństwo nestoriańskie. Osłabienie i w konsekwencji upadek państw południowej Arabii przyczynił się do powrotu znacznej części ludności do koczowniczego trybu życia. W Arabii Centralnej pierwsze formy państwowości pojawiły się VII w. Wcześniej panował ustrój plemienny oparty na więzach krwi i poczuciu solidarności plemiennej. W tym okresie rozwinęły się nieliczne miasta: Mekka, Jasrib (obecnie Medyna), At-Taif jako centra handlowe. W Arabii Centralnej ludność wyznawała głównie religie politeistyczne. W VII w. na Półwyspie Arabskim pojawiła się nowa religia monoteistyczna – islam. Ok. 610 roku prorok Mahomet doznał pierwszego objawienia Koranu. Nowa religia nie zdobyła dużego poparcia wśród mieszkańców Mekki. W 622 roku Mahomet wraz ze swoimi zwolennikami udali się z Mekki do Jasribu (hidżra). Miasto zmieniło nazwę na Madinat an-Nabi. W Medynie Mahomet przystąpił do organizowania teokratycznego państwa, którego stał się przywódcą. W 630 roku pokonał Kurajszytów w Mekce. Mahomet zmarł w 632 roku – w chwili jego śmierci Półwysep Arabski był zjednoczony pod sztandarem nowej religii. Po śmierci Mahometa, jego uczniowie poszerzyli granice muzułmańskiego państwa poza Arabię, podbijając ogromne obszary (od Półwyspu Iberyjskiego na zachodzie do Pakistanu na wschodzie) w ciągu kilku dekad. W latach 661-750 władzę sprawowała dynastia Umajjadów, a w latach 750-1258 dynastia Abbasydów. W X w. plemiona Półwyspu Arabskiego zaczęły uwalniać się od centralnej władzy Abbasydów. W ciągu następnych wieków wyłoniły się różne księstwa (emiraty), m.in. Al-Hidżaz (ze świętymi miastami islamu Mekką i Medyną), Asir, Al-Hasa, Dżabak Szammar. Większość emiratów była kontrolowana przez sułtanów tureckich (do XIV w.). Panujący w latach 1726-1765 Nadżdu-Muhammad ibn Saud zjednoczył plemiona arabskie. Nadżdu-Muhammad ibn Saud był uczniem Muhammada Ibn Abd al-Wahhaba – teologa, twórcy wahhabizmu. Nadżdu-Muhammad ibn Saud założył panującą do dziś dynastię saudyjską. Ok. 1887 roku państwo saudyjskie przestało istnieć. W 1902 roku Abd al-Aziz ibn Su’ud odzyskał dawną stolicę Saudów. W 1913 roku Abd al-Aziz ibn Su’ud zdobył Al-Hasę. W czasie I wojny światowej Arabia Saudyjska zachowała neutralność (pomimo nacisków Turcji i Wielkiej Brytanii). W 1921 roku Arabia Saudyjska pokonała Raszydytów – monarcha przyjął tytuł sułtana Nadżdu i Krajów Zależnych. W 1922 roku Arabia Saudyjska zawarła umowę o granicach z Irakiem i Kuwejtem (wówczas mandatami brytyjskimi). W latach 1924-1925 Abd al-Aziz ibn Su’ud prowadził wojnę z Haszymidami (popieranymi przez Wielką Brytanię), przyłączył Al-Hidżaz i w 1927 roku został wybrany na króla Al-Hidżazu, Nadżdu i Krajów Zależnych, uzyskując uznanie międzynarodowe. W latach 1929-1930 Abd al-Aziz ibn Su’ud stłumił bunty plemienne i rozwiązał bractwa wahhabitów. W tym samym czasie monarcha powiększył terytorium Arabii Saudyjskiej o jemeński Asir. W 1932 roku kraj zmienił nazwę na Królestwo Arabii Saudyjskiej. Po zmianie nazwy państwa król rozpoczął budowę państwa religijnego, opartego o prawo islamskie (szariat). Abd al-Aziz ibn Su’ud utworzył regularną armię oraz aparat administracji państwowej. W 1933 roku koncerny amerykańskie uzyskały koncesję na poszukiwania i eksploatację złóż ropy naftowej. W 1947 roku powstał koncern Aramco odpowiedzialny za wydobycie ropy na terenie całego państwa. Arabia Saudyjska nie brała udziału w II wojnie światowej, ale zerwała stosunki dyplomatyczne z III Rzeszą (1941) i Włochami (1942). W 1945 roku Arabia Saudyjska została członkiem ONZ. W 1953 roku zmarł Abd al-Aziz ibn Su’ud – następcą tronu został Su’ud ibn Abd al-Aziz Al Su’ud. W 1956 roku Arabia Saudyjska zerwała stosunki dyplomatyczne z Wielką Brytanią, Francją i Izraelem po ataku tych państw na Egipt (kryzys sueski). W latach 1956–1957 Arabia Saudyjska wstrzymała sprzedaż ropy naftowej do Wielkiej Brytanii, Francji i Izraela. W 1962 roku doszło do zbrojnej interwencji Arabii Saudyjskiej w Jemenie po stronie monarchistów i pojawiły się napięcia w stosunkach z Egiptem (popierającym republikanów). Pięć lat później podpisano porozumienie, które zakończyło wojnę w Jemenie. W 1960 roku w Bagdadzie założono Organizację Państw Eksportujących Ropę Naftową (OPEC), której Arabia Saudyjska jest członkiem założycielem. Su’ud ibn Abd al-Aziz Al Su’ud abdykował w 1964 roku – następcą tronu został Fajsal ibn Abd al-Aziz Al Su’ud. W 1967 roku Arabia Saudyjska udzieliła pomocy finansowej Egiptowi i Jordanii jako ofiarom III wojny izraelsko-arabskiej. Za panowania Fajsala doszło do umocnienia Arabii Saudyjskiej na arenie międzynarodowej. W 1974 roku kraj zawarł porozumienie z emiratem Abu Zabi kończące spór graniczny. W 1979 roku Arabia Saudyjska zerwała stosunki dyplomatyczne z Egiptem w wyniku zawarcia układu pokojowego egipsko-izraelskiego. W 1975 roku został zamordowany Fajsal II – następcą tronu został Chalid ibn Abd al-Aziz Al Su’ud. W 1979 roku wybuchły masowe protesty społeczne przeciwko monarchii. Po śmierci Chalid ibn Abd al-Aziz Al Su’uda w 1982 roku tron objął Fahd ibn Abd al-Aziz Al Su’ud. W latach 80. Arabia Saudyjska udzieliła wsparcia finansowego Irakowi toczącego wojnę z Iranem. Lata 80. przyniosły duży wzrost gospodarczy wynikający z wykorzystania dochodów z ropy naftowej. W 1990 roku Arabia Saudyjska potępiła aneksję Kuwejtu przez Irak. Obawiając się ataku, Arabia Saudyjska zezwoliła na koncentrację wojsk państw sprzymierzonych na swoim terytorium oraz przyłączyła się do wojny przeciwko Irakowi, dostarczając wojska, funduszy i sprzętu. W marcu 1992 roku powstała Rada Konsultacyjna oraz uchwalono ustawę zasadniczą. Po zamachach terrorystycznych z 11 września 2001 roku powstał urząd do zbierania informacji o obywatelach podejrzanych o terroryzm. W 2003 roku Arabia Saudyjska nie poparła interwencji zbrojnej koalicji antyterrorystycznej w Iraku. W 2005 roku odbyły się pierwsze lokalne wybory. W 2005 roku tron objął Abd Allah ibn Abd al-Aziz Al Su’ud – po jego śmierci w 2015 roku władzę sprawuje Salman ibn Abd al-Aziz Al Su’ud. 27 stycznia 2011 roku w Arabii Saudyjskiej wybuchły protesty społeczne. Podczas protestów nieznany 65-latek dokonał samospalenia – był to pierwszy taki przypadek w historii królestwa. 13 grudnia 2015 roku odbyły się wybory samorządowe. Po raz pierwszy w historii Arabii Saudyjskiej dopuszczono kobiety do wyborów. 2 stycznia 2016 roku w Arabii Saudyjskiej przeprowadzono masową egzekucję 47 osób podczas których stracono Nimr an-Nimra. Śmierć Nimr an-Nimra zaostrzyła stosunki z Iranem – podczas protestów w Iranie manifestujący zaatakowali placówki dyplomatyczne. W wyniku tego Arabia Saudyjska zerwała stosunki dyplomatyczne z Iranem. Podział administracyjny Arabia Saudyjska jest podzielona na 13 prowincji (mintaqah). Polityka i prawo Arabia Saudyjska jest jedną z nielicznych obecnie na świecie monarchii absolutnych. Krajem rządzi król i premier Salman ibn Abd al-Aziz Al Su’ud, noszący też tytuł „Strażnika Dwóch Świątyń”. Rolę konstytucji pełni ustawa zasadnicza nadana przez króla Fahda w 1992 roku, określająca uprawnienia rządu oraz obowiązki króla. Organem doradczym króla jest 150-osobowa Rada Konsultacyjna, a organem władzy wykonawczej jest rząd, na czele którego stoi król. Kobiety według założeń mają stanowić 20% tej Rady. Obowiązuje kilka kodeksów cywilnych opartych na sunnickim prawie szariatu (prawo islamskie). Działalność partii politycznych jest zakazana. W Arabii Saudyjskiej obecne są kara śmierci, chłosta i tortury. Organizacja Freedom House zaliczyła Arabię Saudyjską do grupy państw, w których systematycznie łamie się prawa człowieka. Kara śmierci grozi za zabójstwo, uczestnictwo w proteście politycznym, gwałt, apostazję, rozbój, przestępstwa narkotykowe, przejawianie skłonności homoseksualnych i czary. Ludność Pierwotną i dominującą ludność Arabii Saudyjskiej stanowią Arabowie. W 2014 roku mieszkało 30,8 miliona osób (w tym 10,1 miliona obcokrajowców). W 2019 roku mieszkało tam 34,218 miliona osób. Religią państwową jest islam (93%). Wyznawanie innej religii poza islamem jest zazwyczaj karane. Najwięcej ludności zamieszkuje wybrzeża Zatoki Perskiej i Morza Czerwonego (81% ogółu ludności). Gęstość zaludnienia wynosi 14 mieszkańców na 1 km². Przyrost naturalny wynosi 2,69%. Społeczeństwo jest bardzo młode, 38,2% ludności ma mniej niż 15 lat. Oprócz rdzennych mieszkańców Półwyspu Arabskiego kraj zamieszkuje ponad 10 milionów cudzoziemców. Są to liczni przybysze z Pakistanu, Etiopii czy Filipin. Liczba Filipińczyków sięga około miliona. Religia i obyczaje Zdecydowana większość mieszkańców wyznaje islam; 75-85% sunnizm, 15-25% szyizm. W Arabii Saudyjskiej mieszkają także chrześcijanie (zagraniczne placówki dyplomatyczne i rodzimi konwertyci). Ustawa zasadnicza nie zapewnia wolności religijnej. W kraju działa Komitet Krzewienia Cnót i Zapobiegania Złu (pot. Muttawa) odpowiedzialny za walkę z innymi religiami (uwzględniając niewahhabickie interpretacje islamu jak sufizm czy szyizm). Działalność Muttawy jest krytykowana przez wiele organizacji międzynarodowych. Przestępstwa przeciwko islamowi sunnickiemu karze się chłostą, obcinaniem kończyn lub egzekucją. Struktura religijna w 2018 roku, według World Christian Database: muzułmanie – 92,2%, chrześcijanie – 4,2%: katolicy – 3,7%, prawosławni – 0,15%, pozostali (protestanci, zielonoświątkowcy, niezależni i inni) – 0,35%, hinduiści – 2%, brak religii – 0,68%, buddyści – 0,34%, tradycyjne religie plemienne – 0,19%, bahaiści – 0,02%, inne religie – 0,34%. Gospodarka Gospodarka opiera się na wydobyciu i przetwórstwie ropy naftowej. Dochody ze sprzedaży ropy służą do rozwoju przemysłu, rolnictwa, infrastruktury komunikacyjnej, budownictwa miejskiego, infrastruktury społecznej (służba zdrowia, oświata). W 2007 roku udział przemysłu i budownictwa wyniósł 61,8%, rolnictwa 3%, usług 35,2%. PKB na osobę wyniósł 20,7 tys. dolarów amerykańskich. Największe złoża ropy naftowej znajdują się na wybrzeżu i w szelfie Zatoki Perskiej. Szacuje się, że Arabia Saudyjska posiada 25-30% światowych zasobów ropy. Arabia Saudyjska zajmuje pierwsze miejsce na świecie w wydobyciu ropy naftowej. W latach 80. ograniczono wydobycie ropy naftowej w celu stabilizacji cen tego surowca na światowych rynkach. W Arabii Saudyjskiej wydobywa się także gaz ziemny, sól kamienną, złoto oraz surowce skalne. Złoża rud metali, uranu i fosforytów nie są wydobywane. Silnie rozwinął się przemysł rafineryjny i petrochemiczny. Po 1975 roku przeznaczono duże nakłady finansowe na hutnictwo żelaza i aluminium, przemysł maszynowy, materiałów budowlanych, nawozów sztucznych, spożywczy. W Al-Dżubajl znajduje się największa na świecie odsalarnia wody morskiej. Duże zakłady przemysłowe należą do państwa. Niecałe 2% powierzchni kraju stanowią obszary uprawne. Do nawadniania gruntów wykorzystuje się odsoloną wodę morską oraz nowoczesne metody produkcji. Arabia Saudyjska jest samowystarczalna w produkcji pszenicy (nadwyżki trafiają pod eksport), drobiu, warzyw, mleka. Uprawia się ponadto proso, sorgo, jęczmień, palmę daktylową, owoce cytrusowe. Hoduje się kozy, owce, wielbłądy, drób i bydło. Na Morzu Czerwonym poławia się ryby, korale i perły. W wyniku skażenia Zatoki Perskiej w 1991 roku zanikły tam połowy. Sieć dróg jest bardzo dobrze rozwinięta. W kraju znajdują się trzy międzynarodowe lotniska. Ogromne znaczenie mają porty wywozowe ropy naftowej. Organizacje międzynarodowe Arabia Saudyjska jest jednym z państw założycielskich Organizacji Narodów Zjednoczonych, Ligi Państw Arabskich oraz Organizacji Krajów Eksportujących Ropę Naftową. Ponadto jest też członkiem Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej, Międzynarodowej Organizacji Pracy, Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju, Międzynarodowego Funduszu Walutowego, Organizacji Arabskich Krajów Eksportujących Ropę Naftową, Rady Współpracy Zatoki Perskiej i Światowej Organizacji Handlu. Edukacja Ustawa zasadnicza z 1992 roku zapewnia bezpłatną edukację dla mieszkańców Arabii Saudyjskiej. Służba zdrowia Wkrótce po powstaniu Królestwa Arabii Saudyjskiej w 1932 r., jedną z pierwszych inicjatyw Króla Abdul Aziza Bin Abdul Rahmana Al-Sauda było poprawienie stanu opieki zdrowotnej zarówno dla obywateli saudyjskich, jak i pielgrzymów, którzy przybywają do Arabii Saudyjskiej w celu odwiedzenia świętych miejsc islamu. W Arabii Saudyjskiej istnieje bezpłatna służba zdrowia. Turystyka Turystyka na terytorium Arabii Saudyjskiej jest w dużym stopniu ograniczona. Przyczyniają się do tego m.in. wahhabickie ograniczenia obyczajowe (chociażby niemożliwość korzystania z kąpieli na plażach przez kobiety), służby policyjne i bardzo restrykcyjna polityka wizowa. Większość turystów stanowią pielgrzymi odwiedzający Mekkę (każdy muzułmanin ma obowiązek przynajmniej raz w życiu odbyć pielgrzymkę do Mekki – tzw. hadżdż). Siły zbrojne Arabia Saudyjska dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: siłami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Wojska saudyjskie liczą 480 tys. żołnierzy zawodowych. Według rankingu Global Firepower (2021) saudyjskie siły zbrojne stanowią 17. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 48,5 mld dolarów (USD). Zobacz też wahhabizm Władcy Arabii Saudyjskiej Saudowie stosunki polsko-saudyjskie Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Państwa w Azji Państwa – założyciele Organizacji Narodów Zjednoczonych Królestwa

97505

https://pl.wikipedia.org/wiki/Szersze%C5%84%20europejski

Szerszeń europejski

Szerszeń europejski (Vespa crabro), szerszeń groźny, zwykle nazywany szerszeniem – gatunek owada z rodziny osowatych (Vespidae), z grupy żądłówek, największy z osowatych występujących w Europie Środkowej, pospolity na terenie całej Polski, zwłaszcza w pobliżu terenów zamieszkiwanych przez ludzi. Jest gatunkiem typowym rodzaju Vespa. Jego użądlenie może być niebezpieczne dla osób uczulonych na jad owadów błonkoskrzydłych. Występowanie Pierwotnie zasiedlał Europę zachodnią i północną oraz Azję północną w strefie klimatu umiarkowanego, po Japonię. Obecnie jest gatunkiem palearktycznym. Został introdukowany do Ameryki Północnej, tam stał się gatunkiem powszechnie występującym w Kanadzie i USA. Typowym siedliskiem szerszeni europejskich są lasy liściaste. Gniazda zakładane są w dziuplach drzew, zwłaszcza dębów, a także w norach ziemnych, opuszczonych ulach, czasem na wolnym powietrzu, lecz w miejscach osłoniętych (np. pod okapem dachu lub w dziurach i zagłębieniach w ścianach budynków). Ze względu na utratę naturalnych siedlisk owad ten przystosował się do życia w pobliżu terenów ludzkiej aktywności (tereny zurbanizowane oraz wykorzystywane rolniczo). Na terenach zurbanizowanych szerszenie korzystają również ze skrzynek lęgowych dla ptaków (zwykle opuszczonych, ale zdarza się, że koegzystują w skrzynce lęgowej razem z ptakami). W Polsce szerszeń europejski jest jedynym przedstawicielem rodzaju Vespa. Pokrewne mu gatunki azjatyckie nie występują na terenie Europy Środkowej. Morfologia Długość ciała królowej (samica) 25–35 mm, samca 21–23 mm, a robotnicy 17–24 mm. Ubarwienie zmienne, zależne od regionu (geograficzne odmiany barwne), płci i stopnia rozwoju (dymorfizm). Forma typowa dla obszaru Polski ma tułów czarny w rude plamy, odwłok żółty w czarne pasy. Głowa szerszenia zaopatrzona jest w silne żuwaczki, z dobrze widocznym żółtym rysunkiem. Biologia Wczesną wiosną samice zapłodnione poprzedniego roku przystępują do budowy gniazda. W tym celu wykorzystują masę papierową, wytworzoną przez nie z cząsteczek próchniejącego drewna i śliny. Wewnątrz gniazda samica buduje plastry ze skierowanymi ku dołowi otworami komórek. Rozmiary gniazd sięgają czasem 50 cm długości i wysokości. Po uformowaniu kilku pierwszych komórek plastra samica składa do nich jaja. Lęgną się z nich larwy, które karmione przez matkę (sokami roślin i zwierząt, głównie owadów), szybko dorastają i przepoczwarczają się w robotnice. Od tej pory samica zajmuje się składaniem jaj, a robotnice zajmują się obroną gniazda, jego rozbudową, karmieniem larw i utrzymaniem odpowiedniej temperatury. Ostatnie larwy przekształcają się w pokolenie płodne samic i samców. Samce różnią się od samic brakiem żądła i dłuższymi czułkami. Podczas lotu godowego zapładniają samice, które rozlatują się we wszystkie strony szukając zimowiska, w którym zapadają w stan diapauzy. W warunkach klimatu umiarkowanego samce i robotnice giną z głodu i zimna. Loty ustają, gdy przez większość dnia temperatura nie wzrasta powyżej 10°C. Opuszczone gniazdo (mniej więcej 15-20 września) służy do zimowania skorkom, a także skórnikom i innym owadom wyjadającym pozostałe w nim resztki. Szerszeń europejski żywi się owadami, owocami oraz sokami niektórych drzew. Szerszenie korzystające ze skrzynek lęgowych dla ptaków zajmują te same gniazda w kolejnych latach, jeśli nie mają w swoim zasięgu innych miejsc (np. nowych, pustych skrzynek). Zwiększenie liczby dostępnych skrzynek badanych rojów skutkowało zakładaniem gniazd w nowych skrzynkach. W warunkach naturalnych nie stwierdzano wykorzystywania starych gniazd. Znaczenie gospodarcze Rola szerszeni w gospodarce człowieka nie jest jednoznaczna, zależna od lokalnych warunków. Żywiąc się innymi owadami (zwłaszcza muchówkami) mogą pełnić pożyteczną rolę, gdy zjadają owady uznawane przez człowieka za szkodniki, ale szerszenie zjadają również owady pożyteczne, np. pszczoły, nadgryzają dojrzałe owoce i uszkadzają młode drzewka, powodując w ten sposób szkody w leśnictwie i sadownictwie. Mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia. Użądlenie przez szerszenia wywołuje w miejscu wprowadzenia jadu dotkliwy ból, zaczerwienienie i obrzęk, a u osób uczulonych na jad owadów błonkoskrzydłych może wywołać wstrząs anafilaktyczny. Zakorzenione przeświadczenie o potencjalnie groźnym dla ludzi jadzie tych owadów oraz rozmiary szerszenia i nieprzyjemny dla człowieka dźwięk, jaki ten owad wydaje w czasie lotu powodują, że obecność szerszeni w pobliżu siedzib ludzkich może być uciążliwa, a niekiedy nawet niebezpieczna. Jad Jad szerszeni europejskich jest porównywalny z jadem pszczół i os, zawiera jednak nieznacznie większą dawkę toksyn. Szerszenie nie są groźniejsze od mniejszych os, a doniesienia o kilku użądleniach zabijających dorosłych ludzi są zazwyczaj nieprawdziwe (jeżeli nie występuje reakcja alergiczna). Użądlenie szerszenia jest boleśniejsze od użądleń pszczół czy os z powodu większego i głębiej penetrującego żądła oraz około 5% zawartości acetylocholiny w jadzie, powodującej silne pieczenie rany. Pszczoły używają jadu do odganiania ssaków nawet tak dużych jak borsuki i niedźwiedzie od zapasów miodu zgromadzonych w ulu, szerszenie używają jadu do polowania na owady, a więc ich jad może być znacznie słabszy. Jeden szerszeń potrafi wstrzyknąć mniej niż 0,2 mg jadu za każdym użądleniem. Badania wykazują, że dawka śmiertelna jadu szerszeni to od 10 do 90 mg jadu na każdy kilogram ciała, a więc potrzeba średnio kilkuset lub więcej użądleń, aby zabić człowieka. Ponieważ jednak tylko około 1/10 roju (liczącego zazwyczaj kilkaset owadów) atakuje i żądli, liczba ta w praktyce zostaje bardzo rzadko osiągnięta. Ponadto szerszenie są zazwyczaj mniej agresywne od os i trudniej je sprowokować do ataku. Przypisy Linki zewnętrzne Vespa-crabro "Szerszenie i dębowy sok" Vespidarium - Polska strona o osach i szerszeniach Budowa szerszenia Vespinae Błonkówki Ameryki Północnej Błonkówki Azji Błonkówki Europy Gatunki i podgatunki zwierząt nazwane w 1758 roku

44841

https://pl.wikipedia.org/wiki/Bia%C5%82ystok

Białystok

Białystok ( (, , , , ) – miasto na prawach powiatu w północno-wschodniej Polsce, położone na Nizinie Północnopodlaskiej, nad rzeką Białą. Jest stolicą województwa podlaskiego i siedzibą władz ziemskiego powiatu białostockiego. Białystok, liczący 292 600 mieszkańców (31 grudnia 2022) i zajmujący powierzchnię 102 km², jest wśród miast wojewódzkich dziesiąty pod względem liczby ludności i drugi pod względem gęstości zaludnienia. Białystok pełni funkcję administracyjnego, gospodarczego, naukowego i kulturalnego centrum regionu. Miasto z przyległymi gminami tworzy aglomerację białostocką. Położenie Białystok leży na Wysoczyźnie Białostockiej, będącej częścią makroregionu Nizina Północnopodlaska. Znajduje się w centralnej części województwa podlaskiego. Historycznie Białystok leży na Podlasiu. Uwarunkowania geograficzne (miasto leży w sąsiedztwie Białorusi, Litwy i Rosji) i historyczne sprawiły, że Białystok jest miejscem, gdzie od wieków żyli wspólnie ludzie różnych kultur, wyznań i narodowości, co ukształtowało specyficzny charakter miasta. Warunki naturalne Miasto jest położone nad rzeką Białą, będącą lewym dopływem Supraśli. Klimat Zgodnie z podziałem rolniczo-klimatycznym Polski Romualda Gumińskiego, Białystok położony jest w dzielnicy podlaskiej. Klimat jej jest wyraźnie chłodniejszy od innych dzielnic nizinnych. Średnie temperatury stycznia mieszczą się w granicach od -4 do –6 °C, należą one do najniższych w Polsce. Średnia temperatura roczna wynosi ok. +7 °C. Liczba dni mroźnych wynosi od 50 do 60, z przymrozkami od 110 do 138 dni, a czas zalegania pokrywy śnieżnej od 90 do 110 dni. Średnie sumy opadów rocznych oscylują wokół wartości 550 mm, a okres wegetacyjny trwa 200 do 210 dni. Przyroda Znajduje się w obszarze funkcjonującym pod nazwą Zielone Płuca Polski (dawne tereny województw: białostockiego, łomżyńskiego, olsztyńskiego, ostrołęckiego i suwalskiego). Około 32% jego powierzchni zajmują tereny zielone. Parki i skwery oraz 1886 ha lasów znajdujących się w granicach miasta tworzą specyficzny i zdrowy mikroklimat. W obrębie Białegostoku znajdują się dwa rezerwaty przyrody o powierzchni łącznej 105 ha, będące pozostałościami Puszczy Knyszyńskiej. Aglomeracja miejska sąsiaduje z Narwiańskim Parkiem Narodowym. Takie usytuowanie rezerwatów przyrody w bezpośrednim sąsiedztwie miasta jest unikatowe. Ze względu na te walory w 1993 r. Białystok jako pierwsze miasto w Polsce został przyjęty do międzynarodowego projektu Sieci Zdrowych Miast prowadzonego przez Światową Organizację Zdrowia. Na terenie miasta znajdują się 2 rezerwaty przyrody: Las Zwierzyniecki Antoniuk Zieleń miejska Park Antoniuk Park Branickich Park Centralny Park Lubomirskich Park im. J. Dziekońskiej Park Planty Park im. Księcia J. Poniatowskiego Park Konstytucji 3 Maja Plac bł. ks. Michała Sopoćki Park Miejski Park Janiny Kurkowskiej-Spychajowej Historia Osada Białystok powstała między 1440 a 1444 rokiem, gdy na miejsce obecnego Rynku Kościuszki przybyli osadnicy z ziemi kolneńskiej, a do dzisiejszych Dojlid – z powiatu lidzkiego. W miejscu obecnego Rynku Kościuszki krzyżowały się drogi do Suraża, Wasilkowa oraz Choroszczy. Między 1444 a 1447 rokiem Białystok od Michała Zygmuntowicza otrzymuje Jakub Raczko Tabutowicz. W ciągu następnych trzech lat powstają dwa dwory oraz kościół parafialny. Przy kościele w 1578 roku stanęła karczma. W latach 1617–1626 z fundacji marszałka Piotra Wiesiołowskiego zbudowano zachowany do dziś stary kościół farny. To on wzniósł w Białymstoku murowany gotycko-renesansowy zamek, który po gruntownej przebudowie w latach 90. XVII wieku stał się barokową rezydencją magnackiego rodu Branickich znaną do dziś jako pałac Branickich. Z 1727 r. pochodzi pierwsza wzmianka o białostockiej cerkwi, która znajdowała się w miejscu obecnego soboru św. Mikołaja. W 1745 Białystok był miastem prywatnym, położonym w ziemi bielskiej województwa podlaskiego, posiadającym prawo magdeburskie. W tym samym roku rozpoczęto budowę białostockiego ratusza. Całość założenia urbanistycznego Białegostoku przypisywana jest architektom związanym z dworem hetmana Jana Klemensa Branickiego. W 1769 w pobliżu miasta konfederaci barscy stoczyli z armią carską przegraną bitwę pod Olmontami. W XIX wieku miejscowość zmieniła charakter z rezydencjonalnego na administracyjny i przemysłowy. W latach 1807–1915 Białystok znajdował się w granicach Imperium Rosyjskiego zaboru rosyjskiego. Do 1842 r. miasto było stolicą obwodu białostockiego, następnie przyłączono je do guberni grodzieńskiej i było największym miastem guberni, mimo że siedziba guberni znajdowała się w Grodnie. Po powstaniu listopadowym w pobliżu miasta ustalono granicę celną między Kongresówką a Rosją, co wywołało gwałtowną falę migracji ekonomicznej łódzkich fabrykantów. Przyczyniło się to do dynamicznego rozwoju prowincjonalnego wówczas miasteczka. W tym okresie rozrastający się Białystok zyskał miano Manchesteru Północy. W 1862 r. przez Białystok przeprowadzono Kolej Warszawsko-Petersburską, która także przyczyniła się do rozwoju gospodarczego miasta. W 1892 uruchomiono w mieście system wodociągów. Na początku XX w. Białystok był centrum polskiego ruchu anarchistycznego. W dniach 14–16 czerwca 1906 w Białymstoku doszło do pogromu ludności żydowskiej, podczas którego zamordowano 88 osób. W latach 1915–1919 miasto znajdowało się pod okupacją niemiecką. W 1920 Wojsko Polskie stoczyło zwycięską bitwę białostocką z Armią Czerwoną, uwalniając miasto spod bolszewickiej okupacji. Do 1939, już w niepodległej Polsce, miasto było stolicą województwa białostockiego. W pierwszej połowie 1936 roku doszło tam do ekscesów o podłożu antysemickim. W październiku 1939 Białystok przyłączono do Białoruskiej SRR i nadano mu status stolicy obwodu białostockiego. Od września 1939 r. do wybuchu wojny radziecko-niemieckiej Białystok był jednym z dwóch głównych (obok Lwowa) ośrodków działania polskich komunistów, którzy po 1945 roku objęli władzę w Polsce. Przywódcą tego środowiska był Alfred Lampe, pod przywództwem którego działali m.in.: Janina Broniewska, Paweł Finder, Małgorzata Fornalska, Marceli Nowotko, Jakub Berman, Czesław Skoniecki i Leon Lipski. W czerwcu 1941 do Białegostoku wkroczyły wojska niemieckie. Od lipca 1941 do lipca 1944 był on pod okupacją niemiecką jako Okręg Białostocki. Już na przełomie czerwca i lipca 1941 roku Niemcy zamordowali w Białymstoku od 6,5 tys. do 7 tys. Żydów. Pod koniec lipca tegoż roku w mieście utworzono getto, w którym w 1943 r. wybuchło powstanie. Armia Krajowa odmówiła pomocy żydowskiemu ruchowi oporu w getcie ze względu na obecność w nim komunistów. Ostatecznie białostoccy Żydzi zginęli w obozach zagłady w Treblince i na Majdanku. Po zajęciu miasta, w dawnych koszarach 10 Pułku Ułanów Litewskich hitlerowcy utworzyli obóz dla jeńców radzieckich. Pierwotnie przetrzymywano tam ok. 10–12 tys. jeńców, którzy na skutek ekstremalnych warunków bytowych, głodu i chorób masowo ginęli. Obóz zlikwidowano jesienią 1943 roku. W lipcu 1944 miały miejsce ciężkie walki między 3 Armią 2 Frontu Białoruskkiego Armii Czerwonej a wojskami niemieckimi o Białystok (podczas operacji białostockiej zginęło 4643 żołnierzy Armii Czerwonej), w wyniku których miasto poważnie ucierpiało, zniszczeniu uległo prawie 80 procent zabudowy. Po II wojnie światowej odbudowane miasto na zawsze utraciło swój poprzedni charakter, będący dziedzictwem parowiekowej jego historii. Dzięki powojennym migracjom ludności wiejskiej Białystok powiększył się, kilkukrotnie przewyższając liczbę swoich mieszkańców sprzed 1939 r. W tym okresie powstały liczne uczelnie i nowe ośrodki przemysłowo-usługowe. Od 1999 r. jest stolicą województwa podlaskiego. W 2002 roku do miasta przyłączono wieś Zawady, a w 2006 r. cztery kolejne miejscowości. Architektura Zabytki Budynki gotyckie: piwnice pałacu Branickich w Białymstoku Budynki renesansowe: Stary kościół Farny – Rynek Kościuszki (1617–1626) Budynki barokowe: Zespół pałacowo-parkowy Branickich, ul. Jana Kilińskiego 1 (XVIII w.) Cerkiew św. Marii Magdaleny, ul. Konstantego Kalinowskiego (ufundowana w II poł. XVIII w. przez Jana Klemensa Branickiego jako kaplica katolicka, od 1864 r. prawosławna) Ratusz, Rynek Kościuszki 10 (1745–1761) Dawna austeria, ul. Henryka Sienkiewicza 4 (ob. Astoria, zbudowana po 1753) Klasztor Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego, Rynek Kościuszki (1769) Pałacyk gościnny Branickich, ul. Jana Kilińskiego 6 (poł. XVIII w.) Plebania przy ul. Kościelnej (1760) Dawny szpital, Rynek Kościuszki (II poł. XVIII w.) Obiekty powstałe w XIX wieku: Loża masońska, ul. Jana Kilińskiego (klasycystyczna, 1803–1806) Dawna zbrojownia Cekhauz, Rynek Kościuszki (barokowo-klasycystyczna, 1795–1807) Sobór św. Mikołaja Cudotwórcy, ul. Lipowa (klasycystyczny, 1846) Domek Napoleona (klasycystyczny, poł. XIX w.) Pałac Rüdigerów, później Kreuzensternów i Lubomirskich, ul. Dojlidy Fabryczne 26 (neoklasycystyczny, poł. XIX w.) Cmentarz ewangelicko-augsburski przy ulicy Produkcyjnej z poł. XIX wieku Dwór Weltera (połowa XIX w.) Dworzec kolejowy, ul. Kolejowa (neorenesansowy, lata 60. XIX w.) Fabryka Towarzystwa Białostockiej Manufaktury „E.Becker i s-ka”, ul. Świętojańska (neorenesansowa, 1895–1901) – obecnie Centrum Handlowe Alfa Pałac Hasbacha, ul. Dojlidy Fabryczne 23 (neorenesansowy, lata 80. XIX w.) Kościół Najświętszego Serca Jezusowego, ul. Romualda Traugutta 25 (1884 – wybudowany jako cerkiew, w okresie międzywojennym przemianowany na kościół rzymskokatolicki) Cmentarz Farny, ul. Władysława Raginisa (1888) Zespół kamienic i pałaców miejskich z XIX w. przy ulicy Warszawskiej Willa gen. von Driesena, ul. Świętojańska (zbudowana po 1878 w stylu szwajcarskim) Kamienica dawnego Wileńskiego Banku Handlowego, ul. Henryka Sienkiewicza/Warszawska (neorenesansowy, lata 90. XIX w.) Drewniana zabudowa dzielnicy Bojary Cerkiew Wszystkich Świętych na terenie prawosławnej nekropolii Wszystkich Świętych, ul. Władysława Wysockiego 1 (koniec XIX w.) Cmentarz ewangelicko-augsburski przy ulicy Wasilkowskiej/gen. Stanisława Sosabowskiego (otwarty w 1885 r.) Cmentarze żydowskie – założone w XVIII, XIX i XX wieku Synagoga Piaskower (XIX w.) Willa pod Kariatydami (koniec XIX w.) Zespół koszar 10. Pułku Ułanów Litewskich, ul. Kawaleryjska (1890–1950) Zespół fabryki Chany Marejn, ul. Włókiennicza (1892–1920) Zespół fabryki Wolfa Zilberblatta, ul. Włókiennicza (1892–1910) Kościół pw. św. Stanisława Biskupa Męczennika, ul. Wiadukt 2B (koniec XIX w. – pierwotnie cerkiew prawosławna) Pałac Tryllingów (1898–1899) Zespół koszarowy Pułku Huzarów, ul. Józefa Bema (II poł. XIX–XX w.) – obecnie siedziba Podlaskiego Oddziału Straży Granicznej Zespół fabryki Steina, ul. Poleska (XIX/XX w.) Kamienice w centrum miasta w tym: Kamienica Kantorowiczów (II poł. XIX w.) Kamienica Cytrona (koniec XIX w.) Kamienica Moesa (koniec XIX w.) Kamienica Jossema (1897) Kamienica Malinowskiego (XIX/XX w.) Kamienica Rozenblumów (XIX/XX w.) Kamienica Szturmanów (XIX/XX w.) Kamienica Świńskiego (XIX/XX w.) Dworek Stefanowiczów znajdujący się przy ul. Bacieczki (XIX w.) Obiekty powstałe w XX wieku: Willa fabrykanta Steina, ul. Artyleryjska (pocz. XX w.) Bazylika archikatedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, Rynek Kościuszki (neogotycka, 1900–1905) Dawny Zespół Fabryki Sukna Nowik i Synowie, ul. Augustowska/ ul. Adama Mickiewicza (pocz. XX w.) Kamienica Ginzburga (pocz. XX w.) Areszt Śledczy, dawniej zespół więzienia carskiego, ul. Mikołaja Kopernika (ok. 1905) Kościół św. Wojciecha, ul. Warszawska (neoromański, 1909–1912) – dawny zbór ewangelicko-augsburski Kamienica Makowskich (1900–1910) Dom Zbirohowskich-Kościów (1910) Pałac Nowika (eklektyzm, 1910–1912) Wieża ciśnień (1923–1925) Kościół św. Rocha, ul. św. Rocha (modernistyczny, 1927–1946) Składnica Materiału Intendenckiego Nr 13, ul. Węglowa (modernistyczna, 1934–1936), obecnie zespół budynków powojskowych o różnym przeznaczeniu (w jednym z nich w 2016 r. zostanie utworzone Muzeum Pamięci Sybiru) Dawny Dom Ludowy, obecnie Teatr Dramatyczny im. Aleksandra Węgierki, ul. Elektryczna (modernistyczny, 1936–1938) Zespół d. Sądu Okręgowego i Izby Skarbowej, ul. Adama Mickiewicza (modernistyczny, lata 30. XX w.) Kościół św. Andrzeja Boboli, ul. św. Andrzeja Boboli 49 (modernistyczny, 1939–1967) Kościół Niepokalanego Serca Maryi, ul. ks. Stanisława Suchowolca 27 (modernistyczny, zbudowany w 1949–1955 na miejscu rozebranej cerkwi z 1727) Wille przy ul. Akademickiej w stylu modernistycznym z lat 30. XX wieku, w tym Willa Prezydencka (1936–1937) Bank, Rynek Kościuszki (socrealizm, 1947–1950) Komitet Wojewódzki PZPR, ul. Władysława Liniarskiego (socrealizm, 1953–1954), obecnie Wydział Filologiczny Uniwersytetu w Białymstoku Pomnik Bohaterów Ziemi Białostockiej, Plac Niezależnego Zrzeszenia Studentów (socrealizm, 1975) Obiekty niezachowane: Wielka Synagoga ul. Suraska (zbudowana w latach 1903–1913, spalona w 1941) Sobór Zmartwychwstania Pańskiego, ob. ul. H. Sienkiewicza (zbudowany w latach 1898–1913, rozebrany w 1938) Hotel Ritz, ul. Kilińskiego (zbudowany w latach 1912–1913, spalony w 1944) Turystyka Szlaki turystyczne Część z zabytków została oznakowana na pięciu turystycznych szlakach tematycznych utworzonych w mieście w latach 2008–2010: Szlaku Dziedzictwa Żydowskiego, Szlaku esperanto i wielu kultur w Białymstoku, Szlaku architektury PRL, Szlaku śladami błogosławionego księdza Michała Sopoćki, Szlaku kulinarnym. W maju 2011 dodatkowo powstały: Szlak rodu Branickich Szlak architektury drewnianej w Białymstoku Szlak białostockich świątyń Szlak białostockich fabrykantów Alternatywę dla pieszych szlaków stanowi „Białostocki Audiobus. Dźwiękowy przewodnik do słuchania w autobusach komunikacji miejskiej” – utworzony w 2011 roku szlak turystyczny oparty na trasach linii autobusowych numer 2 i 10. Do roku 2019 powstały szlaki turystyczne: Szlak białostockich murali (pieszy, rowerowy oraz autobusowy) Szlak Bojar Szlak nowożytnych Świątyń Prawosławnych Przez Białystok przebiega 5 szlaków PTTK. Rynek Kościuszki Pod koniec roku 2007 otwarto plac miejski za Ratuszem (pomiędzy ul. Suraską i Rynkiem Kościuszki). W marcu 2008 r. UM przedstawił plan remontu ścisłego centrum. Według tego planu w roku 2009 Rynek Kościuszki, Suraska i Kilińskiego nabrały charakteru miejskiego centrum. Rynek został wyłożony kostką i płytami granitowymi, znajduje się tam stylowe oświetlenie oraz donice z kwiatami i ławki. Historia Rynku Kościuszki sięga roku 1753, kiedy to po pożarze miasta jego przebudową zajął się ówczesny właściciel Białegostoku – Jan Klemens Branicki. Do najważniejszych zachowanych obiektów z tego okresu należy Ratusz z wieżą zegarową, ukończony w 1761 roku. Dawniej pełnił on funkcje usługowo-handlowe, znajdowały się w nim kramy kupieckie, w większości należące do ludności żydowskiej. W roku 1939 radzieccy okupanci zburzyli Ratusz, a na jego miejscu planowano wybudowanie pomnika Józefa Stalina. W latach 1954–1958 odbudowano rozebrany budynek. Obecnie mieści się w nim główna siedziba Muzeum Podlaskiego. Przy Rynku Miejskim znajduje się także cekhauz – hetmańska zbrojownia. Jest to barokowo-klasycystyczny budynek w kształcie typowego dla XVIII wieku dworku szlacheckiego. W swojej historii był wykorzystywany głównie jako magazyn sprzętu strażackiego. Dziś znajduje się tu Archiwum Państwowe. Do najefektowniejszych obiektów na Rynku Kościuszki zalicza się budynek dawnej austerii, czyli karczmy. Jest to budowla dwukondygnacyjna, pokryta mansardowym dachem z lukarnami, ze ściętym narożem z balkonem ozdobionym portykiem i frontonem wspartym na dwóch kolumnach. Obecnie mieści się w niej restauracja Astoria, która stanowi wraz z sąsiednim budynkiem część kompleksu gastronomiczno-usługowego pod nazwą Centrum Astoria. W jego skład wchodzi cukiernia z tarasem widokowym, na którym serwowana jest kawa i desery. W piwnicach Astorii znajduje się pub, a na parterze stylowy bar. Ponadto w Centrum Astoria znajdują się sale konferencyjno-bankietowe. Przy wschodniej pierzei Rynku wznosi się zespół katedralny Wniebowzięcia NMP, w którego skład wchodzi XX-wieczna bazylika wybudowana w stylu neogotyckim, barokowa plebania zbudowana w 1761 roku oraz XVII-wieczny kościółek farny, który jest najstarszym zachowanym zabytkiem murowanym w mieście. Przy zachodniej pierzei Rynku znajdują się kolorowe fasady odbudowanych po wojnie kamieniczek. w których mieszczą się galerie, kawiarnie, puby, księgarnia i sklepy. Demografia Ludność Białegostoku Wykres liczby ludności miasta Białegostoku w ciągu ostatnich 160 lat Największą populację Białystok odnotował 30 czerwca 2020 roku – według danych GUS 297 585 mieszkańców. Powierzchnia Białegostoku – granice Białegostoku w roku 1691, pow. 0,43 km² – obszar przyłączony w roku 1749, pow. 1,20 km² – obszar przyłączony w roku 1845, pow. 6,00 km² – obszar przyłączony w roku 1877, pow. 10,00 km² – obszar przyłączony w roku 1919, pow. 44,00 km² – obszar przyłączony w roku 1954, pow. 71,00 km² – obszar przyłączony w roku 1973, pow. 89,00 km² – obszar przyłączony w roku 1980-81, pow. 90 km² – obszar przyłączony w roku 2002, pow. 94 km² – obszar przyłączony w roku 2006, pow. 102 km² Mniejszości narodowe Białorusini Białystok to ośrodek kulturalno-społeczny Białorusinów (według spisu powszechnego z 2002 roku mieszka ich tutaj prawie 7,5 tys., co stanowi 2,5% mieszkańców Białegostoku). Działają tu Konsulat Białorusi oraz takie organizacje jak: Białoruskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne, Związek Młodzieży Białoruskiej, Związek Białoruski w RP, Białoruskie Stowarzyszenie Literackie „Białowieża”, Białoruskie Towarzystwo Historyczne, Stowarzyszenie Dziennikarzy Białoruskich, Białoruskie Zrzeszenie Studentów, Centrum Edukacji Obywatelskiej Polska-Białoruś, Towarzystwo Kultury Białoruskiej. W Białymstoku odbywają się także ogólnopolskie imprezy kulturalne m.in. Festiwal „Piosenka Białoruska” oraz Święto Kultury Białoruskiej. Działa niezależne białoruskie Radio Racja, nadające sygnał także na Białoruś. Wydawane są tu białoruskie czasopisma: Niwa, Białoruskie Zeszyty Historyczne, Pravincyja oraz Czasopis. Rosjanie Rosjanie to mniejszość narodowa, którą na Podlasiu szacuje się na ponad 830 osób. Stanowi to 6,4% z całkowitej populacji Rosjan w Polsce obliczanej na ok. 13 000 osób. W Białymstoku działa ich główna organizacja – Rosyjskie Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe, organizujące Dni Kultury Rosyjskiej. Tatarzy W Białymstoku mieszka ok. 1800 Tatarów. Działa Związek Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej (oddział podlaski), wydawane jest czasopismo „Życie Tatarskie”. W planach jest stworzenie w stolicy województwa podlaskiego Instytutu Historii Tatarów. Pozostałe narodowości W Białymstoku mieszkają również: Romowie (działa Centralna Rada Romów w Polsce, ukazuje się ich miesięcznik „Rrom p-o Drom)” oraz Ukraińcy (według spisu powszechnego z 2002 roku w Białymstoku mieszka 417 Ukraińców; działają: Związek Ukraińców Podlasia, Związek Ukraińskiej Młodzieży Niezależnej). Gospodarka Sytuacja społeczno-gospodarcza Pod względem gospodarczym Białystok posiada profil przemysłowo – handlowy. Ze względu na fakt, iż miasto jest administracyjnym i naukowym centrum regionu, wysoki jest także procent osób pracujących w sektorze publicznym (szkolnictwo średnie, szkolnictwo wyższe, szpitale wojewódzkie i poradnie specjalistyczne oferujące usługi publiczne o zasięgu wojewódzkim i ogólnopolskim). Według danych Urzędu Statystycznego w Białymstoku, w 2019 roku w mieście funkcjonowały 36 072 podmioty gospodarki narodowej. Jest to liczba o ok. 16,5% wyższa w porównaniu do liczby podmiotów funkcjonujących w mieście w roku 2010 (wówczas istniało zarejestrowanych 31 218 podmiotów). Najwięcej przedsiębiorstw prowadzi działalność handlową – 7718 szt. (dane GUS obejmują w dziale HANDEL także naprawę pojazdów samochodowych). Drugą pozycję zajmują firmy prowadzące działalność profesjonalną – 4396 podmiotów. Na trzeciej pozycji są przedsiębiorstwa branży budowlanej – 4079 firm. Kolejne pozycje to transport (2 516 firm) i przetwórstwo przemysłowe (2211 podmiotów). Powyższe dane w interesujący sposób korespondują z danymi na temat ilości osób zatrudnionych w poszczególnych sektorach gospodarki zebranych przez GUS od podmiotów zatrudniających powyżej 9 pracowników. Zakłady produkcyjne w roku 2018 zatrudniały najwięcej pracowników spośród wszystkich innych branż działających w Białymstoku – 14 630 osób, pomimo iż przedsiębiorstw przemysłowych było najmniej spośród wszystkich podmiotów działających na terenie miasta. Na drugim miejscu w tym zestawieniu jest handel. Dane GUS wskazują, iż ten segment gospodarki zatrudniał 15 905 osób, czyli więcej niż przemysł, jednakże ze względu na fakt, iż GUS ujmuje w tej kategorii również naprawę pojazdów samochodowych (usługi), handel wykazano na drugim miejscu pod względem ilości zatrudnianych pracowników na terenie miasta. Na trzecim miejscu pod względem ilości osób zatrudnionych była edukacja (14 326 osób), zaś na czwartym miejscu – opieka zdrowotna (8935 osób). W czerwcu 2022 stopa bezrobocia w Białymstoku wynosiła 5,8%. Średnie wynagrodzenie brutto wypłacane na terenie Białegostoku w sektorze przedsiębiorstw wg danych GUS za 2019 rok wynosiło 4 215,86 PLN i było najniższe spośród wszystkich miast wojewódzkich w Polsce. W 2018 roku, według danych GUS, liczba osób pracujących w białostockim sektorze publicznym wynosiła 36 204 osoby, zaś w sektorze prywatnym – 51 878 osób. Duża część mieszkańców Białegostoku pracuje w przedsiębiorstwach mających swoje siedziby w gminach ościennych, takich jak Choroszcz, Juchnowiec Kościelny, Supraśl, Wasilków, Zabłudów (dotyczy to zwłaszcza przedsiębiorstw przemysłowych). Zjawisko to powoduje, iż gospodarkę Białegostoku coraz częściej ujmuje się w ujęciu metropolitarnym, nie zaś w ujęciu pojedynczego miasta. Przemysł Białystok jest głównym ośrodkiem przemysłowym województwa podlaskiego. Rozwinięty jest tu przemysł elektromaszynowy (elektroniczny, maszynowy i metalowy), drzewny, odzieżowy, spożywczy i poligraficzny. Dodatkowo funkcjonują tutaj znaczące w skali ogólnopolskiej zakłady innych branż przemysłowych. Dominującą gałęzią białostockiej gospodarki pod względem ilości podmiotów jest przemysł elektromaszynowy. Według danych GUS za 2019 rok, w Białymstoku zarejestrowanych było 508 przedsiębiorstw działających w branży produkcji wyrobów metalowych, maszyn i urządzeń elektronicznych oraz elektrotechnicznych, a także części i elementów stosowanych w produkcji pojazdów. Przykładowymi zakładami przemysłu elektromaszynowego działającymi na terenie Białegostoku są: AC – producent samochodowych instalacji gazowych Altrad Poland – producent maszyn i urządzeń budowlanych Biazet – producent sprzętu AGD, filtrów wody, oświetlenia i narzędzi ręcznych -podwykonawstwo produkcji na zlecenie światowych marek Fabryka Przyrządów i Uchwytów „Bison-Bial” – producent przyrządów i uchwytów do maszyn tokarskich, KAN – producent systemów instalacyjnych stosowanych w budownictwie Nibe – Biawar – producent urządzeń c.o. i c.w.u. PROMOTECH – producent maszyn i urządzeń przemysłowych Rosti Poland – producent wyrobów z tworzyw sztucznych m.in. dla przemysłu opakowaniowego, energetycznego, motoryzacyjnego, medycznego SMP Poland – producent części samochodowych – cewek, czujników i włączników Na terenie Białegostoku funkcjonuje szereg zakładów działających w branży drzewnej. Według danych GUS, w 2019 roku w mieście zarejestrowanych było 263 producentów mebli. Do największych przedstawicieli przemysłu drzewnego działających na terenie miasta należą: BIAFORM – producent sklejek z drewna liściastego i iglastego Danwood Holding – producent modułowych budynków mieszkalnych o konstrukcji drewnianej z siedzibą główną w Bielsku Podlaskim, w Białymstoku funkcjonuje biuro techniczno-konstrukcyjne firmy Fabryki Mebli „Forte” (Zakład w Białymstoku) – producent mebli W Białymstoku dobrze rozwinięty jest przemysł odzieżowy. Według danych GUS za 2019 rok, w mieście było zarejestrowanych 217 przedsiębiorstw produkujących ubrania. Silną koncentrację terytorialną wykazują dynamicznie rozwijające się przedsiębiorstwa działające w segmencie produkcji bielizny. Przykładowymi białostockimi zakładami przemysłu odzieżowego są: AVA – producent bielizny, GAIA – producent bielizny, GORTEKS – producent bielizny, JUMITEX – producent odzieży, KINGA – producent bielizny, KOSTAR – producent bielizny, VENA – producent bielizny. Dużą rolę w kształtowaniu kondycji gospodarczej Białegostoku odgrywa przemysł spożywczy. Funkcjonują tu liczne przedsiębiorstwa zajmujące się wyrobem produktów wędliniarskich, piekarniczych i cukierniczych. Według danych GUS, w 2019 roku w mieście zarejestrowanych było 171 podmiotów działających w segmencie produkcji artykułów spożywczych oraz napojów. Przykładowymi, największymi podmiotami działającymi w białostockiej branży produkcji artykułów spożywczych i napojów są następujące firmy: Chłodnia Białystok – producent mrożonych dań kulinarnych, Kompania Piwowarska – Browar Dojlidy – producent piwa, MISPOL – producent wyrobów owocowo-warzywnych, pasztetów, majonezów, dań gotowych oraz karmy dla zwierząt (firma posiada także zakłady w innych częściach kraju oraz zagranicą), Polmos Białystok – producent napojów alkoholowych, m.in. wódek, Powszechna Spółdzielnia Spożywców „Społem” w Białymstoku – producent pieczywa i wyrobów cukierniczych, wędlin i wyrobów garmażeryjnych, a także przedsiębiorstwo działające w branży handlu hurtowego i detalicznego oraz w branży gastronomicznej, Podlaskie Zakłady Zbożowe – producent mąk, płatków, kasz i grochu łuskanego (firma posiada także zakłady w innych częściach województwa podlaskiego). Białystok jest także miastem o stosunkowo dobrze rozwiniętym przemyśle poligraficznym. Dane GUS za 2019 rok wskazują, iż w mieście zarejestrowanych było 135 podmiotów zajmujących się projektowaniem oraz drukowaniem czasopism, książek, materiałów reklamowych, opakowań i etykiet. Do największych białostockich firm branży poligraficznej należą: Białostockie Zakłady Graficzne – producent wydawnictw książkowych oraz opakowań MASTERPRESS – producent etykiet i opakowań Białystok był niegdyś miastem o znaczącej koncentracji przemysłu włókienniczego. Po okresie transformacji ustrojowej znaczenie tego przemysłu na terenie miasta zmalało (większość zakładów upadło). Tym niemniej funkcjonują tutaj przedsiębiorstwa włókiennicze o znaczącej pozycji rynkowej w skali kraju oraz rynków zagranicznych: Andropol (wykończalnia tkanin w Białymstoku, pozostałość po największych w północno-wschodniej Polsce Zakładach Przemysłu Bawełnianego FASTY) – producent tkanin technicznych i wojskowych Brintons Agnella – producent dywanów i wykładzin dywanowych W Białymstoku funkcjonują także dwa przedsiębiorstwa przemysłu szklarskiego: BIAGLASS Huta Szkła – producent szkła oświetleniowego Pilkington IGP – Oddział w Białymstoku – producent szyb zespolonych Ze względu na znaczącą gęstość zabudowy Białegostoku, przemysł w ostatnich latach często był lokowany poza granicami miasta, w okolicznych miejscowościach należących do gmin Juchnowiec Kościelny (m.in. produkcja implantów medycznych, produkcja sterowników przemysłowych), Choroszcz (m.in. produkcja stolarki okiennej), Zabłudów (m.in. produkcja maszyn rolniczych), Supraśl (m.in. produkcja opakowań, produkcja wyrobów metalowych), Wasilków (produkcja chemii budowlanej, produkcja mebli metalowych, produkcja artykułów spożywczych, produkcja dzianin). Dlatego też samorząd Białegostoku w celu stworzenia warunków do lokalizowania zakładów przemysłowych na terenie miasta utworzył w dzielnicach Dojlidy i Krywlany rozległe tereny inwestycyjne objęte podstrefą Suwalskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. W Białymstoku funkcjonuje Białostocki Park Naukowo-Technologiczny skupiający innowacyjne przedsiębiorstwa znajdujące się w fazie wzrostowej, dając im organizacyjne możliwości rozwojowe. BPNT oferuje także dostęp do infrastruktury badawczej i laboratoryjnej niezbędnej do rozwoju produktów i usług przedsiębiorstw branży przemysłowej, informatycznej, programistycznej i medycznej. Jednocześnie działalność badawczo-rozwojową podejmuje lub realizuje coraz więcej zakładów przemysłowych działających na terenie Białegostoku, co daje nadzieję na dalszy wzrost gospodarczy miasta w wyniku komercjalizacji własności intelektualnej tworzonej przez jego mieszkańców. Białystok jest dużym ośrodkiem przemysłu włókienniczego, rozwinięty jest też przemysł elektromaszynowy (elektroniczny, maszynowy i metalowy), drzewny, spożywczy (największy w Polsce Polmos), materiałów budowlanych, huta szkła oraz elektrociepłownia. Miasto jest ośrodkiem handlu, głównie ze wschodem. Działa tu Centrum Promocji Rynku Wschodniego. W Białymstoku odbywają się międzynarodowe Targi Tekstylno-Odzieżowe, Żywności i Przetwórstwa, Konsumpcyjne, Rolno-Spożywcze. Handel Handel jest tą dziedziną gospodarki, w której działa wiodąca część białostockich przedsiębiorstw, a także w której pracuje wiodąca część białostoczan (liczba ta jest zbliżona do liczby osób zatrudnionych w przemyśle). W Białymstoku działają następujące podmioty handlowe o wysokiej pozycji konkurencyjnej na skalę ogólnopolską: Spółdzielnia Obrotu Towarowego Przemysłu Mleczarskiego – największy w Polsce dystrybutor produktów mleczarskich (województwo podlaskie, którego Białystok jest stolicą stanowi krajowy wiodący ośrodek hodowli bydła mlecznego oraz produkcji mleczarskiej) BARTER – krajowy lider w zakresie dystrybucji gazu oraz nawozów mineralnych BIALCHEM GROUP – krajowy lider w zakresie dystrybucji węgla, gazu oraz nawozów mineralnych Grupa Chorten – podmiot do 2021 r. z siedzibą w Białymstoku (w 2021 r. siedziba przeniesiona do miejscowości Łyski k. Białegostoku) skupiający na zasadzie partnerstwa gospodarczego lokalne sklepy spożywcze działające na terenie całej Polski (pod koniec 2021 roku było ich ok. 2 150) W Białymstoku znajduje się: 7 hipermarketów, 27 supermarketów, 18 centrów handlowych (Atrium Biała, Alfa Centrum, Galeria Jurowiecka, Auchan Produkcyjna, Auchan Hetmańska, Outlet Center, Outlet Białystok, Galeria Zielone Wzgórze, Galeria M, Galeria Antoniuk, CH Panorama, Dom Handlowy Wenus, Centrum Handlowe Park, CH Sienny Rynek Centrum Handlowe, CH Zielona Kamienica, Centrum Handlowe Fasty, Centrum Handlowe M2, Podlaskie Centrum Rolno-Towarowe), 19 marketów elektronicznych, marketów budowlano-dekoracyjnych. W miejscowości działało państwowe gospodarstwo rolne – Państwowe Gospodarstwo Ogrodnicze Białystok. Usługi W Białymstoku funkcjonuje kilkanaście tysięcy firm usługowych. Do najbardziej znaczących segmentów usług należą (wg danych GUS z 2019 roku): działalność profesjonalna (usługi księgowe, rachunkowe, doradcze, prawnicze, architektoniczne) – 4396 podmiotów, budownictwo – 4079 podmiotów, transport – 2516 podmiotów, usługi IT – informatyczne i programistyczne – 1492 podmioty Działalność profesjonalną na terenie Białegostoku realizują głównie mikro i małe firmy. Usługi wykonywane przez te przedsiębiorstwa mają charakter okołobiznesowy i są w znacznej mierze zlecane przez lokalne firmy przemysłowe, handlowe i usługowe. Podobnie kształtuje się sytuacja białostockich firm transportowych. Na terenie Białegostoku działa 4079 przedsiębiorstw budowlanych wykonujących usługi remontowe i związane z wznoszeniem budynków (tzw. produkcja budowlana). Przykładowymi przedsiębiorstwami zajmującymi się budową gotowych obiektów są: Yuniversal Podlaski – przedsiębiorstwo specjalizujące się w budownictwie wielorodzinnym realizowanym w Białymstoku, Suwałkach, Ełku i w Warszawie ASKO – przedsiębiorstwo specjalizujące się w budownictwie wielorodzinnym oraz obiektów użyteczności publicznej realizowanym w Białymstoku JAZ – BUD – przedsiębiorstwo specjalizujące się w budownictwie wielorodzinnym realizowanym w Białymstoku i w Warszawie Budrex – Kobi (część grupy UNIBEP) – przedsiębiorstwo specjalizujące się w budownictwie obiektów inżynieryjnych realizowanych na terenie całej Polski ANATEX – przedsiębiorstwo specjalizujące się w budownictwie obiektów użyteczności publicznej realizowanych na terenie całej Polski ELECTRUM – przedsiębiorstwo specjalizujące się w budownictwie obiektów elektroenergetycznych i przemysłowych realizowanych na terenie całej Polski. Białostocka branża IT reprezentowana jest przez liczne mikroprzedsiębiorstwa zajmujące się usługami programistycznymi na zlecenie dużych firm sektora IT. Istnieją także małe i średnie firmy zajmujące się wdrażaniem i utrzymaniem systemów informatycznych, utrzymaniem infrastruktury informatycznej, dostawami i serwisem sprzętu dla przedsiębiorstw i instytucji publicznych. Do przykładowych przedsiębiorstw branży IT działających na terenie Białegostoku należą: Centrum Informatyki „ZETO” – przedsiębiorstwo specjalizujące się m.in. we wdrażaniu systemów informatycznych do zastosowań zarządczych i przemysłowych, INTRATEL – przedsiębiorstwo specjalizujące się m.in. w zarządzaniu danymi i wdrażaniu systemów informatycznych, PhotoAiD – firma technologiczna specjalizująca się w aplikacjach do zdjęć biometrycznych, SoftwareHut (część grupy TenderHut) – przedsiębiorstwo specjalizujące się w projektowaniu, dostosowywaniu i rozwijaniu systemów informatycznych T-Matic Grupa Computer Plus – przedsiębiorstwo specjalizujące się m.in. we wdrażaniu systemów informatycznych do zastosowań zarządczych i przemysłowych, WHITE HILL Sp. z o.o., Sp. k. – producent oprogramowania specjalistycznego, robotów, maszyn i urządzeń dla rolnictwa oraz przemysłu W końcu listopada 2010 liczba zarejestrowanych bezrobotnych w Białymstoku obejmowała ok. 14,8 tys. mieszkańców, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 12,0% do aktywnych zawodowo. Według GUS w październiku 2013 roku stopa bezrobocia wynosiła 13,6% – najwięcej z miast wojewódzkich. We wrześniu 2019 liczba zarejestrowanych bezrobotnych wynosiła 7200 osób, a stopa bezrobocia wynosiła 5,5%. Transport Białystok to największy węzeł komunikacyjny północno-wschodniej Polski. Przez miasto przebiega linia kolejowa Rail Baltica o znaczeniu europejskim (Warszawa – Suwałki – Kowno – Ryga – Tallinn). Drogi Droga krajowa nr 8 (E67): granica państwa – Kudowa-Zdrój – Wrocław – Warszawa – Białystok – Budzisko – granica państwa Droga krajowa nr 19: granica państwa – Kuźnica – Białystok – Lublin – Rzeszów – Barwinek – granica państwa Droga krajowa nr 65: granica państwa – Gołdap – Ełk – Białystok – Bobrowniki – granica państwa Droga wojewódzka nr 669: Białystok Droga wojewódzka nr 675: Białystok Droga wojewódzka nr 676: Białystok – Krynki Droga wojewódzka nr 678: Wysokie Mazowieckie – Białystok Tranzyt Ruch tranzytowy został poprowadzony przez wewnętrzne obwodnice miasta: północną – Trasę Generalską, zachodnią – Trasę Niepodległości i południową – ul. Konstantego Ciołkowskiego. Transport kolejowy W Białymstoku krzyżują się następujące linie kolejowe: linia kolejowa nr 6 (Zielonka – Kuźnica Białostocka), nr 38 (Białystok – Bartoszyce), nr 32 (Białystok – Czeremcha) oraz linia kolejowa nr 37 (Białystok – Zubki Białostockie). Białystok posiada bezpośrednie połączenia kolejowe między innymi z: Warszawą, Olsztynem, Krakowem, Gdańskiem, Katowicami, Wrocławiem, Bielskiem-Białą oraz Jelenią Górą. Pociągi lokalne docierają do Suwałk, Ełku, Sokółki, Kuźnicy, Czeremchy, Łap, Szepietowa, Czyżewa, a do niedawna również do Małkini. Rozwinięty jest również transport autobusowy, obsługiwany zarówno przez przedsiębiorstwo PKS Białystok (od 2017 PKS Nova SA), które utrzymuje wiele linii dalekobieżnych (m.in. do Warszawy, Zielonej Góry, Gdańska, Szczecina, Lublina, Gołdapi, Suwałk) oraz lokalnych do większości miast i wsi województwa podlaskiego, jak i przewoźników prywatnych, obsługujących połączenia m.in. do Warszawy, Moniek, Bielska Podlaskiego, Czeremchy, Czarnej Białostockiej i Tykocina oraz Krynek. 22 września 2014 roku z inicjatywy stowarzyszenia Kolejowe Podlasie w celu zbadania możliwości uruchomienia w Białymstoku SKM, na jeden dzień eksperymentalnie uruchomiono 23 bezpłatne pociągi specjalne relacji Białystok Bacieczki – Białystok Starosielce – Białystok – Białystok Fabryczny, z których skorzystało 1551 osób. Komunikacja miejska W Białymstoku i gminach ościennych, które zawarły porozumienie w sprawie wspólnej organizacji transportu publicznego, organizatorem transportu jest Zarząd Białostockiej Komunikacji Miejskiej. Białystok jest największym miastem w Polsce posiadającym tylko jeden rodzaj komunikacji miejskiej, autobusową. Na niektórych ulicach zostały wydzielone pasy dla autobusów. W 2021 roku łączna ich długość wynosiła 21,2 km. W ramach publicznego transportu zbiorowego organizowanego przez UM w Białymstoku operują trzy przedsiębiorstwa autobusowe: Komunalny Zakład Komunikacyjny, Komunalne Przedsiębiorstwo Komunikacji Miejskiej oraz Komunalne Przedsiębiorstwo Komunikacyjne, istniały także spółki Abra, BIATRA. Białostocka Komunikacja Miejska obsługuje 46 linii autobusowych, w tym 30 linii miejskich dziennych (1–30) oraz 16 linii podmiejskich (100–105, 107–109, 111, 112, 122, 132, 200–202). W czerwcu 2009 powstał Klub Miłośników Komunikacji Miejskiej w Białymstoku. Niektóre ościenne gminy posiadają własną komunikację publiczną, zapewniającą połączenie z Białymstokiem. Infrastruktura rowerowa W Białymstoku wybudowano ponad 162 km dróg rowerowych. Przyjęty w połowie lat 90. XX w. tzw. AZ Plan zakładał pokrycie całego miasta gęstą siecią ścieżek, jednak część projektu nie została zrealizowana. Obecnie przy prawie każdej większej inwestycji drogowej jest tworzona wydzielona droga dla rowerów. Liczba ścieżek rowerowych wzrasta dzięki ujmowaniu w ramach inwestycji drogowych również sąsiadujących traktów rowerowych. Przez miasto przebiega szlak rowerowy Green Velo, prowadzący przez pięć województw we wschodniej Polsce. W 2014 roku powstał publiczny system wypożyczania rowerów BiKeR. Transport lotniczy Na obszarze miasta istnieje lotnisko sportowe Aeroklubu Białostockiego. Wiele lat trwały dyskusje co do miejsca lokalizacji, celowości i zakresu działania nowego lotniska, gdyż z uwagi na położenie miasta miało ono nie mieć charakteru portu lotniczego. Na początku listopada 2017 rada miasta zadecydowała jednak, że na terenie Aeroklubu powstanie pas startowy mogący obsługiwać samoloty mieszczące do 50 pasażerów. Roboty zakończono we wrześniu 2018 roku. Droga startowa ma wymiary 1350 na 30 m (nawierzchnia utwardzona z asfaltobetonu). Powstała także płyta do zawracania samolotów, drogi kołowania, płyty postojowe, wraz z niezbędną infrastrukturą techniczną i oświetleniem. Koszt inwestycji wyniósł ponad 45 mln zł, z czego 16,1 mln zł pochodziło z budżetu województwa podlaskiego. Decyzją z dnia 31 lipca 2009 r. zarząd województwa postanowił, iż podlaskie lotnisko regionalne będzie budowane w Sanikach, znajdujących się około 27 km od centrum Białegostoku. Planu jednak nie zrealizowano. Lądowiska Przy ulicy Marii Skłodowskiej-Curie istnieją dwa lądowiska sanitarne. Pierwsze, oddane do użytku w 2014 roku lądowisko Białystok-Szpital oraz drugie lądowisko Białystok-Szpital Wojewódzki. Około 14 km na południowy zachód od miasta leży lądowisko Turośń Kościelna. Kultura W Białymstoku działa ponad 570 organizacji pozarządowych (w tym 56 towarzystw i związków m.in. Białostockie Towarzystwo Naukowe, Białoruskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne). Białystok w 2010 r. przegrał rywalizację o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury 2016. Nie znalazł się na tzw. „krótkiej liście” miast-kandydatów. Muzea i galerie Białystok jest największym ośrodkiem kulturalnym w północno-wschodniej Polsce. Działa tu największe w województwie Muzeum Podlaskie, posiadające oddziały w Białymstoku (Muzeum Historyczne, Muzeum Rzeźby Alfonsa Karnego, Białostockie Muzeum Wsi), w Choroszczy (Muzeum Wnętrz Pałacowych), w Supraślu, Tykocinie oraz Bielsku Podlaskim. W Białymstoku działają także: Muzeum Wojska, Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu w Białymstoku oraz Muzeum Pamięci Sybiru. Mieści się tu również jedna z najlepszych polskich galerii sztuki współczesnej – Galeria Arsenał. Drugą miejską galerią jest Galeria im. Sleńdzińskich, posiadająca największy w Polsce zbiór dzieł sztuki i pamiątek archiwalnych polskiego rodu artystów z Wilna. Ponadto działa tu 19 prywatnych galerii sztuki. Teatry i filharmonia Dzięki Białostockiemu Teatrowi Lalek oraz Wydziałowi Sztuki Lalkarskiej warszawskiej Akademii Teatralnej Białystok uzyskał miano polskiego centrum sztuki lalkarskiej. Oprócz BTL-u istnieje tu także Teatr Dramatyczny oraz kilkanaście teatrów prywatnych (w tym Teatr Wierszalin z Supraśla oraz Teatr K3 z Białegostoku). Miasto posiada również filharmonię. Miasto wraz z Urzędem Marszałkowskim planuje budowę Europejskiego Centrum Muzyki i Sztuki, w skład którego wchodzić mają: Opera i Filharmonia Podlaska, rozbudowany teatr lalek oraz multikino. Chóry Chór Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku Chór Katedralny Carmen Chór Opery i Filharmonii Podlaskiej Chór Politechniki Białostockiej Chór Akademicki Uniwersytetu w Białymstoku Białostocki Chór Kameralny Cantica Cantamus Schola Cantorum Bialostociensis AKSION Młodzieżowy Chór Prawosławnej Katedry pw. św. Mikołaja w Białymstoku Chór Wyższej Szkoły Administracji Publicznej Chór Szkoły Muzycznej I Stopnia Chór Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania Chór Komendy Wojewódzkiej Policji w Białymstoku Młodzieżowy Chór Miasta Białegostoku Kina Helios (6 sal, 967 miejsc) – Galeria Jurowiecka Helios (8 sal, 1705 miejsc) – Atrium Biała Helios (7 sal, 1322 miejsca) – Alfa Centrum Kino Forum (1 sala) Kino Camera Cafe Kino Pokój (1 sala, 49 miejsc) Kino Ton (1 sala, 410 miejsc) – kino Kino Studenckie (1 sala) – nieczynne do odwołania Kino Pokój (2 sale, 648 miejsc) – kino zlikwidowane Kino Syrena – zlikwidowane Biblioteki Na terenie Białegostoku znajduje się 17 czynnych bibliotek: Inne ośrodki kultury W Białymstoku działa kilkanaście bibliotek. Największe z nich to Książnica Podlaska oraz Biblioteka Uniwersytecka. Osoby starsze i niepełnosprawne mogą bezpłatnie korzystać z biblioteki Fundacji Edukacji i Twórczości, która oferuje usługę „Książka na telefon” skierowaną do osób niebędących w stanie dotrzeć osobiście do wypożyczalni. Pozostałe instytucje kulturalne to m.in. Białostocki Ośrodek Kultury, Centrum Kultury Prawosławnej, Centrum im. Ludwika Zamenhofa w Białymstoku, Dom Kultury „Śródmieście”, Wojewódzki Ośrodek Animacji Kultury oraz Młodzieżowy Dom Kultury. Imprezy cykliczne Białysztuk – prezentacja inicjatyw teatralnych (od 2005) Festiwal Przedsiębiorczości BOSS w Białymstoku (od 2003) Międzynarodowy Dzień Teatru Międzynarodowy Festiwal Szkół Lalkarskich (od 2002) Original Source Up To Date – festiwal muzyki elektronicznej i hip-hopowej Podlaskie Spotkania Teatrów Lalkowych Dni Hiszpańskie w Białymstoku Dni Kultury Studenckiej – Juwenalia Dni Miasta Białegostoku Dni Sztuki Współczesnej Dzień Munduru – piknik rekonstrukcyjny Klub Sztuki Opery i Filharmonii Podlaskiej Jesień z Bluesem Zaduszki Bluesowe Białostockie Spotkania Folkowe Festiwalu Polskiej Kultury Niezależnej UNDERGROUND.pl Filmowe Podlasie Atakuje Pokazy filmowe Szorty i Cinema Off Podlaski Festiwal Krótkich Filmów Niezależnych ŻubrOFFka Międzynarodowy Konkurs Duetów Fortepianowych Białostockie Dni Muzyki Cerkiewnej Międzynarodowy Festiwal Hajnowskie Dni Muzyki Cerkiewnej (tylko koncert galowy) Międzynarodowy Festiwal Muzyki Cerkiewnej – Hajnówka Ogólnopolski Konkurs Młodych Dyrygentów im. Witolda Lutosławskiego Letnie Koncerty w Ogrodach Branickich Katedralne Koncerty Organowe Dni Kultury Chrześcijańskiej Liga Kabaretów Białostockiej Pustyni Kabaretowej Białostockie Dni Zamenhofa Białostocka Wiosna Muzyczna Festiwal Muzyki Barokowej Moniuszkowski Festiwal Podlasia Międzynarodowy Przegląd Orkiestr Dętych „Frankofonia na Wiosnę” Festiwal Piosenki Żeglarskiej Kopyść Międzynarodowy Turniej Tańca „Złote Pantofelki” Białostocka Masa Krytyczna Podlaski Festiwal Nauki i Sztuki Tydzień Nauk Humanistycznych Centralia Dzień Kultury Ulicy Rap Piknik – przegląd różnych nurtów kultury hip-hopowej Ulica Dla Hospicjum MyStage Rock Festival – przegląd młodych zespołów rockowych Marsz Godności Osób Niepełnosprawnych – Inicjatorem jest Stowarzyszenie Wspierania Aktywności Niepełnosprawnych Intelektualnie „AKTYWNI” Wampiriada – studenckie honorowe krwiodawstwo Festiwal Światła i Sztuki Ulicy – Lumo Bjalistoko Festiwale mniejszości narodowych: Ogólnopolski Festiwal „Piosenka Białoruska” Festiwal Piosenki Polskiej i Białoruskiej „Białystok – Grodno” Święto Kultury Białoruskiej Dni Kultury Rosyjskiej Festiwal Kultury Ukraińskiej Na Podlasiu „Podlaska Jesień” Bezpieczeństwo publiczne W Białymstoku znajduje się utworzony w 1996 zakład karny. Pojemność jednostki wynosi 296 miejsc. Przy ulicy Warszawskiej 3 istniało Centrum Powiadamiania Ratunkowego. Zostało przeniesione do Zaścianek. Szpitale publiczne Uniwersytecki Szpital Kliniczny (tworzą go 3 szpitale) Wojewódzki Szpital Zespolony im. J. Śniadeckiego Samodzielny Szpital Miejski im. PCK Uniwersytecki Dziecięcy Szpital Kliniczny im. L. Zamenhofa Białostockie Centrum Onkologii im. M. Skłodowskiej-Curie Szpital MSWiA im. Mariana Zyndrama-Kościałkowskiego Szpitale niepubliczne Prywatna Klinika Położniczo-Ginekologiczna – ul. Parkowa 6 Oświata i nauka Uczelnie Politechnika Białostocka Uniwersytet Medyczny w Białymstoku Uniwersytet Muzyczny Fryderyka Chopina w Warszawie filia w Białymstoku Uniwersytet w Białymstoku Akademia Teatralna w Warszawie filia w Białymstoku Archidiecezjalne Wyższe Seminarium Duchowne w Białymstoku Papieski Wydział Teologiczny Sekcja św. Jana Chrzciciela Studium Teologii w Białymstoku Wyższa Szkoła Administracji Publicznej w Białymstoku Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku Wyższa Szkoła Medyczna w Białymstoku Wyższa Szkoła Menedżerska w Białymstoku Wyższa Szkoła Gospodarowania Nieruchomościami w Warszawie wydział zamiejscowy w Białymstoku Wyższa Szkoła Wychowania Fizycznego i Turystyki w Białymstoku Niepaństwowa Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Białymstoku Nauczycielskie Kolegium Rewalidacji, Resocjalizacji i Wychowania Fizycznego w Białymstoku Niepubliczna Szkoła Muzyczna I i II Stopnia im. Anny German w Białymstoku Instytucje naukowo-badawcze Jednostki Instytutu Rozrodu Zwierząt i Badań Żywności PAN w Olsztynie: Zakład Profilaktyki Chorób Metabolicznych oraz Zakład Biologii i Patologii Rozrodu Człowieka Oddział Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Warszawie Stacja Doświadczalna Instytutu Ochrony Roślin w Poznaniu Zakład Doświadczalny Instytutu Energetyki w Warszawie Podlaskie Laboratorium Oceny Mleka Centrum Doskonałości Zrównoważonego Rozwoju i Zarządzania Środowiskiem PB Centrum Innowacji i Transferu Technologii PB Wschodni Ośrodek Transferu Technologii UwB Oddział Instytutu Pamięci Narodowej Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków Ośrodek Diagnostyczno-Badawczy Chorób Przenoszonych Drogą Płciową Oddział Krajowej Stacji Chemiczno-Rolniczej Oddział Krajowego Centrum Hodowli Zwierząt w Warszawie Pracownia Badań Żywności Genetycznie Modyfikowanej WSSE w Białymstoku (bada żywność także w województwach warmińsko-mazurskim, pomorskim oraz mazowieckim) Historia oświaty We wrześniu i listopadzie 1939 roku w Białymstoku było 55 szkół wszystkich typów, w tym 6 gimnazjów państwowych, 6 gimnazjów prywatnych, liceum pedagogiczne i liceum handlowe. Po wejściu Białegostoku w skład Białoruskiej SRR władze radzieckie na ich bazie w roku szkolnym 1940/1941 zaczęły tworzyć technika, „dziesięciolatki”, „siedmiolatki” i szkoły początkowe. Wszystkie szkoły prywatne upaństwowiono. W ten sposób starano się upodobnić szkolnictwo do systemu panującemu w innych częściach ZSRR. Zmiany przerwał wybuch wojny niemiecko-radzieckiej. Najstarszą uczelnią w Białymstoku jest Uniwersytet Medyczny (zał. 1950, 3900 studentów), zarządzający dwoma szpitalami klinicznymi: Uniwersyteckim Dziecięcym Szpitalem Klinicznym i Uniwersyteckim Szpitalem Klinicznym. Dzięki Klinice Ginekologii UMB (pierwsze w Polsce zapłodnienie in vitro) oraz Kriobankowi Białystok jest znanym ośrodkiem leczenia niepłodności. Do grona najlepszych w Polsce placówek badających alergie pokarmowe należy III Klinika Chorób Dziecięcych UMB. Politechnika Białostocka powstała w 1964 r. i obecnie jest największą uczelnią techniczną (15 tys. studentów) w północno-wschodniej Polsce. W 1968 r. powstała filia Uniwersytetu Warszawskiego, która w 1997 r. przekształcona została w samodzielny Uniwersytet w Białymstoku (16 tys. studentów). Jest to największa uczelnia w województwie podlaskim. Białostockie środowisko muzyczne dążyło do utworzenia uczelni muzycznej, mającej być kontynuatorką tradycji Konserwatorium Wileńskiego. Udało się to w 1974 roku. Powstała wtedy filia warszawskiej Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej (później Akademii Muzycznej im. Fryderyka Chopina). Filia dostała już od macierzystej uczelni zgodę na usamodzielnienie się. W 1975 r. powstał Wydział Sztuki Lalkarskiej Akademii Teatralnej im. A. Zelwerowicza w Warszawie, który z Białostockim Teatrem Lalek, rozsławił miasto i uczynił je polskim centrum sztuki lalkarskiej. Po 1990 roku w Białymstoku zaczęły powstawać uczelnie prywatne (obecnie jest ich 12), są to m.in. Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania (zał. 1993, jedna z najlepszych niepaństwowych uczelni magisterskich w Polsce) oraz Wyższa Szkoła Ekonomiczna (1996). Uczelnie niepubliczne – Wyższa Szkoła Administracji Publicznej w Białymstoku 1996, najlepsza polska uczelnia zawodowa 2005 i 2007 według rankingu „Rzeczpospolitej” i „Perspektyw”). Została założona przez Fundację Rozwoju Demokracji Lokalnej. Od roku akademickiego 2008/2009 istnieje tam możliwość kształcenia na studiach drugiego stopnia (studia magisterskie) na kierunku „administracja”. W Białymstoku działa również Archidiecezjalne Wyższe Seminarium Duchowne, a także Sekcja św. Jana Chrzciciela Papieskiego Wydziału Teologicznego, która prowadzi Studium Teologii. Lokalne media Religia Chrześcijaństwo Katolicyzm Miasto jest stolicą metropolii i archidiecezji białostockiej Kościoła rzymskokatolickiego. Powstanie diecezji, a następnie archidiecezji i metropolii białostockiej zakończyło okres tymczasowej administracji kościelnej na ziemiach Białostocczyzny należących przez wieki do diecezji wileńskiej, a które po II wojnie światowej pozostały w granicach Polski. Papież Jan Paweł II w dniu 5 czerwca 1991 r., w czasie wizyty w Białymstoku ogłosił decyzję o utworzeniu diecezji białostockiej. W dniu 25 marca 1992 r. Jan Paweł II w bulli Totus Tuus Poloniae populus dokonał reorganizacji metropolii i diecezji polskich. Dokumentem tym podniósł diecezję białostocką do rangi archidiecezji i ustanowił metropolię białostocką, składającą się z archidiecezji białostockiej oraz diecezji łomżyńskiej i drohiczyńskiej. Utworzenie diecezji białostockiej (1991) i podniesienie jej do rangi arcybiskupstwa, a Białegostoku do godności stolicy metropolii (1992), było ukoronowaniem procesu usamodzielniania się tego Kościoła lokalnego. Pierwszym arcybiskupem metropolitą białostockim w dniu 25 marca 1992 r. został mianowany dotychczasowy biskup białostocki dr Edward Kisiel, któremu papież w czasie uroczystej mszy w bazylice św. Piotra na Watykanie w dniu 29 czerwca 1992 r. wręczył paliusz arcybiskupi. Abp Kisiel poprowadził uroczysty ingres do bazyliki metropolitalnej białostockiej 4 października 1992 r. Miasto posiada 36 parafii, które znajdują się 6 dekanatach. W Białymstoku znajduje się również Archidiecezjalne Wyższe Seminarium Duchowne oraz filia Papieskiego Wydziału Teologicznego. Na Uniwersytecie w Białymstoku istnieje Międzywydziałowa Katedra Teologii Katolickiej. Działalność prowadzi tu ponadto parafia greckokatolicka Trójcy Świętej. Prawosławie Miasto jest stolicą diecezji białostocko-gdańskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Białystok jest największym skupiskiem wyznawców prawosławia w Polsce. Istnieje tu 12 parafii prawosławnych (w tym 1 wojskowa). Działają m.in. Centrum Kultury Prawosławnej, Radio Orthodoxia, Bractwo Świętych Cyryla i Metodego, Bractwo Młodzieży Prawosławnej, Chór AKSION oraz Prawosławny Ośrodek Miłosierdzia ELEOS. Diecezja posiada także własną przychodnię. Wydawane są czasopisma: „Arche. Wiadomości Bractwa”, „Fos” oraz „Przegląd Prawosławny”. Odbywają się liczne prawosławne festiwale, m.in. Międzynarodowy Festiwal „Hajnowskie Dni Muzyki Cerkiewnej” oraz Białostockie Dni Muzyki Cerkiewnej. W strukturach Uniwersytetu w Białymstoku działa Katedra Teologii Prawosławnej. W pobliskim Supraślu znajduje się Akademia Supraska oraz męski klasztor Zwiastowania Bogurodzicy, a w podbiałostockiej wsi Zwierki – żeński klasztor Narodzenia Bogurodzicy. W Białymstoku znajduje się największa w Polsce świątynia prawosławna, cerkiew Świętego Ducha. W 2007 w mieście utworzono Prawosławną Szkołę Podstawową im. Świętych Cyryla i Metodego. Protestantyzm W Białymstoku działalność prowadzą następujące kościoły protestanckie: Chrześcijańska Wspólnota Ewangeliczna – placówka misyjna w Białymstoku Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP – zbór w Białymstoku Kościół Boży w Chrystusie – Wspólnota Chrześcijańska „Słowo Życia” Kościół Chrześcijan Baptystów w RP – Zbór w Białymstoku, Zbór „Droga Zbawienia” Kościół Chrześcijan Pełnej Ewangelii „Obóz Boży” – Kościół „Dzień Zbawienia” Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP – parafia w Białymstoku Kościół Zielonoświątkowy w RP – Zbór w Białymstoku, Zbór „Dobra Nowina” Religijne Towarzystwo Przyjaciół w Polsce – Wspólnota Religijnego Towarzystwo Przyjaciół w Białymstoku Restoracjonizm Świadkowie Jehowy – 11 zborów (Białystok–Antoniuk, Białystok–Białostoczek, Białystok–Dojlidy, Białystok–Dziesięciny, Białystok–Grabówka, Białystok–Nowe Miasto, Białystok–Rosyjski, Białystok–Słoneczny Stok, Białystok–Śródmieście (w tym grupa j. migowego), Białystok–Wygoda, Białystok–Zielona Wzgórza), korzystających z 3 Sal Królestwa (ul. Ekologiczna 9, ul. Niska 1A, ul. Świętojańska 10). Zrzeszenie Wolnych Badaczy Pisma Świętego – zbór Białystok Islam W stolicy województwa mieszkają również muzułmanie, jest ich ponad 2 tys. (gł. Tatarzy). Siedzibę ma tu Muzułmańska Gmina Wyznaniowa, należąca do Muzułmańskiego Związku Religijnego, która w lutym 2021 otwarła meczet. W mieście działa ponadto Oddział Podlaski Ligi Muzułmańskiej w RP, prowadzący Centrum Kultury Islamu. Funkcjonują organizacje islamskie, takie jak Stowarzyszenie Studentów Muzułmańskich oraz Muzułmańskie Stowarzyszenie Kształtowania Kulturalnego. Wydawane jest czasopismo „Pamięć i trwanie”. Judaizm W 1931 r. w Białymstoku mieszkało 40 tysięcy Żydów na ok. 100 tysięcy mieszkańców, funkcjonowało ponad 60 synagog oraz innych placówek żydowskich. W 2008 r. w mieście z inicjatywy Fundacji Uniwersytetu w Białymstoku utworzono turystyczno-edukacyjny Szlak Dziedzictwa Żydowskiego. Buddyzm Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu – Ośrodek w Białymstoku Bön Ligmincha Polska – Ośrodek w Białymstoku Baha’i Pierwsze artykuły o bahaitach w lokalnej prasie ukazały się w drugiej połowie 1991 r. po wizytach bahaitów esperantystów oraz innych nauczycieli z Polski i zza granicy. W lipcu 1992 r. pierwszym białostockim bahaitą został Jan Zimnoch. We wrześniu utworzone zostało pierwsze Lokalne Zgromadzenie Duchowe składające się z dziewięciu dorosłych bahaitów, w tym czterech czarnoskórych studentów medycyny. W październiku 1992 r. odbyła się na terenie Szkoły Gastronomicznej Jesienna Szkoła Baha’i, na którą przyjechało kilkadziesiąt osób z Polski i zza granicy. W kolejnych latach bahaici organizowali kameralne spotkania modlitewne, spotykali się na świętach, uczestniczyli też w międzynarodowych projektach, m.in. spotykali się z bahaitami ze wspólnot Białorusi, Litwy, Łotwy, Estonii, Rosji i Ukrainy. W Polsce mieszka ok. 400 wyznawców, z czego kilkunastu w Białymstoku. Sport i rekreacja Kluby i organizacje sportowe Lista drużyn biorących udział w rozgrywkach wojewódzkich i ogólnopolskich (stan na 27.09.2020 r.): Wydarzenia sportowe – cykliczne Białystok Półmaraton (od 2013) Białystok Biega (od 2011) Ekiden – sztafeta maratońska (od 2015) Hero Run – bieg z przeszkodami (od 2016) Obiekty sportowo-rekreacyjne Stadiony i hale sportowe Stadion BOSiR „Zwierzyniec” – lekkoatletyczny – ul. 11 Listopada 28 Stadion Miejski w Białymstoku – piłkarski – ul. Słoneczna 1 Stadion Miejski w Białymstoku – boisko boczne futbol Amerykański – ul. Słoneczna 1 Boiska piłkarskie MOSP – ul. Świętokrzyska Hala widowiskowo-sportowa Politechniki Białostockiej – ul. Wiejska 45A Hala sportowa Uniwersytetu Medycznego – ul. Wołodyjowskiego 1 Hala sportowa Uniwersytetu w Białymstoku ul. Świerkowa 20A Baseny BOSiR Pływalnia sportowa – ul. Włókiennicza 4 (kryta) BOSiR Pływalnia kameralna – ul. Mazowiecka 39C (kryta) BOSiR Pływalnia rodzinna – ul. Stroma 1A (kryta) Pływalnia Domu Pomocy Społecznej – ul. Baranowicka 203 (kryta) Basen Międzyszkolnego Ośrodka Sportowego „Mleczak” – ul. Zwycięstwa 28 (kryty) Basen „Tropicana” (kompleks rekreacyjny) – Hotel Gołębiewski, ul. Pałacowa 7 (kryty) Basen „Maniac Gym” – ul. Warszawska 79A (kryty) Korty tenisowe Korty tenisowe BOSIR „Centrum Tenisowe Zwierzyniec” – ul. 11 Listopada 28 Korty tenisowe „Richi” – ul. Antoniuk Fabryczny 4 Korty tenisowe Politechniki Białostockiej – ul. Wiejska 45 Korty Towarzystwa Tenisowego „Stanley” – ul. Niedźwiedzia 56A Inne Ośrodek Sportów Wodnych „Dojlidy” – ul. Plażowa 1 Aeroklub białostocki – ul. Ciołkowskiego 2 Centrum Zabaw dla Dzieci FIKOLAND & RE-kreacja – ul. Handlowa 1A Centrum Sportu i Rekreacji „Maniac Gym” – ul. Warszawska 79A Skatepark w Parku im. Jadwigi Dziekońskiej Skatepark Węglowa – ul. Węglowa 8 Lodowisko (w okresie letnim rolkowisko) BOSiR – ul. 11 Listopada 28 Strzelnica sportowa – ul. Produkcyjna 113 Strzelnica sportowa „UKS Kaliber” – ul. Grunwaldzka 18 Strzelnica sportowa Zespół Szkół Metalowo-Drzewnych – ul. Stołeczna 21 Strzelnica sportowa Zespół Szkół Mechanicznych – ul. Broniewskiego 14 Strzelnica sportowa V Liceum Ogólnokształcące – ul. Miodowa 5 Wojsko Stacjonuje tu 18 Pułk Rozpoznawczy (ul. Kawaleryjska), 25 Wojskowy Oddział Gospodarczy oraz dowództwo 1 Podlaskiej Brygady Obrony Terytorialnej i wchodzący w jej skład 11 batalion lekkiej piechoty. Administracja Białystok ma status miasta na prawach powiatu. Siedziba władz miasta znajduje się przy ul. Słonimskiej. Białystok należy do kilku organizacji miejskich: Unia Metropolii Polskich, Euroregion Niemen, Fundacja Zielone Płuca Polski (siedziba), Eurocities. Prezydent miasta Organem wykonawczym władz jest prezydent miasta. Prezydent miasta Białegostoku jest wybierany przez mieszkańców w wyborach bezpośrednich. Stanowisko od 2006 roku obejmuje Tadeusz Truskolaski. Prezydenci Białegostoku II Rzeczpospolita Józef Karol Puchalski (p.o. 1919) Bolesław Szymański (1919–1928) Michał Ostrowski (1928) Wolf Hepner (p.o. 1928) Wincenty Hermanowski (1928–1932) Seweryn Nowakowski (1934–1939) III Rzeczpospolita Jerzy Czaban (1989–1990) Lech Rutkowski (1990–1994) Andrzej Piotr Lussa (1994–1995) Krzysztof Jurgiel (1995–1998) Ryszard Tur (1998–2006) Tadeusz Truskolaski (od 2006) Rada Miasta Mieszkańcy wybierają do Rady Miasta Białystok 28 radnych. W 2007 roku władze miasta powołały do życia Młodzieżową Radę Miasta, która jest organem samorządowym młodzieży zamieszkałej na terenie Białegostoku i uczącej się w szkołach gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych w mieście. Młodzieżowa Rada jest apolitycznym organem konsultacyjnym dla organów samorządu miejskiego. Podział administracyjny Białystok podzielony jest na 29 osiedli, . Miasta partnerskie Białystok współpracuje również z innymi miastami w ramach obszaru Partnerstwa Wschodniego Łuck, Ukraina Gori, Gruzja Bielce, Mołdawia Giumri, Armenia Sumqayit, Azerbejdżan Po rosyjskiej agresji na Ukrainę w 2022 roku miasto wypowiedziało współpracę rosyjskim Królewcowi, Tomskowi, Pskowowi i Irkuckowi oraz białoruskiemu Grodnu. Honorowi obywatele Białegostoku Tytuł Honorowego Obywatela Miasta Białegostoku został przyznany 15 razy: Józef Piłsudski – 1921 Marian Zyndram-Kościałkowski – 1934 Alfons Karny – 1975 Lech Wałęsa – 1990 Ryszard Kaczorowski – 1990 Jan Paweł II (Karol Wojtyła)– 1996 Stanisław Szymecki – 1998 Jerzy Maksymiuk – 2000 Zdzisław Peszkowski – 2005 Wojciech Ziemba – 2006 Calherine Stankiewicz von Ernst i Zygmunt Stankiewicz – 2006 Ludwik Krzysztof Zamenhof-Zaleski – 2007 ks. abp Edward Ozorowski – 2014 abp Jakub Kostiuczuk – 2019 Paweł Adamowicz – 2019, pośmiertnie Uchylone Henryk Gulbinowicz – nadany w 2000, uchylony w 2020 Sławoj Leszek Głódź – nadany w 1995, uchylony w 2021 Zobacz też Gwara białostocka Komedialnia – pierwszy stały teatr na ziemiach polskich – 1748 Bitwa pod Białymstokiem – 1769 Bialy – rodzaj małej bułki Pogrom białostocki – 1906 Bitwa białostocka – 1920 Bitwa białostocko-mińska – 1941 Max Bialystock (19981) Bialystock – jedna z asteroid w pasie planetoid układu słonecznego nazwana na cześć miasta Białystok (meteoryt) Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Oficjalny portal miejski Miasta lokowane przez Jana III Sobieskiego Miasta na prawach powiatu Miasta wojewódzkie Miasta wojewódzkie II Rzeczypospolitej Miasta w województwie podlaskim Prywatne miasta Branickich herbu Gryf Prywatne miasta szlacheckie I Rzeczypospolitej (województwo podlaskie) Miasta w Polsce lokowane w XVII wieku

4641130

https://pl.wikipedia.org/wiki/Anna%20Maria%20%C5%BBukowska

Anna Maria Żukowska

Anna Maria Żukowska (ur. 11 czerwca 1983 w Warszawie) – polska działaczka polityczna i prawniczka, posłanka na Sejm IX i X kadencji. Życiorys Uczęszczała do Autorskiego Liceum Ogólnokształcącego nr 42 w Warszawie, gdzie była w jednej klasie z Hanną Konarowską i Sylwią Stano. Ukończyła filologię angielską (licencjat w 2013) i prawo (magisterium w 2015) na Uniwersytecie Warszawskim. Współprowadziła rodzinną firmę, pracowała również jako tłumaczka. Była działaczką Żydowskiej Ogólnopolskiej Organizacji Młodzieżowej, zasiadła też w komitecie organizacyjnym Parady Równości w Warszawie. Wstąpiła do Sojuszu Lewicy Demokratycznej, została wiceprzewodniczącą regionu mazowieckiego partii. W 2010 kandydowała do rady dzielnicy Mokotów, nie uzyskując mandatu. W 2016 objęła funkcję rzeczniczki prasowej SLD. W wyborach samorządowych w 2018 bezskutecznie kandydowała do Rady m.st. Warszawy. W wyborach parlamentarnych w 2019 uzyskała mandat posłanki na Sejm IX kadencji z listy SLD w okręgu warszawskim, zdobywając 18 864 głosy. W parlamencie została wiceprzewodniczącą Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka, członkinią Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej oraz rzeczniczką prasową Klubu Parlamentarnego Lewicy. W styczniu 2021 złożyła rezygnację ze stanowiska rzeczniczki prasowej SLD, co było następstwem przyjęcia przez zarząd tej partii uchwały zakazującej łączenia tej funkcji z wykonywaniem mandatu poselskiego. W wyborach w 2023 z powodzeniem ubiegała się o poselską reelekcję (z wynikiem 38 426 głosów). Życie prywatne Ma córkę Amelię. Jest osobą biseksualną. Wyniki w wyborach parlamentarnych Przypisy Linki zewnętrzne Absolwenci Wydziału Neofilologii Uniwersytetu Warszawskiego Absolwenci Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego Politycy SdRP i SLD Polscy prawnicy Posłowie z okręgu Warszawa Polacy pochodzenia żydowskiego Rzecznicy prasowi w Polsce Ludzie urodzeni w Warszawie Urodzeni w 1983 Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji

5065494

https://pl.wikipedia.org/wiki/Meta%20Platforms

Meta Platforms

Meta Platforms, Inc., Meta (w latach 2004–2021 Facebook, Inc., początkowo TheFacebook, Inc.) – amerykański konglomerat technologiczny z siedzibą w Menlo Park w Kalifornii. Został założony w 2004 roku przez Marka Zuckerberga wraz z Eduardem Saverinem, Andrew McCollumem, Dustinem Moskovitzem i Chrisem Hughesem pierwotnie TheFacebook.com, późniejszy Facebook, popularny serwis społecznościowy. Przedsiębiorstwo jest zaliczane do tzw. wielkiej piątki przedsiębiorstw informatycznych razem z Google, Apple, Amazon i Microsoft. Poza swoją platformą społecznościową firma oferuje także Facebook Messenger, Facebook Watch, Meta Portal i Threads. Meta zakupiła także Instagram, WhatsApp, Oculus, Giphy i Mapillary oraz jest w posiadaniu 9,99% akcji Jio Platforms. Historia 1 lutego 2012 Facebook złożył wniosek o pierwszą ofertę publiczną. We wstępnym prospekcie emisyjnym stwierdzono, że spółka starała się zebrać 5 miliardów dolarów, że spółka miała 845 milionów aktywnych użytkowników miesięcznie, a jej strona internetowa zawierała 2,7 miliarda polubień i komentarzy dziennie. Po pierwszej ofercie publicznej Zuckerberg zachowałby 22% udziałów w Facebooku i posiadałby 57% udziałów w głosach. Cena akcji została wyceniona na 38 dolarów za jedną, a wycena spółki na 104 miliardy dolarów. Była to największa dotychczasowa wycena dla nowej spółki publicznej. W kwietniu 2012 Facebook kupił Instagram za około 1 mld USD (pracowało wówczas nad nim zaledwie 13 pracowników). W październiku 2013 Facebook przejął Onavo, izraelską spółkę zajmującą się analityką mobilną. 21 grudnia 2013 spółka weszła w skład indeksu giełdowego S&P 500. W lutym 2014 Facebook ogłosił, że kupi WhatsApp za 19 mld USD. W tym samym roku Facebook kupił Oculus VR za 2,3 miliarda dolarów. W maju 2019 r. Facebook założył Libra Networks, podobno w celu opracowania własnej kryptowaluty stablecoin. Kryptomoneta będzie obsługiwana przez aplikację Calbra. Cyfrowa waluta znajdzie się w obiegu w 2020 roku i będzie wspierana przez grupę partnerów, wchodzących w skład Stowarzyszenia Libra, między innymi: Visa, Mastercard, PayPal, Lyft, Spotify, PayU i innych. Pod koniec lipca 2019 spółka ogłosiła, że jest objęta dochodzeniem antymonopolowym prowadzonym przez Federalną Komisję Handlu. We wrześniu 2019 roku Facebook poinformował, że wprowadzi na rynek nowy produkt – platformę Fashion++, która wykorzystując sztuczną inteligencję będzie doradzać użytkownikom jak dobrać garderobę. Z kolei w marcu 2020 uruchomił swój własny serwer czasu. W maju 2020 spółka ogłosiła, że nabyła Giphy za 400 milionów dolarów. Usługa została zintegrowana z Instagramem. Jednak w sierpniu 2021 brytyjski Competition and Markets Authority stwierdził, że spółka być może będzie musiała sprzedać Giphy, po tym, jak dochodzenie wykazało, że umowa między tymi dwoma przedsiębiorstwami zaszkodziłaby konkurencji na rynku reklamy. W 2021 roku firma wydała grę Horizon Worlds. Zmiana nazwy siedziby Facebooka W październiku 2021 media poinformowały, że przedsiębiorstwo planuje zmienić nazwę, aby „odzwierciedlić skupienie się na budowaniu metawersum”. 28 października ogłoszono oficjalnie, że nowa nazwa spółki to Meta, prezentując jednocześnie nowe logo i identyfikację wizualną w ramach rebrandingu. Udziałowcy Do marca 2018 Facebook wypuścił 2 405 931 900 akcji klasy A i 497 529 450 akcji klasy B. Ich najwięksi właściciele: Przypisy Spółki notowane na NASDAQ Amerykańskie przedsiębiorstwa informatyczne Przedsiębiorstwa z siedzibą w Menlo Park (Kalifornia)

4951

https://pl.wikipedia.org/wiki/Powstanie%20styczniowe

Powstanie styczniowe

Powstanie styczniowe – polskie powstanie przeciwko Imperium Rosyjskiemu, ogłoszone Manifestem 22 stycznia wydanym w Warszawie przez Tymczasowy Rząd Narodowy. Wybuchło 22 stycznia 1863 w Królestwie Polskim i 1 lutego 1863 na Litwie, trwało do jesieni 1864, zasięgiem objęło ziemie zaboru rosyjskiego, tj. Królestwo Polskie i ziemie zabrane, zyskując także szerokie poparcie wśród ludności litewskiej i częściowe pośród białoruskiej. Było największym i najdłużej trwającym polskim powstaniem narodowym, spotkało się z poparciem międzynarodowej opinii publicznej. Miało charakter wojny partyzanckiej, w której stoczono ok. 1200 bitew i potyczek. Przez oddziały powstania styczniowego przewinęło się około 200 tys. osób, zarówno z rodzin szlacheckich, jak też w mniejszym stopniu z chłopstwa i mieszczaństwa. Na Litwie właściwej, Żmudzi i zachodniej Białorusi zryw przybrał charakter masowy, angażując nie tylko Polaków, lecz również Litwinów i część Białorusinów. Natomiast na pozostałych terenach ziem zabranych (Inflanty polskie, wschodnia Białoruś, Ukraina) powstanie zostało obojętnie lub wrogo przyjęte przez ludność łotewską, białoruską i ukraińską. Mimo początkowych sukcesów zakończyło się przegraną powstańców, z których ok. 10-20 tysięcy poległo w walkach, blisko 1 tys. stracono, ok. 38 tys. skazano na katorgę lub zesłanie na Syberię, a ok. 10 tys. wyemigrowało. Wojska rosyjskie pacyfikowały powstanie z dużą determinacją i okrucieństwem. Miejscowości, które udzieliły schronienia powstańcom, były palone, zdarzały się również przypadki rzezi ludności cywilnej. Niszczono dobra kultury, np. spalono archiwum Ordynacji Zamojskiej w Zwierzyńcu. Wilno zostało spacyfikowane przez oddziały Murawjowa Wieszatiela, na Litwie zginęło 10 tys. szlachty polskiej na ogólną liczbę 40 tys.. Po upadku powstania Kraj i Litwa pogrążyły się w żałobie narodowej. W roku 1867 zniesiono autonomię Królestwa Polskiego, jego nazwę i budżet, w 1868 wprowadzono nakaz prowadzenia ksiąg parafialnych w języku rosyjskim, a w 1869 zlikwidowano Szkołę Główną Warszawską. W latach 1869–1870 setkom miast wspierających powstanie odebrano prawa miejskie, doprowadzając je tym samym do upadku. W roku 1874 zniesiono urząd namiestnika, a w 1886 zlikwidowano Bank Polski. Skasowano klasztory katolickie w Królestwie, skonfiskowano ok. 1600 majątków ziemskich i rozpoczęto intensywną rusyfikację ziem polskich. Pomimo klęski militarnej powstanie styczniowe osiągnęło część celów politycznych, zwłaszcza długofalowych, jakie stawiali sobie jego organizatorzy. Przyczyniło się między innymi do zahamowania reprezentowanej przez hrabiego Aleksandra Wielopolskiego polityki ugody wobec rosyjskiego zaborcy, popieranej przez część elit Królestwa. W wyniku represji i tłumienia powstania polityka ugodowców straciła uznanie wśród ogółu społeczeństwa. Pamięć o powstaniu ożywiała w kolejnych dziesięcioleciach nastroje patriotyczne, co przyczyniło się do odzyskania niepodległości pół wieku później. Powstanie przyczyniło się do korzystniejszego niż w dwóch pozostałych zaborach i w etnicznej Rosji uwłaszczenia chłopów, zarówno w Królestwie, jak i na ziemiach zabranych. Konsekwencją był w końcowych trzech dekadach XIX wieku gwałtowny skok demograficzny, niemniej potężny wzrost produkcji przemysłowej, wzrost urbanizacji, podniesienie się stopy życiowej. Tym gospodarczym procesom towarzyszył bujny rozwój czasopiśmiennictwa, literatury pięknej, teatru, malarstwa. Co zaś szczególnie ważne: na przekór rusyfikacyjnej polityce Hurki i Apuchtina na wsi zaczęło się szerzyć czytelnictwo polskie. U podłoża procesów tych leżały różne przyczyny; wszystkie razem świadczyły o jednym: o wyjątkowo szybkim postępie Królestwa na drodze kapitalistycznego rozwoju. Zaś podstawową przesłanką tego rozwoju był radykalny charakter reformy uwłaszczeniowej ogłoszonej w 1864 roku. Po upadku powstania znaczna część patriotów, w tym uczestników powstania (por. Bolesław Prus, Hipolit Wawelberg), zwróciła się ku pracy organicznej, zaś pamięć o powstańcach stała się ważnym motywem w literaturze (np. Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa, Stefan Żeromski) i malarstwie (min. Artur Grottger, Jan Matejko, Maksymilian Gierymski) oraz motywacją dla nowego pokolenia działaczy niepodległościowych (np. skupionych wokół Józefa Piłsudskiego). Geneza powstania Sytuacja na terenach dawnej Rzeczypospolitej przed Powstaniem Styczniowym Od upadku powstania listopadowego na terenach Królestwa Polskiego przeprowadzano przymusowy pobór do armii rosyjskiej. Początkowo rekruci musieli odsłużyć 25 lat, od 1855 r. służbę skrócono do 15 lat. Na terenie Królestwa Polskiego pobór odbywał się regularnie w latach 1832–1855, natomiast od zakończenia wojny krymskiej do 1862 włącznie nie był przeprowadzany. Spośród około 200 tysięcy rekrutów z Królestwa Polskiego wcielonych do wojska rosyjskiego przed 1855 rokiem, po służbie do kraju powróciło zaledwie 23 tysiące. Tak więc około 180 tysięcy było bezpowrotną stratą demograficzną Królestwa. Było to spowodowane stratami wojennymi, a przede wszystkim fatalnymi warunkami bytowymi panującymi w armii rosyjskiej, które sprzyjały rozwojowi chorób i powodowały bardzo wysoką śmiertelność żołnierzy. Ilustracją tego stanu rzeczy może być los rekrutów z powiatu piotrkowskiego. W latach 1833-1856 do wojska wcielono tam około 11 tysięcy osób, a do kraju wróciło 498 z nich, przeważnie schorowanych lub okaleczonych. Powyższe liczby nie obejmują Polaków z Ziem Zabranych, również powoływanych do armii rosyjskiej. Po powstaniu listopadowym pobór dotyczył tam zwłaszcza szlachty zagrodowej z Litwy i Rusi, którą władze carskie masowo pozbawiały wówczas praw szlacheckich. Organizacje spiskowe Przegrana Rosji w wojnie krymskiej (1853–1856) odsłoniła jej wewnętrzną słabość. Skłoniło to nowego cara Aleksandra II do przeprowadzenia reform ustrojowych, mających na celu modernizację państwa, które poniosło klęskę militarną w starciu z koalicją państw zachodnich. Pomimo publicznej deklaracji Aleksandra II wobec polskiej arystokracji Panowie, żadnych marzeń, Polacy odczytali dążenia reformatorskie nowego cara jako objaw słabości rosyjskiego samodzierżawia i rozpoczęli przygotowania do wybuchu nowego powstania. Pierwsze polskie organizacje spiskowe powstawały na terenie prowincji zabranych już od początku 1856. Na Uniwersytecie Kijowskim utworzono tzw. „Ogół”, z którego wyłonił się bardziej zakonspirowany Związek Trojnicki. Związek szukał kontaktów z młodzieżą na terenach wszystkich trzech zaborów i opowiadał się za powstaniem. Drugim ośrodkiem, w którym rozwinęły się polskie organizacje konspiracyjne, był Petersburg. Najważniejszą komórkę konspiracyjną powołali tam oficerowie studiujący w Akademii Sztabu Generalnego. Liczące 145 członków Koło Oficerów Polskich w Petersburgu założył Zygmunt Sierakowski. Po jego odejściu kierownictwo przejął Jarosław Dąbrowski. W roku 1857 powstała w Warszawie Akademia Medyko-Chirurgiczna i od razu wśród studentów zaczęły tworzyć się konspiracyjne kółka młodzieżowe. Kółka takie powstały też w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych. W maju 1858 do Warszawy przybył z Kijowa Narcyz Jankowski, który założył w środowisku akademickim kilka tajnych kółek, a następnie zaczął je integrować i prowadzić potajemne szkolenia wojskowe. W 1859 zebrała się kapituła organizacji Czerwonych, przygotowując plany wybuchu powstania. W 1861 dzięki staraniom Ludwika Mierosławskiego założono w Genui Polską Szkołę Wojskową, przeniesioną później do Cuneo, a jej przeszło 200 słuchaczy miało stanowić kadry powstania. Manifestacje patriotyczne i żałoba narodowa 18 marca 1859 roku warszawskie nabożeństwo za dusze Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego i Zygmunta Krasińskiego otwierało serię demonstracji patriotycznych. 11 czerwca 1860 w Warszawie odbyła się pierwsza od 30 lat wielka manifestacja patriotyczna zorganizowana w związku z pogrzebem wdowy po bohaterze powstania listopadowego generale Józefie Longinie Sowińskim. W październiku 1860 w czasie warszawskiego zjazdu monarchów przeszkodzono iluminacjom i balom towarzyszącym konferencji, a na przedstawieniu galowym w Teatrze Wielkim fotele oblano cuchnącym płynem. Akcją tą kierował Franciszek Godlewski. 29 listopada 1860, w rocznicę Nocy Listopadowej zorganizowano kolejną wielką manifestację i odśpiewano pieśń skomponowaną niegdyś przez Alojzego Felińskiego na cześć cara Aleksandra I, zmieniając jej refren na: Ojczyznę wolną racz nam wrócić, Panie. Irytującą władze rosyjskie pieśń śpiewano następnie przy okazji wszystkich manifestacji. Wobec nasilających się wystąpień ludności Warszawy, car Aleksander II zdecydowany był zastosować najsurowsze represje i w wypadku większych demonstracji ulicznych miasto miało zostać zbombardowane z Cytadeli. 25 lutego 1861 wojsko rosyjskie rozpędziło demonstrację przeprowadzoną w 30. rocznicę bitwy o Olszynkę Grochowską. 27 lutego na Krakowskim Przedmieściu od salwy rosyjskiej padło pięciu manifestantów. Wydarzenia te skłoniły obradujące na Zamku Królewskim Towarzystwo Rolnicze do przyjęcia uchwały o uwłaszczeniu chłopów, a zbulwersowane mieszczaństwo warszawskie utworzyło Delegację Miejską, pod przewodnictwem bankiera Leopolda Kronenberga, która złożyła adres do cara, w którym domagano się poszanowania wolności obywateli Królestwa Polskiego. 2 marca pogrzeb pięciu poległych na Cmentarzu Powązkowskim przeistoczył się w wielką manifestację solidarności wszystkich stanów Królestwa. Wydarzenia w Warszawie odbiły się szerokim echem na prowincji. W wielu miastach ludność przepędziła skorumpowanych urzędników, na co władze nie zawsze mogły reagować, gdyż wojska ściągnięte zostały z prowincji do Warszawy. Organizowano demonstracje i nabożeństwa żałobne za pomordowanych. Chłopi zaprzestali odrabiania pańszczyzny. 27 marca, dzięki protekcji prokuratora generalnego neofity Juliusza Enocha, margrabia Aleksander Wielopolski został mianowany dyrektorem głównym prezydującym w Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Zdecydowany był rozwiązać Towarzystwo Rolnicze i Delegację Miejską oraz podjąć represje wobec konspiracji narodowej przy jednoczesnym równouprawnieniu ludności żydowskiej. W nocy z 7 na 8 kwietnia przedłożył do podpisu namiestnikowi gen. Michaiłowi Gorczakowowi opracowaną przez siebie „ustawę o zbiegowiskach”, dopuszczającą użycie siły zbrojnej wobec ludności cywilnej. 8 kwietnia na Placu Zamkowym Rosjanie, stosując nowe przepisy, nieogłoszone wcześniej publicznie, ostrzelali bezbronny tłum, który zbiegł się na odgłos werbli, który zgodnie z nowym prawem miał stanowić wezwanie do rozejścia się. Zginęło 100 osób, a kilkaset zostało rannych. Pod koniec maja 1861 zmarł na apopleksję namiestnik Królestwa Polskiego gen. Michaił Gorczakow; jego następcą został Nikołaj Suchozanet, który wprowadził jeszcze większe represje. Można było zostać aresztowanym nawet za noszenie stroju narodowego lub śpiewanie pieśni patriotycznych. Dla pacyfikacji nastrojów car Aleksander II zmuszony był poczynić pewne ustępstwa. 18 czerwca ogłoszono 4 ukazy carskie datowane na 5 czerwca. Reaktywowano Radę Stanu, powoływano pochodzące z wyborów rady miejskie w 28 miastach, powiatowe w każdym z 39 powiatów, tworzono rady gubernialne składające się z członków delegowanych przez rady powiatowe. Przejściowe złagodzenie przez władze represji na okres wyborów przyniosło zwiększenie fali demonstracji patriotycznych. Organizowano je w wielu miejscowościach Królestwa, Litwy i Rusi. odbyła się wielotysięczna manifestacja w Kownie. wojsko rosyjskie siłą rozproszyło demonstrację na przedmieściach Wilna na Pohulance, było wielu rannych (masakra w Wilnie 1861). Po demonstracji wileńskiej generał-gubernator wileński ogłosił stan wojenny w guberniach: wileńskiej, grodzieńskiej i kowieńskiej. 26 sierpnia ma miejsce demonstracja patriotyczna w Grodnie, w ostatniej chwili uniknięto przelewu krwi. 23 września rozpoczęły się w Królestwie Polskim wybory samorządowe. 10 października, w 448 rocznicę podpisania unii horodelskiej, zorganizowano demonstrację w Horodle, w której wzięły udział tłumy zgromadzone na obu brzegach Bugu. W tym samym dniu z udziałem wielu tysięcy ludzi odbył się w Warszawie demonstracyjny pogrzeb arcybiskupa warszawskiego Antoniego Melchiora Fijałkowskiego, który był zwolennikiem ruchu patriotycznego. W kondukcie niesiono herby Polski i Litwy oraz okryte krepą insygnia królewskie: berło i dwie korony. Cesarz Aleksander II wysłał 11 października telegram do namiestnika Lamberta: jeżeli wybory w Warszawie ukończone, nie zwlekając ogłosić stan wojenny. Po serii krwawo stłumionych manifestacji patriotycznych w roku 1861, Kościół katolicki ogłosił żałobę narodową. Stan wojenny w Królestwie Polskim W celu spacyfikowania Królestwa Polskiego nowy rosyjski namiestnik gen. Karol hr. Lambert 14 października 1861 wprowadził stan wojenny. 15 października mimo zakazów, warszawiacy wzięli udział w obchodach rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki, co skończyło się rozbiciem manifestacji przez wojsko rosyjskie i porywaniem ludzi z kościołów. Wojska rosyjskie dowodzone przez wojskowego generał-gubernatora warszawskiego Aleksandra Daniłowicza Gerstenzweiga dokonały pacyfikacji ludności cywilnej zebranej w katedrze św. Jana. Na znak protestu przeciwko aresztowaniu 1878 wiernych w katedrze warszawskiej, do której wtargnęło wojsko, administratorzy diecezji nakazali zamknięcie wszystkich kościołów i kaplic w Warszawie. 17 października 1861 Apollo Korzeniowski zawiązał Komitet Miejski, który zajął się przygotowaniem wybuchu powstania. Hrabia Lambert ugiął się przed tym oporem i uwolnił większość zatrzymanych. Po kilku dniach Lambert podał się do dymisji, a nowym namiestnikiem został gen. Aleksandr Lüders. Organizacja Narodowa czerwonych W latach 1861–1862 w Królestwie Polskim Polacy coraz bardziej domagali się reform agrarnych, demokratyzacji władzy i niezawisłości państwa od Rosji. W tej sytuacji radykalne ugrupowanie patriotyczne, zwane czerwonymi, opowiadało się za podjęciem otwartej walki i przystąpiło do przygotowywania powstania. W końcu 1862 r. konspiracja czerwonych obejmowała ok. 20–25 tys. członków i planowała przeprowadzenie insurekcji wiosną 1863 roku. Spiskiem kierował Komitet Centralny Narodowy, pod przewodnictwem gen. Jarosława Dąbrowskiego. Na ziemiach Rzeczypospolitej Komitet Centralny Narodowy powołał w lipcu 1862 roku Organizację Narodową, obejmującą zabory: rosyjski, pruski i austriacki, której zadaniami były przygotowanie powstania i odbudowa niepodległego państwa polskiego w granicach z 1771 roku. Organizacja Narodowa w Królestwie Polskim liczyła w końcu listopada 1862 roku 20 tysięcy członków zaprzysiężonych, w samej Warszawie 8 tysięcy. Przywrócono podział administracyjny Królestwa Polskiego sprzed 1845 roku na osiem województw: augustowskie, kaliskie, krakowskie, lubelskie, mazowieckie, płockie, podlaskie, sandomierskie. Na czele województw stali naczelnicy wojewódzcy, na czele powiatów naczelnicy powiatowi, okręgiem zarządzał okręgowy. Byli także naczelnicy miast. Kadry konspiracyjne podzielono na dziesiątki i setki jako zalążek przyszłej armii narodowej. 18 października 1862 roku Komitet Centralny Narodowy wydał dekret o podatku narodowym, którego pobór przeznaczony został na zakup broni. Do 22 stycznia 1863 roku wpłynęło z tego źródła 75 tysięcy rubli. Z upoważnienia KCN Józef Ćwierczakiewicz utworzył Komisję Zagraniczną dla spraw uzbrojenia. Zadatkował w Londynie 8 tysięcy karabinów, Marian Langiewicz zamówił w Genui 5 tysięcy sztuk tańszej broni starego typu. W grudniu 1862 roku w Paryżu agent prowokator rosyjski Julian Bałaszewicz naprowadził policję francuską na przebywających tam polskich agentów zakupu broni. Wskutek aresztowania zakup i przesyłka broni do kraju uległy opóźnieniu o kilka tygodni. W ostatnich dniach 1862 francuska policja polityczna działając w porozumieniu z Andriejem von Budbergiem aresztowała w 1862 powracających z Londynu emisariuszy Komitetu Centralnego Narodowego. Francuzi przekazali Budbergowi dokładny wykaz osób i objętych konspiracją pułków nad Wisłą oraz opis dróg przerzutów broni zza granicy. Do spisku przystąpili duchowni rzymskokatoliccy. W grudniu 1862 roku utworzono w Komitecie Centralnym Narodowym Komisję Interesów Duchownych i Opieki nad Ludem. Organizacja białych Odrębnie rozwijała się ogólnokrajowa niepodległościowa konspiracja białych, grupująca ziemiaństwo, arystokrację i bogate warstwy mieszczaństwa. Biali byli zwolennikami pracy organicznej, wymuszania na państwach zaborczych koncesji i praw autonomii, krzewienia oświaty, rozbudzania świadomości narodowej, walkę zbrojną o niepodległość odkładali na czas sprzyjający. Korzystając ze współpracy korespondentów i mężów zaufania Towarzystwa Rolniczego utworzyli oni sieć swych placówek w całym Królestwie Polskim, a także na Litwie i Ukrainie. Władze białych pochodziły z wyborów, przeprowadzanych w województwach, powiatach i okręgach. Na czele organizacji stała Dyrekcja Wiejska, która utworzyła stanowiska mianowanych przez siebie komisarzy wojewódzkich, do zadań których należało nadzorowanie działalności członków organizacji białych w terenie. Najwyższą władzą białych był zjazd wojewódzki mężów zaufania. Organizacja Narodowa na Litwie i Rusi Pozostający w kontakcie z KCN Komitet Prowincjonalny Litewski wydał w 1862 instrukcje, które dzieliły Litwę i Białoruś na województwa: kowieńskie, inflanckie, witebskie, wileńskie, grodzieńskie, mińskie, mohylewskie i poleskie, te zaś dzieliły się na powiaty, okręgi, parafie i gminy. Mianował też naczelników powiatowych i gminnych. Konspiratorzy podzieleni byli na dziesiątki i setki. W końcu 1862 roku organizacja litewska liczyła 3 tys. członków zaprzysiężonych. 22 sierpnia 1862 na wezwanie KCN powstał Komitet Prowincjonalny Rusi, który stanął na czele organizacji czerwonych na Rusi. Ruś podzielona została na 3 małe prowincje: Ukrainę, Wołyń i Podole, te na 36 powiatów, a powiaty na okręgi. Powołano Zarząd Ukrainy, Zarząd Podola i Zarząd Wołynia. Represje polityczne W kwietniu 1862 roku kapitan Aleksandrow, kierownik stacji telegrafu wojskowego w Warszawie odebrał depeszę od cara, w której władca w rocznicę kwietniowej masakry zalecał użycie przeciwko demonstrantom broni siecznej, a w razie potrzeby kartaczy. Aleksandrow zmienił treść telegramu tak, że zalecał postępować łagodnie. Oddany został pod sąd polowy, który skazał go na rozstrzelanie, car wyrok zamienił na dożywotnią katorgę. W maju 1862 dowództwo rosyjskie wpadło na trop rosyjskiej organizacji rewolucyjnej w Warszawie. Jeden z jej członków kapitan Andrij Potebnia 27 czerwca 1862 roku dokonał zamachu, ciężko raniąc namiestnika Lüdersa w Ogrodzie Saskim. 3 lipca Ludwik Jaroszyński ranił wielkiego księcia Konstantego Mikołajewicza. 7 i 15 sierpnia Ludwik Ryll i Józef Rzońca podjęli nieudane próby dokonania zamachu na Aleksandra Wielopolskiego. 3 stycznia 1863 Komitet Centralny Narodowy w składzie: Oskar Awejde, Józef Kajetan Janowski, Jan Maykowski, ks. Karol Mikoszewski, Zygmunt Padlewski pod wpływem Stefana Bobrowskiego podjął decyzję o wybuchu powstania z chwilą ogłoszenia branki. Ograniczenia obowiązywania stanu wojennego 8 września 1862 roku namiestnik rosyjski w Królestwie Polskim wielki książę Konstanty Mikołajewicz Romanow zniósł stan wojenny w powiatach guberni radomskiej z wyjątkiem Radomia i Kielc, 10 października 1862 roku zniósł stan wojenny w guberniach lubelskiej i augustowskiej z wyłączeniem Lublina, Siedlec i Suwałk, 16 grudnia 1862 roku zniósł stan wojenny w guberniach warszawskiej i płockiej z wyłączeniem Warszawy, Kalisza i Płocka, powiatów: lipnowskiego, piotrkowskiego oraz miejscowości na trasie Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej i Kolei Warszawsko-Bydgoskiej. Branka Władze rosyjskie w Królestwie Polskim zdecydowały się na zbrojną rozprawę z narastającym ruchem niepodległościowym już po ustępstwach wobec samorządnej milicji studenckiej konstabli w 1861 roku. W następnych tygodniach rozpoczęto wyładowywanie w Warszawie przybyłych koleją z głębi Imperium oddziałów wojsk rosyjskich. Μargrabia Aleksander Wielopolski, jako naczelnik rządu cywilnego Królestwa Polskiego od czerwca 1862 r., był świadom istnienia niepodległościowych ruchów w kraju i upatrując szansę porozumienia się z obozem białych, zrealizował część zgłaszanych żądań polskiego społeczeństwa. Wprowadził mianowicie nową ustawę szkolną, przymusowe oczynszowanie chłopów i równe prawa dla ludności żydowskiej. Z drugiej strony, by sparaliżować działalność organizacji spiskowych, zarządził w połowie stycznia 1863 r. niespodziewany pobór do wojska rosyjskiego (tzw. brankę). Przygotowane zostały w tym celu imienne listy, obejmujące 12 tys. osób, podejrzanych o przynależność do organizacji patriotycznych. Władze pobór z premedytacją skierowały przeciwko szlachcie i mieszczaństwu z pominięciem ludności wiejskiej, co doprowadziło do wybuchu powstania. Przed 22 stycznia 1863 roku Komitet Centralny Narodowy mianował sześciu naczelników wojewódzkich: w województwie krakowskim Apolinarego Kurowskiego, w kaliskim Józefa Grekowicza, w mazowieckim Zygmunta Padlewskiego, w płockim Kazimierza Konrada Błaszczyńskiego, w podlaskim Walentego Lewandowskiego, w sandomierskim Mariana Langiewicza. Zalecał nie rozpoczynać działań wojennych z partiami mniejszymi niż 100 ludzi, nie kierować do włościan żadnych wezwań, zanim oddział nie osiągnie przepisanego stanu. Wszystkie miejscowe struktury konspiracyjne, jak też administrację zaborczą podporządkowano naczelnikom wojewódzkim. Koncepcje wojny partyzanckiej Różne koncepcje walk powstańczych przygotowywane były przez wojskowych przywódców Czerwonych. Jarosław Dąbrowski zakładał na początku zdobycie Twierdzy Modlin w celu przejęcia broni i amunicji oraz zajęcie Warszawy. Komitet Centralny Narodowy z Ludwikiem Mierosławskim przyjął plan zakładający koncentrację sił powstańczych w rejonie Podlasia i w Łomżyńskim i rozwój działań w kierunku wschodnim i północno-wschodnim w celu odcięcia sił rosyjskich w Polsce od Cesarstwa oraz zajęcie największych twierdz (Modlin, Warszawa, Dęblin). Zygmunt Sierakowski zakładał, że siły powstańcze konsolidowałyby się zaczynając od formowania małych oddziałów, by docelowo utworzyć silne kolumny. Cały kraj miał być podzielony na 5 okręgów. Zygmunt Padlewski planował, że w dniu ogłoszenia branki zdobyte zostaną twierdze w Modlinie i Płocku oraz powstaną 3 silne korpusy atakujące w kierunku Litwy i Ukrainy. Bieg wydarzeń zmusił Padlewskiego do przyjęcia planów Sierakowskiego z ograniczeniem działań na terenie Królestwa. Zrezygnowano także ze zdobywania Modlina na rzecz Płocka. Powstanie na wschodnich rubieżach I Rzeczypospolitej miało zaświadczyć o aspiracjach Polaków do odzyskania granic historycznych. W ramach solidarności międzynarodowej, pod hasłem za wolność naszą i waszą zamierzano przerzucić płomień powstania do Wielkiego Księstwa Finlandii, nad Wołgę i na Kaukaz. Przebieg powstania Wybuch powstania {{Galeria | Nazwa=Powstanie styczniowe w malarstwie i rysunku| Plik:Jan Matejko - Polonia 1863 (Poland Enchained) - MNK XII-453 - National Museum Kraków.jpg|Polonia – Rok 1863, obraz Jana Matejki z 1864 | Plik:Polish fighters 1863.JPG|Powstańcy styczniowi | Plik:Zuawi smierci.jpg|„Żuawi śmierci” – rysunek K.  Sariusz Wolski na podstawie fotografii | Plik:Polish scythemen 1863.PNG|Kosynierzy 1863| Plik:Tadeusz Ajdukiewicz Scena z powstania styczniowego 1875.PNG|Scena z powstania styczniowego, obraz T. Ajdukiewicza z 1875 | Plik:Witkiewicz Wounded insurgent.png|Ranny powstaniec, obraz Stanisława Witkiewicza | Plik:Maksymilian Gierymski, Patrol powstańczy.jpg|Patrol powstańczy, obraz Maksymiliana Gierymskiego | }} 16 stycznia 1863 roku Komitet Centralny Narodowy wystąpił jako Tymczasowy Rząd Narodowy i wydał odezwę, w której ogłosił w całym kraju stan wyjątkowy, zalecając samoobronę poborowym i skupienie się narodu wokół władzy narodowej. W każdym województwie ustanowił naczelników wojskowych, którym w czasie powstania miały podlegać wszystkie władze lokalne. Komisarzem wojskowym województwa kaliskiego został Józef Grekowicz, krakowskiego Apolinary Kurowski, mazowieckiego Zygmunt Padlewski, płockiego Kazimierz Konrad Błaszczyński, podlaskiego Walenty Lewandowski, sandomierskiego Marian Langiewicz. 19 stycznia KCN podjął uchwałę o powołaniu Ludwika Mierosławskiego na dyktatora powstania i o przekształceniu się w Tymczasowy Rząd Narodowy. 20 stycznia Tymczasowy Rząd Narodowy powołał swój organ zastępczy, Komisję Wykonawczą Rządu Narodowego w Warszawie, pod kierownictwem naczelnika miasta Stefana Bobrowskiego. Ponieważ władze rosyjskie zarządziły brankę na prowincji na 25 stycznia, wybuch powstania wyznaczony został na noc z 22 na 23 stycznia. Plan działań zbrojnych zakładał opanowanie Płocka, gdzie miał się ujawnić Rząd Narodowy. Członkowie rządu wyjechali 22 stycznia do Kutna, stacji Kolei Warszawsko-Bydgoskiej niedaleko od Płocka. Jednak stan tymczasowy uległ utrwaleniu i powstaniem w początkowym okresie z konieczności kierowała Komisja Wykonawcza w Warszawie. 22 stycznia ogłoszony został manifest Tymczasowego Rządu Narodowego, autorstwa Marii Ilnickiej, wzywający do czynu zbrojnego przeciw Imperium Rosyjskiemu wszystkie narody przedrozbiorowej Rzeczypospolitej „bez różnicy wiary i rodu, pochodzenia i stanu” oraz ogłaszający powszechne uwłaszczenie chłopów i nadanie ziemi bezrolnym, którzy wstąpią w szeregi powstańcze. Wraz z manifestem ogłoszony został dekret uwłaszczeniowy, a kierowana przez Stefana Bobrowskiego Komisja Wykonawcza podjęła działania wdrożenia go w życie przez dowódców oddziałów powstańczych i wprowadziła zakaz utrudniania przeprowadzenia uwłaszczenia pod groźbą kary śmierci. W styczniu 1863 w Królestwie Polskim stacjonowała 100-tysięczna armia rosyjska. Pod rozkazami jej dowódcy gen. Eduarda Andriejewicza Ramsaya pozostawało 5 dywizji piechoty, w tym gwardyjska, 1 dywizja jazdy, sześć brygad artylerii (176 dział), 9 pułków kozackich i oddziały pomocnicze. Planowane przez czerwonych na wiosnę powstanie zostało więc znacznie przyspieszone, nie było jeszcze należycie przygotowane, powstańcom brakowało broni i amunicji, kierownictwo powstania było niejednolite i skłócone. W reakcji na wybuch powstania wielki książę Konstanty Mikołajewicz Romanow przywrócił stan wojenny, zawieszony w drugiej połowie 1862 roku, reaktywował naczelników wojennych, uprawnionych do powoływania sądów wojenno-polowych, działających w trybie „skróconym”, zatwierdzających wydawane przez nie wyroki śmierci. Wydał rozkaz koncentracji mniejszych garnizonów rosyjskich, tak by załoga żadnego nie była mniejsza niż 2 bataliony piechoty. Zamierzano w ten sposób uniknąć dalszych ataków na zbyt słabe posterunki rosyjskie, by później móc sformować kolumny ruchome, które miały przejść do działań ofensywnych przeciwko powstańcom. Wieść o wybuchu powstania hrabia Aleksander Wielopolski skwitował słowami: wrzód pękł. Był przekonany, że powstanie uda się stłumić w ciągu kilku tygodni i można będzie powrócić do dzieła reform. W czasie tej operacji wojska rosyjskie opuściły 14 miast powiatowych (na 39). Powstańcom udało się skutecznie zakłócić łączność. Dopiero 1 lutego przywrócono komunikację na linii Kolei Warszawsko-Petersburskiej. W pierwszych dniach powstania powstańcy uderzyli na rosyjskie garnizony w województwach: mazowieckim, podlaskim, augustowskim, płockim, lubelskim i sandomierskim. Wystąpienia powstańcze 21–25 stycznia miały miejsca m.in. w Małkini, Stelmachowie, Sokołowie, Łukowie, Białej Podlaskiej, Kodniu, Łomazach, Hrubieszowie, Kraśniku, Szydłowcu, Suchedniowie, Bodzentynie. Jednak większość ataków, m.in. z powodu słabego uzbrojenia, została odparta, a powstańcy zaczęli organizować obozy, w których szkolono ochotników. W Węgrowie Jan Matliński i Władysław Jabłonowski zebrali 3500 żołnierzy, w Siemiatyczach Władysław Cichorski zgromadził 3 tys. ludzi, obóz Apolinarego Kurowskiego w Ojcowie liczył 2,5 tys. żołnierzy, w Wąchocku Marian Langiewicz zebrał 1,4 tys. żołnierzy, w Janowie Roman Rogiński zgromadził 1 tys. ludzi. Od kilkuset do tysiąca ludzi liczył oddział Józefa Konstantego Ramotowskiego „Wawra” działający w północno-wschodniej Polsce (Łomża – Augustów). Józef Oxiński w Uniejowie dysponował 250 żołnierzami, podobne liczebnie oddziały mieli Władysław Kononowicz, Władysław Stroynowski, Józef Sawicki, Kazimierz Mielęcki, Antoni Zdanowicz. Działania wojenne Po serii starć na początku powstania wojskom powstańczym udało się opanować szosę brzeską i linię kolei petersburskiej, przerywając tym samym łączność Królestwa Polskiego z Imperium Rosyjskim. Tymczasowy Rząd Narodowy początkowo przewidywał, iż wodzem powstania zostanie operujący w województwie płockim Zygmunt Padlewski, jednak jego niepowodzenia spowodowały, że dyktatorem powstania mianowano przebywającego w Paryżu Ludwika Mierosławskiego (26 stycznia). W tym czasie ukazywały się powstańcze pisma „Strażnica” i Wiadomości z Pola Bitwy. W instrukcjach dla powstańczych oddziałów zalecano, by unikać walk z większymi jednostkami nieprzyjaciela, nakazywano utrudnianie komunikacji oraz odbijanie jeńców i rekrutów. Bobrowski, w celu rozszerzenia zasięgu powstania, ogłosił odezwy Do braci Litwinów i Do braci Rusinów, w których wzywał do powszechnej insurekcji. Na Wołyniu operował oddział kawalerii Edmunda Różyckiego, skutecznie nękając podjazdami tamtejszy korpus rosyjski. Powstanie uzyskało trwały punkt oparcia na żytomierszczyznie. Chcąc rozszerzyć powstanie za Bug oddziały powstańcze Romana Rogińskiego, Pawła Lewandowskiego, Władysława Cichorskiego i Jana Matlińskiego przeprowadziły koncentrację w Siemiatyczach, skąd jednak zostały wyparte 7 lutego po ataku kilku kolumn rosyjskich na miasto. 17 lutego Mierosławski przekroczył granicę zaboru rosyjskiego, jednak po dwóch przegranych bitwach pod Krzywosądzem 19 lutego i pod Nową Wsią 21 lutego wrócił do Paryża. Ponownie wrócił do Polski po dwóch tygodniach, lecz nie utrzymał już stanowiska dyktatora powstania. Zgrupowanie Mariana Langiewicza, połączone z partią Antoniego Jeziorańskiego wyrwało się 24 lutego 1863 roku z okrążenia przez 3 kolumny wojsk rosyjskich w czasie bitwy pod Małogoszczem. Langiewicz zbliżył się ku granicy galicyjskiej, skąd spodziewał się nadejścia posiłków. 4 marca odparł Rosjan w bitwie pod Pieskową Skałą, a 5 marca z powodzeniem zaatakował ich pod Skałą. 6 marca przybył do Goszczy, 16 km od Krakowa. Po akcesie białych do powstania, 11 marca Langiewicz ogłosił swoją dyktaturę, co uznał Komitet Centralny Narodowy. Zachowując dla siebie naczelne kierownictwo spraw wojskowych powstania, dyktator powierzył zarząd spraw cywilnych umocowanemu przez siebie Rządowi Narodowemu Cywilnemu, który miał działać pod jego kontrolą zwierzchnią. 12 marca ogłosił dekret, którego artykuł 8. rozwiązywał wszelkie dotychczas istniejące władze cywilne i wojskowe krajowe jakiegokolwiek pochodzenia. Tego samego dnia rozwiązała się Dyrekcja Wiejska białych przekazując swoją władzę Rządowi Narodowemu Cywilnemu, oddając mu do dyspozycji naczelników wojewódzkich organizacji białej. Tymczasowy Rząd Narodowy wbrew zamierzeniom białych nie rozwiązał się. Odezwę Langiewicza ogłoszono w Warszawie wraz z komentarzem, że Tymczasowy Rząd Narodowy dotychczasową swoją władzę składa w jego ręce i wzywa cały naród do posłuszeństwa dyktatorowi... W części kraju zajętej przez nieprzyjaciela z upoważnienia dyktatora rozkazy i rozporządzenia wydawać będzie Komisja Wykonawcza. Członkami tajnej Komisji Wykonawczej mieli zostać dotychczasowi członkowie Tymczasowego Rządu Narodowego. Siły Langiewicza liczyły wówczas ok. 3 tys. powstańców, ku którym skierował się główny napór wojsk rosyjskich. 17 marca powstańcy pobili Rosjan w bitwie pod Chrobrzem, 18 marca Langiewicz stoczył krwawą bitwę pod Grochowiskami, gdzie utrzymał swoje pozycje. 19 marca po przekroczeniu granicy z Galicją został przez Austriaków aresztowany. Dyktatury Langiewicza nie uznawał czerwony generał Ludwik Mierosławski, który stworzył ze skupionych wokół siebie doradców coś w rodzaju gabinetu dyktatury styczniowej. Po aresztowaniu Langiewicza, w ogólnym zamęcie François de Rochebrune ogłosił się z poparciem stronników Mierosławskiego samozwańczym głównodowodzącym armii powstania w Polsce. 21 marca Langiewicz przekazał z aresztu w Tarnowie rozkaz dzienny z oświadczeniem, że nie zrzeka się swej władzy, a do chwili uwolnienia przekazuje ją Tymczasowemu Rządowi Narodowemu. Tego samego dnia przebywający w Krakowie Stefan Bobrowski wydał odezwę głoszącą, że w związku z upadkiem dyktatury Langiewicza władzę naczelną narodową z powrotem obejmuje Tymczasowy Rząd Narodowy i jest jedyną prawnie ukonstytuowaną władzą krajową oraz przywrócił rozwiązaną przez Langiewicza czerwoną Radę Naczelną Galicyjską. Dotychczasowy Dyrektor Wydziału Wojny gen. Józef Wysocki został naczelnikiem sił zbrojnych województwa lubelskiego i ziem ruskich. 26 marca nowym zwierzchnikiem tego wydziału został mianowany gen. Ignacy Marceli Kruszewski, a jego szefem sztabu Władysław Bentkowski. Po kilku tygodniach – w marcu – do powstania przyłączyli się „biali”, przejmując zresztą w krótkim czasie kierownictwo powstania. Stało się to po śmierci przywódców „czerwonych” Stefana Bobrowskiego (w pojedynku) i Zygmunta Padlewskiego, rozstrzelanego przez Rosjan. Naczelne dowództwo wojsk powstańczych sprawowali kolejno: gen. Ludwik Mierosławski, gen. Marian Langiewicz i Romuald Traugutt. Ogromna większość polskich urzędników administracji Królestwa Polskiego wykonywała potajemnie rozkazy Rządu Narodowego. 9 czerwca 1863 w biały dzień, polski personel Banku Polskiego na placu Bankowym w Warszawie przekazał powstańcom, dowodzonym przez Aleksandra Waszkowskiego depozyty Kasy Głównej Królestwa w wysokości 3,6 miliona złotych, 500 tysięcy rubli i wielu listów zastawnych. 19 września 1863 dokonano nieudanego zamachu, na namiestnika Królestwa Polskiego gen. Fiodora Berga z inspiracji członka Rządu Narodowego i naczelnika wojskowego miasta stołecznego Warszawy Ignacego Chmieleńskiego. Władze i administracja Centralny Komitet Narodowy, a następnie Tymczasowy Rząd Narodowy i Rząd Narodowy powoływały dyktatorów powstania. Pierwszym był Ludwik Mierosławski (od 17 lutego do 11 marca 1863), drugim – Marian Langiewicz (od 11 marca do 18 marca 1863). Nieformalnym, ostatnim dyktatorem był Romuald Traugutt (od 17 października 1863 do 10 kwietnia 1864). Władze powstańcze uznały, że powstało „tajemne” państwo polskie w granicach Rzeczypospolitej sprzed rozbiorów. 28 marca 1863 roku Tymczasowy Rząd Narodowy ogłosił opracowany wcześniej Regulamin władz administracyjnych w byłym Królestwie Kongresowym. Akt ten przywracał (z małymi zmianami) podział administracyjno-terytorialny Królestwa Polskiego z 1816 roku na 8 województw i 39 powiatów. Na czele zarządu cywilnego województwa postawiono mianowanych przez Rząd Narodowy naczelników cywilnych. Do ich kompetencji należało: wykonywanie aktów rządowych, ściąganie podatków w województwie, administracja miast, czuwanie nad opinią publiczną, opieka nad rodzinami powstańców, utworzenie i utrzymywanie poczty obywatelskiej, przygotowanie i dostarczanie prowiantu i zaopatrzenia dla walczących oddziałów. Naczelnicy cywilni województwa mianowali naczelników powiatowych, wykonujących ich rozkazy. Do ich obowiązków należało prowadzenie list osób opodatkowanych podatkiem narodowym, kontrola skarbowa, prowadzenie spisu gmin, w których ogłoszono uwłaszczenie, dystrybucja dostaw wojennych, prowadzenie list osób wrogo nastawionych do powstania, utworzenie i utrzymywanie stałej komunikacji powstańczej w powiecie. W każdym powiecie tworzono Komitet Pomocniczy do spraw skarbu i dostaw dla wojska, na którego czele stał naczelnik powiatowy, z którego inicjatywy powoływano też Komitet Niewiast Polskich, sprawujący opiekę nad rodzinami powstańców. Powołano naczelników miast, stojących na czele zarządu miejskiego, mianowanych przez naczelników cywilnych województw, a pozostających pod rozkazami naczelników powiatów (z wyjątkiem stolicy). W celu sprawowania kontroli nad wszystkimi organami władz w województwach powołano komisarzy rządowych. 22 czerwca 1863 Rząd Narodowy określił kompetencje komisarzy wojskowych. Do ich kompetencji należało rozstrzyganie sporów pomiędzy organami władz wojskowych i cywilnych. Sprawy wojskowe pozostawiono wyłącznie naczelnikom wojennym. Dekret z 23 czerwca głosił, że władza wojskowa względem cywilnej jest wzywająca, a nie rozkazująca. Pośrednikami pomiędzy tymi władzami mieli być organizatorzy wojskowi w województwach, powiatach i okręgach. 2 czerwca 1863 Rząd Narodowy (czerwonych prawników) powołał w każdym powiecie i w Warszawie trybunały rewolucyjne, do sądzenia spraw politycznych. Wojskowi pozostający w służbie czynnej podlegali jednak tylko sądom wojennym. Rząd Narodowy (wrześniowy) dekretem z 14 października 1863 roku zniósł urzędy wojewódzkich komisarzy rządowych, naczelników cywilnych i organizatorów wojskowych, powołując urząd komisarza pełnomocnego o nieograniczonej władzy cywilnej. Naczelnikom powiatowym podporządkowano wojskowych organizatorów powiatowych. 15 grudnia 1863 roku Rząd Narodowy (Romualda Traugutta) wydał dekret reorganizujący wojska narodowe. Zlikwidował podział terytorialny wojsk powstańczych na województwa i oddziały oraz naczelników wojskowych województw. Wprowadził podział armii powstańczej na cztery korpusy (I, II, III i IV) dzielące się na dwie lub trzy dywizje (noszące nazwy województw), pułki (posiadające numery w ramach KP od 1 do 12 oraz nazwę powiatu), bataliony i kompanie piechoty oraz dywizje, pułki i szwadrony kawalerii. I Korpus Powstańczy pod dowództwem gen. Michała Kruk-Heydenreicha działający w Lubelskim i Podlaskim, II Korpus Powstańczy pod dowództwem gen. Józefa Hauke-Bosaka działający w Krakowskim, Sandomierskim i Kaliskim, III Korpus Powstańczy pod dowództwem płk. Jana Koziełł-Skały działający w Augustowskim oraz IV Korpus Powstańczy bez własnego dowództwa, złożony z samodzielnych dywizji: Mazowieckiej i Płockiej. Tło międzynarodowe Wybuch powstania styczniowego podważył rodzący się sojusz francusko-rosyjski. 29 stycznia 1863 Prusy zmobilizowały nad granicą Królestwa Polskiego 4 korpusy wojska (połowę armii pruskiej). 8 lutego w Petersburgu podpisano rosyjsko-pruską konwencję Alvenslebena, zakładającą udzielanie sobie wzajemnej pomocy przez wojska rosyjskie i pruskie (na życzenie drugiej strony) w tłumieniu polskiego powstania. Cesarz Francji Napoleon III Bonaparte potraktował to zbliżenie jako zerwanie porozumień rosyjsko-francuskich. Zwrócił się do cara Aleksandra II z odręcznym pismem, w którym zażądał przywrócenia Królestwu Polskiemu statusu konstytucyjnego z 1815. O poparcie swych starań zwrócił się do ambasadora brytyjskiego. Jednocześnie za pośrednictwem cesarzowej Eugenii nawiązał negocjacje z ambasadorem austriackim Richardem Klemensem, księciem von Metternich-Winneburg. Zaproponował mu odbudowanie Polski pod berłem jednego z habsburskich arcyksiążąt. Austria odzyskałaby wtedy Śląsk i hegemonię w Niemczech, Włochy Wenecję, Francja zagarnęłaby lewy brzeg Renu. Władze rosyjskie zaleciły Francji niewtrącanie się w kwestię polską, o ile życzy sobie ona zachować przyjaźń z Rosją. Rządy brytyjski i austriacki wyrażały gotowość dyplomatycznego popierania sprawy polskiej bez uciekania się do wojny. 15 lutego 1863 Napoleon III powiadomił przywódcę Hôtelu Lambert ks. Władysława Czartoryskiego, że powstanie polskie powinno trwać, bowiem sprawa polska staje się europejską. To skłoniło 16 lutego stronnictwo białych do poparcia insurekcji. We Francji powstańcy zyskali sympatię środowisk katolickich, liberalno-masońskich, socjalistycznych. Zbierano składki na rzecz powstania, sprawa polska stała się jednym z tematów agitacji przedwyborczej w zmaganiach rządu francuskiego z opozycją. Uliczne wystąpienia antyrosyjskie tłumiła francuska policja. Londyńscy demokraci zorganizowali wyprawę morską na pomoc polskim powstańcom. W nocy z 21 marca na 22 marca 1863 wyruszył z Londynu wynajęty parowiec Ward Jackson, wiozący na pokładzie 185 ochotników różnej narodowości, 2 działa, tysiące karabinów. Organizatorami wyprawy byli Giuseppe Mazzini, Aleksander Hercen, Nikołaj Piotrowicz Ogariow, w Danii wszedł na pokład Michaił Bakunin. Wywiad rosyjski był o wszystkim od początku poinformowany, Flota Bałtycka postawiona została w stan pogotowia. Rząd szwedzki pod naciskiem Rosji internował statek w porcie Malmö. W brytyjskiej Izbie Gmin, parlamencie włoskim w Turynie, nawet w Sejmie pruskim w Berlinie w czasie debat przeważały głosy przychylne dla sprawy polskiej, nie łączyło się to jednak z podejmowaniem konkretnych działań tych państw. Wspólny nacisk mocarstw spowodował, że już na początku marca 1863 Otto von Bismarck i Aleksander Gorczakow zrezygnowali ze stosowania zapisów konwencji Alvenslebena. 17 kwietnia tego roku Wielka Brytania, Francja i Austria wystąpiły równocześnie z notami w sprawie polskiej w Sankt Petersburgu. Dyplomacji francuskiej udało się skłonić państwa-sygnatariuszy traktatów wiedeńskich do podobnego wystąpienia. Swoje noty wysłały: Szwecja, Dania, Królestwo Niderlandów, Hiszpania i Portugalia. Podobnie postąpiły Włochy i Imperium Osmańskie. Rząd Narodowy dekretem z 15 maja 1863 roku powołał Agencję Główną w Paryżu, organ władz koordynujący powstańczą działalność dyplomatyczną na arenie międzynarodowej, kierowany przez księcia Władysława Czartoryskiego. Trzy mocarstwa przedstawiły 17 i 18 czerwca wspólny plan uregulowania kwestii polskiej. Tzw. sześć punktów, zakładało: amnestię, przedstawicielstwo narodowe, polską administrację, sądownictwo i szkolnictwo, swobodę wyznaniową, praworządny system poboru do wojska. Dla przeprowadzenia tych postulatów mocarstwa proponowały zwołanie kongresu sygnatariuszy traktatów wiedeńskich, a na czas jego trwania zamierzały narzucić stronom zawieszenie broni. Rząd Narodowy (Karola Majewskiego) zastrzegł, że postulaty te powinny być rozciągnięte także na ziemie zabrane, a nadzór nad wykonywaniem tych postanowień powinien być sprawowany przez międzynarodową komisję kontrolną. Odrzucając to ultimatum Rosja ryzykowała wybuch wojny z koalicją brytyjsko-francusko-austriacką. Mimo to car odrzucił te warunki 7 lipca 1863. Osamotniona przez swych sprzymierzeńców Francja 7 sierpnia podjęła decyzję o niewszczynaniu działań zbrojnych przeciwko Imperium Rosyjskiemu. Jeszcze 5 listopada 1863 Napoleon III postulował zwołanie konferencji międzynarodowej w związku z sytuacją w Polsce. W 1864 po wybuchu wojny o Szlezwik Austria ostatecznie powróciła do sojuszu państw zaborczych. 12 lutego 1864 roku francuski Senat i brytyjska Izba Gmin oddaliły żądania by uznać polskich powstańców za stronę wojującą. 29 lutego tego roku władze austriackie proklamowały w Galicji stan oblężenia. 8 marca w Paryżu zawarto układ polsko-węgierski o jednoczesnych powstaniach zbrojnych przeciwko Austrii. Parafowali go: gen. György Klapka i Józef Ordęga. Romuald Traugutt zatwierdził go 7 kwietnia. Dla stanów Unii w Ameryce Północnej pogrążonych w wojnie secesyjnej wybuch powstania styczniowego oznaczał odsunięcie groźby interwencji Francji i Wielkiej Brytanii po stronie Skonfederowanych Stanów Ameryki. Dyplomaci unii odcięli się od wspólnego wystąpienia francusko-austriacko-brytyjskiego w sprawie polskiej, popierając we wszystkim liberalną Rosję przeciwko reakcyjnej, katolickiej i despotycznej Polsce. Jesienią 1863 do Nowego Jorku i San Francisco przybyła Marynarka Wojenna Imperium Rosyjskiego, by ukryć się przed możliwą blokadą na Morzu Bałtyckim i by móc zagrozić brytyjskim szlakom komunikacyjnym. Papiestwo reprezentowane przez papieża Piusa IX potępiło wybuch powstania styczniowego, o czym został poinformowany w czasie audiencji 28 stycznia 1863 r. Ludwik Orpiszewski, wysłannik Władysława Czartoryskiego emisariusza dyplomatycznego Rządu Narodowego. Brak jest oficjalnego przemówienia tronowego papieża z 24 kwietnia 1864 r., Przytaczane są natomiast trzy jego wersje, wszystkie trzy wydrukowane w gazetach różnych kierunków. Różnią się one znacznie między sobą. We wszystkich protestuje papież przeciw prześladowaniu Kościoła katolickiego przez Rosję. Lecz w pierwszej jest mowa o „sprawiedliwym powstaniu w Polsce”. W drugiej (tzw. kardynalskiej) o „nierozważnym powstaniu”... W trzeciej (jezuickiej) o „niesprawiedliwym buncie” (ingiusta ribellione), który car miał prawo poskromić. Z pewnością jednym z powodów takich zmian były wahania Watykanu co do kierunku jego polityki zagranicznej, próby powtórnego porozumienia się z caratem. Wersja jezuicka wywołała wiele szumu. Uznano ją za potępienie Polski przez papieża. Niektóre gazety francuskie, a także krakowski „Czas” zaprzeczyły autentyczności tej wersji. Wiedziano jednakże, że „Civilta Cattolica” drukowała się pod kontrolą Antonellego (inni twierdzili, że sam papież przeprowadzał jej korekty). Upadek powstania i jego skutki Powstanie objęło całe Królestwo Polskie, znaczną część Litwy oraz Wołynia; powstanie trwało ponad rok. 21 lutego 1864 r. udało się Rosjanom rozbić w bitwie pod Opatowem polskie oddziały z Gór Świętokrzyskich, dowodzone przez Ludwika Topora-Zwierzdowskiego, a także partie operujące na Podlasiu. Do kwietnia walczyło zgrupowanie Józefa Hauke-Bosaka, a w Lubelskiem działał jeszcze, wycofawszy się z Grodzieńszczyzny oddział dzielny, którym dowodził Walery Wróblewski. W Poznańskiem i w Galicji sformowały się nowe siły, lecz nie były one w stanie wejść do walki ze względu na ścisłe obstawienie granic przez wojska pruskie i austriackie. Najdłużej, bo do grudnia 1864 r, walczył oddział powstańczy księdza generała Stanisława Brzóski na Podlasiu, który podczas powstania brał udział w bitwach pod Siemiatyczami, Woskrzenicami, Gręzówką, Włodawą, Sławatyczami i Fajsławicami. Był to również ostatni oddział Powstania Styczniowego. Ksiądz Brzóska po ujęciu został powieszony w Sokołowie Podlaskim. Po początkowych sukcesach organizacyjnych, także wojskowych, powstańcy zaczęli jednak ulegać przeważającym siłom rosyjskim. Traugutt starał się wciągnąć do walk ludność chłopską, głosząc hasło działania „z ludem i przez lud”. Faktycznie udział chłopów w oddziałach partyzanckich znacznie wtedy wzrósł, lecz opuścili je po ogłoszeniu 2 marca 1864 r. carskiego dekretu o uwłaszczeniu i przyznaniu chłopom na własność użytkowaną przez nich ziemię. Powstanie ze względu na znaczną dysproporcję sił stron walczących przybrało formę wojny partyzanckiej. Stoczono 1229 rozproszonych potyczek i mniejszych bitew, w tym 956 w Kongresówce, 236 na Litwie, pozostałe na Białorusi i Ukrainie (według oficjalnych źródeł rosyjskich miało miejsce 631 bitew i potyczek, w tym w 1863 r. – 547, a w 1864 r. – 84). Oddziały polskie unikały walnej bitwy, która mogła się zakończyć totalną porażką powstania. W wojskach powstańczych służyło łącznie ok. 200 tysięcy ludzi, jednak jednocześnie w walkach brało udział ok. 30 tysięcy żołnierzy. Straty polskie wyniosły około 10-20 tys. powstańców (źródła rosyjskie mówią o liczbie do 30 tys.), jednak są to tylko liczby szacunkowe. Straty rosyjskie wyniosły ogółem 4,5 tys. (zabitych, rannych i zaginionych), w tym 3343 w Królestwie Polskim (826 zabitych, 2169 rannych, 348 zaginionych). Historycy polscy szacują jednak straty rosyjskie na ok. 10 tys.. Nie nadeszła żadna pomoc z zagranicy, na jaką liczono, zwłaszcza od Francji. Mocarstwa zachodnie poprzestały na wydawaniu bardzo ogólnych deklaracji dyplomatycznych, uważając polską insurekcję za wewnętrzną sprawę Imperium Rosyjskiego. Działalność rosyjskich komisji śledczych doprowadziła wkrótce do rozbicia organizacji powstańczej. 5 sierpnia 1864 na stokach Cytadeli Warszawskiej zostali powieszeni członkowie władz Rządu Narodowego: Romuald Traugutt, Roman Żuliński, Józef Toczyski, Rafał Krajewski i Jan Jeziorański. Ludność złożyła 589 adresów wiernopoddańczych z 104 726 podpisami. Szlachta podpisała 13 adresów (3220 podpisów), chłopi i koloniści 257 (31 137 podpisów), mieszczanie i Żydzi 308 (69 645 podpisów), duchowieństwo 8 (568 podpisów). Rosjanie rozpoczęli represje natychmiast po stłumieniu powstania, wiele tysięcy ludzi ich wprowadzenie kosztowało życie. Powstańcy ginęli podczas potyczek lub zostali zamordowani przez wojska rosyjskie (np. w dniu 23 grudnia 1863 r. – stracenie Z. Chmieleńskiego w Radomiu). Około 20-25 tys. uczestników walk zesłano na Syberię. Władze rosyjskie przystąpiły też do wzmożonej rusyfikacji społeczeństwa polskiego, mającej na celu upodobnienie Kongresówki do innych prowincji Imperium Rosyjskiego. W 1867 zniesiono całkowicie autonomię Królestwa Polskiego, nazywanego odtąd Krajem Nadwiślańskim. Szczególnie krwawo Rosjanie rozprawili się z powstaniem na Litwie, którą terroryzowały egzekucje generał-gubernatora Michaiła Murawjowa „Wieszatiela”. Rozstrzelano bądź powieszono 700 osób, ok. 40 tys. wysyłano etapami na katorgę na Syberię. Skonfiskowano 1660 majątków szlacheckich, oddając je na licytację lub obdarowując nimi oficerów rosyjskich. W ramach represji miastom, które czynnie popierały powstanie odbierano prawa miejskie, powodując ich upadek. Skasowano też wszystkie klasztory w Królestwie, które były głównymi ośrodkami polskiego oporu. Epilogiem tego zrywu narodowego był wybuch powstania zabajkalskiego w czerwcu 1866, zorganizowanego przez polskich zesłańców. Po upadku Powstania Styczniowego carat rozpoczął kampanię na rzecz „eliminacji polskich wpływów” w Kraju Północno-Zachodnim (Białoruś i Litwa) i w Kraju Południowo-Zachodnim (Ukraina). Plan tej kampanii składał się z wielu elementów i w całości został zrealizowany. Polski ruch narodowy na Białorusi, Litwie i Ukrainie został poważnie nadszarpnięty, a Rosja zwiększyła swoje wpływy (politycznie, kulturowo, religijnie i ekonomicznie). Przygotowując kadry nauczycieli i drobnych urzędników do rusyfikacji Białorusinów, Litwinów i Ukraińców, władze rosyjskie wykształciły w sposób niezamierzony kadry litewskich, białoruskich i (w mniejszym stopniu) ukraińskich działaczy narodowych. Stefan Kieniewicz, autor fundamentalnej monografii powstania styczniowego w stulecie jego wybuchu tak oceniał jego długofalowe skutki: Bosak ujmował rzecz jeszcze wyraźniej: „Zachowajmy ten urok [Rządu Narodowego] tym nowym 5 milionom Polaków, których my stworzyli i tym samym dzieło nasze i ojczyznę uratujemy! Teraz już Polska, ojczyzna nasza, nigdy nie zginie! Teraz – są Polacy! Nowych 5 milionów! A więc Polska jest i będzie”. Rozumiemy, że w chwili klęski czerwoni działacze w stwierdzeniach takich szukali pokrzepienia i usprawiedliwienia. Co nas zdumiewa dzisiaj, po stu latach, to jak dalece trafna okazała się prognoza Haukego. Sądząc z pozoru, po klęsce powstania sprawa polska dosięgła dna. Autonomia Królestwa uległa likwidacji, język polski wyrugowano ze szkół i urzędów, zamknięto Szkołę Główną. Ze sprawą polską przestano się liczyć na arenie międzynarodowej. Luminarze społeczeństwa polskiego, niezależnie od swych przekonań politycznych publicznie odrzekali się dążenia do niepodległości. Tak rzecz się miała w pierwszym dziesięcioleciu po powstaniu. W perspektywie lat stu historia przedstawia się inaczej. Naród podźwignął się z klęski wyjątkowo szybko. W ostatnich trzech dekadach XIX w. nastąpił w Królestwie Polskim gwałtowny skok demograficzny, niemniej potężny wzrost produkcji przemysłowej, wzrost urbanizacji, podniesienie się stopy życiowej. Tym gospodarczym procesom towarzyszył bujny rozwój czasopiśmiennictwa, literatury pięknej, teatru, malarstwa. Co zaś szczególnie ważne: na przekór rusyfikacyjnej polityce Hurki i Apuchtina na wsi zaczęło się szerzyć czytelnictwo polskie. U podłoża procesów tych leżały różne przyczyny; wszystkie razem świadczyły o jednym: o wyjątkowo szybkim postępie Królestwa na drodze kapitalistycznego rozwoju. Zaś podstawową przesłanką tego rozwoju był radykalny charakter reformy uwłaszczeniowej ogłoszonej w 1864 roku. Zapowiedzi Bosaka zaczęły sprawdzać się mniej więcej w ćwierć wieku po upadku powstania. Wówczas w Królestwie Polskim okazało się już nie 5, ale blisko 7 mln Polaków, uświadomionych narodowo w stopniu znacznie wyższym, aniżeli w 1863 r. Masowy udział robotników i chłopów w ruchach rewolucyjnych i niepodległościowych, poczynając od przełomu XIX i XX w. umożliwił wznowienie walki o niepodległość, w zmienionych teraz na korzyść warunkach politycznych. Wtedy też, w dziesięcioleciu, które poprzedza I wojnę światową, ożywa znowu w pamięci zbiorowej wspomnienie 63 roku. Nie zanikło ono i przedtem, pielęgnowała je emigracja, przypominali rocznice powstania skupieni głównie we Lwowie weterani. Ujejski i Asnyk w poezji, Sowiński w dramacie, Kraszewski-Bolesławita w powieści, Grottger w mistrzowskiej, plastycznej syntezie bronili czci pokonanego ruchu. Pod zaborem rosyjskim literatura i sztuka milczały na ten temat. A jednak co drugi pamiętnik ludzi zrodzonych nazajutrz po klęsce, mniejsza o to, w jakim środowisku: wielkopańskim, inteligenckim, chłopskim, robotniczym, a także niemieckim, żydowskim – co drugi pamiętnik świadczy, że tradycja powstania w ukryciu jednak trwała. Dwie największe powieści polskie, poświęcone drugiej połowie XIX wieku: „Lalka” i „Nad Niemnem” biorą jako punkt wyjścia powstanie styczniowe. „Pożary wstaną z popiołów” – przepowiedział w „Ostatniej strofie” Ujejski. Zapowiadała je literatura piękna pierwszych lat XX w. : „Gloria victis”, „Wierna rzeka”, „Kryjaki”. Zapowiadała też historiografia pod piórem Limanowskiego, Grabca i Tokarza. Trzeba też zwrócić uwagę, iż Żeromski, Strug, Daniłowski nie idealizowali powstania en bloc, wręcz przeciwnie: ukazywali jego sprzeczność wewnętrzną, z błędów popełnionych przed pół wiekiem wyprowadzali naukę na dzień dzisiejszy. Pokolenie wchodzące w życie w dobie I wojny światowej czerpało ze styczniowych tradycji nie tylko lekcję patriotyzmu, ale i lekcję radykalizmu społecznego. Weterani powstania Powstańcy styczniowi w Meksyku Po upadku powstania styczniowego część powstańców wzięła udział w Francuskiej Interwencji w Meksyku. Polacy służyli tam w dwóch osobnych zgrupowaniach w Austriackim Korpusie Ochotniczym, oraz w francuskiej Legii Cudzoziemskiej. W przypadku Austriackiego Korpusu Ochotniczego uczestnikom wyprawy do Meksyku obiecywano przydział ziemi i gospodarstw rolnych. Miało to nastąpić w przypadku zwycięstwa, co jednak nie nastąpiło. Na dworze meksykańskim rozważano plan stworzenia przy Austriackim Korpusie Ochotniczym osobnego polskiego legionu, złożonego z internowanych w Austrii uczestników powstania styczniowego, do czego ostatecznie jednak nie doszło. Rekrutacja ochotników rozpoczęła się w czerwcu 1864 r. Ogółem zgłosiło się 8620 ochotników, w tym 945 Polaków. Akcję agitacyjną za wstąpieniem do korpusu prowadzono między innymi wśród internowanych przez Austriaków powstańców styczniowych w Ołomuńcu, Königgrätz, Igławie i Teltsch. W ten sposób Austriacy próbowali rozwiązać problem organizacyjno-finansowy internowanych uczestników powstania styczniowego, których liczba w 1864 ciągle wzrastała. Internowanym obiecywano wyjście na wolność, wysoki żołd, przygody wojskowe w egzotycznym kraju, awanse, a przede wszystkim możliwość otrzymania gospodarstwa rolnego. Ogółem na 945 Polaków, którzy się zgłosili było 541 uczestników powstania styczniowego, oraz 404 Polaków z Galicji. Ostatecznie do wyjazdu Meksyku przygotowano 840 Polaków, w tym 541 powstańców styczniowych i 299 Polaków z Galicji. Polaków przydzielono do różnych formacji: 470 służyło w piechocie, 353 w ułanach, 17 w artylerii i formacjach inżynieryjnych. Ostatecznie do Meksyku dotarło i uczestniczyło w działaniach wojennych 824 ochotników polskich. Liczebność Austriackiego Korpusu Ochotniczego ocenia się na 7000 do 7600 żołnierzy. Druga jednostka wojskowa walcząca w Meksyku, w której służyli byli powstańcy styczniowi, to francuska Legia Cudzoziemska. Ogółem w szeregach Legii Cudzoziemskiej walczyło w Meksyku około 4000 żołnierzy. Wśród legionistów znalazło się 169 Polaków. Ocenia się, że między 89 a 95 legionistów walczyło w powstaniu styczniowym. Towarzystwo Wzajemnej Pomocy Uczestników Powstania 1863/1864 W roku 1887 z inicjatywy byłego powstańca Józefa Kajetana Janowskiego (sekretarza stanu Rady Narodowej, członka Komitetu Centralnego Narodowego) i Ignacego Kurniewicza powołano pierwsze towarzystwo weteranów powstania we Lwowie. Jego pierwszym prezesem został Karol Widman. W skład pierwszego zarządu weszli m.in.: Zygmunt Kieszkowski, Jan Wewiórski, Henryk hrabia Skarbek, Arnold Zamorski, ks. Jan Poliński. Sekretarzem towarzystwa był Edward Webersfeld. Od r. 1888 w zarządzie znaleźli się m.in.: Antoni Jaksa-Chamiec, Leon Syroczyński, dr Bogusław Longchamps. Honorowymi członkami zaś byli: Adam Stanisław Sapieha, ks. abp Isakowicz, dr B. Radziszewski. Wówczas też zatwierdzono pierwszy statut towarzystwa. W roku 1904 prezesurę objął poseł lwowskiego Sejmu Krajowego – Józef hrabia Męciński. Nadrzędnym celem lwowskiego, jak i kolejnych oddziałów TWPUP (które powstawały w kolejnych latach zarówno w Galicji, jak i w Królestwie Polskim) była pomoc materialna żyjącym weteranom powstania. W roku 1902 w 42 oddziałach (delegacjach) towarzystwa na terenie samej tylko Galicji zrzeszonych było 860 członków (w tym 180 wspierających). Towarzystwo sfinansowało kwaterę Łyczakowską powstańców – tzw. „Górkę powstańców”, gdzie przez lata chowano zmarłych weteranów. W roku 1893 utworzono też dzięki lwowianom m.in. krakowskie Przytulisko Uczestników Powstania z roku 1863/1864, które najpierw mieściło się w krakowskim schronisku Brata Alberta, a od r. 1895 w podkrakowskim Zwierzyńcu. W 1901 roku Towarzystwo zakupiło dom przy ul. Biskupiej 16 gdzie przeniesiono Przytulisko. Mieszkający w nim weterani oprócz utrzymania otrzymywali umundurowanie, bieliznę i opranie. Zdrowsi i silniejsi pracowali m.in. pilnując Muzeum Narodowego czy nadzorowali cmentarz. Za te prace Towarzystwo otrzymywało od Rady miasta i Muzeum Narodowego stałą subwencję. Weterani powstania po odzyskaniu niepodległości. II Rzeczpospolita 21 stycznia 1919 roku Józef Piłsudski wydał rozkaz specjalny, na mocy którego weterani powstania styczniowego uzyskali uprawnienia żołnierzy Wojska Polskiego. Mieli prawo do stałej pensji państwowej, noszenia specjalnych fioletowych mundurów i cieszyli się szczególnym szacunkiem społecznym. Rozpoznawano ich wtedy na ulicy po czapkach rogatywkach ozdabianych srebrnym orłem lub biało-czerwoną kokardą, która podczas walk stała się ich najbardziej typowym atrybutem. Specjalna komisja przyznała w grudniu 1919 prawa weteranów 3644 osobom. Ustawą z 18 grudnia 1919 r. weteranom powstania styczniowego (a także powstania listopadowego i Wiosny Ludów) nadano honorowy stopień podporucznika, a tym, którzy legitymowali się wyższym stopniem oficerskim przyznanym podczas powstania, potwierdzono odpowiedni wyższy stopień. Na warszawskiej Pradze uruchomiono dla nich specjalne, wzorowo prowadzone, schronisko św. Teresy. Sześćdziesiąt lat po wybuchu powstania żyło jeszcze 1970 weteranów, w roku 1924 – 1791, w roku 1928 – 1350, a w roku 1932 – 386. 22 stycznia 1933 podczas uroczystych obchodów 70. rocznicy żyło ich jeszcze 258. W 1938 żyło już tylko 52 weteranów; w obchodzonych wówczas uroczystościach 75. rocznicy powstania wzięło bezpośredni udział szesnastu z nich. Według oficjalnych danych na początku 1939 w 76. rocznicę powstania żyło nadal 36 ostatnich weteranów powstania, w tym trzy kobiety. Najdłużej żyjącym weteranem był Feliks Bartczuk, który zmarł w 1946. W latach 1933-38 założono z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Weteranów 1863 r. kwaterę weteranów Powstania Styczniowego na Cmentarzu Wojskowym w Warszawie. Na murze oddzielającym cmentarz od strony wschodniej umieszczono 212 tabliczek z nazwiskami uczestników powstania, zmarłych w więzieniach carskich w kraju i na obczyźnie. W kwaterze, składającej się z czterech rzędów, spoczywa 68 (w tym 8 nieznanych) weteranów powstania 1863 r. Już u schyłku lat dziewięćdziesiątych XIX w. z inicjatywy Towarzystwa Wzajemnej Pomocy uczestników Powstania Polskiego z roku 1863/64 kwaterę powstańców styczniowych wydzielono na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie. Odznaczenia W czasie trwania powstania styczniowego nie było ustanowionego odgórnego systemu odznaczania wyróżniających się powstańców. Zdarzało się jednak, że w niektórych oddziałach, lokalnie stosowano nieformalny system odznaczania. Coś takiego miało miejsce w oddziale Dionizego Czachowskiego. Do powstania miało trafić 100 srebrnych medalików do noszenia na szyi lub piersi, udzielonych przez papieża Piusa IX z zupełnym odpustem. Medaliki miały być rozdane wśród najbardziej odznaczających się powstańców we wszystkich oddziałach powstańczych. Dziewięć takich odznak, trafiło i zostało rozdanych w oddziale Czachowskiego. Sformalizowany system odznaczania powstańców styczniowych nastąpił dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Pierwszego uroczystego odznaczenia dokonano 5 sierpnia 1921 w rocznicę śmierci Romualda Traugutta na stokach Cytadeli. Zasłużonych powstańców udekorowano wtedy trzema różnymi rodzajami odznaczeń: 16 osób za czyny wojenne otrzymało Order Virtuti Militari kl. V 16 osób za czyny wojenne otrzymało Krzyż Walecznych 10 osób za pracę w Rządzie Narodowym otrzymało Order Odrodzenia Polski. (3 osoby kl. II, 3 osoby kl. III i 4 osoby kl. IV ) Kwestię dalszych odznaczeń, zarówno wojskowych jak i cywilnych ustalił Minister Spraw Wojskowych rozkazem z 15.02.1923, którym powołał do życia Komisję Odznaczeń dla weteranów powstania narodowego 1863 roku. Na wniosek Komisji 28 weteranów odznaczonych zostało Orderem Odrodzenia Polski za zasługi obywatelskie, 41 weteranów otrzymało order Virtuti Militari, a 168 Krzyż Walecznych za czyny bojowe w okresie powstań narodowych. Prezydent RP Ignacy Mościcki dekretem z 29 października 1930 r. ustanowił trzystopniowe odznaczenie wojskowe: Krzyż niepodległości z Mieczami, Krzyż Niepodległości i Medal Niepodległości. Ze względu na sędziwy wiek powstańców to powstańcy styczniowi zostali pierwszą grupą, która została odznaczona. Ogółem odznaczono 468 weteranów w tym: 366 weteranów otrzymało Krzyże Niepodległości z Mieczami, 50 powstańców otrzymało Krzyże Niepodległości, a 52 Medale Niepodległości. W liczbie odznaczonych Krzyżem Niepodległości z Mieczami mieści się jedno odznaczenie zbiorowe, którym odznaczono poległych i zmarłych uczestników Powstania Styczniowego, jako symbolu ich zasług w walce o niepodległość Polski. W 1933 roku Komitet Obywatelski Obchodu 70-lecia powstania styczniowego ustanowił odznakę pamiątkową: Krzyż Siedemdziesięciolecia Powstania Styczniowego. Krzyż otrzymali wszyscy żyjący weterani czyli 258 osób. Dodatkowo odznakę otrzymały osoby, które pomagały i opiekowały się weteranami. 3 maja 1936 roku odbyły się w Katowicach uroczystości związane z 15 rocznicą wybuchu III Powstania Śląskiego. Wzięła w nich udział delegacja weteranów z 1863. Tam też Generalny Inspektor Sił Zbrojnych gen. dyw. Edward Rydz-Śmigły przybyłych dziesięciu weteranów 1863 odznaczył Krzyżem na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi. Pozostałym żyjącym weteranom odznaczenie miało być przekazane przez przedstawicieli najbliższej grupy Związku Powstańców Śląskich lub najbliższego Zarządu Powiatowego Federacji Polskich Związków Obrony Ojczyzny. W styczniu 1938 roku z okazji 75 rocznicy wybuchu Powstania Styczniowego prezydent RP odznaczył 50 weteranów i 2 weteranki 1863 Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski oraz jedną weterankę Złotym Krzyżem Zasługi. Ubiór weteranów Dnia 9 marca 1920 zostały zatwierdzone tzw. przepisy ubiorcze weteranów z 1863. Ubiór taki składał się z czamary, spodni, płaszcza i czapki. Wg przepisów czamara była wykonana z sukna granatowego, sięgająca kolan, bez naramienników, przecięta w pasie, miała poły rozszerzające się ku dołowi, obszerna z tyłu, zapięta na haftki i pętelki z drewnianymi baryłkami; kołnierz miała stojący, wykładany, dwie kieszenie zwrócone ukosem ku tyłowi. Spodnie były długie, zachodzące na buty, wykonane z materiału takiego jak czamara.Płaszcz był wykonany na wzór sukmany z sukna granatowego, bez naramienników, był przecięty w pasie z połami rozszerzającymi się ku dołowi, a z obu stron lekko sfałdowane w trzy fałdy, zapięty z przodu na 10 guzików, naszytych w 2 rzędy biało-metalowych z herbem Polski.Czapka była rogata z sukna granatowego, otok takiego samego koloru, daszek ze skóry czarnej lakierowanej; orzełek na czapce wg wzoru wojskowego biało-metalowy, na piersi orła złocona litera „W”, a na tarczy złocona data „1863“. W maju 1922 zostały zmienione przepisy dotyczące ubioru weteranów, który odtąd składał się z surduta, spodni, płaszcza i czapki.Surdut''' był z sukna granatowego, sięgający do kolan, z naramiennikami, zapinany na dwa rzędy guzików mundurowych, dużych po 6 z każdej strony; z tyłu był rozcięty i posiadał 2 guziki mundurowe i 2 w zakładkach kieszeniowych, wyłogi rękawów obramowane wypustką karmazynową. Spodnie odtąd były z wypustką karmazynową i strzemiączkami. Płaszcz miał być z naramiennikami, jak w surducie, zapinany na dwa rzędy guzików mundurowych, dużych po sześć sztuk w rzędzie. Ważniejsze bitwy Zbrodnie rosyjskie dokonane podczas powstania Zbrodnia w Mołożowie 19 maja 1863 r. Zbrodnia dokonana przez żołnierzy rosyjskich na rannych powstańcach umieszczonych w szpitalu polowym w folwarku Mołożów oraz na cywilnych mieszkańcach Mołożowa. Upamiętnienie Walki żołnierza polskiego w powstaniu styczniowym zostały, po 1990 r., upamiętnione na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie napisem na jednej z tablic, „NOC STYCZNIOWA 22/23 I 1863”. Uchwałą z 3 sierpnia 2012 Senat RP zdecydował o ustanowieniu roku 2013 Rokiem Powstania Styczniowego. Wiele Szkół w Polsce przyjęło za patrona Powstańców Styczniowych m.in.: Szkoła Podstawowa w Smardzewie (gmina Sochocin), Szkoła Podstawowa w Zwoleniu (gmina Gostynin). Powstanie w kulturze W czasie i po upadku powstania noszono powszechnie tzw. biżuterię patriotyczną, czarną biżuterię. Były to m.in.: krzyżyki, obrączki, pierścionki, broszki, klamry, spinki do mankietów i krawatów wykonane z tanich materiałów, na przykład z patynowanego na czarno (oksydowanego) żelaza, ołowiu z włosów ludzkich lub włosia końskiego, drewna. Zawierała znaki symbolizujące wierność Polaków "Bogu i Ojczyźnie", powszechnie noszone były żeliwne krzyżyki różnej wielkości z datami dziennymi manifestacji. Dodatkowo korale noszono w taki sposób, by ich wiązanie przypominało pętlę. Kobietom zalecano noszenie czarnych sukni z białymi elementami, mężczyźni nosili czarne surduty. Starano się też manifestować skromność, dając tym samym do zrozumienia, że prawdziwi patrioci powinni przekazywać kosztowności na rzecz powstania. Złoto zastąpiła biżuteria wykonywana z lawy wulkanicznej, rogu, czarno oksydowanego srebra czy stali. W metal oprawiano czarne kamienie: gagat, onyks, szlifowane czarne szkło, ebonit, heban, czernione drewno. Później stosowano również czarno emaliowane srebro np. łączone z perłami. Powstanie pozostawiło trwały ślad w polskiej literaturze. Jest jednym z głównych motywów ważnych powieści Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej, Wierna rzeka Stefana Żeromskiego, Pożary i zgliszcza Marii Rodziewiczównej, a w literaturze współczesnej powieści i opowiadań Władysława Terleckiego. Ślady powstania można znaleźć także w wielu utworach literatury polskiej XIX i XX wieku, np.: Noce i dnie Marii Dąbrowskiej, Lalka Bolesława Prusa, Fortepian Szopena Cypriana Kamila Norwida. W sztukach plastycznych słynne stały się zwłaszcza cykle Polonia i Lithuania autorstwa Artura Grottgera oraz jego dyptyk Pożegnanie i Powitanie powstańca, a także obrazy Jana Matejki – Polonia – Rok 1863, jak również Patrol powstańczy Maksymiliana Gierymskiego. W muzyce elementy patriotyczne można znaleźć w operze Stanisława Moniuszki Straszny dwór. W rękopisie powieści Juliusza Verne’a Dwadzieścia tysięcy mil podmorskiej żeglugi jeden z głównych bohaterów, kapitan Nemo był Polakiem, powstańcem styczniowym zesłanym na Syberię, który pragnął pomścić śmierć rodziny wskutek rosyjskich represji po powstaniu styczniowym, zatapiając statki rosyjskiej floty handlowejPeter Costello, Jules Verne: Inventor of Science Fiction, Hodder and Stoughton, London Sydney Auckland Toronto 1978, s. 108, (w języku angielskim). Wydawca ze względu na dobro stosunków francusko-rosyjskich zasugerował mu jednak zmianę – w Tajemniczej wyspie kapitan okazuje się być Hindusem. Wpływ doświadczeń z powstania na organizację armii szwajcarskiej Pułkownik armii szwajcarskiej Franz L. von Erlach (1819-1889) od marca do sierpnia 1863 przebywał wśród powstańców, obserwując walki powstańcze na polecenie swoich władz. Uważał, że doświadczenia z wojny partyzanckiej w Polsce mogą być przydatne w obronie Szwajcarii. W 1866 wydał książkę, która w 1919 została wydana po polsku "Partyzantka w Polsce w r. 1863 : w świetle własnych obserwacji, zebranych na teatrze walki od marca do sierpnia 1863 roku". Zobacz też prasa tajna 1861–1864 Medal „Za uśmierzenie buntu polskiego” Uwagi Przypisy Bibliografia Mariusz Kulczykowski: Polacy w Meksyku 1863-1876: ze studiów nad losami uczestników powstania styczniowego, 1993 Linki zewnętrzne Bertold Merwin: Żydzi w powstaniu 1863 r. 10. Nikołaj Wasiljewicz Berg: Zapiski o powstaniu polskiem 1863 i 1864 roku i poprzedzającej powstanie epoce demonstracyi od 1856 r. Obraz J. Matejki, Rok 1863 – Polonia. powstanie1863.zsi.kielce.pl Powstanie Styczniowe w regionie świętokrzyskim''. Jerzy Kowalczyk (1938-2015) http://powstanie1863.zsi.kielce.pl/index.php?id=z12 Powstanie styczniowe w ilustracjach prasowych z epoki – wirtualna wystawa w Mazowieckiej Bibliotece Cyfrowej Roman Sidorski: Początki powstania styczniowego w „Dzienniku Poznańskim” w magazynie Histmag. Stefan Siudalski: Broń Powstania Styczniowego Odezwy Rządu Narodowego ze zbiorów Biblioteki Narodowej Wydarzenia 1863 Wydarzenia 1864 Hasła kanonu polskiej Wikipedii

5073

https://pl.wikipedia.org/wiki/Powstanie%20listopadowe

Powstanie listopadowe

Powstanie listopadowe, wojna polsko-rosyjska 1830–1831 – polskie powstanie narodowe przeciwko Imperium Rosyjskiemu, które wybuchło w nocy z 29 na 30 listopada 1830, a zakończyło się 21 października 1831. Zasięgiem swoim objęło Królestwo Polskie i część ziem zabranych (Litwę, Żmudź i Wołyń). Po upadku powstania cesarz Mikołaj I Romanow wypowiedział słowa: Nie wiem, czy będzie jeszcze kiedy jaka Polska, ale tego jestem pewien, że nie będzie już Polaków. W Wojsku Polskim w rocznicę wybuchu powstania obchodzony jest Dzień Podchorążego. Geneza Główną przyczyną wybuchu powstania listopadowego było nieprzestrzeganie przez władców Imperium Rosyjskiego postanowień konstytucji Królestwa Polskiego z 1815 roku. Aleksander I w 1819 roku zniósł wolność prasy i wprowadził cenzurę prewencyjną. W roku 1821 zawieszono wolność zgromadzeń i zakazano działalności masonerii. W październiku 1824 roku skazano Waleriana Łukasińskiego, przywódcę Wolnomularstwa Narodowego. W roku 1823 Rosjanie rozbili sieć tajnych stowarzyszeń w prowincjach zabranych. Nikołaj Nowosilcow rozpoczął prześladowanie członków towarzystw filomatów i filaretów. W 1825 roku cesarz zlikwidował jawność obrad sejmowych. Jednocześnie wzmogły się prześladowania polskich organizacji niepodległościowych. W 1827 roku nastąpiły aresztowania członków Towarzystwa Patriotycznego. Sąd sejmowy, wydając łagodne wyroki na podejrzanych i oczyszczając ich z zarzutu zdrady stanu, pośrednio potwierdził, że występowali oni w dobrej wierze przywrócenia przestrzegania zapisów konstytucji 1815 roku. Innym powodem niezadowolenia części polskiej opinii publicznej było odwlekanie przez cara tzw. rozszerzenia wewnętrznego. Rosja zobowiązała się w akcie końcowym kongresu wiedeńskiego do powiększenia Królestwa Polskiego o bliżej nieokreślone terytorium, „jakie [car] uzna za stosowne”. Duża część polskich elit politycznych oczekiwała, że car wypełni to zobowiązanie, przyłączając do Królestwa część lub całość obszaru prowincji zabranych, a więc ziem utraconych na rzecz Rosji między 1772 a 1807 rokiem. W lipcu i sierpniu 1830 roku wybuchły zwycięskie rewolucje we Francji i w Belgii, które doprowadziły do podważenia systemu Świętego Przymierza. 17 października cesarz rozkazał przygotowanie mobilizacji alarmowej wojska Królestwa Polskiego i rosyjskiego. 21 października ks. Franciszek Ksawery Drucki Lubecki otrzymał polecenie przygotowania finansów Kongresówki na wypadek wojny. 24 listopada Kongres Narodowy w Brukseli zdetronizował króla Niderlandów i ogłosił faktyczną niepodległość Belgii. 28 listopada dotarła do Królestwa Polskiego wieść o upadku prorosyjskiego rządu Wielkiej Brytanii księcia Wellingtona. Jednocześnie już 23 listopada członkowie sprzysiężenia Podchorążych byli ostrzeżeni o ich dekonspiracji i przygotowanych aresztowaniach. Wydawać by się mogło, że nadszedł ostatni dogodny moment do przeprowadzenia powstania. Wybuch W roku 1828 w warszawskiej Szkole Podchorążych Piechoty zawiązało się sprzysiężenie pod dowództwem podporucznika Piotra Wysockiego przeciwko wodzowi naczelnemu wojsk Królestwa Polskiego i dowódcy sił rosyjskich stacjonujących w zachodnich guberniach Rosji, wielkiemu księciu Konstantemu, który był bratem cesarza Rosji i króla Polski Mikołaja I. Był on powszechnie znienawidzony za stworzenie systemu tajnej policji i donosicielstwa, a także za publiczne poniżanie polskich oficerów. Sygnałem do wybuchu powstania miał być pożar browaru na Solcu i kamienicy przy ul. Dzikiej. Powstanie wybuchło wieczorem ok. godz. 18:00 29 listopada 1830, gdy podporucznik Piotr Wysocki wszedł do Szkoły Podchorążych Piechoty w Łazienkach, przerwał zajęcia z taktyki – wygłosił mowę: „Polacy! Wybiła godzina zemsty. Dziś umrzeć lub zwyciężyć potrzeba! Idźmy, a piersi wasze niech będą Termopilami dla wrogów”, wyprowadzając podchorążych na miejsce zbiórki – pod pomnik króla Jana III Sobieskiego. Grupa 18 spiskowców, złożona głównie z młodych inteligentów (m.in. Ludwik Nabielak, Seweryn Goszczyński, Leonard Rettel) wraz z częścią podchorążych, zaatakowała Belweder – rezydencję wielkiego księcia. Jednakże Konstanty zdołał się przed napastnikami ukryć. Powstańcy – z pomocą pospólstwa i plebsu warszawskiego – zdobyli wówczas Arsenał. Z rąk powstańców zginęło sześciu przeciwnych powstaniu generałów: Stanisław Trębicki, Maurycy Hauke, Stanisław Potocki, Ignacy Blumer, Tomasz Siemiątkowski, Józef Nowicki – zastrzelony wskutek pomyłki i pułkownik Filip Meciszewski. Następnego dnia, wraz z uzbrojoną ludnością cywilną, opanowali stolicę. W ten sposób spisek wojskowy przekształcił się w powstanie. Wielki książę Konstanty z częścią wiernych mu generałów i wojsk wycofał się z Warszawy do karczmy na Wierzbnie, nie podejmując działań przeciwko powstańcom (zmarł w czerwcu 1831 r.). 30 listopada Rada Administracyjna powołała Straż Bezpieczeństwa, dowodzoną przez Piotra Łubieńskiego, której zadaniem było rozbrojenie zrewoltowanej ludności cywilnej Warszawy. Broń odbierano powstańcom, zakazano też używania rewolucyjnych kokard granatowo-biało-czerwonych, wprowadzając w ich miejsce białe. Organizacja władz powstańczych Po nieudanych próbach rozbrojenia powstańców przez Radę Administracyjną (kierowaną przez księcia Franciszka Ksawerego Druckiego Lubeckiego) będącą cywilną władzą Królestwa, nastąpiła eskalacja ruchu powstańczego. 1 grudnia powstało Towarzystwo Patriotyczne, kierowane przez Maurycego Mochnackiego, które domagało się podjęcia natychmiastowej akcji zbrojnej przeciwko wojskom rosyjskim stacjonującym w Królestwie. Ulegając tym naciskom, Rada Administracyjna dokooptowała do swojego składu polityków Towarzystwa, co z kolei wywołało sprzeciw żywiołów konserwatywnych. W celu spacyfikowania nastrojów 3 grudnia 1830 rozwiązano Radę Administracyjną i wyłoniony został Rząd Tymczasowy, którego prezesem został książę Adam Jerzy Czartoryski. Wodzem Naczelnym rząd mianował gen. Józefa Chłopickiego. Ten 5 grudnia ogłosił się dyktatorem powstania, usiłując jednocześnie doprowadzić do rokowań z cesarzem. W tym celu zaproponował mediację Prus w sporze z Rosją. Wacław Tokarz uważa, że wysłany przez Chłopickiego do Mikołaja I pułkownik Tadeusz Wyleżyński ujawnił mu dyslokację wojsk polskich. Inną opinię wyraża Wojciech Górczyk, który uważa, że Wyleżyński nie zdradził dyslokacji wojsk polskich. Wyleżyński nie znał dyslokacji wojsk i dopiero w drodze powrotnej z Petersburga dowiedział się o reorganizacji wojska. Książę Drucki Lubecki udał się do Petersburga, by tam na czele polskiej delegacji rozpocząć rokowania z cesarzem. Powołując się na powierzone jej instrukcje sejmowe, delegacja ta miała się domagać od Mikołaja I respektowania postanowień konstytucji z 1815 roku, rozciągnięcia jej postanowień na Litwę, Wołyń i Podole, zwołania Sejmu z udziałem posłów z ziem zabranych, natychmiastowego opuszczenia terytorium Królestwa Polskiego przez wojska rosyjskie. 13 grudnia cesarz wprowadził stan wojenny w prowincjach zabranych i wydał ukaz o przeprowadzeniu mobilizacji korpusu interwencyjnego pod dowództwem feldmarszałka Iwana Dybicza, który miał stłumić powstanie. 17 grudnia Mikołaj I wydał manifest do Polaków, w którym nakazywał przywrócenie Rady Administracyjnej w jej składzie pierwotnym i skoncentrowanie wojsk polskich w okolicach Płocka. Jednakże sytuacja w Królestwie uległa dalszej radykalizacji. 20 grudnia Sejm wydał manifest, w którym ogłosił powstanie narodowe przeciw Rosji, przedstawiając opinii międzynarodowej przyczyny jego wybuchu. . O ile Rosja zaatakuje Królestwo . 21 grudnia dyktator Józef Chłopicki rozwiązał Rząd Tymczasowy i w jego miejsce powołał Radę Najwyższą Narodową. 29 grudnia dyktator powołał Komisję Rozpoznawczą, do rozpatrzenia spraw osób podejrzanych o szpiegostwo. Detronizacja króla Mikołaja I Romanowa 17 stycznia, wobec fiaska rokowań z Mikołajem I, który zażądał bezwarunkowej kapitulacji powstańców, gen. Józef Chłopicki złożył dymisję. Radykalne Towarzystwo Patriotyczne kierowane przez Joachima Lelewela zdobyło wówczas decydujący głos w sejmie, który 25 stycznia 1831 r. na wniosek posła Romana Sołtyka podjął uchwałę o detronizacji Mikołaja I, co było równoznaczne z zerwaniem unii personalnej i aktem niepodległości Królestwa. Poseł Jan Ledóchowski wybiegł wtedy na środek sejmu i zawołał do zgromadzonych: Wyrzeknijmy więc wszyscy: nie ma Mikołaja!. Pod aktem detronizacji podpisało się 187 reprezentantów, w tym 41 senatorów, a kilku członków Sejmu przystąpiło do niego w formie listownej. Książę Adam Jerzy Czartoryski, podpisując ten dokument, zarzucił braciom Ostrowskim zgubę Polski, obwiniając ich o przeprowadzenie detronizacji przez Sejm. W odpowiedzi granice Królestwa Polskiego przekroczyła 115 tys. armia rosyjska z 336 działami pod wodzą feldmarszałka Iwana Dybicza, który uzyskał od cesarza nieograniczoną władzę nad ośmioma województwami Królestwa Polskiego. 29 stycznia 1831 sejm powołał w miejsce rozwiązanej Rady Najwyższej Narodowej Rząd Narodowy. W jego składzie znaleźli się: książę Adam Jerzy Czartoryski, Wincenty Niemojowski, Stanisław Barzykowski, Teofil Morawski i Joachim Lelewel. W celu wzmocnienia sił powstańczych Jan Olrych Szaniecki opracował projekt powołania pospolitego ruszenia, który przez rozwiązanie kwestii chłopskiej miał przyciągnąć do powstania masy chłopskie. Projekt Szanieckiego poparty przez Towarzystwo Patriotyczne został jednak odrzucony przez większość sejmową. W kilka dni później, to jest 21 czerwca 1831 r. pospolite ruszenie zostało jednak powołane decyzją gen. Skrzyneckiego, jednak nie poparte obietnicami poprawy bytu chłopów nie wzbudziło w nich zainteresowania. Wojna polsko-rosyjska 5 lutego 1831 roku armia rosyjska wkroczyła w granice Królestwa. 7 lutego doszło do pierwszych starć zbrojnych: jeden z plutonów 1 pułku ułanów rozpędził w Siedlcach straż przednią nieprzyjaciela. W tym samym dniu 3 pułk ułanów wyparł z Węgrowa dwa pułki rosyjskie. Po początkowych odosobnionych sukcesach polskich pod Stoczkiem 14 lutego i Wawrem, doszło do rosyjskiej próby szturmu na Warszawę. Jednak nierozstrzygnięta bitwa o Olszynkę Grochowską 25 lutego 1831 roku, podczas której ciężko ranny został Chłopicki, uniemożliwiła te plany i przyniosła stronie polskiej sukces strategiczny. Po bitwie naczelne dowództwo objął generał Jan Skrzynecki, który obawiał się podjęcia kontrofensywy. Zgodził się na to dopiero pod koniec marca. Śmiały plan opracowany przez generała Ignacego Prądzyńskiego przyniósł sukcesy w bitwach pod Wawrem (II), Dębem Wielkim i Iganiami. Potem Skrzynecki przerwał jednak kontrofensywę. Dopiero w maju zgodził się na nowy plan Prądzyńskiego przewidujący rozbicie rosyjskich pułków gwardyjskich operujących w rejonie Łomży i Ostrołęki. W wyniku zwlekania wodza przewagę uzyskały wojska rosyjskie. Wojska Mikołaja I osłabiła wybuchła w kwietniu epidemia cholery i gorączka tyfoidalna. W Petersburgu rozpuszczano wówczas plotki o zatruwaniu studzien przez Polaków. Rosjanie wygrali 26 maja bitwę pod Ostrołęką, co załamało morale polskich żołnierzy. Skrzynecki tym razem znów zwlekał z atakiem na dziesiątkowane przez cholerę wojska rosyjskie. Dopiero 11 sierpnia został zwolniony z urzędu. 15 sierpnia Towarzystwo Patriotyczne podjęło próbę dokonania zamachu stanu. Tłum warszawski zamordował więzionych na Zamku Królewskim zdrajców. Chaos opanował wówczas generał Jan Krukowiecki, który stanął na czele rządu z niemal dyktatorską władzą. Tymczasem wojska rosyjskie, dowodzone po śmierci Dybicza przez feldm. Iwana Paskiewicza 6 września, po okrążeniu Warszawy od strony wschodniej, dalekim marszem przez mosty pod Włocławkiem zaatakowały miasto od zachodu. Po utracie Woli, gdzie podczas rosyjskiego szturmu zginął gen. Józef Longin Sowiński, dowództwo powstania, nie widząc możliwości dalszej obrony stolicy, poddało ją. Kilka tygodni później nastąpił rozpad sejmu, Rządu Narodowego i wojska, którego znaczna część przekroczyła granice Prus i Galicji. Wojna partyzancka Na początku 1831 gen. Ignacy Prądzyński opracował dla sztabu generalnego plan koordynacji polskich działań partyzanckich. Zakładał on sformowanie dużej liczby małych oddziałów leśnych, rekrutowanych ze straży bezpieczeństwa, gwardii ruchomej i pułków wojewódzkich. Całe Królestwo Polskie zostało podzielone na siedem stref działań, do których skierowano poszczególne ugrupowania powstańcze. W swoim założeniu małe, niezwykle mobilne i nieuchwytne oddziały partyzanckie, miały operować na tyłach Rosjan, przerywając ich komunikację, nękając izolowane mniejsze oddziały nieprzyjaciela. W razie zagrożenia miały podlegać rozproszeniu i ponownie zbierały się w wyznaczonym miejscu. W czasie kampanii 1831 8-tysięczne oddziały partyzanckie związały w województwie augustowskim i płockim dużą liczbę wojsk rosyjskich prawego skrzydła. Mobilizowane po lewej stronie Wisły były natychmiast przerzucane na tyły armii rosyjskiej. W Augustowskim operował oddział Michała Godlewskiego w sile ok. 1 tys. ludzi. Tam też działał najliczniejszy oddział majorów Karola Szona i Antoniego Puszeta w sile 4 tys. żołnierzy, rozbity 22 kwietnia w bitwie pod Mariampolem. W Puszczy Zielonej działali partyzanci podpułkownika Józefa Zaliwskiego. Oddział Zaliwskiego liczył ponad stu strzelców i jego działalność polegała na organizowaniu zasadzek i atakowaniu transportów z żywnością i furażem. Klęska pod Ostrołęką spowodowała osłabnięcie walk partyzanckich na Kurpiach. Obok nich istniały wydzielone oddziały strzelców celnych podpułkownika Michała Kuszlla, oraz majorów Eustachego Grothusa i Stanisława Krzesimowskiego, które składały się wyłącznie ze strzelców wyborowych. W razie potrzeby łączyły się one z armią regularną, stanowiąc wsparcie piechoty liniowej. Władze wojskowe rosyjskie z całą bezwzględnością zwalczały partyzantkę litewską. Oficerów, wziętych z bronią w ręku rozstrzeliwano, szlachtę oddawano pod sądy wojenne i skazywano na konfiskatę majątków i zesłanie. Chłopów karano chłostą, zsyłano do batalionów syberyjskich, wsie sprzyjające powstańcom palono. Przy poparciu rządu starowiercy napadali na dwory i rabowali je. Władzom rosyjskim pomagała także ludność żydowska. Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych Po wybuchu powstania w Królestwie władze rosyjskie wprowadziły 1 grudnia 1830 stan wojenny w guberniach: wileńskiej, grodzieńskiej, mińskiej i w obwodzie białostockim. Aresztowano potencjalnych przywódców powstania na tych terenach, skonfiskowano broń pozostającą w rękach prywatnych, uwięziono i zesłano na Syberię podejrzanych o przygotowywanie wystąpień zbrojnych. W Wilnie powołano tzw. Komitet Główny, starający się utrzymywać kontakty z władzami powstańczymi w Warszawie i tworzącymi się tajnymi komitetami powiatowymi. W lutym 1831 na Żmudzi miało miejsce wrzenie chłopstwa, związane z poborem rekruta do wojska rosyjskiego. W marcu powstanie rozprzestrzeniło się na poszczególne powiaty litewskie. Powstanie na Litwie związało w kluczowym momencie wojny 30 tys. żołnierzy rosyjskich, przywracając tym samym równowagę strategiczną sił w Królestwie. W maju na Grodzieńszczyznę wkroczył korpus gen. Dezyderego Chłapowskiego. W czerwcu gen. Antoni Giełgud podjął nieudaną próbę zdobycia Wilna. Wobec niepowodzenia opanowania głównych centrów komunikacyjnych i zdobycia portu w Połądze, gdzie miał być wyładowany transport broni, zakupionej w Wielkiej Brytanii, oddziały wojska polskiego podzieliły się w lipcu na trzy operujące oddzielnie korpusy. Zepchnięte przez wojska rosyjskie korpusy gen. Chłapowskiego (dowodzony przez Giełguda) i gen. Franciszka Rohlanda zmuszone zostały do przekroczenia granicy z Królestwem Prus. Jedynie korpus gen. Henryka Dembińskiego przedarł się do Królestwa. Poszczególne oddziały partyzanckie utrzymały się w puszczach litewskich do listopada 1831. Reakcje państw Po upadku powstania 9 czerwca 1832 papież Grzegorz XVI potępił wybuch powstania jako zbuntowanie się przeciwko „legalnej władzy władcy”. Wkrótce potem uświadomiony przez doradców o faktycznych działaniach carskich, papież tłumaczył, że dał się oszukać dyplomacji i nigdy nie chciał potępić Polaków. Reakcja Prus Królestwo Prus było zdecydowanie wrogie powstaniu w Królestwie Kongresowym. Już w grudniu 1830 zmobilizowano pruską armię obserwacyjną pod dowództwem feldmarszałka Augusta Neidhardta von Gneisenau z szefem sztabu generałem Carlem von Clausewitzem, której zadaniem było rozciągnięcie kordonu wojskowego pomiędzy Prusami i Kongresówką. Zmobilizowano landwehrę wielkopolską, którą przerzucono na zachód poza zabór pruski do Wittenbergi. Sekwestrem objęto gotówkę Banku Polskiego, zdeponowaną w bankach pruskich. Wydano zakaz wysyłania do Królestwa amunicji, broni, żywności, lekarstw i środków opatrunkowych. Według ustaleń Banku Polskiego Prusy wraz z Cesarstwem Austriackim i innymi państwami niemieckimi zatrzymały bądź skonfiskowały 50 tysięcy karabinów, 3 tysiące par pistoletów, 4 tysiące szabel, 40 tysięcy luf karabinowych, 22 tysiące zamków, 51 tysięcy funtów prochu, 355 tysięcy funtów saletry zakupione we Francji i Wielkiej Brytanii na potrzeby powstania. Oddziały polskie zmuszone do przekroczenia granicy pruskiej były natychmiast rozbrajane i internowane. Władze pruskie odesłały od razu do Rosji oddział kozaków, który na początku powstania schronił się w ich granicach. Reakcja Austrii Postępowanie Austrii było bardziej ambiwalentne. Władze austriackie wydały zakaz wywozu broni i amunicji do Królestwa, konfiskując 20 tysięcy karabinów i 8 tysięcy szabel zamówionych w Wiedniu. We Lwowie działała rosyjska agencja wywiadowcza, z Wiednia przesyłano do Petersburga przejęte listy i wiadomości, ułatwiano sprowadzanie z Galicji materiałów do budowy mostów dla wojsk rosyjskich. Z drugiej strony jednak Austriacy sprzedawali powstańcom stare karabiny, nie do końca przestrzegali także przepisów dotyczących internowania oddziałów polskich wchodzących w ich granice. Z Galicji cały czas napływała dla powstańców broń, amunicja i lekarstwa. Gubernator Galicji książę August Longin von Lobkowitz utrzymywał cały czas kontakt we Lwowie z przedstawicielem powstańczym Izydorem Pietruskim, ułatwiając mu wysyłanie materiałów i ludzi do Kongresówki, dając także nadzieję mediacji austriackiej. Reakcje społeczeństwa rosyjskiego W 1831 roku poeta rosyjski Aleksander Puszkin wyrażał potrzebę jak najszybszego stłumienia polskiego buntu. Należy ich zdusić, powolność nasza jest męcząca. Dla nas bunt Polski to sprawa domowa, prastara, dziedziczna rozterka. W sierpniu 1831 roku napisał przesiąknięty szowinizmem wiersz Oszczercom Rosji, we wrześniu po upadku Warszawy Rocznica Borodina. Polityka zagraniczna powstania Od samego początku władze powstańcze próbowały uzyskać uznanie międzynarodowe dla swojego wystąpienia. W dążeniach tych powoływały się na postanowienia kongresu wiedeńskiego, którego ustalenia wobec Polski były ich zdaniem przez Rosję złamane. Polscy wysłannicy w Londynie i Paryżu bezskutecznie próbowali uzyskać uznanie powstańców przez Wielką Brytanię i Francję za stronę walczącą. Rządy państw zachodnich uległy presji rosyjskich przedstawicieli dyplomatycznych i uznały powstanie listopadowe za wewnętrzną sprawę Imperium Rosyjskiego. Pewne znaczenie wypadki w Królestwie Polskim wywarły na obrady konferencji londyńskiej, zajmującej się sprawą Belgii. Zajęta tłumieniem powstania Rosja, przestała sprzeciwiać się przyznaniu niepodległości temu państwu. Mocarstwa zachodnie natomiast zażądały jedynie zachowania neutralności przez Prusy i Austrię i ich nieinterwencji po stronie rosyjskiej w celu stłumieniu powstania. Neutralność ta była i tak łamana przez Prusy, które formalnie neutralne, udzielały schronienia rosyjskim maruderom, zaopatrując armię rosyjską w broń i furaż. Posunęły się nawet do zbudowania dla Rosjan mostu w Osieku, po którym korpus Paskiewicza przedarł się do Warszawy od zachodu. Austriacy natomiast internowali przebijający się z Wołynia korpus gen. Józefa Dwernickiego. Powstanie zostało potępione przez papieża Grzegorza XVI encykliką Cum primum z 9 czerwca 1832. Upadek powstania 5 października 1831, w okolicach Brodnicy pod wsią Jastrzębie, ostatni duży oddział armii polskiej (ponad 20 tysięcy żołnierzy) pod wodzą generała Rybińskiego przekroczył granicę z Prusami, gdzie został internowany. Ostatni wódz naczelny powstania listopadowego gen. Maciej Rybiński zostaje internowany wraz z władzami powstańczymi i z ostatnim prezesem Rządu Narodowego Bonawenturą Niemojowskim oraz członkami sejmu i licznymi politykami w zabudowaniach klasztoru franciszkanów w Brodnicy gdzie przebywał do 12 października. 9 października skapitulowała twierdza Modlin, a 21 października twierdza Zamość. Ta ostatnia data uznawana jest za koniec powstania listopadowego. Do upadku powstania i przegrania wojny w dużym stopniu przyczynili się niewierzący w możliwość zwycięstwa i w gruncie rzeczy lojalistycznie nastawieni wobec cesarza arystokratyczni przywódcy polityczni m.in. Adam Jerzy Czartoryski oraz dowódcy: generałowie Józef Chłopicki, Jan Skrzynecki, Jan Krukowiecki, Henryk Dembiński i Maciej Rybiński. Nie można też zapominać o przewadze militarnej Rosji i braku większego wsparcia ze strony ludności chłopskiej, wobec negatywnego stanowiska szlacheckich, konserwatywnych władz powstańczych do uwłaszczenia i likwidacji pańszczyzny na wsi. Powstańcy nie doczekali się też pomocy z zewnątrz, a rządy większości państw europejskich, napiętnowały powstańców jako „wichrzycieli” i zdrajców. Skutki polityczne: w lipcu 1831 powołano Komisję Rządu Tymczasowego pod prezesurą gen. Franciszka Ksawerego Dąbrowskiego, która na terenach zajętych przez wojska rosyjskie przeprowadziła likwidację administracji powstańczej. Jesienią 1831 roku Rosjanie powołali Rząd Tymczasowy Królestwa Polskiego pod prezesurą Fiodora Engela, którego zadaniem była pacyfikacja i militaryzacja Królestwa, administracja została podporządkowana naczelnikom wojennym; naczelnie komenderujący czynną armią generał-gubernator Królestwa Polskiego feldmarszałek Iwan Paskiewicz, 22 listopada 1831 wydał z rozkazu cesarza Mikołaja I postanowienie unieważniające „na zawsze” wszystkie uchwały i rozporządzenia „Rządu Rewolucyjnego”; w 1832 roku nastąpiło znaczne ograniczenie autonomii Królestwa Polskiego: zastąpienie konstytucji Statutem Organicznym, wcielenie armii polskiej do rosyjskiej, zniesienie polskiego sejmu i samorządów, postępująca rusyfikacja administracji, namiestnikiem królestwa został Iwan Paskiewicz. prawne: brak respektowania dotyczących Polski postanowień kongresu wiedeńskiego był uzasadniany jako konsekwencja podboju militarnego Królestwa Polskiego. kulturalne: likwidacja polskiego szkolnictwa wyższego, obniżenie jakości szkolnictwa średniego, spadek liczby szkół elementarnych, wprowadzenie języka rosyjskiego jako dodatkowego do szkół średnich. gospodarcze: nałożono wysoką kontrybucję, zbudowano na koszt Polski Cytadelę z silnym garnizonem rosyjskim, wprowadzono barierę celną na granicy polsko-rosyjskiej, po 1840 roku wprowadzono rosyjski system monetarny oraz system miar i wag. demograficzne: interwencyjna armia rosyjska przywlekła ze sobą epidemię cholery, dziesiątkującą ludność Królestwa, w wyniku powstania około 11 tysięcy osób opuściło kraj (zobacz: Wielka Emigracja), w następnych latach sporą liczbę mężczyzn z Królestwa wcielono do armii rosyjskiej. W ramach represji do specjalnych batalionów tzw. kantonistów Armii Imperium Rosyjskiego wcielono dzieci polskie. Dowództwo powstania Naczelni wodzowie gen. dyw. Józef Chłopicki 5 grudnia 1830 – 17 stycznia 1831 gen. dyw. Michał Gedeon Radziwiłł 20 stycznia – 26 lutego 1831 gen. dyw. Jan Zygmunt Skrzynecki 26 lutego – 12 sierpnia 1831 gen. dyw. Henryk Dembiński 12 sierpnia – 17 sierpnia 1831 gen. bryg. Ignacy Prądzyński 16 sierpnia – 19 sierpnia 1831 gen. dyw. Kazimierz Małachowski20 sierpnia – 10 września 1831 gen. dyw. Jan Nepomucen Umiński 23 września – 24 września 1831 gen. dyw. Maciej Rybiński 24 września – 9 października 1831 Źródła Szefowie sztabu głównego gen. bryg. Józef Mroziński gen. bryg. Wojciech Chrzanowski gen. bryg. Ignacy Prądzyński gen. dyw. Tomasz Andrzej Łubieński gen. bryg. Jakub Lewiński Kwatermistrzowie generalni gen. art. Maurycy Hauke zastrzelony za odmowę przyłączenia się do powstania gen. dyw. Jan Chrzciciel de Grandville Malletski gen. bryg. Ignacy Prądzyński płk Marcin Klemensowski gen. bryg. Ignacy Prądzyński gen. bryg. Klemens Kołaczkowski gen. dyw. Ignacy Prądzyński płk Marcin Klemensowski Generałowie dyżurni gen. dyw. Józef Rautenstrauch gen. bryg. Franciszek Morawski Dowódcy jazdy gen. jazdy Aleksander Rożniecki gen. dyw. Jan Weyssenhoff Dowódcy piechoty gen. piechoty Stanisław Potocki zastrzelony za odmowę uczestnictwa w powstaniu Źródła Bitwy powstania listopadowego Walki odwrotowe (ofensywa rosyjska na Warszawę) bitwa pod Stoczkiem – 14 lutego 1831, zwycięstwo wojsk polskich bitwa pod Dobrem – 17 lutego 1831, zwycięstwo wojsk polskich I bitwa pod Kałuszynem – 17 lutego 1831 nierozstrzygnięta I bitwa pod Wawrem – 19 lutego 1831, zwycięstwo wojsk polskich bitwa pod Białołęką – 24 lutego – 25 lutego 1831, zwycięstwo wojsk polskich bitwa o Olszynkę Grochowską – 25 lutego 1831, bitwa nierozstrzygnięta, taktyczne zwycięstwo wojsk polskich Ofensywa Dwernickiego bitwa pod Nową Wsią – 19 lutego 1831, zwycięstwo wojsk polskich bitwa pod Puławami – 2 marca 1831, zwycięstwo wojsk polskich bitwa pod Kurowem – 3 marca 1831, zwycięstwo wojsk polskich bitwa pod Poryckiem – 11 kwietnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich bitwa pod Boremlem – 18 kwietnia – 19 kwietnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich Ofensywa Prądzyńskiego (na szosie brzeskiej) II bitwa pod Wawrem – 31 marca 1831, zwycięstwo wojsk polskich bitwa pod Dębem Wielkim – 31 marca 1831, zwycięstwo wojsk polskich II bitwa pod Kałuszynem – 2 kwietnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich bitwa pod Domanicami – 10 kwietnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich bitwa pod Iganiami – 10 kwietnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich Ofensywa Sierawskiego bitwa pod Wronowem – 17 kwietnia 1831, przegrana przez wojska polskie bitwa pod Kazimierzem Dolnym – 18 kwietnia 1831, przegrana przez wojska polskie Bitwy ugrupowań partyzanckich bitwa pod Nowogrodem – 23 lutego 1831, zwycięstwo wojsk polskich bitwa pod Kiejdanami – 29 kwietnia 1831 roku, zwycięstwo wojsk polskich bitwa pod Połągą – 10 maja – 14 maja 1831, przegrana przez wojska polskie bitwa pod Daszowem – 14 maja 1831, przegrana przez wojska polskie bitwa pod Mariampolem – 22 kwietnia 1831, przegrana wojsk polskich Wyprawa Chrzanowskiego bitwa pod Firlejem – 9 maja 1831, zwycięstwo wojsk polskich Bitwa pod Lubartowem – 10 maja 1831, bitwa nierozstrzygnięta Wyprawa na gwardie cesarskie bitwa pod Jędrzejowem – 13 maja 1831, zwycięstwo wojsk polskich bitwa pod Tykocinem – 21 maja 1831, zwycięstwo wojsk polskich bitwa pod Nurem – 22 maja 1831, zwycięstwo wojsk polskich bitwa pod Ostrołęką – 26 maja 1831, przegrana przez wojska polskie bitwa pod Rajgrodem – 29 maja 1831, zwycięstwo wojsk polskich Wyprawa Jankowskiego bitwa pod Budziskami – 19 czerwca 1831, zwycięstwo wojsk polskich bitwa pod Łysobykami – 19 czerwca 1831, zwycięstwo wojsk polskich Inne bitwa pod Sokołowem Podlaskim – 21 kwietnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich bitwa pod Kuflewem – 25 kwietnia 1831, bitwa nierozstrzygnięta I bitwa pod Mińskiem Mazowieckim – 26 kwietnia 1831, bitwa nierozstrzygnięta bitwa pod Uchaniami – 11–12 czerwca 1831 I bitwa pod Wilnem – 19 czerwca 1831, przegrana przez wojska polskie bitwa pod Szawlami – 8 lipca 1831, przegrana przez wojska polskie III bitwa pod Kałuszynem – 10 lipca 1831, wygrana przez wojska polskie II bitwa pod Mińskiem Mazowieckim – 14 lipca 1831, bitwa nierozstrzygnięta bitwa pod Iłżą – 9 sierpnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich bitwa pod Gniewoszowem – 9 sierpnia 1831, przegrana przez wojska polskie II bitwa pod Wilnem – 17 sierpnia 1831, przegrana przez wojska polskie bitwa pod Rogoźnicą – 29 sierpnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich szturm Warszawy – 6–7 września 1831, zajęcie miasta przez Rosjan (m.in. obrona reduty Ordona i reduty Wolskiej) Zobacz też Wodzowie naczelni powstania listopadowego Generałowie polscy powstania listopadowego Powstańcy listopadowi Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych Józefa Rostkowska Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831 Sprzysiężenie Wysockiego Czwartacy dukat powstańczy Dzień Podchorążego Emilia Plater Polska pod zaborami Rząd Narodowy Uchwała Sejmu o detronizacji Mikołaja I Polska Odznaka Zaszczytna za Zasługi Wojenne Medal za Wzięcie Szturmem Warszawy w 1831 roku Gwiazda Wytrwałości Kalendarium historii Polski Pieśni powstania listopadowego Pensja weteranów powstań z 1830, 1848 i 1863 w II RP Uwagi Przypisy Bibliografia Wybór źródeł do powstania listopadowego, oprac. J. Dutkiewicz, Wrocław 1957. Powstanie listopadowe 1830–1831. Dzieje wewnętrzne. Militaria. Europa wobec powstania, pod red. W. Zajewskiego, Warszawa 1980. Edmund Callier: Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831..., 1887 Tomasz Chludziński: Szlakami powstania listopadowego, Warszawa 1985. Tadeusz Edward Domański: Epoka Powstania Listopadowego, Lublin 2000. Z. Gołba: Rozwój władz Królestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego, Wrocław 1971. Romuald Kaczmarek: Skoro już – to należało się bić. Powstanie Listopadowe, „Najwyższy Czas!”, 1996, nr 49, s. 21. Stefan Kieniewicz, Andrzej Zahorski, Władysław Zajewski: Trzy powstania narodowe: kościuszkowskie, listopadowe i styczniowe, Warszawa 1994. Andrzej Kijowski: Listopadowy wieczór, Warszawa 1972. Henryk Kocój, Niemcy a Powstanie Listopadowe, Warszawa 1970. Jerzy Łojek: Szanse powstania listopadowego: rozważania historyczne, Warszawa 1986. Tomasz Łubieński: Bić się czy nie bić? O polskich powstaniach, wyd. 3, Kraków 1989. Franciszka Ramotowska: Władze Centralne Powstania Listopadowego 1830/1831 r., [w:] Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zasobie, t. 2, Epoka porozbiorowa, pod red. F. Ramotowskiej, Warszawa 1998, s. 337–366. W. Rostocki: Rola wodzów naczelnych w powstaniu listopadowym. Studium historyczno-prawne, Wrocław 1955. M. Swędrowski, Portret człowieka zapalczywego. Generał Jan Krukowiecki w powstaniu listopadowym, wyd. Napoleon V, 2013. Marek Tarczyński: Generalicja powstania listopadowego, Warszawa 1980. Feliks Wrotnowski: Powstanie na Wołyniu, Podolu i Ukrainie w roku 1831, Paryż 1837–1838 Xięga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830; zawierająca spis imienny dowódzców i sztabs-oficerów tudzież oficerów, podoficerów i żołnierzy Armii Polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym „Virtuti Militarii” ozdobionych, 1881 Aleksander Zaborowski: Wojna na Litwie w roku 1831 Janina Znamirowska: Liryka Powstania Listopadowego Warszawa 1930. Linki zewnętrzne Noc Listopadowa, wiersz Bazylego Bukolika Powstanie Listopadowe – Wojna niewykorzystanych możliwości – Inne Oblicza Historii Powstanie listopadowe w źródłach z lat 1830–1831 – kolekcja w bibliotece Polona Hasła kanonu polskiej Wikipedii

4422201

https://pl.wikipedia.org/wiki/Liga%20Konferencji%20Europy%20UEFA

Liga Konferencji Europy UEFA

Liga Konferencji Europy UEFA () – coroczne rozgrywki klubów piłkarskich, organizowane przez UEFA. Kluby mogą ubiegać się o udział w rozgrywkach na podstawie wyników w krajowych ligach i pucharach. Jest to trzeci poziom europejskich pucharów, po Lidze Mistrzów i Lidze Europy. Turniej odbywa się od sezonu 2021/22. Jest on niższym poziomem Ligi Europy UEFA, którą z kolei od tego sezonu zmniejszono do 32 drużyn w fazie grupowej. W rozgrywkach w pierwszej kolejności uczestniczą drużyny z niższych w rankingu federacji krajowych należących do UEFA. 28 czerwca 2023 Komitet Wykonawczy UEFA podjął decyzję o zmianie nazwy Ligi Konferencji Europy UEFA na Ligę Konferencji UEFA od sezonu 2024/25. Format Ostateczną nazwę turnieju Komitet Wykonawczy UEFA przyjął 24 września 2019. Wcześniej rozgrywki określano roboczo jako Liga Europy 2 (). Format rozgrywania Ligi Konferencji Europy UEFA nie różni się od formatu Ligi Mistrzów i Ligi Europy. W każdym z tych turniejów grają 32 drużyny, co w porównaniu z poprzednimi latami pozwoliło zwiększyć minimalną liczbę reprezentowanych krajów z 26 do 34. Turniej składa się z fazy grupowej (8 grup po 4 kluby) i fazy pucharowej – pierwszej rundy (8 drużyn z drugich miejsc w grupach w Lidze Konferencji Europy UEFA oraz 8 drużyn z trzecich miejsc w grupach w Lidze Europy), 1/8 (8 zwycięzców poprzedniej rundy i 8 zwycięzców grup w Lidze Konferencji Europy UEFA), 1/4, 1/2 finału i finału. W ramach turnieju odbywa się 141 meczów w 15 tygodniach, w czwartki, tak jak i w Lidze Europy, a w samych kwalifikacjach do fazy grupowej drużyny rozgrywają 288 meczów. Finałowy mecz Ligi Konferencji Europy UEFA jest rozgrywany w środę w jednym tygodniu z finałami innych europejskich turniejów klubowych: finał Ligi Europy w czwartek, Ligi Mistrzów – w sobotę. Zwycięzca Ligi Konferencji Europy UEFA zyskuje automatyczną kwalifikację do fazy grupowej Ligi Europy kolejnego sezonu. Zawody promują zespoły z rozgrywek ligowych o niższym współczynniku w rankingu klubowym UEFA, którym przysługuje więcej miejsc w eliminacjach. Mecze finałowe Osiągnięcia według klubów Osiągnięcia według państw Prawa telewizyjne w Polsce Prawa telewizyjne do Ligi Konferencji Europy w Polsce posiada platforma Viaplay. Viaplay Group wykupiła prawa do pokazywania transmisji do końca sezonu 2023/24. W przypadku awansu polskich drużyn do rozgrywek, serwis udziela sublicencji TVP. Zobacz też Liga Mistrzów UEFA Liga Europy UEFA Puchar Miast Targowych Puchar Zdobywców Pucharów Puchar Intertoto UEFA Przypisy Liga Konferencji Europy UEFA

4557921

https://pl.wikipedia.org/wiki/Symetryzm

Symetryzm

Symetryzm – postawa ideologiczna zakładająca, że każdemu negatywnemu zjawisku zawinionemu przez dany obóz polityczny należy spróbować przeciwstawić analogiczne negatywne zjawisko zawinione przez obóz jego przeciwników (w Polsce z reguły w zestawieniu PO–PiS). Symetryści jednocześnie nie opowiadają się po żadnej ze stron sporu. Do symetrystów zalicza się, bądź sami się tak definiują, m.in. Rafał Woś, Grzegorz Sroczyński, Witold Jurasz czy środowisko Klubu Jagiellońskiego. Pojęcie zyskało na popularności po 2015. Niektórzy publicyści (np. Mariusz Janicki czy Wiesław Władyka) ocenili koncepcję symetryzmu jako szkodliwą, ponieważ ugruntowuje pozycję PiS-u w percepcji polskiego społeczeństwa. Opinię taką skrytykował Witold Jurasz, którego zdaniem była ona przejawem manipulacji ze strony Janickiego i Władyki. Zdaniem Jurasza, wbrew twierdzeniom Janickiego i Władyki, symetryści nie stawiali znaku równości między pozytywnymi a negatywnymi działaniami PiS-u i w zdecydowanej większości są przeciwnikami tej partii. Przypisy Linki zewnętrzne Neologizmy Publicystyka w Polsce

4649303

https://pl.wikipedia.org/wiki/Lista%20odcink%C3%B3w%20serialu%20Miraculum%3A%20Biedronka%20i%20Czarny%20Kot

Lista odcinków serialu Miraculum: Biedronka i Czarny Kot

Artykuł zawiera listę odcinków serialu animowanego Miraculum: Biedronka i Czarny Kot.. Spis serii Lista odcinków Seria 1 (2015-2016) Seria 2 (2017-2018) Odcinek specjalny (2016) Seria 3 (2019) Seria 4 (2021-2022) Seria 5 (2022-2023) Świat Miraculum Nowy Jork (2020) Szanghaj (2021) Filmy Film (2023) Przypisy Linki zewnętrzne Listy odcinków telewizyjnych seriali animowanych

755095

https://pl.wikipedia.org/wiki/One%20Piece

One Piece

– manga i anime stworzone przez Eiichirō Odę. One Piece opowiada o przygodach pirackiej załogi Słomkowego Kapelusza, której kapitanem jest Monkey D. Luffy. Jego największym marzeniem jest odnalezienie najwspanialszego skarbu na świecie, One Piece, oraz stanie się królem piratów. Historia rozpoczyna się od zjedzenia (przez zabawny dość przypadek) przez Luffy’ego gum-gumowocu, który zmienia jego ciało w gumę. Pierwszy rozdział mangi pojawił się w grudniu 1997 r. w Shūkan Shōnen Jump, a w roku 1999 pojawił się pierwszy odcinek serii wyprodukowany przez Toei Animation. Początkowo Eiichiro Oda planował, że seria One Piece będzie trwać 5 lat i miał zaplanowane zakończenie, mimo to seria trwa, fabuła pogłębia się, a jej popularność ciągle rośnie. Fabuła Gdzieś na wielkich morzach ukryty jest wielki skarb króla piratów – Gol D. Rogera. Niezliczona liczba osób wypłynęła w świat w poszukiwaniu skarbu swoich marzeń. Jedną z tych osób jest chłopiec o imieniu Monkey D. Luffy. Za cel obrał sobie nie tylko bogactwo Rogera, ale również tytuł króla piratów. Podczas swojej wyprawy Luffy zdobywa nowych członków swojej załogi Słomkowych. Razem z nimi przemierza świat, poznając wiele innych postaci, dobrych i złych. Bohaterowie Główni „Słomkowy Kapelusz” Monkey D. Luffy – kapitan załogi Słomkowego Kapelusza. Posiada moc gum-gumowocu, dzięki czemu może rozciągać swoje ciało niczym guma. Jest bardzo silny, uparty i zawzięty. Szybko zjednuje sobie przyjaciół oraz łatwo denerwuje swoich przeciwników. Ma zamiar zostać królem piratów. Na głowie nosi swój znak rozpoznawczy, słomkowy kapelusz, który dostał od Shanksa, kiedy miał 7 lat. Pod lewym okiem ma zrobioną własnoręcznie bliznę. Jego ojcem jest Monkey D. Dragon (przywódca rewolucjonistów i najbardziej poszukiwana osoba na świecie), a dziadkiem Monkey D. Garp (bohater marynarki, zasłynął z wielokrotnych starć z królem piratów). Luffy ma też dwóch przyszywanych braci: Portgasa D. Ace’a i Sabo. Posiada wrodzoną dominację koloru władcy, która pozwala mu na pokonanie słabszych przeciwników samą siłą woli. „Łowca Piratów” Roronoa Zoro – jako pierwszy przyłącza się do Luffy’ego, który uratował go przed śmiercią z rąk pułkownika marynarki Morgana. Jest bardzo lojalny względem swojego kapitana. W walce używa stylu trzech mieczy. Umie też korzystać ze szkoły bez miecza, szkoły jednego miecza oraz szkoły dwóch mieczy. W niezwykły sposób potrafi mówić z mieczem w ustach, co według autora wynika z jego siły ducha. Jest silny i zdeterminowany, ale ma niebywale słaby zmysł orientacji w terenie. Często śpi, a na różnego typu zabawach dużo pije, jednak nigdy się nie upija. Zoro chce zostać najlepszym szermierzem na świecie. „Złodziejka” Nami – jako druga dołącza do załogi Słomkowego Kapelusza, jednak na stałe zostaje jako czwarta. Uważa się za najlepszą nawigatorkę i rysowniczkę map, na jaką mógł trafić Luffy. Na początku w walce korzystała jedynie z drewnianego kija, jednak podczas pobytu na Alabaście Usopp konstruuje dla niej „Clima Tact” – broń, która umożliwia kontrolowanie pogody i wykorzystywanie jej w walce. Jej marzeniem jest narysowanie mapy całego świata. „Boski” Usopp – do załogi dołączył jako trzeci. Jest tchórzliwym kłamcą, ale w ekstremalnych sytuacjach staje się dzielny. Marzy, aby zostać dzielnym wojownikiem mórz. Jego ojciec Yasopp jest strzelcem w załodze Shanksa. Po wydarzeniach na Little Garden jego kolejnym marzeniem stało się odwiedzenie Elbafu, wyspy olbrzymów. Usopp często opowiada niestworzone historie o swoich rzekomych przygodach i wyczynach, w które wierzy jedynie Chopper oraz Luffy. Posiada talent do majsterkowania, co udowodnił tworząc broń Nami, „Clima Tact” oraz swoją własną broń, „Rohatyńca”. Przed dołączeniem Franky’ego do załogi pełnił nieoficjalnie rolę szkutnika, w której był beznadziejny. Usopp nie ma nadzwyczajnej siły, ale za to jest doskonałym strzelcem. Jest też szybki, a kiedy chodzi o ucieczkę jest w niej mistrzem. W walce oprócz strzałów rozmaitymi pociskami korzysta z różnych, skonstruowanych przez siebie urządzeń oraz z podstępów. „Czarnonogi” Vinsmoke Sanji – jako czwarty dołączył do załogi Luffy’ego. Marzeniem Sanjiego jest odnalezienie All Blue, legendarnego morza, w którym żyją ryby z wszystkich oceanów. Jest on wspaniałym kucharzem i wojownikiem. Walczy wyłącznie nogami, aby nie zranić rąk, bez których trudno by było mu gotować. Jego nauczycielem w gotowaniu i walce był „Czerwononogi” Zeff, kucharz i pirat. Sanji prawie bez przerwy pali i jest kobieciarzem. Jego światopogląd nie pozwala mu uderzyć kobiety. „Fan Cukrowej Waty” Tony Tony Chopper – dołączył do załogi Słomkowego Kapelusza jako piąty. Chopper jest reniferem, zjadł ludź-ludziowoc, który nadał mu cechy człowieka, możliwość mówienia i poruszania się na dwóch nogach. Jest wybitnym lekarzem. Bardzo tchórzliwy, potrafi jednak walczyć przyparty do muru. W walce korzysta z możliwości swojego diabelskiego owocu, wzmocnionego stworzoną przez niego pigułką „rumble ball”. Umożliwia mu ona transformację w siedem różnych form, łączących cechy renifera i człowieka. Jego pierwszym nauczycielem życia i przyjacielem był doktor Hiluluk, który zmarł. Drugą nauczycielką była doktor Kureha. Pragnie wynaleźć panaceum, które uleczy wszystkie choroby świata. „Diablica” Nico Robin – przyłączyła się do załogi Słomkowego Kapelusza jako szósta, w 130. Nico Robin jest ostatnim ocalałym archeologiem z wyspy Ohara. Jej rodzinna wyspa została zaatakowana przez marynarkę, ponieważ Globalny Rząd obawiał się, że archeolodzy z Ohary odczytają poneglyph, na którym zapisane są informacje o pustym wieku, które rządzący próbują zatuszować. Pragnieniem Robin jest odnalezienie rio poneglyphu, na którym wygrawerowano wymazane dzieje ludzkości. Zjadła kwiat-kwiatowoc, który pozwala jej na mnożenie swoich części ciała w dowolnych miejscach. „Cyborg” Franky – dołączył jako siódmy członek Słomkowego Kapelusza. Jest cyborgiem i wyśmienitym szkutnikiem. Posiada pokaźny arsenał broni, znajdujących się w jego własnym ciele. Może w sposób mechaniczny zmieniać się w coś w rodzaju centaura. Owe bronie napędzane są colą, którą Franky umieszcza w lodówce, znajdującej się w miejscu żołądka. Został uderzony przez pociąg z siłą tak wielką, że aby przeżyć, samodzielnie przebudował ciało w mechanizm bojowy. Nie mógł jednak opancerzyć pleców, bo tam nie dosięgał, więc są jego jedynym słabym punktem. Franky tak naprawdę nazywa się Cutty Flam. Rzemiosła uczył go jego nauczyciel, ryboludź Tom. Jest wspaniałym cieślą, a jego statki zawsze są obsiane różnorakimi bajerami. Przed zbudowaniem dla Słomkowych Thousand Sunny’ego budował małe statki i oznaczał je napisem „Battle Franky” oraz numerkiem. Doskonale zna on budowę wszelakich statków oraz gatunki drzew, dzięki którym można je wzmocnić. „Soul King” Brook – jest ósmą osobą, która dołączyła do załogi Słomkowego Kapelusza. Pełni w niej funkcje muzykanta. Mimo że uważa się za dżentelmena, często zachowuje się bardzo nieprzyzwoicie, na przykład prosząc kobiety o pokazanie swoich majteczek czy też bekając przy posiłku. Pierwotnie był członkiem załogi Rumbowych, muzyków, wraz z którymi wypłynął na Grand Line ponad 50 lat temu. Posiada moc oż-ożywowocu, który umożliwia właścicielowi powrót jego duszy do ciała po śmierci. Dzięki temu został jedynym, który przeżył wyprawę swojej załogi. Kiedy jego dusza powróciła do ciała, zastała jednak już tylko kości, przez co Brook ma postać szkieletu, co jest często obiektem żartów z jego własnej strony. Dzięki swojej budowie jest najszybszym członkiem załogi i potrafi biegać po wodzie. Jest mocno związany z wielorybem Laboonem, który czeka na niego u wejścia na Grand Line. „Morski Wyga” Jinbe – jest ryboludziem o cechach rekina wielorybiego. Jako jeden z nielicznych umie rozmawiać z innymi zwierzętami morskimi. To spokojny, opanowany i cierpliwy mężczyzna, przy tym niezwykle silny i świetnie wyćwiczony. Odmówił walki z Białobrodym przed egzekucją Ace’a, przez co utracił, a właściwie zrezygnował ze statusu wojownika mórz. Na wyspie ryboludzi obiecał Luffy’emu, że dołączy do jego załogi, gdy skończy załatwiać swoje sprawy. Czterej imperatorzy Czwórka najważniejszych piratów, którzy władają Nowym Światem. „Rudowłosy” Shanks – był najlepszym przyjacielem Luffy’ego z dzieciństwa i to dzięki Shanksowi Luffy został piratem. Stracił lewą rękę ratując Luffy’ego przed potworem morskim zwanym królem mórz, a blizny na oku zdobył, walcząc z Czarnobrodym. Był on kiedyś w załodze Gol D. Rogera i przyjaźnił się z Buggym. Z Mihawkiem zawsze rywalizował w szermierce. Jak wiadomo, Shanks nie posiada mocy owocu, ale podobnie jak Luffy posiada dominację koloru władcy. „Czarnobrody” Marshall D. Teach – po wojnie w Marineford, Czarnobrody przejął moc owocu Białobrodego, wstrząs-wstrząsowocu. Po dwuletnim przeskoku dowiadujemy się, że Czarnobrody wessał wiele owoców, a nawet „wszczepia” je w swoich kamratów. Przez to ludzie zaczęli nazywać go imperatorem, zajmującym miejsce Białobrodego. „Słomkowy Kapelusz” Monkey D. Luffy – po pokonaniu Kaidou został ogłoszony nowym imperatorem zajmując tym samym jego miejsce. Możliwe to było dzięki sile jaką zyskał po przebudzeniu ludź-ludziowocu, modelu Niki, będącego mitycznym Zoanem, uważanym wcześniej za gum-gumowoc będący zwykłą Paramecią. „Klaun-Arcymistrz” Buggy – razem z Luffym został ogłoszony nowym imperatorem, zajmując tym samym miejsce Big Mom. Jest to za sprawą jego wpływowości i jego poprzednich zasług w tym ucieczka z Impel Down i bycie jednym z byłych członków załogi Gol D. Rogera znanego jako „król piratów”. Dawni imperatorzy „Białobrody” Edward Newgate – znany był jako najsilniejszy człowiek na świecie. Wielokrotnie walczył z królem piratów. Do jego załogi należał między innym Ace, brat Luffy’ego. Zjadł wstrząs-wstrząsowoc, dzięki czemu potrafi wywołać trzęsienia ziemi. Zginął podczas próby odbicia Ace’a w kwaterze głównej marynarki. Jego miejsce jako imperator zajął Czarnobrody. „Big Mom” Charlote Linlin – potężna piratka władająca mocą dusz-duszowocu, który pozwala zabierać innym dusze lub ich części i tchnąć życie w przedmioty nieożywione lub nadać cechy ludzkie zwierzętom. Ma kilkadziesiąt dzieci, którym aranżuje małżeństwa polityczne. Przyjęła pod ochronę wyspę ryboludzi, gdy zginął Białobrody. Luffy wypowiedział jej wojnę, podczas pobierania przez jej załogę haraczu z wyspy ryboludzi w wysokości 10 ton słodyczy, które, jak jej powiedział, zjadł sam. Linlin planowała ożenić Sanjiego ze swoją córką Pudding, lecz jej plan legł w gruzach. Luffy i Capone Bege zawarli sojusz mający na celu pokonanie Big Mom. Została pokonała przez Trafalgara D. Lawa i Eustasa Kida. Jej miejsce zajął Klaun-Arcymistrz. „Król Bestii” Kaidou – pirat znany jako najsilniejsza istota na świecie. Wybił całą załogę Gekko Morii, gdy ten pływał po Nowym Świecie. Tuż przed bitwą w Marineford walczył z Shanksem, lecz obaj wyszli z walki żywi. Posiada załogę złożoną z ludzi władających owocami typu Zoan, które pozwalają zmieniać się w zwierzęta. Sprzymierzył się z szogunem kraju Wano i sprawuje tam realną władzę. Luffy, Trafalgar Law, norki i kilku samurajów z kraju Wano zawarło sojusz mający na celu pokonanie go. Ostatecznie został zwyciężony przez Monkey D. Luffy’ego, który zajął jego miejsce jako imperator. Siedmiu królewskich wojowników mórz Wojownicy mórz to piraci pracujący dla Globalnego Rządu. Większość z nich nie lubi ani nie szanuje władzy, ale w zamian za pomoc są bezkarni i marynarka ich nie ściga. Należą do jednej z trzech wielkich sił i powstali, by w stać w opozycji do czterech imperatorów. Oryginalne Shichibukai oznacza dosłownie siedem uzbrojonych mórz. Pomimo nazwy liczba wojowników mórz jest zmienna. Byli nimi: „Tyran” Barthomelew Kuma – jest zawsze spokojny i opanowany. Podobnie jak Franky jest cyborgiem, „chodzącą bronią” stworzoną i udoskonaloną przez Vegapunka, naukowca pracującego dla Globalnego Rządu. Do tego posiada moce łap-łapowocu, dzięki którym może za pomocą dłoni wszystko odbijać, wszystko ze wszystkiego wypychać, odrzucić. Jest lojalny wobec Globalnego Rządu i w zamian za status wojownika mórz wypełnia niemal każdy ich rozkaz. Jest też człowiekiem honorowym i niezwykle silnym. Poprzednia nagroda za głowę to 296 milionów berry. Był kiedyś członkiem armii rewolucjonistów i pracował dla Monkey D. Dragona, jednak wątek ten nie został jeszcze wyjaśniony. Pokonał on załogę Słomkowego Kapelusza wysyłając jej członków w różne miejsca. „Jastrzębiooki” Dracule Mihawk – nie miał załogi i zawsze pływał maleńkim, jednoosobowym stateczkiem. Jest najlepszym szermierzem na świecie, a także przyjacielem „Rudowłosego” Shanksa. Podczas walki używa dwuręcznego miecza zwanego Yoru, jest to najpotężniejszy miecz na świecie. Mihawk jest opanowany, dumny i przede wszystkim uczciwy. Pokonał on Zoro, lecz oszczędził mu życie, by ten mógł dalej ćwiczyć i stanąć do walki jeszcze raz. Po bitwie w Marineford Zoro poprosił go o dwuletni trening. Mihawk zgodził się z niechęcią. „Cesarzowa Piratów” Boa Hancock – pochodzi z wyspy kobiet, Amazon Lily położonej na Calm Belt. Jest uważana za najpiękniejszą kobietę świata. W przeszłości była niewolnicą niebiańskich smoków i została zmuszona do zjedzenia roz-rozkochowocu, który pozwala zmieniać zakochanych w niej ludzi w kamień. Jest kapitanem pirackiej załogi Kuja. We wszystkich mężczyznach widzi wrogów i nimi gardzi. Wyjątkiem jest Luffy, w którym się zakochuje. Ten jednak nic do niej nie czuje i odmawia ślubu. Pomaga Luffy’emu dostać się do więzienia Impel Down, by ten mógł uratować Ace’a Gekko Moria – posiada moc cień-cieniowocu, co umożliwia mu panowanie nad cieniami. Wyglądem przypomina pięciometrową gruszkę, ma na szyi i czole duże szwy, małe rogi po bokach głowy, szarą skórę oraz króciutkie nogi z ogromnymi stopami. Jest leniwy, cierpliwy, ma chorobliwe poczucie humoru oraz jest bardzo inteligentny. Posiadał statek, a właściwie pływającą wyspę zwaną „Thriller Bark”, która zawsze poruszała się w tak zwanym Trójkącie Floriańskim. Miał pod rozkazami około tysiąc zombie, oraz trzech ludzi: Peronę, dziewczynę władającą duchami, Absaloma posiadającego moc znik-znikowocu, który daje moc niewidzialności i doktora Hogbacka. Hogback, idol Choppera, jest najlepszym chirurgiem na świecie, robi Morii „pojemniki” na cienie z ludzkich (niekoniecznie) zwłok. Później Moria kradnie cienie i wciska je do zwłok, robiąc przy tym nowe zombie. Zazwyczaj zombie walczą za niego, a jeśli zostaną pokonane, to ich cienie powracają do pierwotnych właścicieli. Jedyny sposób na zabicie jego zombie to zmuszenie go do zjedzenia soli. Moria jest beztroski, niczym się nie przejmuje i wszystko ignoruje. Nagroda za głowę wynosiła 320 milionów berry. Luffy pokonał go, uwalniając wszystkie dusze. „Czarnobrody” Marshall D. Teach – został królewskim wojownikiem mórz po pokonaniu „Płomiennej Pięści” Ace’a i przyprowadzeniu go Globalnemu Rządowi. Miał wtedy małą załogę, ale za to bardzo silną. Należał do załogi Białobrodego i był pod rozkazami Ace’a, ale zabił swojego przyjaciela za ciem-ciemnowoc, który daje moc tworzenia czarnych dziur i władania nad ciemnością. Chociaż jest to owoc typu Logia, nie niweluje przyjętych obrażeń. Owoc ten pozwala także na pochłonięcie mocy innego owocu. Czarnobrody jest wiecznie roześmiany, ale także bezwzględny i okrutny, a jego marzeniem jest zostanie królem piratów. Podczas wojny o uwolnienie Ace’a Czarnobrody zaatakował rządowe więzienie Impel Down, gdzie powiększył swoją załogę o kilku piratów z wyrobioną, straszną marką w Nowym Świecie. Zdążył jednak wrócić na pole walki przed zakończeniem wojny, gdzie w tajemniczy sposób przejmuje owoc Białobrodego, którego wcześniej zabija. Sprawia to, że Czarnobrody staje się jedynym człowiekiem posiadającym moc dwóch owoców. Posiadając tak destrukcyjną siłę, rezygnuje ze statusu królewskiego wojownika mórz. Również, z powodu zdobycia przez niego mocy swojego dawnego kapitana, zostaje uznany przez ludzi za nowego imperatora. „Niebiański Demon” Donquixote Doflamingo – posiada moc nić-niciowocu, dzięki któremu może kontrolować ciała innych ludzi poruszając palcami używając czegoś na wzór niewidzialnych nici. Nie boi się niczego, jest arogancki, zuchwały i pewny siebie. Jest też okrutny i bawi go cierpienie innych. Ma dużą załogę i wielu jej przedstawicieli w różnych zakątkach świata, jego najbliżsi towarzysze mieszkają razem z nim na wyspie Dressrosa w Nowym Świecie. Doflamingo jest królem tej wyspy. Należał do światowej arystokracji, lecz jego ojciec zrezygnował z tytułu, by żyć ze zwykłymi ludźmi. Nagroda za jego głowę wynosiła 340 milionów berry. Prowadził interesy z Ceasarem Clownem, który wytwarzał dla niego SAD, dzięki któremu możliwa była produkcja syntetycznych owoców typu Zoan dla Kaidou, który był jego partnerem biznesowym. Został pokonany przez Luffy’ego i Trafalgar Lawa, a następnie pochwycony przez Tsuru, członkinię marynarki. „Klaun” Buggy – dawny oponent Luffy’ego, został nominowany do statusu wojownika mórz, gdyż po bitwie w Marineford został uznany za liczącą się siłę. Jego cechy rozpoznawcze to czerwony nos jak u klauna, krzykliwe ubranie, oraz kapitańska czapka. Łączy w sobie cechy stereotypu pirata i klauna. Zjadł pod-podziałowoc, który powoduje, że rozdziela swoje ciało, przez co jest odporny na cięcia i może unikać ataków przez rozdzielenie swojego ciała. Nagroda za głowę wynosiła 15 milionów berry. Podobnie jak Shanks był on członkiem załogi króla piratów. „Chirurg Śmierci” Trafalgar D. Water Law – podobnie jak Luffy i Zoro, jest członkiem najgorszego pokolenia, czyli grupy piratów, która przy dotarciu do Nowego Świata miała ponad 100 milionów berry nagrody. Zdobył swoją pozycję, wysyłając sto bijących serc piratów do rządu. Zjadł owoc op-operacjowoc, który pozwala mu dzielić wszystko w danym obszarze na kawałki, przemieszczać w dowolny sposób, z prędkością natychmiastową, co pozwala mu na teleportację w niewielkim obszarze, wyjęcie komuś serca bez zabijania go i wiele innych rzeczy. Jest on lekarzem i potrafi wyleczyć bardzo ciężkie rany. Zrezygnował z tytułu wojownika mórz podczas pobytu na Dressrosie, gdy sprzymierzył się z Luffym. Jego obecna nagroda to 500 milionów berry. „Białobrody Jr.” Edward Weevil – samozwańczy syn Białobrodego. Pokonał wielu członków załogi swojego domniemanego ojca uzurpując sobie prawo do bycia jego jedynym dziedzicem. Wydaje się być mało inteligentny, gdyż wszelkie decyzje podejmuje jego matka. Jego nagroda wynosiła 480 milionów berry. Na ostatniej konferencji Reverie kraje członkowskie Globalnego Rządu zadecydowały o rozwiązaniu organizacji, przez co jej pozostali członkowie zostali na powrót zwykłymi piratami. Diabelskie owoce Nie wiadomo skąd pochodzą ani jak powstają. Diabelskie owoce są wyjątkowe, niezwykle cenne, i powszechnie pożądane, dlatego że człowiek (albo zwierzę, a nawet broń), który zje owoc dostaje zazwyczaj jakąś moc, ale za to traci umiejętność pływania. Diabelskie owoce dzielą się na trzy rodzaje: Logię, Zoan oraz Paramecię. Logia daje władającemu moce natury takie jak światło, ciemność albo lód. Zoan pozwala się zmienić w inne zwierzę. Zazwyczaj władający mogą posiadać trzy postacie: swoją własną, pośrednią między dwoma gatunkami oraz postać danego zwierzęcia. Z kolei Paramecia nie ma określonej formy mocy, na przykład podział-podziałowoc powoduje, że władający staje się całkowicie niepodatny na cięcia. Na Grand Line pojawiła się też nowa technika pozwalająca nadać moc owocu przedmiotom. Ponadto istnieje legenda mówiąca, że moc owoców pochodzi od zamieszkujących je demonów. Zjedzenie dwóch owoców zazwyczaj kończy się śmiercią, ponieważ rzekomo demony owoców zamieszkujące ciało zaczynają między sobą walczyć, co doprowadza do rozerwania władającego na strzępy. Statki załogi Słomkowego Kapelusza Going Merry Był pierwszym statkiem załogi Słomkowego Kapelusza. Podarowała im go Kaya, przyjaciółka Usoppa. Going Merry był karawelą. Najbardziej przywiązany do niego był Usopp. Pierwszy raz w anime pokazany był w 17. odcinku, a mandze w 41. rozdziale. Rozstali się z nim w 312. odcinku anime, a w mandze w 430. rozdziale. Thousand Sunny Jest drugim statkiem Słomkowych. Za jego projekt i budowę odpowiedzialni są głównie Franky i Iceberg, lecz przy konstrukcji pomagali również cieśle z Galley-La i Yokozuna. Thousand Sunny jest dwa razy większy od Going Merry’ego i ma więcej zastosowań niż zwyczajny statek. Pierwszy raz można go zobaczyć w 319. odcinku anime, a w mandze w 436. rozdziale. Budowa świata Świat One Piece w większości pokryty jest oceanem. Z północy na południe dzieli go wąski kontynent Red Line, natomiast ze wschodu na zachód pas morza zwany Grand Line. Obie te struktury dzielą ocean na cztery części – East Blue, West Blue, North Blue, South Blue. Grand Line oddzielają od reszty świata pasy Calm Belt. Grand Line Aby dostać się na Grand Line trzeba przepłynąć przez Reverse Mountain, górę na Red Line, przy której spotykają się prądy morskie z wszystkich czterech oceanów. Statek musi wpłynąć do jednej z rzek (jedna dla każdego oceanu) które wpływają po zboczu góry (jest to możliwe dzięki silnym prądom morskim) i trafić w przejście do Grand Line. Jest to bardzo niebezpieczna przeprawa i wiele statków tonie podczas wpływania na Grand Line. Na Grand Line niemożliwa jest normalna nawigacja z powodu silnego pola magnetycznego wytwarzanego przez bogate w minerały wyspy. Dlatego też stosuje się specjalne urządzenia zwane log pose'ami, które po okresie adaptacji do pola magnetycznego danej wyspy wskazują drogę do następnej (czasy logowania wahają się od kilku godzin do kilku lat). Istnieją też eternal pose'y, które zawsze wskazują kierunek danej wyspy. Przy wejściu na Grand Line załogi mogą wybrać jedną z siedmiu dróg, które zaprowadzą je w końcu do drugiego punktu, w którym Grand Line styka się z Red Line. Aby przekroczyć Red Line i kontynuować podróż do drugiej części Grand Line, Nowym Świecie, można przejść przez stolicę Globalnego Rządu Mariejois (co wiąże się z porzuceniem statku) lub też skorzystać z przejścia pod Red Line położonego przy wyspie ryboludzi, 10.000 metrów pod powierzchnią morza. Ta opcja wybierana jest przez większość piratów, którzy nie mogliby bezpiecznie przedostać się przez Mariejois. W pobliżu Mariejois mieści się archipelag Sabaody (który nie jest zbudowany z wysp, a z korzeni ogromnych drzew zakotwiczonych w dnie oceanu). Tam też można zaopatrzyć statek w specjalne pokrycie, które umożliwi mu podmorską przeprawę. Calm Belt Calm Belt to dwa pasy które z obydwu stron otaczają Grand Line. Skutecznie odgradzają Grand Line od reszty oceanów, przez to że na ich obszarze nie występują wiatry ani prądy morskie, co uniemożliwia normalną podróż, oraz przez to, że na ich obszarze znajduje się gniazdo potworów morskich zwanych królami mórz. Marynarka opracowała jednak sposób na bezpieczną przeprawę przez Calm Belt dzięki wyłożeniu dna okrętu kamieniem morskiej strażnicy. Bestie tam żyjące nie wyczuwają okrętu, co pozwala na bezpieczną przeprawę. Na Calm Belt, w pobliżu Mariejois, znajduje się największe więzienie świata, Impel Down, oraz rodzinna wyspa jednej z królewskich wojowników mórz, Amazon Lily. Podniebne morze 10000 metrów nad poziomem morza znajdują się też nieznane większości ludzi podniebne morze – ocean utworzony z chmur. Nie są to jednak zwykłe chmury – powstały w wyniku erupcji wulkanicznych, które wystrzeliły do atmosfery cząsteczki kamienia morskiej strażnicy. W zależności od gęstości pary, która reagowała z Kamieniem Morskiej Strażnicy wytworzyły się morskie chmury lub lądowe chmury. Niebiański ocean ma dwa poziomy – Białe Morze i położony 3000 metrów nad nim Przebiałe Morze. Połączone są one mlecznymi drogami, „rzekami” z chmur. Jedną z dróg dostania się na niebiańskie morze jest użycie knock up stream – prądu morskiego który co pewien czas wystrzeliwuje wysoko w niebo strumień wody. Aby opuścić niebo, należy udać się do miejsca zwanego Cloud End i użyć balonowej ośmiornicy, która powoli opuści statek na powierzchnię zwykłego morza. Manga Manga autorstwa Eiichirō Ody jest wydawana w czasopiśmie „Shūkan Shōnen Jump” wydawnictwa Shūeisha od 19 lipca 1997 roku. Pierwszy tomik ukazał się 24 grudnia 1997 roku. We wrześniu 2019 roku Oda za pośrednictwem filmu opublikowanego w serwisie YouTube ogłosił, że pragnie sfinalizować fabułę mangi w ciągu najbliższych pięciu lat. 4 września 2020 roku w reklamie umieszczonej w Shūkan Shōnen Jump promującej nadchodzący 10. tom czasopisma One Piece magazine umieszczono informację, że manga zmierza w stronę finałowej sagi. W wywiadzie przeprowadzonym 27 sierpnia 2020 roku autor ponownie zaznaczył, że manga zostanie zakończona w ciągu najbliższych 4–5 lat, a także, że zdecydował, jakie manga będzie mieć zakończenie. W październiku 2017 roku ogłoszono, że One Piece zostało wydrukowane w 430 milionach kopii na całym świecie. W kwietniu 2020 roku podano do wiadomości, że manga została wydrukowana w 390 milionach egzemplarzy na terenie Japonii, oraz dodatkowo w 80 milionach na terenie 42 innych państw i terytoriów; łącznie wydrukowano 470 milionów egzemplarzy mangi na całym świecie. Manga została uhonorowana nagrodą na 41. ceremonii Nihon mangaka kyōkai shō w 2012 roku. W 2015 roku manga ustanowiła rekord Guinnessa w kategorii największej liczby kopii serii opublikowanej przez pojedynczego autora. Spin-offy W 2020 roku, w 10. tomie czasopisma One Piece magazine, rozpoczęto adaptację serii powieści ilustrowanych w formie mangi. Manga została zatytułowana One Piece: Episode A i skupia się na postaci Ace, brata Luffy’ego. 2 września 2021, w 12. numerze czasopisma ogłoszono, że ostatni rozdział tej mangi zostanie opublikowany w 13. numerze „One Piece Magazine”. Anime W roku 1998 pojawił się jeden odcinek OVA wyprodukowany przez studio Production I.G. Pierwszy odcinek serii telewizyjnej One Piece produkowanej przez Toei Animation pojawił się 20 października 1999 roku. Od 2007 roku anime jest transmitowane w standardzie HDTV. Seria wciąż trwa. Serial anime Sezony East Blue – (odcinki 1–61) Wejście na Grand Line – (odcinki 62–77) Przedstawiamy Choppera na zimowej wyspie – (odcinki 78–91) Przylot do Alabasty, zaciekłe walki w Alabaście – (odcinki 92–130) Marzenia!, napad załogi piratów Zenny’ego!, Po Drugiej Stronie Tęczy – (odcinki 131–143) Podniebna wyspa: Skypiea, złoty dzwon – (odcinki 144–195) Ucieczka! Fort marynarki i załoga piratów Foxy’ego – (odcinki 196–228) Water 7 – (odcinki 229–263) Enies Lobby – (odcinki 264–336) Thriller Bark – (odcinki 337–381) Archipelag Sabaody – (odcinki 382–407) Amazon Lily – (odcinki 408–421) Impel Down – (odcinki 422–458) Marineford – (odcinki 459–516) Wyspa ryboludzi – (odcinki 517–578) Punk Hazard – (odcinki 579–628) Dressrosa – (odcinki 629–746) Silver Mine, Zou, rekruci marynarki – (odcinki 747–782) Wyspa Whole Cake, Reverie – (odcinki 783–889) Kraj Wano – (odcinki 890–????) Muzyka Od odcinka 279 zrezygnowano z zakończeń na rzecz wydłużenia otwarcia (około 2:30 minut). Innym powodem jest również to, że cała lista płac mieści się w owym przedłużonym otwarciu. Utwory „Memories” i „RUN!RUN!RUN!”, śpiewane przez Maki Otsuki, zostały później nagrane i zremiksowane na nowo; nowe wersje utworów zostały wydane razem 20 lipca 2016 roku w formie singla, razem z utworem „Destiny”, służącym jako ending odcinka specjalnego One Piece: Heart of Gold. Utwór , służący czołówka serialu w odcinkach 279–283 i wykonywany przez siedmiu członków obsady serialu anime nie został wydany jako singiel, ale 7 marca 2007 ukazał się na albumie z muzyką z serialu, zatytułowanego ONE PIECE SUPER BEST. Live action 21 lipca 2017 ogłoszono powstawanie serii live action mającą być adaptacją mangi One Piece. Seria ta powstanie we współpracy Ody oraz firm Shūeisha i Tomorrow Studios. W styczniu 2020 roku ogłoszono, że Netflix zamówił 10-odcinkową serię. Showrunnerem, producentem wykonawczym i scenarzystą serii jest Steven Maeda, drugim scenarzystą i producentem wykonawczym jest Matt Owens. Producentami wykonawczymi projektu są także Marty Adelstein, Becky Clements oraz Eiichirō Oda. 19 maja 2020 roku producent Marty Adelstein powiedział w wywiadzie dla SyFy Wire, że zdjęcia do serii miały rozpocząć się w sierpniu 2020 roku w Kapsztadzie, lecz zostały przesunięte na wrzesień z powodu pandemii koronawirusa. W tym samym wywiadzie producent wyjawił także, że scenariusze do wszystkich 10 odcinków zostały napisane, a casting został zaplanowany na czerwiec. 23 września 2020 roku pojawiła się informacja, że casting jednak jeszcze nie został rozpoczęty. W listopadzie 2021 roku ogłoszono obsadę serialu, na którą składają się: Inaki Godoy jako Monkey D. Luffy Mackenyu jako Roronoa Zoro Emily Rudd jako Nami Jacob Romero Gibson jako Usopp Taz Skylar jako Sanji Seria rozpocznie adaptację od sagi East Blue. Zdjęcia do serii rozpoczęły się 1 lutego 2022 roku. Zobacz też One Piece: World Seeker Przypisy Linki zewnętrzne OnePiece.wikia.com Angielska Encyklopedia One Piece One Piece Wiki Jedna z polskich encyklopedii One Piece Anime OVA Japońskie telewizyjne seriale animowane Mangi fantasy Mangi wydane w Shūkan Shōnen Jump Mangi wydawane w Polsce Mangi wydawnictwa Japonica Polonica Fantastica Mangi wydawnictwa Shūeisha Seriale telewizyjne emitowane od 1999 Shōnen

2461641

https://pl.wikipedia.org/wiki/Suwerenna%20Polska

Suwerenna Polska

Suwerenna Polska – polska partia polityczna założona 24 marca 2012. Została zarejestrowana 1 czerwca 2012 jako Solidarna Polska i pod tą nazwą działała do 3 maja 2023 (do 2018 pełna nazwa brzmiała „Solidarna Polska Zbigniewa Ziobro”), 19 maja 2023 zarejestrowana pod obecną nazwą. Została utworzona przez byłych działaczy Prawa i Sprawiedliwości. Posiadała reprezentację w Sejmie VII kadencji (do marca 2013 także w Senacie VIII kadencji), składającą się z grupy parlamentarzystów wybranych w wyborach w 2011. Grupa jej działaczy zasiadła również w klubie PiS w Sejmie VIII i IX kadencji oraz w Senacie IX i X kadencji. Do 2014 partia posiadała posłów do Parlamentu Europejskiego wybranych w wyborach w 2009 z list PiS, ponownych reprezentantów w PE (także z list PiS) ugrupowanie zyskało w 2019. Od 2015 partia współtworzy rząd wraz z PiS (do 2021 były w nim także kolejno Polska Razem i Porozumienie, a od 2021 znajduje się w nim Partia Republikańska). Założycielem i prezesem ugrupowania jest Zbigniew Ziobro. Historia 2011 Klub parlamentarny „Solidarna Polska” został założony 7 listopada 2011 (formalnie zaczął funkcjonować następnego dnia, wraz z rozpoczęciem nowej kadencji Sejmu). Utworzyło go 16 posłów i 1 senator, wszyscy wybrani z ramienia Prawa i Sprawiedliwości. Jego powstanie wiązało się z usunięciem z PiS trzech posłów do Parlamentu Europejskiego (Tadeusza Cymańskiego, Jacka Kurskiego i Zbigniewa Ziobry), do czego doszło 4 listopada. Parlamentarzyści zakładający SP motywowali tę decyzję gestem solidarności z eurodeputowanymi, wyrażając nadzieję na pozytywne rozpatrzenie odwołania przez nich od decyzji o wykluczeniu z partii. Parlamentarzyści SP zadeklarowali chęć pozostania członkami Prawa i Sprawiedliwości (członkami partii nie byli Mariusz Orion Jędrysek i Jan Ziobro). Decyzją komitetu politycznego PiS członkowie partii zasiadający w klubie Solidarna Polska przestali jednak wraz z końcem 1. posiedzenia Sejmu (1 grudnia) być członkami ugrupowania. Przewodniczącym klubu parlamentarnego został Arkadiusz Mularczyk, później wiceszefowymi klubu zostały Beata Kempa i Marzena Wróbel. Wkrótce do klubu SP zaczęli dołączać kolejni parlamentarzyści wybrani z list PiS: Bartosz Kownacki (wówczas członek Ruchu Odbudowy Polski), Andrzej Dąbrowski, Kazimierz Ziobro i były marszałek Sejmu Ludwik Dorn. Do klubu parlamentarnego przystąpił także drugi z senatorów, Kazimierz Jaworski. 16 grudnia 2011 z projektem SP związał się czwarty z eurodeputowanych, Jacek Włosowicz. Politycy związani z inicjatywą rozpoczęli tworzenie klubów na terenie całej Polski, powołując pełnomocników okręgowych. Ponadto powstał m.in. klub radnych SP w sejmiku małopolskim. Działacze Solidarnej Polski zapowiedzieli na 2012 rok powołanie partii i podjęli rozmowy o zjednoczeniu z Prawicą Rzeczypospolitej (połączenie nie doszło jednak ostatecznie do skutku). 26 grudnia 2011 eurodeputowani Solidarnej Polski przeszli z grupy Europejscy Konserwatyści i Reformatorzy (w której dotychczas zasiadali wszyscy deputowani wybrani z list PiS) do grupy Europa Wolności i Demokracji. 2012 20 stycznia 2012 ugrupowanie powołało swoje tymczasowe władze: radę programową i radę polityczną. Prezesem Solidarnej Polski został Zbigniew Ziobro, wiceprezesami Beata Kempa i Jacek Kurski, a szefem rady programowej Tadeusz Cymański (później w jego miejsce szefem rady konsultacyjno-programowej został Ludwik Dorn). Funkcję sekretarza objął Jacek Włosowicz (w czerwcu zastąpił go Andrzej Dera, pełniąc tę funkcję do 2013; Jacek Włosowicz został natomiast skarbnikiem). Następnego dnia w Przemyślu Zbigniew Ziobro ogłosił powstanie partii. 24 marca w podwarszawskich Otrębusach odbył się kongres założycielski partii, na którym ogłoszono program oraz statut ugrupowania. Dokonano także wyboru jego stałych władz. Na kongres przybyło 1600 delegatów z całej Polski. Podpisali oni wniosek o rejestrację partii (o pełnej nazwie „Solidarna Polska Zbigniewa Ziobro”). Sąd postanowił o rejestracji partii 1 czerwca. 12 maja przejście do Solidarnej Polski ogłosił kolejny poseł PiS Tomasz Górski. 27 lipca klub Solidarnej Polski opuścili posłowie Bartosz Kownacki i Mariusz-Orion Jędrysek, a na początku grudnia z ugrupowania odszedł także poseł Jerzy Rębek. Wszyscy znaleźli się ostatecznie w klubie PiS. Powstała partyjna młodzieżówka pod nazwą Klub Młodych Solidarnej Polski (zarejestrowana w 2013), od 27 października 2012 funkcję jej prezesa pełnił Piotr Cieplucha. 2013 10 stycznia 2013 klub Solidarnej Polski opuścił kolejny poseł Andrzej Dąbrowski, przechodząc do klubu PSL. W marcu Marzena Wróbel została odwołana z funkcji wiceprzewodniczącej klubu parlamentarnego, a zastąpili ją Tomasz Górski i Andrzej Romanek. 13 stycznia Janusz Nawrot z Solidarnej Polski wziął udział w przedterminowych wyborach na burmistrza Kazimierzy Wielkiej (startując z własnego komitetu), zajmując 3. miejsce spośród 5 kandydatów (uzyskał 13,92% głosów). 23 czerwca w przedterminowych wyborach na prezydenta Elbląga szef warmińsko-mazurskich struktur partii Paweł Kowszyński zajął 5. miejsce spośród 10 kandydatów (uzyskał 5,58% głosów). 8 września w wyborach uzupełniających do Senatu w okręgu mielecko-dębickim Kazimierz Ziobro zajął 3. miejsce spośród 7 kandydatów, uzyskując 11,09% głosów. 7 grudnia senator Kazimierz Jaworski opuścił Solidarną Polskę, wiążąc się z nowo powstałą Polską Razem Jarosława Gowina. 14 grudnia miał miejsce „Kongres Antykorupcyjny Solidarnej Polski”. Przedstawiono na nim szereg postulatów programowych, dokonano także wyboru władz partii (obsada najwyższych funkcji nie uległa znaczącym zmianom, powołano natomiast radę główną ugrupowania). 2014 15 marca 2014 Solidarna Polska zawarła porozumienie z nieformalnym, reaktywowanym Polskim Blokiem Ludowym, przed wyborami do Parlamentu Europejskiego. Jeszcze przed wyborami klub Solidarnej Polski opuściło kilku parlamentarzystów. 14 lutego wystąpił poseł Piotr Szeliga, zaś 26 marca uczynił to senator Maciej Klima (pozbawiając tym samym partię reprezentacji w Senacie). 12 maja z kolei formację opuścił poseł Jacek Bogucki. W wyborach do PE partia zarejestrowała listy we wszystkich okręgach. Oprócz polityków wśród kandydatów Solidarnej Polski znalazł się m.in. bokser Tomasz Adamek (były mistrz świata). Partia uzyskała w wyborach 3,98% głosów, zajmując 6. miejsce i nie uzyskując mandatów. 24 maja (na dzień przed wyborami, jednak poinformowano o tym już po wyborach) z klubu odeszli posłowie Ludwik Dorn (nie będący członkiem partii) i Tomasz Górski, pozbawiając partię klubu parlamentarnego. Z partią rozstała się wkrótce także kolejna posłanka, Marzena Wróbel. W Sejmie powołane zostało wówczas 12-osobowe koło ugrupowania (jego szefem został Arkadiusz Mularczyk, a wiceszefami Beata Kempa i Andrzej Romanek). 11 lipca posłowie Solidarnej Polski, wspólnie z trzema dotychczas niezrzeszonymi posłami Polski Razem Jarosława Gowina, utworzyli klub Sprawiedliwa Polska (od 6 marca 2015 działający pod nazwą Zjednoczona Prawica). Jarosław Gowin został jego przewodniczącym, zaś Solidarnej Polsce przypadły funkcje dwóch z trzech wiceprzewodniczących (zostali nimi Beata Kempa i Arkadiusz Mularczyk) oraz rzecznika prasowego (którym został Patryk Jaki). 19 lipca Solidarna Polska i Polska Razem podpisały porozumienie o współpracy z Prawem i Sprawiedliwością, zakładające start partii z list PiS w kolejnych wyborach (samorządowych – do większości sejmików województw – oraz parlamentarnych), a także wystawienie wspólnego kandydata na prezydenta Polski. W następnym tygodniu z Solidarnej Polski został wykluczony jeden z jej założycieli, Jacek Kurski. W wyborach samorządowych Solidarna Polska wystartowała do sejmików województw z list PiS, uzyskując 5 mandatów radnych (dwa w województwie małopolskim, a po jednym w województwach opolskim, podkarpackim i śląskim; w podkarpackim Maria Kurowska została wicemarszałkiem województwa). Na niższych szczeblach partia startowała samodzielnie, z list PiS bądź z lokalnych komitetów. Uzyskała kilkadziesiąt mandatów radnych, w tym 10 z ramienia samodzielnego komitetu Solidarnej Polski. W wyborach na prezydentów miast partia popierała głównie kandydatów PiS. Kandydowało dwóch jej członków: Andrzej Dera w Ostrowie Wielkopolskim (z własnego komitetu, przy poparciu PiS) i Marian Koczur w Pabianicach (z lokalnego komitetu, bez poparcia PiS). Nie przeszli oni do II tury. Prezydentem Opola został Arkadiusz Wiśniewski współpracujący z działaczami Solidarnej Polski kandydat bezpartyjny (nie popierany oficjalnie przez żadną partię). 2015 W wyborach prezydenckich w 2015 Solidarna Polska, w ramach realizacji umowy z PiS, poparła kandydata tej partii Andrzeja Dudę (który został wybrany na prezydenta). Andrzej Dera został później sekretarzem stanu w Kancelarii Prezydenta, jednak rezygnując z członkostwa w partii. W wyborach parlamentarnych działacze Solidarnej Polski, zgodnie z umową, wystartowali z list PiS (nieliczni członkowie partii kandydowali ponadto bez powodzenia z list komitetów Grzegorza Brauna i Pawła Kukiza). Do Sejmu z list Prawa i Sprawiedliwości zostało wybranych 9 członków partii: Tadeusz Cymański (Gdańsk), Patryk Jaki (Opole), Beata Kempa (Wrocław), Arkadiusz Mularczyk (Nowy Sącz), Edward Siarka (Nowy Sącz), Piotr Uruski (Krosno), Tadeusz Woźniak (Sieradz), Michał Wójcik (Katowice) i Zbigniew Ziobro (Kielce). Ponadto Mieczysław Golba i Jacek Włosowicz zdobyli mandaty senatorskie w okręgach odpowiednio przemyskim i koneckim. Tadeusz Cymański został jednym z wiceprzewodniczących klubu PiS. Solidarna Polska weszła w skład koalicji rządzącej wraz z PiS i Polską Razem. Zbigniew Ziobro został ministrem sprawiedliwości, Beata Kempa ministrem bez teki i szefową Kancelarii Premiera, a Patryk Jaki wiceministrem sprawiedliwości. W województwach lubelskim, świętokrzyskim i opolskim Solidarna Polska zyskała po jednym radnym sejmikowym, w wyniku uzupełnienia wakatów powstałych po wyborach parlamentarnych (radny sejmiku lubelskiego w 2017 opuścił partię, przechodząc do PiS). 2016 W marcu 2016, na mocy zmiany ustawy, prezes Solidarnej Polski Zbigniew Ziobro jako minister sprawiedliwości objął stanowisko prokuratora generalnego. W kwietniu wiceministrem sprawiedliwości został kolejny poseł Solidarnej Polski – Michał Wójcik. W listopadzie z partii wystąpił szef jej dawnego klubu parlamentarnego, poseł Arkadiusz Mularczyk, decydując się na powrót do PiS. 2017 W czerwcu 2017 na wiceministra sprawiedliwości został powołany kolejny polityk związany z Solidarną Polską, bezpartyjny Michał Woś (był nim do marca 2018). 7 października odbyła się, pierwsza od 2014, konwencja partii. Podsumowano na niej dorobek polityków związanych z Solidarną Polską w ramach współrządzenia, a także omówiono zmiany w wymiarze sprawiedliwości. Gościem konwencji był prezes PiS Jarosław Kaczyński, który wygłosił pierwsze przemówienie. Zabrakło na niej przedstawicieli Polski Razem (cztery tygodnie później – na kongresie, podczas którego przekształciła się ona w Porozumienie – zabrakło z kolei reprezentantów Solidarnej Polski). 9 grudnia odbył się kongres partii, na którym dokonano wyboru władz. Zbigniew Ziobro pozostał prezesem, Beata Kempa wiceprezesem, a Jacek Włosowicz skarbnikiem. Ponadto nowym wiceprezesem został Michał Wójcik, a sekretarzem generalnym Mariusz Gosek. 2018 19 stycznia 2018 Solidarna Polska wydała wraz z Porozumieniem wspólne oświadczenia, pozytywnie oceniając działania koalicji rządzącej, a także opowiadając się za likwidacją tajnych głosowań w Senacie (w związku z wynikiem głosowań dotyczących Stanisława Koguta i Jana Rulewskiego). W wyborach samorządowych Solidarna Polska wystartowała do sejmików z list PiS, uzyskując około 20 mandatów radnych w 10 województwach. Na niższym szczeblu jej kandydaci startowali także z lokalnych komitetów. Dwóch członków partii startowało bezskutecznie na prezydentów miast – w Inowrocławiu (z ramienia PiS) i w Piotrkowie Trybunalskim (z lokalnego komitetu, w konkurencji do PiS). Startujący z ramienia PiS na prezydenta Warszawy Patryk Jaki na krótko przed wyborami wystąpił z partii (pozostając jednak z nią związanym). W Opolu reelekcję uzyskał współpracujący ze środowiskiem ugrupowania Arkadiusz Wiśniewski. Dwie osoby należące do Solidarnej Polski zostały wybrane na burmistrzów, a cztery na wójtów. Po wyborach 6 osób związanych z partią zasiadło w zarządach województw. 2019 W wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2019 Solidarna Polska wystawiła kilkoro kandydatów na listach PiS (w większości okręgów wyborczych). Znaleźli się wśród nich m.in. posłowie Beata Kempa, Patryk Jaki i Tadeusz Cymański. Patryk Jaki (z okręgu małopolsko-świętokrzyskiego) i Beata Kempa (z okręgu dolnośląsko-opolskiego) uzyskali mandaty. We wrześniu Patryk Jaki ponownie został członkiem partii. W wyborach parlamentarnych działacze Solidarnej Polski ponownie wystartowali do Sejmu z list PiS (w zdecydowanej większości okręgów), Zbigniew Ziobro został liderem listy w okręgu kieleckim. Ponadto z ramienia PiS wystartowali ubiegający się o reelekcję senatorowie Solidarnej Polski. Obaj zdobyli mandaty, zaś do Sejmu spośród przedstawicieli ugrupowania zostali wybrani Tadeusz Cymański, Mariusz Kałużny (od 2018 dyrektor COS, w związku z wyborem na posła ustąpił z funkcji), Jan Kanthak, Janusz Kowalski, Maria Kurowska, Dariusz Olszewski, Jacek Ozdoba, Piotr Sak, Edward Siarka, Aleksandra Szczudło (od 2022 Łapiak), Piotr Uruski, Marcin Warchoł, Michał Woś, Michał Wójcik, Tadeusz Woźniak i Zbigniew Ziobro, a także popierany przez partię członek PiS Sebastian Kaleta, który przeszedł do Solidarnej Polski po wyborach. Ponadto jeszcze przed upływem starej kadencji do partii przystąpił poseł Norbert Kaczmarczyk (wybrany z listy Kukiz’15, od lipca 2019 w klubie PiS), który uzyskał reelekcję. Po wyborach Zbigniew Ziobro pozostał ministrem sprawiedliwości i prokuratorem generalnym, a członkiem Rady Ministrów został także Michał Woś (w marcu 2020 objął on tekę ministra środowiska). Solidarna Polska zwiększyła także swoją reprezentację na stanowiskach wiceministrów. Na posiedzeniu zarządu partii 23 grudnia nowym sekretarzem generalnym partii został Mariusz Kałużny (w kwietniu 2022 Mariusz Gosek powrócił jednak na tę funkcję), a skarbnikiem Michał Woś (w 2020 objął on funkcję wiceprezesa). Ponadto pod nazwą Forum Młodych Solidarnej Polski zdecydowano reaktywować młodzieżówkę partii, za co odpowiedzialnym został Norbert Kaczmarczyk. 2020 8 lutego 2020 partia zorganizowała konwencję, na której zapowiedziano kontynuację reform w wymiarze sprawiedliwości, wprowadzenie instytucji sędziego pokoju, wprowadzenie dwuinstancyjności sądów oraz jednolitego stanowiska sędziowskiego, a także digitalizację akt sądowych. Podczas konwencji przystąpienie do partii ogłosiła grupa dotychczasowych działaczy ruchu Kukiz’15, w tym byli posłowie Barbara Chrobak i Andrzej Kobylarz (który w 2023 odszedł z partii). Po tzw. brexicie w lutym mandat w Sejmie po Dominiku Tarczyńskim z PiS, któremu przypadł mandat eurodeputowanego, objął Mariusz Gosek. W maju trzech działaczy związanych z Solidarną Polską objęło stanowiska II wicewojewodów. W wyborach prezydenckich Solidarna Polska ponownie popierała Andrzeja Dudę, który uzyskał reelekcję. 26 września 2020, po sporach wewnątrz koalicji rządzącej, podpisano nową umowę koalicyjną. 10 dni później doszło do rekonstrukcji rządu, w wyniku której Michał Woś został odwołany ze składu Rady Ministrów, a jej członkiem został (nie obejmując żadnej teki) Michał Wójcik. 2021 W lutym 2021 prezydent Rzeszowa Tadeusz Ferenc, który zrezygnował z pełnionej funkcji, jako kandydata na swojego następcę w przedterminowych wyborach poparł wiceministra sprawiedliwości i posła Solidarnej Polski Marcina Warchoła. Zapowiedział on rezygnację z członkostwa w partii, przy czym Solidarna Polska udzieliła mu poparcia w wyborach. Zajął w nich przedostatnie, 3. miejsce, z wynikiem 10,72% głosów. 2022 14 kwietnia 2022 senator Jacek Włosowicz został wykluczony z partii (wraz z radnym sejmiku świętokrzyskiego Grzegorzem Banasiem). 12 maja do partii dołączyła posłanka Anna Siarkowska (członkini klubu PiS, bezpartyjna od czasu wyrejestrowania w 2019 założonej przez nią Partii Republikańskiej, jako której członkini została wybrana do Sejmu). 2023 26 kwietnia 2023 rzecznik prasowy partii Jacek Ozdoba poinformował o planach zmiany nazwy ugrupowania z „Solidarna Polska” na „Suwerenna Polska”, co nastąpiło 3 maja tego samego roku na kongresie partii. Zapowiedziano rejestrację partii pod tą nazwą ze względów techniczno-formalnych pod innym numerem ewidencyjnym niż Solidarna Polska. Sąd zarejestrował partię 19 maja. Jej członkiem nie został jeden z założycieli Solidarnej Polski, poseł Tadeusz Cymański, decydując się na powrót do PiS. 21 lipca partię opuściła posłanka Anna Siarkowska, przechodząc do Ruchu Narodowego i Konfederacji. W tym samym roku do Suwerennej Polski wstąpił Robert Bąkiewicz, w przeszłości prezes stowarzyszenia Marsz Niepodległości i członek zarządu ONR. Program Partia opowiada się za ideą sprawiedliwości społecznej, za kompleksowym programem prorodzinnym, a także m.in. za systemem prezydenckim, mieszaną ordynacją wyborczą (częściowo z jednomandatowymi okręgami wyborczymi), likwidacją immunitetów sędziów, izbą dyscyplinarną, likwidacją Senatu i zmniejszeniem liczby posłów o połowę, powołaniem Sądu Odpowiedzialności Państwowej, powszechnymi wyborami Prokuratora Generalnego, marszałków województw oraz starostów powiatów, a także decentralizacją władzy czy wzmocnieniem instytucji referendum. Nie opowiada się za wyjściem Polski z Unii Europejskiej, jednak prowadzi politykę silnie eurosceptyczną. W kwestiach obyczajowych prezentuje poglądy konserwatywne. Opowiada się m.in. przeciwko rejestracji związków partnerskich oraz legalizacji aborcji w przypadku uszkodzenia płodu. Zaangażowała się w protesty i działania na rzecz przyznania Telewizji Trwam miejsca na multipleksie cyfrowym. Władze partii Prezes: Zbigniew Ziobro Wiceprezesi: Beata Kempa Michał Woś Michał Wójcik Sekretarz generalny: Piotr Cieplucha Przewodniczący Rady Głównej: Edward Siarka Źródło: Skład władz na archiwalnej stronie Solidarnej Polski Posłowie, senatorowie i eurodeputowani Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona Suwerennej Polski Archiwalna strona Solidarnej Polski Partie i ugrupowania III Rzeczypospolitej Partie eurosceptyczne Polskie partie narodowo-konserwatywne

6649

https://pl.wikipedia.org/wiki/W%C4%99gry

Węgry

Węgry (, ) – państwo śródlądowe w Europie Środkowej, od 1955 członek ONZ, od 1999 członek NATO, od 2004 członek Unii Europejskiej. Jest również członkiem Grupy Wyszehradzkiej. Graniczy ze Słowacją, Słowenią, Austrią, Chorwacją, Serbią, Rumunią i Ukrainą. Do 1946 Królestwo Węgier, z epizodem Węgierskiej Republiki Ludowej (XI 1918–III 1919) i Węgierskiej Republiki Rad (III–VIII 1919), 1946–1949 Republika Węgierska. Po przejęciu pełni władzy przez partię komunistyczną i stworzeniu państwa monopartyjnej dyktatury partii komunistycznej 1949–1989 Węgierska Republika Ludowa. WRL, państwo satelickie ZSRR, była członkiem Organizacji Narodów Zjednoczonych, większości organizacji wyspecjalizowanych ONZ od 1955, a także Układu Warszawskiego i RWPG jako element bloku wschodniego. W latach 1956–1962 powstanie węgierskie 1956 (stłumiona przez Armię Radziecką próba uniezależnienia się od ZSRR) było przedmiotem debaty w Radzie Bezpieczeństwa ONZ. W wyniku obrad Trójkątnego Stołu (czerwiec 1989) nastąpiła transformacja ustrojowa i po przeprowadzonych 25 marca 1990 wolnych wyborach Węgierska Republika Ludowa została przekształcona w demokrację parlamentarną, Republikę Węgierską (proklamowaną oficjalnie 23 października 1989). 1 stycznia 2012 nowa Konstytucja Węgier ustanowiła IV formę republikańską państwa – Węgry (Magyarország). Wskaźnik wolności prasy klasyfikuje Węgry na 92. pozycji na świecie w 2021 roku. Geografia Powierzchnia Węgier wynosi  km². Są nieomal w całości położone w nizinnej i równinnej Kotlinie Panońskiej. Wyjątkami są Średniogórze Północnowęgierskie – makroregion należący do Karpat (pasma górskie Börzsöny, Gödöllő, Cserhát, Mátra (z najwyższym szczytem Węgier Kékes), Góry Bukowe, Góry Tokajsko-Slańskie) na północnym wschodzie kraju oraz należące do Alp Wzgórza Kőszeg i Góry Soprońskie na północnym zachodzie. Największe rzeki Węgier to Dunaj, Cisa i Drawa. Na Węgrzech leży największe jezioro Europy Środkowej – Balaton. W mieście Hévíz znajduje się największe na świecie jezioro termiczne – Hévíz. Historia W epoce żelaza terytorium dziś zwane Węgrami zamieszkiwał konglomerat różnych ludów. Ze względu na swój miejscami stepowy charakter terytorium zasiedlili nomadyczni Scytowie, obszary pomiędzy górami Bukowymi, a Apuseni, jak i Siedmiogród leżały w domenie ludów Dackich, zachodnie i południowe pobrzeża w kierunku dzisiejszych Styrii i Slawonii zamieszkiwały plemiona które z grubsza znane są jako Ilirowie. Szybki cywilizacyjny i populacyjny postęp ludności celtyckiej sprawił, że zaczęli się osiedlać daleko poza swą kolebką nad rzekami Paar, Isar, Altmühl, od Brytanii przez teren na północ od Padu po Węgry i nawet północno-wschodnie stoki Karpat. W I w. p.n.e. armia rzymska po paru dekadach walk, począwszy od podboju miasta Segestika, pokonała miejscowe siły. Imperium Rzymskie, w zakolu Dunaju, na podbitym terytorium utworzyło prowincję o nazwie Panonia i przeprowadzało procesy kolonizacji i romanizacji. Po upadku Rzymu tereny te zajmowane były kolejno przez Hunów, Wandalów, Gepidów i Awarów, zaś w początkach IX wieku powstało tu słowiańskie Państwo Wielkomorawskie, któremu kres położyło pojawienie się pod koniec IX wieku Madziarów pod wodzą Arpada. Dynastia Arpadów panowała na Węgrzech do 1301 roku. Za twórcę państwa uważany jest, koronowany w 1001, pierwszy król Węgier, Stefan I Święty, który przeprowadził chrystianizację swojego państwa. W latach 1241–1242 Węgry, jak wiele innych krajów wschodniej Europy, zostały zniszczone przez najazdy mongolskiej Złotej Ordy. Szczyt potęgi państwo węgierskie osiągnęło za panowania Ludwika Andegaweńskiego (1342–1382), także króla Polski, kiedy Węgry sięgały od Adriatyku po Morze Czarne i skutecznie przeciwstawiały się ekspansji Turcji w Europie. Ich powrót do potęgi nastąpił za czasów Macieja Korwina (1458–1490), który przyłączył do królestwa Śląsk, Łużyce, Morawy oraz Dolną Austrię. Potęga Węgier załamała się jednak zupełnie po 1526 w wyniku klęski w bitwie z Imperium Osmańskim pod Mohaczem. Po wojnie domowej pomiędzy pretendującym do tronu Ferdynandem Habsburgiem a Janem Zapolyą – wybranym przez szlachtę węgierską królem Węgier, cały teren dzisiejszych Węgier został opanowany przez Turcję. Część terytorium dotychczasowego królestwa dostała się rodzinie Habsburgów jako dziedzina rodowa w konsekwencji postanowień układu wiedeńskiego (1515) pomiędzy Jagiellonami i Habsburgami. Z części utworzono Księstwo Siedmiogrodu, którego pierwszym władcą był Jan Zygmunt Zapolya, wnuk Zygmunta Starego, częścią centralną z Budą zarządzał bezpośrednio (jako prowincją turecką) sułtan Sulejman Wspaniały. Zostało to ustalone postanowieniami pokoju z 1541 między Imperium Osmańskim a Imperium Habsburgów. Całość terytorium Królestwa Węgier znalazła się pod władzą Habsburgów po pokoju w Karłowicach. Turcja Osmańska wówczas wycofała się z Europy Środkowej, w wyniku następstw klęski w bitwie pod Wiedniem (podczas ostatniej osmańskiej ofensywy w Europie Środkowej) i dalszych klęsk w wojnie toczonej do roku 1699 z Ligą Świętą (Państwo Kościelne, Rzeczpospolita Obojga Narodów, Republika Wenecka i Imperium Habsburgów), do których w 1686 dołączyło Carstwo Rosyjskie. Węgry, które stanowiły osobne królestwo, w 1804 roku weszły jako prowincja do nowo utworzonego Cesarstwa Austrii, na czele którego stanął Franciszek I. W wyniku słabości wewnętrznej i klęski w wojnie z Prusami (1866) Austria zmuszona została do nadania drugiemu pod względem znaczenia narodowi monarchii – Węgrom – statusu współgospodarza i w 1867 powstały Austro-Węgry. Całkowitą samodzielność uzyskano dopiero po I wojnie światowej. W okresie rozpadu monarchii austro-węgierskiej, po rozpoczętej 31 października 1918 r. rewolucji Węgry zostały 16 listopada 1918 ogłoszone republiką, której prezydentem został Mihály Károlyi. W marcu 1919 władzę przejęli komuniści i socjaldemokraci, proklamując Węgierską Republikę Rad – dyktaturę pod przywództwem Béli Kuna. Węgierska Republika Rad przetrwała przez 133 dni i została obalona w wyniku inwazji wojsk rumuńskich i czechosłowackich. W 1920 Węgry utraciły, w wyniku traktatu w Trianon dostęp do morza oraz dwie trzecie swego terytorium (Burgenland, Słowacja, Zakarpacie, Siedmiogród, Wojwodina, Chorwacja i Slawonia), z 325 tys. km² pozostało 93 tys. km². W wyniku ustaleń traktatu Węgry utraciły również niemal dwie trzecie ludności (pozostało 8 z 21 milionów). Poza granicami Węgier znalazło się 3,5 miliona Węgrów (co stanowiło ⅓ tego narodu), głównie w południowej Słowacji i siedmiogrodzkim Seklerlandzie oraz części Wojwodiny, w tym obszary o zwartym osadnictwie i większości węgierskiej. Węgry, uznane za pozostałość Austro-Węgier i stronę wojującą w I wojnie światowej, zostały obarczone na kolejne 33 lata płatnością reparacji wojennych. Oprócz tego zmniejszono liczebność armii węgierskiej do 32 tysięcy i zakazano obowiązkowej służby wojskowej. Politycy francuscy (Georges Clemenceau) otwarcie przyrzekli Węgrom w chwili podpisania traktatu możliwość jego rewizji w oparciu o kryterium etnograficzne i statut Ligi Narodów, obietnica ta nie została dotrzymana. Wobec postanowień traktatu na Węgrzech w całym okresie międzywojennym dominowała chęć rewizji jego postanowień, uznawanych za sprzeczne z zasadą samostanowienia narodów. Zdominowało to politykę zagraniczną Królestwa Węgier i jego stosunki z sąsiadami. Formalnie Węgry ogłoszono ponownie monarchią, jednak tron pozostał nieobsadzony. Dwukrotne próby odzyskania korony przez króla Karola IV nie powiodły się, a na czele państwa jako regent stanął były admirał austro-węgierskiej floty – Miklós Horthy. W wyniku kryzysu gospodarczego i rewizjonistycznej propagandy, nastąpiły zbliżenie z III Rzeszą, przystąpienie do Paktu Trzech i od czerwca 1941 udział w II wojnie światowej po stronie Państw Osi. W sierpniu 1943 rząd Węgier i regent Horthy zaproponowali aliantom traktat pokojowy, co w marcu 1944 spowodowało zajęcie Węgier przez Wehrmacht. Wobec konsekwentnych prób zawarcia zawieszenia broni podejmowanych, również po niemieckiej okupacji Węgier, przez regenta i rząd węgierski, w październiku 1944 (po wkroczeniu Armii Czerwonej na terytorium Węgier) Niemcy dokonali zamachu stanu na Węgrzech, uprowadzając i internując regenta Miklosa Horthy’ego i wprowadzając rząd marionetkowy Ferenza Szalasiego i faszystowskiej partii strzałokrzyżowców. Już w październiku 1944 część Węgier została zajęta przez Armię Czerwoną (wojska węgierskie walczyły wyłącznie na wschodnim froncie), ostatnie walki zakończyły się na terenie Węgier 4 kwietnia 1945. Po wojnie kraj należał do bloku wschodniego, będącego pod kontrolą ZSRR. Próba odzyskania niepodległości i demokratyzacji w 1956 (powstanie węgierskie) zakończyła się krwawą radziecką interwencją zbrojną. W roku 1989 Węgry podważyły żelazną kurtynę dzielącą bloki wschodni i zachodni, otwierając granicę z Austrią. W 1990 przeprowadzono demokratyczne wybory. W 1999 Węgry przystąpiły do NATO, a w 2004 do Unii Europejskiej. 25 kwietnia 2011 roku prezydent Pal Schmitt podpisał nową Konstytucję Węgier, która weszła w życie 1 stycznia 2012 roku. Konstytucja m.in. zmieniła nazwę państwa z Republika Węgierska na Węgry. Ustrój polityczny Kontury ustroju politycznego Węgier zostały zarysowane podczas obrad tzw. Trójkątnego Stołu (jesień 1989). Obecny ustrój Węgier definiuje Konstytucja Węgier. Węgry są od tego czasu demokratyczną republiką o charakterze parlamentarno-gabinetowym. Jednoizbowy parlament Országgyűlés (199 posłów) wybierany co cztery lata w wyborach powszechnych i tajnych, częściowo metodą proporcjonalną, po części w okręgach jednomandatowych. Prezydenta wybiera Országgyűlés na okres pięciu lat (może kandydować na drugą kadencję). Rząd tworzy przewodniczący zwycięskiego ugrupowania. Na Węgrzech istnieją dwa główne stronnictwa: Fidesz i pomniejsza, wywodząca się z czasów WRL postkomunistyczna Węgierska Partia Socjalistyczna. Władzę obecnie pełni Fidesz, z tego stronnictwa wywodzi się także węgierski prezydent. Prezydenci Republiki (Republika Węgierska): Árpád Göncz (1990–2000) Ferenc Mádl (2000–2005) László Sólyom (2005-2010) Pál Schmitt (2010-2012) Prezydenci Republiki (Węgry): Pál Schmitt (2012) János Áder (od 2012 do 2022) Katalin Novák (od 2022) Premierzy (Republika Węgierska): József Antall (1990–1993) Péter Boross (1993–1994) Gyula Horn (1994–1998) Viktor Orbán (1998–2002) Péter Medgyessy (2002–2004) Ferenc Gyurcsány (2004-2009) Gordon Bajnai (2009-2010) Viktor Orbán (2010-2012) Premier (Węgry): Viktor Orbán (od 2012) Podział administracyjny Podział administracyjny Węgier jest trzystopniowy. Obszar państwa jest podzielony na komitaty (megye; obecnie 19), które dzielą się na powiaty (dawniej járás, obecnie kistérség – 168), a te – na gminy (települései – miejskie város, obecnie 214, oraz wiejskie község i nagyközség, obecnie 2898). Rangę równą powiatom mają miasta na prawach komitatu (megyei jogú város, obecnie 23). Szczególny status, równy komitatowi, ma stołeczny Budapeszt (főváros), który dzieli się na dzielnice (kerület). Siły zbrojne Węgry, z racji braku dostępu do morza, dysponują dwoma rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Węgier składało się w 2014 roku z: 155 czołgów, 1508 opancerzonych pojazdów bojowych, 30 zestawów artylerii holowanej oraz 65 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych. Węgierskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 12 myśliwców, 16 samolotów transportowych, 2 samolotów szkolno-bojowych oraz 12 śmigłowców. Wojska węgierskie w 2014 roku liczyły 20 tys. żołnierzy zawodowych oraz 52 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) węgierskie siły zbrojne stanowią 61. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 1 mld dolarów (USD). Demografia Struktura etniczna Uwagi do tabeli: Spis z 2011 roku został przeprowadzony innymi metodami niż spis z 2001 roku (można było podać więcej niż jedną narodowość). W spisach przy wyliczaniu procentowym nie bierze się pod uwagę osób które w czasie spisu nie podały odpowiedzi. Uwzględniając osoby, które nie podały swojej narodowości, demografia Węgier wygląda następująco: Węgrzy – 8 314 029 (83,6%) odmówili odpowiedzi, brak odpowiedzi – 1 455 883 (14,6%) Romowie – 308 957 (3,1%) Niemcy – 131 951 (1,3%) Słowacy – 29 647 (0,29%) Rumuni – 26 345 (0,26%) Chorwaci – 23 561 (0,23%) Inni – 82 994 (0,8%) Suma – 9 937 628 (100%) Na Węgrzech żyje także Polonia, której największym skupiskiem jest Budapeszt. Wyznania religijne 37,1% Węgrów przyznaje się do przynależności do Kościoła rzymskokatolickiego (dalsze 1,8% należy do Węgierskiego Kościoła greckokatolickiego), 15% stanowią wierni wyznań protestanckich, głównie kalwińskiego (11,6%) i luterańskiego (2,2%). Oprócz tego powszechni są także wyznawcy innych religii. W czasie spisu narodowego 2011 16,7% Węgrów zadeklarowało, że nie należy do żadnego związku wyznaniowego, a 27,2% odmówiło odpowiedzi na pytanie o swoim wyznaniu, 1,5% zadeklarowało ateizm. . . Jednakże rytm głównych świąt i uroczystości wyznacza kalendarz świąt chrześcijańskich. Szczególnie obchodzonym dniem na Węgrzech jest 25 kwietnia – dzień św. Marka Buza Szentelo. W tym dniu na wioskach tradycyjnie obchodzi się i święci się pola. Z kolei świętem zbiorów jest 20 sierpnia – dzień św. Stefana. W to święto patrona Węgier odbywa się w całym kraju wiele zabaw i imprez kulturalnych. Podział religijny według spisu z 2011 roku: rzymscy katolicy – 37,1% kalwini – 11,6% luteranie – 2,2% unici (grekokatolicy) – 1,8% inna religia – 1,8% ateiści – 1,5% nie należy do żadnego związku wyznaniowego – 16,7% odmówiło odpowiedzi na pytanie o swoje wyznanie – 27,2% Największe miasta Gospodarka Przemysł Na Węgrzech występują stosunkowo różnorodne, choć mało zasobne złoża surowców mineralnych. Eksploatuje się tu głównie boksyty (systemem odkrywkowym), ponadto eksploatacja niewielkich złóż rudy manganu, miedzi, cynku, ołowiu, uranu, węgla brunatnego, węgla kamiennego, rudy żelaza, oraz niewielkie złoża ropy naftowej i gazu ziemnego. Rozwinięty przemysł chemiczny (nawozy i tworzywa sztuczne), maszynowy (produkcja obrabiarek, maszyn rolniczych, sprzętu gospodarstwa domowego), elektrotechniczny i elektroniczny (silniki elektryczne, sprzęt oświetleniowy, telekomunikacyjny i sprzęt gospodarstwa domowego, udział m.in. Siemensa, Philipsa i General Electric), metalurgiczny (hutnictwo aluminium), samochodowy i środków transportu (m.in. fabryki General Motors, Audi, Ford, Mercedes-Benz, autobusy, samochody ciężarowe, lokomotywy spalinowe, wagony kolejowe oraz statki rzeczne), spożywczy (winiarski, olejarski, owocowo-warzywny, mięsny, tytoniowy), odzieżowy i obuwniczy, cementowy, porcelanowo-fajansowy oraz przemysł poligraficzny. Rolnictwo Wysoko rozwinięte rolnictwo, Węgry posiadają najwyższy w Europie odsetek gruntów ornych wynoszący prawie 50%, łąki i pastwiska 12,5%, sady 2,5%. Rolnictwo cechuje wysoki poziom mechanizacji i chemizacji. Uprawia się pszenicę, kukurydzę, jęczmień, buraki cukrowe, słonecznik, ziemniaki, rośliny pastewne, konopie i tytoń. Rozwinięte warzywnictwo (papryka, pomidory, cebula) i sadownictwo (morele, brzoskwinie, jabłonie, śliwy), uprawa winorośli zajmuje ponad 4% powierzchni gruntów ornych. Ponadto pszczelarstwo oraz hodowla bydła, trzody chlewnej, owiec i drobiu. Turystyka Rozwinięta turystyka, przynosząca znaczne dochody. W 2016 roku kraj ten odwiedziło 15,256 mln turystów (6,6% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 5,653 mld dolarów. Węgry posiadają dużą i nowoczesną bazę hotelową, znane kąpieliska nad Balatonem, liczne miejscowości wypoczynkowe i uzdrowiska (np. Eger, Hajduszoboszlo, Sopron, Hollókő, Pecz, Jawaryn, Szentendre, Ostrzyhom). Kultura Węgrzy są w Europie narodem o tyle nietypowym, że przez długi czas nieznane było ich pochodzenie; oni sami chętnie widzieli swych przodków w Hunach. W rzeczywistości pra-Węgrzy, tak jak przodkowie Finów, Estończyków oraz innych ludów ugrofińskich, wywodzą się z północnej Azji. Mimo że po osiedleniu się nad Dunajem i Cisą szybko przyjęli wzorce zachodnioeuropejskiej kultury – byli wręcz określani jako wschodni bastion Europy – zachowali wiele ze swej odrębności. Turcy uważają Węgrów za swoich pobratymców, bardziej jednak po to, by podkreślić swoją obecność w Europie. Zupełną odrębność zachowała wiejska muzyka ludowa. Pieśni typu lamentu, zwykle śpiewane przez kobiety, zachowały archaiczny rytm i brzmienie, niespotykane u innych narodów europejskich. Nierówny rytm łączy się w nich z uderzeniem akcentem na pierwszą sylabę jakie występuje w języku węgierskim. Brzmienia powszechnie uważane za ludową muzykę węgierską, jak rozsławiony na świecie czardasz, w rzeczywistości mają pochodzenie cygańskie. Tego rodzaju muzyka taneczna powstała z połączenia ludowej muzyki Romów i muzyki miast. Ta grupa etniczna przybywała na teren Węgier od XV wieku i jak żadna inna wpłynęła na życie muzyczne kraju. Dzięki Węgrom i tutejszym kompozytorom muzyka cygańska stała się sławna na całym świecie. Sami Romowie, mimo wieków asymilacji, podobnie jak w wielu innych krajach pozostają jednak nadal na dnie piramidy społecznej. Ceniona i charakterystyczna jest kuchnia węgierska. Węgierskie słowo gulyás – gulasz weszło do słowników wielu języków europejskich. Tradycyjnie jada się go na ostro z papryką. Inną tradycyjną potrawą węgierską jest halászlé, czyli zupa rybna. Do posiłków pija się wino, którego na Węgrzech jest szeroki wybór. Tradycyjnie w Polsce mianem węgrzyna określano białe wino z Tokaju. Leżący najbliżej granicy ośrodek winiarstwa przez wieki zaopatrywał piwnice szlacheckie w całej Rzeczypospolitej. Jeden z gatunków nosi polską nazwę: szamorodni, czyli samorodny, nadaną przez polskich odbiorców. Słodkie, mocne, o intensywnym bukiecie aszu jest określane jako wino królów – król win. Do innych tradycyjnych miejsc wyrobu win na Węgrzech należy rejon Egeru, skąd pochodzi czerwona wytrawna Egri Bikavér, czyli bycza krew. Turyści szczególnie licznie odwiedzają winnice na północnych brzegach Balatonu, szczególnie rejon Badacsony. Najwięcej jednak win w kraju produkuje się na stokach gór Mátra w Gyöngyös. Pochodzi stąd złocistożółty Gyöngyös – Bor. To poprzez wino w czasie pokoju zacieśniała się przyjaźń polsko-węgierska, którą podkreśla znane przysłowie, występujące w wersjach polskiej i węgierskiej: Polak, Węgier, dwa bratanki, i do szabli, i do szklanki. Zobacz też stosunki polsko-węgierskie uniwersytety na Węgrzech władcy Węgier Przypisy Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych Państwa członkowskie Unii Europejskiej Państwa należące do NATO

112929

https://pl.wikipedia.org/wiki/Teneryfa

Teneryfa

Teneryfa () – należąca do Hiszpanii wyspa na Oceanie Atlantyckim, będąca częścią archipelagu i regionu Wyspy Kanaryjskie. Leży nieopodal północno-zachodnich wybrzeży Afryki, wraz z archipelagiem zaliczana jest do Makaronezji. Jest największą i najludniejszą wyspą w archipelagu i najludniejszą wyspą hiszpańską. Teneryfa, choć geograficznie leży na wodach oceanicznych u wybrzeży północnej Afryki, jest integralną częścią Hiszpanii i Unii Europejskiej. Obowiązuje waluta euro, a językiem urzędowym jest hiszpański. Z częścią mieszkańców można się też porozumieć po angielsku, w języku angielskim są też niektóre tablice informacyjne. Santa Cruz de Tenerife jest największym miastem na wyspie i zarazem stolicą jej oraz prowincji Santa Cruz de Tenerife. Jest też, wspólnie z Las Palmas, stolicą autonomii Wysp Kanaryjskich. Teneryfa z sąsiednią Gran Canarią bywa nazywana „kontynentem w miniaturze” ze względu na występowanie kilku typów krajobrazu i kilku stref klimatycznych. Na Teneryfie są dwa obiekty wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO: wulkan Teide, który jest parkiem narodowym, oraz zabytkowe miasto La Laguna. Geografia Dane ogólne Teneryfa ma 2034 km² powierzchni, około 80 km długości i 50 km szerokości. Ponadto administracyjnie Teneryfa obejmuje również około 200 małych wysp będącymi nieużytkami. Najczęściej są to duże skały wystające z wody. Łączna ich powierzchnia wynosi  m². Zalicza się do nich m.in. Roques de Anaga czy Roque de Garachico. Geologia Teneryfa jest wyspą pochodzenia wulkanicznego. Powstawała w kilku etapach. Pierwszy szacuje się na około 30 mln lat temu w oligocenie, kiedy z dna Atlantyku rozpoczęła wydobywać się lawa tworząc wzniesienia z których powstały Wyspy Kanaryjskie. Kolejny okres rozpoczął się ok. 7 mln lat temu w miocenie. Ponad powierzchnię wystawały wówczas masywy Adeje, Anaga i Teno. Na kolejnych etapach głównym elementem kształtującym teren była erozja oraz budowanie się centralnej części Teneryfy poprzez liczne erupcje. W ten sposób powstał najwyższy szczyt Hiszpanii Pico del Teide (3718 m n.p.m.). Znane nam erupcje wulkaniczne na Teneryfie to: 1492 – Boca Cangrejo 1704–1705 – Siete Fuentes, Fasnia, Arafo 5 maja 1706 – Montaña Negra – erupcja ta zniszczyła port w miejscowości Garachico 9 czerwca 1798 – Pico Viejo – ostatnia erupcja na terenie Parku Narodowego Teide i Las Cañadas 11 listopada 1909 – Chinyero. Położenie Teneryfa znajduje się pomiędzy 28° a 29° N i 16° a 17° W, na północ od Zwrotnika Raka. Zajmuje centralne miejsce między wyspami archipelagu: Gran Canaria na wschodzie oraz La Gomera i La Palma na zachodzie. Leży około 300 km od kontynentu afrykańskiego (Maroka i Sahary Zachodniej) oraz około 1000 km od Półwyspu Iberyjskiego (Hiszpanii i Portugalii kontynentalnej). Klimat Teneryfa jest w strefie klimatu subtropikalnego, w części przybrzeżnej – typu półpustynnego i pustynnego, w głębi lądu – śródziemnomorskiego. Na klimat mają istotny wpływ dwa prądy morskie: Golfstrom (cieplejszy) i Kanaryjski (chłodniejszy), które powodują wahania temperatury oceanu od . Mimo niewielkiej powierzchni klimat jest zróżnicowany w wyniku przedzielenia wyspy przez wysokie pasmo górskie. Północno-wschodnie wybrzeże ma klimat z częstszymi mgłami i nieco większymi opadami niż południowe. Wraz ze wzrostem wysokości średnie temperatury spadają, a ilość opadów wzrasta. Pomimo niewielkiej odległości pomiędzy położonymi w górach miejscowościami a wybrzeżem występują duże różnice temperatur (nawet ponad ) oraz w opadach. W okresie zimowym krater Pico del Teide często pokrywa śnieg. Szata roślinna północno-wschodniej części wyspy jest zielona i są dobre warunki dla rolnictwa, część południowo-zachodnia jest uboga w szatę roślinną. W wyższych partiach wyspy rośnie sosna kanaryjska o długich, miękkich igłach, mająca zdolność wchłania wody z mgły. Masywy górskie Teide Teide – masyw wulkaniczny o wysokości 3718 m n.p.m. (od dna morza 7500 m). Jest najwyższym szczytem Hiszpanii, najwyższym punktem Oceanu Atlantyckiego oraz 13 najwyższym szczytem Unii Europejskiej (jest najwyższym szczytem nie leżącym w Alpach). Ostatnia erupcja wulkanu (Chinyero) miała miejsce w 1909 roku. Stożek wulkanu wraz z kraterem o średnicy do 15 km i obwodzie około 40 km oraz otaczającą go równiną stanowi od 1954 Park Narodowy Teide (Parque Nacional del Teide). Park zajmuje  ha. Czyni go piątym co do wielkości parkiem narodowym w Hiszpanii. Występują tam endemiczne gatunki roślin i zwierząt. Na wysokości około 2000 m n.p.m. rozpościerają się równiny Cañadas, ukształtowane przez działalność wulkanu – pokrywają je bazaltowe, pumeksowe i obsydianowe formacje skalne, a przez zbocza stożka wulkanicznego ciągną się zastygłe strumienie lawy. Na wysokości 2356 m. jest dolna stacja kolei linowej Teleférico del Teide z górną stacją na wysokości 3555 m. Na wysokości 2400 m jest obserwatorium astrofizyczne Teide. Na terenie parku jest też schronisko oraz hotel. Na tym obszarze są także inne szczyty, m.in. Pico Viejo (Montaña Chahorra, o wysokości 3134 m), Montaña Blanca (2750 m), Alto de Guajara (2718 m), Roque de la Grieta (2576 m) i Chinyero (1561 m). Teide jest uważany za najbardziej emblematyczny pomnik przyrody Archipelagu Kanaryjskiego, a przez to atrakcję turystyczną, która każdego roku przyciąga miliony osób – Parque Nacional del Teide jest najczęściej odwiedzanym hiszpańskim parkiem narodowym ( odwiedzających w roku 2007), ponadto najczęściej odwiedzanym parkiem narodowym Europy i drugim najczęściej odwiedzanym na świecie Teno Masyw Teno (Macizo de Teno) położony jest w północno-zachodniej części wyspy między gminami Santiago del Teide, Los Silos, El Tanque i Buenavista del Norte. Najwyższym szczytem jest Montaña de Gala (1342 m) Podobnie jak w przypadku masywu Anaga, jest to obszar głębokich wąwozów i skał, które powstały w znacznym stopniu pod wpływem erozji. Powstał od 5 do 7 milionów lat temu. Charakterystyczne dla niego są klify Los Gigantes, z pionowymi ścianami, które sięgają 500 metrów wysokości. W górskich wsiach: Masca, Teno Alto, Carrizales, El Palmar, Las Portelas nadal praktykowane są stare tradycje rolnicze z Wysp Kanaryjskich. Jest tam park wiejski Teno o powierzchni 8063 hektarów. Masyw ten charakteryzuje się dużą różnorodnością flory i fauny. Jest to również jedno z najlepszych miejsc do nurkowania w archipelagu. Są też archeologiczne pozostałości osadnictwa Guanczów, wskazujące, że obszar Wysp Kanaryjskich był zamieszkany od czasów antycznych. Pierwsze osadnictwo miało miejsce około 3000 lat p.n.e. Anaga Masyw Anaga (Macizo de Anaga) w północno-wschodniej części wyspy ma nieregularny i poszarpany profil topograficzny. Najwyższym szczytem jest Cruz de Taborno o wysokości 1024 m. Wybrzeże Anaga zdominowane jest przez skały, w tym regionie jest mało plaż. U podnóża masywu leży stolica – Santa Cruz de Tenerife oraz sąsiadująca z nim La Laguna. Masyw powstał od 7 do 9 milionów lat temu, jest jedną z najstarszych części wyspy. Adeje Najwyższym szczytem masywu Adeje (Macizo de Adeje) w południowej części wyspy jest Roque del Conde o wysokości 1001 m. Z powodu intensywnej erozji i procesów geologicznych masyw Adeje stracił swój pierwotny wygląd i rozmiary. Hydrografia Gleba wulkaniczna o porowatej powierzchni łatwo przepuszcza wodę, która wnika do podłoża zarówno po opadach deszczu, po topnieniu czapy lodowej na najwyższych szczytach, jak i pochodzącą z mgły w leśnych partiach wyspy (sosna kanaryjska). Ze względu na różnorodność i nietypowość opadów oraz warunki geologiczne na wyspie, nie stosuje się zwykłych popularnych metod magazynowania i wydobywania wody, takie jak budowa zapór czy zbiorników wodnych. Większość wody (ok. 90%) pochodzi ze studzienek oraz galerii perforowanych (galería filtrante). Flora i fauna Teneryfa pomimo niewielkiej powierzchni ma zróżnicowana faunę i florę. Wynika to z różnorodności mikroklimatów. Flora na wyspie liczy około 1400 gatunków, w tym 200 gatunków endemicznych Wysp Kanaryjskich, z czego 140 występuje tylko i wyłącznie na Teneryfie. Fauna obejmuje około 400 gatunków ryb, 56 gatunków ptaków, 5 gatunków gadów, 2 gatunki płazów, 13 gatunków ssaków lądowych i kilka tysięcy gatunków bezkręgowców. Faunę i szatę roślinną Teneryfy można podzielić na 6 głównych obszarów, które są związane z wysokością: 0–700 m n.p.m. (suche i słoneczne) – na tym obszarze żyją gatunki odporne na silne działanie promieni słonecznych i niskie opady. Z flory występuje m.in. Euphorbia atropurpurea. W tej części ekosystemu występuje niewiele gatunków kręgowców. Licznie reprezentowane są owady. 200–600 m n.p.m. (ciepłolubne leśne) – ten obszar charakteryzuje się większymi opadami i mniejszym nasłonecznieniem niż partia niższa. Florę reprezentuje m.in. jałowiec, dracena, palmy; faunę m.in. motyl Vanessa vulcania i owadożerne ptaki np. pokrzewka aksamitna i kapturka. 500–1000 m n.p.m. (lasy wawrzynolistne laurisilva) – ten obszar charakteryzuje się obfitymi opadami i częstymi mgłami. Porośnięty jest gęstym lasem dużych drzew, potomków flory w kenozoiku. Występuje głównie wawrzyn (laur), a także ostrokrzew, paprocie, Canarina canariensis. Obszar ten jest bogaty w bezkręgowce, wiele gatunków endemicznych – robaków, mięczaków oraz stawonogów. Z kręgowców żyją m.in. dwa zagrożone wyginięciem gatunki gołębi: Columba bollii (paloma turqué) i Columba junoniae (paloma rabiche). 1000–1500 m n.p.m. (suche lasy) – występujące tam lasy są suche i ubogie w gatunki. Rosną m.in. woskownica, Erica arborea, ostrokrzew. 800–2000 m n.p.m. (lasy sosnowe) – obszar z większymi różnicami temperatury dzień-noc oraz lato-zima, porośnięty lasami sosnowymi – przede wszystkim sosną kanaryjską, występują również czystkowate. Fauna nie jest zróżnicowana, m.in. dzięcioły i Fringilla teydea. ponad 2000 m n.p.m. (wysokie góry) – obszar o ekstremalnym klimacie. Występują m.in. Echium wildpretii, janowiec, Viola cheiranthifolia, a także chrząszcze i pluskwiaki. W wodach przybrzeżnych żyje około 400 gatunków ryb oraz kilka gatunków żółwi morskich, wielorybów i delfinów. W parku naturalnym dziko żyją sprowadzone z innych krajów zwierzęta, m.in. papugi i goryle. Ochrona przyrody Prawie połowa wyspy (48,6%) jest objęta ochroną zarządzaną przez Red Canaria de Espacios Naturales Protegidos. Spośród 146 chronionych obszarów Wysp Kanaryjskich 43 znajdują się na Teneryfie. Jest osiem typów obszarów chronionych. Oprócz parku narodowego Teide, park naturalny Parque Natural de la Corona Forestal, dwa parki wiejskie: (Parque rural de Anaga i Parque rural de Teno), cztery rezerwaty (El Pijaral, Ijuana, Roques de Anaga, La Resbala), sześć specjalnych rezerwatów (m.in. Malpaís de Güímar, Barranco del Infierno, Chinyero), czternaście pomników przyrody, dziewięć obszarów chronionego krajobrazu i sześć miejsc naukowego zainteresowania. Ekologia Wyspy Kanaryjskie mają niski poziom zanieczyszczenia powietrza z powodu niewielkiego uprzemysłowienia oraz dzięki wiejącym pasatom. Na wyspie największe zanieczyszczenia emituje rafineria, dwie elektrociepłownie oraz ruch drogowy. Według danych hiszpańskiego Ministerstwa Zdrowia i Przemysłu, Teneryfa jest jednym z najczystszych miejsc w kraju. Zanieczyszczenia są stale monitorowane, aby nie przeszkadzać pracy obserwatoriów astrofizycznych położonych na szczytach. Plaże wyspy zostały sklasyfikowane przez Ministerstwo Zdrowia i Konsumpcji jako nadające się do kąpieli. Historia Legenda głosi, że Teneryfa jest pozostałością zaginionej Atlantydy. Niepotwierdzone hipotezy datują pierwsze osadnictwo na XII wiek p.n.e. Badania archeologiczne i analizy radiowęglowe wskazują, że ludzie przybyli na Teneryfę około 200 roku p.n.e. Do 1402 roku, czyli do przybycia na wyspy Hiszpanów, była ona zamieszkana przez Guanczów (nazwa nadana przez Hiszpanów). Mieli oni jasną cerę i włosy oraz niebieskie oczy. W świetle ostatnich badań byli ludem pochodzenia berberyjskiego, a poprzednie hipotezy o pochodzeniu celtyckim lub że byli potomkami wikingów, nie zostały potwierdzone. Guanczowie podzielili wyspę na 10 okręgów administracyjnych – królestw. 12 grudnia 1495 roku w bitwie pod Acentejo Guanczowie zostali pokonani przez hiszpańskich konkwistadorów i ulegli eksterminacji lub zostali wywiezieni do Europy jako niewolnicy. Resztki rdzennych mieszkańców szybko się zasymilowały i przeszły na katolicyzm, a ich język poszedł w zapomnienie. Hiszpanie założyli miasto La Laguna – pierwszą stolicą wyspy (do roku 1723). Lokalizacja w głębi wyspy podyktowana była względami bezpieczeństwa, gdyż wybrzeża nękane były przez angielskich piratów. Wysokie opady zapewniały zaopatrzenie w słodką wodę. 25 lipca 1797 Teneryfa została zaatakowana przez flotę brytyjską. Celem ataku było Santa Cruz de Tenerife, siedziba władz hiszpańskich. Atakiem dowodził Horacy Nelson, który w walce stracił prawe ramię. Początkowo wyspa wraz z całym archipelagiem przeżywała okres prosperity; znajdowały się na niej porty tranzytowe dla żeglugi do obu Ameryk. Stopniowo jednak traciła na znaczeniu, a podstawowe produkty: cukier trzcinowy oraz karmin zostały wyparte z rynku przez tańszą konkurencję. W 1821 wyspa została włączona do Hiszpanii jako prowincja ze stolicą w Santa Cruz de Tenerife. W 1936 roku została opanowana przez wojska generała Franco. Pod jego rządami wyspa popadła w kłopoty gospodarcze. W latach 50. sytuacja była tak dramatyczna, że wielu mieszkańców emigrowało do Wenezueli. Na początku lat 60. wyspa została przekształcona w strefę turystyczną, początkowo dla turystów brytyjskich. W tym okresie na Teneryfę i sąsiednią Gran Canarię pływał z Polski MS Batory z tzw. wycieczkami orbisowskimi. Gospodarka Informacje ogólne Gospodarka Teneryfy oparta jest na usługach, które mają 78,08% udział w dochodach wyspy. Znaczenie pozostałych sektorów gospodarki jest kluczowe dla dalszego rozwoju. Największym motorem gospodarki Teneryfy jest turystyka, następnie handel oraz lokalny przemysł. Turystyka Teneryfa jest jednym z głównych ośrodków turystycznych świata. Turystyka generuje około 60% PKB Teneryfy. W 2005 na Wyspy Kanaryjskie przybyło turystów, z czego około 1/3 () na Teneryfę (nie licząc turystów z innych części Hiszpanii, dodatkowo około 30%). Według sprawozdania Kanaryjskiego Centrum Statystycznego (ISTAC) najwięcej turystów pochodziło z Wielkiej Brytanii – . Na drugim miejscu byli turyści z Niemiec, później Belgii, Holandii, Szwecji, Finlandii, Danii, Norwegii, Włoch, Francji, Austrii, Irlandii i Szwajcarii. Teneryfa należy do nielicznych ośrodków turystycznych świata, w których sezon trwa cały rok. Turystyka jest najbardziej rozpowszechniona na południu wyspy, gdzie jest wiele turystycznych miejscowości oraz dobrze rozwinięta infrastruktura. Obszar znany jako Costa Adeje (od Los Cristianos do Playa Paraiso) ma największy potencjał turystyczny. Znajdują się tam hotele, centra handlowe, pola golfowe, restauracje, parki wodne i zwierzęce, obiekty kulturalne oraz piaszczyste plaże. Odcinek od Los Cristianos do Playa Del Duque możemy przejść na pieszo, długim na blisko 8 kilometrów deptakiem, tuż przy samym oceanie. Znane jest także miasto Candelaria; jest to miejsce popularnych pielgrzymek do Sanktuarium Matki Boskiej z Candelaria, patronki Wysp Kanaryjskich. Rolnictwo i rybołówstwo Udział rolnictwa w PKB Teneryfy wynosi mniej niż 10%, choć jego udział jest niezbędny, gdyż utrzymuje zarówno obszary wiejskie, jak i wartości kulturowe. W północnej części wyspy uprawiane są m.in. pomidory i banany, w środkowej części (z częstymi opadami deszczu) ziemniaki, zboża i tytoń, w południowej – m.in. cebula. Większość bananów na Wyspach Kanaryjskich pochodzi z Teneryfy. Roczna produkcja wynosi około 150 tysięcy ton, a plantacje obejmują 4200 hektarów. Nieco ponad 90% uprawy przeznaczone jest na rynek międzynarodowy. Oprócz bananów duże znaczenia mają uprawy pomidorów, winogron, ziemniaków oraz kwiatów. Rybołówstwo jest ważną gałęzią gospodarki Teneryfy. Są tam drugie co do wielkości łowiska ryb w Hiszpanii. Handel i przemysł Handel stanowi prawie 20% PKB, z czego większość wytwarzane jest w stolicy Santa Cruz. Przemysł generuje 10% PKB. Do największych zakładów należy rafineria, która dostarcza produkty ropopochodne dla archipelagu oraz Hiszpanii, Afryki i Ameryki. Teneryfa i Gran Canaria gromadzi ponad 80% obiektów przemysłowych i 90% pracowników zatrudnionych w tym sektorze gospodarki Wysp Kanaryjskich. Przemysł energetyczny Sektor energetyczny generuje 2,85% PKB. Energia elektryczna produkowana jest tylko na rynek wewnętrzny. Mimo że dzięki rozwojowi turystyki ogromnie wzrosło zapotrzebowanie na energię, wciąż produkcja prądu jest na niewielką skalę z powodu słabego uprzemysłowienia. Większość energii pochodzi z dwóch elektrowni cieplnych zużywających olej napędowy. Jedna znajduje się w gminie Granadilla de Abona, druga w gminie Candelaria. Produkcja energii z wody jest znikoma. Rozwija się produkcja energii elektrycznej z elektrowni wiatrowych. Demografia Wyspa Teneryfa jest najgęściej zaludnioną wyspą archipelagu, 1 stycznia 2008 mieszkało tam mieszkańców, z czego około 25% () mieszkało w stolicy Santa Cruz de Tenerife i około 50% () w jej obszarze miejskim, natomiast w obszarze metropolitalnym (13. największy obszar metropolitalny w Hiszpanii). Drugim co do wielkości miastem jest La Laguna – mieszkańców, miasto graniczące z Santa Cruz. Inne większe miasta to Arona (), Adeje (), La Orotava (), Granadilla de Abona (), Los Realejos () i Puerto de la Cruz (). Teneryfa w ostatnich latach notowała znaczny wzrost liczby mieszkańców – znacznie powyżej średniej państwa. W roku 1990 mieszkało tam osób, natomiast w 2000 roku – wzrost o . W latach 2000–2007 również zanotowano dużą stopę wzrostu – osób w 2000 roku, aby zamknąć się liczbą mieszkańców w 2007. Łącznie od 1990 roku do 2008 liczba mieszkańców wyspy wzrosła o osób. w 2019 roku liczba mieszkańców Teneryfy wzrosła do 917 841 osób. Podział administracyjny Teneryfa składa się z 31 gmin: Transport Transport drogowy Najważniejszymi drogami na Teneryfie są dwie autostrady biegnące wybrzeżami: TF-5 (Autopista del Norte) o długości około 40 km łącząca Santa Cruz z gminą Los Realejos znajdującą się w zachodniej części wyspy oraz TF-1 (Autopista del Sur) o długości około 81 km łącząca Santa Cruz z południem wyspy. Te dwie drogi są połączone autostradą TF-2 (Autovía de Interconexión Norte-Sur). Oprócz autostrad jest sieć gminnych dróg, które w górach bywają kręte. Zarządzaniem dróg zajmuje się Cabildo de Tenerife. Transport lotniczy Samoloty są głównym środkiem transportu łączącym Wyspy Kanaryjskie, w tym na Teneryfę, z resztą świata. Działają dwa międzynarodowe lotniska: powstały w 1929 roku port lotniczy Teneryfa-Północ (Aeropuerto de Tenerife Norte), który w 2007 roku obsłużył pasażerów, oraz powstały w 1978 roku port lotniczy Teneryfa-Południe (Aeropuerto de Tenerife Sur), który w 2007 roku obsłużył pasażerów (łącznie od powstania lotniska obsłużył pasażerów). Port Teneryfa-Północ leży w obszarze metropolitalnym Santa Cruz, niedaleko autostrady TF-5, natomiast Teneryfa-Południe około 60 km na południe od stolicy, na samym południu wyspy, niedaleko autostrady TF-1. Transport wodny Na Teneryfie są dwa porty morskie: międzynarodowy Port Santa Cruz (Puerto de Santa Cruz) oraz mniejszy Port Los Cristianos (Puerto de Los Cristianos). Port Santa Cruz jest drugim co do wielkości portem Wysp Kanaryjskich, po porcie Las Palmas. Istnieją plany budowy trzeciego portu w gminie Granadilla de Abona na południu wyspy. Transport autobusowy Teneryfa posiada rozbudowaną sieć klimatyzowanych autobusów, które na Wyspach Kanaryjskich nazywane są guaguas. System obejmuje zarówno autobusy miejskie, jak i międzymiastowe, łącząc większość populacji wyspy. Największy przystanek znajduje się w centrum przesiadkowym Intercambiador de Transportes de Santa Cruz de Tenerife. Autobusy są zarządzane przez TITSA (Transportes interurbanos de Tenerife). Transport tramwajowy Tramwaje na Teneryfie kursują na obszarze miasta Santa Cruz de Tenerife i sąsiadującego z nim La Laguna. Infrastruktura obejmuje 21 przystanków i ma zasięg 12,5 km. Dziennie obsługuje 46 tysięcy mieszkańców. Podróż na całej linii nr 1 trwa 37 minut. Każdy z 20 tramwajów Alstom Citadis ma pojemność 200 pasażerów, w tym 60 miejsc siedzących, i potrafi osiągnąć maksymalną prędkość 70 km/h. Na trasie tramwaju znajdują się szpitale, uczelnie, jak i obiekty kulturalne. Tramwaje zarządzane są przez spółkę akcyjną Metropolitano de Tenerife (MTSA). Prąd dostarczany do infrastruktury pochodzi z elektrowni wiatrowych. Planowane jest utworzenie dodatkowych 4 przystanków linii nr 1 oraz uruchomienie linii nr 2. Transport kolejowy Na Teneryfie nie ma linii kolejowej. Firma będąca właścicielem tramwajów w latach 2007–2008 rozpoczęła prace nad budową linii kolejowej, która połączy Santa Cruz z południową częścią wyspy. Rada Teneryfy zatwierdziła budowę. Łączna trasa ma mieć długość około 80 km, czas podróży do 35 minut (z zatrzymaniem się na każdej stacji – 45 minut). Sport Piłka nożna W Federacji Piłkarskiej Teneryfy (Tinerfeña Federación de Fútbol) jest zarejestrowanych 305 zespołów piłkarskich rywalizujących w różnych ligach i boiskach rozproszonych po całej wyspie. Głównym klubem piłkarskim wyspy jest CD Tenerife, grający obecnie w Segunda División. Stadionem klubowym jest Estadio Heliodoro Rodríguez López (Estadio de Tenerife) mający około 24 tysięcy miejsc. Siatkówka Głównym klubem siatkarskim Teneryfy jest Spar Teneryfa Marichal (Club Voleibol Tenerife), wielokrotny Mistrz Hiszpanii, zdobywca Superpucharu Ligi, Pucharu Królowej oraz medali w europejskich rozgrywkach. Występuje w ekstralidze hiszpańskiej i gra w hali Pabellón Insular Santiago Martín o pojemności 5100. Innymi ważniejszymi klubami są kobiece kluby: Club Voleibol Aguere i La Caja de Canarias występujące w rozgrywkach ekstraligi oraz męski Arona Playa de las Americas również grający w ekstralidze. Siatkówka cieszy się na Teneryfie coraz większym zaiteresowaniem. Surfing, windsurfing, kitesurfing Na wyspie popularny jest surfing i windsurfing, oraz rzadziej uprawiany kitesurfing. Jest dziesięć szkół tych sportów, w tym jedna, która jest własnością miasta, oraz kilka kursów do szybkiej nauki. Te sporty są uprawiane głównie w Médano, Playa de Las Americas, wybrzeża Santa Cruz de Tenerife, wybrzeża Guimarás i Orotava Valley i Playa del Socorro w Los Realejos. Niektóre te miejsca były gospodarzami Pucharu Świata (Grand Slam) w tych dyscyplinach. Pływanie, nurkowanie Podobnie jak w przypadku surfingu i windsurfingu, wzdłuż wybrzeża można znaleźć szkoły pływania i nurkowania. Pływanie oraz piłka wodna są uprawiane zarówno w wodach przybrzeżnych, jak i sztucznych basenach. Na Teneryfie istnieje szesnaście klubów pływackich. Na wyspie jest ponad trzydzieści punktów nurkowania, gdzie można odkrywać morską florę i faunę, jak również zatopione statki. Wśród najlepszych miejsc do nurkowania są m.in. Las Galletas, Playa Paraiso i Punta de la Rasca, Garachico, Puerto de la Cruz, Punta de Teno. Sztuki walki Na Teneryfie są uprawiane dyscypliny sztuk walki wywodzące się z Wysp Kanaryjskich. Palo canario jest sztuką walki kijem. Praktykowana jeszcze przez potomków rdzennych mieszkańców wysp – Guanczów. W związku z rozwojem turystyki walki stały się ważnym elementem folkloru wysp. Lucha canaria to odmiana wrestlingu. Na Teneryfie istnieją 24 szkółki tego sportu. Pozostałe sporty Na wyspie jest dobra infrastruktura do gry w golfa, działają szkółki do nauki tego sportu i dziewięć pól golfowych.: Real Club de Golf de Tenerife, Abama Golf, Golf Las Americas, Costa Adeje Golf, Golf del Sur, Amarilla Golf & Country Club Centro de Golf Los Palos, Buenavista Golf i Golf La Rosaleda. Na wyspie działa kilka klubów koszykówki. Do najważniejszych należy Tenerife Rural i CB Canarias występujące w drugiej lidze hiszpańskiej. Uprawiane jest spadochroniarstwo i paralotniarstwo. Rozgrywany jest Międzynarodowy Festiwal Paralotniarstwa (Festival Internacional de Parapente). Istnieje infrastruktura do sportów motorowych: motocross, karting i rajdów samochodowych. Przez cały rok rozgrywane są konkursy według różnych podziałów w ramach jazd amatorskich, jak i regionalnych mistrzostw Wysp Kanaryjskich. Innymi sportami popularnymi na Teneryfie są: jazda na rowerze, wiosłowanie, tenis, squash, jazda konna, judo, karate, lekkoatletyka oraz turystyka. Edukacja Początki systemu edukacji na Teneryfie sięgają XVI wieku. W 1530 roku w zakonie dominikanów zaczęto studiować filozofię. Rozwój edukacji nastąpił w XVIII i XIX wieku. Dzięki pracy Económica Real Sociedad de Amigos del País powstawały nowe instytucje oraz szkoły. Jednym z nich był instytut szkolnictwa średniego utworzony w 1846, który wypełnił lukę po zamknięciu Universidad de San Fernando. W 1850 roku powstała pierwsza elementarna szkoła na Wyspach Kanaryjskich, która w 1866 roku została przemieniona w kolegium nauczycielskie. Punktem zwrotnym było powstanie II Republiki Hiszpańskiej (Segunda República Española). W latach 1929–1933 liczba szkół wzrosła prawie dwukrotnie. Na Teneryfie jest obecnie 301 przedszkoli, 297 szkół podstawowych, 140 gimnazjów i 86 szkół średnich oraz pięć uniwersytetów: Uniwersytet La Laguna, Universidad Nacional de Educación a Distancia, Universidad Internacional Menéndez Pelayo, Universidad Alfonso X el Sabio i Universidad de Vic oraz kilkanaście instytutów, w tym Kanaryjski Instytut Astrofizyczny (Instituto de Astrofísica de Canarias) z obserwatorium astronomicznym na Teide. Lecznictwo Na Teneryfie jest łącznie 39 ośrodków podstawowej opieki zdrowotnej oraz specjalistycznych klinik. Głównymi szpitalami są: Hospital Universitario de Canarias i Hospital Universitario Nuestra Señora de Candelaria. Są to szpitale uniwersyteckie i podlegają Uniwersytetowi La Laguna. Powstają dodatkowe szpitale specjalistyczne, jeden w gminie Arona. Zobacz też Jungle Park Loro Park Siam Park Przypisy Linki zewnętrzne Turismo de Canarias Oficjalna strona turystyki na Wyspach Kanaryjskich (również w jęz. polskim)

1073172

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wybory%20parlamentarne%20w%20Polsce%20w%202007%20roku

Wybory parlamentarne w Polsce w 2007 roku

Wybory parlamentarne w Polsce w 2007 roku – wybory do Sejmu i Senatu zostały przeprowadzone w dniu 21 października 2007, w związku z podjęciem przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej V kadencji Uchwały z dnia 7 września 2007 r. w sprawie skrócenia kadencji Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i wydanym w jej następstwie przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej postanowienia. Wybory te zakończyły się zwycięstwem Platformy Obywatelskiej. W wyniku wyborów do Sejmu weszły 4 komitety wyborcze oraz poseł Mniejszości Niemieckiej, natomiast do Senatu weszli kandydaci PO i PiS oraz kandydat niezależny Włodzimierz Cimoszewicz (członek SLD). Po wyborach PO zawarła koalicję z Polskim Stronnictwem Ludowym. Premierem został przewodniczący PO Donald Tusk. Stanowisko wicepremiera i ministra gospodarki przypadło Waldemarowi Pawlakowi (prezesowi PSL). Termin wyborów Zgodnie z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej, termin wyborów w przypadku podjęcia uchwały o skróceniu kadencji Sejmu przez Izbę wyznaczany jest przez Prezydenta RP na dzień przypadający nie później niż w ciągu 45 dni od dnia jej podjęcia (art. 98 ust. 5 w zw. z art. 98 ust. 3 Konstytucji). Prezydent Lech Kaczyński postanowieniem z dnia 7 września 2007 wyznaczył termin wyborów do Sejmu i Senatu na 21 października 2007. Kampania wyborcza Kampania wyborcza zgodnie z przepisami ordynacji wyborczej do Sejmu i Senatu rozpoczęła się o północy 8 września 2007 i trwała do północy 19 października 2007. 17 września 2007 upłynął termin zgłaszania do Państwowej Komisji Wyborczej zawiadomień o utworzeniu komitetów wyborczych oraz kandydatur. 26 września 2007 upłynął termin, w którym PKW przyjmowała celem rejestracji listy z kandydatami. O 460 miejsc w Sejmie ubiegało się 6189 osób (13,45 osoby na miejsce). O 100 miejsc w Senacie ubiegało się 386 osób (3,86 osoby na miejsce). Przebieg kampanii wyborczej Jeszcze przed zarządzeniem wyborów, różne opcje polityczne w Polsce rozpoczęły działania utożsamiane z kampanią wyborczą. Pojawiły się pierwsze plakaty i telewizyjne spoty partii politycznych (m.in. czarno-białe plakaty Platformy Obywatelskiej z hasłami takimi jak pogarda bądź agresja i następnie biało-niebieskie plakaty z napisami spokój, szacunek i budowanie, czy też plakat z napisem Rządzi PiS, a Polakom wstyd oraz spoty Lewicy i Demokratów Zmień Polsce twarz). 7 września 2007 Poseł Prawa i Sprawiedliwości Antoni Mężydło ogłosił opuszczenie szeregów partii i start w wyborach z list Platformy Obywatelskiej. Przed głosowaniem nad skróceniem kadencji, na sali sejmowej odbyła się debata z udziałem przedstawicieli wszystkich ugrupowań Sejmu. Swoje przemówienia zaprezentowali kolejno: Marek Kuchciński (PiS), Bronisław Komorowski (PO), Janusz Maksymiuk (Samoobrona RP), Roman Giertych (LPR), Jacek Kurski (PiS, sprostowanie do wystąpienia Romana Giertycha), Waldemar Pawlak (PSL), Gabriela Masłowska (RLN), Marek Jurek (Prawica Rzeczypospolitej), Zygmunt Wrzodak (niezrz., NKP), Marian Daszyk (niezrz., NKP), Jacek Kurski (kolejne sprostowanie) i Alfred Budner (niezrz., Samoobrona Odrodzenie). Sejm przyjął uchwałę o skróceniu kadencji. Za było 377 posłów, przeciw – 54, 20 się wstrzymało. Prezydent RP zarządził wybory do Sejmu i Senatu na 21 października 2007. 8 września 2007 W Dzienniku Ustaw opublikowano postanowienie Prezydenta RP zarządzające wybory do Sejmu i Senatu. Oficjalny początek kampanii wyborczej. 9 września 2007 Swoją kampanię oficjalnie rozpoczął komitet Lewica i Demokraci (SLD, SDPL, PD i UP). Jako lider LiD wystąpił Aleksander Kwaśniewski. Zapowiedziano także, że z list LiD nie wystartuje Leszek Miller, a liderem łódzkiej listy LiD będzie Wojciech Olejniczak. Minister finansów Zyta Gilowska została przedstawiona jako kandydat PiS na listach wyborczych w Poznaniu. 10 września 2007 Państwowa Komisja Wyborcza zarejestrowała pierwsze komitety wyborcze, m.in. PiS, LiD oraz PSL. Poseł Robert Strąk poinformował, że z list Ligi Polskich Rodzin wystartują także kandydaci Unii Polityki Realnej oraz Prawicy Rzeczypospolitej, a komitet będzie promowany pod nazwą Liga Prawicy Rzeczypospolitej. 12 września 2007 Lider Prawicy Rzeczypospolitej Marek Jurek zapowiedział start do Senatu jako kandydat komitetu związanego z własną partią. Były minister obrony narodowej, senator PiS Radosław Sikorski, zapowiedział start do Sejmu z listy PO. 13 września 2007 Rozpoczęto nadawanie pierwszych spotów telewizyjnych PiS, pt. Układy. 14 września 2007 Samoobrona RP rozpoczęła kampanię wyborczą i zaprezentowała swoje hasło O prawdę i godność. PO zaprezentowała spoty wyborcze z udziałem liderów partii oraz z hasłem By żyło się lepiej. Wszystkim. PiS ogłosiło swoje hasło wyborcze Zlikwidujemy korupcję Nelli Rokita, żona polityka PO Jana Rokity, została doradcą Prezydenta RP do spraw kobiet Jan Rokita ogłosił, że nie będzie kandydował do parlamentu. 15 września 2007 Pod hasłem Porozumienie Służy Ludziom PSL rozpoczęło kampanię wyborczą. Marszałek Senatu Bogdan Borusewicz został ogłoszony kandydatem PO na senatora w okręgu gdańskim. Jeden z liderów UPR Janusz Korwin-Mikke poinformował, że zostanie liderem gdańskiej listy LPR. 18 września 2007 Zarząd Platformy Obywatelskiej zdecydował, że z pierwszego miejsca na krakowskiej liście wyborczej partii wystartuje do Sejmu Jarosław Gowin. Kampanię wyborczą rozpoczęła Partia Kobiet. Liderki partii zaprezentowały plakaty, spoty oraz hasła wyborcze (m.in. Wszystko dla przyszłości). 19 września 2007 Państwowa Komisja Wyborcza zakończyła rejestrację komitetów wyborczych. 20 września 2007 Leszek Miller ogłosił start w wyborach z łódzkiej listy Samoobrony i stworzenie nowej partii o nazwie Polska Lewica. 21 września 2007 Waldemar Pawlak poinformował, że z pierwszego miejsca na warszawskiej liście PSL wystartuje Łukasz Foltyn. Polska Agencja Prasowa podała, że Nelli Rokita wystartuje z drugiego miejsca na warszawskiej liście PiS. 23 września 2007 Aleksander Kwaśniewski został zaprezentowany jako kandydat na Premiera z ramienia LiD. 25 września 2007 Zaprezentowana została kandydatura Macieja Płażyńskiego, z pierwszego miejsca listy PiS w Gdańsku. 26 września 2007 Andrzej Lepper poinformował o starcie Piotra Ikonowicza, z pierwszego miejsca na liście Samoobrony w Warszawie. Krajowa Partia Emerytów i Rencistów zapowiedziała wycofanie się z kampanii wyborczej. 24–28 września 2007 Wizyta Nelli Rokity w Chicago i spotkanie z tamtejszą Polonią. Kandydatka towarzyszyła prezydentowi RP Lechowi Kaczyńskiemu podczas jego pobytu w USA. 27 września 2007 „Gazeta Wyborcza” poinformowała o tym, że posłanka Samoobrony Renata Beger rzekomo kupowała podpisy poparcia na listach partii. 29 września 2007tkan Wizyta lidera Platformy Obywatelskiej Donalda Tuska w Londynie, Glasgow i Dublinie. Spotkanie z polskimi pracownikami i Ireną Anders. 1 października 2007 O godz. 20:00 odbyła się debata telewizyjna pomiędzy Jarosławem Kaczyńskim (prezesem PiS, premierem) oraz Aleksandrem Kwaśniewskim (liderem Koalicyjnego Komitetu Wyborczego Lewica i Demokraci, byłym prezydentem). 3 października 2007 Platforma Obywatelska podpisała porozumienie o współpracy z Solidarnością Leśników. 8 października 2007 Emisja pierwszych audycji komitetów wyborczych w publicznych mediach. 9 października 2007 Zaprezentowano honorowy komitet poparcia Platformy Obywatelskiej na czele z Władysławem Bartoszewskim, w skład którego weszli przedstawiciele nauki, kultury i sportu, m.in. Andrzej Zoll, Olaf Lubaszenko i Tomasz Frankowski. 12 października 2007 Odbyła się debata telewizyjna pomiędzy Jarosławem Kaczyńskim (prezesem PiS, premierem) oraz Donaldem Tuskiem (przewodniczącym PO, byłym wicemarszałkiem Senatu i Sejmu). 15 października 2007 Odbyła się debata telewizyjna pomiędzy Romanem Giertychem (szefem LPR, byłym wicepremierem) oraz Leszkiem Millerem (kandydatem Samoobrony RP do Sejmu, byłym premierem). Odbyła się debata telewizyjna debata telewizyjna pomiędzy Aleksandrem Kwaśniewskim oraz Donaldem Tuskiem. 16 października 2007 Szef Centralnego Biura Antykorupcyjnego zorganizował konferencję prasową, prezentując materiały dotyczące przyjęcia przez ówczesną posłankę PO Beatę Sawicką łapówki. W opinii opozycji i części komentatorów było to wmieszanie CBA w kampanię wyborczą, mające na celu zdyskredytowanie PO, czemu zaprzeczył następnie szef CBA Mariusz Kamiński, twierdząc, że celem była obrona wizerunku instytucji publicznej, którą kieruje oraz udowodnienie, wbrew zarzutom opozycji, że termin zatrzymania posłanki, tj. 1 października 2007, wynikał bezpośrednio z żądań skorumpowanej posłanki. Stwierdził też, że nie chciał ujawniać materiałów ze śledztwa opinii publicznej przed wyborami i w tym celu dwukrotnie prosił o zwołanie niejawnego posiedzenia sejmowej Komisji do Spraw Służb Specjalnych, na zwołanie której nie zgodził się jej szef pochodzący z PO, a na której chciał przedstawić posłom okoliczności zatrzymania posłanki. Platforma Obywatelska podpisała ze związkiem zawodowym w PGNiG umowę, na podstawie której związek udzieli w nadchodzących wyborach poparcia Platformie, a w zamian partia zobowiązała się do wydania 750 tys. darmowych akcji o wartości 4,4 mld złotych ponad 60 tys. byłych i obecnych pracowników firmy. W razie wygranej PO każdy z pracowników miałby otrzymać pakiet akcji o wartości ok. 75 tys. zł. 19 października 2007 O godzinie 24:00 zakończyła się kampania wyborcza – rozpoczęła się cisza wyborcza. 21 października 2007 O godzinie 6:00 rozpoczęło się głosowanie w wyborach parlamentarnych, które trwało do godz. 20:20. Pierwotnie głosowanie (a więc i cisza wyborcza) miało zakończyć się o 20:00, jednak w jednej z obwodowych komisji wyborczych w Pile głosowanie rozpoczęło się z dwugodzinnym opóźnieniem z powodu uszkodzenia pieczęci do stemplowania kart do głosowania. PKW podjęła decyzję o przedłużeniu głosowania w tej komisji o 20 minut; w Warszawie, Gdańsku i Poznaniu w kilku komisjach zabrakło kart do głosowania. Cisza wyborcza została przedłużona do 21:00, a potem przedłużona ponownie. W kolejnym komunikacie PKW podała, że cisza wyborcza została przedłużona do godziny 22:55. Komitety wyborcze do Sejmu i Senatu ** Jako komitet mniejszości narodowej zwolniony z obowiązku przekraczania progu wyborczego. *W tym partie: Obrona Narodu Polskiego, Zieloni 2004. Obwody głosowania Okręgi wyborcze Wykaz okręgów wyborczych w wyborach do Sejmu i Senatu. Listy wyborcze w poszczególnych okręgach oraz ich liderzy Poniższe zestawienie zostało opracowane na podstawie danych z serwisu informacyjnego PKW Wyniki Państwowa Komisja Wyborcza ogłosiła w Dzienniku Ustaw w formie obwieszczenia oraz podała do wiadomości publicznej wyniki wyborów do Sejmu i do Senatu. W obwieszczeniu zamieszczone zostały podstawowe informacje zawarte w protokołach wyborów posłów w okręgach wyborczych. Wyniki wyborów do Sejmu RP Podział mandatów i rozkład procentowy poparcia w wyniku wyborów z uwzględnieniem podziału na późniejszą koalicję rządzącą w kolejności: ugrupowania rządowe, opozycja parlamentarna i pozaparlamentarna (komitety, które nie przekroczyły 1% poparcia w skali kraju potraktowano zbiorczo): Wyniki głosowania w skali okręgów Wszystkie dane wyrażono w procentach. Podział mandatów w skali okręgów Wyniki wyborów do Senatu RP Frekwencja Zgodnie z oficjalnymi wynikami wyborów opublikowanymi przez PKW, frekwencja wyborcza wyniosła 53,88%, co było najwyższym wynikiem w polskich wyborach parlamentarnych po 1989 roku. W poprzednich wyborach parlamentarnych frekwencja była niższa o 13,31 punktów procentowych i wyniosła 40,57%. Frekwencja w miastach wyniosła 58,8%, a na wsi 45,3%. We wszystkich miastach powyżej 250 000 mieszkańców frekwencja przekroczyła 60%. Najwyższą frekwencję zanotowano w głosowaniu za granicą: 78,26%, a w Polsce – w gminie Michałowice (powiat pruszkowski): 73,67%. Niewiele niższa była frekwencja w Warszawie: 73,44% (w dzielnicy Ursynów: 79,74%). Najniższą frekwencję zanotowano w gminie Maszewo (województwo lubuskie): 28,76%. Ważność wyborów Sąd Najwyższy – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych po rozpatrzeniu protestów wyborczych uchwałą z 17 stycznia 2008 uznał wybory za ważne. Statystyki wyborów Statystyki kandydatów do Sejmu Statystyki kandydatów do Senatu Zobacz też Sejm VI kadencji Senat RP VII kadencji posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej VI kadencji senatorowie VII kadencji Senatu Rzeczypospolitej Polskiej Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Wybory parlamentarne w Polsce w 2007 w serwisie PKW Raport końcowy OBWE z 20 marca 2008 Wybory parlamentarne w III Rzeczypospolitej P 2007 w Polsce

5438234

https://pl.wikipedia.org/wiki/Interkontynentalne%20turnieje%20kwalifikacyjne%20w%20pi%C5%82ce%20siatkowej%20kobiet%20do%20Letnich%20Igrzysk%20Olimpijskich%202024

Interkontynentalne turnieje kwalifikacyjne w piłce siatkowej kobiet do Letnich Igrzysk Olimpijskich 2024

Kwalifikacyjne turnieje interkontynentalne do Letnich Igrzysk Olimpijskich 2024 do Igrzysk Olimpijskich w Paryżu odbyły się od 16 do 24 września 2023 roku. Wzięło w nich udział 24 reprezentacji narodowych. System rozgrywek W turniejach interkontynentalnych udział wzięło 24 reprezentacji. Zespoły były podzielone na 3 grupy. Turniej interkontynentalny liczył 24 zespoły, po 8 drużyn w każdej grupie. W każdym turnieju drużyny rozegrały między sobą po jednym spotkaniu. Do turnieju olimpijskiego awansowały drużyny z pierwszego i drugiego miejsca w grupie. Losowanie Ceremonia losowania fazy grupowej odbyła się podczas uroczystej gali, zorganizowanej 17 marca 2023 w Lozannie. Losowanie przeprowadzono stosując tzw. „system serpentyny”. Wcześniej wszystkie drużyny przydzielono do 7 koszyków, utworzonych na podstawie rankingu FIVB z 17 października 2022. Hale sportowe Drużyny uczestniczące Ranking FIVB Ranking FIVB siatkarek Faza grupowa Grupa A Ningbo Wyniki |- |- |- |- |- |- |} Grupa B Tokio Wyniki |- |- |- |- |- |- |} Grupa C Łódź Wyniki |- |- |- |- |- |- |} Przypisy Piłka siatkowa na Letnich Igrzyskach Olimpijskich 2024 2023 w piłce siatkowej

3594343

https://pl.wikipedia.org/wiki/Przemys%C5%82aw%20Czarnek

Przemysław Czarnek

Przemysław Czarnek (ur. 11 czerwca 1977 w Kole) – polski prawnik i polityk, nauczyciel akademicki, doktor habilitowany nauk prawnych, profesor uczelni Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Wojewoda lubelski (2015–2019), poseł na Sejm IX i X kadencji (od 2019), minister edukacji i nauki w drugim rządzie Mateusza Morawieckiego (od 2020). Życiorys Wykształcenie, działalność naukowa i społeczna Dzieciństwo spędził w Goszczanowie. Jego matka była pielęgniarką, a ojciec kierowcą zawodowym. W 2001 jego matka zmarła wskutek nowotworu, a osiem lat później odszedł jego ojciec, który chorował na stwardnienie rozsiane. W wieku 15 lat trafił pod opiekę wuja, księdza profesora Jerzego Pałuckiego, wykładowcy KUL. Zamieszkał w Lublinie, gdzie ukończył II Liceum Ogólnokształcące im. Hetmana Jana Zamoyskiego, a w 2001 studia prawnicze na Wydziale Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II. Podjął następnie studia doktoranckie na tym samym wydziale. W 2006 uzyskał stopień doktora nauk prawnych na podstawie pracy pt. Zasady państwa prawnego i sprawiedliwości społecznej w praktyce ustrojowej III Rzeczypospolitej Polskiej. Habilitował się również na Wydziale Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji KUL w 2015 w oparciu o dorobek naukowy i rozprawę zatytułowaną Wolność gospodarcza. Pierwszy filar społecznej gospodarki rynkowej. Specjalizuje się w zagadnieniach z zakresu prawa konstytucyjnego. Jednym z recenzentów osiągnięć i aktywności naukowej Czarnka, gdy ubiegał się o habilitację, był Dariusz Dudek, który był promotorem zarówno jego pracy magisterskiej, jak i doktorskiej. W 2012 ukazała się książka pt. „Rodzina jako podmiot prawa” pod redakcją jego i Marka Dobrowolskiego. W dorobku Czarnka do końca 2020 była jedna monografia (jego rozprawa habilitacyjna), kilkanaście artykułów zamieszczonych w recenzowanych czasopismach oraz recenzowanych rozdziałów w książkach, jak i kilka publikacji nierecenzowanych. W 2003 został zatrudniony w Katedrze Prawa Konstytucyjnego KUL. Pracował także na Akademii Leona Koźmińskiego oraz w Wyższej Szkole Handlowej w Radomiu. W 2020 objął stanowisko profesora uczelni na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, co było komentowane ze względu na jego brak realnej aktywności naukowej, jako że od 2014 roku nie opublikował on żadnego artykułu poddanego recenzji naukowej w czasopiśmie punktowanym przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, z wyjątkiem „Przeglądu Sejmowego”. Krytykowana była także oficjalna strona Ministerstwa Edukacji i Nauki, gdzie dane na temat dorobku naukowego w biogramie Przemysława Czarnka były wyższe niż rzeczywiście. Przez kilkanaście lat był członkiem Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Lublinie. Pełni w nim funkcję przewodniczącego komisji rewizyjnej. Działalność polityczna W wyborach samorządowych w 2002 kandydował bez powodzenia do lubelskiej rady miejskiej. 8 grudnia 2015 został powołany na stanowisko wojewody lubelskiego. W 2016 był jednym z organizatorów marszu blokującego manifestację Komitetu Obrony Demokracji. W wyborach parlamentarnych w 2019 Przemysław Czarnek wystartował do Sejmu w okręgu nr 6 (Lublin) z drugiego miejsca na liście Prawa i Sprawiedliwości. Otrzymał 87 343 głosy i uzyskał wówczas mandat posła IX kadencji. W związku z wyborem złożył rezygnację z funkcji wojewody lubelskiego, zakończył urzędowanie na tym stanowisku 11 listopada 2019. 28 czerwca 2022 został w strukturze PiS "opiekunem" województwa opolskiego, mając za zadanie pełnienie nadzoru nad jego rozwojem. W 2023 uzyskał reelekcję do Sejmu jako lider listy PiS w okręgu lubelskim, otrzymując 121 686 głosów. Minister edukacji i nauki 19 października 2020 został powołany przez prezydenta RP na urząd ministra edukacji i ministra nauki w drugim rządzie Mateusza Morawieckiego. Początkowo Czarnek miał zostać powołany 5 października, wraz z resztą składu rządu, jednak z powodu pozytywnego wyniku testu na SARS-CoV-2 uroczystość jego zaprzysiężenia opóźniła się o prawie dwa tygodnie. Przemysław Czarnek zapowiedział, że jako minister ograniczy podstawę programową, rozbuduje zarazem podstawę programową zwłaszcza o treści dotyczące Jana Pawła II i żołnierzy wyklętych, będzie zwalczał poglądy lewicowe i liberalne w edukacji, uzależni nabór w szkołach średnich bądź wyższych prócz osiągnięć szkolnych także od działalności w organizacjach katolickich bądź państwowych, wprowadzi nowe podręczniki oraz przywróci obligatoryjny wybór między lekcjami religii a etyki (usuwając tym samym trzeci wariant umożliwiający uczniom nieuczęszczanie na żaden z tych przedmiotów). Debata wokół nominacji na stanowisko ministra Jego nominacja na stanowisko ministra doprowadziła do protestów części młodzieży szkolnej, środowiska nauczycielskiego i naukowego oraz polityków partii opozycyjnych. Demonstracje oraz pikiety sprzeciwiające się jego desygnacji miały miejsce w pierwszych tygodniach października 2020 m.in. w Krakowie, Lublinie, Łodzi, Olsztynie, Warszawie oraz Wrocławiu. 5 października Forum Młodych Nowoczesnych zainicjowało ogólnopolską akcję „Czarny Tydzień”, w ramach której uczniowie, w geście protestu przeciwko nominacji Czarnka, przychodzili do szkół ubrani na czarno. Krytycznie wobec wyznaczenia Przemysława Czarnka na ministra edukacji i nauki odnieśli się: była minister edukacji narodowej Krystyna Szumilas, była minister nauki i szkolnictwa wyższego Lena Kolarska-Bobińska, wicemarszałkowie Sejmu Włodzimierz Czarzasty i Piotr Zgorzelski, marszałek Senatu Tomasz Grodzki, wicemarszałek Senatu Gabriela Morawska-Stanecka, przedstawiciele partii opozycyjnych – przede wszystkim posłowie Lewicy i KO oraz Młodzi Demokraci. Swoje zaniepokojenie kandydaturą Przemysława Czarnka wyraziło w specjalnym oświadczeniu ponad 100 osób związanych z nauką i kulturą – w tym pracownicy naukowi Uniwersytetu Warszawskiego, Uniwersytetu Jagiellońskiego i Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, członkowie Polskiej Akademii Nauk, działacze organizacji pozarządowych, artyści, publicyści oraz intelektualiści – a także Związek Nauczycielstwa Polskiego. W odpowiedzi na kontrowersje wokół nominacji Przemysława Czarnka 56 naukowców – m.in. z KUL, UMCS, UMK, Politechniki Lubelskiej, Uniwersytetu Medycznego w Lublinie oraz Instytutu Historii PAN – wyraziło sprzeciw wobec krytyki Przemysława Czarnka oraz, podobnie jak Akademickie Kluby Obywatelskie im. Prezydenta Lecha Kaczyńskiego oraz Stowarzyszenie Absolwentów i Przyjaciół Wydziału Prawa KUL, poparcie dla jego kandydatury. Petycje w sprawie odwołania Po powołaniu Czarnka na urząd ministra edukacji i nauki przedstawiciele środowiska naukowego i akademickiego kilkukrotnie wystosowywali apele o odwołanie ministra. Ponadto rozpoczęta została zbiórka podpisów pod petycją „Stop deMENtażowi edukacji”, której autorzy również domagali się odwołania Czarnka ze stanowiska szefa MEiN. Zebrano ponad 88 tys. podpisów, a petycja złożona została do Kancelarii Prezesa Rady Ministrów. W grudniu 2020 premier Mateusz Morawiecki poinformował, iż nie zamierza wystąpić do prezydenta z wnioskiem o odwołanie ministra. Jako minister jest krytykowany za swoje reformy przez Radę Główną Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Wśród argumentów przeciw pojawia się zarzut zbyt dużego skupienia się ministra na kształtowaniu światopoglądów. Połączenie ministerstw 1 stycznia 2021 został ministrem edukacji i nauki w wyniku połączenia oddzielnych do tej pory ministerstw: Ministerstwa Edukacji Narodowej oraz Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa. Korekty w wykazie punktowanych czasopism naukowych W lutym 2021 stał się przedmiotem krytyki, kiedy to kierowane przez niego Ministerstwo Nauki i Edukacji skorygowało wykaz punktowanych czasopism naukowych. Znalazły się tam m.in. lokalne tytuły publicystyczne, nierecenzowane, w tym teologiczne, którym przyznano taką samą liczbę punktów co renomowanym zagranicznym czasopismom. Poprzez zmiany w wykazie, Czarnek podwyższył punktację naukową czasopism w których publikował, w sumie o 200 punktów. Zmiany w wykazie zostały skrytykowane przez Komitet Nauk Prawnych PAN, który określił je jako arbitralne i niezgodne z prawem oraz Senat Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zdumienie i zaniepokojenie zmianami w wykazie wyraziła również Komisja Ewaluacji Nauki. 19 lutego 2021 minister, bez konsultacji z Komisją Ewaluacji Nauki, dopisał do listy kolejne 5 czasopism a podwyższył punktację 96 czasopismom. Krytykę wykazu podjęto również w międzynarodowych czasopismach naukowych. Biorąc pod uwagę jedne z najniższych w Unii Europejskiej finansowanie nauki w Polsce, wykazano, że wykaz czasopism przyczynia się do nieefektywnego wydawania już i tak niewielkich środków. Mianowicie wykaz zawiera ponad 450 czasopism o wątpliwych standardach etycznych, w tym tzw. czasopisma drapieżne, publikujące za opłatą prace bez względu na ich często niewielką wartość merytoryczną bądź też jej brak. W jednym z takich czasopism w 2018, sprzed czasu obowiązywania wykazu, nie znalazła się ani jedna praca polskich naukowców. W 2019 polscy autorzy opublikowali 28,5% prac w tym czasopiśmie, w 2020 84,7%, w 2021 94,6%. W efekcie zamiast wspierać wartościowe projekty naukowe, publiczne pieniądze wydawane są na opłaczanie publikacji w bezwartościowych czasopismach. 17 lipca 2023 ministerstwo opublikowało kolejny wykaz. Lex Czarnek Zaproponowane przez ministra w 2021 zmiany w ustawie Prawo oświatowe, zakładające wzmocnienie roli kuratora oświaty (m.in. uzależniające od jego pozytywnej opinii możliwość prowadzenia zajęć dodatkowych w szkole przez stowarzyszenia i organizacje społeczne – dotychczas decyzyjność w tym aspekcie posiadała społeczność szkolna; nadające mu możliwość odwołania dyrektora placówki bez wypowiedzenia jeśli ten „uchyla się lub nie realizuje zaleceń wydanych przez kuratora” oraz wzmacniające jego nadzór nad placówkami niepublicznymi), zyskały określenie lex Czarnek i wzbudziły rozległe protesty organizacji oraz środowisk oświatowych, samorządowych, społecznych, rodzicielskich i uczniowskich (przeciwko projektowi opowiedzieli się m.in. Związek Nauczycielstwa Polskiego, Ogólnopolskie Stowarzyszenie Kadry Kierowniczej Oświaty, Unia Metropolii Polskich oraz Związek Miast Polskich), które połączyły się w ruchu „Wolna Szkoła”. Swój sprzeciw wobec zmian zaproponowanych przez ministra wyraziło także 15 z 18 nauczycieli nagrodzonych do 2021 tytułem Nauczyciela Roku, Rzecznik Praw Obywatelskich, Rada Główna Nauki i Szkolnictwa Wyższego i Konferencja Międzynarodowych Organizacji Pozarządowych Rady Europy. Minister uzasadnia wprowadzanie ustawy między innymi setkami skarg rodziców na organizacje pozarządowe. Wspominany między innymi przez portal Bankier.pl raport z kontroli w kuratoriach wykazuje, że przez 6 lat było w całej Polsce tylko 27 skarg rodziców na organizacje pozarządowe. W sondażu przeprowadzonym dla „Rzeczpospolitej” w styczniu 2022, w trakcie prac parlamentarnych nad projektem, 57,4 proc. respondentów uznało, że po reformach wprowadzonych przez ministra Czarnka dojdzie do upolitycznienia szkoły, 15 proc. badanych nie podzieliło tej opinii. W marcu 2022 prezydent Andrzej Duda zawetował ustawę, jako przyczynę swojej decyzji podając konieczność zakończenia politycznych sporów w obliczu rosyjskiej inwazji na Ukrainę. W październiku 2022 do Sejmu wpłynął poselski projekt nowelizacji Prawa oświatowego, bliźniaczy w swoich założeniach z zawetowaną w marcu ustawą, który określony został jako lex Czarnek 2.0 oraz ponownie wzbudził sprzeciw środowisk oświatowych. W grudniu 2022 prezydent powtórnie odmówił podpisania ustawy, stwierdzając, że liczne głosy krytyczne dowodzą braku społecznej akceptacji dla projektu. Odbiór społeczny Według sondażu przeprowadzonego w październiku 2021 pracę Ministra źle oceniało 57% Polaków, w tym 44% zdecydowanie źle przy 30% sumie ocen dobrych – badanie przeprowadzone przez Ipsos dla Oko.Press. Jako minister nie posiada również poparcia dla swoich propozycji reform w nauczycielskich organizacjach związkowych: Związku Nauczycielstwa Polskiego, Forum Związków Zawodowych i oświatowej „Solidarności”. W styczniu 2022 otrzymał tytuł Dzbana Roku 2021 w internetowym konkursie zorganizowanym przez tygodnik NIE i blog Make Life Harder (w finałowym głosowaniu internautów otrzymał 236 600 głosów). Również w styczniu 2022 zdobył trzecie miejsce w konkursie na Biologiczną Bzdurę Roku 2021, za wypowiedź, że rodzice to związek kobiety i mężczyzny i jest to sprawa „znana ludziom od miliardów lat”. W styczniu 2022 grupa Big Cyc nagrała piosenkę krytykującą reformę edukacji przeprowadzaną za kadencji Przemysława Czarnka. Minister edukacji, w pewnym momencie teledysku do piosenki, został przedstawiony jako Adolf Hitler w koloratce, co miało uwypuklić zarzuty dot. fanatyzmu religijnego, który zdaniem wielu komentatorów politycznych ma reprezentować minister Czarnek. W badaniach sondażowych Ipsos dla Oko.Press z września 2022 63 % badanych ocenia go negatywnie, z czego aż 50 proc. wybrało odpowiedź „zdecydowanie źle”; Najmniejsze poparcie było w grupie 18-29 lat - 79 % negatywnych ocen. W tym samym czasie badanie CBOS wykazywało, że 21% badanych ufa ministrowi a 51% nie ufa. W lutym 2023 w sondażu United Surveys dla RMF FM i Dziennika Gazety Prawnej 62,3% badanych zdecydowanie krytycznie ocenia dotacje od ministra edukacji Przemysława Czarnka na zakup lub remont budynków dla fundacji i stowarzyszeń powiązanych z obozem rządowym. Zdecydowanie pozytywną opinię w tej sprawie wyraziło 8% uczestników badania. Według innego sondażu, przeprowadzonego przez IBRiS dla Rzeczpospolitej wynika, że program "willa plus" powinien być powodem dymisji ministra edukacji. 46,1 % ankietowanych "zdecydowanie zgadza się" ze stwierdzeniem, że w wyniku afery Przemysław Czarnek powinien pożegnać się ze stanowiskiem. Kolejne 9,1 % respondentów "raczej” się zgadza z takim stwierdzeniem. Przeciwnego zdania jest 28,7 % ankietowanych. Przeciwko odwołaniu opowiada się 20,7 % badanych. Kontrowersje Udział w aferze Willa+ Na początku lutego 2023 roku jako Minister Nauki i Szkolnictwa stał się głównym sprawcą afery znanej jako Willa+ za sprawą jego decyzji o przyznaniu dotacji w sumie łącznej 40 mln PLN dla organizacji pozarządowych. Podstawą afery jest ogłoszone w lipcu 2022 rozporządzenie ministra o konkursach i ogłoszenie 23 sierpnia samych konkursu „Rozwój potencjału infrastrukturalnego podmiotów wspierających system oświaty i wychowania”, w ramach którego dotowanych jest 45 organizacji z których 12 wystąpiło o nabycie nieruchomości. Polsat oraz TVN24 wskazują, że dotowane organizacje są powiązane z politykami partii Prawo i Sprawiedliwość lub prawicowymi i katolickimi fundacjami natomiast Koalicja Obywatelska (KO) wskazuje, że powyższy proceder umożliwiła poprawka do nowelizacji ustawy oświatowej z maja 2022 roku, która w zamierzeniu pozwala opłacić etaty psychologa i pedagoga dla dzieci i młodzieży po epidemii Covid-19. Marszałek Senatu Tomasz Grodzki pytany przez dziennikarzy w Sejmie o tę sprawę ocenił, że "to niebywały skandal oferować fundacjom, które mogą się mieścić w dwóch, trzech pokojach, drogie, wielomilionowej wartości wille". Jak zauważył za parę lat te fundacje będą mogły sprzedać je z zyskiem. KO twierdzi, że Minister przyznał miliony złotych organizacjom nieuprawnionym lub niespełniającym kryteriów konkursu, dlatego politycy zawiadomili prokuraturę i Najwyższą Izbę Kontroli w sprawie przydzielonych dotacji. Na liście znalazły się między innymi: Fundacja Polska Wielki Projekt, Fundacja Wolność i Demokracja, Fundacja Na Rzecz Wspólnych Spraw Megafon, Fundacja Dumni, Fundacja Edukacji i Mediów, Fundacja pod Damaszkiem, Fundacja Ostre Łąki, Stowarzyszenie Otoczenia Przedsiębiorców Probiznes, Lokalna Organizacja Turystyczna "Inte-Gra", Fundacja Dabar - Dialog Kultur i Religii Pogranicza Polski, Ukrainy i Słowacji, New Europe Foundation, Fundacja Polski Instytut Rozwoju Społecznego i Gospodarczego. Wystąpiły one o dotację na zakup nieruchomości m.in. na warszawskim Żoliborzu, Mokotowie i Ursynowie, w Toruniu, Lublinie, Katowicach i Jadwisinie. Kwoty dotacji wynoszą od 5 mln zł do blisko 600 tys. zł. Mateusz Morawiecki zapytany o komentarz odpowiedział: "Proszę przyjrzeć się wyraźnie kryteriom, przecież one były zawsze wszędzie dostępne, każdy mógł aplikować. Być może są organizacje, które wcześniej, w czasach Donalda Tuska i Platformy Obywatelskiej, miały bardzo duży dostęp do środków i teraz są niezadowolone" . Do tej sprawy odniósł się również minister Przemysław Czarnek, zaznaczając, że "jednostki szkodliwe i lewackie żadnych pieniędzy z MEiN nie otrzymają". Sondaż z początku lutego 2023 przeprowadzony przez Kantar dla Faktów (TVN, TVN24) wykazywał, że 68% ankietowanych opowiadało się, że w wyniku ujawnionych okoliczności Minister powinien podać się do dymisji a 20% było przeciwnego zdania. Udział w manifestacji ONR W 2018 Przemysław Czarnek jako wojewoda lubelski wystąpił na manifestacji zorganizowanej przez Obóz Narodowo-Radykalny, organizacji określanej jako skrajnie nacjonalistyczna albo faszystowska. Wypowiedzi na temat osób LGBT Różni politycy, publicystki i działacze społeczni określali wypowiedzi oraz prezentowane publicznie poglądy Przemysława Czarnka jako homofobiczne. We wrześniu 2018 Przemysław Czarnek skomentował I Marsz Równości w Lublinie, stwierdzając m.in., że takie inicjatywy służą promocji „zboczeń, dewiacji, wynaturzeń”. W związku z tą wypowiedzią organizator marszu Bartosz Staszewski skierował wobec niego prywatny akt oskarżenia. Ostatecznie sprawa zakończyła się umorzeniem w wyniku ugody zawartej między stronami. W 2019 Czarnek stwierdził, że inicjatywy takie jak Marsz Równości powinny być zakazane, a w 2021 określił uczestników warszawskiej Parady Równości mianem osobników, „którzy nie zachowują się w sposób zgodny ze standardami i normalnie”. W maju 2019, podczas obchodów Międzynarodowego Dnia Rodziny, Przemysław Czarnek uhonorował medalem i dyplomem samorządowców za „podjęte działania w celu ochrony instytucji rodziny przed zagrożeniami ze strony destrukcyjnych ideologii”, poprzez przyjęcie uchwał deklarujących, że jest to teren wolny od tzw. „ideologii LGBT”. Wśród odznaczonych samorządów znalazły się Sejmik Województwa Lubelskiego, powiat świdnicki, powiat rycki, miasta Świdnik, Ostrów Lubelski, Urzędów, gminy Mełgiew, Zakrzówek, Wilkołaz, a także radni PiS oraz PSL. Ówczesny radny sejmiku lubelskiego z Koalicji Obywatelskiej Jacek Bury złożył zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa twierdząc, że Czarnek przyznając resortowe nagrody namawiał radnych do przyjmowania uchwał anty-LGBT, co nosiło znamiona korupcji. Śledczy Prokuratury Rejonowej Lublin-Południe umorzyli śledztwo w tej sprawie, twierdząc, że czyn nie wyczerpuje znamion przestępstwa. 13 czerwca 2020, podczas kampanii w trakcie wyborów prezydenckich, kiedy to był członkiem sztabu wyborczego Andrzeja Dudy, Przemysław Czarnek wziął udział w emitowanym na antenie TVP Info programie Studio Polska, w trakcie którego wywiązała się dyskusja na temat praw osób LGBT. Podczas audycji poseł, pokazując zdjęcie roznegliżowanego mężczyzny stojącego przed gejowskim barem, stwierdził, że należy skończyć „słuchać tych idiotyzmów o jakichś prawach człowieka czy jakiejś równości”, oraz że ludzie o nieheteroseksualnej orientacji nie są równi innym, według niego normalnym, ludziom. W związku z tą wypowiedzią do KRRiT wpłynęły cztery indywidualne skargi dotyczące braku reakcji prowadzących program na te słowa, w tym jedna od Rzecznika Praw Obywatelskich Adama Bodnara, który stwierdził, iż wypowiedź posła ma znamiona mowy nienawiści i narusza godność oraz prawa ludzi o innej niż heteroseksualna orientacji. Dodatkowo Ośrodek Monitorowania Zachowań Rasistowskich i Ksenofobicznych zapowiedział postawienie posła przed sądem, oskarżając go o zniesławienie, a poseł Koalicji Obywatelskiej Michał Krawczyk złożył zawiadomienie do władz KUL o popełnieniu przewinienia dyscyplinarnego przez Czarnka. Rzecznik prasowy uczelni wydał w tej sprawie oświadczenie, w którym podkreślono, iż wypowiedź posła nie była związana z jego działalnością akademicką i nie może być utożsamiana ze stanowiskiem uczelni, ani jej władz. Sam Przemysław Czarnek we własnym oświadczeniu stwierdził, iż jego wypowiedź była oderwana od kontekstu i manipulowana oraz wykorzystywana wbrew jego intencjom i poglądom, oraz że nie ma żadnego związku z jego pracą w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim oraz jego pracownikami. 3 sierpnia 2020 Przemysław Czarnek na antenie Radia Maryja przyrównał ruchy LGBT do narodowego socjalizmu, nazwał akcje tych ruchów, jak zawieszenie w lipcu 2020 tęczowej flagi na pomniku Chrystusa przed bazyliką św. Krzyża w Warszawie, bluźnierstwem, a samą flagę określił jako neomarksistowską. W październiku 2020 Jakub Urbanik pozwał Przemysława Czarnka za jego wypowiedzi dotyczące osób LGBT udzielone na antenie TVP Info i w Radiu Maryja, uznając je za homofobiczne i naruszające dobra osobiste oraz żądając publicznych przeprosin. Wypowiedzi te były również powodem, dla którego w dniu 18 listopada 2020 Czarnek został ukarany naganą przez Komisję Etyki Poselskiej. 23 listopada KRRiT poinformowała, iż nie stwierdziła naruszenia ustawy o radiofonii i telewizji przez Telewizję Polską, na antenie której miała miejsce emisja kontrowersyjnego odcinka programu Studio Polska z udziałem Przemysława Czarnka. Wypowiedzi na temat społecznej roli kobiet W październiku 2019 kontrowersje wzbudziła wypowiedź Przemysława Czarnka, jaka padła podczas jego wykładu „O wpływie neomarksizmu na nauczanie o rodzinie”, wygłoszonego w trakcie Kongresu Ruchu Europa Christi, który odbywał się na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Poseł stwierdził wtedy, iż podstawową funkcją rodziny jest prokreacja, a rolą kobiety powinno być rodzenie dzieci. Odznaczenia i nagrody Jako wojewoda lubelski w 2017 odznaczony został Srebrną Odznaką „Zasłużony dla Ochrony Przeciwpożarowej”. W 2019 znalazł się gronie 19 polskich polityków odznaczonych przez Prezydent Litwy Dalię Grybauskaitė za wkład w rozwijanie stosunków pomiędzy Litwą i Polską, poprawę współpracy politycznej, kulturalnej, gospodarczej i społecznej pomiędzy obu krajami – otrzymał Krzyż Oficerski Orderu „Za zasługi dla Litwy”. W 2019 roku został odznaczony Orderem św. Marii Magdaleny. W styczniu 2023 otrzymał Medal „Pro Bono Poloniae”. Otrzymał honorowe obywatelstwa gminy Lipinki (2021) i gminy Goszczanów (2021). Laureat nagrody „Człowieka Roku” Klubów „Gazety Polskiej” za rok 2021. Życie prywatne Syn Henryka i Bożeny. Żonaty z Katarzyną, ma dwójkę dzieci – córkę Julię oraz syna Mateusza. Jest katolikiem. Uwagi Przypisy Absolwenci Wydziału Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II Członkowie Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” (III Rzeczpospolita) Ludzie urodzeni w Kole Ludzie związani z Goszczanowem Ministrowie edukacji III Rzeczypospolitej Ministrowie nauki III Rzeczypospolitej Odznaczeni Srebrną Odznaką Zasłużony dla Ochrony Przeciwpożarowej Odznaczeni Medalem „Pro Bono Poloniae” Polacy odznaczeni Orderem „Za Zasługi dla Litwy” Odznaczeni Orderem św. Marii Magdaleny Politycy Prawa i Sprawiedliwości Polscy konstytucjonaliści Posłowie z okręgu Lublin Wojewodowie lubelscy (od 1999) Wykładowcy Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie Wykładowcy uczelni w Radomiu Wykładowcy Wydziału Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II Urodzeni w 1977 Laureaci Nagrody im. Stefana Kardynała Wyszyńskiego Prymasa Tysiąclecia Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji

10844

https://pl.wikipedia.org/wiki/Nowa%20Zelandia

Nowa Zelandia

Nowa Zelandia ( [], [], Kraj Długiej Białej Chmury) – państwo wyspiarskie położone na południowo-zachodnim Pacyfiku, w Australazji, na południowy wschód od Australii. Składa się z dwóch głównych wysp (Północnej i Południowej) oraz szeregu mniejszych, w tym wyspy Stewart i wysp Chatham. W skład Nowej Zelandii (a dokładniej w skład królestwa stowarzyszeniowego Nowej Zelandii, połączonego unią personalną z Wielką Brytanią i innymi królestwami stowarzyszeniowymi) wchodzą również terytoria stowarzyszone z Nową Zelandią lub od niej zależne: Wyspy Cooka i Niue, które są samorządne oraz Tokelau i Dependencja Rossa. Stolicą jest Wellington, natomiast największym miastem jest Auckland, w którym mieszka 1,5 mln osób (ok. 29% ludności państwa). Nazwa Odkrywca Nowej Zelandii, żeglarz holenderski Abel Tasman, nazwał ją „Staaten Landt”, tzn. Ziemia Stanów, na cześć ówczesnych Stanów Generalnych. Nazwa „Nieuw Zeeland” – Nowa Zelandia, pojawiła się 23 lata później na mapie holenderskiej z 1665. Pochodzi ona od nazwy holenderskiej prowincji Zelandia. Położenie Punktem skrajnie północnym jest Przylądek Północny (ang. Cape Reinga) na Wyspie Północnej – 34°25′44″S, najdalej na południe wysunięty jest Przylądek Południowo-Zachodni na wyspie Stewart – 47°17′24″S. Najdalej na zachód leży Przylądek Zachodni na Wyspie Południowej – 166°25′39″E, a najdalej na wschód – Przylądek Wschodni na Wyspie Północnej – 178°32′59″E. Rozciągłość Nowej Zelandii z północy na południe wynosi ok. 1500 km, a ze wschodu na zachód – ok. 200 km. Od sąsiednich kontynentów i wysp dzielą ją znaczne odległości. Odległości od Nowej Zelandii: Australia – 1600 km Antarktyda – 2400 km Fidżi – 2131 km Panama – 12 100 km San Francisco – 10 940 km Tahiti – 4348 km Valparaiso – 9327 km Numea – 1488 km Nowa Zelandia jest najodleglejszym od Polski państwem i położona jest niedaleko jej antypodów. Historia Do ok. 1280 roku Nowa Zelandia była bezludna, kiedy to z wysp Oceanii zaczęli przypływać i osiedlać się Maorysi. Najpierw zasiedlili Wyspę Południową, a potem kolejne lądy. Europejskim odkrywcą wysp był holenderski podróżnik Abel Tasman, który przy próbie wysadzenia załogi 18 (niektóre źródła podają 19) grudnia 1642 roku w północnej części Wyspy Południowej został zaatakowany przez tubylców, co skończyło się śmiercią czterech ludzi. Po tym wydarzeniu odpłynął, a miejsce nieudanego lądowania nazwał Zatoką Morderców (nid. Moordenaarsbaai), znaną dziś jako Golden Bay (pol. Złota Zatoka). Kolonizacja rozpoczęła się po 127 latach, kiedy w 1769 ląd został ponownie odkryty przez brytyjskiego podróżnika i odkrywcę Jamesa Cooka. Pierwszymi osadnikami byli głównie przybyli z Australii poławiacze fok i wielorybów, a jednym z pierwszych zamieszkanych na dłużej miejsc – obóz w pobliżu fiordu Dusky Sound leżącego w najdalej wysuniętym na zachód punkcie Wyspy Południowej (lata 90. XVIII wieku). Pierwsze kilkadziesiąt lat to czas konfliktów między Maorysami a brytyjskimi kolonizatorami (składającymi się w większości ze złodziei, morderców i gwałcicieli zesłanych z więzień na terenie Wielkiej Brytanii). Najkrwawszy miał miejsce w 1809 roku po tym, jak służący jako marynarz na angielskim statku Boyd maoryski wódz Te Ara został wychłostany za nieposłuszeństwo. Kilka dni po zejściu na ląd w Whangaroa załoga Boyda (około 70 osób) została niemal całkowicie wymordowana i zjedzona przez współplemieńców żądnego rewanżu Te Ary. Na wieść o masakrze i spaleniu statku przebywający w Nowej Zelandii Europejczycy zaatakowali mylnie posądzonych o rzeź Anglików mieszkańców wioski Rangihoua, zabijając od 16 do 60 z nich. W wyniku tych zdarzeń zaprzestano podróży do Nowej Zelandii na kolejne kilka lat. Dopiero 6 lutego 1840 podpisano porozumienie pomiędzy 500 przywódcami maoryskich plemion a reprezentacją brytyjskiej korony. Był to „Traktat Waitangi”, uważany przez historyków za dokument tworzący Nową Zelandię. Na pamiątkę tamtego wydarzenia, co roku 6 lutego obchodzi się święto narodowe „Waitangi Day”. Jednak podpisanie porozumienia nie zakończyło sporów między Maorysami a Europejczykami i dochodziło do wielu zbrojnych potyczek. Potyczki te w II połowie XIX wieku przekształciły się w dwie krwawe wojny przegrane przez Maorysów. Od 1856 roku Nowa Zelandia posiada własny rząd, w ramach brytyjskiej kolonii. W 1907 uzyskała status dominium, a w 1947 stała się w pełni niepodległym państwem. Udział w wojnach światowych W latach 1914–1918, do ANZAC (Korpus Australijsko-Nowozelandzki) wstąpiło 100 tysięcy mężczyzn, by walczyć po stronie aliantów. W czasie I wojny światowej straciło życie prawie 17 tysięcy Nowozelandczyków (ówczesna ludność Nowej Zelandii wynosiła ok. 1 mln osób). Przyczyną był błąd dowództwa: desant na turecki półwysep Gallipoli, podczas którego od 25 kwietnia 1915 (dziś obchodzonego jako Dzień ANZAC) do czasu ewakuacji osiem miesięcy później zginęło tam 8587 żołnierzy z Australii i Nowej Zelandii. 3 września 1939 Nowa Zelandia – w ślad za Wielką Brytanią – wypowiedziała wojnę Niemcom. Podczas II wojny światowej wcielono do armii 200 tysięcy obywateli. Wzięli oni udział w kampaniach: przeciwko Japonii na Pacyfiku (pod dowództwem MacArthura), w Afryce Północnej, we Włoszech i na Krecie (Grecja). Zginęło ponad 10 tysięcy walczących. Polityka Jednoizbowy, 120-osobowy parlament (Izba Reprezentantów) wybierany jest mieszanym systemem proporcjonalnym na 3 lata. Cztery mandaty są zastrzeżone dla Maorysów. Połowę pozostałych mandatów rozdziela się w zależności od poparcia, jakie zdobędzie dane ugrupowanie w osobnym głosowaniu „partyjnym”, reszta członków parlamentu reprezentuje okręgi wyborcze. Gubernator generalny (przedstawiciel brytyjskiego monarchy) wyznacza premiera stojącego na czele parlamentarnej większości. Premier z kolei ustala skład gabinetu odpowiedzialnego przed parlamentem. Najwyższym organem władzy jest Rada Wykonawcza, w skład której wchodzą gubernator generalny oraz gabinet rządu. Na jego czele stoi premier. Ustrój polityczny Nowa Zelandia jest monarchią konstytucyjną bez konstytucji (oficjalny status dominium brytyjskiego) o parlamentarno-gabinetowym systemie rządów, członkiem brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Państwo nie posiada konstytucji w rozumieniu europejskim. Podobnie jak w Wielkiej Brytanii, za ustawę zasadniczą służy zbiór aktów prawnych uchwalanych w różnym czasie i często sprzecznych ze sobą. Głową państwa jest brytyjski monarcha, który jest reprezentowany przez Gubernatora generalnego. Jest on wybierany w porozumieniu monarchy i rządu Nowej Zelandii na pięcioletnią kadencję. Główne partie polityczne Labour Party (Partia Pracy, zał. 1916); Progressive Party (zał. 2002); National Party (Partia Narodowa – konserwatywna, zał. 1936); Alliance Party (Partia Sojuszu); ACT – Association of Consumers and Taxpayers (Stowarzyszenie Konsumentów i Podatników); Green Party (Partia Zielonych); United Future Party (Partia Zjednoczonej Przyszłości); New Zealand First Party (Partia Najpierw Nowa Zelandia); Māori Party. Podział administracyjny Terytorium Nowej Zelandii dzieli się na 16 regionów oraz miasta i okręgi. Wyspy Chatham stanowią oddzielny okręg, niewłączony do żadnego regionu. Terytoria zależne Dependencja Rossa – terytorium zależne Niue – samorządne terytorium stowarzyszone Tokelau – terytorium zależne Wyspy Cooka – samorządne terytorium stowarzyszone Siły zbrojne Nowa Zelandia dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Wojska nowozelandzkie w 2014 roku liczyły 8,6 tys. żołnierzy zawodowych oraz 2,4 tys. rezerwistów (brak obowiązkowej służby wojskowej). Według rankingu Global Firepower (2014) nowozelandzkie siły zbrojne stanowią 85. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 1,9 mld dolarów (USD). Siły lądowe liczą 4500 osób służby czynnej oraz 2500 osób służby pomocniczej (w tym 2000 żołnierzy obrony terytorialnej). W skład sił lądowych wchodzą głównie jednostki lekkiej piechoty (Królewski Nowozelandzki Regiment Piechoty) oraz piechoty zmechanizowanej (Królewski Nowozelandzki Korpus Pancerny), a także jednostki artyleryjskie (Królewski Nowozelandzki Regiment Artyleryjski), inżynieryjne (Królewski Nowozelandzki Regiment Inżynieryjny), logistyczne (Królewski Nowozelandzki Regiment Logistyczny), medyczne (Królewski Nowozelandzki Korpus Medyczny) oraz wywiadowcze (Nowozelandzki Korpus Wywiadowczy). Siły lądowe dysponują m.in. 105 bojowymi wozami piechoty NZLAV, 24 haubicami L118 oraz 350 lekkimi wozami terenowymi Pinzgauer. Marynarka Wojenna liczy 2100 osób i dysponuje 2 fregatami rakietowymi klasy ANZAC oraz 4 przybrzeżnymi kutrami patrolowymi i 2 morskimi kutrami patrolowymi. Oprócz tego Marynarka Wojenna dysponuje również 5 morskimi śmigłowcami wielozadaniowymi SH-2 Seasprite, które używane są na 2 fregatach, a także w przyszłości na 2 morskich kutrach patrolowych. Lotnictwo liczy 2523 osoby oraz około 50 samolotów i śmigłowców. Głównie są to samoloty P-3 Orion, C-130 Hercules oraz śmigłowce UH-1H Iroquois oraz Bell 47 Sioux. W chwili obecnej śmigłowce UH-1 Iroquois wymieniane są na śmigłowce Agusta 109, natomiast śmigłowce Bell 42 Sioux zastępowane są śmigłowcami NH90. W chwili obecnej lotnictwo nowozelandzkie nie posiada w służbie czynnej samolotów myśliwsko–szturmowych. Program zakupu 28 samolotów F-16 został wstrzymany w 2001, natomiast samoloty A-4K oraz Aermacchi MB-339C zostały wycofane z czynnej służby i są zmagazynowane w hangarach. Nowozelandzka armia i jej gotowość bojowa są przedmiotem krytyki zarówno na wyspach, jak i ze strony najbliższych sąsiadów. W czerwcu 2008 australijskie media otwarcie ośmieszyły nowozelandzką armię twierdząc, że do podbicia tego zakątka świata wystarczyłby jeden z lepiej zorganizowanych gangów motocyklowych z Sydney. Krytyka ta jest w dużej części nieuzasadniona, pomijając demontaż zdolności ofensywnych lotnictwa w 2001. Nowozelandzkie Siły Zbrojne to armia wprawdzie niewielka, ale nowoczesna i dobrze wyposażona, co udowadnia biorąc udział w wielu operacjach wojskowych (Afganistan) i misjach stabilizacyjnych (Timor Wschodni). Geografia Nowa Zelandia to państwo wyspiarskie położone w południowo-zachodniej części Oceanu Spokojnego, 1600 km na południowy wschód od Australii. Obejmuje wyspy: Południową (150,5 tys. km²) i Północną (114,7 tys. km²) rozdzielone Cieśniną Cooka, oraz szereg małych (m.in. Stewart, Kermadec, Chatham, Campbell). Do Nowej Zelandii należą także trzy zamorskie terytoria w Oceanii: Tokelau, Niue oraz Wyspy Cooka (dwa ostatnie są państwami stowarzyszonymi). Powierzchnia wysp jest mocno zróżnicowana. Na Wyspie Południowej znajdują się Alpy Południowe, z najwyższym szczytem – Górą Cooka (3754 m n.p.m.) i największym lodowcem Tasmana o długości ok. 29 km. Na Wyspie Północnej istnieje szereg pasm górskich ciągnących się równolegle do równin u wybrzeży. W centralnej części wyspy mieści się kilka stożków wulkanicznych (3 czynne), gejzery i wiele gorących źródeł. Ze względu na trwającą od milionów lat izolację około 80% flory Nowej Zelandii stanowią gatunki endemiczne, niespotykane nigdzie indziej. Naturalne ekosystemy budowane przez gatunki rodzime zajmują współcześnie jednak tylko 10–15% powierzchni wysp. Ze zwierząt występują: 2 gatunki nietoperzy, ok. 30 gatunków gadów, w tym endemiczny tuatara (hatteria), ptaki nielotne: takahe, papuga kakapo i kiwi oraz papuga kea, żyjąca w pokrytych śniegiem Alpach Południowych. Poza nietoperzami nie ma naturalnie występujących ssaków. Duże zagrożenie dla gatunków endemicznych stanowią zwierzęta sprowadzone przez osadników, m.in.: koty, psy, szczury, króliki. Klimat podzwrotnikowy morski, opady równomiernie rozmieszczone w ciągu roku. Średnia temperatura powietrza i średnie opady dla stolicy kraju wynoszą: w styczniu +16 °C i 74 mm, w lipcu +8 °C i 130 mm. Wyspy Wyspa Północna, Wyspa Południowa, Wyspa Stewart, Wyspy Chatham, Wyspy Kermadec, Wyspy Antypodów, Wyspy Auckland. Demografia Większe miasta Najludniejsze miasta w Nowej Zelandii: Struktura wiekowa: 0-14 = 20,9%, 15-64 = 66,5%, >64 = 12,6%. Przyrost naturalny: 0,971% Struktura etniczna W spisie z 2018 roku 69,7% mieszkańców Nowej Zelandii zidentyfikowało się etnicznie jako Europejczycy, a 16,5% jako Maorysi. Inne główne grupy etniczne obejmują ludność azjatycką (15,8%, głównie Chińczycy i Hindusi) i Pacyfiku (9%, głównie Samoańczycy). Ludność różnych ras z Ameryki liczyła 1,1%. Inne grupy (Afrykańczycy, Australijczycy) obejmują mniej niż 1% ludności. W ostatnich latach populacja stała się bardziej zróżnicowana. Według spisu ludności z 1961 r. Nowa Zelandia obejmowała 92% Europejczyków i 7% Maorysów. Religia Spis ludności z 2018 roku wykazał, że odsetek niewierzących wzrósł do 49%. Chrześcijaństwo nadal jest najpopularniejszą religią w Nowej Zelandii, ale od dziesięcioleci traci zwolenników. Odsetek chrześcijan spadł do 38% w 2018 r. Imigracja i zmiany demograficzne w ostatnich dziesięcioleciach przyczyniają się do wzrostu religii mniejszościowych. Struktura religijna w 2018 roku: brak religii – 48,2%, chrześcijaństwo – 37,0%: katolicy – 10,0%, anglikanie – 6,7%, nieokreśleni – 6,6%, kalwini – 5,2%, zielonoświątkowcy – 1,8%, metodyści – 1,6%, mormoni – 1,1%, baptyści – 0,8%, ewangelikalni i nowonarodzeni – 0,8%, świadkowie Jehowy – 0,4%, odmowa odpowiedzi – 6,7%, hinduiści – 2,6%, religie Maorysów (rātana, ringatū) – 1,3%, muzułmanie – 1,3%, buddyści – 1,1%, sikhowie – 0,9%, inne religie – 0,9%. Gospodarka Gospodarka Nowej Zelandii należy do najbardziej zróżnicowanych ze wszystkich państw Oceanii. Jej podstawą są hodowla owiec i bydła oraz uprawa zbóż, warzyw i owoców. Duże znaczenie mają rybołówstwo i leśnictwo (Nowa Zelandia to jeden z większych eksporterów drewna miękkiego oraz miazgi i tarcicy na świecie). Najważniejszymi gałęziami produkcji są: przemysł spożywczy, maszynowy, metalowy, środków transportu, chemiczny, drzewny, papierniczy, włókienniczy. Państwo posiada również własny przemysł wydobywczy – z surowców naturalnych występują tu węgiel kamienny i gaz ziemny. Przy 32 proc. udziale eksportu w dochodach budżetu państwa największymi atutami Nowej Zelandii w handlu zagranicznym są: mięso i przetwory mięsne, produkty mleczne oraz produkty gospodarki leśnej. Importowane są przede wszystkim maszyny i elektronika, samochody i ropa naftowa. Głównymi partnerami handlowymi Nowej Zelandii są: Australia, Japonia, Wielka Brytania i USA. W roku 2008 Nowa Zelandia zajęła 1. miejsce w rankingu krajów nieskorumpowanych, jest najmniej skorumpowanym i korupcjogennym państwem na świecie. Emisja gazów cieplarnianych W 2018 głównym gazem cieplarnianym emitowanym z Nowej Zelandii był metan, a emisja podtlenku azotu, choć mniejsza niż dwutlenku węgla, również była dość duża. Emisja gazów fluorowanych była nieduża. Ze względu na wzrost emisji dwutlenku węgla, jego udział w drugiej dekadzie XXI w. stał się podobny do udziału emisji metanu. Transport Transport drogowy Dróg wielopasmowych jest mało, na ogół znajdują się tylko między dużymi miastami. Istnieje dobrze rozbudowana miejska i międzymiastowa komunikacja autobusowa. Zasady ruchu: obowiązuje ruch lewostronny, ustępuje się pojazdom nadjeżdżającym z lewej strony, dopuszczalne prędkości: 100 km/h w terenie niezabudowanym, 50 km/h w zabudowanym. W Dunedin znajdują się najbardziej strome ulice na świecie. Nachylenie Baldwin Street wynosi 38%. Transport lotniczy Nowa Zelandia ma bezpośrednie połączenia lotnicze z Wyspami Pacyfiku, wszystkimi wielkimi miastami Australii, wieloma we wschodniej Azji, a także miastami w Ameryce Północnej i Ameryce Południowej. Głównym portem lotniczym jest Auckland International Airport w Mangere, 24 km na południowy zachód od centrum Auckland. Międzynarodowe lotnisko w Hamilton obsługuje przede wszystkim linie nowozelandzkie i połączenia z Australią. Lotnisko w stolicy kraju – Wellington – ma ograniczone możliwości przyjmowania samolotów odrzutowych ze względu na zbyt krótkie pasy startowe. Głównym portem lotniczym Wyspy Południowej jest Christchurch. Nowozelandzkie linie lotnicze: Air New Zealand JetConnect Origin Pacific Airways (przeloty krajowe) Jetstar W dużych miastach oraz w rejonach turystycznych dostępne są także helikoptery. Transport wodny Wyspy Północna i Południowa są skomunikowane nowoczesnymi połączeniami promowymi. Promy pływają między Wellington i Picton. Podróż trwa 2–3 godziny. Przeprawa promowa przez Cieśninę Cooka uważana jest za jedną z najbardziej malowniczych na świecie. Nową Zelandię odwiedza wiele statków wycieczkowych, ale nie działają żadne regularne zagraniczne linie pasażerskie. Kultura Gwiazdą rozsławiającą Nową Zelandię na całym świecie jest z racji swego maoryskiego pochodzenia sopranistka Kiri Te Kanawa. Ponadto z Nowej Zelandii pochodzi Neil Finn, lider znanego rockowego zespołu Crowded House. Wcześniej wraz z bratem Timem grał w bardzo popularnej w kraju w latach 70. i 80. XX wieku grupie Split Enz. Najsłynniejsza pisarka nowozelandzka to Janet Frame, bohaterka biograficznego filmu, Anioł przy moim stole. Z Nowej Zelandii pochodzi też reżyser m.in. trylogii Władca Pierścieni, Peter Jackson. W specyficzny sposób swój kraj promują dwaj komicy – Jemaine Clement i Bret McKenzie, tworzący folkowo – komediowe duo Flight of the Conchords. Jest to jednocześnie tytuł serialu, w którym obydwaj występują, współtworzą scenariusz i do którego piszą muzykę. Przedstawia on perypetie dwóch Nowozelandczyków, którzy przybywają do Nowego Jorku, by odnieść sukces jako folkowy zespół. Okazuje się to trudnym zadaniem, zwłaszcza przy niekompetentnym menedżerze, organizującym koncerty np. w windzie. Choć sposób promocji jest raczej nietypowy (nieustające przycinki Australijczyków, wyśmiewanie nowozelandzkiego akcentu czy zwracanie się do głowy rządu per „Brian, the prime minister”), niewątpliwie przyczynia się do pogłębienia powszechnej wiedzy o tym kraju, znanym do tej pory jedynie jako scenografia do ekranizacji dzieła Tolkiena pt. Władca pierścieni. W Nowej Zelandii znajdują się 3 obiekty wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO, są to: Nowozelandzkie wyspy subantarktyczne, Rezerwat Przyrody Te Wahipounamu oraz Park Narodowy Tongariro. Zobacz też Wspólnota Narodów Lista światowego dziedzictwa UNESCO w Nowej Zelandii Przypisy Linki zewnętrzne Państwa w Australii i Oceanii Państwa – założyciele Organizacji Narodów Zjednoczonych Dawne terytoria zależne Wielkiej Brytanii

44913

https://pl.wikipedia.org/wiki/W%C5%82adys%C5%82aw%20II%20Jagie%C5%82%C5%82o

Władysław II Jagiełło

Władysław II Jagiełło (, ur. ok. 1362 lub ok. 1352, zm. 1 czerwca 1434 w Gródku) – wielki książę litewski i książę witebski w latach 1377–1381 i 1382–1401, iure uxoris król Polski, najwyższy książę litewski 1401–1434. Syn wielkiego księcia Olgierda i jego drugiej żony Julianny, córki księcia twerskiego Aleksandra, wnuk Giedymina. Ojciec królów Kazimierza IV i Władysława III. Założyciel dynastii Jagiellonów. Był najdłużej panującym polskim monarchą. Objął tron wielkoksiążęcy w Wilnie po śmierci ojca w 1377. Początkowo wspierany przez swego stryja Kiejstuta, później popadł z nim w konflikt i pozbawił wszelkiej władzy. W 1385 zawarł z Koroną Królestwa Polskiego unię w Krewie, zobowiązując się do przyjęcia chrztu i chrystianizacji Litwy oraz poślubienia królowej polskiej Jadwigi w zamian za tron polski, który objął rok później. W 1401 oddał władzę na Litwie swojemu stryjecznemu bratu, księciu Witoldowi, zachowując tytuł najwyższego księcia Litwy (supremus dux Lituaniae). Prowadził wielką wojnę z zakonem krzyżackim (1409–1411) i dowodził zwycięskimi wojskami polsko-litewskimi w bitwie pod Grunwaldem. Pokojami toruńskim i melneńskim uregulował stosunki Polski i Litwy z Krzyżakami. Nie przyjął zaproponowanego mu przez husytów tronu czeskiego. Za cenę licznych przywilejów szlacheckich wywalczył sukcesję tronu polskiego dla syna Władysława. Wczesne lata Kwestia daty urodzenia Jagiełły pozostaje sporna. Jeszcze do 1990 roku uznawano, że urodził się on około roku 1352 i taka data funkcjonowała w obiegu naukowym. Wówczas byłby on drugim dzieckiem ze związku księcia litewskiego Olgierda i księżniczki twerskiej Julianny. Po 1990 po próbie rewizji wieku Jagiełły zaistniała data około roku 1362 (zakres lat 1362–1363 lub 1358–1363), a tym samym opowiedziano się za tym, że Jagiełło był szóstym (w kolejności) lub ósmym dzieckiem pary wielkoksiążęcej. Za pierwotnie ustaloną datą urodzin (około 1352) Jagiełły nadal opowiadają się niektórzy badacze. Z dwunastu synów to właśnie Jagielle Olgierd chciał zapewnić następstwo po sobie. Dziedziczone przez Jagiełłę państwo litewskie było zaludnione przez około 2 miliony mieszkańców i obejmowało obszar około 900 tys. km², z czego zaledwie 10% stanowiła Litwa właściwa, pozostałą zaś część – ziemie ruskie. Społeczeństwo litewskie było rozwarstwione na cztery stany: bojarstwo, mieszczaństwo, niezależne feudalnie od bojarstwa włościaństwo oraz czeladź niewolną, składającą się z jeńców wojennych. Mieszczaństwo nie stanowiło na Litwie wielkiej siły, jako że istniało tam niewiele rozwiniętych ośrodków miejskich. Przejęcie władzy na Litwie Początek panowania Państwo litewskie w chwili objęcia władzy przez Jagiełłę było administracyjnie zorganizowane na wzór ruskich księstw, z podziałem na okręgi grodowe zarządzane przez namiestników. Patrymonialną władzę dziedziczną sprawowali wielcy książęta z rodu Giedyminowiczów; w chwili narodzin Jagiełły dwuwładzę sprawowali Olgierd i Kiejstut. Wśród Litwinów dominowały wierzenia pierwotne, powiązane z kultem sił przyrody. Państwo litewskie prowadziło nieustanne wojny z księstwami ruskimi, Polską oraz zakonem krzyżackim. Po śmierci Olgierda w maju 1377 roku Jagiełło został mianowany wielkim księciem litewskim. Znalazł się pod opieką Kiejstuta, który uznał jego zwierzchnictwo i wspomagał w sprawowaniu i utrzymywaniu władzy. Korzystając bowiem z zamieszania powstałego po śmierci Olgierda, w 1377 roku na Litwę (Bełz, Chełm, Horodło) najechała wyprawa polsko-węgierska pod przywództwem Ludwika Andegaweńskiego w odwecie za mający miejsce rok wcześniej najazd Kiejstuta i Lubarta. Litwę nękać zaczęło również państwo krzyżackie. Zimą 1377/1378 roku przeciwko Jagielle wystąpił jego starszy przyrodni brat Andrzej Garbaty, który zbiegł do Moskwy i ściągnął najazd na Litwę wielkiego księcia moskiewskiego Dymitra Dońskiego. Za to Jagiełło usunął Andrzeja z tronu połockiego. W celu załagodzenia sytuacji Jagiełło zawarł rozejm najpierw z Węgrami, a później z Zakonem w 1379 roku. Litewska wojna domowa Jagiełło stopniowo odsuwał się od swego stryja, korzystając z doradztwa brata Skirgiełły i dążąc do prowadzenia niezależnej polityki. W maju 1380 roku zawarł z Zakonem tajny traktat w Dawidyszkach wymierzony w Kiejstuta, na mocy którego zobowiązał się nie wspierać Kiejstuta w przypadku najazdów krzyżackich na zarządzane przez tegoż posiadłości trockie. Dla przeciwwagi wobec coraz groźniejszej Moskwy zawarł również sojusz z chanem Złotej Ordy Mamajem. Wspólna wyprawa przeciwko Dymitrowi Dońskiemu zakończyła się jednak klęską Tatarów w bitwie na Kulikowym Polu (wojska Jagiełły nie wzięły udziału w bitwie). Na domiar złego Kiejstut, zaniepokojony zakulisowymi rozmowami Jagiełły z Zakonem, w październiku 1381 roku zajął Wilno, obalił władzę Jagiełły i wziął go wraz z jego matką i braćmi do niewoli. Za cenę uzyskania wolności Jagiełło miał zrzec się praw do litewskiego tronu na rzecz Kiejstuta i jego syna Witolda. Gdy na początku 1382 roku Kiejstut wyruszył na wyprawę przeciwko Zakonowi i najechał Prusy, Jagiełło namówił mieszczan Wilna do buntu i zajęcia miasta. Prowadzili oni bowiem interesy z Rygą, które mogły układać się tylko w trakcie pokoju z Zakonem. Jagiełło odzyskał władzę i kontrolę nad sytuacją w państwie. W lipcu zawarł pokój z Krzyżakami, a w sierpniu pod pozorem ugody pojmał Kiejstuta oraz Witolda. Stryj został uwięziony w wieży zamku w Krewie, gdzie wkrótce potem zmarł. Witoldowi udało się jednak zbiec z niewoli, po czym wyruszył on na ziemie Zakonu i poprosił marszałka Konrada Wallenroda o interwencję. Mimo groźby kolejnej wojny domowej sytuacja zaczęła obracać się na korzyść Jagiełły; zmarł Ludwik Andegaweński, którego zwierzchnictwo Litwini odrzucili, a Moskwa została rozgromiona przez sprzymierzonego chana Tochtamysza. 1 listopada 1382 roku wielki książę litewski zawarł rozejm z Krzyżakami, ofiarowując im większą część spornej Żmudzi, potrzebnej Zakonowi do połączenia swego terytorium z Inflantami. Zakon jednak nadal wywierał presję na pogańską Litwę, toteż w 1383 roku Jagiełło doprowadził do układu z Dymitrem Dońskim. Zabezpieczywszy wschodnie połacie kraju, Jagiełło mógł skoncentrować się na sprawie krzyżackiej. W lipcu wybuchła wojna z Zakonem, przed którą jeszcze wielki książę dokonał zwrotu we wrogich dotąd relacjach z Polską, przyznając przywileje handlowe mieszczanom lubelskim. Wojna dla Witolda miała niekorzystny przebieg; siły krzyżackie dążące do intronizacji syna Kiejstuta na tronie litewskim zostały rozbite przez Jagiełłę. Witold zdecydował się więc stanąć po stronie Jagiełły i prowadzić wojnę z sojuszniczym dotąd Zakonem. Jagiełło królem Polski Sojusz z Polską i chrzest Nadal dostrzegając zagrożenie ze strony zakonu krzyżackiego, Jagiełło zaczął poszukiwać kolejnego sojusznika w walce z nim. Znalazł go w Królestwie Polskim, na którego tronie w październiku 1384 roku zasiadła Jadwiga Andegaweńska, córka Ludwika. Szlachta polska była zaniepokojona faktem jej zaręczenia z Wilhelmem Habsburgiem, gdyż nie poszukiwano sojusznika w prokrzyżackim obozie habsburskim, a znaczniejsze korzyści dla Korony mogło przynieść małżeństwo Jadwigi z królem poganinem. Stosunki polsko-litewskie zaczęły się ocieplać. 14 sierpnia 1385 roku Jagiełło wystawił akt krewski, w którym zobowiązał się do zawarcia unii personalnej między Koroną a Litwą, poślubienia Jadwigi i chrystianizacji Litwy. 2 lutego 1386 roku w Lublinie na jednym z pierwszych sejmów walnych Jagiełło został wybrany królem Polski. 15 lutego 1386 roku Jagiełło uroczyście przyjął chrzest oraz imię Władysław. Wybór imienia nie był przypadkowy. Św. Władysław był królem węgierskim w XI wieku, szczególnie czczonym na andegaweńskich Węgrzech, a także przez kujawskich Piastów i poprzedników Jagiełły na tronie polskim – Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego. W dawnej literaturze utrzymywano, że ojcem chrzestnym Jagiełły był Władysław Opolczyk. Tezę taką zaproponował niemiecki historyk Jacob Caro, opierając się na zbieżności imion. Jednak analiza archiwaliów dowodzi, że książę opolski dwa dni po chrzcie przebywał w oddalonych o 90 kilometrów od Wawelu Woźnikach, gdzie podpisał dwa nadania. Musiałby zatem opuścić ślub swojego chrześniaka, co wydaje się mało prawdopodobne. Matką chrzestną została najprawdopodobniej Jadwiga Pilecka. Planowany na ojca chrzestnego był wielki mistrz zakonu krzyżackiego Konrad Zöllner von Rotenstein, który jednak złożoną propozycję odrzucił. Trzy dni później Jagiełło ożenił się z Jadwigą, a 4 marca został koronowany na króla Polski. Unia personalna dawała korzyści obu państwom; Polska miała ułatwioną ekspansję handlową na Wschód, Litwa zaś zyskała ochronę przed najazdem krzyżackim. W roku 1387 Władysław Jagiełło ufundował w Wilnie katedrę pw. św. Stanisława i św. Władysława. Pierwsze problemy Wyznaczonym nowemu królowi przez szlachtę polską priorytetem w polityce zagranicznej Polski było odzyskanie Rusi Halickiej, odebranej Koronie przez Ludwika Andegaweńskiego. W 1387 roku Jadwiga zajęła owo terytorium, natomiast Władysław Jagiełło przyjął hołd od hospodara mołdawskiego Piotra I. W tym samym roku, odparłszy dzięki Skirgielle najazd Światosława IV smoleńskiego, Władysław publicznie oznajmił bojarom decyzję o chrystianizacji Litwy; utworzone zostało biskupstwo w Wilnie, a bojarzy 22 lutego 1387 roku przyjęli chrzest. O wiele większy opór wobec nowej katolickiej wiary stawiał lud litewski, wobec którego Jagiełło postępował bezwzględnie; kazał burzyć świątynie pogańskie i niszczyć wizerunki bóstw. Jednocześnie posłusznym bojarom wielki książę nadał przywilej przyznający im pełne prawa i swobody, a ster rządów na Litwie przejął Skirgiełło. Po odparciu kolejnych najazdów krzyżackich w latach 1388–1390, Jagiełło przejściowo rozszerzył swe wpływy na republiki: nowogrodzką oraz pskowską. Jednak ponowny konflikt z Witoldem, który wybuchł w 1389 roku, spowodował wybuch kolejnej wojny domowej. Witold bowiem ponownie wsparł Krzyżaków, dążąc do zdobycia tronu litewskiego. Ostatecznie 4 sierpnia 1392 roku w Ostrowiu zawarta została ugoda, na mocy której Witold otrzymał dożywotni tytuł namiestnika państwa litewskiego, przy zachowaniu unii polsko-litewskiej. W 1390 roku w Pyzdrach złożył mu hołd lenny książę Warcisław VII. Nadal przeciwko Koronie i Litwie knuły zaniepokojone zaistniałą sytuacją środowiska prokrzyżackie. Urażony z powodu utraty Rusi Halickiej Zygmunt Luksemburczyk, ówczesny władca Węgier, zaoferował Krzyżakom kupno Nowej Marchii; jednocześnie książę Władysław Opolczyk zamierzał sprzedać Zakonowi należącą do niego ziemię dobrzyńską. Jagiełło zdecydował się podjąć kroki mające na celu polityczną izolację księcia. Poparł króla niemieckiego Wacława IV w sporze z Zakonem dotyczącym arcybiskupstwa ryskiego. W maju 1391 roku Władysław Opolczyk zastawił Krzyżakom zamek w Złotorii co doprowadziło do konfliktu z Jagiełłą. W związku z tym w 1391 roku Krystyn z Ostrowa zajął ziemię gniewkowską, a następnie całą ziemię dobrzyńską z Dobrzyniem i Rypinem, oprócz zamku w Bobrownikach. Wojska królewskie pod wodzą Spytka z Melsztyna w sierpniu i wrześniu zdobyły zamki w Olsztynie, Krzepicach, Brzeźnicy, Wieluniu i do października zajęły wszystkie ziemie Opolczyka w ziemi wieluńskiej, sieradzkiej i krakowskiej, z wyjątkiem zamków w Bolesławcu i Ostrzeszowie. W lipcu 1392 r. Władysław Opolczyk zastawił Krzyżakom swoje prawa do ziemi dobrzyńskiej, co w styczniu 1393 roku doprowadziło do kolejnej wojny Jagiełły z Opolczykiem, który stracił zamek w Ostrzeszowie oraz poparcie bratanków: Jana Kropidły, Bolesława IV i Bernarda, którzy podpisali rozejm z Jagiełłą. Kolejne wyprawy Spytka z Melsztyna i Jana z Tęczyna spowodowały, że Opolczyk w kwietniu 1394 roku podpisał rozejm, który zawiesił starcia do lipca 1396, gdy wojska królewskie podjęły ofensywę i zdobyły Strzelce Opolskie, Gorzów Śląski, Olesno, Lubliniec i posiadłości Opolczyka na Kujawach. W 1395 roku Jagiełło zawarł traktat sojuszniczy z książętami pomorskimi Świętoborem I i Bogusławem VIII. Jadwiga z kolei zgłosiła roszczenia do tronu węgierskiego po śmierci żony Zygmunta, przez co był on zmuszony do koncentracji swych sił na granicy z Polską. W 1397 roku Jagiełło podpisał w Starej Wsi Spiskiej na 16 lat traktat pokojowy z Zygmuntem Luksemburskim, który objął też Opolczyka. Tymczasem Jadwiga pertraktowała z Zakonem w sprawie zwrotu zastawionej przez księcia opolskiego ziemi dobrzyńskiej, jednak zjazd w 1398 roku w Toruniu zakończył się niepowodzeniem. Tymczasem Witold konsekwentnie dążył do separacji Litwy związanej unią z Koroną. W październiku 1398 roku zawarł z Krzyżakami pokój na wyspie Salin, oddając im we władanie Żmudź, sam zaś skoncentrował się na ekspansji na wschód. Został jednak pokonany przez wojska mongolskie w 1399 roku w bitwie nad rzeką Worsklą. Skomplikowaną sytuację zarówno Korony, jak i Litwy pogłębiła śmierć Jadwigi 17 lipca 1399 roku. Pozbawiony oparcia w Jadwidze Jagiełło prowadził odtąd samodzielną politykę. 26 lipca 1400 roku ufundował odnowiony uniwersytet w Krakowie, nazwany później na jego cześć Uniwersytetem Jagiellońskim. Zimą 1400 roku doprowadził do spotkania z Witoldem, na którym przyznał mu dożywotnio tytuł wielkiego księcia litewskiego; postanowienia te umocnił układ zawarty 11 marca 1401 roku w Radomiu. Po unii wileńsko-radomskiej Jagiełło podpisał w 1404 roku pokój z Zakonem w Raciążku, przyznający Polsce prawo do wykupienia ziemi dobrzyńskiej. Wielka wojna Pokój w Raciążku stanowił chwilę wytchnienia dla Jagiełły i Witolda. Wkrótce po nim wybuchły jednak kolejne spory z Zakonem. Jagiełło domagał się praw do należącego do Zakonu Drezdenka, z kolei Witold dążył do odzyskania Żmudzi. Obaj władcy w 1408 roku ustalili, że wywołają powstanie na Żmudzi i sprowokują Zakon do wypowiedzenia wojny Polsce i Litwie. Wybuchła zatem rewolta na spornym terenie. Wiosną 1409 roku w odwecie siły Zakonu przejęły statki polskie ze zbożem dla Litwy. W odpowiedzi Witold wysłał swe wojska do Żmudzi, by wesprzeć powstańców. Poselstwu krzyżackiemu, które domagało się wyjaśnień w tej sprawie, Jagiełło udzielił wymijającej odpowiedzi. Sprowokowany Zakon ogłosił wypowiedzenie wojny, co stawiało Polskę i Litwę w pozycji prowadzących wojnę obronną (sprawiedliwą). Zakon energicznie podszedł do wielkiej wojny. Jeszcze w 1409 roku zajęta została ziemia dobrzyńska. W celu pokonania Polski i Litwy Krzyżacy pod wodzą Ulricha von Jungingena zawarli sojusz z Zygmuntem Luksemburskim, na ich stronę przeszły również państwa pomorskie. Wsparcia mieli też udzielić krzyżacy z inflanckiej gałęzi zakonu, ale z powodu ich obaw przed atakiem ze strony Nowogrodu i Pskowa, posiłki z Inflant nie dotarły. Działania wojenne ze strony polsko-litewskiej Jagiełło rozpoczął w pierwszej połowie 1410 roku; 30 czerwca przeprawił swoje siły przez Wisłę na zbudowanym moście pod Czerwińskiem. Siły polsko-litewskie oraz krzyżackie spotkały się 15 lipca 1410 roku pod Grunwaldem. W wyniku wielkiej bitwy siły krzyżackie zostały rozgromione; śmierć poniósł Ulrich von Jungingen. Zwycięstwo jednak nie zostało wykorzystane. Polskie siły bezskutecznie oblegały stolicę Zakonu – Malbork, a w końcu były zmuszone do podpisania z nim pokoju w Toruniu. 29 sierpnia 1410 roku złożył Władysławowi Jagielle hołd lenny książę Bogusław VIII. Na mocy pokoju toruńskiego Litwa odzyskała wprawdzie Żmudź, ale tylko do końca żywota Jagiełły i Witolda. Ziemia dobrzyńska powróciła do korony. Nie udało się odzyskać Pomorza Gdańskiego, kontrolowanego przez Zakon od 1309 roku; w zamian za to Krzyżacy wypłacili wysoką kontrybucję. Po raz pierwszy jednak Zakon przegrał wojnę z Polską, a jego siła militarna została złamana. Polityka zagraniczna po wielkiej wojnie Mimo podpisania pokoju między stroną polsko-litewską a Krzyżakami nadal trwał spór z Zakonem. Jagiełło próbował złamać sojusz Zygmunta Luksemburczyka, wtedy już króla niemieckiego, z zakonem krzyżackim. Efektem tego było podpisanie 15 marca 1412 roku traktatu w Lubowli. Na jego mocy, za cenę podania w wątpliwość praw Korony do Rusi Halickiej i Podola, Jagiełło zyskał zgodę Zygmunta na uwzględnienie sporu z Krzyżakami w królewskim sądzie polubownym; pół roku później król niemiecki zastawił Polsce 13 miast spiskich w zamian za pożyczkę udzieloną przez Jagiełłę. Sąd polubowny, rozpatrujący spór polsko-krzyżacki do 1414 roku, nie wydał ostatecznie wyroku, co spowodowało wybuch krótkotrwałej wojny w 1414 roku, przerwanej na prośbę Zygmunta. W międzyczasie Jagiełło zdecydował się umocnić unię polsko-litewską. W 1413 roku zawarta została unia w Horodle. Na jej mocy oba państwa prowadziły wspólną politykę zagraniczną, bojarstwo zrównano w prawach ze szlachtą polską, a administrację litewską zorganizowano na wzór polskiej. Po niepowodzeniach sądu polubownego Jagiełło poszukiwał rozstrzygnięcia sporu z zakonem krzyżackim na soborze w Konstancji, na który wysłał polską delegację z arcybiskupem gnieźnieńskim Mikołajem Trąbą na czele. Poruszona została tam sprawa pogańskiej Żmudzi, której chrystanizacja faktycznie rozpoczęła się dopiero po jej odzyskaniu przez Litwę. W obronie pogan Paweł Włodkowic napisał traktat O władzy cesarza i papieża w stosunku do wiernych, w którym bronił praw innowierców do zakładania własnych państw i do obrony przez najazdami. Sporu polsko-krzyżackiego na soborze nie udało się rozstrzygnąć, ale paszkwil prokrzyżacki Jana Falkenberga skierowany przeciwko Polsce osłabił pozycję Zakonu na arenie międzynarodowej. Jagiełło ponownie był zmuszony uciec się do sądu Zygmunta Luksemburskiego, który w styczniu 1420 roku we Wrocławiu wydał wyrok niekorzystny dla Polski i zatwierdził postanowienia pokoju w Toruniu. Król Polski podjął więc działania zmierzające do przełamania izolacji politycznej Polski na arenie międzynarodowej. W tym celu delegacja polska poprosiła papieża Marcina V o rozstrzygnięcie sporu polsko-krzyżackiego. Rokowania jednak nie pomogły i w 1422 roku znowu wybuchła wojna (tzw. wojna golubska), przerwana pokojem nad jeziorem Melno. Na jego mocy Polska otrzymała Nieszawę, Murzynowo i Orłowo, natomiast Litwa definitywnie zachowała Żmudź. Jagiełło zawarł też w 1422 roku sojusz z margrabią brandenburskim Fryderykiem I Hohenzollernem. Rozważał również propozycję objęcia tronu czeskiego ze strony walczących z Zygmuntem husytów, którą ostatecznie odrzucił. Wysłał jednak przedstawiciela Zygmunta Korybutowicza do Pragi, gdzie objął on tymczasową władzę. Król niemiecki był zmuszony do ustępstw; podczas spotkania w Kieżmarku w 1423 roku zobowiązał się nie wspierać Zakonu, natomiast Jagiełło miał przestać udzielać wsparcia husytom. Wespół z objęciem stanowiska biskupa krakowskiego przez proluksemburskiego Zbigniewa Oleśnickiego wpłynęło to na zwrot w stosunkach z Zygmuntem Luksemburskim. Walka o utrzymanie dynastii Pierwsze trzy żony władcy nie urodziły mu syna, którego urodziła mu dopiero czwarta żona Zofia Holszańska. Gdy 31 października 1424 roku narodził się pierworodny syn Jagiełły, Władysław, polityka króla została podporządkowana staraniom o zapewnienie synowi sukcesji. Władysław Jagiełło nie miał dziedzicznych praw do tronu Polski i zasiadał na tronie tylko dzięki prawom sukcesyjnym swojej poprzedniej żony Jadwigi i możnowładcy nie musieli przekazać praw do tronu jego synowi. Najpierw Jagiełło uzyskał na to zgodę miast, a następnie ustąpił przed żądaniami polskiej szlachty i w zamian za wyrażenie przez nią zgody na sukcesję syna nadał jej liczne przywileje. W 1430 r. wydał w Jedlni przywilej, który nadawał szlachcie nietykalność osobistą (zasada Neminem captivabimus nisi iure victum). Gdy na zjeździe w Łucku w 1429 roku Zygmunt Luksemburski wysunął propozycję koronacji Witolda na króla, Jagiełło wsparł te plany, obawiając się reakcji Litwinów. Przeciwko koronacji Witolda wystąpiła jednak szlachta polska oraz Oleśnicki. Witold zmarł 27 października 1430 roku, ostatecznie nie doczekawszy koronacji. Na wielkiego księcia litewskiego Jagiełło wyznaczył swego najmłodszego brata Świdrygiełłę, co jednak wzbudziło gwałtowną reakcję polskiej szlachty, gdyż łamało to postanowienia unii w Horodle. Po śmierci Witolda Świdrygiełło opanował kilka warowni na Litwie oraz uwięził Jagiełłę z dworem w Trokach skłaniając go do ustępstwa co sankcjonowała ugoda trocka z 30 listopada 1430 roku. Korzystając z zamieszania wojska koronne zajęły wówczas Zachodnie Podole z Kamieńcem na czele usuwając stamtąd litewskiego starostę. Na dodatek Świdrygiełło zawarł przymierze z Zakonem, wskutek czego doszło do wyprawy Jagiełły przeciwko zbuntowanemu bratu w 1431 roku i kolejnej wojny z Krzyżakami. Sprawę sukcesji w Polsce i na Litwie rozstrzygnął zjazd w Sieradzu w 1432 roku. Król wówczas zyskał od panów polskich – za cenę przywilejów – zgodę na koronację Władysława tuż po własnej śmierci, a także uznana została władza Świdrygiełły na Litwie. Mimo to problematyczny wielki książę nie zerwał sojuszu z Krzyżakami. Wówczas 1 września 1432 roku w zamachu stanu na Litwie władzę objął Zygmunt Kiejstutowicz. 15 września poselstwo królewskie spisało unię w Grodnie, w której zabroniło wielkiemu księciu dziedziczenia tronu litewskiego oraz wymusiło na nim zerwanie sojuszu z Zakonem. Jagielle nie udało się zapewnić dziedziczenia tronu swemu synowi, który miał być wybrany w ramach elekcji. Krótkotrwały sojusz z husytami w latach 1432–1434, który doprowadził do zawarcia z Zakonem rozejmu w Łęczycy, został przerwany po bitwie pod Lipanami, w wyniku której Zygmunt Luksemburski odzyskał władzę w Czechach. Śmierć Jak donosi Jan Długosz, w drodze na Ruś król zatrzymał się w Medyce, gdzie przeziębił się, słuchając śpiewu słowików. Władysław II Jagiełło zmarł 1 czerwca 1434 roku w Gródku. Jego zwłoki zostały przywiezione do Krakowa 11 czerwca, gdzie złożono je do czasu pogrzebu w kościele św. Michała. Ciało pogrzebano na Wawelu tydzień później; uroczystości pogrzebowe poprowadził arcybiskup gnieźnieński Wojciech Jastrzębiec. Serce królewskie zostało pochowane w kościele franciszkanów w Gródku Jagiellońskim. Po Władysławie II Jagielle królem Polski został jego 10-letni syn Władysław III Warneńczyk. Żony, dzieci, osobowość władcy Władysław II Jagiełło był czterokrotnie żonaty. Pierwszą jego żoną została 18 lutego 1386 roku Jadwiga Andegaweńska. Jego jedyne dziecko w związku z nią, Elżbieta Bonifacja, zmarło 13 lipca 1399 roku po trzech tygodniach od narodzin; 17 lipca tego samego roku żywota dokonała sama królowa. Dotychczas podstawą rządów Jagiełły było de iure małżeństwo z Jadwigą jako królem Polski. W związku z tym, po śmierci Jadwigi, Jagiełło był niepewny swojej pozycji na tronie. Jadwiga, przeczuwając swoją śmierć, zaleciła Jagielle, aby ten ożenił się z Anną z Celje, córką hrabiego Celje Wilhelma, w Polsce zwaną Anną Cylejską. Anna była wnuczką Kazimierza Wielkiego, więc jej pokrewieństwo z Piastami zapewnić miało królowi utrzymanie tronu. Anna Cylejska była według podań nieurodziwa, stąd Jagiełło początkowo był do niej negatywnie nastawiony. Do ślubu z Anną Cylejską doszło 29 stycznia 1402 r. Anna zmarła w 1416 roku, Jagiełło miał z nią córkę Jadwigę. Jan Długosz owo małżeństwo uznał za udane. Dwa pierwsze małżeństwa Jagiełły były zawarte z pobudek politycznych. Po śmierci Anny król poślubił 2 maja 1417 roku w Sanoku Elżbietę Granowską, córkę Ottona z Pilczy, którą tym razem sam sobie obrał jako żonę. Małżeństwo to wywołało skandal, jako że Jagiełło pojął za żonę trzykrotną wdowę. Zmarła ona w 1420 roku. Wówczas Jagiełło ożenił się po raz czwarty – z Zofią Holszańską, córką księcia Andrzeja Holszańskiego. Z małżeństwa z nią narodzili się trzej synowie: Władysław, Kazimierz (zmarł rok po narodzeniu) oraz Kazimierz Andrzej. Jagiełło pod względem osobowości był różnie oceniany przez współczesnych. O ile mistrz Mikołaj Kozłowski oceniał go jako osobę wstrzemięźliwą i łagodną, o tyle Jan Długosz przedstawiał go jako człowieka ograniczonego, „prostaka” i „barbarzyńcę”, krytykując również jego zamiłowanie do polowań; kronikarz doceniał jednak łagodność Jagiełły, skromność jego ubioru i abstynencję. Był ostrożny i roztropny w działaniu. Posiadał wielką trzeźwość umysłu i niechęć do zewnętrznej pompy władzy. Był mądry i rycerski. Podawany jest także w wątpliwość przekaz Długosza o barbarzyństwie króla; na podstawie rachunków królewskich wnosi się, że król ubierał się i jadał zgodnie z ówczesną modą. Jagiełło pił jedynie wodę i często zażywał gorącej łaźni. Bilans panowania Władysław II Jagiełło odziedziczył trony Polski i Litwy znajdujące się w trudnej sytuacji politycznej. Udało mu się jednak zhołdować Mołdawię, złamać potęgę militarną zakonu krzyżackiego i zawrzeć sojusz z wrogą dotąd Brandenburgią, który przełamywał izolację Polski na arenie międzynarodowej. Nie szło to wszakże z istotnymi nabytkami terytorialnymi; za panowania Jagiełły do Korony przyłączone zostały ziemia dobrzyńska i Kujawy, natomiast nie udało się zdobyć Pomorza Gdańskiego. Również Litwa otrzymała jedynie Żmudź utraconą za sprawą Witolda. Mimo to pozostawione przez Jagiełłę państwo polsko-litewskie było względnie bezpieczne, a także stanowiło najpotężniejszą terytorialnie monarchię europejską. Do zasług Jagiełły należy też umocnienie więzi między Polską i Litwą i chrystianizacja Litwy. Obejmując tron polski, Jagiełło znalazł się w niekorzystnej sytuacji do sprawowania rządów, gdyż nie posiadał w Polsce oddanych doradców. Sytuacja ta zmieniła się jednak na jego korzyść; w miarę panowania otoczył się takimi osobistościami, jak Mikołaj Trąba, Mikołaj Kurowski i Wojciech Jastrzębiec. Nadal wszakże znajdował grono przeciwników wewnętrznych, skupionych wokół Zbigniewa Oleśnickiego. Wydatnie do osłabienia władzy Jagiełły jako króla Polski przyczyniły się przywileje nadawane szlachcie w celu utrzymania dynastii w Polsce: piotrkowski (1388), czerwiński (1422), brzeski (1425) oraz jedlneńsko-krakowski (1430, 1433). Panowaniu Władysława Jagiełły towarzyszył natomiast dynamiczny rozwój demograficzny oraz gospodarczy Polski. Unia polsko-litewska doprowadziła do wzmożenia wymiany gospodarczej między obojgiem państw. Król hojnie wspierał działalność misyjną w Polsce i na Rusi, czym zyskał jako neofita sojusznika w Kościele katolickim. Mimo że Jagiełło był analfabetą, przyczynił się do rozwoju kultury polskiej, odnawiając podupadający uniwersytet w Krakowie. W 1393 Jagiełło zdecydował się przeprowadzić reformę pieniądza, w wyniku której podjęto emisję srebrnej monety o wartości 3 denarów (a więc pół grosza), zwanej „kwartnikiem dużym” lub częściej „półgroszem”. Genealogia Władysław Jagiełło w kulturze Literatura popularna Władysław Jagiełło stał się bohaterem powieści; dedykowano mu utwory artystyczne oraz dzieła sztuki: Semko (1882) – powieść historyczna autorstwa Józefa Ignacego Kraszewskiego z cyklu Dzieje Polski, poświęcona dojściu Jagiełły do władzy w Królestwie Polskim. Matka królów (1883) – powieść Kraszewskiego z cyklu Dzieje Polski, poświęcona czwartej żonie Jagiełły Zofii Holszańskiej. Krzyżacy – powieść historyczna Henryka Sienkiewicza napisana w latach 1897–1900 i poświęcona wojnie polsko-krzyżackiej. Gdy Jagiełło szedł na Niemce. Powieść historyczna z XV wieku Włodzimierza Trąmpczyńskiego. Królewskie sny - powieść Józefa Hena (1989) na podstawie własnego scenariusza serialu telewizyjnego. Film Postać Władysława Jagiełły ukazano w produkcjach: Krzyżacy – polski film historyczny w reż. Aleksandra Forda z 1960 roku oparty na powieści Henryka Sienkiewicza o tym samym tytule, w którym w postać Władysława Jagiełły wcielił się Emil Karewicz. Królewskie sny – ośmioodcinkowy serial telewizyjny z 1989 roku w reżyserii Grzegorza Warchoła i według scenariusza Józefa Hena (który później przerobił go na powieść) z udziałem Gustawa Holoubka, który zagrał króla. Korona królów – polska telenowela historyczna emitowana w latach 2018–2020. W trzecim sezonie w postać Władysława Jagiełły wcielił się Wasyl Wasyłyk. Korona królów. Jagiellonowie – polska telenowela historyczna, kontynuacja Korony królów zapowiedziana na jesień 2022. W postać Władysława Jagiełły wcieli się Sebastian Skoczeń. Zobacz też neminem captivabimus nisi iure victum Pomnik Grunwaldzki w Nowym Jorku Kaplica Trójcy Świętej w Lublinie Zakon Smoka Hanc tibi nimbiferam quondam pie sceptriger odam – epitafium Grzegorza z Sanoka napisane po śmierci Władysława Jagiełły 500 złotych 1989 Władysław II Jagiełło Uwagi Przypisy Bibliografia Stefan M. Kuczyński, Wielka wojna z Zakonem Krzyżackim w latach 1409–1411, Warszawa 1960. Linki zewnętrzne Kolekcja poświęcona Władysławowi Jagielle w bibliotece Polona Jagiellonowie Konwertyci na chrześcijaństwo Władcy Litwy Władcy Polski Uczestnicy wojny polsko-krzyżackiej 1409–1411 (strona polska) Polscy myśliwi Sygnatariusze pokoju toruńskiego 1411 Władcy Polski koronowani w katedrze wawelskiej Ludzie związani z Gródkiem Urodzeni w XIV wieku Zmarli w 1434 Osoby przedstawione na polskich monetach Pochowani w bazylice archikatedralnej św. Stanisława i św. Wacława w Krakowie Biografie kanonu polskiej Wikipedii Władcy przedstawieni na polskich banknotach

458094

https://pl.wikipedia.org/wiki/Modliszka%20zwyczajna

Modliszka zwyczajna

Modliszka zwyczajna, modliszka bigotek, wieszczka czczona (Mantis religiosa) – gatunek owada z rodziny modliszkowatych (Mantidae). Jedyny przedstawiciel modliszek w Europie Środkowej. Ubarwienie ciała zielone, żółtozielone lub jasnobrązowe. Samce są zazwyczaj mniejsze od samic. Samice osiągają od 50 do 75 mm, w ogóle nie wykorzystują skrzydeł i zaniepokojone uciekają pieszo, a samce od 40 do 60 mm i podrywają się do krótkich lotów. Jak u wszystkich modliszek, pierwsza para odnóży przekształcona jest w narząd chwytny. Jej chwyt jest tak silny, że nawet tak duże i mocne owady jak koniki polne nie są w stanie się z niego wydostać. Można ją spotkać od sierpnia do października, kiedy jest dostatecznie ciepło. Jej środowiskiem życia są śródleśne łąki, polany i brzegi lasów. Poluje na inne owady lub pająki, siedząc nieruchomo na niskich roślinach i czekając, aż ofiara przybliży się na tyle, żeby można było chwycić ją parą przednich odnóży. Złapaną ofiarę zjada żywcem. Samica składa od 100 do 200 jaj w przylegającym do łodygi rośliny kokonie, zwanym ooteką. Biotop W Polsce modliszka preferuje mocno nasłonecznione polany i brzegi borów sosnowych porośnięte wrzosowiskami lub murawami psammofilnymi. Rozmieszczenie geograficzne Modliszka zwyczajna jest szeroko rozpowszechnionym gatunkiem modliszki o niemal kosmopolitycznym rozmieszczeniu. Występuje na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy i Ameryki Południowej (choć jej obecność w Australii wymaga potwierdzenia), ale została również introdukowana do Ameryki Północnej i Kanady, gdzie jej obecność jest często notowana. W krainach palearktycznej i nearktycznej osiąga 50° szerokości geograficznej północnej i rozszerzył swoje rozmieszczenie na południe, docierając do Afryki Południowej i regionów indomalajskich. Rozmieszczenie w Polsce Do niedawna w Polsce występowała tylko w części południowej na ciepłych i suchych stanowiskach. Do końca XX w. była spotykana głównie w Kotlinie Sandomierskiej i w niektórych rejonach Podkarpacia. Na początku XXI w. pojawił się szereg nowych stanowisk modliszki, jednak większość z nich zlokalizowana była w niewielkich odległościach od dwóch głównych populacji. Po roku 2010 zaczęły pojawiać się jednak nowe stanowiska w dalej położonych regionach: w Małopolsce i Górach Świętokrzyskich, Górnym Śląsku (w tym na Śląsku Opolskim), a nawet na południowym Mazowszu. W wyjątkowo ciepłym roku 2015 modliszkę zaobserwowano na Podlasiu i Pojezierzu Mazurskim, a w 2016 r. w Kampinoskim Parku Narodowym. Obecnie owada tego można spotkać w całym kraju – zasięg wyraźnie przesunął się na północ, spotykana jest w okolicach Białegostoku, Suwałk, Ełku, Olsztyna, jak i na zachód od dotychczasowych stanowisk. Panuje powszechne przekonanie, że przesuwanie się zasięgu występowania modliszki ku północy związane jest z ocieplaniem się klimatu. W długie i ciepłe lata ma ona pod dostatkiem pokarmu, szczególnie owadów z rzędu prostoskrzydłych (koników polnych, pasikoników i innych szarańczowatych). Z kolei krótsze zimy z niewielką ilością umiarkowanie mroźnych dni powodują, że nie przemarzają kokony jajowe tego owada. Ochrona Owad znajduje się w Polskiej Czerwonej Księdze jako EN gatunek bardzo wysokiego ryzyka i jest objęty ścisłą ochroną gatunkową. Od 2016 roku jest także na Światowej Czerwonej Liście IUCN jako gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern). Do najpoważniejszych zagrożeń należy niszczenie siedlisk dogodnych dla tego gatunku, a więc siedlisk otwartych (polany) w obrębie kompleksów leśnych. Przypisy Modliszkowate Modliszki Europy Gatunki i podgatunki zwierząt nazwane w 1758 roku

225752

https://pl.wikipedia.org/wiki/Liderki%20rankingu%20WTA

Liderki rankingu WTA

Lista tenisistek, które od momentu wprowadzenia rankingu WTA (3 listopada 1975) osiągnęły w nim pierwsze miejsce. Liderki rankingu chronologicznie Stan na 30 października 2023. Liderki rankingu według liczby tygodni Stan na 30 października 2023. Liderki rankingu na koniec roku Liderki rankingu bez tytułu wielkoszlemowego Najmłodsze i najstarsze liderki rankingu Stan na 11.09.2023. Najmłodsze liderki rankingu WTA Najstarsze liderki rankingu WTA Najdłuższa przerwa w byciu liderką rankingu WTA Zobacz też Liderki rankingu tenisistek od 1883 roku Liderzy rankingu ATP Liderzy rankingu ATP deblistów Liderki rankingu WTA deblistek Wiceliderki rankingu WTA Wiceliderki rankingu WTA deblistek Liderki rankingu WTA singlistek i deblistek Przypisy Bibliografia WTA Tour Media Guide Linki zewnętrzne WTA Singles Rankings Tenis kobiet Listy sportowe Rankingi sportowe

55688

https://pl.wikipedia.org/wiki/Si%C5%82y%20Powietrzne

Siły Powietrzne

Siły Powietrzne (SP) – jeden z pięciu rodzajów Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, obok Wojsk Lądowych, Marynarki Wojennej, Wojsk Specjalnych i Wojsk Obrony Terytorialnej. Ich głównymi zadaniami są prowadzenie operacji mających na celu uzyskanie przewagi w powietrzu i wspieranie oddziałów innych rodzajów Sił Zbrojnych. Składają się z Wojsk Lotniczych, Wojsk Obrony Przeciwlotniczej i Wojsk Radiotechnicznych. Prekursorem Sił Powietrznych było lotnictwo Błękitnej Armii podczas I wojny światowej. Do 1 lipca 2004 roku Siły Powietrzne nosiły nazwę Wojska Lotnicze i Obrony Powietrznej (WLOP), które z kolei utworzono 1 lipca 1990 roku przez połączenie dwóch rodzajów sił zbrojnych: Wojsk Lotniczych i Wojsk Obrony Powietrznej Kraju. Historia Lotnictwo II Rzeczypospolitej 1918–1922 Historia Sił Powietrznych zaczyna się z końcem I wojny światowej. W 1918 roku funkcjonowało kilka polskich eskadr stworzonych w innych państwach. W Rosji istniała eskadra przy oddziałach generała Józefa Dowbor-Muśnickiego, rozformowana w maju 1918 roku. We Francji pięć eskadr lotniczych powstało przy armii generała Józefa Hallera. Znalazły się w Polsce wraz z wyposażeniem w 1919 roku. Siły Powietrzne zaczęto tworzyć w listopadzie 1918 roku. Początkowo opierały się na maszynach zdobycznych lub pozostawionych przez armie zaborców (niemiecką lub austriacką). Najwięcej sprzętu zdobyli powstańcy wielkopolscy w bitwie o Ławicę, rozegranej 6 stycznia 1919 roku, w której zdobyto kilkaset rozmontowanych i zakonserwowanych samolotów bojowych i balonów obserwacyjnych. Zdobyty sprzęt miał wartość 200 milionów marek niemieckich i stanowił największy łup wojenny w dziejach polskiego oręża. Na zdobytych samolotach LVG 9 stycznia 1919 roku poznańska eskadra zbombardowała 25-kilogramowymi bombami lotnisko we Frankfurcie nad Odrą, wykonując bombardowanie 6 samolotami, zrzucając łącznie 900 kg bomb. Na sprzęcie zdobytym na Ławicy walczono później o Lwów podczas walk polsko-ukraińskich oraz podczas wojny polsko-bolszewickiej 1919–1920. Od 1919 roku kupowano samoloty za granicą. W wyniku tego w 1920 roku Siły Powietrzne posiadały mieszankę samolotów brytyjskich, francuskich, niemieckich, austriackich i włoskich z okresu I wojny światowej. Głównie były to: myśliwce: Bristol F.2B Fighter, SPAD XIII, Fokker D.VII, Oeffag D.III, Ansaldo A.1 Balilla, SPAD VII, Albatros D.III, Sopwith Dolphin, Fokker E.V (D.VIII) bombowce i rozpoznawcze: Breguet 14, Ansaldo SVA-9, Salmson 2A2, Airco DH.9, Albatros C.X, Albatros C.XII, DFW C.V, LVG C.V i LVG C.VI. 1923–1932 W 1925 roku utworzono Oficerską Szkołę Lotnictwa w Grudziądzu, w 1927 przeniesioną do Dęblina. Po wojnie z ZSRS przestarzałe samoloty wycofywano, a ich miejsce zajęły nowe, zakupione głównie we Francji. W latach 1924–1926 podstawowym myśliwcem został SPAD 61C1 (280 sztuk), lekkimi bombowcami kolejno: Potez XV (245 sztuk), Breguet XIX (250 sztuk) i Potez XXV (316 szuk), który był produkowany w Polsce na licencji. Cięższe bombowce to Farman F-68BN4 Goliath, a później Fokker F.VIIB/3m, również produkowany w Polsce. Później, na licencji czeskiej, wyprodukowano 50 samolotów Avia BH-33 pod nazwą PWS-A. Lotnictwo morskie do połowy lat trzydziestych używało francuskich łodzi latających, głównie Schreck FBA-17H, LeO H.13, LeO H.135B3 i Latham 43. Od początku lat trzydziestych lotnictwo polskie zaczęto wyposażać w samoloty polskiej konstrukcji, produkowane w Polsce. Pierwszym myśliwcem polskiej konstrukcji był następca PWS-A, samolot PWS-10, którego 80 egzemplarzy używano od 1932 roku. 1933–1938 W 1933 roku do służby weszły myśliwce PZL P.7a, wyprodukowane w liczbie około 150 sztuk, a następnie około 50 egzemplarzy PZL P.11a. W latach 1935–1936 jednostki wyposażono w myśliwce PZL P.11c (około 150 sztuk). Niestety, nowoczesne w 1935 roku samoloty cztery lata później były już przestarzałe. Rozwinięcie tych konstrukcji w postaci PZL P.24 było kierowane wyłącznie na eksport. Jedynie PZL.23 Karaś (166 sztuk) i PZL.37 Łoś (36 sztuk) względnie odpowiadały standardom ówczesnej broni. Prototyp PZL.50 Jastrząb nie doczekał się produkcji seryjnej. Podobny los spotkał ciężkie myśliwce PZL.38 Wilk i PZL.48 Lampart. Do 1939 roku lotnictwo zorganizowane było w 6 pułków: 1 pułk lotniczy – Warszawa (1921–1939) 2 pułk lotniczy – Kraków (1921–1939) 3 pułk lotniczy – Poznań (1921–1939) 4 pułk lotniczy – Toruń (1924–1939) 5 pułk lotniczy – Lida (1928–1939) 6 pułk lotniczy – Skniłów (1925–1939) 1939 24 sierpnia 1939 roku pułki lotnicze zlikwidowano. Eskadry przydzielono do poszczególnych armii oraz brygad. Według danych z 1 września 1939 roku ogólna liczba samolotów wojskowych lotnictwa polskiego wynosiła 745, z czego w oddziałach bojowych 400 maszyn. Pozostałe 345 stanowiło sprzęt rezerwowy. Skład lotnictwa bojowego: brygada bombowa (PZL.37 Łoś) brygada pościgowa (PZL P.7 i PZL P.11) eskadry liniowe (rozpoznawczo-bombowe) (PZL.23 Karaś) Morski Dywizjon Lotniczy (Lublin R.XIII, RWD-14 Czapla) eskadry łącznikowe (Lublin R.XIII i RWD-8 towarzyszące poszczególnym armiom) Z wyjątkiem Łosi sprzęt ten ustępował pod każdym względem samolotom niemieckiej Luftwaffe, a eskadry łącznikowe były niemal bezbronne. Mimo prawie ośmiokrotnej przewagi liczebnej nieprzyjaciela, w walkach powietrznych poniósł on poważne straty. Już 1 września brygada pościgowa zestrzeliła w rejonie Warszawy 14 samolotów niemieckich, a nazajutrz piloci 142. eskadry (4. pułk lotniczy) w rejonie Chełmży – 7. Ogółem w okresie od 1 do 17 września polscy piloci zestrzelili na pewno 126 samolotów niemieckich, prawdopodobnie jeszcze 10 i uszkodzili 14. Ponadto polskie załogi bombowe zestrzeliły 11 maszyn, a artyleria przeciwlotnicza – kolejne kilkadziesiąt. Według archiwalnych źródeł niemieckich Luftwaffe straciła bezpowrotnie w kampanii polskiej około 247 samolotów, w tym 91 w wypadkach lotniczych, a niemal tyleż zostało uszkodzonych. Lotnictwo polskie straciło około 70% sprzętu i wielu lotników. 17 września do Rumunii przeleciały 43 samoloty P.7 i P.11 oraz część Łosi. Pomiędzy 17 a 20 września większość lotników polskich przekroczyła granicę rumuńską i węgierską. Plany na rozbudowę do roku 1942 Wobec pogarszającej się sytuacji politycznej przed wybuchem wojny, władze polskie postanowiły rozbudować lotnictwo i wprowadzić na wyposażenie nowe typy samolotów krajowej, jak i również zagranicznej produkcji. Na wiosnę 1940 roku przewidziany był stan sił powietrznych: Eskadry obserwacyjne (razem ok. 250 samolotów) 5 eskadr wyposażonych w samoloty RWD-14 Czapla 13 eskadr wyposażonych w samoloty LWS-3 Mewa Eskadry rozpoznawcze (razem ok. 290 samolotów) 10 eskadr wyposażonych w samoloty PZL.23 Karaś 4 eskadry wyposażone w samoloty PZL.46 Sum Eskadry myśliwskie i pościgowe (razem ok. 460 samolotów) 10 eskadr wyposażonych w samoloty PZL P.11c 6 eskadr wyposażonych w samoloty PZL. P11g Kobuz 2 eskadry wyposażone w samoloty PZL.50 Jastrząb 8 eskadr wyposażonych w samoloty Morane-Saulnier MS.406 (francuskie) 4 eskadry wyposażone w samoloty Hawker Hurricane Mk.I (brytyjskie) Eskadry bombowe (razem ok. 220 samolotów) 9 eskadr wyposażonych w samoloty PZL.37 Łoś 9 eskadr wyposażonych w samoloty Fairey Battle Mk.I (brytyjskie) Eskadry morskie (razem ok. 40 samolotów) 3 eskadry różnych typów (w tym 6 włoskich wodnosamolotów CANT Z-506) Razem więc: 30 eskadr pościgowo-myśliwskich, 18 eskadr bombowych, 14 eskadr liniowych/rozpoznawczych, 18 eskadr obserwacyjnych/towarzyszących, 3 eskadry morskie. Na rok 1942 zatem przewidziano poniższą organizację sił powietrznych (uchwaloną przez KSUS / Komitet do Spraw Uzbrojenia i Sprzętu): Lotnictwo Armijne 2 eskadry liniowe 2 eskadry myśliwskie 2 eskadry współpracy 1 pluton łącznikowy Lotnictwo Naczelnego Wodza (rezerwa współpracy) 4 eskadry liniowe 5 eskadr myśliwskich 8 eskadr towarzyszących mobilizowane plutony łącznikowe Lotnictwo Samodzielne Naczelnego Wodza 21 eskadr bombowych 10 eskadr pościgowych 14 eskadr liniowych 15 eskadr myśliwskich 18 eskadr towarzyszących Razem więc: 32 eskadry pościgowo-myśliwskie, 21 eskadr bombowych, 20 eskadr liniowych/rozpoznawczych, 28 eskadr obserwacyjnych/towarzyszących, 1 pluton łącznikowy. Polskie Siły Powietrzne na Zachodzie 1940 (Francja) Po upadku Polski zaczęto tworzyć nowe jednostki we Francji. Jedyną jednostką sformowaną przed atakiem Niemiec na Francję był dywizjon 1/145, wyposażony w myśliwce Caudron CR.714 (przerobione na wojskowe samoloty sportowe, była to jedyna jednostka używająca tych maszyn). Polskich pilotów przydzielano do dywizjonów francuskich i tak zwanych kluczy kominowych. Latali na wielu typach maszyn, jednak najwięcej z nich na myśliwcach Morane-Saulnier MS.406. 1940–1947 (Wielka Brytania) Lotnictwo ludowego Wojska Polskiego Początki lotnictwa ludowego Wojska Polskiego sięgają 7 lipca 1943 roku, kiedy to dowódca 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki pułkownik dyplomowany Zygmunt Berling wydał rozkaz dzienny nr 43 o sformowaniu między innymi 1 Samodzielnej myśliwskiej eskadry lotniczej. Na miejsce formowania wybrano lotnisko Grigoriewskoje położone w obwodzie riazańskim na terytorium ZSRR. 20 sierpnia 1943 roku eskadrę rozwinięto do rozmiarów pułku, któremu nadano nazwę: 1 pułk lotnictwa myśliwskiego „Warszawa”. 1 kwietnia 1944 roku przystąpiono do formowania 2 pułku nocnych bombowców „Kraków”. 31 października zorganizowano Dowództwo Lotnictwa Frontu Wojska Polskiego. Wymieniony organ dowodzenia, z gen. Fiodorem Połyninem na czele, powstał w wyniku przemianowania radzieckiego dowództwa 6 Armii Lotniczej. Po zakończeniu wojny (10 maja 1945 roku), polskie lotnictwo wojskowe przebazowano z terenu Niemiec do stałych miejsc postoju w kraju. Dysponowało wówczas następującymi jednostkami: 1 Mieszany Korpus Lotniczy (mp. Łowicz) 1 Dywizja Lotnictwa Bombowego 2 Dywizja Lotnictwa Szturmowego (mp. Łódź) 3 Dywizja Lotnictwa Myśliwskiego (mp. Kutno) 1 eskadra lotnictwa łącznikowego 4 Mieszana Dywizja Lotnicza (mp. Bydgoszcz) Jednostki samodzielne 12 pułk lotnictwa sanitarnego 13 pułk lotnictwa transportowego 14 Samodzielny pułk korekcji i zwiadu 15 Samodzielny pułk lotniczy 17 pułk lotnictwa łącznikowego 3 Samodzielna eskadra lotnictwa łącznikowego 4 Samodzielna eskadra lotnictwa łącznikowego 5 Samodzielna eskadra lotnictwa łącznikowego 6 Samodzielna eskadra lotnictwa łącznikowego 103 Samodzielna eskadra lotnictwa łącznikowego Pod koniec 1945 roku na stanie sił powietrznych znajdowały się 643 samoloty (152 Jak-9 wszystkich wersji, 177 Ił-2 wszystkich wersji, 121 Pe-2 wszystkich wersji, 36 UT-2, 138 Po-2, 11 C-47, 4 Li-2, 2 Szcze-2, 1 P-39, 1 Bf 108). Po wojnie nadal rozwijano polskie lotnictwo. Z ZSRR dostarczono bombowce Pe-2 i Tu-2 (w 1950 roku) oraz bombowce treningowe USB-1 i USB-2. W 1949 roku do służby wprowadzono przebudowane na bombowce treningowe samoloty transportowe Li-2sb. W 1950 roku przeszkolono pierwszych pilotów na samolotach odrzutowych (Jak-17); do uzbrojenia weszły transportowce Ił-12 oraz samoloty treningowe Jak-18 i treningowe bombowce UTB-2. W 1951 roku pojawiły się pierwsze odrzutowce – Jak-23 i MiG-15 (również w wersji dwumiejscowej UTIMiG-15), a w 1961 roku następca MiG-a-15 – MiG-17. Poza dostawami z ZSRR Polska podjęła również produkcję licencyjną: MiG-ów-15 (jako Lim-1, w 1952 roku) i MiG-ów-15bis (jako Lim-2, od 1957 roku). W 1955 roku rozpoczęto produkcję MiG-ów-17 (jako Lim-5). W 1964 roku powstało krajowe rozwinięcie tego samolotu – szturmowy Lim-6bis. Jedyny odrzutowy bombowiec, Ił-28, wszedł do służby w 1952 roku. Siedem lat później Polska otrzymała niewielką liczbę samolotów MiG-19, a w 1963 roku podstawowym samolotem myśliwskim stał się MiG-21. W 1979 roku do służby trafiła mała liczba samolotów MiG-23, a w roku 1989 – MiG-29. Od 1949 roku podstawowym samolotem szturmowym był Ił-10 (od 1951 roku również wersja treningowa UIł-10). Począwszy od roku 1965 lotnictwo szturmowe zaczęło używać odrzutowców, początkowo Su-7, następnie Su-20 (1974) i Su-22 (1984). Jedyny odrzutowy samolot szkolny, PZL TS-11 Iskra, zastąpił tłokowe Junak-2 (w służbie od 1952 roku), Junak-3 (1954) i TS-8 Bies (1958). Następca Iskry, PZL I-22 Iryda, przez pewien czas znajdował się w małej liczbie w wyposażeniu Wojsk Lotniczych, lecz ciągłe problemy sprawiły, że wszystkie Irydy wróciły do fabryki w celu dokonania modyfikacji i obecnie nie znajdują się w wyposażeniu wojska. Od 1951 roku funkcję samolotu wielozadaniowego spełniał Jak-12, w 1955 roku dołączył do niego An-2, a później również Wilga-35P. Samoloty transportowe i pasażerskie to kolejno: Ił-14 (od 1955 roku), Ił-18 (1961), An-12B (1966), An-26 (1972), Jak-40 (1973) i Tu-154. W okresie powojennym polskie lotnictwo zostało również wyposażone w śmigłowce: wielozadaniowy SM-1 (licencja Mi-1) od 1956 roku, wielozadaniowy Mi-4 od 1958 roku, wielozadaniowy SM-2 od 1960 roku, Mi-2 i Mi-8 (później również Mi-17) od 1968 roku, a także szturmowy Mi-24 od 1976 roku. W użyciu znalazły się również amfibijny Mi-14 i ciężki transportowy Mi-6. W 1954 Wojska Lotnicze połączono z Wojskami Obrony Powietrznej Kraju, tworząc Wojska Lotnicze i Obrony Przeciwlotniczej Obszaru Kraju. Nowa formacja skupiała zarówno jednostki lotnicze, jak i przeciwlotnicze. W 1962 rozdzielono je ponownie na Wojska Lotnicze i Wojska Obrony Powietrznej Kraju jako odrębne rodzaje sił zbrojnych. Ta struktura funkcjonowała nieprzerwanie przez 28 lat. 1990–2004 1 lipca 1990 roku ponownie połączono oba elementy, tworząc Wojska Lotnicze i Obrony Powietrznej. 2004–2010 W roku 2006 do uzbrojenia weszły dwa nowe typy maszyn: na początku roku lekki śmigłowiec PZL SW-4, 9 listopada zaś – pierwsze samoloty F-16C/D, które w przetargu na myśliwiec wielozadaniowy pokonały Gripena i Mirage’a 2000. 16 stycznia 2009 roku wycofano ze służby ostatni z 12 samolotów transportowych An-26. 24 marca przekazano pierwszy z pięciu samolotów transportowych C-130 Hercules. Po 10 kwietnia 2010 roku Ministerstwo Obrony Narodowej wyczarterowało na cztery lata dwa samoloty Embraer 175 od PLL LOT do przewozu najważniejszych osób w państwie; samoloty te są cywilne, obsługują je cywile i nie są oznaczone szachownicą lotniczą. Po 2011 W 2011 r. wykonano prace, których celami były poprawienie bezpieczeństwa wykonywania zadań lotniczych oraz optymalizacja szkolenia. Wdrożone zostały działania naprawcze i profilaktyczne, którymi objęte zostały wszystkie jednostki organizacyjne lotnictwa Sił Powietrznych oraz pozostałych Rodzajów Sił Zbrojnych. Przeprowadzono gruntowną analizę wszystkich dokumentów normujących szkolenie lotnicze, opracowano nowe dokumenty oraz wprowadzono szereg poprawek i uzupełnień do programów i instrukcji. Zmieniono także organizację bezpieczeństwa i ubezpieczenia lotów podnosząc standard funkcjonowania lotnisk. Pracę nad systemem problematyki bezpieczeństwa zostały zwieńczone opracowaniem czterech dokumentów: „Regulaminu Lotów RL 2010”, „Instrukcji Organizacji Lotów 2010”, „Instrukcji Ruchu Lotniczego Sił Zbrojnych RP” oraz „Instrukcji organizacji lotniczej łączności radiowej Sił Zbrojnych RP – wydanie II”. Dokonano zmian zapisów w instrukcjach użytkowania statków powietrznych, dotyczących ich doposażenia w nowe urządzenia i agregaty. Wprowadzono codzienny nadzór nad pracą służb Hydrometeorologicznej Sił Zbrojnych RP. Zakończono rozbudowę sieci WAN Meteo – RL. Przeprowadzono ćwiczenia Sił Powietrznych pod kryptonimem „Orzeł-11”, które odbyły się we wrześniu 2011 r. Zasadniczym celem ćwiczeń było przygotowanie dowództw oraz jednostek Sił Powietrznych do realizacji działań bojowych w ramach wydzielonego Komponentu Powietrznego, a także jego zabezpieczenia i wsparcia podczas prowadzenia połączonej operacji obronnej kraju. Ćwiczenie odbyło się przy współdziałaniu z Komponentem Lądowym i Morskim, Inspektoratem Wsparcia Sił Zbrojnych, Żandarmerią Wojskową oraz Polską Agencją Żeglugi Powietrznej. Przeprowadzono je na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej z wykorzystaniem ośrodków poligonowych w Ustce, Nadarzycach, Drawsku Pomorskim, na poligonach morskich znajdujących się w strefie obrony Marynarki Wojennej oraz w jednostkach uczestniczących. Siły Powietrzne współorganizowały największe w Polsce pokazy lotnicze Radom Air Show 2011, z udziałem samolotów wojskowych i cywilnych z całego świata. W pokazach wzięło udział 160 statków powietrznych, w tym 116 w pokazie dynamicznym, a 44 w statycznym. Łącznie zaprezentowano 261 lotników i 57 statków powietrznych. Nastąpiła certyfikacja Komponentu Lotniczego „Jastrząb” składającego się z czterech samolotów F-16 Jastrząb, personelu obsługi oraz ochrony wojsk, jako Sił Zdolnych do Przerzutu w ramach operacji NATO. Komponent lotniczy musiał przejść certyfikację według programu TACEVAL. Program ten ma za zadanie zweryfikowanie zdolności do podjęcia działań bojowych przez okres wyznaczony przez dowództwo NATO, w warunkach ograniczonej pomocy ze strony państwa-gospodarza. W październiku 2011 r. odbył się kurs szkoleniowo-metodyczny kierowniczej kadry lotnictwa Sił Zbrojnych RP „Zlot 2011”. Celem było kreślenie roli dowódców poszczególnych szczebli dowodzenia podczas realizacji zadań, ocena poziomu umiejętności pilotażowych i bojowych kierowniczej kadry lotnictwa Sił Zbrojnych RP. 2 września 2016 roku ogłoszone zostały dwie niezależne procedury przetargowe przez Inspektorat Uzbrojenia MON celem pozyskania samolotów do przewozu VIP-ów. Celem zakupu są trzy średnie maszyny, w tym jedna używana i dwie nowe. Wymagana liczba miejsc wynosi nie mniej niż 65 foteli, zasięg minimalny 5500 kilometrów, loty transatlantyckie bez międzylądowania z minimum 30 pasażerami, w konfiguracji do przewozu VIP-ów, posiadanie systemów łączności niejawnej, obrony i ochrony. Samoloty używane mają mieć silniki nie starsze niż 5 lat, a liczbę miejsc w średnich maszynach nie mniejszą niż 132. Zasięg samolotów przy pełnym obciążeniu ma pozwolić na przelot nad Atlantykiem z międzylądowaniem. W październiku 2016 roku zdecydowano, że przetarg na dwa małe samoloty dla VIP-ów wygrywa Gulfstream G550, gdyż druga oferta nie spełnia wymogów. W dniu 15 listopada 2016 roku Szef IU MON gen. bryg. Adam Duda i Jeffrey Crosby, reprezentujący przedsiębiorstwo Gulfstream Aerospace, podpisali umowę na dostawę maszyn. 21 czerwca 2017 roku pierwsza maszyna Gulfstream G550 wylądowała na Lotnisku Chopina w Warszawie i została przekazana 1. Bazie Lotnictwa Transportowego. Samolot otrzymał imię „Książę Józef Poniatowski”. Następny samolot, o imieniu „Generał Kazimierz Pułaski”, został odebrany 29 lipca 2017 roku na lotnisku w Bydgoszczy. 31 stycznia 2020 roku w Dęblinie, szef MON podpisał umowę na zakup 32 wielozadaniowych samolotów piątej generacji F-35 dla Sił Powietrznych. Wartość umowy wynosi 4,6 mld USD. Jej przedmiotem jest dostawa 32 samolotów F-35A wraz z pakietem szkoleniowym i logistycznym. 14 kwietnia 2021 Ministerstwo Obrony Narodowej poinformowało o podpisaniu umowy z rządem USA, dotyczącej zakupu 5 używanych samolotów transportowych C-130H Hercules, które uzupełnić mają dotychczas eksploatowane samoloty C-130E. Maszyny zakupiono poprzez procedurę EDA. Samoloty trafią do 33. Bazy Lotnictwa Transportowego. 27 lipca 2022 roku samolot szkolny TS-11 Iskra został oficjalnie wycofany ze służby w Siłach Powietrznych. Dowódcy polskich sił powietrznych Szef Sekcji Żeglugi Napowietrznej 1918 – ppłk pil. Hipolit Łossowski Dowódca Wojsk Lotniczych 1918–1919 – ppłk pil. Hipolit Łossowski Inspektorzy Wojsk Lotniczych 1919 – ppłk pil. Hipolit Łossowski 1919–1920 – gen. bryg. pil. Gustaw Macewicz Szefowie Departamentu Żeglugi Powietrznej 1920–1923 – gen. bryg. pil. Gustaw Macewicz 1923–1924 – gen. bryg. pil. François-Lèon Leveque 1924–1926 – gen. bryg. pil. Włodzimierz Zagórski 1926–1936 – gen. bryg. pil. Ludomił Rayski Dowódcy Lotnictwa w Ministerstwie Spraw Wojskowych 1936–1939 – gen. bryg. pil. Ludomił Rayski 1939 – gen. bryg. pil. Władysław Kalkus Inspektorzy Obrony Powietrznej Państwa 1936 – gen. dyw. Gustaw Orlicz-Dreszer 1936–1939 – gen. bryg. pil. Józef Zając Naczelny Dowódca Lotnictwa i OPL, Dowódca Lotnictwa i OPL 1939–1940 – gen. bryg. pil. Józef Zając Dowódca Polskich Sił Powietrznych 1940 – gen. bryg. pil. Józef Zając Inspektorzy Polskich Sił Powietrznych 1940–1943 – gen. bryg. pil. Stanisław Ujejski 1943 – płk pil. Stanisław Karpiński 1943–1944 – gen. bryg. pil. Mateusz Iżycki Dowódca Polskich Sił Powietrznych 1944–1947 – gen. bryg. pil. Mateusz Iżycki Dowódca Lotnictwa Frontu Polskiego (na Wschodzie) 1944–1945 – gen. dyw. pil. Fiodor Pietrowicz Połynin Dowódca Lotnictwa WP 1945–1947 – gen. broni pil. Fiodor Pietrowicz Połynin Dowódcy Wojsk Lotniczych 1947–1950 – gen. bryg. Aleksander Romeyko 1950–1954 – gen. broni pil. Iwan Turkiel Dowódcy Wojsk Obrony Przeciwlotniczej Obszaru Kraju (samodzielny organ dowodzenia w latach 1951–1954) 1951–1952 – gen. bryg. Nikołaj Trawin 1952–1954 – gen. bryg. Siergiej Sazonow Dowódcy Wojsk Lotniczych i Obrony Przeciwlotniczej Obszaru Kraju 1954–1956 – gen. broni pil. Iwan Turkiel 1956–1962 – gen. dyw. pil. Jan Frey-Bielecki Dowódca Wojsk Obrony Przeciwlotniczej Obszaru Kraju (w ramach Dowództwa Wojsk Lotniczych i OPL OK) 1959–1962 – gen. bryg. pil. Czesław Mankiewicz Główni Inspektorzy Lotnictwa 1962–1963 – gen. dyw. pil. Jan Frey-Bielecki 1963–1967 – gen. dyw. pil. Jan Raczkowski Dowódcy Wojsk Lotniczych 1967–1972 – gen. dyw. pil. Jan Raczkowski 1972–1976 – gen. dyw. pil. Henryk Michałowski 1976–1983 – gen. dyw. pil. Tadeusz Krepski 1983–1989 – gen. dyw. pil. Tytus Krawczyc 1989–1990 – gen. dyw. pil. Jerzy Gotowała Dowódcy Wojsk Obrony Powietrznej Kraju 1962–1967 – gen. dyw. pil. Czesław Mankiewicz 1967–1976 – gen. dyw. pil. Roman Paszkowski 1976–1990 – gen. broni Longin Łozowicki Dowódcy Wojsk Lotniczych i Obrony Powietrznej (po scaleniu WOPK i Wojsk Lotniczych w 1990 roku) 1990–1995 – gen. broni pil. Jerzy Gotowała 1995–1999 – gen. dyw. Kazimierz Dziok 1999–2002 – gen. broni pil. Andrzej Dulęba 2002–2004 – gen. broni pil. Ryszard Olszewski Dowódcy Sił Powietrznych (zmiana nazwy z WLOP na Siły Powietrzne 1 lipca 2004 r.) 2004–2005 – gen. broni pil. Ryszard Olszewski 2005–2007 – gen. broni pil. Stanisław Targosz 2007–2010 – gen. broni pil. Andrzej Błasik 2010–2013 – gen. broni pil. Lech Majewski Inspektorzy Sił Powietrznych gen. dyw. pil. Jan Śliwka (1 stycznia 2014 – 28 stycznia 2016) gen. bryg. pil. Tomasz Drewniak (28 stycznia 2016 – 17 listopada 2016) płk/gen. bryg. pil. Cezary Wiśniewski (18 listopada 2016 – 17 kwietnia 2017) cz.p.o. gen. bryg. pil. Mirosław Jemielniak (10 kwietnia 2017 – 31 maja 2018) gen. bryg. pil. Mirosław Jemielniak (1 czerwca 2018 – 30 sierpnia 2018) cz.p.o. gen. bryg. pil. Jacek Pszczoła (31 sierpnia 2018 – 19 października 2018) gen. bryg./gen. dyw. pil. Jacek Pszczoła (19 października 2018 – 31 stycznia 2023) gen. bryg./gen. dyw. pil. Ireneusz Nowak (1 marca 2023 – nadal) Podstawy prawne Podstawami prawnymi utworzenia powietrznego segmentu polskich Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej są Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej oraz akty prawne niższego rzędu, w tym przede wszystkim ustawa o obronie Ojczyzny z dnia 11 marca 2022 r. (). Zgodnie z art. 15 ust. 1 pkt 1 ustawy o obronie Ojczyzny, w skład Sił Zbrojnych wchodzą jako ich rodzaje: Wojska Lądowe, Siły Powietrzne, Marynarka Wojenna i Wojska Specjalne, zaś na podstawie art. 15 ust. 3 tej samej ustawy, Siłami Powietrznymi dowodzi Dowódca Sił Powietrznych. Przepis ten nie narusza jednak postanowień prawa w zakresie cywilnego zwierzchnictwa nad Siłami Zbrojnymi przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, sprawowanego za pośrednictwem Ministra Obrony. Ustawa z 21 czerwca 2013 r. o zmianie ustawy o urzędzie Ministra Obrony Narodowej oraz niektórych innych ustaw zlikwidowała stanowisko Dowódcy Sił Powietrznych. Od 1 stycznia 2014 r. dowódcami rodzajów Sił Zbrojnych są Dowódca Generalny Rodzajów Sił Zbrojnych i Dowódca Operacyjny Rodzajów Sił Zbrojnych, którym podlegają poszczególne jednostki wojskowe SP. Flagi lotnictwa wojskowego Współczesne (od 1993 r.) Historyczne Organizacja Dowództwo Operacyjne Rodzajów Sił Zbrojnych w Warszawie Centrum Operacji Powietrznych w Warszawie-Pyrach Dowództwo Generalne Rodzajów Sił Zbrojnych w Warszawie Szefostwo Służby Ruchu Lotniczego Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w Warszawie 1 Skrzydło Lotnictwa Taktycznego 2 Skrzydło Lotnictwa Taktycznego 3 Skrzydło Lotnictwa Transportowego 4 Skrzydło Lotnictwa Szkolnego 3 Brygada Radiotechniczna 3 Brygada Rakietowa Obrony Powietrznej Centrum Rozpoznania i Wsparcia Walki Radioelektronicznej Szefostwo Służby Hydrometeorologicznej Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w Warszawie-Pyracho Centrum Szkolenia Sił Powietrznych w Koszalinie 6 Batalion Chemiczny (poprzez 4 Pułk Chemiczny) Centrum Szkolenia Inżynieryjno-Lotniczego Szefostwo Służby Ruchu Lotniczego Sił Zbrojnych RP 21 Centralny Poligon Lotniczy w Nadarzycach Centralny Poligon Sił Powietrznych w Ustce Dowództwo Z dniem 1 stycznia 2014 na podstawie ustawy o zmianie ustawy o urzędzie Ministra Obrony Narodowej oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2013 r. poz. 852) dowództwo Sił Powietrznych uległo likwidacji, a jego zadania przejęło Dowództwo Generalne Rodzajów Sił Zbrojnych. Uzbrojenie i wyposażenie Wojska Lotnicze Amunicja Podstawowymi rodzajami uzbrojenia Sił Powietrznych są amunicja służąca do zwalczania z powietrza celów powietrznych oraz do zwalczania celów lądowych. Cele powietrzne Cele lądowe Zasobniki Wojska Obrony Przeciwlotniczej Wojska Radiotechniczne i Radioelektroniczne Bazy lotnicze Zespoły akrobacji lotniczej Zespół akrobacyjny Orlik Zespół pokazowy Skorpion Zespół pokazowy F-16 Tiger Demo Team Zespół pokazowy Fulcrum Drivers Demo Team Zespół pokazowy M-346 Demo Team Zobacz też Polskie Siły Powietrzne na obczyźnie F-16 w Polskich Siłach Powietrznych Przypisy Bibliografia Jan Liwiński, Jak to drzewiej bywało, „Skrzydlata Polska”, nr 11 (1996), s. 32–34, . Linki zewnętrzne Grupa Historyczna Lotnictwa Polskiego Personel Polskich Sił Powietrznych w Wielkiej Brytanii 1940 Hasła kanonu polskiej Wikipedii

15933

https://pl.wikipedia.org/wiki/Faszyzm

Faszyzm

Faszyzm (, od „wiązki, rózgi liktorskie” i wł. „wiązka, związek”) – skrajnie prawicowa doktryna polityczna powstała w okresie międzywojennym w Królestwie Włoch, sprzeciwiająca się demokracji parlamentarnej, głosząca kult państwa (statolatrię, totalitarne silne przywództwo, terror państwowy i solidaryzm społeczny). Faszyzm podkreślał wrogość wobec zarówno liberalizmu, jak i komunizmu. Początkowo nazwa odnosiła się tylko do włoskiego pierwowzoru, później była stosowana wobec pokrewnych ruchów w latach 20. i 30. XX wieku, zwłaszcza narodowego socjalizmu w Niemczech, oraz współczesnych ruchów wywodzących się z partii faszystowskich (neofaszyzm i postfaszyzm). Faszyzm w głównym nurcie nauki jest uznawany za doktrynę skrajnie prawicową. Określa się go też jako po prostu ideologię prawicową lub (przez takich politologów jak Zeev Sternhell, Hugh Seton-Watson, Eugen Weber) hybrydową, tzn. łączącą elementy lewicowe i prawicowe. Sami faszyści włoscy uważali tradycyjny podział za przestarzały; twierdzili, że nie są „ani prawicą, ani lewicą”. Następujące elementy są najczęściej wymieniane jako integralne części faszyzmu: nacjonalizm, etatyzm, militaryzm, imperializm, totalitaryzm, antykapitalizm, antykomunizm, korporacjonizm, populizm, kolektywizm oraz opozycja do politycznego i ekonomicznego liberalizmu. Historyk Roger Eatwell wymienia cztery aspekty istotne w ideologii faszyzmu: Plan zmiany natury ludzkiej i stworzenia lepszego społeczeństwa. Naród lub rasa jako siły organizujące ewolucję i postęp. Krytyka kapitalizmu, liberalizmu i socjalizmu jako systemów rozbijających lub osłabiających wspólnotę. Wpajanie ludzkim umysłom faszystowskich wartości poprzez media i propagandę. Wciąż dyskusyjna jest kwestia pokrewieństwa pomiędzy faszyzmem włoskim, a reżimami autorytarnymi zainspirowanymi włoskim przykładem. Charakterystyka Podstawowe cechy i założenia Autokratyzm w stylu wodzowskim. Militaryzm. Walka z odmiennymi ideologiami (np. demokracja, komunizm). Pełna kontrola partii rządzącej nad dużą częścią aspektów życia społecznego i gospodarczego. Gospodarczy etatyzm oraz korporacjonizm. Nacjonalizm, w skrajnych przypadkach szowinizm bądź rasizm. Celem politycznym faszyzmu jest ustanowienie państwa totalitarnego, pod względem gospodarczym opartego na korporacjonizmie. Intelektualną podstawą ideologii jest nacjonalizm. Przedstawiany jest jako „trzecia droga” lub „trzecia pozycja”, radykalne przeciwieństwo liberalnej demokracji, faszyści uznawali formy rządów państw takich jak Wielka Brytania, Francja czy Stany Zjednoczone za „dekadenckie”. Faszyzm pozostawał w silnej opozycji do ruchu robotniczego, anarchizmu i marksizmu (z czego druga z ideologii w 1917 roku uległa rozłamowi na socjalistów i komunistów). Faszyzm swoich przeciwników ma pogrupowanych w trzech obszarach „społeczno-komunistycznych”, „demoliberalno-masońskich” i „populistyczno-katolickich”. Pojęcie „reżim faszystowski” może mieć zastosowanie do niektórych totalitarnych lub autorytarnych reżimów politycznych Europy i praktycznie wszystkich państw uczestniczących w czasie II wojny światowej w układzie Osi. Z poszukiwaniem przez faszystów licznych wrogów związane było upokorzenie wielu państw w I wojnie światowej. Skłoniło to część faszystów do szukania kozłów ofiarnych (Niemcy) czy obiektów frustracji wynikającej z niespełnionych oczekiwań (Włochy). Faszyści często odnosili się niechętnie do zwycięzców wojny takich jak Francja, USA czy Wielka Brytania, ruchu robotniczego (anarchistów, komunistów, socjalistów), związkowców czy też przedstawiali wyimaginowane zagrożenie rewolucji komunistycznej, komunistycznego spisku żydowsko-masońskiego lub innych domniemanych zagrożeń ze strony m.in. ponadnarodowych organizacji mających działać w przeciwieństwie do interesów państwa. Faszyści zaliczali do nich m.in. Ligę Narodów, pacyfizm czy prasę. Szczególnie w Niemczech silną rolę miało przekonanie o wyższości własnej rasy nad pozostałymi co miało legitymizować ekspansję na inne państwa. Historycznie większość faszystów promowała imperializm, jednak było kilka ruchów faszystowskich, które nie były zainteresowane imperialistycznymi ambicjami. Pierwszym z państw faszystowskich były Włochy Mussoliniego (1922), gdzie ukuto termin faszyzmu, kolejnym z najważniejszych państw, w którym przyjęto model była Trzecia Rzesza (1933), która znacznie zradykalizowała ideologię, ostatnim z państw była Hiszpania generała Franco, która istniała najdłużej, aż do 1975 roku. Różnice ideologiczne i historyczne każdego z trzech systemów są inne. Faszyzm w nazistowskich Niemczech przybrał charakter rasistowski, rasizm w faszyzmie włoskim i innych ruchach faszystowskich miał mniejsze znaczenie. W części odmian ideologii istotną rolę miały hasła związane z religią (katolicką lub prawosławną), szczególnie związany z religią był hiszpański nacionalcatolicismo. Faszyzm podkreślał rolę akcji bezpośredniej, legitymizacji przemocy politycznej. Faszyzm z konieczności ciągłej przemocy politycznej identyfikuje się jako „nieskończona walka”. Podstawą teorii dotyczących przemocy było przywiązanie do darwinizmu społecznego, ruchy faszystowskie dzieliły według darwinizmu społecznego narody, rasy i społeczeństwa. Zgodnie z ideologią faszyzmu, narody i rasy muszą oczyścić się z biologicznie słabych lub zdegenerowanych ludzi, a jednocześnie promować tworzenie silnych ludzi, zdolnych do przetrwania w świecie ciągłych konfliktów narodowych i rasowych. Faszyzm podkreślał, że młodzież zarówno w sensie fizycznym, jak i duchowym jest związana z męskością i zobowiązana do działania. Hymnem faszystów włoskich stała się pieśń Giovinezza (młodość). Faszyzm utożsamiał fizyczny okres młodzieńczy jako czas rozwoju moralnego. Włoski faszyzm realizował politykę nazwaną „higieną moralną” w zakresie seksualności. Państwo włoskie promowało wśród młodzieży zachowania seksualne, które uważało za normalne i potępiało te, które uznało za dewiacje. Faszystowskie Włochy uważały, że promocja wśród mężczyzn seksualnych zachowań przed okresem dojrzewania jest przyczyną przestępczości wśród męskiej części młodzieży. Zgodnie z wykładnią włoskich faszystów, homoseksualizm uznany został za chorobę społeczną. Włochy prowadziły agresywną kampanię mającą zmniejszyć prostytucję. Potępiano pornografię, większość form kontroli urodzeń i antykoncepcji (z wyjątkiem prezerwatyw), homoseksualizm i prostytucję uznano za dewiację, choć ze względu na trudne do egzekwowania, błędne prawo, władze często przymykały na to oko. Mussolini postrzegał kobiety jako rodzicielki, mężczyźni natomiast mieli być wojownikami, jak sam twierdził: „wojna jest dla mężczyzny, a macierzyństwo dla kobiety”. W celu zwiększenia liczby urodzeń faszystowski rząd wprowadził przywileje finansowe dla rodzin wielodzietnych i zainicjował działania mające zmniejszyć liczbę zatrudnionych kobiet. Włoski faszyzm uznawał kobiety za „reproduktorów narodu”. Rząd hitlerowski zachęcał kobiety do pozostania w domu, rodzenia dzieci i dbania o dom. Hitlerowcy podobnie, jak włoscy faszyści, byli wrodzy homoseksualizmowi, który uważali za zniewieściały, zdemoralizowany i podważający męskość. Homoseksualistów w III Rzeszy chciano „leczyć”, trafiali oni do obozów koncentracyjnych, gdzie byli systematycznie mordowani. Wzór modelu państwowego Państwo faszystowskie charakteryzuje się dyktatorskim sprawowaniem władzy, którego podporą jest monopartyjny system parlamentarny. Funkcje ustawodawcze i wykonawcze przejmował wódz: we Włoszech Duce – Mussolini, który łączył różnorakie stanowiska znane z państw demokratycznych: prezydenta, premiera, zwierzchnika sił zbrojnych oraz głównodowodzącego. Bezpośrednio jemu podlegał szeroki aparat policyjno-kontrolny, który miał cały szereg zadań z dziedziny kontrwywiadowczo-inwigilacyjnych. Dodatkowo eliminował faktycznych opozycyjnych, jak i domniemanych przeciwników politycznych. Mussolini dysponował potężnym urzędem OVRA, który łączył zadania policyjne, kontrwywiadowcze i ogólnonarodową walkę propagandową. W państwie wszystkie stanowiska, zarówno te najniższego, jak i najwyższego szczebla, obsadzane były członkami zaplecza politycznego wodza, czyli jedynej partii sprawującej władzę – Narodowej Partii Faszystowskiej. Jeszcze przed przejęciem władzy w skład elektoratu tych ugrupowań wchodziły w zasadzie wszystkie warstwy społeczne, choć uogólniając można przyjąć, iż wywodziły się one przede wszystkim z tzw. klasy średniej (miejskiej i wiejskiej, po drobnomieszczaństwo i małych oraz średnich przedsiębiorców), ale również z niższych klas społecznych, takich jak np. robotnicy. Zachowywano jednak pewne pozory parlamentaryzmu. Posłów obywatele wybierali z jednej listy wyborczej. Jednakże o wszystkim decydował w praktyce dyktator. Parlament odgrywał rolę propagandowo-edukacyjną dla społeczeństwa. To w nim członkowie partii wyrażali postanowienia wodza, cele polityczne i metody ich uzyskiwania. Sądownictwo stanowiło niezależną władzę, jednakże tworzono specjalne sądy partyjne i obyczajowe, oraz dążono do obsadzania stanowisk sędziów oraz prokuratorów przez ludzi związanych ze sprawującą opcją polityczną. Docelowo program państwa faszystowskiego zakładał całkowite przejęcie sądownictwa przez odpowiednie organy partii. Wzór modelu gospodarczego Gospodarka państwa faszystowskiego była przykładem silnego modelu etatystycznej gospodarki rynkowej, tzn. że państwo respektowało istnienie własności prywatnej i nie zakazywało funkcjonowania prywatnej przedsiębiorczości, ale prowadziło bardzo silny interwencjonizm gospodarczy, a powiązania z wielkimi przedsiębiorstwami nie odbywały się na zasadzie procentowego udziału państwa w danej spółce, lecz zwyczajnych zleceń-kontraktów desygnowanych przez państwo do poszczególnych przedsiębiorstw (nawet prywatnych). Podsumowując, w państwie faszystowskim własność była dwojakiego rodzaju; albo całkowicie państwowa albo całkowicie prywatna, wszystko jedno czy na zasadzie konsorcjum czy pojedynczego właściciela. Majątki „wrogów narodu”, działaczy opozycyjnych, były jednak przejmowane przez państwo. Zarazem polityka gospodarcza ukierunkowana głównie na duże zakłady produkcyjne skutkowała zupełnym upadkiem małej i średniej przedsiębiorczości – głównej siły napędowej gospodarki rynkowej. W czasie rządów faszystów we Włoszech upadł szereg średnich prywatnych przedsiębiorstw o charakterze wytwórczym (zwykle przedsiębiorstwa rodzinne). Ogólnie cały sektor średniej gospodarki przeżywał trudności związane z brakiem środków kredytowych. Wspieranie przez państwo przemysłu ciężkiego i militaryzacja gospodarki pochłaniały większą część finansów do sektorów: a) budżetowego (wysokie podatki, pozwalające sfinansować szereg państwowych inwestycji, b) przemysłu ciężkiego powiązanego z państwem. Wielu faszystów powoływało się na gospodarkę rynkową. Sam Benito Mussolini odwoływał się wielokrotnie do kapitalizmu i leseferyzmu. We Włoszech na podstawie dekretu z dnia 3 grudnia 1922 roku rząd otrzymał pełnomocnictwo, na mocy którego zreorganizował administrację publiczną, ograniczył funkcję państwa i wydatki. Na skutek dekretu faszyści przeprowadzili szereg prywatyzacji i w 1923 zlikwidowali monopol państwa na ubezpieczenia czy niektóre sektory produkcji. W 1924 sprywatyzowano większość linii telefonicznych, choć przedstawiciele prywatnych firm z tej branży proponowali tworzenie spółek mieszanych, Mussolini narzucił im całkowitą prywatyzację, w efekcie czego zysk państwa z telekomunikacji spadł z 87,4% do 31,1%. Rok później sprywatyzowano największe włoskie przedsiębiorstwo przemysłu maszynowego Ansaldo. Kampania ta była jedną z pierwszych kampanii prywatyzacyjnych na całym świecie. Podobne działania stosowali też naziści, którzy czerpali z włoskich wzorów, w okresie 1934-37 przeprowadzili oni szereg prywatyzacji, sprywatyzowali m.in. przedsiębiorstwa kolejowe, stoczniowe, hutnicze, górnicze, banki czy municypalne zakłady użyteczności publicznej. Model gospodarki państwa faszystowskiego zakładał przede wszystkim gospodarowanie na rynku wewnętrznym. Totalitaryzm odrzuca gospodarcze współdziałanie z innymi, a więc wspomożenie własnego przemysłu poprzez nałożenie wysokich ceł na towary importowane wiązało się z identyczną polityką innych państw, które uczestniczyły w wymianie handlowej z państwem faszystowskim, a w konsekwencji oznaczało to swoistą alienację gospodarczą państwa totalitarnego. W kwestii walki z bezrobociem faszyści wybierali wybitnie etatystyczną metodę walki z nim – szeroko zakrojone działania państwa finansowane z budżetu. Organizowano roboty publiczne (budowa autostrad, portów, lotnisk, ogólnie rzecz biorąc budowa i modernizacja infrastruktury), ponadto stosowano masowe zatrudnianie w przemyśle ciężkim, zarówno państwowym, jak i prywatnym. Zwiększano liczebność armii oraz powoływano masę organizacji paramilitarnych, skupiających młodzież szkolną, jak i tę tuż po ukończeniu nauki. Należy przy tym pamiętać, iż walka z bezrobociem poprzez model interwencyjny wiązała się z bardzo niskimi wynagrodzeniami dla pracowników (niejednokrotnie otrzymywali oni wypłatę w postaci dóbr, jak np. żywności), z drugiej jednak strony bezrobocie przestało być problemem palącym, a ludzie nie przymierali głodem. W połączeniu z państwową, darmową służbą zdrowia, oświatą i sprawnym aparatem policyjno-sądowym (nadzwyczaj sprawnym) dawało to poczucie względnej stabilizacji szerokim masom obywateli. Od obywateli wymaga się bezwzględnego posłuszeństwa w dążeniu do wytyczonych przez państwo celów. Całe życie staje się podporządkowane idei totalitarnej. W mniemaniu faszystów koniec ich epoki powinien równać się końcowi całego narodu. Pozycja na scenie politycznej Faszyzm jako doktryna powstał w czasie I wojny światowej; stworzyli go włoscy narodowi syndykaliści, którzy łączyli prawicowe i lewicowe poglądy polityczne. Mussolini w 1919 roku opisał faszyzm jako ruch, który jest protestem „przeciwko zacofaniu prawicy i niszczycielstwu lewicy”. Włoski faszyzm skręcił w prawo na początku 1920 roku. W Doktrynie faszyzmu (1932), przypisywanej Benito Mussoliniemu, znalazły się słowa określające XX wiek i faszyzm w sposób następujący: „można sądzić, że jest to wiek autorytetu, wiek „prawicy”, wiek faszystowski”. Większość badaczy głównego nurtu definiuje faszyzm jako ideologię sytuującą się na skrajnej prawicy. Różne odmiany faszyzmu charakteryzuje się jako skrajnie prawicowe ze względu na przekonanie ich zwolenników i ideologów jakoby to określona grupa ludzi była lepsza od innej i miała prawo dominować nad innymi grupami, które są, jej zdaniem, gorsze. Za prawicowy uważany jest też ze względu na społeczny konserwatyzm i autorytarne przeciwstawienie się egalitaryzmowi. Główny nurt nauki za prawicowy uważa również współczesny neonazizm i neofaszyzm. Niektórzy autorzy uważają, że faszyzmu nie da się umieścić w konwencjonalnym podziale lewica-prawica lub uznają go za ideologię eklektyczną. Jeszcze inni historycy uważają faszyzm za rewolucyjną doktrynę centrową, mieszającą filozofię lewicy i prawicy. Na faszyzm wpłynęły zarówno poglądy prawicowe i lewicowe, konserwatywne i antykonserwatywne, racjonalne i antyracjonalne oraz narodowe i ponadnarodowe. Według Zeeva Sternhella faszyzm włoski powstał w wyniku fuzji ruchów nacjonalistycznych, w szczególności francuskiego (Akcja Francuska, Maurice Barrès, Édouard Drumont, Charles Maurras) i włoskiego (Enrico Corradini) oraz syndykalizmu rewolucyjnego (Georges Sorel). Z obu nurtów faszyzm przejął silny charakter kolektywistyczny i przekonanie o konieczności walki z burżuazją, choć nieco inaczej rozumianą przez każdy z nich. Na formowanie faszyzmu wpływ miał kult przemocy jako narzędzia rewolucji, inspirowany głównie pracami Georges’a Sorela. Pod koniec XIX liczne kręgi socjalistów zachodnioeuropejskich (w tym Benito Mussolini, wówczas redaktor naczelny socjalistycznej gazety Avanti) były rozczarowane brakiem przepowiedzianej przez Marksa rewolucji i samoistnego upadku kapitalizmu. Według Barresa ani marksizm ani liberalizm nie mogły stać się inicjatorem przemiany społecznej, gdyż były według niego ideologiami ciągłej walki wewnętrznej (np. walka klas). Inicjatorem tym miał się za to stać naród, rozumiany jako autonomiczny byt (kolektyw) jednoczący wszystkie klasy społeczne. Cele i interes narodu stawały się celem samym sobie. Celom narodu, jakkolwiek byłyby one zdefiniowane, miały być podporządkowane zarówno działania obywateli, jak i pojęcia takie jak prawda, sprawiedliwość, instytucje państwa (etatyzm) i prawo (pozytywizm prawniczy). Równocześnie jednak zdecydowana wrogość wobec burżuazji, dekadencji, demokracji i liberalizmu były poglądami, które łączyły wiele radykalnych ruchów politycznych, zarówno po stronie skrajnej prawicy, jak i skrajnej lewicy. U podstaw faszyzmu legł również sprzeciw wobec racjonalizmu, idei Oświecenia, fascynacja instynktami i emocjami, które miały być nośnikami siły życiowej, niezbędnej do przeprowadzenia rewolucji przeciwko dekadencji, której głównym źródłem miała być burżuazja. Faszyzm a religia Kościół katolicki a faszyzm Kontrowersje budzi stosunek Kościoła Katolickiego do ruchów faszystowskich. Już w 1924 ks. Józef Lubelski stwierdził, że „Za objaw egoizmu narodowego trzeba uważać włoski faszyzm i niemiecki narodowy socjalizm”. Jego praca była opatrzona imprimatur kurii lwowskiej. W 1929 roku papież wezwał, aby głosować w wyborach na faszystów, jednocześnie w encyklice z 1933 Dilectissima nobis (o ucisku Kościoła katolickiego w Hiszpanii) potępił sekularyzm Drugiej Republiki Hiszpańskiej. W wydanej w 1929 encyklice Divini illius Magistri (o chrześcijańskim wychowaniu młodzieży) poddał krytyce faszystowski program wychowania. Kontrowersje budzą jego stosunki z Niemcami, przez co jest oskarżany o to, że nie potępił reżimu nazistowskiego i prześladowania Żydów. Encyklika Mit brennender Sorge z 14 marca 1937 roku odczytana w 11 000 niemieckich kościołów, zawiera aluzje, które mogą być interpretowane jako odniesienia do faszyzmu, nazizmu i totalitaryzmu zrównanego z bałwochwalstwem. Stanowisko Watykanu w czasie II wojny światowej rozpoczęło się od słabego potępienia inwazji na Polskę (kraju z większością katolicką), brak wyrazistego stanowiska i prób mediacji był interpretowany jako ciche wsparcie Niemiec. Postawa ta spowodowała pewne problemy w późniejszych relacjach między Watykanem a Izraelem. Po klęsce państw Osi, wielu faszystowskich zbrodniarzy wojennych uciekło za pośrednictwem księży katolickich (korzystając z paszportów watykańskich lub przebranych za duchownych) do Szwajcarii i Argentyny. W 1998 roku papież Jan Paweł II dokonał samokrytyki stanowiska Watykanu w okresie Holokaustu, prosząc o przebaczenie. Jednocześnie bronił postawy Piusa XII, którego proces beatyfikacji rozpoczął się w tym samym czasie. Protestantyzm a faszyzm Od 3000 do 17000 pastorów luterańskich było członkami pronazistowskiego ruchu Chrześcijan Niemieckich (1932) i Kościoła Ewangelickiego Rzeszy (1933) prowadzonego przez biskupa Ludwiga Müllera. Część duchownych pozytywnie przyjmowało prąd antysemickiego pozytywnego chrześcijaństwa. Inni duchowni przyjęli stanowisko krytyczne (Dietrich Bonhoeffer za swój opór względem reżimu nazistowskiego trafił do obozu koncentracyjnego), a w niemieckim Kościele ewangelickim działał antyfaszystowski Kościół Wyznający. Martin Niemöller, jeden z czołowych opozycjonistów wywodzących się z duchowieństwa, wygłosił słynną mowę (istnieje kilka wersji, oprócz wspomnianych teolog mógł też wymienić inne grupy, m.in. nieuleczalnie chorych, Świadków Jehowy, mieszkańców okupowanych krajów, katolików, szkoły, prasy i Kościoła): Kiedy przyszli po Żydów, nie protestowałem. Nie byłem przecież Żydem. Kiedy przyszli po komunistów, nie protestowałem. Nie byłem przecież komunistą. Kiedy przyszli po socjaldemokratów, nie protestowałem. Nie byłem przecież socjaldemokratą. Kiedy przyszli po związkowców, nie protestowałem. Nie byłem przecież związkowcem. Kiedy przyszli po mnie, nikt nie protestował. Nikogo już nie było.”. Historia Kształtowanie się ruchu Ideologiczne korzenie faszyzmu sięgają lat 80. XIX wieku, szczególnie tzw. fin de siècle. Założenia tego okresu wpłynęły na faszyzm poprzez sprzeciw wobec panującego w filozofii i nauce materializmu, racjonalizmu oraz pozytywizmu, a także wobec demokracji i burżuazyjno-liberalnego społeczeństwa. Różnorodne nurty rozwijające się w okresie fin de siècle wynosiły ponad nie emocjonalność, irracjonalizm, subiektywizm i witalizm, uważały, że cywilizacja znajduje się w okresie kryzysu. Perspektywa fin de siècle wpłynęła na szereg poglądów, pewien wpływ na faszystów zdobyły koncepcje twórcy współczesnego rasizmu, Arthura de Gobineau. Innym z przedstawicieli tego okresu był psycholog Gustave Le Bon, który był zagorzałym krytykiem socjalizmu i syndykalizmu i propagatorem poglądów nacjonalistycznych i rasistowskich. Na faszyzm wpłynęły też filozofia Fryderyka Nietzschego, rosyjskiego filozofa Fiodora Dostojewskiego będącego zwolennikiem poglądów nacjonalistycznych, religijnych i monarchistycznych oraz przeciwnika racjonalizmu, Henriego Bergsona. Nowe teorie psychologii społecznej i politycznej odrzucały ludzkie zachowania jako regulowane przez racjonalny wybór. Nietzsche zaatakował „mentalność stada” chrześcijaństwa, demokracji i nowoczesnego kolektywizmu, oraz promował koncepcję Nadczłowieka (wykorzystaną przez nazistów). Bergson zakwestionował marksizm, odrzucał procesy materializmu i determinizmu, uważał, że instynkt (który miał być przeciwieństwem odrzuconego przez niego racjonalizmu) oparty jest na wolnym wyborze. Duży wpływ miały odwołania darwinizmu społecznego do nacjonalizmu. Na koncepcje autorytarne faszyzmu wpłynął Gaetano Mosca, który był zwolennikiem rządów małej liczby osób, osobiście Mosca stał się przeciwnikiem rządów faszystów we Włoszech. Rewolucyjny syndykalista Georges Sorel wpłynął na metody działania ruchu – uważał on, że w polityce potrzebne jest użycie siły. Sorel w swojej pracy The Illusions of Progress potępił demokrację. W 1909 roku, po strajku generalnym we Francji, Sorel i jego zwolennicy z pozycji lewicowych przeszli na pozycje skrajnej prawicy, starając się połączyć poglądy syndykalistyczne z francuskim patriotyzmem i wojującym katolicyzmem. W 1910 roku Sorel ostatecznie ogłosił swoje rozstanie z socjalizmem, a w 1914 roku, odwołując się do Benedetto Croce (współpracownika Gaetano Mosca) stwierdził, że socjalizm jest martwy i nastąpił rozkład marksizmu. Sorel na początku 1910 roku stał się zwolennikiem Charlesa Maurrasa, lidera ugrupowania Akcja Francuska, reakcyjnego polityka głoszącego hasła klerykalne, nacjonalistyczne i monarchistyczne. Poglądy Maurassa wpłynęły na Sorela, a wkrótce łączone były reakcyjne poglądy Maurrasa i nacjonalistyczno-syndykalistyczne poglądy Sorela, mające być środkiem przeciwdziałania demokracji. Charles Maurras, którego filozofia wpłynęła na faszyzm, promował to co nazwał nacjonalizmem integralnym, wzywał do jedności narodu i podkreślał, że zapewnić to może silny monarcha. Maurras uważał, że demokracja to mistyfikacja woli ludu, która tworzy bezosobowy podmiot zbiorowy. Postać monarchy miała być uosobieniem zjednoczenia narodu i jego suwerenności. Integralny nacjonalizm został przez faszystów wyidealizowany i zmodernizowany, pozbawiając go elementów monarchizmu charakterystycznych dla skrajnie reakcyjnych poglądów Maurrasa. Połączenie nacjonalistycznego monarchizmu Maurrasa i narodowego syndykalizmu Sorela reprezentował włoski nacjonalista Enrico Corradini, lider i założyciel powstałej w 1910 roku skrajnie prawicowej partii o nazwie Zrzeszenie Włoskich Nacjonalistów. Corradini mówił o potrzebie utworzenia ruchu narodowo-syndykalistycznego, na czele którego stać mają elitarni arystokraci i antydemokraci. Corradini był zwolennikiem imperializmu, który miał posłużyć Włochom do pokonania potęgi Francuzów i Brytyjczyków. Założona przez niego prawicowa ZWN uważała, że zacofanie gospodarcze Włoch spowodowane było korupcją w klasie politycznej, liberalizmem i podziałami spowodowanymi przez socjalizm. Partia zyskała poparcie wśród konserwatystów, katolików i środowisk biznesowych. Włoscy narodowi syndykaliści odrzucili burżuazyjne wartości, za które uważali demokrację, liberalizm, marksizm, internacjonalizm i pacyfizm, promowali heroizm, witalizm i użycie przemocy. ZWN uważała, że liberalna demokracja nie jest zgodna z regułami nowoczesnego świata, który potrzebuje silnego państwa i imperializmu, twierdząc że ludzie są z natury drapieżni, a narody toczą ciągłą walkę, w której przetrwać mogą tylko najsilniejsi. Powstanie ruchu we Włoszech Po wybuchu I wojny światowej w sierpniu 1914 roku Włosi byli podzieleni w sprawie wojny. Włoska Partia Socjalistyczna ze względu na internacjonalizm była przeciwna wojnie. Część rewolucyjnych syndykalistów poparła interwencję przeciw reakcyjnym Niemcom i Austro-Węgrom, których pokonanie, miało według nich zapewnić sukces socjalizmu. Nacjonaliści na czele z Corradinim ze względu na nacjonalistyczną perspektywę uważali, że Włosi powinni pokonać Niemców. Początki włoskiego faszyzmu wynikają z tego rozłamu w społeczeństwie włoskim, podwaliny ruchu stworzył nacjonalista Angelo Oliviero Olivetti który był zwolennikiem interwencjonizmu, w październiku 1914 roku utworzył on Związek Działań Międzynarodowych, zachęcający do udziału Włoch w wojnie przeciwko Niemcom. Benito Mussolini został odwołany ze stanowiska redaktora naczelnego pisma PSI, Avanti! ze względu na jego prowojenne stanowisko, Mussolini agitował na rzecz udziału Włoch w wojnie po stronie Ententy. Jak się później okazało, Mussolini pobierał opłaty od francuskiego rządu za szerzenie propagandy prowojennej, a pieniądze dostarczali mu bezpośrednio francuscy działacze polityczni. Termin „faszyzm” został użyty po raz pierwszy w 1915 roku, przez członków ruchu Faszystowskiej Akcji Rewolucyjnej. Mussolini oskarżał socjalistów za dogmatyczne stanowisko w grudniu 1914 roku i za związek PSI z marksizmem, który według Mussoliniego był nieaktualny. Mussolini sporządził nawet listę działaczy, dla których od góry wyrażał podziw, na samym dole znaleźli się ci którzy zostali przez Mussoliniego potępieni, wśród nich znalazł się Karol Marks. Pierwsze spotkanie nacjonalistycznej Faszystowskiej Akcji Rewolucyjnej odbyło się 24 stycznia 1915 roku. Próby organizacji szerszego ruchu spotykały się z niepowodzeniem z powodu nękań ze strony władz i socjalistów. Różnice między socjalistami a uczestnikami nowego ruchu doprowadziły do przemocy politycznej. Faszyści uważali wojnę światową za wprowadzenie do rewolucyjnych zmian w dziedzinie państwa, społeczeństwa i technologii. Wraz z nadejściem wojny totalnej i mobilizacji mas porzucili oni rozróżnienie między cywilami a żołnierzami, przyjmując model „społeczeństwa wojskowego”, w którym wszyscy obywatele w czasie wojny mieli brać w jakiś sposób udział w działaniach zbrojnych. Faszyści uważali, że zorganizowanie państwa zdolnego do mobilizacji milionów ludzi i wspierania żołnierzy na linii frontu zatriumfowało nad mitem postępu i erą liberalizmu. Kolejnym wydarzeniem, które wpłynęło na rozwój faszyzmu, była rewolucja rosyjska w 1917 roku. Mussolini początkowo poparł rewolucję, jednak po dojściu do władzy bolszewików uznał Lenina za nową wersję cara Mikołaja. Po wojnie faszyści prowadzili swoją kampanię w oparciu na antymarksizmie. Różnice między antyinterwencyjnymi marksistami i prointerwencyjnymi faszystami były nie do pogodzenia, faszyści przedstawiali się jako antymarksiści i przeciwieństwo marksizmu. Benito Mussolini w 1919 roku skonsolidował ruch faszystowski tworząc Związki Kombatanckie, mające zwalczać socjalizm. W swoim oświadczeniu Mussolini stwierdził, że prowadzi wojnę przeciwko socjalistom, dlatego że są oni przeciwko nacjonalizmowi. W 1919 roku faszyści stworzyli Manifest Faszystowski. Na powstanie i treść manifestu duży wpływ miał Alceste De Ambris, lider Unii Syndykalistycznej Milanu, który uważał, że wojna światowa zahamuje idee powstałe w wyniku rewolucji francuskiej. Został on zaprezentowany w dniu 6 czerwca 1919 roku w nacjonalistycznej gazecie Il Popolo d’Italia. Manifest popierał stworzenie systemu korporacjonistycznego oraz oferował serię populistycznych reform gospodarczych. Manifest wezwał do utworzenia faszystowskich bojówek, nacjonalizacji przemysłu zbrojeniowego i konkurencyjnego kursu polityki zagranicznej. Kolejnymi wydarzeniami, które wpłynęły na faszystów, były działalność nacjonalistycznego polityka Gabriele D’Annunzio i proklamowanie przez niego w spornym regionie (regionu domagały się zarówno Włochy i Jugosławia) Fiume, Regencji Carnaro, oraz utworzenie w 1920 roku Karty Carnaro. Zakładająca utworzenie systemu korporacyjnego karta miała być konstytucją powołanego przez Annunzio państwa. Wielu faszystów uznało kartę za idealną konstytucję faszystowskich Włoch. Konflikt między Regencją Carno a Jugosławią doprowadził do prześladowania przez faszystów włoskich Słowian południowych, zwłaszcza Słoweńców i Chorwatów. W 1920 roku Włochy ogarnęła seria strajków robotników przemysłowych, lata 1919 i 1920 ze względu na lewicowe wystąpienia w tym okresie, znane były jako „czerwone lata”. Mussolini i faszyści wykorzystali tę sytuację aby sprzymierzyć się z przedsiębiorcami przemysłowymi i atakować robotników i chłopów w imię zachowania porządku i pokoju wewnętrznego we Włoszech. Faszyści uważali strajkujących pracowników za ich głównego wroga, socjalistów. Faszyści i tradycyjna włoska prawica znalazły wspólną płaszczyznę; traktowały pogardliwie marksizm, dyskredytowały idee świadomości klasowej i wierzyły w elitaryzm. Faszyści w czasie kampanii antysocjalistycznej sprzymierzyli się z konserwatystami aby wspólnymi siłami zniszczyć Włoską Partię Socjalistyczną i zaangażować się w pracę nad zwiększeniem znaczenia tożsamości narodowej nad tożsamością klasową. Faszyzm chciał zyskać poparcie konserwatystów dokonując poważnych zmian w swoim programie politycznym, porzucono poprzednio praktykowane świeckość, republikanizm, populizm gospodarczy zastępując je postulatami wolnorynkowymi, prokościelnymi i monarchistycznymi. Faszyści promowali wartości rodzinne, w tym politykę mającą na celu zmniejszenie liczby kobiet w pracy, odtąd kobiety miały stać się matkami. Faszyści zakazali literatury na temat antykoncepcji, a w 1926 roku podnieśli kary za aborcję, określając aborcję i antykoncepcję jako zbrodnie przeciwko państwu. Chociaż faszyzm przyjął szereg postulatów charakterystycznych dla reakcjonistów, faszyści starali się utrzymać rewolucyjny charakter faszyzmu, ideolog włoskiego faszyzmu, Angelo Oliviero Olivetti mówił: „Faszyzm chciałby być konserwatywny, ale będzie [nim] przez bycie rewolucjonistą”. Faszyści ograniczyli rewolucyjne postulaty, zapewniając równowagę, która pozwoliła odwoływać się do zarówno do konserwatystów, jak i syndykalistów. Antykomunizm faszyzmu na początku lat 20. przyniósł mu również poparcie części włoskich środowisk wolnomularskich Od samego początku doniosłe znaczenie w faszyzmie mieli dawni przedstawiciele syndykalizmu i socjalizmu. Przed przejściem faszyzmu w prawą stronę, faszyzm był małym, miejskim ruchem w północnych Włoszech, który liczył około tysiąca członków. Po przybraniu kursu w prawą stronę, członkostwo w ruchu faszystowskim w 1921 roku, wzrosło do około 250 tysięcy. Począwszy od 1922 roku, faszystowskie oddziały paramilitarne w okupowanych przez siebie miastach, przybrały strategię atakowania socjalistycznych biur i domów socjalistów zajmujących kierownicze stanowiska. Faszystom udało się zająć kilka miast na północy Włoch. Bojówkarze faszystowscy zaatakowali siedzibę katolickich i socjalistycznych związków zawodowych w Cremonie i narzucili przymusową italianizację niemieckojęzycznej ludności w Trydencie i Bolzano. Po zdobyciu tych miast, faszyści zaplanowali zajęcie Rzymu. W dniu 24 października 1922 roku, w Neapolu odbył się coroczny kongres partii faszystowskiej. Mussolini nakazał faszystowskim bojówkom, czarnym koszulom, aby przejęły kontrolę nad budynkami publicznymi i pociągami w trzech punktach wokół Rzymu. Faszystom udało się przejąć kontrolę nad kilkoma urzędami pocztowymi i pociągami w północnych Włoszech, podczas gdy włoski rząd, na czele z koalicją lewicową, był wewnętrznie podzielony i nie reagował na faszystowskie zaczepki. Król Wiktor Emanuel III postrzegał kryzys jako ryzyko rozlewu krwi w Rzymie, król postanowił mianować Mussoliniego na premiera Włoch. Mussolini przybył do Rzymu w dniu 30 października aby z rąk króla przyjąć nominację na urząd. Faszystowska propaganda ogłosiła to wydarzenie marszem na Rzym. Po nominacji na premiera, jako że faszyści nie mieli większości, Mussolini utworzył rząd koalicyjny. Rząd faszystów początkowo realizował liberalną politykę ekonomiczną pod kierownictwem liberalnego gospodarczo, faszystowskiego ministra finansów Alberto De Stefaniego. Rząd zrównoważył budżet poprzez głębokie cięcia służby cywilnej. Początkowo rząd ograniczył też represyjne działania policji. Faszyści rozpoczęli próbę utrwalenia faszyzmu poprzez uchwalenie ustawy Acerbo, która w praktyce zapewniała faszystom większość miejsc w parlamencie, w myśl ustawy każda partia lub koalicja, która otrzyma w wyborach 25% lub więcej głosów zdobywa więcej mandatów. Dzięki polityce zastraszania i przemocy, lista faszystów zdobyła większość głosów. Po wyborach bojówka faszystowska porwała, a następnie zamordowała socjalistycznego polityka, Giacomo Matteottiego. Morderstwo doprowadziło do odejścia z parlamentu liberalnej i lewicowej mniejszości, co znane jest jako secesja awentyńska. 3 stycznia 1925 roku, Mussolini skierował do zdominowanego przez faszystów parlamentu przemowę w której przyznał, że był odpowiedzialny za morderstwo, jednak upierał się, że nie zrobił nic złego. Mussolini ogłosił się dyktatorem Włoch, ustanowił pełną odpowiedzialność rządu w stosunku do jego osoby i ogłosił dymisję parlamentu. Od 1925 do 1929 roku, faszyści na stałe zakorzenili swój system. Posłom opozycji odmówiono dostępu do parlamentu, wprowadzono cenzurę, a w wyniku dekretu wydanego w grudniu 1925 roku, Mussolini odpowiadał wyłącznie przed królem. W 1929 roku ustrój faszystowski zyskał poparcie polityczne i błogosławieństwo Kościoła katolickiego po tym, jak reżim podpisał z Kościołem konkordat, zwany jako traktaty laterańskie. W wyniku traktatów Włochy przyznały suwerenność państwu papieskiemu i wydały Kościołowi rekompensatę finansową za zajęcie ziem kościelnych przez liberalny rząd włoski w XIX wieku. Reżim faszystowski utworzył we Włoszech gospodarczy system korporacyjny, w 1925 roku utworzono pakt Palazzo Vidioni, w którym stowarzyszenie włoskich pracodawców Confindustria i faszystowskie związki zawodowe zgodziły się reprezentować się jako jedyni przedstawiciele włoskich pracowników i pracodawców, tym samym eliminując niefaszystowskie związki. Rząd utworzył ministerstwo korporacji, które podzieliło gospodarkę na 22 sektory przemysłowych korporacji i zakazał strajków pracowniczych. W 1927 roku, utworzono Kartę Pracy, która ustanowiła prawa i obowiązki pracownicze, utworzono trybunały mające rozstrzygać spory między pracownikami a pracodawcami. W praktyce korporacje sektorowe były w dużej mierze kontrolowane przez reżim i faszystowskie organizacje pracownicze, które same w sobie rzadko kiedy prowadzone były przez samych pracowników, a w praktyce zarządzali nimi działacze powołani przez partię. W latach 20., Włochy prowadziły agresywną politykę zagraniczną, która obejmowała atak na grecką wyspę Korfu, rozszerzenie terytorium Włoch na Bałkanach, plany wojny przeciw Turcji i Jugosławii, próby doprowadzenia w Jugosławii do wojny domowej, poprzez wspieranie chorwackich i macedońskich separatystów, objęcie Albanii protektoratem Włoch, co zostało osiągnięte w 1927 roku. W odpowiedzi na bunt we włoskiej kolonii, Libii, faszyści porzucili prowadzoną przez poprzednie rządy liberalną politykę kolonialną, opierającą się na współpracy z lokalnymi liderami. Zamiast tego, twierdząc że Włosi są rasą nadrzędną, pozbawiono praw „gorszych” Afrykanów, dążono do osiedleniu w Libii od 10 do 15 milionów Włochów. W efekcie agresywnej kampanii pacyfikacyjnej Libii, w tym masowych mordów przy korzystaniu z obozów koncentracyjnych i wywołaniu głodu, zginęły tysiące osób. Władze włoskie zobowiązały się do przeprowadzenia czystek etnicznych, wydalono 100 000 Beduinów, połowę ludności Cyranejki, na ich miejsce do kolonii przybyć mieli włoscy osadnicy. Marsz na Rzym przyniósł faszystom międzynarodową uwagę. Jednym z pierwszych wielbicieli włoskich faszystów był Adolf Hitler, który wraz z niemieckim bohaterem wojennym, Erichem Ludendorffem, w listopadzie 1923 roku, dokonał nieudanego puczu w Monachium. Pucz wzorowany był na marszu na Rzym, przeprowadzonym przez włoskich faszystów. Rozwój faszyzmu poza Włochami, wojna światowa Wydarzenia Wielkiego Kryzysu spowodowały gwałtowny wzrost poparcia dla faszyzmu i powstanie kilku faszystowskich reżimów, które przyjęły tę politykę. Najważniejszym z nowo powstałych reżimów faszystowskich był reżim nazistowski w Niemczech, na czele z Adolfem Hitlerem. Naziści doszli do władzy w 1933 roku, zlikwidowali przyjęty w Niemczech model liberalnej demokracji i zmobilizowali kraj do wojny przeciwko innym państwom. W latach 30., hitlerowcy realizowali politykę rasistowską, która świadomie dyskryminowała i pozbawiała praw obywatelskich Żydów i inne mniejszości. Ruchy faszystowskie rosły w siłę w innych państwach europejskich. W 1932 roku premier Węgier Gyula Gömbös został faszystą i starał się utrwalić autorytarne rządy Partii Jedności Narodowej; rząd prowadził gospodarkę w stylu korporacyjnym oraz prowadził politykę roszczeń w stosunku do sąsiadów Węgier. Po 1933 roku w Rumunii wzrosła rola faszystowskiego ruchu Żelaznej Gwardii, której udało się zdobyć reprezentację w rządzie rumuńskim, a członkowie organizacji zamordowali liberalnego rumuńskiego premiera Iona Duca. We Francji w czasie kryzysu 6 lutego 1934 roku, kraj znalazł się w okresie największego zawirowania politycznego od czasu sprawy Dreyfusa. W czasie jego trwania francuskie grupy skrajnej prawicy wznieciły w Paryżu bunt przeciwko francuskiemu rządowi, rozpętując tym samym falę przemocy politycznej. W Europie istniało wiele parafaszystowskich rządów, które w czasie Wielkiego Kryzysu zapożyczyły z faszyzmu wiele elementów, do państw takich zalicza się Grecję, Litwę, Jugosławię czy nawet Polskę. Ruchy faszystowskie pojawiły się również w Ameryce, w Brazylii pewną popularność zdobył ruch brazylijskiego integralizmu prowadzony przez Plínio Salgado. Liczba członków ruchu integralistycznego osiągnęła 200 tysięcy członków. Ruch został zdławiony przez rząd Getúlio Vargasa w 1937 roku, gdy integraliści dokonali nieudanego zamachu stanu. W latach 30. w Chile działał Narodowosocjalistyczny Ruch Chile, tamtejszym narodowym socjalistom udało się zdobyć miejsca w parlamencie w Chile, w 1938 roku organizacja dokonała nieudanej próby zamachu stanu. W czasie Wielkiego Kryzysu Mussolini promował politykę interwencji państwa w gospodarkę. We Włoszech założono Instytut Odbudowy Przemysłowej, przedsiębiorstwo mające wesprzeć włoską politykę dążenia do autarkii oraz zmaksymalizować produkcję zbrojeniową. Polityka zmierzania do autarkii nie zapewniła Włochom gospodarczej niezależności. Podobny program realizowano w nazistowskich Niemczech. Reżimy Włoch i Niemiec realizowały program terytorialnego ekspansjonizmu. Mussolini dążył do dominacji Włoch na morzu śródziemnomorskim i zabezpieczenia dostępu Włoch do Atlantyku, region morza śródziemnomorskiego i czerwonego miał stać się Spazio Vitale, czyli przestrzenią życiową Włochów. Hitler chciał natomiast poszerzyć niemiecki Lebensraum, czyli przestrzeń życiową, w Europie Wschodniej i ZSRR, która miałaby zostać skolonizowana przez Niemców. Ekspansjonizm Niemców i Włochów nasilił się na przełomie lat 1935–1939. W 1935 roku Włochy zaatakowały Etiopię, przez co zostały wykluczone z Ligi Narodów i skazane na powszechną izolację dyplomatyczną. W 1936 roku Niemcy remilitaryzowali region przemysłowej Nadrenii, region ten na mocy traktatu wersalskiego miał zostać strefą zdemilitaryzowaną. W 1938 roku Niemcy z pomocą Włoch włączyli Austrię w skład III Rzeszy. Kolejną ofiarą żądań Niemców stała się Czechosłowacja, w wyniku układu monachijskiego Niemcy zyskali Sudety, wkrótce potem Niemcy zajęli resztę Czech, na Słowacji utworzyli totalitarne państwo faszystowskie, na czele którego stał ksiądz Jozef Tiso, fragment Czechosłowacji oddano sojusznikom Niemiec, Węgrom. W tym samym czasie w okresie między 1938 a 1939, Włosi domagali się ustępstw terytorialnych ze strony kolonii Francji i Wielkiej Brytanii, a reżimowi Mussoliniego udało się zająć już wcześniej podporządkowaną Albanię. W 1939 roku Niemcy szykowali się do zajęcia Polski, po nieudanych próbach zajęcia terytoriów Polski środkami dyplomatycznymi i zdecydowanej odmowie polskiego rządu, Niemcy dokonali zbrojnej inwazji na Polskę. Inwazja niemiecka na Polskę została potępiona przez Wielką Brytanię, Francję oraz ich sojuszników, którzy wypowiedzieli wojnę Niemcom. W 1940 roku Mussolini dołączył do Niemiec wypowiadając wojnę aliantom. Mussolini zaczekał z wypowiedzeniem wojny aż do czasu nieuchronnej porażki Francji. Włochy uzyskały w ten sposób fragment terytoriów przygranicznych z Francją, a następnie skoncentrowały swoje wojska na ofensywie na brytyjski Egipt, gdzie stacjonowały nieliczne wojska Wielkiej Brytanii. Plan niemieckiej inwazji na Wielką Brytanię w 1940 roku, nie powiódł się w wyniku lotniczej bitwy o Anglię, przegranej przez hitlerowców. Porażki Włochów zmusiły Niemców do udzielenia im pomocy. W 1941 roku państwa Osi dokonały inwazji na ZSRR pod kryptonimem plan Barbarossa. W czasie II wojny światowej, europejskie państwa Osi, na czele z nazistowskimi Niemcami, uczestniczyły w zagładzie milionów Polaków, Żydów (holokaust), Romów i innych narodów. Do ludobójstwa dochodziło również w Azji, Japonia dokonywała masakr chińskich cywili. Po 1942 roku, siły Osi zaczęły słabnąć. W 1943 roku, w wyniku inwazji aliantów, Mussolini został aresztowany na rozkaz króla Wiktora Emanuela III, który postanowił zmienić sojusznika i przystąpić do demontażu państwa faszystowskiego. Mussolini został odbity przez wojska niemieckie, faszyści w północnych Włoszech utworzyli w dużym stopniu kontrolowaną przez Niemców Włoską Republikę Socjalną, istniejącą do 1945 roku. Nazistowskie Niemcy w wyniku ofensywy wschodnich i zachodnich aliantów od 1943 roku, systematycznie traciły podbite przez siebie terytoria. 28 kwietnia 1945 roku, Mussolini został schwytany przez włoskich antyfaszystowskich partyzantów i stracony. Wkrótce potem poddał się reżim niemiecki, a kluczowi funkcjonariusze państwa nazistowskiego zostali aresztowani i stanęli przed sądem za zbrodnie przeciwko ludzkości. Po wojnie skompromitowany faszyzm nie odrodził się w dawnych rozmiarach, stopniowo wyłoniły się jednak ruchy neofaszystowskie. Do faszyzmu włoskiego i nazizmu niemieckiego odwołują się marginalne partie, takie jak Narodowodemokratyczna Partia Niemiec, Ruch Społeczny we Włoszech, Amerykańska Partia Nazistowska w USA, Partia Republikanów w Niemczech, partie takie działają także w Wielkiej Brytanii, Belgii, RPA oraz w niektórych krajach Ameryki Łacińskiej. Warianty faszyzmu, faszyzm według państw Doktryna faszystowska została ogłoszona zaraz po I wojnie światowej przez Benito Mussoliniego, który w roku w 1919 założył organizację znaną jako Związki Kombatanckie (Fasci di Combattimento), przekształconą w roku 1921 w Narodową Partię Faszystowską (Partito Nazionale Fascista). Ideologia faszystowska celowo i na dużą skalę odwoływała się do historii. Fascynacja Mussoliniego starożytnym Rzymem była widoczna już w pierwszych latach władzy faszystowskiej. Mussolini był początkowo stylizowany na „dziedzica” polityki Oktawiana Augusta, następnie zaś na jego wcielenie. Duce potrafił w doskonały sposób zaadaptować starożytny nośnik propagandy, jakim były monety. W epoce antyku mennice cesarskie, podporządkowane całkowicie woli panującego, dostarczały społeczeństwu krótkie, jednoznaczne komunikaty, zawarte najczęściej na rewersie monet. Dzięki temu władcy docierali ze swą „ideologią władzy”, do wszystkich niemal warstw, sfer i grup społeczeństwa. Nowożytnym odpowiednikiem monet stały się serie filatelistyczne. Zachowywały one przy tym antyczną tematykę i formę. Mussolini bardzo chętnie korzystał z tego nośnika dla przekazywania komunikatów podkreślających podobieństwa między jego rządami a panowaniem cesarza. Doskonałą ku temu okazję stanowiły dwutysięczne obchody urodzin Augusta i ludzi z jego otoczenia, które przypadały na lata po 1930 roku. Faszyzmem włoskim inspirował się Adolf Hitler, tworząc w Niemczech ustrój narodowosocjalistyczny. W niemieckiej wersji faszyzmu, czyli narodowym socjalizmie ważnymi elementami były także rasizm, walka z religią lub instrumentalne wykorzystywanie jej, antysemityzm, homofobia i szowinizm, które włoski faszyzm z czasem zaczął przejmować po współpracy Adolfa Hitlera z Benito Mussolinim. Kwestią kontrowersyjną pozostaje klasyfikacja rządów gen. Francisca Franco w Hiszpanii. W 1947 roku proklamował on „monarchię katolicką”, w praktyce jednak zachował autokratyczną władzę oraz wprowadził korporacjonistyczną gospodarkę (frankizm). Jako faszystowski przez historyków określany bywa także ustrój Portugalii w okresie dyktatury António Salazara. W Polsce do ideologii faszyzmu odwoływały się w okresie międzywojennym niektóre ruchy narodowe związane z narodowym radykalizmem, chociaż nie tylko. W Polsce istniał szereg ugrupowań faszystowskich, które nie miały styczności z polskimi narodowcami – endecją i radykałami. Był to między innymi Związek Faszystów czy Pogotowie Patriotów Polskich. Inne jakie można wymienić, to Stronnictwo Faszystów Polskich, Organizacja Faszystów Polskich, Związek Faszystów Polskich i Polska Organizacja Faszystowska. Po roku 1989 do idei faszystowskiej odwoływał się częściowo Polski Front Narodowy rozwiązany w 1995 roku. Kraje germańskie W 1932 roku, w Austrii do władzy doszła koalicja partii prawicowych na czele z Engelbertem Dollfußem. Austriacka Partia Chrześcijańsko-Społeczna i paramilitarna Heimwehr, będące częścią koalicji, utworzyły ponadpartyjny, reżimowy Front Ojczyźniany, mający charakter austrofaszystowski. Dollfuß w marcu 1933 roku rozwiązał parlament na czas nieokreślony i rozpoczął budowę autorytarnego reżimu, zwanego jako Ständestaat. W lutym 1934 roku zdelegalizowano opozycyjną, socjaldemokratyczną Socjalistyczną Partię Austrii. W odpowiedzi na wzrost ruchu nazistowskiego, opowiadającego się za włączeniem Austrii do Rzeszy, w czerwcu 1933 roku zdelegalizowano lokalne NSDAP. W lipcu tego samego roku Dollfuß został zamordowany przez członków partii nazistowskiej. Na stanowisku kanclerza został zastąpiony przez Kurta Schuschnigga, faszystę będącego przeciwnikiem włączenia kraju do Niemiec. Minister spraw wewnętrznych i zastępca kanclerza, Arthur Seyss-Inquart, był zwolennikiem niemieckiej obecności wojskowej w Austrii, a jego polityka przyczyniła się do utraty przez Austrię niepodległości i włączenia kraju do Niemiec hitlerowskich. W Szwajcarii działał prawicowo-antysemicki Szwajcarski Front Narodowy założony w 1930 roku, liderzy partii zamierzali w 1935 roku dokonać zmian konstytucji poprzez referendum, jednak ponieśli klęskę, a ich ruch osłabł. Założony w 1940 roku Szwajcarski Ruch Narodowy służył za parasol działań niemieckich w Szwajcarii. W 1933 roku w Szwecji powstała Narodowosocjalistyczna Partia Robotników Szwecji, jej założycielem był Sven Olof Lindholm, były członek Partii Narodowo-Socjalistycznej. Sekcja młodzieżowa partii, Ungdom Nordisk, początkowo funkcjonowała według wzoru niemieckiej partii nazistowskiej. Partia identyfikowała się z ideami Otto Strassera (na lewo od Hitlera). Stopniowo zdystansowała się od związków z Niemcami, aby pozbyć się związków z nazizmem. Od 1938 roku działała pod nazwą Szwedzka Jedność Socjalistyczna oraz zmieniła kojarzone z nazizmem symbole partii. Działalność partii była ograniczona w okresie II wojny światowej, kiedy Szwecja była neutralna. Partia rozwiązała się w 1945 roku po ujawnieniu skali holokaustu, a jej działacze utworzyli partię Den Svenske Folksocialisten. W Danii, 16 listopada 1930 roku, założona została Narodowosocjalistyczna Duńska Partia Robotnicza. Partia naśladowała postawy i ideologię niemieckiej partii nazistowskiej. Przywódcą partii był Cay Lembcke, partia miała zaledwie kilkuset zwolenników i marginalny wpływ, czego dowodem był mizerny wynik w wyborach w 1932 roku. W 1933 roku liderem partii został Frits Clausen. Clausen pochodził z Jutlandii, która w czasach jego młodości należała do Cesarstwa Niemieckiego i w czasie wojny służył w armii niemieckiej. Po przyłączeniu regionu do Danii, był zwolennikiem ponownego włączenia tych terenów do Niemiec. Choć partia promowała lojalność wobec duńskiego kościoła i monarchii, podstawą ruchu była Jutlandia zamieszkana w dużym stopniu przez mniejszość niemiecką. W okresie wojny działacze organizacji podjęli się kolaboracji z Niemcami. W czasie okupacji, Niemcy początkowo nie zmienili lokalnego, duńskiego systemu, zachowując rząd koalicyjny. Gdy jednak w 1943 roku odbyły się wybory, które okazały się porażką zwolenników kolaboracji, 29 sierpnia Niemcy rozwiązali rząd i ogłosili stan wojenny. Duńska partia nazistowska została rozwiązana w maju 1945 roku po wyzwoleniu kraju spod okupacji. W Norwegii działała Unia Norweska (Nasjonal Samling na czele z Vidkunem Quislingem, byłym ministrem z ramienia Partii Chłopskiej, będącej wówczas chadeckim ugrupowaniem ludowym. Początkowo partia była konserwatywna i religijna, po 1935 roku zbliżyła się do nazizmu. Partia wykorzystała niemiecką inwazję do dokonania zamachu (9 kwietnia 1940 roku), w wyniku którego udało się ustanowić rząd wojskowy, a rodzina królewska schroniła się w Wielkiej Brytanii, gdzie działał rząd na uchodźstwie. Od 1942 roku do kolaboracyjnego rządu dołączył sam Quisling, a w 1943 roku uzyskał pozycję przywódcy kolaboracyjnego rządu. Ze względu na kolaborację z hitlerowcami, jego nazwisko stało się synonimem „kolaboranta” i było używane jako pejoratywny przymiotnik. W Belgii dziennikarz Léon Degrelle założył faszystowską organizację Christus Rex. Degrelle był dziennikarzem w Meksyku w czasie trwania tam powstania, w którym powstańcy, zwani cristero, posługiwali się krzykiem „Niech żyje Chrystus Król i Matka Boża z Guadelupe”. Po powrocie z Meksyku do Belgii w 1930 roku władze Kościoła katolickiego powierzyły mu stanowisko dyrektora katolickiego konserwatywnego tygodnika „Christus Rex”. Stopniowo ruch reksistowski rozprzestrzeniał się, głównie w ultrakonserwatywnych, katolickich środowiskach walońskich. Wśród przywódców ruchu znaleźli się: José Streel, Louis Collard i Victor Mathys. We Flandrii w 1933 roku powstał Flamandzki Związek Narodowy. Na czele partii stanął Staf de Clerq. Celem partii było przyłączenie Flandrii do Holandii. Ruch reksistowski w wyborach w 1936 roku uzyskał skromny wynik. Zarówno Flamandzki Związek Narodowy, jak i reksiści popierali totalitaryzm, antysemityzm i podziwiali Hitlera, otrzymując przy tym wsparcie finansowe z Niemiec. W czasie okupacji niemieckiej, przedstawiciele tych formacji utworzyli kolaboracyjne 28 Ochotniczą Dywizję Grenadierów Pancernych SS (1 walońską) Walonnien i Legion Flandryjski. W Holandii działała faszystowska partia polityczna pod nazwą Narodowo-Socjalistyczny Ruch Holenderski. Partia powstała w 1930 roku, a w okresie okupacji niemieckiej partia podjęła się kolaboracji. Jej założycielami byli Narodowo-Socjalistyczny Ruch Holenderski i Cornelis van Geelkerken. Partia opierała swój program na włoskim faszyzmie i niemieckim nazizmie, do 1936 roku nie była zadeklarowanie antysemicka, a wśród jej członków znaleźli się nawet Holendrzy pochodzenia żydowskiego. Bałkany W Rumunii, 24 lipca 1927 Corneliu Zelea Codreanu założył Legion Archanioła Michała, organizację silnie antysemicką i nacjonalistyczną, jej członkowie nosili zielone koszule. Członków i zwolenników ruchu nazywano „legionistami”. W marcu 1930 roku Codreanu utworzył paramilitarne skrzydło ugrupowania, Żelazną Gwardię. Członkowie organizacji pozdrawiali się wykonując salut rzymski, symbolem organizacji był potrójny krzyż, oznaczający więzienne kraty, czyli symbol męczeństwa, krzyż ten czasem określany jest krzyżem Michała Archanioła. Ruch przyciągnął do siebie część przedstawicieli rumuńskich elit, wśród nich znalazł się Mircea Eliade. Ruch Żelaznej Gwardii konkurował z innym z nurtów faszystowskich, ruchem Lăncieri, z którym bojówkarze Żelaznej Gwardii często się ścierali. Członkowie ruchu zdobyli reprezentację w parlamencie, a terroryści skupieni w organizacji zamordowali liberalnego premiera kraju Iona Duca. Sam Codrenau zginął w zamachu zorganizowanym na zlecenie Armanda Călinescu. Po zabójstwie Codreanu, liderem ruchu został Horia Sima. Doszedł on do władzy w 1940 roku, pozostając w ścisłym sojuszu z Ionem Antonescu, zakładając w Rumunii tzw. państwo legionowe. Państwo to było sojusznikiem Niemiec w czasie II wojny światowej. Po klęsce państw Osi, Rumunia stała się demokracją ludową. Faszyzm rumuński stanowił jedną z najbardziej ekstremistycznych gałęzi faszyzmu, wykazywał przy tym zainteresowanie nekrofilią i antysemityzmem. Ideologia faszyzmu rumuńskiego była wariantem nazistowskiej idei „krwi i ziemi”, z uwzględnieniem motywu „kości przodków”. Na bułgarskiej prawicy, najbliższy tendencjom faszystowskim był Aleksandyr Cankow, stojący na czele reżimu autorytarnego w latach 1923–1934. W 1934 roku został odsunięty od władzy przez konserwatywny i korporacjonistyczny ruch Zweno. Zweno został obalony już rok później po przejęciu władzy przez Borysa III. W czasie rządów cara, Bułgaria zbliżyła się do państw Osi, prowadziła politykę roszczeń terytorialnych, jednak nie wypowiedziała wojny ZSRR. Car zmarł w 1943 roku w niewyjaśnionych okolicznościach. Władzę po Borysie III na krótko objął Cyryl Koburg, który został jednak obalony w 1944 roku, przez koalicję partii zdominowaną przez komunistów, do koalicji należała także Zweno, która przeszła na bardziej umiarkowane pozycje. Cankow stopniowo zaczął się coraz bardziej identyfikować z niemieckim nazizmem, w 1932 roku założył pronazistowski Narodowy Ruch Socjalny, związany z Krajowym Związkiem Bułgarskich Legionów. W 1944 roku Cankow uciekł do Niemiec, gdzie utworzył kolaboracyjny rząd na uchodźstwie. W Grecji 4 sierpnia 1936 roku powstał reżim na czele z Joanisem Metaksasem. Rząd ten określany był jako reżim 4 sierpnia lub trzecia cywilizacja helleńska (parafraza III Rzeszy). Model ten bywa określany jako faszyzm grecki. Dyktatura ta miała wiele wspólnego z faszyzmem niemieckim i włoskim; salut rzymski, polityka interwencjonizmu, nostalgia za minioną chwałą kraju, klasyczna symbolika, organizacje młodzieżowe w stylu faszystowskim. Były też różnice, na arenie międzynarodowej Grecja sprzymierzyła się z Wielką Brytanią i sprzeciwiała się włoskiej ekspansji na Bałkanach, co spowodowało wojnę grecko-włoską z 1941 roku. Śmierć Metaksasa i zwycięstwo Niemców rozpoczęły okres okupacji kraju. Niemcy próbowali utworzyć kolaboracyjny rząd faszystowski, na czele którego stanął Jeorjos Tsolakoglu. Greccy kolaboranci powołali organizację Bataliony Bezpieczeństwa, zwalczającą lewicową i republikańską partyzantkę ELAS i pozostałe ugrupowania ruchu oporu. Rozpad Austro-Węgier i uznanie Serbii za jednego ze zwycięzców I wojny światowej, doprowadziły do utworzenia w 1918 roku Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców, nazwanego w 1929 roku Królestwem Jugosławii. Obawy Chorwatów przeciwko rzekomej serbskiej dominacji podsycali nacjonaliści na czele z Ante Pavelićem i Branimirem Jeličem, których poglądy prezentowane były przez gazetę Domobran Hrvatski. W 1929 roku rząd zamknął gazetę i zakazał działania wszystkich radykalnych chorwackich grup nacjonalistycznych, które razem z nacjonalistami macedońskimi domagały się niepodległości. Od 1932 roku w Jugosławii działać zaczęła terrorystyczna organizacja ustaszy. Okupacja Chorwacji (od 1941 roku) przez państwa Osi (Włochy i Niemcy) pozwoliła chorwackim faszystom na utworzenie satelickiego Niezależnego Państwa Chorwackiego, totalitarną władzę w państwie sprawowali Ante Pavelić oraz ugrupowanie ustaszy, nominalnie głową państwa był król Tomisław II, wywodzący się z bocznej gałęzi dynastii sabaudzkiej. Ustasze byli odpowiedzialni za ludobójstwo; w czasie swoich rządów dokonywali masowych eksterminacji Żydów, Cyganów i Serbów oraz Chorwatów wyznających prawosławie bądź posądzonych o komunizm. Stosunki ustaszy z serbskimi czetnikami, partyzantką monarchistyczną, antykomunistyczną i skrajnie nacjonalistyczną, pozostawały dwuznaczne. Ustasze zostali rozbici pod koniec wojny, która przyniosła wyzwolenie Jugosławii i rządy Tity. Tysiące ustaszy, w tym Pavelić, znalazło schronienie w Argentynie. Europa Środkowo-Wschodnia Włączenie Sudetów do Niemiec, a następnie rozbiór Czechosłowacji, spowodowały wzmożoną działalność lokalnych ruchów faszystowskich. W Czechach Niemcy utworzyli Protektorat Czech i Moraw, który w praktyce zarządzany był przez niemieckich wojskowych, a na Słowacji powołali satelickie państwo Republikę Słowacji, o ustroju zbliżonym do panującego w III Rzeszy. Władze na Słowacji przejęli ksiądz Józef Tiso i lokalni sympatycy nazizmu skupieni w Słowackiej Partii Ludowej i jej bojówce Gwardii Hlinki. W faszystowskim kraju działały również Partia Niemiecka i Zjednoczona Partia Węgierska, reprezentujące politycznie te mniejszości. Na arenie krajowej najbardziej radykalne nazizujące poglądy wykazywał premier Vojtech Tuka i minister spraw wewnętrznych Aleksander Mach, bardziej umiarkowany od nich był Tiso będący pod wpływem duchownego, katolickiego konserwatyzmu. W Finlandii w 1929 roku powstało nacjonalistyczne, antykomunistyczne ugrupowanie Ruch Lapua. Jego członkowie uznawali się za spadkobierców Białej Gwardii z okresu fińskiej wojny domowej w 1918 roku, organizacja przejawiała tendencje radykalne i wyraźnie faszystowskie. Jej przywódcy Vihtori Kosola i generał Kurt Martti Wallenius pochodzili z miasta Lapua. Po nieudanej próbie zamachu stanu w 1932 roku ugrupowanie zostało zdelegalizowane. Fińscy faszyści zreorganizowali się w nową partię o nazwie Isänmaallinen kansanliike (Patriotyczny Ruch Ludowy, IKL). Partia ta miała charakter religijno-fundamentalistyczny. Ruch utworzył własną młodzieżówkę, Sinimustat prowadzony przez księdza Eliasa Simojoki. Uczestnicy ruchu wyróżniali się czarnymi koszulami. Ruch wziął udział w wyborach w 1933 roku, startując w sojuszu z Partią Konserwatywną, w 1936 i 1939 roku startował samodzielnie, odnosząc porażkę. W 1938 roku rozpoczęto kolejną próbę delegalizacji ugrupowania, która się jednak nie udała. Na cztery dni przed rozejmem (19 września 1944) między ZSRR a Finlandią, organizacja została zdelegalizowana. W Estonii w 1929 roku powstała Eesti Vabadussõjalaste Keskliit (Unia Uczestników Wojny o Niepodległość Estonii), jej założycielami byli Andres Larka i Artur Sirk. Ugrupowanie działało jako stowarzyszenie kombatantów i stopniowo stawało się nacjonalistycznym, nieparlamentarnym ruchem politycznym. Członkowie ruchu nosili jednolite mundury i czarne berety. Partia, mimo podobieństwa z faszyzmem i rasizmem, nie miała kontaktów międzynarodowych. W 1933 roku została zakazana w wyniku ogłoszenia stanu wojennego. Później wznowiła działalność i ostatecznie rozwiązana została w 1935 roku. Na Łotwie w latach 30. działało kilka ruchów nacjonalistycznych. Charakteryzował je antysemityzm, antykomunizm i ze względu na pragnienie czystości etnicznej, antygermanizm. W 1932 roku powstał Pērkonkrusts, jego symbolem była swastyka, a jej członkowie nosili szare mundury i czarne berety. Organizacja została rozbita, a jej przywódcy aresztowani po wprowadzeniu autorytarnych rządów prezydenta Kārlisa Ulmanisa. W czasie okupacji niemieckiej, uczestnicy ruchu podjęli się kolaboracji, tworząc m.in. Arājs Commando na czele z Viktorsem Arājsem, kolaboracyjną formację odpowiedzialną za zbrodnie na Żydach. Na Litwie w 1927 roku powstała organizacja Żelazny Wilk, na czele której stanął Augustinas Voldemaras. Organizacja miała sekcję bojówkarską Tautininkai, która używała przemocy wobec przeciwników politycznych. Organizacja została zdelegalizowana w 1930 roku, a w 1934 roku dokonała zamachu na prezydenta Antanasa Smetona. W czasie okupacji niemieckiej wielu jej przywódców kolaborowało z hitlerowcami. W 1941 roku, litewscy faszyści powołali Lietuvos Aktyvistų Frontas, który według ich założeń miał funkcjonować jako marionetkowy rząd Litwy. Przed rewolucją w 1917 roku w Rosji działała Czarna Sotnia, którą można uznać za organizację przedfaszystowską. Lojaliści carscy wspierani przez zwycięskie mocarstwa I wojny światowej, pozostając w opozycji antybolszewickiej, utworzyli ruch białych. Białym w okresie wojny udało się przejąć kontrolę nad dużymi obszarami Rosji. Program ideowy białych został przyjęty przez dużą część rosyjskich kręgów emigracyjnych (aktywnych głównie w Paryżu i Londynie), opierał się na konserwatyzmie (obrony gospodarczych interesów obszarników i burżuazji oraz religijno-politycznym wsparciu Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego), antykomunizmie i antysemityzmie. Dużą rolę grał nacjonalizm sprzeciwiający się proletariackiemu internacjonalizmowi. Staliniści i biali rywalizowali ze sobą na obszarze nacjonalizmu. Z nacjonalistycznych rosyjskich tradycji czerpały kolaboracyjne struktury, takie jak; Ruch Wyzwoleńczy, Rosyjska Armia Wyzwoleńcza i Rosyjska Wyzwoleńcza Armia Ludowa. W Serbii działał kolaboracyjny Rosyjski Korpus Ochronny, składający się z weteranów białych. W Mandżurii w latach 30. i 40. działała Rosyjska Partia Faszystowska, składająca się z białych rosyjskich imigrantów. W tym samym czasie Rosyjska Organizacja Faszystowska działała w Stanach Zjednoczonych. Po rozwiązaniu Austro-Węgier na Węgrzech na krótko doszło do rewolucji komunistycznej i powstania Węgierskiej Republiki Rad, która upadła na skutek interwencji wojsk Rumunii. W jej miejsce powstało Królestwo Węgier, w którym władze sprawował Miklós Horthy. Był to reżim autorytarny, z silnymi wpływami nacjonalistycznymi i antysemickimi, w czasie II wojny światowej był on sojusznikiem państw Osi. Jednym z ugrupowań faszystowskich na Węgrzech byli strzałokrzyżowcy, organizacja założona w 1935 r. przez Ferenca Szálasiego. Dwa lata później została ona zdelegalizowana z powodu gwałtownej radykalizacji. Na ruch w dużej mierze wpływ mieli proniemieccy ekstremiści, tacy jak Gyula Gömbös. Symbolem członków tego ruchu były zielone koszule. Został restaurowany w 1939 roku i znalazł się pod wyraźnym wpływem modelu niemieckiej partii nazistowskiej. Jej symbolika była wyraźnie inspirowana przez nazistów, partia posługiwała się m.in. swastyką, która zdaniem partii oznaczała rasę aryjską. Strzałokrzyżowcy rządzili Węgrami od 15 października 1944 do stycznia 1945. Rząd ten znany był z fanatycznej nienawiści do Żydów i wspierania planu ostatecznego rozwiązania. Po wojnie Szálasi i inni przywódcy partii zostali osądzeni przez węgierskie sądy i skazani jako zbrodniarze wojenni na karę śmierci. Europa Zachodnia i kraje anglosaskie Skrajna prawica we Francji ma długą tradycję, sięgającą tradycji przywrócenia monarchii w 1814 roku, lęku przed rewolucją proletariacką (doświadczenia Komuny Paryskiej z 1871 roku) i chęci zemsty za porażkę w wojnie francusko-pruskiej, w której Francuzi utracili Alzację i Lotaryngię. Po aferze Dreyfusa na ugrupowania skrajnie prawicowe wpłynęły coraz silniejsze tendencje antysemickie. W 1898 roku powstała, uznawana za przedfaszystowską, Akcja Francuska, znajdująca się pod silnym wpływem Charlesa Maurrasa. Ruch domagał się restauracji francuskiej monarchii i kładł nacisk na katolicyzm. Rolę sekcji młodzieżowej pełniła Camelots du roi. Akcja Francuska była główną siłą, jednak istniały inne ugrupowania; Croix-de-feu, Jeunesses Patriotes, Le Faisceau (pierwsza jawnie faszystowska organizacja), Solidarność Francuska zbliżona do nazizmu. Najbardziej radykalna była terrorystyczna La Cagoule (Comité secret d’action révolutionnaire), która organizowała nawet zabójstwa działaczy lewicowych. Ugrupowanie te powstało w wyniku odejścia grupki niezadowolonych członków Akcji Francuskiej. Wielu członków grupy zostało aresztowanych w 1937 roku, a sama organizacja została zdelegalizowana w 1936 roku przez lewicowy rząd Léona Bluma. W okresie międzywojennym polityka Francji oscylowała między Kartelem Lewicy a Blokiem Narodowym. Rywalizacja wpłynęła na mniejsze grupy, które się radykalizowały, radykalizacja grup skrajnej prawicy doprowadziła do kryzysu 6 lutego 1934 roku, w czasie którego organizacje skrajnie prawicowe wywołały w Paryżu zamieszki. Po porażce Francji w wojnie obronnej z Niemcami, na południu kraju utworzono rząd zbliżony do faszyzmu. Terytorium kraju podzielono na dwie strefy; pierwsza na północy i zachodzie została zajęta przez Niemców, a druga w centrum i na południu trafiła pod administrację marszałka Petaina. Francja Vichy klasyfikowana jest jako reżim czysto totalitarny, choć jej polityka dzieliła się na kilka ugrupowań; istniała ekstremistyczna, faszystowska Francuska Partia Ludowa na czele z Jacqiesem Doriotem, byli neosocjaliści zgrupowani w partii Zgromadzenie Narodowo-Ludowe, klasyczni reakcjoniści z Akcji Francuskiej, technokraci, Chrześcijańscy Demokraci, konserwatywne duchowieństwo. Hasłem rządu Vichy było „Praca, Rodzina, Ojczyzna” będące przeciwieństwem hasła rewolucji francuskiej; „Wolność, Równość, Braterstwo”. Tzw. katastrofa 1898 roku była dla Hiszpanów porównywalna do frustracji Francuzów z powodu przegranej wojny z Prusami czy emocji towarzyszącym zakończeniu wojny niemiecko-włoskiej. Porażka Hiszpanii spowodowała niekończącą się debatę na temat przyszłości Hiszpanii, podziały na tle społecznym, terytorialnym i religijnym doprowadziły do powstania dwóch Hiszpanii, co w praktyce doprowadziło do wojny w 1936 roku. Kryzys systemu politycznego i ciągłe kryzysy gospodarcze doprowadziły do powstania w 1923 roku dyktatury Miguela Primo de Rivery. De Rivera przyjął program korporacyjny i autarkiczny przypominający włoski faszyzm, w 1925 roku stworzył Unię Patriotyczną, która miała być partią narodową, lecz nie próbował wprowadzić państwa totalitarnego. W czasie rządów Rivery, rządowa Krajowa Organizacja Korporacyjna współpracowała nawet z socjalistyczną Unión General de Trabajadores. Z czasem gdy rząd Rivery coraz mniej spełniał żądania obywateli, powstawać zaczęły opozycyjne grupy intelektualistów i partie republikańskie. Po upadku dyktatury Rivery, powstał rząd przejściowy nazywany dictablanda. Jeszcze w okresie dyktatury Rivery, Ernesto Giménez Caballero zainteresował się ideologią faszystowską. W 1928 roku odwiedził Włochy i stał się zagorzałym zwolennikiem Mussoliniego. Caballero uważał Rzym za stolicę religii i faszyzmu. Po powrocie do kraju zaczął rozprzestrzeniać w kraju poglądy faszystowskie. Z Cabalerro współpracę nawiązał Ramiro Ledesma Ramos. Ramos na miesiąc przed powstaniem w Hiszpanii ustroju republikańskiego, rozpoczął wydawanie nacjonalistycznego tygodnika powszechnego. W trzecim numerze gazety stwierdził on że faszyści muszą w brutalny sposób narzucić Hiszpanom swoje poglądy, kolejny numer, który miał ukazać się 4 kwietnia, został już odwołany przez policję. Okres od powstania Drugiej Republiki Hiszpańskiej (1931) doprowadził do intensyfikacji walki klasowej i politycznej. 4 czerwca Ledesma Ramos w swojej mowie potępił burżuazyjną demokrację parlamentarną i pochwalił totalitarne reżimy Włoch i ZSRR oraz osobę Hitlera. W tym samym roku Ramos założył narodowo-syndykalistyczną organizację Juntas de Ofensiva Nacional-Sindicalista, która stała się pierwszą typowo socjalistyczną organizacją w Hiszpanii. JONS dążyła do wprowadzenia w Hiszpanii rewolucyjnego typu faszystowskiego nacjonalizmu, który mógłby konkurować z ruchami lewicowymi. Grupa ta charakteryzowała się radykalnym nacjonalizmem, wrogością wobec autonomii regionalnej, poparciem dla religii katolickiej i sprzeciwem wobec ruchów socjalistycznych i anarchistycznych. W 1933 roku José Antonio Primo de Rivera założył Falangę, partię o profilu narodowo-syndykalistycznym. José Antonio choć początkowo był przeciwny używania terminu „faszyzm”, przyjął postulaty faszyzmu włoskiego, popierał autorytaryzm, naśladował i przyjął symbolikę i hasła faszystowskie. W 1934 roku Falanga połączyła się z JONS. W kraju działały również mniejsze ugrupowania faszystowskie, takie jak Partia Pracy Eduarda Aunósa. Inne ugrupowania hiszpańskiej prawicy kładły nacisk na bardziej tradycyjne elementy, takie jak konserwatyzm, klerykalizm, monarchizm; do organizacji takich zalicza się m.in. Hiszpańską Partię Nacjonalistyczną na czele z José Maríą Albiñaną, Blok Narodowy na czele z José Calvo Sotelo czy Tradición y Renovación Española. Większość hiszpańskiej prawicy reprezentowana była przez Konfederację Prawicy Autonomicznej (CEDA) José Maríi il-Robles y Quiñonesa i jej sekcję młodzieżowo-paramilitarną, Juventudes de Acción Popular. Wojna domowa doprowadziła do zjednoczenia większości partii nacjonalistycznych, na czele z Falangą, w Ruchu Narodowym, który w systemie korporacyjnym miał stać się jedyną partią polityczną i kontrolować wszystkie aspekty życia społecznego (działały sekcje młodzieżowe, kobiece, edukacyjne i rozrywkowe). Polityczny model dyktatury generała Francisco Franco jest określany jako faszyzm, wiejski faszyzm, faszyzm klerykalny, autorytaryzm lub reakcyjny reżim. Reżim ten przyjął model wcześnie zastosowany przez Mussoliniego we Włoszech i Hitlera w Niemczech. W okresie wojny światowej Franco zachował się pragmatycznie i mimo sympatyzowania z członkami Osi, nie wstąpił do sojuszu. Inwazja hitlerowska na ZSRR spowodowała powołanie przez reżim hiszpański Błękitnej Dywizji mającej walczyć u boku innych jednostek kolaboracyjnych przeciwko wojskom ZSRR. Klęska Niemiec doprowadziła Hiszpanię do międzynarodowej izolacji. W Hiszpanii znalazło się wielu faszystowskich przywódców i zbrodniarzy wojennych, którym udało się uciec ze swoich krajów (Degrelle, Pavelic, Otto Skorzeny, Hauke Pattist). Po porażce polityki autarkii i narodowego katolicyzmu, Franco korzystając z trwającej na świecie zimnej wojny, od 1953 roku porzucił politykę izolacji, zbliżając się do USA. W Portugalii rewolucja z 28 maja 1926 roku doprowadziła do powstania autorytarnego reżimu wojskowego, na czele którego od 1932 roku stał António de Oliveira Salazar. W 1933 roku przyjęto konstytucję, która skoncentrowała moc prezydenta Salazara, jednocześnie utrzymano fikcyjne wybory i dwuizbowość. Okres kolejnych czterdziestu lat nazywany jest jako Estado Novo. W Portugalii powstały zbliżone do faszystowskich organizacje młodzieżowe (Mocidade Portuguesa), organizacje paramilitarne (Legion Portugalski). W gospodarce naśladowano mechanizmy włoskiego korporacjonizmu. W 1932 w kraju powstała oparta na faszystowskich wzorcach partia Narodowi Syndykaliści Francisco Rolão Preto. Salazar i Preto prywatnie byli sojusznikami, jednak stopniowa rywalizacja rządu i partii doprowadziła do jej rozwiązana. W 1935 roku umiarkowani członkowie ruchu sprzeciwiający się dyktaturze zorganizowali nieudany zamach stanu. Preto oskarżył Salazara o ustanowienie reżimu faszystowskiego, został wygnany z kraju, a większość organizacji narodowo-syndykalistycznych została zintegrowana w składzie Unii Narodowej, która od 1934 była jedyną partią biorącą udział w wyborach. W czasie wojny domowej w Hiszpanii Salazar dyskretnie wspierał stronę nacjonalistyczną. Kilka lat po wojnie wygranej przez frankistów, w 1942 roku, nawiązał strategiczny sojusz z reżimem Franco, nazwany Paktem Iberyjskim. W Wielkiej Brytanii w 1932 roku powstała Brytyjska Unia Faszystów, choć nigdy nie przestała ona być mniejszościowa, brutalnie atakowała Żydów, związkowców i komunistów. Część Unii zwana na wzór włoskich faszystów czarnymi koszulami, została zdelegalizowana w 1936 roku. Cała partia została zdelegalizowana w 1940 roku, a jej przywódca Oswald Mosley na czas wojny został aresztowany. W Irlandii ruchem faszystowskim był Ruch Błękitnych Koszul, składający się z weteranów ruchów niepodległościowych pod dowództwem generała Eoin O’Duffyego. Irlandia w pierwszych latach niepodległości przyjęła tendencje nacjonalistyczne i radykalnie katolickie, choć w czasie wojny światowej pozostała neutralna. W Australii w latach 30. działała organizacja paramilitarna Nowa Gwardia. Organizacja próbowała doprowadzić do obalenia premiera Nowej Południowej Walii, a jej ruch koncentrował się w regionie i jego stolicy, Sidney. W Kanadzie działała Narodowosocjalistyczna Partia Chrześcijańska założona przez Adriena Arcanda w 1934 roku. Organizacja miała własne bojówki zwane niebieskimi koszulami, bojówki dokonywały napaści na działaczy lewicy, imigrantów i członków mniejszości etnicznych. Program partii zakładał pankanadyzm i ultranocjalizm, integrację społeczności anglosaskiej i frankońskiej. Partie charakteryzowały również postulaty antysemickie i podziw dla Hitlera i nazizmu. Partia liczyła kilka tysięcy członków, w szczególności w Quebecu, Albercie i w Kolumbii Brytyjskiej. W 1940 roku została zdelegalizowana razem z mniejszymi grupkami faszystów, takimi jak Kanadyjska Unia Faszystowska i Kanadyjska Partia Nacjonalistyczna. W 1949 roku Arcand ponownie podjął się próby zjednoczenia byłych ruchów faszystowskich, tworząc Partię Jedności Narodowej, która jednak nie osiągnęła sukcesów wyborczych. W Stanach Zjednoczonych w latach 30. działały; Silver Shirts Williama Dudleya Pelleya, German-American Bund Fritza Kuhna, która otwarcie popierała i lobbowała na rzecz nazistowskich Niemiec. Ojciec Charles Coughlin z radia katolickiego głosił silnie antysemickie poglądy i wykazywał swoje poparcie dla nazizmu. George Rockwell powołał marginalną Amerykańską Partię Nazistowską, która w następnych dziesięcioleciach poparła ruch white power i sprzeciwiała się ruchowi praw obywatelskich. Azja i Afryka Południowa Ideologia Japonii z okresu lat 30. i 40. jest często nazywana nacjonalistyczną, imperialistyczną, ekspansywną i militarystyczną, zbliżoną do faszyzmu. W latach 20. i 30. istniały organizacje wojskowe, których celem było ustanowienie totalitarnego rządu wojskowego. Jednym z takich ugrupowań była Kōdō-ha. Wojskowi totalitaryści próbowali przejąć władzę w nieudanych zamachach stanu w 1934 i 1936 roku. Oprócz ruchu wojskowego działał ultranacjonalistyczny ruch intelektualny, Yuzonsha, w którym można znaleźć podobieństwa do europejskich faszystów; ich przedstawiciel Ikki Kita, chciał zreorganizować Japonię w stylu zbliżonym do faszyzmu, innym przedstawicielem ruchu był Kita Okawa, który popularyzował idee nieuniknionego zderzenia cywilizacji japońskiej z Zachodem, a Japonia powinna przyjąć rolę wyzwoliciela i obrońcy Azji. Oboje brali udział w nieudanej próbie zamachu stanu i za to zostali na kilka lat uwięzieni. W 1940 roku powstało Stowarzyszenie Wspierania Władzy Cesarskiej, ruch polityczny, społeczny i militarystyczny zorganizowany przez rząd księcia Fumimaro Konoe. Ugrupowanie sprawowało władze w Japonii do 1945 roku. Celami ugrupowania były budowa nowej Japonii i ustanowienie nowego porządku w Azji Wschodniej. Generał Hideki Tōjō powołał Yokusan Seijikai, a on sam, zwany Hitlerem Dalekiego Wschodu, po nieudanej próbie samobójczej został skazany na śmierć i stracony w 1948 roku. W czasie wojny domowej w Chinach, między nacjonalistami a komunistami, Kuomintang stworzył tajne oddziały mające służyć za siły paramilitarne i tajną policję. Grupy te w pewnym stopniu przypominały faszystów europejskich, z czasem zostały one opisane jako faszyzm konfucjański. Główny ideolog tej ideologii, Li Juangun, był pod wpływem europejskiego faszyzmu i dla identyfikacji się grupy zaproponował używanie niebieskich koszul. Ruchy te były marginalne i rzadko kiedy były kontynuowane po przeniesieniu się rządu Kuomintangu na Tajwan. Z falangizmu czerpała Falanga Libańska, założona według modelu włoskiego i hiszpańskiego w 1936 roku przez Pierre’a Dżemajela. Skupiała ona chrześcijańskich maronitów. Jednym z głównych elementów Falangi w podzielonym między chrześcijan a muzułmanów Libanie było przywiązanie do religii. Dewizą istniejącej do tej pory partii jest „Bóg, Kraj i Rodzina”. Ideologią partii jest, przeciwstawny arabskiemu nacjonalizmowi, fenicjanizm. Zależność kolonialna od Francji przyniosła Falandze wspólną walkę przeciwko kolonializmowi wraz z sunnickimi muzułmanami. Po odzyskaniu niepodległości w 1948 roku sprzymierzyła się z nowo powstałym państwem Izrael. Partia była przeciwna nowo przybyłym do Libanu uchodźcom palestyńskim. Po kilku rozłamach partia działa do dziś, a na jej czele stoi rodzina Dżemajela. W Afryce Południowej w 1938 roku powstała afrykanerska Ossewabrandwag. Partia posiadała własną grupę bojówkarską zwaną Stormjaers. Partia pozostawała pod wpływami NSDAP, a podczas II wojny światowej opowiadała się przeciwko współpracy z Wielką Brytanią. Po aktach terroryzmu przeprowadzonych przez bojówkarzy partii niektórzy jej przywódcy trafili do aresztów, jednak sama partia nigdy nie została zdelegalizowana. Po 1945 roku kilku członków ruchu weszło w skład reżimu apartheidu. Ruch stopniowo został wchłonięty przez Partię Narodową. Były dowódca bojówek partii w latach 1966–1978 Balthazar Johannes Vorster pełnił funkcję premiera Afryki Południowej. Ameryka Łacińska Bliskość kulturowa i językowa sprawiła, że niektórzy intelektualiści i grupy polityczne z lat trzydziestych identyfikowali się z hiszpańską Falangą, włoskim faszyzmem i niemieckim nazizmem, a w Ameryce Południowej powstawały ruchy o tej samej nazwie. W Brazylii w latach 30. działał ruch zwany jako brazylijski integralizm na czele z Plínio Salgado. Ruch ten odwoływał się do antyparlamentarnego, tradycjonalistycznego i monarchistycznego ruchu z początku XX wieku działającego w Portugalii, Integralismo Lusitano. Ruch przyjął faszystowską symbolikę; zielone koszulę, symbol sigma (Σ) i salut rzymski (pozdrowienie „Jesteś moim bratem!”). W 1936 roku integraliści próbowali dokonać zamachu stanu na rząd Getúlio Vargasa, w wyniku nieudanego zamachu ruch się rozpadł. W Kolumbii w latach 20. narodził się ruch zwany jako Leopardy, ideologami ruchu byli Elisha Arango, Jose Camacho Carreño, Joaquim Fidalgo Hermida, Silvio Augusto Ramirez Moreno i Villegas. Leopardy inspirowały się francuskim monarchizmem (Charles Maurras). Kolumbijskie grupy faszystowskie były zbliżone do faszyzmu włoskiego, narodowego socjalizmu niemieckiego lub hiszpańskiej Falangi i reżimu Franco (np. Legión de Extrema Derecha de Bucaramanga). Ruchy faszystowskie w Kolumbii wzbudziły strach w innych krajach, szczególnie w USA, że w czasie wojny Kolumbia stanie się piątą kolumną niemieckich interesów. Po wybuchu wojny część uczestników ruchów trafiła do obozu w Fusagasugá. Ruchy faszystowskie znalazły poparcie głównie wśród imigrantów włoskich i niemieckich. W latach 30. w Kostaryce narodziły się ruchy zwolenników niemieckiego narodowego socjalizmu, składały się one w dużej mierze ze społeczności pochodzenia niemieckiego, niektóre źródła twierdzą, że Stany Zjednoczone uważały Argentynę i Kostarykę jako kraje Ameryki Łacińskiej z największą liczbą zwolenników nazizmu. Sympatycy tego nurtu, León Cortés Castro i Rafael Ángel Calderón Guardia (chrześcijańska Partia Narodowo-Radykalna) znaleźli się nawet na wysokich stanowiskach administracji. Sympatycy nazizmu zbierali się w Klubie Niemieckim. Po wypowiedzeniu wojny III Rzeszy wielu obywateli i mieszkańców pochodzenia niemieckiego i włoskiego zostało uwięzionych, a ich mienie znacjonalizowano, chociaż większość nie miała związków z nazizmem i faszyzmem. Ruchy czerpały z doktryny rasistowskiej, uważając że ze względu na europejskie korzenie wielu mieszkańców Kostaryki, mieszkańcy państwa są wyżsi rasowo niż inni Amerykanie. W Meksyku, zwłaszcza po kryzysie gospodarczym w 1929 roku, powstały grupy ultranacjonalistyczne, antyimigracyjne, ksenofobiczne lub rasistowskie (niektóre szczególnie antysemickie, inne antychińskie) znane jako Złote Koszule. Ugrupowania te miały punkt odniesienia wśród niektórych środowisk przedsiębiorców. Bojówki te wyróżniły się w czasie walk z lewicowymi związkami zawodowymi w 1935 roku. W Meksyku narodził się ruch synarchistyczny, czerpiący z ideologii Falangi. Jego polityczny przedstawiciel, Narodowa Unia Synarchistyczna, zyskał pełne wpływy pod koniec lat 30. Cechami ruchu były nacjonalizm, antykomunizm i katolicyzm. Grupa hiszpańskich przedsiębiorców założyła w Meksyku Falangę, miała ona sprzeciwiać się wpływom zwolenników strony republikańskiej podczas wojny domowej w Hiszpanii i prezydentowi Lázaro Cárdenasowi del Río, który poparł stronę republikańską i ułatwił emigrację uchodźców republikańskich do Meksyku. Grupa ta nie zdobyła poparcia poza kręgami imigrantów hiszpańskich. Faszyzm a liberalizm i neoliberalizm Faszyzm jako ruch walczący z socjalistami był początkowo atrakcyjny także dla liberalnej prawicy włoskiej (destra storica), której niektórzy przedstawiciele poparli reżim faszystowski (Giovanni Gentile, Alberto De Stefani, początkowo nawet Benedetto Croce). Program włoskich faszystów z 1921 r. zapowiadał pełną restytucję prywatnego przemysłu, a nawet prywatyzację poczty; Mussolini domagał się swobody dla inicjatywy prywatnej twierdząc, że „Każdy zarząd państwowy jest klęską ekonomiczną”; w latach 20. rząd faszystowski prowadził liberalną politykę ekonomiczną. Ruchy faszystowskie w wielu krajach otrzymywały często finansowe wsparcie ze strony kół wielkokapitalistycznych. Faszyści byli wrodzy niezależnym związkom zawodowym. Zbieżności te skłaniają część badaczy do szukania związków między liberalizmem a faszyzmem. Według włoskiego ekonomisty i socjologa G. Arrighiego lub urugwajskiego prawnika F. F. Mertensa, faszyzm nie jest niczym innym jak „kumulacją kapitału w toku ekspansji”. Ekspansji tej towarzyszą często m.in. rasizm i szowinizm, które ułatwiają zagarnięcie kapitału warstw społecznych, będących poza „nurtem” ekspansji i stanowiących jej ewentualnych przeciwników. Mertens stwierdza, że model neoliberalny jest swego rodzaju kontynuacją modelu faszystowskiego. Jako dowody przedstawia powiązania niektórych firm zachodnioeuropejskich i amerykańskich bogacących się w czasach istnienia III Rzeszy na „zdobyczach” faszyzmu. Według powyższej definicji faszyzmu można mianem „faszystowskiego” nazwać rząd przedwojennej Polski, jak również rząd USA. Mertens twierdzi, że kapitał amerykański cały czas jest w toku ekspansji, co było szczególnie widoczne podczas prezydentury G. Busha. Ofiarą w tym wypadku są narody państw (określanych jako „terrorystyczne” lub „zbójeckie”) posiadających złoża surowców energetycznych lub mające istotne położenie dla handlowania nimi (Irak i Afganistan). Z drugiej strony, libertarianie uważają faszyzm za formę socjalizmu i antytezę systemu liberalnego tak w znaczeniu światopoglądowym, jak i gospodarczym. Porównanie faszyzmu włoskiego z nazizmem Kwestie rasowe Pomimo licznych zbieżności między faszyzmem włoskim a nazizmem występowały też istotne różnice. Dla nazizmu wartością najwyższą był rasistowsko rozumiany naród (Volk), natomiast dla włoskich faszystów idealistycznie pojmowany naród. Według Rogera Eatwalla biologiczny rasizm i antysemityzm były podstawami ideologii NSDAP, faszyzm włoski początkowo wolny był od rasizmu i antysemityzmu (w jego szeregach byli nawet działacze żydowskiego pochodzenia jak Aldo Finzi), dopiero od roku 1938 pod wpływem sojuszu z Trzecią Rzeszą zaczął przejmować koncepcje rasistowskie. Jednakże mniej radykalne tony antysemickie pojawiały się już od 1919 roku. Benito Mussolini w 1919 roku stwierdził, że za rewolucję w Rosji odpowiadają żydowscy bankierzy z Nowego Jorku i Londynu, a 80% przywódców radzieckich to Żydzi. W 1934 roku w deklaracji końcowej Faszystowskiego Kongresu Międzynarodowego stwierdzono m.in. że Żydzi parają się okultyzmem, próbują doprowadzić do międzynarodowej rewolucji, zwalczają cywilizację chrześcijańską i idee patriotyczne. Wbrew opinii Eatwalla w faszyzmie włoskim od początku obecny był mit Aryjczyka. Już w 1921 roku Mussolini określił Włochów jako przedstawicieli rasy aryjskiej i śródziemnomorskiej. Mussolini wyrażał zaniepokojenie niskim wskaźnikiem urodzeń białych w innych krajach. Mussolini uznał, że trend ten zatrzymać można poprzez stosowanie eugeniki i wspieranie przyrostu naturalnego białych. Wówczas jednak faszyści włoscy ze sceptycyzmem odnosili się do rasizmu niemieckiego, uznając przodków ówczesnych Niemców za gorszych starożytnym Rzymianom (którzy w polityce rasowej faszystów włoskich stali wyżej) „Trzydzieści wieków historii pozwala nam patrzeć z wielką żałością na niektóre doktryny, które są wykładane za Alpami przez tych, których przodkowie byli analfabetami, kiedy Rzym miał Cezara, Wergiliusza i Augusta.” Opinie te były rasistowską odpowiedzią na obwieszczone w 1934 roku badania eugeniki nazistowskiej, w których stwierdzono, że „Włosi są rasą pół-negroidalną” (co według nazistów miało ich czynić gorszymi od Niemców). Wspólnym elementem był antyslawizm. Mussolini już w czasie przemówienia z 20 września 1920 r. nazwał Słowian mianem barbarzyńców, a w kontekście obszarów spornych z Jugosławią stwierdził, że wymienić należy 50 000 barbarzyńców zamieszkujących te rejony na 50 000 Włochów. Po objęciu rządów faszyści niemal całkowicie wyniszczyli wszystkie organizacje kulturalne Słoweńców i na masową skalę prowadzono politykę italianizacji (z tego powodu działacze narodowi ze Słowenii założyli wyzwoleńczą organizację TIGR rozbitą przez Włochów w 1941 r.). W wypowiedziach faszystów wprost pojawiły się wezwania do eksterminacji wszystkich przedstawicieli narodu słoweńskiego. W regionie Ljubljany deportowano około 7,5% populacji słoweńskiej, a deportowani ludzie trafili do włoskich obozów koncentracyjnych na wyspie Rab, w Gonars, Monigo, Renicci d’Anghiari, Chiesanuova i innych. Mario Roatta odpowiedzialny był za masowe represje na ludności cywilnej słoweńskiej i zbrodnie wojenne w Słowenii. 25 lutego 1942 roku, zaledwie dwa dni po założeniu obozu koncentracyjnego w Gonars, przybył do niego pierwszy transport 5343 więźniów (w tym 1643 dzieci), więźniowie pochodzili z przeludnionych w tym czasie obozów koncentracyjnych Rab i Monigo. Przemoc wobec ludności cywilnej pochodzenia słoweńskiego wzorowana była na polityce hitlerowców. Generał Roatta wydał specjalne instrukcje, w których domagał się od żołnierzy, aby przeprowadzali czystki najbardziej energicznie i bez fałszywego współczucia. Jeden z żołnierzy Roatta w liście do domu z 1 lipca 1942 roku pisał: Mamy zabić wszystkich, od góry do dołu, nie szczędząc niewinnych. Co noc zabijamy całe rodziny (...). Po wojnie generał znalazł się na liście najbardziej poszukiwanych włoskich zbrodniarzy wojennych. Poszukiwany był przez rząd Jugosławii i innych państw, nigdy jednak nie został osądzony ze względu na to, że wraz z początkiem zimnej wojny, rząd Wielkiej Brytanii widział pośród części zbrodniarzy wojennych gwarancję antykomunistycznej drogi powojennych Włoch. Włoscy faszyści agresywną politykę rasistowską i antysemicką przyjęli w 1938 r. Skrajne poglądy obwieszczono w „Manifeście Rasy” (). Promowano w nim czysto biologiczne pojęcie rasy, jako tworu nie związanego z wyznaniem czy filozofią. Według manifestu Włosi różnią się od innych narodów nie tylko językiem, kulturą, historią, ale także wyglądem i przynależnością do rasy Aryjczyków o cechach Nordyków. Dokument (który w dużej mierze stanowił kopię nazistowskich Ustaw norymberskich) podkreślał odróżnienie Europejczyków zachodnich od wschodnich oraz osób czarnoskórych i Żydów. Faszyści pozbawili Żydów obywatelstwa, a także zabronili im pełnienia ważnych funkcji państwowych. Polityka względem Kościoła Polityka włoskiego faszyzmu wobec Kościoła oscylowała między konfliktem (ataki na instytucje katolickie w okresie walki o władzę, konflikt dotyczący wychowania młodzieży w 1931 roku) i współpracą (Traktaty Laterańskie w 1929 roku), w przypadku NSDAP według Richarda Grunbergera „główną linię partii w sprawach religii wyrażała totalna opozycja Rosenberga wobec chrześcijaństwa w jakiejkolwiek formie”. Model państwa Choć Benito Mussolini jako pierwszy proklamował koncepcję państwa totalitarnego, nie rozwinął jej jednak do tego stopnia jak naziści. W zakresie polityki społeczno-gospodarczej włoscy faszyści budowali system korporacyjny, podczas gdy naziści kładli nacisk na interwencjonizm państwowy. Spór wokół faszyzmu greckiego Reżim 4 sierpnia w Grecji, choć podobny do faszyzmu włoskiego, nie propagował zewnętrznej agresji i ekspansjonizmu, toteż trwają spory, czy może być zaliczany do faszyzmów. Natomiast tzw. Państwo Greckie, oparte na tym samym personelu wcześniejszych, greckich organizacji faszystowskich, było już niewątpliwie nazistowskie. Oskarżenia o faszyzm Już od początków faszyzmu, termin ten był wykorzystywany w propagandzie oraz polityce. Jednym z pierwszych zastosowań było przez część ruchu komunistycznego określenie „socjalfaszyzm” (ang. social fascism) w odniesieniu do socjaldemokracji. Posługiwała się nim frakcja rewolucyjna zgromadzona na III Międzynarodówce Komunistycznej w celu dyskredytowania mniej agresywnego ruchu socjaldemokratycznego. W połowie lat trzydziestych KPP dążąc do współpracy z innymi ugrupowaniami zrezygnowała ze stosowania określeń „socjalfaszyzm” wobec PPS, ale i stosowanego wcześniej wobec SL określenia „ludofaszyzm”. W 1944 George Orwell następująco skomentował tendencję do szafowania przymiotnikiem „faszystowski” w debacie publicznej: Słowo „faszyzm” – będące w powszechnym użytku – pozbawione jest niemal zupełnie znaczenia. Słyszałem, jak „faszyzmem” nazwano: rolników, sklepikarzy, Kredyt Społeczny, kary cielesne w szkołach, polowanie na lisa, walki byków, Komitet 1922, Komitet 1941, Kiplinga, Gandhiego, Czang-Kai-Szeka, homoseksualizm, audycje radiowe Priestleya, schroniska młodzieżowe, astrologię, kobiety, psy – i nie pamiętam co jeszcze. W kolejnych latach przymiotnik faszystowski był używany przez ZSRR na określenie większości działań państw zachodnich (podobnie jak imperialistyczny), a także na określenie dowolnej działalności antykomunistycznej. Było to możliwe dzięki przyjęciu w radzieckiej literaturze definicji faszyzmu jako końcowej fazy kryzysu światowej burżuazji, która to „w faszyzmie szuka ucieczki” przed wewnętrznymi sprzecznościami kapitalizmu. Zgodnie z tą definicją faszyzm panował praktycznie we wszystkich państwach kapitalistycznych, wśród których faszyzm niemiecki był jedynie „najbardziej reakcyjną” jego postacią. W terminologii radzieckiej unikano przy tym określania narodowy socjalizm. Oskarżenia o „faszyzm” kierowane wobec dowolnych osób, państw lub organizacji występujących w danym momencie przeciwko interesom Rosji są powszechną praktyką także we współczesnych mediach rosyjskich. W propagandzie był używany często wobec osób lub organizacji, które nie miały nic wspólnego z faszyzmem, podobnie jak polskie działania w celu wyjaśnienia zbrodni katyńskiej w 1943 roku. W wewnętrznych dokumentach służb specjalnych PRL jako „odmiany faszyzmu” określany jest m.in. trockizm, imperializm i titoizm. Podczas protestów na Ukrainie w latach 2013–2014 prorządowe media rosyjskie i ukraińskie określały protestujących mianem „faszystów” i „nazistów” (równocześnie zarzucając im jednak wpływy „żydowskie”). Zarzut głoszenia faszystowskich poglądów jest od tej pory wykorzystywany powszechnie w debatach jako typowy pozamerytoryczny argument osobisty na określenie dowolnego zachowania lub opinii, które osoba go używająca uznaje za szczególnie odrażające. Zjawisko to w sposób anegdotyczny opisuje prawo Godwina. Penalizacja działalności i propagandy faszystowskiej w Polsce Propagowanie totalitarnych metod i praktyk działania faszyzmu jest zakazane w Polsce z mocy prawa i podlega odpowiedzialności karnej. Regulują to: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (): Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (, z późn. zm.): Do lipca 2011 roku artykuł 256 kodeksu karnego, kończył się sformułowaniem „albo będące nośnikiem symboliki faszystowskiej, komunistycznej lub innej totalitarnej”. Zapis ten został wykreślony wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 19 lipca 2011 roku. Trybunał uznał, że przepis nie spełnia kryteriów określoności i w konsekwencji „orzeczenie o niekonstytucyjności art. 256 § 2 in fine k.k. oznacza, że ograniczone zastosowanie znajdzie art. 256 § 4 k.k. Na jego podstawie sąd będzie mógł orzec przepadek przedmiotów zawierających treść określoną w art. 256 § 1 k.k. Nie będzie to natomiast możliwe w odniesieniu do przedmiotów będących nośnikiem symboliki faszystowskiej, komunistycznej lub innej totalitarnej”. Zobacz też faszyzm włoski autorytaryzm faszysta (epitet) Ruch Narodowo-Radykalny Przypisy Bibliografia Jerzy W. Borejsza: Szkoły nienawiści. Historia faszyzmów europejskich 1919–1945, Wrocław-Warszawa 2000 Faszyzmy europejskie (1922–1945) w oczach współczesnych i historyków. Opr. Borejsza Jerzy W., Warszawa 1979 Jerzy W. Borejsza: Rzym a wspólnota faszystowska. O penetracji faszyzmu włoskiego w Europie Środkowej, Południowej i Wschodniej. Warszawa 1981 Maciej Cesarz: Od „Większej Brytanii” do zjednoczonej Europy. Faszystowska doktryna Oswalda Mosleya. Wrocław 2006 Mirosław Cygański, Tadeusz Dubicki: Skrajna prawica francuska – między nacjonalizmem a faszyzmem 1918–1945. Częstochowa 2003 Tadeusz Dubicki, Krzysztof Dach: Żelazny Legion Michała Archanioła (z dziejów ruchu faszystowskiego w Rumunii). Warszawa 1996 Roger Eatwall: Faszyzm. Historia. Poznań 1999 Olgierd Grott: Faszyści i narodowi socjaliści w Polsce. Kraków 2007 Wiesław Kozub-Ciembroniewicz: Doktryna i system władzy Włoch faszystowskich na tle porównawczym. Kraków 2010 Walter Laqueur: Faszyzm. Wczoraj – Dziś – Jutro. Warszawa 1998 Marek Maciejewski: Od piwiarnianego klubu do organizacji wywrotowej: nazizm w latach 1919–1924. Toruń 2005 Franciszek Ryszka: Państwo stanu wyjątkowego. Rzecz o systemie państwa i prawa Trzeciej Rzeszy. Wrocław – Warszawa – Kraków 1974 Stanisław Sierpowski: Faszyzm we Włoszech 1919–1926. Wrocław 1973 Jarosław Tomasiewicz: Faszyzm jako ideologia i polityka modernizacji /w:/ Modernizacja polityczna w teorii i praktyce. Filozoficzne aspekty i dziedziny modernizacji. Pod red. Marka Barańskiego. Katowice 2009 Jakub Kozłowski, Historyczno-kulturowe korzenie propagandy faszystowskiej, „Histmag.org”, 19 kwietnia 2009. Faszyzm niemiecki z perspektywy półwiecza. Materiały i studia, red. Antoni Czubiński, UAM 1985, . Linki zewnętrzne Fascism , Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-12]. Ustroje polityczne Skrajna prawica

785

https://pl.wikipedia.org/wiki/Cz%C4%99stochowa

Częstochowa

Częstochowa – miasto na prawach powiatu w południowej Polsce, w województwie śląskim, siedziba powiatu częstochowskiego. W latach 1975–1998 stolica i siedziba władz województwa częstochowskiego. Pomimo administracyjnej przynależności do województwa śląskiego, pod względem historycznym i kulturowym stanowi część Małopolski. Położona nad Wartą, na styku Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej. Według danych GUS z 31 grudnia 2022 roku miasto było zamieszkiwane przez 209 395 osób, będąc pod tym względem 13. miastem w Polsce i 2. miastem w województwie. Częstochowa jest centralnym miastem aglomeracji częstochowskiej oraz siedzibą licznych instytucji o znaczeniu regionalnym. W mieście znajduje się m.in. delegatura śląskiego urzędu wojewódzkiego i urzędu marszałkowskiego, sąd okręgowy wraz z prokuraturą okręgową czy wojewódzki szpital specjalistyczny. Ośrodek akademicki – dwie największe uczelnie publiczne to Politechnika Częstochowska i Uniwersytet Jana Długosza. Miasto jest także istotnym węzłem kolejowym. Stara Częstochowa, obecnie część Częstochowy, uzyskała lokację między 1370 i 1377 rokiem. Współczesna Częstochowa powstała z połączenia Starej Częstochowy z Częstochówką 19 sierpnia 1826 roku. W mieście znajduje się bazylika jasnogórska oraz klasztor na Jasnej Górze z otoczonym szczególnym kultem w Polsce, czczonym jako cudowny wizerunek i narodowa relikwia, obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej. Jest to główny polski ośrodek kultu maryjnego i pielgrzymowania. Nazwa Pierwsza wzmianka o Częstochowie pochodzi z 1220 roku, z dokumentu biskupa krakowskiego Iwona Odrowąża, w którym miejscowość wymieniona jest jako Czanstochowa. Nazwa była później notowana także w formach Chastochova (1250), Czanstochowa, Antiquo Czanstochowa, Noua Czanstochowa (1382), Czestochowa (1542), Czenstochow (1558), Częstochowa (1564), w Częstochowie (1658), w Częstochowey (1670), Częstochowa (1680), Częstochowa (1787), Częstochowa (1827), Częstochowa (1880). Nazwa Częstochowa jest nazwą dzierżawczą utworzoną od nazwy osobowej Częstoch przyrostkiem dzierżawczym -owa, -ow. Oznaczała pierwotnie ‘własność Częstocha’. Imię Częstoch, które w formie Chestoch pojawia się już w gnieźnieńskiej bulli protekcyjnej papieża Innocentego II datowanej na 7 lipca 1136 roku i wystawionej w Pizie, jest skróceniem od staropolskich imion złożonych typu Częstobor, Częstomir, zawierających w sobie prasłowiański rdzeń *čęstъ ‘częsty’. Etymologia ludowa wywodzi nazwę miasta z wyrażenia często (się) chować. Nazwa Częstochowa miałaby powstać z powodu częstego chowania się widoku miasta wśród okolicznych wzgórz przed zbliżającymi się do miasta pielgrzymami. W wymowie gwarowej okolicznej ludności wiejskiej odnotowano brzmienie cy̨stoxova z widocznym zjawiskiem mazurzenia (č > c) i pochyloną wymową ę, które przechodzi w nosowe y – y̨. Z zapisów historycznych wynika, że do ok. połowy XVI wieku nazwa miasta nie miała ustalonego rodzaju i występowała w dwóch formach: Częstochowa i Częstochow, dlatego współczesną formę miejscownika w Częstochowie można wyjaśnić jako rezultat pomieszania się dwóch paradygmatów odmiany, a nie tylko jako relikt odmiany niezłożonej (rzeczownikowej). Ludność żydowska zamieszkująca miasto używała w języku jidisz nazwy Czenstochow (). W okresie zaborów w źródłach rosyjskich pojawiały się formy Czenstochowa, Czenstochow, rzadko Czenstochowo (). W języku niemieckim istnieje forma Tschenstochau, która używana była m.in. w czasie okupacji hitlerowskiej podczas drugiej wojny światowej. Geografia Częstochowa leży na styku trzech mezoregionów geograficznych – Wyżyny Częstochowskiej, zwanej potocznie Jurą, Obniżenia Górnej Warty oraz Wyżyny Wieluńskiej. Mezoregiony te należą do wspólnej podprowincji – Wyżyny Śląsko-Krakowskiej. Powierzchnia Obszar Częstochowy po utworzeniu miasta na początku XIX wieku wynosił 33,06 km² i nie zmieniał się do okresu międzywojennego, gdy w latach 1928 i 1930 przyłączono do miasta obszary o powierzchni 14,13 km². Powierzchnia miasta wynosiła wówczas 47,16 km². Ponowne rozszerzenie granic miało miejsce w 1952 roku, gdy przyłączono obszary o łącznej powierzchni 45,88 km², co dało powierzchnię 93,04 km². Od 1977 roku powierzchnia miasta wynosi 160 km². Ukształtowanie terenu W obrębie miasta dominują wysokości bezwzględne 250–270 m n.p.m. Na terenie miasta znajduje się kilka wzniesień o wysokościach od 280 do 300 metrów. Najwyższym wzgórzem jest Góra Ossona, która ma wysokość 316,7 m n.p.m. Inne wzgórza znajdujące się w granicach miasta to między innymi Jasna Góra, Błeszno, Prędziszów, Liszka, Góry Kawie, Parkitka. Najniżej położonym punktem jest miejsce nad rzeką Wartą na wschód od Mirowa – 236 m n.p.m. Geologia Terytorium miasta wchodzi w skład monokliny śląsko-krakowskiej, znajduje się na jej południowo-wschodnim krańcu, w pobliżu granicy z niecką nidziańską. Obszar miasta jest zróżnicowany geologicznie, wierzchnia część to osady polodowcowe: żwiry, piaski, gliny, zaś głębsza to wapienie z okresu górnej jury. Rzeki Demografia Liczba mieszkańców (2012): 234 472. Struktura demograficzna mieszkańców Częstochowy według danych z 31 grudnia 2012: Powierzchnia Częstochowy: 159,71 km². Wykres liczby ludności Częstochowy na przestrzeni dwóch ostatnich stuleci: Największą populację Częstochowa odnotowała w 1993 r. – według danych GUS miasto miało 259 864 mieszkańców. W 2018 miasto liczyło 223 322 mieszkańców. Piramida wieku mieszkańców Częstochowy w 2014 roku. Klimat Częstochowa leży w strefie klimatu umiarkowanego. Średnio na dobę przypadają 4 godziny z bezpośrednim promieniowaniem słonecznym. W przebiegu rocznym największe usłonecznienie obserwuje się w czerwcu, ze względu na największą długość dnia. W Częstochowie niewiele jest dni bezwietrznych. Okresy ciszy w skali roku stanowią średnio 9,2%. Przeważają tu wiatry zachodnie – 18% i południowo-zachodnie – 18,2%. Jednocześnie osiągają one z tych kierunków największe prędkości – 2,2 m/s. Najrzadziej występują wiatry północne – 7,7% i północno-wschodnie – 7,4%. Tereny zieleni Łączna powierzchnia lasów w granicach Częstochowy wynosi 648,8 ha, ponadto powierzchnia parków i skwerów wynosi 155 ha. Parki i skwery o powierzchni ponad 1 ha według wielkości: Park Leśny Aniołów (Północ) – 69 ha Park Lisiniec (Lisiniec) – 36 ha Parki podjasnogórskie – (Podjasnogórska) – 11,6 ha Promenada Czesława Niemena (Północ) – 7,8 ha Park Tysiąclecia (Północ, Tysiąclecie) – 5,6 ha Park Narutowicza (Zawodzie-Dąbie) – 3,8 ha park przy ul. Fieldorfa (Północ) – 3,5 ha Park Piastów (Stare Miasto) – 3,3 ha Park przy ul. Zbyszka (Stradom) – 2,2 ha Park Parkitka (Częstochówka-Parkitka) – 1,8 ha Promenada Śródmiejska (Trzech Wieszczów) – 1,5 ha skwer między al. Niepodległości i al. WP (Ostatni Grosz) – 1,4 ha skwer między al. AK i ul. Kiedrzyńską (Tysiąclecie) – 1,4 ha Skwer Solidarności (Śródmieście) – 1,3 ha Skwer Kaliny Jędrusik (Tysiąclecie) – 1,2 ha Park św. Barbary (Podjasnogórska) – 1,2 ha Skwer Sokołów przy ul. Generała Kazimierza Pułaskiego (Trzech Wieszczów) – brak informacji o powierzchni Skwer Lotników przy ul. Wojciecha Korfantego (Zawodzie-Dąbie) – brak informacji o powierzchni Planowane: park przy ul. Gajowej (Wrzosowiak) – 1,7 ha Najwyższe budowle Najwyższe budowle w Częstochowie: wieża klasztoru na Jasnej Górze – 106,3 m komin przy ul. Mirowskiej – 90 m wieże archikatedry Świętej Rodziny – 80 m maszt radiowy TON Błeszno Częstochowa w dzielnicy Wrzosowiak (dawniej Błeszno) – 71 m wieża kościoła św. Antoniego Padewskiego w dzielnicy Ostatni Grosz – 50 m biurowiec „Centrum” przy ul. Dekabrystów – 40 m (najwyższy biurowiec) blok mieszkalny „Mrówkowiec” – 33 m budynek przy ul. POW (tzw. pierwszy wieżowiec) – 26,34 m Częstochowa w Małopolsce Częstochowa leży w dawnej ziemi krakowskiej historycznej Małopolski, w XV wieku położona była w powiecie lelowskim w województwie krakowskim. W wyniku reformy administracyjnej z 1999 roku Częstochowa została przyłączona do województwa śląskiego. Częstochowa przed II wojną światową należała do województwa kieleckiego, stąd niektórzy lokalni politycy ubiegali się (wraz z Kielcami i Radomiem) o utworzenie województwa staropolskiego. Częstochowa, chcąc podkreślić swoje historyczne i kulturowe związki z regionem małopolskim, przystąpiła w kwietniu 2007 do Stowarzyszenia Gmin i Powiatów Małopolski, skupiającego obszary należące historycznie do Małopolski, a w wyniku reform administracyjnych przyłączonych do innych województw. W tym samym roku miasto otrzymało tytuł Lidera Małopolski za rewaloryzację alei Najświętszej Maryi Panny. 23 sierpnia 2006 roku w krakowskich Sukiennicach wywieszony został herb Częstochowy. W 2008 roku, po raz kolejny, Częstochowa otrzymała tytuł Lidera Małopolski, tym razem za rewaloryzację parków podjasnogórskich. Historia Według legendy nazwa Częstochowa oznacza osadę założoną przez osobę o imieniu Częstoch, jednak pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1220 roku, z dokumentu biskupa krakowskiego Iwona Odrowąża. W bulli papieża Innocentego IV datowanej na 1250 r. została wymieniona wśród wsi płacących dziesięcinę na rzecz kanoników z Wrocławia. W pobliżu Częstochowy leżała wówczas druga wieś, Częstochówka. Po raz kolejny Częstochowa została wzmiankowana w 1325 r. w aktach z poboru świętopietrza, jako jedną z najmniej zaludnionych miejscowości regionu. W 1356 r. nastąpiła lokacja wsi na prawie średzkim. Kwestia daty nadania osadzie praw miejskich jest niejednoznaczna, ale określa się to zdarzenie na okres pomiędzy 1370 a 1377 rokiem. Od 1393 r. Częstochowa była miastem królewskim. W latach 1370–1393 Częstochowa stanowiła lenno Władysława Opolczyka. W tym okresie ustaliło się określenie miasta Częstochowy nazwą Stara Częstochowa, a należącej do ufundowanego w 1382 r. klasztoru Jasna Góra wsi na wzgórzu Częstochówką. W okresie staropolskim miasto Stara Częstochowa wielokrotnie procesowało się z klasztorem jasnogórskim w sprawie łamania praw miejskich przez zakon i zagarniania zysków z handlu z pielgrzymami. Częstochowa przeżyła dynamiczny rozwój w wieku XIV, któremu sprzyjało położenie na szlaku łączącym Małopolskę z Wielkopolską, ponadto z 1377 r. pochodzi informacja o istnieniu w niej huty żelaza, a pod koniec XIV w. częstochowskie huty i kopalnie rudy żelaza znane były w całym kraju. W 1430 r. rabusie z Czech i Moraw napadli na miasto. W XIV i XV w. Częstochowa była słabo rozwinięta i zaludniona. Kolejny okres rozwoju nastąpił w XVI wieku w związku z działalnością starosty Mikołaja Szydłowieckiego oraz ze szczodrością króla Polski Zygmunta I, który nadał miastu liczne przywileje, m.in. kopię lokacji (1502), przywilej pobierania myta mostowego na Warcie (1504, 1512), przywilej organizowania jarmarków (1508) oraz zwolnienie z ceł i podatków targowych dla mieszczan na 12 lat. W 1531 r. wybudowano mury obronne. W latach 1625–1630 region dotknięty został zarazą. W 1587 roku wojsko pretendenta do korony królewskiej Maksymiliana III Habsburga złupiło miasto. W 1620 r. ze względu na peryferyjne położenie klasztoru jasnogórskiego królowie z dynastii Wazów zdecydowali obwarować pobliski klasztor nowoczesnymi fortyfikacjami typu holenderskiego z bastionami. Liczba mieszkańców rosła od ok. 1,5 tys. w XVI w., przez ok. 2 tys. na początku XVII w. do ok. 2,5 tys. w połowie XVII w. Potop szwedzki Po rozpoczęciu potopu szwedzkiego jasnogórscy paulini złożyli hołd poddaństwa królowi Szwecji, a jednocześnie zaczęli przygotowania do obrony klasztoru na wypadek ataku na klasztor. 18 listopada 1655 r. pod Jasną Górą znalazły się szwedzkie wojska, które zaczęły oblężenie klasztoru, które składało się głównie z drobnych potyczek i wymiany ognia artyleryjskiego. Kilkukrotnie przerywano też chaotyczne działania zbrojne z powodu rokowań, a polska załoga kilkukrotnie usiłowała zmusić przeora Augustyna Kordeckiego do poddania twierdzy przeciwnikowi. W nocy z 26 na 27 grudnia wojska szwedzkie ostatecznie wycofały się spod twierdzy. W okresie potopu miasto zostało w znacznej części zniszczone i odbudowywało się długo i powoli. W 1665 roku miała tu miejsce bitwa pod Częstochową, część rokoszu Lubomirskiego. 27 lutego 1670 roku w klasztorze na Jasnej Górze odbył się ślub polskiego króla Michała z arcyksiężniczką Eleonorą. XVIII wiek 29 lutego 1768 roku została zawiązana konfederacja barska. Konfederaci zajęli twierdzę Jasna Góra, kierował nimi Kazimierz Pułaski. Okres po potopie był natomiast pomyślny dla Częstochówki, która dynamicznie rozwijała się i rozbudowywała. Będący właścicielem wsi klasztor intensywnie zabiegał o rozwój osady. W 1717 roku klasztor otrzymał przywilej nadający Częstochówce prawa miejskie jako Nowa Częstochowa. Nowe miasto zostało jednak zrujnowane w okresie konfederacji barskiej. Po uchwaleniu Konstytucji 3 maja na miejsce sejmiku dla powiatów lelowskiego i ksiąskiego wyznaczono Starą Częstochowę. Po II rozbiorze Polski obie miejscowości znalazły się w Prusach, po 1807 roku w granicach Księstwa Warszawskiego, a od 1815 roku w składzie Królestwa Polskiego. Królestwo Polskie Plan połączenia miast podjęto w 1823 roku, a jego opracowaniem zajął się inżynier wojewódzki Jan Bernhard, który w 1819 roku wytyczył Aleję Panny Maryi (obecnie Aleja Najświętszej Maryi Panny). Formalnie oba miasta zostały połączone w jedno 19 sierpnia 1826 roku. Po połączeniu obu miast Częstochowa pod względem liczby ludności wysunęła się na czwarte miejsce w Królestwie, po Warszawie, Lublinie i Kaliszu. W okresie powstania styczniowego w okolicach miasta dochodziło do licznych potyczek oddziałów powstańczych z wojskami rosyjskimi. Przemysł zaczął rozwijać się w Częstochowie na początku lat 70. XIX wieku. Pierwszym większym przedsiębiorcą w Częstochowie był Berek Kohn, który w 1869 r. uruchomił razem z Adolfem Oderfeldem drukarnię i zakład litograficzny. W 1897 r. w podczęstochowskim Rakowie Bernard Hantke uruchomił obecną Hutę Częstochowa. W 1904 r. w Częstochowie zaczął tworzyć się ruch rewolucyjny. Po wybuchu rewolucji w styczniu 1905 r. robotnicy częstochowscy ogłosili w lutym strajk powszechny. W 1909 roku w mieście odbyła się Wielka Wystawa Rolniczo-Przemysłowa. Wkrótce po wybuchu I wojny światowej Częstochowa została bez walk zajęta (3 sierpnia 1914) przez wojska niemieckie. W okresie okupacji sytuacja ludności miasta uległa gwałtownemu pogorszeniu, z miasta wyjechało ponad 20 000 robotników. Już 7 sierpnia 1914 r. dokonano mordów w dzielnicy podjasnogórskiej. W odróżnieniu od miasta Jasna Góra znalazła się od kwietnia 1915 r. pod okupacją katolickich Austro-Węgier. II Rzeczpospolita 10 listopada 1918 r. rozpoczęto rozbrajanie stacjonujących w mieście wojsk niemieckich. 12 listopada 1918 roku przemaszerowały częstochowskimi Alejami trzy kompanie Wojska Polskiego pod dowództwem kpt. Ludwikowskiego. 27 maja 1919 r. doszło w mieście do pogromów Żydów, w wyniku których zginęło 7 osób. W okresie powstań śląskich Częstochowa była głównym ośrodkiem pomocy dla powstańców. W mieście organizowano zbiórki pieniędzy i lekarstw oraz punkty werbunku ochotników. Po załamaniu się polskiej ofensywy na Kijów w 1920 roku Częstochowa musiała przez kilka miesięcy zakwaterować i wyżywić rząd ukraiński Semena Petlury wraz z dwoma tysiącami uchodźców. Podczas wojny polsko-bolszewickiej kilkuset ochotników z Częstochowy walczyło w obronie Warszawy. W okresie dwudziestolecia międzywojennego trwał dalszy rozwój miasta, jednak lokalny przemysł podupadł i rozwijał się w znacznie wolniejszym tempie, co było skutkiem zniszczeń wojennych i załamania koniunktury. W tym czasie miasto zostało skanalizowane, uruchomiono komunikację miejską oraz wzniesiono wiele obiektów użyteczności publicznej (między innymi teatr, pocztę, liczne szkoły). W 1939 roku Częstochowa liczyła już 138 tys. mieszkańców, co plasowało ją na 8. miejscu pod względem największych miast Polski. Od 1925 roku w Częstochowie mieściła się siedziba biskupstwa (od 1992 arcybiskupstwa). W czerwcu 1937 roku doszło w mieście do rozruchów antyżydowskich. Przez tydzień plądrowano żydowskie sklepy. II wojna światowa Po wybuchu II wojny światowej Niemcy wkroczyli do miasta 3 września 1939 roku i już następnego dnia dokonali mordów, które do historii przeszły pod nazwą krwawego poniedziałku. W okresie okupacji miały miejsce represje wymierzone w elitę społeczną i ludność żydowską. W 1942 r. utworzona została dla coraz liczniej napływającej społeczności niemieckiej wydzielona dzielnica. W 1941 r. została utworzona w Częstochowie dzielnica żydowska, którą rozpoczęto likwidować w 1942 r. wywożąc ludność do obozu zagłady w Treblince. Ludność pozostałą po tej akcji terroryzowano i mordowano w kilku kolejnych akcjach, m.in. 25 czerwca 1943 r, gdy ludność żydowska stawiła zbrojny opór. W czasie wojny i bezpośrednio po niej w rejonie Częstochowy działały silne oddziały partyzanckie niepodległościowego podziemia. Po upadku powstania warszawskiego Częstochowa była stolicą Polskiego Państwa Podziemnego. 16 stycznia 1945 roku, po całodziennych walkach, Częstochowę opuścił garnizon niemiecki, a miasto zostało zajęte przez sowieckie oddziały mjra Siemiona Chochriakowa. Okres powojenny W okresie Polski Ludowej szybka rozbudowa huty, która zyskała imię Bolesława Bieruta, spowodowała dynamiczny rozwój miasta. Ponadto powstały Zakłady Przemysłu Bawełnianego im. Zygmunta Modzelewskiego, Zakłady Przemysłu Lniarskiego „Warta”, rozwinął się również przemysł metalowy, szklarski i chemiczny. Z inicjatywy prof. Jerzego Kołakowskiego powołana została Wyższa Szkoła Inżynierska w Częstochowie, obecna Politechnika Częstochowska. Jan Paweł II odwiedził Częstochowę sześciokrotnie: w latach 1979, 1983, 1987, 1991, 1997 i 1999. 15 sierpnia 1991 odprawiona z jego udziałem msza św. (kończąca VI Światowe Dni Młodzieży) zgromadziła 1,5 mln wiernych, a papież od władz miasta otrzymał klucz do jego bram oraz tytuł honorowego obywatela. Częstochowa stała się pierwszym miastem na świecie, od którego przyjął takie wyróżnienie. III RP 15 listopada 2009 w mieście odbyło się referendum w sprawie odwołania prezydenta Tadeusza Wrony. Prezydent został odwołany 39 284 głosami. Obecnie (2022) prezydentem miasta jest Krzysztof Matyjaszczyk, reprezentant SLD. Gospodarka Częstochowa jest drugim największym miastem województwa śląskiego zarówno pod względem liczby ludności, jak i zajmowanej powierzchni. Jest ponadregionalnym ośrodkiem firm z branży motoryzacyjnej, hutnictwa i przetwórstwa metali, przetwórstwa szkła oraz IT. W mieście doskonale prosperują m.in. światowi giganci tacy jak ZF Group, Guardian Glass, Stoelze, Liberty Steel, TS Tech czy Brembo. W 2008 r. ukończony został Częstochowski Park Przemysłowo-Technologiczny, który posiada zmodernizowane i nowocześnie zaaranżowane biura, magazyny i hale produkcyjne. W 2023 r. budżet Częstochowy wyniesie 1 mld 855,3 mln zł z czego 516,7 mln zł na inwestycje (niemal 28% ogółu wydatków). Aktualnie szczególne znaczenie dla miasta ma pozyskiwanie inwestorów zainteresowanych prowadzeniem centrów usług dla zaplecza biznesowego (tzw. BPO – Business Process Outsourcing), jak i usług logistycznych czego dowodem są duże inwestycje Hillwood (dwie lokalizacje: Hillwood Częstochowa – Zachód o powierzchni ponad 24 000 m² oraz Hillwood Częstochowa – Miasto o powierzchni ponad 64 000 m²) i Panattoni – Panattoni Park Częstochowa o powierzchni ponad 30 000 m². Ponadto pod Częstochową w miejscowości Libidza swoje centrum logistyczne (o powierzchni ponad 40 000 m²) posiada sieć Polomarket. Znaczące w skali regionu centrum dystrybucyjne posiada w Częstochowie Stoelze Glass Group (ponad 20 000 m²). Częstochowa dzięki doskonałej lokalizacji i prowadzonym na szeroką skalę inwestycją w infrastrukturę drogową przyciąga inwestorów z branż do tej pory nieobecnych w mieście m.in. z branży wyrobów medycznych czego najlepszym przykładem jest budowa nowoczesnego zakładu produkcji zaawansowanych technologicznie produktów do leczenia ran Hartmann Manufacturing Polska w pobliżu węzła autostradowego „Jasna Góra” będącego częścią autostradowej obwodnicy Częstochowy. Miasto daje możliwość dotarcia w ciągu 90 minut jazdy samochodem do terenów, które zamieszkuje 8,5 miliona osób. Tak ogromny rynek zasobów ludzkich sprawia, że swoje inwestycje lokuje tutaj również Przedsiębiorstwo Sprzętu Ochronnego MASKPOL S.A. wchodzące w skład Polskiej Grupy Zbrojeniowej SA. Obecne są tutaj oddziały najbardziej rozpoznawalnych firm z branży IT takich jak X-KOM, Comarch, Assecco, ZF IT Center, SII Polska, K Dystrybucja (Kaspersky Lab), Computer Center i wiele innych. Istotnym i znanym w całej Polsce inwestorem o charakterze globalnym jest firma Klimas Wkręt – Met, która w 4 lokalizacjach skupionych wokół Częstochowy prowadzi na ponad 80 000 m² działalność produkcyjną z zakresu wytwarzania zamocowań budowlanych. Według najnowszych danych liczba firma w Częstochowie ogółem kształtuje się na poziomie 20 121 podmiotów gospodarczych, których reprezentantem jest Regionalna Izba Przemysłowo-Handlowa w Częstochowie. Głównym inicjatorem działań związanych z rozwojem i inwestycjami w gospodarce jest Agencja Rozwoju Regionalnego w Częstochowie. W 2011 r. w Częstochowie utworzono trzy klastry przemysłowe – Klaster Przetwórstwa Polimerów Plastosfera, Częstochowski Klaster Komunalny Aglomeracja oraz Regionalny Częstochowski Klaster Budownictwa i Infrastruktury „Budosfera”. W Częstochowie nadal prowadzi działalność kilkudziesięciu producentów wózków dziecięcych. Specjalne strefy ekonomiczne W wyniku utworzenia w 2018 r. Polskiej Strefy Inwestycji miasto znalazło się w strefie oddziaływania KSSE S.A. Oferta terenów inwestycyjnych w Częstochowie obejmuje obecnie trzy podstrefy: KSSE „Kusięcka” o powierzchni całkowitej 13,2 ha gdzie działa już m.in. fabryka CGR POLAND Sp. z o.o. KSSE „Korfantego” o powierzchni całkowitej 34,4 ha. Skorki II – 17,5 ha przy istniejącej ulicy Ekonomicznej – teren w przygotowaniu. KSSE „Skorki I” najmłodsza i najszybciej rozwijająca się podstrefa w Częstochowie o powierzchni całkowitej 23,3 ha. Swoją działalność prowadzi tu m.in. ZF Electronics Plant and European Shared Services Center (trzeci najnowszy zakład produkcyjny koncernu ZF w mieście produkujący kamery samochodowe). Częstochowskie „Centrum Obsługi Inwestora” prowadzi współdziałanie z Katowicką Specjalną Strefą Ekonomiczną SA jako instytucja wspierania gospodarki, która inicjuje zmiany organizacyjne usprawniających obsługę przedsiębiorców i inwestorów w Częstochowie. Od 2014 roku w Częstochowie na terenach włączonych do stref ekonomicznych minimalne nakłady inwestycyjne wyniosły 1 miliard 700 milionów złotych. Miejskie tereny inwestycyjne Miasto Częstochowa w swojej ofercie posiada również własne atrakcyjne tereny przeznaczone dla inwestorów szukających miejsca pod rozpoczęcie działalności w miastach powyżej 200 tysięcy mieszkańców. Najważniejsze z nich to: Rząsawska – 0,37 ha Elanex – o powierzchni 8,9 ha na terenach dawnego zakładu przemysłowego Elanex. Dom Księcia – o powierzchni 6670 m² Barbary – o powierzchni 2,21 ha w sąsiedztwie drogi krajowej nr 46. Przemysł Częstochowa jest głównym ośrodkiem Częstochowskiego Okręgu Przemysłowego, trzeciego co do wielkości w województwie śląskim. Od średniowiecza rozwijał się tu przemysł metalowy, dzięki licznemu występowaniu rud żelaza. Do największych i najbardziej znanych zakładów przemysłowych na terenie miasta należą: X-KOM – siedziba sieci sklepów komputerowych i główny sponsor klubu piłkarskiego Raków Częstochowa. ISD Huta Częstochowa – jedna z największych hut stali w Polsce ZF Automotive Systems Poland (dawniej TRW) – producent systemów bezpieczeństwa do samochodów TS Tech Poland – działalność koncernu skupia się głównie wokół projektowania i produkcji siedzeń oraz innych elementów wnętrza samochodów. Przedsiębiorstwo Sprzętu Ochronnego „Maskpol” SA – producent wyposażenia żołnierskiego. DTR VMS Poland Sp. z o.o. – producent elementów gumowo-metalowych dla sektora motoryzacyjnego. Wiko Klebetechnik – jest elementem międzynarodowej GLUETEC GROUP, pochodzącej z Niemiec, zajmującą się produkcją i dystrybucją chemii przemysłowej. CSF Poland (grupa Cooper Standard; daw. Systemy Polimeryczne Barre Thomas Poland) – producent m.in. przewodów, systemów antywibracyjnych i uszczelek do samochodów Brembo Poland – wytwórca elementów układów hamulcowych CGR Polska – producent podzespołów motoryzacyjnych dla takich firm jak TRW, Faurecja. Sila Poland – producent zintegrowanych systemów zmiany biegów. Koksownia Częstochowa Nowa – czołowy producent koksu w kraju, wyodrębniony ze struktury Huty Częstochowa Guardian Częstochowa – huta szkła Stoelzle Częstochowa – huta szkła artystycznego i użytkowego Odlewnia Żeliwa Wulkan – odlewnia żeliwa, najstarsza fabryka działająca na terenie miasta. Została założona w 1894 roku. Metalplast-Częstochowa – czołowy producent zamków i okuć budowlanych. Założona w 1899 roku. ViperPrint – jedna z największych drukarni internetowych w Polsce. Założona w 2002 roku. Dospel – producent systemów wentylacji Bud-Trans – zakres firmy obejmuje głównie prace związane z transportem nieczystości budowlanych, rozbiórki oraz prace porządkowe, Polontex – producent głównie tkanin dekorowanych, zakład mieści się w budynku dawnej „Ceby”. Handel W mieście funkcjonują galerie handlowe, centra handlowe, hipermarkety oraz znaczna liczba supermarketów. Najważniejsze z nich to: Galeria Jurajska, al. Wojska Polskiego 207 Galeria Al. NMP 49, al. Najświętszej Maryi Panny 49. Centrum handlowe M1, ul. Kisielewskiego 8/16 Centrum handlowe Kwadraty, al. Wolności 4 DL Center Point Częstochowa, ul. Jagiellońska 1 Park handlowy Aniołów Park, ul. Drogowców 43 Centrum handlowe Jagiellończycy, ul. Brzozowa 2/8, Dom Handlowy Centrum, al. Wolności 4 obszar handlowo-usługowy – węzeł DK1/DK46 (m.in. Castorama), Centrum handlowe VENDO PARK (2020 r.), Makro Cash&Carry, ul. Jagiellońska 38/40 OBI, ul. Generała Leopolda Okulickiego 16/18 oraz OBI przy ul. Kisielewskiego 8/16 Leroy Merlin, ul. Krakowska 7, Poczesna /k. Częstochowy Centrum Handlowe Auchan Poczesna, ul. Krakowska 10 Poczesna /k. Częstochowy Hipermarket Carrefour, ul. Drogowców 43 Agata Meble, ul. Drogowców 39 Centrum handlowe „Market na Czerwonym” i wiele mniejszych marketów i sklepów. Początkowo w mieście mogło działać tylko 87 sklepów sprzedających alkohol. W 2001 roku limit podwyższono do 245, w 2009 roku do 440, w 2010 roku do 500, a w 2015 roku do 550. Transport Transport drogowy Częstochowę przecina umożliwiająca transport samochodowy z największymi miastami Polski sieć dróg krajowych i Autostrad: Autostrada A1 – fragment trasy europejskiej E75: Gdańsk – Grudziądz – Toruń – Włocławek – Łódź – Częstochowa – Pyrzowice – Gliwice – Żory – Gorzyczki – przebiegająca przez północne i zachodnie obrzeża miasta, tworząca zachodnią, autostradową obwodnicę. droga krajowa nr 43: Wieluń – Rudniki – Kłobuck – Częstochowa droga krajowa nr 46: Kłodzko – Nysa – Pakosławice – Jaczowice – Niemodlin – Karczów – Opole – Ozimek – Lubliniec – Blachownia – Częstochowa – Janów – Szczekociny droga krajowa nr 91: Gdańsk – Tczew – Toruń – Włocławek – Kutno – Łódź – Piotrków Trybunalski – Kamieńsk – Radomsko – Kłomnice – Częstochowa – Podwarpie Sieć uzupełniają drogi wojewódzkie: droga wojewódzka nr 483: Łask – Szczerców – Nowa Brzeźnica – Częstochowa droga wojewódzka nr 491: Działoszyn (Droga 42) – Łobodno – Częstochowa droga wojewódzka nr 494: Bierdzany – Olesno – Wręczyca Wielka – Częstochowa droga wojewódzka nr 786: Częstochowa – Św. Anna – Koniecpol – Włoszczowa – Łopuszno – Ruda Strawczyńska – Kielce droga wojewódzka nr 908: Częstochowa – Tarnowskie Góry (Droga 78) Transport kolejowy Przez miasto przebiegają linie kolejowe nr 61 Lubliniec–Kielce (uruchomiana stopniowo w latach 1903–1911) oraz nr 1 Warszawa Centralna–Katowice wraz z odgałęzieniem (linia nr 146) do stacji Chorzew Siemkowice, które łączy miasto z magistralą węglową. 17 listopada 1846 r. Częstochowa uzyskała kolejowe połączenie z Warszawą (Kolej Warszawsko-Wiedeńska), w 1903 z Herbami, a w 1911 z Kielcami (Kolej Herbsko-Kielecka). Częstochowski węzeł kolejowy uzyskał obecny kształt w okresie II wojny światowej. Pasażerski transport kolejowy obsługiwany jest przez stacje Częstochowa Gnaszyn, Częstochowa Raków, Częstochowa Stradom, Rząsawa, Częstochowa Aniołów oraz w największym stopniu przez nowoczesny – otwarty po przebudowie w 1996 roku – dworzec Częstochowa Osobowa (dawniej Częstochowa Główna) mieszczący się w samym centrum miasta, przy placu Rady Europy. Komunikacja miejska Częstochowa posiada jeden z dwóch najmłodszych systemów komunikacji tramwajowej na terenie Polski, który został uruchomiony w 1959 roku. Tramwaje poruszają się po torach o rozstawie szyn 1435 mm i sieci składającej się z 14,7 km. De facto jest to jedna trasa przebiegająca przez miasto z północy na południe z dwoma odgałęzieniami na jej południowym krańcu. Organizatorem publicznego transportu zbiorowego w mieście Częstochowa i części gmin ościennych jest Miejski Zarząd Dróg i Transportu w Częstochowie. Na zlecenie MZDiT przewozy realizuje na wyłączność będąca własnością miasta spółka Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne w Częstochowie. Publiczna komunikacja obejmuje 3 linie tramwajowe, 24 autobusowe miejskie oraz 8 podmiejskich w gminach Blachownia, Konopiska, Mstów, Poczesna i Olsztyn. Nocną komunikację miejską tworzy codzienna linia autobusowa nr 80, kursująca wzdłuż sieci tramwajowej. 13 lipca 2007 r. MPK Częstochowa wprowadziło uniwersalny bilet elektroniczny. Firma Bus Expres oferuje przewóz osób na trasie z centrum miasta do Blachowni. Darmowy transport do hipermarketu Auchan zapewnia firma BK Bursiak, natomiast do hipermarketu Tesco zapewnia firma Kris-Tour. Przejazdy na terenie miasta oferuje także PKS Częstochowa, które obsługuje linie z dworca PKS do Kłobucka, Blachowni i innych okolicznych miejscowości, a także PKP – 5 przystanków w Częstochowie oferuje transport osobowy. Komunikację z gminą Rędziny zapewnia GZK w Rędzinach liniami R, Rm oraz Rk do Dworca Głównego PKP. Od 1 września 2021 roku Częstochowa jest skomunikowana z gminami powiatu ziemskiego komunikacją autobusową zorganizowaną przez Powiat Częstochowski. Transport lotniczy Najbliższym międzynarodowym lotniskiem jest regionalny port województwa śląskiego – Katowice Airport w Pyrzowicach. Znajduje się on około 40 km na południe od centrum Częstochowy. Najbliższym czynnym lądowiskiem jest oddalone o 10 km od centrum miasta Lotnisko Częstochowa-Rudniki. Jest to obiekt powojskowy obecnie znajdujący się we własności prywatnej. Pełni funkcje sportowe – na części jego terenu operuje Aeroklub Częstochowski, a także jest miejscem organizacji wielu imprez plenerowych. Lotnisko nie jest przystosowane do obsługi dużych samolotów, istnieje możliwość lądowania tylko małych samolotów pasażerskich. Posiada zaniedbaną betonową drogę startową (2000 × 60 m). Wieloletnie zamierzenia włodarzy miasta przeistoczenia lotniska w pasażerskie lub towarowe dotychczas nie zaowocowały wsparciem finansowym z żadnego źródła, lub nawet uregulowaniem prawnym jego statusu po myśli samorządowców. Ostatni raz lotnisko zostało użyte przez linie lotnicze w 1983 – przez jeden sezon Polskie Linie Lotnicze LOT oferowały z niego połączenia. Zabytki i turystyka Częstochowa jest miastem powstałym w średniowieczu. Na przestrzeni wieków w mieście zostały zbudowane liczne budowle, mające obecnie charakter zabytków i atrakcji turystycznych. Do najważniejszych należą zabytkowe kamienice oraz sam układ urbanistyczny historycznych centrów Starej i Nowej Częstochowy oraz łączącej je Alei Najświętszej Maryi Panny. Największym i najczęściej odwiedzanym z częstochowskich zabytków jest zespół klasztorny na Jasnej Górze, a turystyka związana z klasztorem to głównie ruch pielgrzymkowy. Atrakcje turystyczne Aleja Najświętszej Maryi Panny – zespół zabytkowych kamienic Tarasy widokowe na wieży jasnogórskiej Parki podjasnogórskie i znajdujące się w nim ekspozycje Muzeum Częstochowskiego – Muzeum Górnictwa Rud Żelaza i inne Ulica 7 Kamienic z XIX-wieczną zabudową Ulica Wieluńska z XVIII i XIX-wieczną zabudową Ratusz w Częstochowie – XIX-wieczny klasycystyczny Stary Rynek – rynek Starego Miasta z kamienicami Muzeum Produkcji Zapałek w Częstochowie – zabytkowa fabryka zapałek Pałacyk Hantkego w Częstochowie – neobarokowa willa założyciela Huty Częstochowa Bernarda Hantkego Pałacyk Brassów w Częstochowie – XIX-wieczny pałacyk austriackiego przedsiębiorcy Wilhelma Brassa Pałacyk Mottego – willa dyrektora Przędzalni Czesankowej „Elanex” z 1909 r. układ urbanistyczny Częstochówki (ul. Wieluńska, Rynek Wieluński, ul. św. Barbary) Muzeum Historii Kolei (Dworzec Stradom) Muzeum Haliny Poświatowskiej Dom Władysława Biegańskiego Muzeum Pontyfikatu Jana Pawła II Miejska Galeria Sztuki Złota Góra Przełom Warty i Start spływu kajakowego „Mirowski przełom Warty” Fontanna Dziewczynka z Gołębiami Ławeczki pomnikowe w al. NMP: Haliny Poświatowskiej, Marka Perepeczki, Władysława Biegańskiego i Piotra Machalicy Rezerwat archeologiczny kultury łużyczkiej Zabytkowa lokomotywa przy dworcu głównym PKP Zabytki sakralne Jasna Góra – zespół klasztorny zakonu paulinów, największy i najbardziej znany zabytek Częstochowy neogotycka archikatedra Świętej Rodziny – zbudowana w latach 1901–1927 Kościół św. Jakuba – umiejscowiony na placu Biegańskiego, będący pierwotnie cerkwią prawosławną kościół św. Zygmunta – najstarszy w Częstochowie, na placu Daszyńskiego Katedra Matki Boskiej Królowej Apostołów – kościół polskokatolicki przy ul. Jasnogórskiej Cerkiew Częstochowskiej Ikony Matki Bożej przy ul. Kopernika kościół ewangelicko-augsburski Wniebowstąpienia Pańskiego w Śródmieściu przy ulicy Kopernika kościół św. Barbary w dzielnicy podjasnogórskiej sanktuarium św. Józefa na Rakowie przy ul. Okrzei kościół Najświętszego Imienia Maryi w alei NMP kościół Pana Jezusa Konającego i kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w Częstochówce kaplica Przemienienia Pańskiego w centralnej części cmentarza Kule kościół świętych Rocha i Sebastiana na cmentarzu św. Rocha pałac biskupi Zabytkiem o charakterze religijnym jest cmentarz żydowski w dzielnicy Zawodzie. Szlaki turystyczne Wycieczki po Częstochowie łączone są często ze zwiedzaniem Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. W mieście rozpoczynają bieg następujące szlaki turystyczne: Szlak Orlich Gniazd Szlak Jury Wieluńskiej Szlak Walk 7 Dywizji Piechoty Częstochowa – Olsztyn im. Z. Łęskiego Szlak Zabytków Techniki Województwa Śląskiego Kultura Częstochowa stanowi centrum kulturalne regionu, a także jest ważnym ośrodkiem kulturalnym w skali ogólnopolskiej i międzynarodowej. W mieście odbywa się wiele wydarzeń o charakterze lokalnym, ogólnopolskim i międzynarodowym. Instytucje kulturalne Na terenie Częstochowy działa wiele miejskich oraz niezależnych instytucji kulturalnych, których zaangażowana działalność tworzy różnorodną ofertę kulturalną miasta. Muzea i galerie Oprócz klasztoru jasnogórskiego działalność muzealną i wystawienniczą prowadzą również inne instytucje. Muzeum Częstochowskie Najstarsza instytucja muzealna. Do jej obiektów wystawienniczych należą: Ratusz miejski – zabytkowy zespół budynków byłego ratusza, obecnie główna siedziba Muzeum Rezerwat archeologiczny kultury łużyckiej w dzielnicy Raków – unikatowy rezerwat archeologiczny Galeria Dobrej Sztuki w Częstochowie Muzeum Górnictwa Rud Żelaza Muzeum Haliny Poświatowskiej, częstochowskiej poetki Inne Inne instytucje wystawiennicze w mieście: Miejska Galeria Sztuki – zajmuje się wystawianiem malarstwa, rzeźby, grafik i fotografii – kładąc szczególny nacisk na dzieła współczesne. Szczególnie znana jest wystawa prac Zdzisława Beksińskiego, która w 2006 przekształciła się w stałe Muzeum Zdzisława Beksińskiego Muzeum Produkcji Zapałek – nieczynna fabryka posługującą się technologią z trzeciej dekady XX wieku (prywatne) Muzeum Historii Kolei na dworcu Częstochowa Stradom (przejściowo zamknięte, prywatne) Muzeum Archidiecezji Częstochowskiej Muzeum Zdzisława Beksińskiego Muzeum Wyobraźni – galeria i pracownia Tomasza Sętowskiego (prywatne) Muzeum Pontyfikatu Jana Pawła II (prywatne) Galeria Konduktorownia Galeria Lonty Petry (prywatne) rezerwat archeologiczny na Starym Rynku Muzeum Kresowe Filharmonia Częstochowska im. Bronisława Hubermana Orkiestra filharmonii zainaugurowała działalność w 1945 roku, dając koncert w miejskim teatrze. W 1955, w miejscu zniszczonej przez okupujących Częstochowę Niemców Nowej Synagogi, rozpoczęto budowę gmachu filharmonii. Budowa zakończyła się w 1965 roku. W styczniu 1976 roku Państwowa Orkiestra Symfoniczna w Częstochowie otrzymała miano Filharmonii. 3 października 2012 roku otrzymała imię Bronisława Hubermana. Teatr im. Adama Mickiewicza Teatr w Częstochowie rozpoczął działalność w 1927 roku. W latach 20. XX wieku powstała obecna siedziba teatru – wybudowany specjalnie dla jego potrzeb gmach przy ulicy Kilińskiego. W 1949 roku teatr został upaństwowiony, a sześć lat później nadano mu imię Adama Mickiewicza. Ośrodek Promocji Kultury Gaude Mater Miejska instytucja kulturalna, która jest głównym organizatorem Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Sakralnej „Gaude Mater” i Festiwalu im. Kaliny Jędrusik „Kalinowe Noce, Kalinowe Dni”. Kina W Częstochowie działają dwa kina wielosalowe należące do sieci Cinema City: Cinema City Wolność, otwarte w 2004 roku, oraz znajdujący się w Galerii Jurajskiej multipleks, uruchomiony w 2009 roku. W mieście działa także od 1991 kino studyjne Ośrodka Kultury Filmowej. Muzyka Na terenie Częstochowy działają liczne chóry żeńskie, męskie oraz mieszane. Najstarszym jest Chór Męski „Pochodnia” (dyr. Jarosław Łyczba). Do innych należą: Chór Filharmonii Częstochowskiej „Collegium Cantorum” (dyr. J.Siadlak), Jasnogórski Chór Chłopięco-Męski „Pueri Claromontani” (dyr. s. Maria Bujalska PDDM) oraz Chór Archikatedry pw. Św. Rodziny „Basilica Cantans” (dyr. Włodzimierz Krawczyński, obecnie Zygmunt Nitkiewicz). Chóry te zdobywały liczne nagrody na festiwalach krajowych oraz zagranicznych. Festiwale muzyczne w Częstochowie Międzynarodowy Festiwal Muzyki Sakralnej „Gaude Mater” Jazz Spring Częstochowa Frytka OFF ReggaeON Aleje tu się dzieje HIP HOP Elements Summer chill Jasnogórski Konkurs Skrzypcowy Edukacja kulturalna W Częstochowie działa Zespół Szkół Plastycznych im. Jacka Malczewskiego, Jasnogórska Szkoła Muzyczna, Zespół Szkół Muzycznych im. Marcina Żebrowskiego. Na terenie miasta istnieje także kilka ognisk muzycznych dla dzieci i młodzieży oraz Społeczna Szkoła Baletowa. Działalność prowadzi Młodzieżowy Dom Kultury oraz Regionalny Ośrodek Kultury, organizujący wiele cyklicznych imprez, m.in. Ogólnopolski Konkurs Poetycki im. Haliny Poświatowskiej. Poetka ta urodziła się i wychowała w Częstochowie. W jej domu rodzinnym jest zorganizowane skromne muzeum, które gromadzi eksponaty związane z życiem Poświatowskiej. Media Prasa W Częstochowie wydawane są następujące dzienniki: „Gazeta Wyborcza” – od 1991 wydawana z lokalnym dodatkiem „Dziennik Zachodni” – znajduje się tu terenowy oddział tej gazety „Życie Częstochowy i Powiatu” – kontynuacja „Życia Częstochowy”, ukazującej się od 1947 gazety, dla której pierwowzorem było „Życie Warszawy” Tygodniki: „7 Dni” „Gazeta Częstochowska” – od 1956 „Niedziela” – ogólnopolski tygodnik katolicki Wydawanych jest również kilka innych pism m.in.: kwartalniki kulturalne „Aleje 3”, „Bulion”, miesięcznik „Puls Regionu” oraz rocznik „Ziemia Częstochowska”. Radio Radiostacje lokalne: Radio Jasna Góra – stacja radiowa działająca przy klasztorze na Jasnej Górze Radio Fiat – katolicka stacja radiowa należąca do Archidiecezji częstochowskiej Radio Jura – stacja radiowa o charakterze lokalnym, uruchomiona przez Radio 90 FM, które 14 lipca 2010 roku otrzymało koncesję na nadawanie w Częstochowie Twoja Polska Stacja – stacja radiowa o charakterze lokalnym, prezentująca muzykę polską i wiedzę o tej muzyce. Właścicielem jest Agencja Reklamowa Radio Park, która koncesję na nadawanie otrzymała 13 lipca 2017 roku, a 7 września 2018 r. rozpoczęła nadawanie Studia lokalne w Częstochowie posiadają: Polskie Radio Katowice Radio Złote Przeboje RMF Classic RMF Maxxx – emitująca w tzw. rozszczepieniach lokalnych wiadomości z Częstochowy, w 2006 zastąpiła istniejące od 1995 miejscowe Radio Fon. W latach 1995–2001 w mieście lokalną redakcję posiadało radio RMF FM. Telewizja Mieszkańcy dzielnicy Tysiąclecie i Północ mają dostęp do miejskiej TV Orion. W mieście istnieją ponadto lokalne redakcje TVP3 Katowice, NTL i TVSilesia. Internet „Częstochowski Portal Sportowy” – portal informujący o wydarzeniach sportowych z Częstochowy i okolic „wczestochowie.pl” – portal informujący o wydarzeniach z Częstochowy i okolic „CzestochowaForum.pl” – niezależne i niekomercyjne, największe forum, z bieżącymi informacjami o Częstochowie W mieście działa kilka lokalnych portali. Pracuje tu także kilku dziennikarzy gazet internetowych. Ochrona zdrowia Pierwszy szpital w Częstochowie sięga historią do 1834 roku, gdy Rada Miasta przeznaczyła grunt pod jego budowę. Wkrótce potem został zbudowany szpital św. Benedykta, w 1854 r. przemianowany na szpital Najświętszej Maryi Panny. Przez lata zatrudniony był w nim jeden lekarz, pierwszym był Walenty Józef Siekaczyński. Dopiero dr Władysław Biegański sprowadził do niego specjalistów różnych dziedzin medycyny, poczynając w 1883 roku od sprowadzenia chirurga dra Władysława Wrześniowskiego. Na początku XX wieku w Częstochowie powstał szpital izraelicki przy ul. Mirowskiej (budynki wykorzystywane do XXI wieku). W czasie I wojny światowej przy ul. Wieluńskiej powstał szpital weneryczny, a przy Waszyngtona szpital zakaźny (przeniesiony z czasem na ul. Dąbrowskiego). W okresie II RP otwarto nowoczesny szpital Kasy Chorych przy ul. Mickiewicza (budynki wykorzystywane do XXI wieku). W czasie II wojny światowej na szpital przebudowano budynki przy ul. Kordeckiego i przy ul. Bony. Szpital w Alejach zlikwidowano w końcu lat 1950., a w 1966 lub 1969 r. budynek rozebrano i rozpoczęto w tym miejscu budowę domu towarowego. W 1961 roku zbudowano szpital w dzielnicy Tysiąclecie (później wojewódzki), a w 1988 roku uruchomiono szpital w dzielnicy Parkitka (również wojewódzki). W 2000 roku szpitale przy ul. Bony, Mirowskiej i Mickiewicza połączony w Zespół Szpitali Miejskich, a w 2004 roku przekształcono je w Miejski Szpital Zespolony. W 2009 roku szpital na Tysiącleciu włączono do szpitala na Parkitce. Szpitale publiczne Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. Najświętszej Maryi Panny w Częstochowie (ul. Nowobialska, ul. PCK, al. Pokoju) Miejski Szpital Zespolony w Częstochowie (ul. Bony, ul. Mickiewicza, ul. Mirowska) Szpital im. R. Weigla w Blachowni k. Częstochowy Edukacja W Częstochowie działa 45 przedszkoli, w tym 6 niepublicznych i 2 przedszkola integracyjne. Funkcjonuje tu również 50 szkół podstawowych, w tym 3 niepubliczne, 5 specjalnych i 3 prowadzące oddziały integracyjne. Część z placówek kształcenia podstawowego jest prowadzonych przez duchowieństwo katolickie. Działa tu 36 szkół ponadgimnazjalnych w tym 12 policealnych, 10 liceów ogólnokształcących i kilkanaście zespołów szkół o różnorodnych profilach, w tym Centralna Szkoła Państwowej Straży Pożarnej. Uczelnie wyższe W mieście działa 5 uczelni wyższych: Politechnika Częstochowska, Uniwersytet Jana Długosza, Akademia Polonijna, Wyższa Szkoła Zarządzania, Wyższa Szkoła Lingwistyczna. Ponadto w Częstochowie działa Wyższe Międzydiecezjalne Seminarium Duchowne. W 2022 roku na Uniwersytecie im. Jana Długosza w Częstochowie otworzono kierunek lekarski. Oświata w ujęciu historycznym Po utworzeniu Częstochowy w początkach XIX wieku szkolnictwo stało w mieście na niskim poziomie. W dotychczas istniejących miastach Starej i Nowej Częstochowy działało po jednej szkole elementarnej, a każda z nich prowadzona była przez jednego nauczyciela. Zaraz po upadku powstania listopadowego działały oprócz tych dwóch szkół trzy prywatne pensje. W 1835 roku została założona niedzielna szkoła rzemieślnicza, która jednak cieszyła się niewielkim zainteresowaniem. W 1861 roku działały w mieście już cztery szkoły elementarne, jedna męska szkoła czteroklasowa i jedna pensja żeńska. Szkoły mieściły się w prywatnych domach, nauczyciele utrzymywali się ze składek i niewielkiej dotacji miejskiej. Szkolnictwo średnie zostało utworzone w mieście dopiero w 1862 roku, gdy powołano szkołę powiatową specjalną, przekształconą później w pięcioklasowe progimnazjum, a od 1867 roku działającą jako czteroklasowe gimnazjum filologiczne. Siedzibą szkoły był budynek poklasztorny w III Alei, obecnie działa w nim liceum im. Sienkiewicza. Natomiast pierwsze prywatne szkoły średnie powstały w 1871 i 1891 roku. W 1906 roku otwarte zostało polskie gimnazjum. W następnym roku istniało 7 szkół średnich i 13 szkół powszechnych, a także szkoły zawodowe i żydowskie. W 1918 roku w mieście nie było ani jednego budynku o przeznaczeniu typowo szkolnym, a szkoły powszechne mieściły się w lokalach wynajętych, które nie spełniały norm. W celu poprawy sytuacji w oświacie w latach 1924–1936 Zarząd Miasta wybudował w mieście kosztem 2,5 mln zł sześć budynków (przy ul. Chłopickiego, Narutowicza, Olsztyńskiej, Waszyngtona, w parku Narutowicza, na Ostatnim Groszu i Stradomiu), a w latach 1937–1939 kolejne dwie kosztem prawie 0,5 mln zł. Z powodu braku czasu, a następnie wybuchu wojny, nie zrealizowano kolejnych sześciu. W 1919 roku do 14 szkół powszechnych uczęszczało ok. 7.000 uczniów, co stanowiło połowę znajdujących się w wieku szkolnym. W 1936 roku istniały w mieście 34 szkoły powszechne, w tym 21 publicznych, do których uczęszczało ok. 15.000 uczniów, tj. ok. 87% dzieci. W szkołach publicznych istniały 303 klasy, które odbywały zajęcia w 193 salach. Pomimo niedoboru sal część zajęć uczniowie musieli odbywać w innych budynkach, często oddalonych od siebie. W tym czasie istniało 8 średnich szkół powszechnych, z czego 3 publiczne, oraz 16 szkół zawodowych. Ponadto w latach 1935–1936 funkcjonował w mieście Uniwersytet Powszechny, mający 160 słuchaczy. W okresie okupacji hitlerowskiej szkolnictwo średnie zostało zlikwidowane, a powszechne znacząco ograniczone. Dodatkowo część budynków szkolnych zajętych zostało na potrzeby koszar. W późniejszym okresie okupacji część nauczycieli aresztowano i umieszczono w obozach koncentracyjnych, a wyposażenie większości szkół uległo zniszczeniu. Tuż po zakończeniu działań wojennych przystąpiono do odbudowy szkolnictwa. W 1945 roku uruchomiono 17 państwowych szkół podstawowych i 3 religijne; te ostatnie zlikwidowano w 1949 i 1953 roku. Spośród tych 17 szkół tylko 10 dysponowało budynkami o przeznaczeniu szkolnym. W 1947 roku istniały już 24 szkoły podstawowe, w 1948/49 30, w 1956/57 33, a w 1960/61 36. W 1952 roku zbudowano też pierwszy po wojnie budynek o przeznaczeniu typowo szkolnym. W roku 1956/57 obowiązek szkolny realizowało w sumie 99,3% dzieci. Sport Najbardziej znane kluby sportowe działające (obecnie lub dawniej) w Częstochowie to: klub siatkarski AZS Częstochowa (sześciokrotny mistrz Polski), klub żużlowy Włókniarz Częstochowa (czterokrotny mistrz Polski) i klub piłkarski Raków Częstochowa (mistrz Polski, dwukrotny wicemistrz Polski, zdobywca Pucharu Polski i Superpucharu Polski). Inne kluby działające w mieście to między innymi: Budowlani Częstochowa (lekkoatletyka), Norwid Częstochowa, Eco-Team AZS Stoelzle Częstochowa (oba siatkówka mężczyzn), Częstochowianka Częstochowa (siatkówka kobiet), Skra Częstochowa (piłka nożna mężczyzn i kobiet), Gol Częstochowa (piłka nożna kobiet). Przy uczelniach wyższych działają kluby AZS UJD Częstochowa i AZS Politechnika Częstochowska. Głównymi obiektami sportowymi w Częstochowie są: Arena Częstochowa – stadion żużlowy w dzielnicy Zawodzie-Dąbie z trybunami na 16 850 osób. Hala Sportowa Częstochowa – hala sportowo-widowiskowa oddana do użytku w 2012 roku. Trybuny liczą 7100 miejsc siedzących, z czego około 5900 miejsc znajduje się na trybunach stałych. W obiekcie rozgrywano między innymi mecze siatkarskiej Ligi Światowej 2015 oraz turniej finałowy siatkarskich Klubowych Mistrzostw Świata 2018. Hala Polonia – hala sportowo-widowiskowa położona w dzielnicy Tysiąclecie dysponująca 1165 stacjonarnymi miejscami siedzącymi oraz 440. miejscami na trybunach rozkładanych. Miejski Stadion Piłkarski „Raków” – miejski stadion piłkarski, z trybunami na 5500 osób. Miejski Stadion Lekkoatletyczny w Częstochowie – stadion lekkoatletyczny posiadający zadaszoną trybunę z 894. miejscami siedzącymi. Administracja Częstochowa jest miastem na prawach powiatu. Mieszkańcy Częstochowy wybierają do swojej rady miasta 28 radnych. Organem wykonawczym władz jest prezydent miasta. Siedzibą władz miasta jest Urząd Miasta Częstochowa przy ul. Śląskiej 11/13. Miasto jest siedzibą wielu urzędów i instytucji o znaczeniu regionalnym. Znajduje się tu m.in.: starostwo powiatu częstochowskiego ziemskiego. Mieszkańcy Częstochowy wybierają posłów w okręgu 28, a senatorów w okręgu 69. Podział administracyjny miasta Obszar Częstochowy podzielony jest na 20 jednostek pomocniczych miasta zwanych dzielnicami. Mieszkańcy każdej jednostki pomocniczej wybierają radę dzielnicy, która jest jej organem uchwałodawczym. Organem wykonawczym dzielnicy jest zarząd, a na jego czele stoi przewodniczący, który reprezentuje dzielnicę na zewnątrz. Dzielnice Częstochowy: W rejestrze TERYT wyróżnionych jest 47 integralnych części miasta. Są to: Współpraca międzynarodowa samorządu Władze Prezydent Od 10 grudnia 2010 roku prezydentem Częstochowy jest Krzysztof Matyjaszczyk. Rada Miasta Od IV kadencji (2002-2006) Rada Miasta Częstochowy składa się z 28 członków (wcześniej 50). Od roku 2018 kadencja jest pięcioletnia. Obecnie (kadencja 2018-2023) zasiadają w niej przedstawiciele SLD (12), PiS (8), lokalnego ugrupowania Wspólnie dla Częstochowy (5) i KO (3). Koalicję w radzie utworzyło SLD – KO – WdCz. W roli organu doradczo-konsultacyjnego funkcjonuje Młodzieżowa Rada Miasta (najstarsza w Polsce – od 1990 r.) oraz Miejska Rada Seniorów. Wspólnoty wyznaniowe Katolicyzm Kościół katolicki Kościół rzymskokatolicki: Dekanat Częstochowa – Najświętszej Maryi Panny Jasnogórskiej sanktuarium Jasna Góra wraz z klasztorem i bazyliką jasnogórską Dekanat Częstochowa – Podwyższenia Krzyża Świętego Dekanat Częstochowa – św. Antoniego z Padwy Dekanat Częstochowa – św. Józefa Dekanat Częstochowa – św. Wojciecha Dekanat Częstochowa – św. Zygmunta Bazylika archikatedralna Świętej Rodziny w Częstochowie Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-ukraińskiego (greckokatolicki): parafia Matki Bożej Nieustającej Pomocy, nabożeństwa prowadzone są w kaplicy św. Jana Pawła II na Jasnej Górze Bractwo Kapłańskie Świętego Piusa X: misja w Częstochowie Starokatolicyzm Kościół Polskokatolicki w RP: parafia katedralna Matki Bożej Królowej Apostołów (katedra Matki Boskiej Królowej Apostołów) Kościół Starokatolicki Mariawitów: wierni należą do parafii Matki Boskiej Nieustającej Pomocy w Starczy Prawosławie Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny: Parafia Częstochowskiej Ikony Matki Bożej (cerkiew Częstochowskiej Ikony Matki Bożej) Protestantyzm Chrześcijańska Wspólnota Ewangeliczna: placówka misyjna Częstochowa I placówka misyjna Częstochowa II Kościół Adwentystów Dnia Siódmego: zbór w Częstochowie Kościół Boży w Polsce: Kościół Boży „Eden” w Częstochowie Kościół Chrześcijan Baptystów: zbór „Studnia” Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej: Wspólnota Chrześcijan w Częstochowie Kościół Chrześcijański „Słowo Wiary”: zbór w Częstochowie Kościół Chwały: Kościół Chwały w Częstochowie Kościół Chrześcijański w Częstochowie Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP: parafia w Częstochowie Kościół Wolnych Chrześcijan: zbór w Częstochowie Kościół Zielonoświątkowy w RP: zbór OdNowa zbór „Shoreline” Mesjańskie Zbory Boże (Dnia Siódmego): punkt misyjny w Częstochowie (podległy zborowi w Bytomiu) Restoracjonizm Świadkowie Jehowy: 8 zborów (w tym grupy ukraińskojęzyczna i polskiego języka migowego), 3 Sale Królestwa Buddyzm Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu: ośrodek w Częstochowie Cmentarze Cmentarz ewangelicko-augsburski w Częstochowie Cmentarz Komunalny w Częstochowie Cmentarz Kule w Częstochowie Cmentarz Rakowski w Częstochowie Cmentarz św. Rocha w Częstochowie Cmentarz żydowski w Częstochowie Osoby związane z Częstochową Odznaczenia Order Odrodzenia Polski II klasy (1979) Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona miasta Częstochowy Portal Miejskiego Systemu Informacji Turystycznej Częstochowa wczoraj i dziś Miasta na prawach powiatu Miasta w Polsce lokowane w XIV wieku Miasta w województwie śląskim

2977

https://pl.wikipedia.org/wiki/Kongres%20wiede%C5%84ski

Kongres wiedeński

Kongres wiedeński (niem. Wiener Kongress) – konferencja międzynarodowa przedstawicieli szesnastu państw europejskich, trwająca od września 1814 roku do 9 czerwca 1815 roku w Wiedniu, zwołana w celu rewizji zmian terytorialnych i ustrojowych spowodowanych wybuchem rewolucji francuskiej i wojnami napoleońskimi oraz wypracowania nowych zasad ładu kontynentalnego. Kongres wiedeński, ze względu na liczne bale, które mu towarzyszyły, nazywany był ironicznie tańczącym kongresem. Przyczyny i wydarzenia bezpośrednio poprzedzające kongres W wyniku trwających w Europie w latach 1798–1815 wojen napoleońskich nastąpiły bardzo znaczące zmiany terytorialne na niemal całym obszarze kontynentu. Nieudana kampania rosyjska i klęska Francuzów w bitwie pod Lipskiem spowodowały abdykację Napoleona i załamanie się ładu epoki napoleońskiej. Już 9 września 1813 roku doszło do zawarcia rosyjsko-prusko-austriackiego porozumienia w Cieplicach, którego sygnatariusze zobowiązali się do wspólnego prowadzenia wojny, likwidacji Związku Reńskiego, odbudowy pozycji Austrii oraz podziału Księstwa Warszawskiego. 8 października do wojny, jako austriacki sojusznik, dołączyła Bawaria, a 9 października Wielka Brytania zobowiązała się przekazać milion funtów na potrzeby walki z Napoleonem. Jeszcze w trakcie działań militarnych mocarstwa usiłowały dojść do porozumienia. Podstawowymi kwestiami spornymi były osoba nowego władcy na tronie francuskim oraz przyszła rola poszczególnych państw na kontynencie. Ponadto Austria obawiała się dominacji Prus nad państwami niemieckimi oraz przejęcia dominującej roli w całej Europie przez Rosję. Anglicy liczyli przede wszystkim na zapewnienie stabilności na kontynencie w celu uzyskania możliwości dalszego rozwoju poza jego granicami. Rosja z kolei pragnęła zapobiec uzyskaniu nadmiernych zdobyczy terytorialnych przez Austrię oraz ograniczenia roli brytyjskiej w świecie pozaeuropejskim. W celu przygotowania układu pokojowego doszło do spotkania sojuszników na dwóch konferencjach – 29 stycznia 1814 w Langres oraz 11–19 lutego 1814 w Troyes. Najważniejszym powziętym wówczas postanowieniem była wspólna walka koalicjantów aż do walnego zwycięstwa nad Napoleonem. Od 4 lutego prowadzono także rokowania w Chatillon z przedstawicielami strony francuskiej, która dążyła do zawieszenia broni, oferując nawet pewne ustępstwa, jednak porozumienia nie osiągnięto. 9 marca 1814 roku przedstawiciele czterech mocarstw w Chaumont zawarli kolejny traktat sojuszniczy. Wielką Brytanię reprezentował Robert Stewart, wicehrabia Castlereagh, Austrię – Klemens Lothar von Metternich, Rosję – Karl Robert Nesselrode, a Prusy – Karl August von Hardenberg. Ustalono zasadę niezawierania separatystycznych traktatów z Francją oraz wytyczono ogólne cele wojenne – m.in. zobowiązanie mocarstw do utrzymania pokoju przez najbliższe 20 lat po zakończeniu działań zbrojnych. 6 kwietnia 1814 roku Napoleon abdykował, a 3 maja królem Francji został brat zgilotynowanego Ludwika XVI – Ludwik XVIII Burbon. 30 maja zawarto tzw. I pokój paryski, podpisany przez przedstawicieli mocarstw oraz Talleyranda reprezentującego nowy francuski rząd. Na mocy zawartego układu Francji przywrócono granice z roku 1792 oraz przyznano jej dodatkowe tereny na lewym brzegu Renu – wokół Landau in der Pfalz, Montbéliard, Miluzy oraz Saarbrücken. Nie obciążono jej także odszkodowaniem oraz zachowano większość kolonii. Zdecydowano również, że kwestie dotyczące pozostałych państw zostaną omówione na zwołanym w ciągu dwóch miesięcy kongresie w Wiedniu. Ponadto w wyniku bieżących ustaleń Wielkiej Brytanii przypadły Helgoland, Cejlon, Kraj Przylądkowy, Tobago, Santa Lucia, Seszele, Mauritius, Malta i Wyspy Jońskie. Szwecja przejęła Norwegię, Rosja zaś Besarabię, a okupowała także Księstwo Warszawskie i Saksonię. Austrii natomiast udało się odzyskać Tyrol oraz Ilirię. Obrady kongresu Pierwsze ważniejsze spotkania europejskich dyplomatów oraz faktyczny początek obrad przypadły na wrzesień. Łącznie w Wiedniu zgromadziło się dwóch cesarzy (austriacki i rosyjski), czterech królów (pruski, duński, bawarski i wirtemberski), wielu książąt Rzeszy i przedstawicieli miast – łącznie ponad 200 delegacji oraz około 100 tysięcy gości. Oficjalne rozpoczęcie obrad planowano na 1 października, jednak do tej uroczystości nie doszło. Inauguracyjny bal maskowy odbył się 2 października. Nigdy nie nastąpiło również oficjalne zakończenie kongresu, ani razu nie doszło także do plenarnego spotkania wszystkich uczestników. Za dzień zakończenia konferencji uznaje się 9 czerwca 1815 roku, gdy podpisany został Akt końcowy Kongresu Wiedeńskiego. Początkowo rolę dominującą odgrywali przedstawiciele wyłącznie czterech mocarstw zwycięskich, czyli ministrowie spraw zagranicznych Rosji, Wielkiej Brytanii, Austrii i Prus. Dyplomaci francuscy i hiszpańscy otrzymali jedynie prawo opiniowania ich decyzji. Spotkało się to ze sprzeciwem Talleyranda, który utrzymywał, że rządzona przez Burbonów Francja należy do koalicji zwycięzców. W związku z tym utworzono Komitet Ośmiu, do którego dokooptowano pozostałych sygnatariuszy I pokoju paryskiego, czyli Francję, Hiszpanię, Portugalię i Szwecję. Komitet ten powołał dziesięć komisji roboczych: prawną, statystyczną, ds. Polski, Saksonii, Niemiec, Włoch, Szwajcarii, rang i stopni dyplomatycznych, handlu niewolnikami i żeglugi śródlądowej. Najistotniejsze decyzje nadal jednak zapadały wyłącznie przy uzyskaniu aprobaty Komitetu Czterech, a po intrydze styczniowej Komitetu Pięciu, gdy na znaczeniu zyskał głos Francji. Spośród monarchów najsilniejszą pozycję miał cesarz Aleksander I Romanow. W skład jego delegacji wchodzili również Karl Robert Nesselrode, książę Adam Jerzy Czartoryski, hrabia Joanis Kapodistrias, gen. Carlo Andrea Pozzo di Borgo, książę Andriej Razumowski oraz baron Heinrich Friedrich Karl vom Stein. Ze strony pozostałych mocarstw główną rolę na kongresie odegrali: austriacki kanclerz – książę Klemens Lothar von Metternich, brytyjski minister spraw zagranicznych – wicehrabia Robert Stewart Castlereagh oraz francuski minister spraw zagranicznych – książę Charles-Maurice de Talleyrand-Périgord. Uczestnicy Kongresu pragnęli stworzyć taki porządek w Europie, który zapewniłby spokój wewnątrz ich państw oraz pokój na zewnątrz. Oparli się na trzech zasadach: restauracji, legitymizmu i równowagi sił. Legitymizm oznaczał niepodważalne prawo każdego władcy „z Bożej łaski” do tronu. Przywracano więc władców usuniętych przez rewolucję lub Napoleona, czasem wbrew woli poddanych im ludów (np. we Francji, gdzie tron objął Ludwik XVIII). Zasada równowagi sił polegała na umowie, że dołoży się wszelkich starań, by żadne z wielkich mocarstw nie osiągnęło znacznej przewagi nad pozostałymi. Ta ostatnia forsowana była przez Wielką Brytanię, która chciała w ten sposób uniknąć nadmiernego wzmocnienia jednego z mocarstw Europy kontynentalnej, ale nie była ona główną interesantką tej zasady, gdyż będąc krajem wyspiarskim, nie rościła sobie praw do ziem na kontynencie. Wielka Brytania czerpała swoje bogactwo z kolonii oraz wysoko rozwiniętej gospodarki. Głównymi zainteresowanymi tą umową byli przedstawiciele mocarstw o mniejszym znaczeniu (Hiszpania), czy te, które w okresie napoleońskim straciły na znaczeniu (Prusy). Charakter Kongresu Wiedeńskiego był, jak na spotkania o takiej randze, raczej niezwykły. Wiele decyzji zapadało na licznych rautach, bankietach, czy przyjęciach organizowanych dla uczestników kongresu. Na tego typu zabawach to wygląd, zdolności taneczne i elokwencja stanowiły o dyplomatycznych powodzeniach czy porażkach. Na takich przyjęciach ogromną popularność zyskał car Aleksander I, zaskakując współbiesiadników swoją wprawą w tańczeniu walca. Z Wielkiej Brytanii sprowadzano kurtyzany, nazywane pokojówkami, które miały wpływać na decyzje poszczególnych dyplomatów lub spełniać rolę szpiegowską. Kwestia polsko-saska Po upadku systemu napoleońskiego przynależność ziem polskich stała się przyczyną sporu pomiędzy mocarstwami. Aleksander I dążył do włączenia wszystkich ziem Księstwa Warszawskiego do Imperium Rosyjskiego. W zamian oferował Prusom całą Saksonię jako rekompensatę za ziemie zaboru pruskiego, włączone do tego księstwa. Plany te zostały nieprzyjaźnie przyjęte przez Austrię i Wielką Brytanię, która obawiała się rosyjsko-pruskiej dominacji w Europie Środkowej. Państwa te w poczuciu zagrożenia podpisały 3 stycznia 1815 roku wraz z Francją tajny sojusz zaczepno-obronny, przewidujący wspólne wystąpienie w przypadku zaatakowania któregoś z nich przez państwo trzecie. To ostatecznie zmusiło Rosję do zaniechania swych dalekosiężnych planów. Prusy otrzymały jedynie 2/5 terytorium Saksonii, odzyskując część ziem zaboru pruskiego, które wchodziły w skład Księstwa Warszawskiego. Sprawa polska poniosła na kongresie ogromną szkodę. Chociaż bowiem Aleksander I stworzył – i to wbrew woli większości uczestników obrad – Królestwo Polskie, a słowo „Polska”, wymazane w roku 1795 z języka politycznego, zostało przywrócone, to jednak wśród narodów Europy ugruntowało się przekonanie, że Polska to właśnie to miniaturowe Królestwo i że poza nim i „niepodległym” Krakowem sprawa polska nie istnieje. Kwestia niemiecka Problem Niemiec był jedną z kluczowych kwestii kongresu wiedeńskiego. Jeszcze przed jego otwarciem powstało wiele projektów proponujących, na przykład, przywrócenie przednapoleońskiego status quo na obszarze Niemiec; utworzenie federacji czy też zjednoczonego państwa narodowego. Prowadzone w końcu 1813 i na początku 1814 roku negocjacje wykazały jednak, iż ich realność zależy przede wszystkim od układu sił i interesów Austrii i Prus. Na kongresie wiedeńskim dyskusja nad problemem niemieckim koncentrowała się na dwóch głównych aspektach: terytorialnym i strukturalnym. W konsekwencji 8 czerwca 1815 roku podpisano Akt Zasadniczy Związku Niemieckiego i utworzono Związek Niemiecki w skład którego weszły 34 państwa i 4 wolne miasta (Frankfurt, Hamburg, Brema i Lubeka). Członkami Związku byli także monarchowie Holandii, z racji posiadania Luksemburga, oraz Danii ze względu na Holsztyn i Lauenburg. Postanowienia kongresu Terytorialne: Utworzono Związek Niemiecki pod przewodnictwem Austrii. Połączono katolicką Belgię i protestancką Holandię w Królestwo Zjednoczonych Niderlandów pod panowaniem Dynastii Orańskiej. Na tron Wielkiego Księstwa Luksemburskiego powołano króla Holandii. Samo państwo pozostało jednak członkiem Związku Niemieckiego. Utworzono Królestwo Polskie w unii personalnej z Rosją. Utworzono Wielkie Księstwo Poznańskie pod panowaniem Prus (składające się z departamentu poznańskiego, części bydgoskiego i kaliskiego), Nadrenia, Westfalia, Pomorze Szwedzkie, Gdańsk, Toruń, ziemia chełmińska, północna Saksonia i Rugia. Z Krakowa i jego najbliższej okolicy utworzono Rzeczpospolitą Krakowską, pod protektoratem trzech zaborców. Szwajcaria otrzymała trzy nowe kantony i stała się federacją złożoną z 22 suwerennych kantonów. Szwecja uzyskała Norwegię od Danii za to, że Dania była w sojuszu z Napoleonem. Austria zyskała Dalmację, Salzburg, okręg tarnopolski, Tyrol, Lombardię, Triest, Toskanię i Wenecję, także okolice Wieliczki z Księstwa Warszawskiego. Odtworzono Państwo Kościelne. Odtworzono Królestwo Sardynii, przyznając mu kontynentalne terytoria Genui, Nicei, Piemontu i Sabaudii pod panowaniem dynastii Sabaudzkiej. Neapol i Sycylię połączono pod berłem Burbonów w Królestwo Obojga Sycylii, po tym, gdy dotychczasowy władca Neapolu i Sycylii, Joachim Murat, poparł powrót Napoleona i dokonał próby zjednoczenia Włoch. Rosja uzyskała Finlandię i Mołdawię (Besarabię) i utraciła Obwód tarnopolski. Wielka Brytania uzyskała tereny Południowej Afryki, Cejlon, Mauritius, Korfu. Francja przywrócona została do granic z 1789 roku i zobowiązana do 0,7 mld franków kontrybucji (spłacone do 1818 roku). W Modenie i Toskanii przywrócono na tron dynastię Habsburgów. Parmę, Piacenzę i Guastallę oddano drugiej żonie Napoleona, matce jego syna – cesarzowej Marii Ludwice. Bawaria otrzymała Palatynat Reński i Würzburg w zamian za zrzeczenie się Tyrolu i Salzburga (na rzecz Austrii). Hanower podniesiono do rangi królestwa, a kilka księstw do rangi wielkich księstw. Dotyczące protokołu dyplomatycznego: Po zakończeniu obrad podpisano sojusz, tzw. Święte Przymierze, między Rosją, Prusami i Austrią. Później przystąpiło do niego kilkanaście większych państw i znaczna liczba małych państw niemieckich. Inicjatorem przymierza był car Aleksander I. Powołano do życia Centralną Komisję Żeglugi na Renie (art. 108-117). 8 lutego 1815 r. uchwalono deklarację o zniesieniu handlu niewolnikami. Sama instytucja trwała nadal (w koloniach brytyjskich niewolnictwo zniesiono ostatecznie w 1843, we francuskich w 1848, w innych jeszcze później). Opracowano regulamin dyplomatyczny, który po zmianach dokonanych w 1818 r. obowiązywał do XX w. 20 listopada 1815 r. ogłoszono akt wieczystej neutralności Szwajcarii (zabroniono jej też wystawiania najemników, dopuszczając jedynie służbę w Gwardii Papieskiej). Zobacz też Traktat wersalski (I wojna światowa) Konferencja poczdamska (II wojna światowa) Konferencja dwa plus cztery (zjednoczenie Niemiec) Porozumienie białowieskie (rozpad ZSRR) Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne – serwis wiadomosci.polska.pl Akt końcowy Kongresu Wiedeńskiego z 9 czerwca 1815 r. fragmenty dotyczące Polski Traité de Vienne (1815) w Wikiźródłach Final Act of the Congress of Vienna w Wikiźródłach 1814 w Europie 1815 w Europie Historia Wiednia wiedeński Stosunki rosyjsko-pruskie Traktaty pokojowe Traktaty międzynarodowe Austrii Traktaty międzynarodowe Imperium Rosyjskiego Traktaty międzynarodowe Prus

1275

https://pl.wikipedia.org/wiki/Depeche%20Mode

Depeche Mode

Depeche Mode – brytyjska grupa muzyczna z kręgu muzyki elektronicznej i alternatywnego rocka, która powstała w 1980 w Basildon w Wielkiej Brytanii. Członkami zespołu pozostają Dave Gahan (wokal) i Martin Gore (klawisze, gitara elektryczna i wokal). Obaj należą do składu grupy od początku jej istnienia. Nazwa grupy powstała na podstawie inspiracji , zasugerował ją Gahan. Powstanie Depeche Mode poprzedzała grupa Composition of Sound. W 2006 zespół zdobył statuetkę MTV Europe Music Awards w kategorii „najlepszy zespół”. W 1990 grupa otrzymała nagrodę Rockbjörnen w kategorii „najlepszy zespół zagraniczny”. W 2020 roku Depeche Mode wprowadzono do Rock and Roll Hall of Fame. Historia Wczesne lata (1977–1980) W 1977 roku Vince Clarke (wokal, gitara) i Andrew Fletcher (bas) założyli zespół No Romance in China, w 1979 Clarke grał na gitarze w Plan razem z Robertem Marlow oraz Paulem Langwith. Martin Gore (gitara), który na początku skłaniał się ku punk rockowi, wraz z Philipem Burdettem (wokal) grał w Norman and the Worms, w 1979 Gore, Clarke, Marlow i Paul Redmond utworzyli grupę The French Look. W marcu 1980 powstał zespół Composition of Sound w składzie Clarke (wokal, gitara), Gore (instrumenty klawiszowe), Fletcher (bas). Aby zarobić na instrumenty – syntezatory, Gore pracował jako urzędnik bankowy, a Fletcher jako agent ubezpieczeniowy. W 1980 Clarke trafił na występ Dave Gahana, po którym złożył mu propozycję dołączenia do zespołu. Równocześnie została zmieniona jego nazwa na Depeche Mode, zaczerpnięta z francuskiego magazynu. Martin Gore: „Depeche Mode oznacza to, jak szybko zmienia się moda. Lubię brzmienie tych słów”. Pierwszy utwór grupy, „Photographic” został umieszczony na kompilacji Some Bizzare Album, następnie został nagrany jeszcze raz, aby trafić na debiutancki album „Speak & Spell”. Speak & Spell (1981) Zespół zwrócił na siebie uwagę Daniela Millera, założyciela Mute Records, podczas występu w Bridge House w Canning Town. Pierwszym rezultatem był singel „Dreaming of Me” nagrany w grudniu 1980, a wydany w lutym 1981, który zdobył 57. miejsce na brytyjskiej liście przebojów. Następny – „New Life” – zajął miejsce 11. Trzy miesiące później „Just Can’t Get Enough” wspiął się na ósmą pozycję. W listopadzie 1981 został wydany Speak & Spell, który zebrał zróżnicowane recenzje w prasie: Melody Maker opisał go jako „wspaniały”, natomiast Rolling Stone nie szczędził słów krytyki. Na płycie znalazły się utwory błahe, naiwne, ocierające się o banał, oparte na tanecznych rytmach, na ich tle wyróżniały się kompozycje Gore’a. Depeche Mode zostało zakwalifikowane do nurtu new romantic, mimo że członkowie zespołu mieli przeciwne zdanie na ten temat. Podczas trasy promującej album, Clarke zaczął wyrażać swoje niezadowolenie z kierunku w jakim podążał zespół: „Nigdy nie było czasu aby móc zrobić cokolwiek”, jednak wydaje się, że koledzy byli bardziej zainteresowani kompozycjami Martina i to było prawdziwym powodem odejścia. Clarke pod koniec 1981 ogłosił oficjalnie decyzję o opuszczeniu grupy. Zaproponował jeszcze wspólnie nagranie utworu „Only You”, ale oferta została odrzucona. Wraz z Alison Moyet założył Yazoo, a następnie Erasure z Andy Bellem. Po jego odejściu, głównym kompozytorem został Martin Gore, autor „Tora! Tora! Tora!” i „Big Muff” ze Speak & Spell. Martin Gore: Zespół umieścił anonimowe ogłoszenie w Melody Maker, na które odpowiedział Alan Wilder. Z perspektywy roku 2010 Wilder tak wspominał swoje pierwsze spotkanie z Depeche Mode: Po dwóch przesłuchaniach został przyjęty na początku 1982, najpierw jako muzyk koncertowy, stając się pełnoprawnym członkiem zespołu dopiero pod koniec następnego roku. A Broken Frame (1982) W styczniu 1982 ukazał się singel „See You”, który wspiął się na szóste miejsce brytyjskiej listy, osiągając tym samym lepszy wynik niż poprzednie nagranie. Zespół udał się na pierwsze światowe tournée, w następnych miesiącach ukazały się dwa następne single „The Meaning of Love” i „Leave in Silence”. W lipcu 1982 rozpoczęły się prace nad kolejnym albumem. Alan Wilder został poinformowany przez Millera, że jego udział w studiu nie jest konieczny, jako że zespół chce udowodnić, że może odnieść sukces bez Clarka. „A Broken Frame” ukazał się we wrześniu, wszystkie utwory były autorstwa Martina Gore’a, charakteryzowały się nastrojowością oraz subtelnym brzmieniem. W „Further Excerpts from my Garden” został użyty riff z „V2 Schneider” Davida Bowie. W październiku odbyła się kolejna światowa trasa koncertowa. Dave Gahan: Andrew Fletcher: Construction Time Again (1983) W styczniu 1983 ukazał się singel „Get the Balance Right!” i był to pierwszy utwór, w którym udział miał Wilder. Pod wpływem koncertu Einstürzende Neubauten Gore zaczął nagrywać na magnetofonie wszystkie możliwe dźwięki, przetworzone następnie przez Synclavier. W ten sposób powstała baza sampli użyta podczas pracy nad następnym albumem. Przy nagrywaniu „Construction Time Again” zespół pracował z producentem Garethem Jonesem w John Foxx’s Garden Studios oraz w Hansa Studios w Berlinie Zachodnim. Płyta charakteryzowała się nowym brzmieniem, głównie dzięki zastosowaniu przez Wildera Synclaviera. Poprzez samplowanie zwykłych, codziennych odgłosów, Depeche Mode stworzyło eklektyczny, industrialny styl, podobny do tego jaki reprezentowały The Art of Noise i Einstürzende Neubauten. Wraz z muzyką zmieniły się również teksty pisane przez Gore’a, skupiające się na sprawach społecznych i politycznych. Przykładem jest „Everything Counts” opowiadający o chciwości wielkich korporacji, a także napisane przez Wildera: „The Landscape is Changing” – ostrzeżenie przed dewastacją środowiska, „Two Minute Warning” refleksja nad wyścigiem zbrojeń. Także okładka symbolizuje zmiany i zerwanie z nurtem new romantic – przedstawiony robotnik ma „przebudować, a nie niszczyć”. „Everything Counts” zajął szóste miejsce w Wielkiej Brytanii, uplasował się w pierwszej trzydziestce list w Irlandii, RPA, Szwajcarii, Szwecji oraz Niemczech. Wilder był autorem piosenek „The Landscape is Changing” oraz „Two Minute Warning”. Andrew Fletcher: Some Great Reward (1984) We wczesnych latach Depeche Mode zaistniało tylko w Europie i Australii. To się zmieniło za sprawą następnego singla „People are People” wydanego w marcu 1984, który zajął drugie miejsce w Irlandii, czwarte w Wielkiej Brytanii i pierwsze w Niemczech, a w połowie 1985 roku utwór został zauważony w USA, gdzie zajął trzynastą pozycję. We wrześniu 1984 ukazała się płyta „Some Great Reward”. Pod względem literackim album poruszał takie tematy jak związek oparty na dominacji seksualnej („Master and Servant”), zdrada („Lie to Me”) czy rozliczenie z Bogiem („Blasphemous Rumours”). Ten ostatni został potępiony przez brytyjski kler. Natomiast traktujący o równości społecznej „People are People” stał się hymnem środowisk gejów i lesbijek. Some Great Reward zajął po raz pierwszy w historii miejsce na liście w USA. W lipcu 1985 roku Depeche Mode po raz pierwszy wystąpiło w Polsce. W październiku ukazała się pierwsza składanka największych przebojów zespołu „The Singles 81→85” którą promowały single „Shake the Disease” i „It’s Called a Heart”. W tym czasie w niektórych kręgach zespół zaczął być kojarzony z subkulturą gotycką. W USA zespół zdobył takie uznanie za sprawą radia KROQ w Los Angeles czy WLIR z Nowego Jorku. Postrzeganie w ten sposób Depeche Mode za oceanem pozostaje w dużej mierze w opozycji do Europy i Wielkiej Brytanii gdzie, mimo mrocznego i poważnego tonu w twórczości, grupa była rozpoznawana raczej jako idol nastolatków. Black Celebration (1986) Kolejne wydawnictwa to kolejne zmiany. Szesnasty singiel „Stripped” oraz album „Black Celebration” wypełniła muzyka mroczna i ponura. W trakcie jego powstawania, muzycy byli wyczerpani, pojawiła się także groźba rozwiązania formacji. Na płycie znalazła się nowa wersja „Fly on the Windscreen”, która pierwotnie ukazała się na drugiej stronie singla „It’s Called a Heart”. Drugi singiel „A Question of Lust” był pierwszym singlem zespołu wydanym również na kasecie magnetofonowej. Teledysk do „A Question of Time” był pierwszym zrealizowanym przez reżysera Antona Corbijna, co zapoczątkowało współpracę trwającą po dzień dzisiejszy. Corbijn był odpowiedzialny także za niektóre okładki. Music for the Masses (1987) „Music for the Masses” przyniósł kolejne zmiany w sposobie pracy zespołu. Po raz pierwszy do współpracy zaproszono producenta Davida Bascombe’a, który nie był związany z Mute Records. Album nagrywany był w kwietniu i maju w studiu Konk w Londynie oraz Guillame Tell w Paryżu, a w czerwcu i lipcu dopracowywany był w PUK Studio w Danii. Płyta była bardziej melodyjna i przebojowa w porównaniu do swojej poprzedniczki. Jej światowa sprzedaż wyniosła 2 miliony egzemplarzy. Single „Strangelove”, „Never Let Me Down Again” i „Behind the Wheel” znalazły się w pierwszej dziesiątce list przebojów w takich krajach jak: Kanada, Brazylia, Niemcy, RPA, Szwecja i Szwajcaria. „Strangelove” w Wielkiej Brytanii dotarł do miejsca 16. W utworze „I Want You Now” funkcję podkładu rytmicznego spełniają głosy, potraktowane jako instrumenty. 101 (1988) Lata 1987–1988 zespół spędził na światowym tournée, obejmującym 101 koncertów, którego punktem kulminacyjnym był występ 18 czerwca 1988 na stadionie Rose Bowl w Pasadenie, gdzie publiczność liczyła 75 000 osób. Był to 101 koncert tego tournée. Trasa została udokumentowana filmem w reżyserii D.A. Pennebakera oraz albumem koncertowym 101. Alan Wilder: Violator (1990) W połowie roku 1989 zespół rozpoczął kolejną sesję w Mediolanie z producentem Flood oraz inżynierem dźwięku François Kevorkianem. Pierwszym rezultatem był singel „Personal Jesus”. Przed jego wydaniem, w angielskiej prasie ukazało się ogłoszenie „Your own Personal Jesus”, a pod wskazanym numerem telefonu można było usłyszeć utwór. W rezultacie piosenka zajęła 13. miejsce w Wielkiej Brytanii, w USA – pierwsze od czasu „People are People”, a także wywołała oburzenie wśród organizacji chrześcijańskich. Singel osiągnął najlepszy wynik sprzedaży w historii Warner Bros. Records. W lutym 1990 „Enjoy the Silence” zajął szóste miejsce w Wielkiej Brytanii oraz ósme w USA. Singel wygrał Best British Single podczas Brit Awards w 1991. Podczas promocji nowego albumu Violator zorganizowano spotkanie z fanami w Wherehouse Entertainment w Los Angeles. Przybyło wówczas około 20 000 osób zainteresowanych otrzymaniem autografu, wiele z nich doznało obrażeń na skutek napierającego tłumu oraz doszło niemalże do zamieszek. W ramach przeprosin ze strony zespołu ukazała się limitowana edycja nagrań dedykowana fanom w Los Angeles, wyemitowana także przez radio KROQ, które było sponsorem spotkania w Wherehouse Entertainment. „Violator” uplasował się w pierwszej dziesiątce angielskiej listy, w USA pokrył się potrójną platyną za sprzedaż wynoszącą 3,5 miliona egzemplarzy. Ostatni na płycie „Clean” zawiera linię basu „One of These Days” zespołu Pink Floyd. Zespół udał się w trasę World Violation Tour – miarą popularności było 40 000 biletów sprzedanych w przeciągu ośmiu godzin na koncert w Nowym Jorku, 48 000 biletów w ciągu godziny w Los Angeles. Songs of Faith and Devotion (1993) W 1991 Gahan rozważał opuszczenie szeregów zespołu, do pozostania przekonały go nowe kompozycje Gore’a oraz wzbogacenie brzmienia o tradycyjne instrumenty. Dave Gahan: Album „Songs of Faith and Devotion” przyniósł nowe aranżacje oparte na zniekształconym dźwięku gitary elektrycznej, dudach (gościnny udział Steaffana Hannigana) oraz wokalach w stylu gospel (Hilda Campbell, Bazil Meade, Samantha Smith). Kolejna zmiana to Alan Wilder grający na perkusji – w tej roli zadebiutował już w piosence „Clean” z poprzedniego albumu. Płyta dzięki tym zabiegom nabrała bardziej rockowego charakteru. „Songs of Faith and Devotion” zajął pierwsze miejsce na listach w Anglii i USA. Po jego wydaniu odbyła się czternastomiesięczna trasa Devotional, udokumentowana filmem oraz druga płytą koncertową „Songs of Faith and Devotion Live”. W tym czasie Dave Gahan uzależnił się od heroiny, doznał ponadto ataku serca. Andy Fletcher odmówił wzięcia udziału w ostatniej części trasy z powodu załamania nerwowego i został zastąpiony na scenie przez Daryla Bamonte, który był wieloletnim współpracownikiem zespołu. 1 czerwca 1995 Alan Wilder ogłosił odejście z Depeche Mode, w swoim oficjalnym oświadczeniu napisał: Andrew Fletcher: Alan Wilder kontynuuje karierę w zespole Recoil. W tym czasie duże obawy budził stan psychiczny Gahana – w 1995 próbował odebrać sobie życie, a rok później o mało nie przedawkował podczas pobytu w hotelu. Ultra (1997) Lata 1995 i 1996 to próby ze strony Martina Gore’a, aby zebrać zespół i rozpocząć pracę nad kolejnym wydawnictwem. Jednakże Gahan jeśli w ogóle zjawiał się na sesje to zajmowało mu tygodnie, aby nagrać cokolwiek. Gore rozważał nawet wydanie napisanych wówczas utworów na swojej solowej płycie, jednak ostatecznie do tego nie doszło. W połowie 1996 roku Gahan z dobrym skutkiem został poddany przymusowej terapii odwykowej. Wraz z producentem Timem Simenonem rozpoczęła się sesja albumu „Ultra”, wydanego rok później. Płyta zadebiutowała na miejscu pierwszym w Wielkiej Brytanii oraz piątym w USA. Ukazały się także single „Barrel of a Gun”, „It’s No Good”, „Home” i „Useless”. W 1998 ukazał się singel „Only When I Lose Myself”, pochodzący jeszcze z sesji „Ultra”, promujący składankę „The Singles 86>98”. Zespół udał się na czteromiesięczną trasę koncertową. Exciter (2001) W 2001 roku ukazał się „Exciter”, wyprodukowany przez Marka Bella. Albumowi nie udało się osiągnąć wyniku sprzedaży trzech swoich poprzedników, mimo że znalazł się w pierwszej dziesiątce w Wielkiej Brytanii i USA, otrzymał dość zróżnicowane recenzje w prasie. „Exciter” był pierwszą płyta zespołu która uplasowała się wyżej w USA niż w rodzimym kraju zespołu. Jako single zostały wydane „Dream On”, „I Feel Loved”, „Freelove” oraz „Goodnight Lovers”. Na późniejszych koncertach w ramach „Touring The Angel” grupa przedstawiała tylko „Goodnight Lovers” lub w ogóle cały album pomijała. Dave Gahan: W 2004 ukazało się DVD Devotional, a także kompilacja „Remixes 81–04”, zawierająca nową wersję „Enjoy the Silence” autorstwa Mike’a Shinody, zatytułowana „Enjoy the Silence 04”. Playing the Angel (2005) Jedenasty album „Playing the Angel” ukazał się w październiku 2005, wyprodukowany przez Bena Hilliera. Była to pierwsza płyta Depeche Mode z tekstami Gahana oraz pierwsza od czasu Some Great Reward, zawierająca piosenki które nie zostały napisane przez Gore’a. Dave Gahan: Album zajął pierwsze miejsce na listach w siedemnastu krajach. Na singlach ukazały się „Precious”, „A Pain That I’m Used To”, „John the Revelator” oraz „Suffer Well” – pierwszy singel od czasów Clarke’a niebędący kompozycją Gore’a. W latach 2005–2006 zespół udał się w trasę Touring the Angel, obejmującą Amerykę Północną i Europę. Po raz pierwszy grupa odwiedziła Rumunię i Bułgarię. Na koncert w Meksyku 55 000 biletów zostało natychmiast sprzedane, co spowodowało zorganizowanie jeszcze jednego występu w tym mieście. Nagrania z 43 koncertów trasy ukazały się jako limitowane wersje na CD. W 2006 i 2007 roku sukcesywnie ukazywały się nowe, zremasterowane wersje albumów. 3 kwietnia 2006: Speak & Spell, Music for the Masses i Violator w wersji SACD i DVD; Broken Frame, Some Great Reward, Songs of Faith and Devotion – 2 października 2006; Construction Time Again, Black Celebration: 26 marca 2007; Ultra, Exciter – 1 października 2007. 25 września 2006 ukazało się DVD Touring the Angel: Live in Milan, będący zapisem koncertów z 18 i 19 lutego 2006, w reżyserii Blue Leach. W listopadzie 2006 ukazała się kompilacja „The Best Of, Volume 1”, zawierająca nowy utwór „Martyr”, pochodzący z sesji Playing the Angel. 2 listopada zespół wygrał MTV Europe Music Awards w kategorii Best Group. W grudniu 2006 Depeche Mode otrzymało nominację nagrody Grammy w kategorii Best Dance Recording za utwór „Suffer Well”. W połowie grudnia iTunes wydał dyskografię The Complete Depeche Mode. Sounds of the Universe (2009) W lipcu 2007, podczas promocji drugiego solowego dzieła Gahana „Hourglass”, ogłoszono, że w 2008 Depeche Mode planuje nagranie kolejnego albumu. W marcu 2008 pojawiły się pogłoski jakoby Ben Hillier ma być jego producentem. W maju zespół pojawił się w studio, aby pracować nad utworami które przedstawił Gore. W sierpniu zespół pożegnał się z Warner Music, aby podpisać kontrakt z EMI. Podczas konferencji prasowej, która odbyła się 6 października 2008 roku w Berlinie, zespół ogłosił trasę koncertową Tour of the Universe. Na serwisie YouTube ukazała się seria filmów dokumentująca pracę w studiu. 15 stycznia 2009 na oficjalnej stronie zespołu pojawił się tytuł nowej płyty: „Sounds of the Universe”. Album ukazał się 20 kwietnia 2009, był promowany singlem „Wrong”, do którego teledysk wyreżyserował Patrick Daughters. Wydany został także box set „Sounds of the Universe Deluxe Edition Box Set” zawierający cały materiał z sesji nagraniowej. Delta Machine (2013) Premiera „Delta Machine” odbyła się 26 marca 2013 roku. 1 lutego w serwisie Vevo oraz YouTube pojawił się teledysk do najnowszego singla zespołu pt. „Heaven”. Miesiące marzec i kwiecień to promocja płyty w kilku stacjach TV w USA oraz Europie [min. 11 marca 2013 New York, Live on Letterman] oraz kameralne występy na żywo [min. 24 marca 2013 roku – Wiedeń, Museums Quartier podczas „Album Launch Event”]. Oficjalnie zespół rozpoczął swoją światową trasę koncertową The Delta Machine Tour 2013/14 występem we francuskim Nice, Palais Nikaia 4 maja 2013 roku, a zakończył 4 marca 2014 w hali Olimpijskij w Moskwie. Koncert Depeche Mode w Polsce miał miejsce 25 lipca na Stadionie Narodowym w Warszawie, sprzedano ponad 53 tys. biletów. 24 lutego 2014 roku odbył się koncert grupy w Atlas Arenie w Łodzi, sprzedano ponad 15 tys. biletów. Spirit (2017) Premiera „Spirit” odbyła się 17 marca 2017 roku. 3 lutego w serwisie Vevo oraz YouTube pojawił się teledysk do najnowszego singla zespołu pt. „Where’s the Revolution”. Zespół rozpoczął swoją światową trasę koncertową The Global Spirit Tour występem w Sztokholmie 5 maja 2017 roku. Koncert Depeche Mode w Polsce miał miejsce 21 lipca 2017 r. na Stadionie Narodowym w Warszawie. Grupa wystąpiła 7, 9 i 11 lutego 2018 r. kolejno w Krakowie, Łodzi i Gdańsku. Kolejny występ odbył się w Polsce 5 lipca 2018 r. na festiwalu Open’er w Gdyni. W 2020 roku Depeche Mode włączono do Rock and Roll Hall of Fame. Oprócz aktualnego składu, zaszczytu tego dostąpili też byli członkowie grupy, Vince Clarke i Alan Wilder. Memento Mori (2023) Premiera "Memento Mori" odbyła się 24 marca 2023. Jest to piętnasty album studyjny w karierze Depeche Mode. Album nawiązuje do śmierci jednego z członków, Andy’ego Flechera. Podczas premiery zespół ogłosił trasę koncertową Memento Mori World Tour 2023. W ramach trasy Depeche Mode zagra 2 koncerty w Polsce, 2 sierpnia 2023 na PGE Narodowym w Warszawie oraz 4 sierpnia 2023 w Tauron Arenie Kraków. Wewnątrz zespołu Od początku istnienia grupy nad jej karierą czuwał producent, Daniel Miller. Mimo że Miller formalnie nigdy nie należał do zespołu, jego rola w rozwoju Depeche Mode jest jednak bardzo duża. Jego twórczy i organizacyjny wkład w pracę był znaczący zwłaszcza w początkowych latach. Po odejściu Clarke’a, lidera pierwotnego składu, grupa nie rozwiązała się i kontynuowała działanie. Prawdopodobnie wpłynęło na to niezdecydowanie muzyków i niechęć do podejmowania decyzji oraz właśnie zaangażowanie Daniela Millera, dla którego grupa była wcieleniem młodzieżowego elektronicznego popu, jaką sobie wymyślił, i której sukcesu się spodziewał. Grupa nie doczekała się kolejnego wyraźnego lidera i od tej pory istniała pod życzliwą opieką Millera jako zbitek indywidualności podejmujących wszelkie decyzje w sposób zbiorowy i demokratyczny. Grupa działa na specyficznych zasadach artystycznych, organizacyjnych i towarzyskich. Trzon Depeche Mode tworzyły trzy osoby: Martin Gore, David Gahan i Andy Fletcher. Kompozytorem repertuaru grupy (i niekiedy wokalistą) jest Gore, jednak jako silny introwertyk nie stara się nią kierować. Z drugiej strony nawet jego solowe projekty i praca z innymi grupami nie odciągnęły go od pracy w zespole. Przeciwieństwem zamkniętego w sobie Gore’a jest wokalista Dave Gahan, ekstrawertyk i urodzony frontman. Tych dwóch członków grupy łączyła osoba Andy’ego Fletchera, który miał wprawdzie najmniejszy wkład w muzyczny dorobek grupy, ale przyjaźnił się ze skrytym Gorem i w naturalny sposób zapewniał jego komunikację z pozostałymi członkami ekipy. Dbał także o sprawy czysto organizacyjne. Andrew Fletcher: Dave Gahan: Na płaszczyźnie artystycznej podstawą działalności Depeche Mode jest szczególne porozumienie między Gorem i Gahanem, dwoma twórczymi biegunami grupy, jednak pod względem towarzyskim ci dwaj nie są mocno związani, głównie z powodu zamkniętego usposobienia Gore’a. Grupa od początku prowadziła bujne życie rozrywkowe, któremu sprzyjała rosnąca popularność i częste trasy koncertowe, a także towarzystwo grup, które supportowały ich występy. Przez wiele lat udawało im się unikać zagrożeń płynących z nieustannego imprezowania, aż w końcu David Gahan popadł z tego powodu w poważne problemy życiowe, zdołał jednak wrócić do formy, a grupa pokonała kryzys wywołany jego uzależnieniami. Depeche Mode jako grupa elektroniczna często współpracowała z różnymi inżynierami dźwięku. Podobnie jak Miller nie byli oni nigdy członkami grupy, ale na równi z nimi wpływali na kształt i styl kolejnych albumów. To także ważny element tej nietypowej grupy muzycznej. Muzycy Obecny skład zespołu Dave Gahan – wokal prowadzący (od 1980) Martin Gore – instrumenty klawiszowe, wokal prowadzący, gitara, wokal wspierający (od 1980) Muzycy koncertowi Christian Eigner – perkusja, instrumenty klawiszowe (od 1997) Peter Gordeno – instrumenty klawiszowe, gitara basowa, wokal wspierający (od 1998) Byli członkowie zespołu Vince Clarke – instrumenty klawiszowe, wokal prowadzący, wokal wspierający, gitara (1980–1981) Alan Wilder – instrumenty klawiszowe, wokal wspierający, gitara basowa, sampler, perkusja (1982–1995, 2010) Andy Fletcher – instrumenty klawiszowe, wokal wspierający, gitara basowa (1980–2022) Oś czasu Subkultura Grupa ma wielu fanów na całym świecie, w tym również w Polsce, gdzie tworzą oni dość charakterystyczną subkulturę. Nazywani są depeszowcami lub depeszami. Fani grupy spotykają się na organizowanych przez siebie zlotach fanów Depeche Mode oraz depotekach. Organizują się także w fanklubach. Zloty fanów w Polsce Impreza organizowana przez fanów Depeche Mode dla fanów Depeche Mode. Zloty takie odbywają się w różnych miastach w Polsce i na świecie. Ideą tych spotkań jest wspólna zabawa przy dźwiękach zespołu. Przy okazji tych spotkań spotykają się depesze z różnych zakątków kraju. Na zlotach fanów Depeche Mode często organizowane są wszelakiego rodzaju konkursy jak: Dave dancing (konkurs tańca) czy konkurs śpiewu. Liczba i rodzaj konkursów jest zależna od organizatora. Organizatorami takich zlotów są przeważnie fankluby Depeche Mode. Na zlotach organizowane są także koncerty zespołów grających muzykę pokrewną lub inspirowaną Depeche Mode. Na zlotach o północy zgromadzonym ludziom przygrywa Pimpf – instrumentalny utwór, przy którym fani biorą się za ręce i tworzą okrąg falując ramionami. Organizatorzy zlotów starają się dbać pod każdym względem o uczestnika takiej imprezy przygotowując wystrój lokalu oparty na symbolice zespołu bądź wyświetlając przez telebim materiały związane z Depeche Mode tzw. wizualizacje. Największe zloty w Polsce odbyły i odbywają się w: Warszawie, Bytomiu, Bielsku-Białej, Bydgoszczy, Chorzowie, Inowrocławiu, Katowicach, Łodzi, Pabianicach, Poznaniu, Sopocie, Toruniu, Wrocławiu, Zielonej Górze oraz Nowym Tomyślu. Historycznie pierwszy zlot fanów Depeche Mode w Polsce miał miejsce w Szczecinie i był zorganizowany przez fanklub „Sattelite” (pierwsza połowa lat 80 XX wieku). Drugi zlot i kilka kolejnych było zorganizowanych w Pabianicach przez pabianicki fanklub „Muzyka dla mas”. Równie historycznym wydarzeniem był warszawski zlot, który odbył się pod patronatem Radia Wa-wa i Listy Przebojów Pr.3 Polskiego Radia, w 1992 roku w klubie Agon 501. Ci sami organizatorzy, aż do dziś prowadzą cykliczne imprezy z muzyką Depeche Mode w Warszawie pod nazwą My Secret Garden Party. Dyskografia Speak & Spell (1981) A Broken Frame (1982) Construction Time Again (1983) Some Great Reward (1984) Black Celebration (1986) Music for the Masses (1987) Violator (1990) Songs of Faith and Devotion (1993) Ultra (1997) Exciter (2001) Playing the Angel (2005) Sounds of the Universe (2009) Delta Machine (2013) Spirit (2017) Memento Mori (2023) Przypisy Bibliografia Depeche Mode – Dave Thomas 1990 – Strangers, The Photographs by Anton Corbijn – Anton Corbijn (wydawnictwo CPC – USA) 1991 – Depeche Mode – Marek Sierocki (Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa, ) 1994 – Depeche Mode, Some Great Reward – Dave Thompson (wydawnictwo St Martin’s Press – USA) 1995 – Depeche Mode, Some Great Reward – Dave Thompson (wydawnictwo Sidwich & Jackson – Wielka Brytania) 1999 Depeche Mode – A Biography – Steve Malins (, Wielka Brytania) Depeche Mode – Die Biographie – Steve Malins (, Niemcy) Depeche Mode – CD Books Depeche Mode – Jürgen Seibold (, Niemcy) Depeche Mode – „Enjoy the Silence” – Manfred Gillig Degrave, Hans Derer (wydawnictwo Edel Company, Niemcy) Depeche Mode – Gott, Sex & Liebe – Manfred Gillig Degrave, Hans Derer (, wydawnictwo Edel Company, Niemcy) 2003 – Stripped: Depeche Mode – Jonathan Miller (wydawnictwo Omnibus Press, Wielka Brytania) 2005 – Obnażeni, prawdziwa historia Depeche Mode – Jonathan Miller () 2010 – Depeche Mode. Black Celebration – Steve Malins (wydanie IV, Wydawnictwo Kagra” ) Linki zewnętrzne Oficjalna strona internetowa zespołu Depeche Mode Laureaci Europejskich Nagród Muzycznych MTV Brytyjskie zespoły synthpopowe Brytyjskie zespoły nowofalowe Brytyjskie zespoły rocka alternatywnego Zdobywcy platynowych płyt Laureaci Rockbjörnen Członkowie Rock and Roll Hall of Fame

188489

https://pl.wikipedia.org/wiki/Sk%C5%82ady%20rz%C4%85d%C3%B3w%20polskich

Składy rządów polskich

Rządy Rzeczypospolitej Obojga Narodów Pierwsza Rada Nieustająca Straż Praw Druga Rada Nieustająca Rada Zastępcza Tymczasowa Rada Najwyższa Narodowa Polska pod zaborami Okupacja francuska zaboru pruskiego 1806–1807 Izba Najwyższa Wojenna i Administracji Publicznej Rządy Księstwa Warszawskiego (1807–1815) Komisja Rządząca Stanisława Małachowskiego Rząd Stanisława Małachowskiego Rząd Ludwika Szymona Gutakowskiego Rząd Stanisława Kostki Potockiego Rada Najwyższa Tymczasowa Księstwa Warszawskiego Rządy w Królestwie Polskim (kongresowym) Okres konstytucyjny 1815–1831 Rada Administracyjna (Józefa Zajączka) Rada Administracyjna (Walentego Faustyna Sobolewskiego) Niepodległe Królestwo Polskie 1830–1831 Rada Administracyjna (powstanie listopadowe) Rząd Tymczasowy Rada Najwyższa Narodowa Rząd Adama Jerzego Czartoryskiego Rząd Jana Stefana Krukowieckiego Rząd Bonawentury Niemojowskiego Królestwo Polskie po powstaniu listopadowym 1831–1863 Rząd Tymczasowy Królestwa Polskiego (1831–1832) Rada Administracyjna (1832–1861) Rada Administracyjna (Aleksandra Wielopolskiego) Rada Administracyjna (1864–1867) Rządy powstania styczniowego 1863–1864 Tymczasowy Rząd Narodowy Komisja Wykonawcza Rządu Narodowego Rząd Narodowy Cywilny Komisja Wykonawcza Dyktatora w Warszawie Rząd Narodowy (czerwonych prawników) Rząd Narodowy (Karola Majewskiego) Rząd Narodowy (wrześniowy) Rząd Narodowy (Romualda Traugutta) Rząd Narodowy (Bronisława Brzezińskiego) Królestwo Polskie po powstaniu styczniowym 1864–1916 Rada Administracyjna (do uzupełnienia) Władza wykonawcza w Królestwie Polskim (1917–1918) Wydział Wykonawczy Tymczasowej Rady Stanu Rząd Jana Kucharzewskiego Prowizorium rządowe Antoniego Ponikowskiego Rząd Jana Kantego Steczkowskiego Rząd Józefa Świeżyńskiego Prowizorium rządowe Władysława Wróblewskiego Rząd Republiki Polskiej (listopad 1918) Rząd Ignacego Daszyńskiego Rządy II Rzeczypospolitej (1918–1939) Rząd Jędrzeja Moraczewskiego Rząd Ignacego Jana Paderewskiego Rząd Leopolda Skulskiego Rząd Władysława Grabskiego (1) Rząd Wincentego Witosa (1) Rząd Antoniego Ponikowskiego (1) Rząd Antoniego Ponikowskiego (2) Rząd Artura Śliwińskiego Rząd Juliana Nowaka Rząd Władysława Sikorskiego (1) Rząd Wincentego Witosa (2) Rząd Władysława Grabskiego (2) Rząd Aleksandra Skrzyńskiego Rząd Wincentego Witosa (3) Rząd Kazimierza Bartla (1) Rząd Kazimierza Bartla (2) Rząd Kazimierza Bartla (3) Rząd Józefa Piłsudskiego (1) Rząd Kazimierza Bartla (4) Rząd Kazimierza Świtalskiego Rząd Kazimierza Bartla (5) Rząd Walerego Sławka (1) Rząd Józefa Piłsudskiego (2) Rząd Walerego Sławka (2) Rząd Aleksandra Prystora Rząd Janusza Jędrzejewicza Rząd Leona Kozłowskiego Rząd Walerego Sławka (3) Rząd Mariana Zyndrama-Kościałkowskiego Rząd Felicjana Sławoja Składkowskiego Rządy Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie (1939–1990) Uznawane powszechnie za jedyny legalny rząd Rzeczypospolitej Polskiej w okresie od 30 września 1939 do 5 lipca 1945. Rząd Władysława Sikorskiego (2) Rząd Władysława Sikorskiego (3) Rząd Stanisława Mikołajczyka Rząd Tomasza Arciszewskiego – powszechne uznanie międzynarodowe do dnia 5 lipca 1945 r. Rząd Tadeusza Komorowskiego Rząd Tadeusza Tomaszewskiego Rząd Romana Odzierzyńskiego Rząd Jerzego Hryniewskiego Rząd Stanisława Mackiewicza Egzekutywa Zjednoczenia Narodowego Rząd Hugona Hanke Rząd Antoniego Pająka (1) Rząd Antoniego Pająka (2) Rząd Antoniego Pająka (3) Rząd Aleksandra Zawiszy Rząd Zygmunta Muchniewskiego Rząd Alfreda Urbańskiego (1) Rząd Alfreda Urbańskiego (2) Rząd Kazimierza Sabbata (1) Rząd Kazimierza Sabbata (2) Rząd Kazimierza Sabbata (3) Rząd Kazimierza Sabbata (4) Rząd Edwarda Szczepanika (1) Rząd Edwarda Szczepanika (2) Rządy Rzeczypospolitej Polskiej (1944–1952) Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej Rząd Józefa Cyrankiewicza (1) Rządy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (1952–1989) Rząd Bolesława Bieruta Rząd Józefa Cyrankiewicza (2) Rząd Józefa Cyrankiewicza (3) Rząd Józefa Cyrankiewicza (4) Rząd Józefa Cyrankiewicza (5) Rząd Piotra Jaroszewicza (1) Rząd Piotra Jaroszewicza (2) Rząd Edwarda Babiucha Rząd Józefa Pińkowskiego Rząd Wojciecha Jaruzelskiego Rząd Zbigniewa Messnera Rząd Mieczysława Rakowskiego Rząd Tadeusza Mazowieckiego Rządy III Rzeczypospolitej (od 1989) Zobacz też Premierzy Polski Przypisy !

1485225

https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C3%B3zef%20Ulma

Józef Ulma

{{Biogram infobox |imię i nazwisko = |imię i nazwisko org = |pseudonim = |grafika = nie |opis grafiki = |podpis = |data urodzenia = |miejsce urodzenia = |imię przy narodzeniu = |data śmierci = |miejsce śmierci = |miejsce spoczynku = sarkofag w bocznym ołtarzu poświęconym Matce Bożej kościoła św. Doroty w Markowej |zawód = rolnik, fotograf, społecznik |narodowość = polska |Alma Mater = |uczelnia = |stanowisko = |rodzice = MarcinFranciszka z domu Kluz |małżeństwo = Wiktoria Niemczak |dzieci = Stanisława, Barbara, Władysław, Franciszek, Antoni, Maria, NN Ulmowie |odznaczenia = |commons = Category:Józef and Wiktoria Ulma |www = https://ulmowie.pl/ }} Józef Ulma (ur. 2 marca 1900 w Markowej, zm. 24 marca 1944 tamże) – polski rolnik, właściciel kilkuhektarowego gospodarstwa rolnego, męczennik, błogosławiony Kościoła katolickiego, Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Wraz z żoną i dziećmi został zamordowany w czasie II wojny światowej przez Niemców w odwecie za ukrywanie dwóch żydowskich rodzin. Życiorys Losy przedwojenne Pochodził z ziemi przemyskiej, gdzie się urodził 2 marca 1900 w wielodzietnej, rolniczej rodzinie w Markowej, jako syn Marcina i Franciszki z domu Kluz. Rodzice posiadali trzy hektary ziemi. W 1911 ukończył czteroklasową szkołę powszechną w rodzinnej miejscowości. W młodości zaangażował się w działalność społeczną. Mając siedemnaście lat był członkiem Związku Mszalnego Diecezji Przemyskiej, którego celem oprócz modlitwy było zbieranie funduszy na rzecz budowy i konserwacji kościołów i kaplic. Angażował się w Katolickim Stowarzyszeniu Młodzieży, później działał w Związku Młodzieży Wiejskiej RP „Wici”, w którym był bibliotekarzem i fotografem oraz przewodniczącym Powiatowej Sekcji Wychowania Rolniczego w Przeworsku. W 1921 został powołany do odbycia służby wojskowej, pełniąc ją w latach 1921–1922 m.in. w Grodnie. Następnie w okresie od 1 listopada 1929 do 31 marca 1930 kształcił się w Państwowej Szkole Rolniczej w Pilźnie. Po jej ukończeniu z wynikiem bardzo dobrym stał się propagatorem upraw warzyw i owoców, prowadząc szkółkę drzew owocowych, hodując pszczoły oraz jedwabniki. W 1933 otrzymał nawet nagrodę od Okręgowego Towarzystwa Rolniczego w Przeworsku za konstrukcję uli, nowe narzędzia pszczelarskie i hodowlę jedwabników. Jako pierwszy w Markowej wprowadził w swoim domu elektryczność, podłączając żarówkę do małego, ręcznie zbudowanego wiatraka. Jedną z jego pasji była fotografika. Na podstawie książek i czasopism wykonał aparat, który posłużył mu do stworzenia zdjęć. Dzięki niemu zachowały się zdjęcia z wielu wydarzeń z Markowej oraz zdjęcia rodzinne. Był autorem co najmniej jednego artykułu prasowego w tygodniku „Wici” („Stan konkursów w Przeworskiem” – grudzień 1930). Ponadto był członkiem Kółka rolniczego i Spółdzielni zdrowia oraz kierownikiem Spółdzielni mleczarskiej w Markowej. 7 lipca 1935 ożenił się z pochodzącą z tej samej miejscowości – Wiktorią Niemczak. Józef z żoną byli rolnikami na niewielkim kilkuhektarowym gospodarstwie, którego byli właścicielami. W ciągu dziewięciu lat małżeństwa rodzinie Ulmów urodziło się sześcioro dzieci: Stanisława (ur. 18 lipca 1936), Barbara (ur. 6 października 1937), Władysław (ur. 5 grudnia 1938), Franciszek (ur. 3 kwietnia 1940), Antoni (ur. 6 czerwca 1941) i Maria (ur. 16 września 1942). Małżonkowie byli aktywnymi członkami parafii św. Doroty w Markowej. Pogłębiali swoją wiarę poprzez modlitwę rodzinną i udział w życiu sakramentalnym Kościoła. Oboje należeli do Bractwa Żywego Różańca. Po wybuchu II wojny światowej został zmobilizowany, biorąc udział w kampanii wrześniowej 1939. Pomoc Żydom Podczas okupacji niemieckiej Józef Ulma zaangażował się w pomoc eksterminowanym Żydom. Prawdopodobnie w drugiej połowie 1942 przyjął pod swój dach ośmioro żydowskich uciekinierów z rodzin Goldmanów/„Szallów”, Grünfeldów i Didnerów. Ponadto pomógł innej żydowskiej rodzinie wybudować ziemiankę w pobliskim lesie, a następnie zaopatrywał jej mieszkańców w żywność i inne produkty. Po pewnym czasie leśna ziemianka została odkryta przez Niemców, a czworo ukrywających się w niej Żydów (trzy kobiety i dziecko) zostało zamordowanych. Fakt udzielania przez Ulmę pomocy uciekinierom nie został wówczas ujawniony. Z kolei pozostałych ośmioro Żydów ukrywało się w gospodarstwie Ulmów do wiosny 1944. Śmierć Wiosną 1944 Ulmowie zostali zadenuncjowani przez granatowego policjanta Włodzimierza Lesia, który wcześniej zagarnął majątek rodziny Szallów i zamierzał pozbyć się jego prawowitych właścicieli. 24 marca 1944 niemieccy żandarmi z posterunku w Łańcucie, którymi dowodził por. Eilert Dieken rozstrzelali Józefa Ulmę, a także jego żonę, będącą w zaawansowanej ciąży i szóstkę dzieci (8-letnią Stanisławę, 6-letnią Barbarę, 5-letniego Władysława, 4-letniego Franciszka, 3-letniego Antoniego i półtoraroczną Marię). Razem z Ulmami zginęli również wszyscy ukrywani Żydzi. Zostali pierwotnie zakopani przed domem, w następnym tygodniu ich ciała wydobyto i złożono do czterech trumien. Pogrzeb odbył się 11 stycznia 1945 pod przewodnictwem proboszcza parafii św. Doroty w Markowej ks. Ewarysta Dębickiego, po czym zostali pochowani początkowo na cmentarzu w Markowej. W dniach 30 marca – 1 kwietnia 2023 została dokonana ekshumacja ich szczątków, a następnie po beatyfikacji zostały one złożone do specjalnie przygotowanego sarkofagu, w bocznym ołtarzu poświęconym Matce Bożej kościoła św. Doroty w Markowej. 13 września 1995 roku Józef Ulma został wraz z żoną pośmiertnie odznaczony medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Ponadto postanowieniem prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego z 25 stycznia 2010 małżeństwo Ulmów zostało pośmiertnie odznaczone Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Los Józefa Ulmy i jego rodziny stał się symbolem martyrologii Polaków mordowanych przez Niemców za niesienie pomocy Żydom. Proces beatyfikacyjny Z inicjatywy proboszcza parafii św. Doroty w Markowej – ks. Stanisława Leji podjęto starania w celu wyniesienia ich na ołtarze. Po rozpoznaniu grupy męczenników II wojny światowej (w tym rodziny Ulmów) 17 września 2003 biskup pelpliński Jan Bernard Szlaga rozpoczął proces beatyfikacyjny na szczeblu diecezjalnym w ramach procesu drugiej grupy 122 męczenników II wojny światowej w diecezji pelplińskiej. Odtąd przysługiwał im tytuł Sług Bożych. Wcześniej 23 lutego 2003 Stolica Apostolska wyraziła zgodę na rozpoczęcie tego procesu (tzw. nihil obstat). W archidiecezji przemyskiej odbył się proces rogatoryjny w celu zebrania zeznań świadków oraz dokumentacji dotyczącej męczeństwa rodziny Ulmów, który zakończył się 25 kwietnia 2008. Proces na szczeblu diecezjalnym zakończył się 24 maja 2011. 10 maja 2014 Stolica Apostolska wydała dekret o ważności procesu diecezjalnego. Ze względu na wzrastającą opinię o męczeństwie rodziny Ulmów oraz podkreślenia przykładu ich życia i tragicznej śmierci, metropolita przemyski, abp Adam Szal 31 stycznia 2017 zwrócił się do Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych o wyłączenie tego procesu z procesu grupy męczenników II wojny światowej. W tej sytuacji 20 lutego 2017 w archidiecezji przemyskiej otwarto nowy proces beatyfikacyjny Sług Bożych – Józefa i Wiktorii Ulmów oraz ich 7 dzieci, jako męczenników z powodu nienawiści do wiary. Postulatorem procesu został mianowany ks. dr Witold Burda. W czasie etapu diecezjalnego zostało przesłuchanych 11 świadków, z których dwie osoby byli to m.in. ich bliscy krewni. W lipcu 2020 ukończono prace nad liczącym 500 stron dokumentem tzw. Positio o męczeństwie Rodziny Ulmów, który złożono w 2021. Następnie było ono 16 lutego 2021 przedmiotem oceny kolegium konsultorów historycznych Dykasterii Spraw Kanonizacyjnych, po czym 22 lutego 2022 odbyła się sesja konsultorów teologicznych, która zaakceptowała dokumentację procesu. 6 grudnia 2022 odbyła się sesja biskupów i kardynałów Dykasterii Spraw Kanonizacyjnych, która pozytywnie zaopiniowała propozycję wyniesienia ich na ołtarze jako męczenników, po której papież Franciszek promulgował 17 grudnia tegoż roku dekret o ich męczeństwie, otwierając drogę do ich beatyfikacji. 14 lutego 2023 abp Adam Szal wyznaczył dzień 10 września 2023 jako datę uroczystości beatyfikacyjnej. Uroczystej mszy świętej beatyfikacyjnej, która odbyła się na stadionie w Markowej przy specjalnie zbudowanym ołtarzu przewodniczył kard. Marcello Semeraro, który w wygłoszonej homilii powiedział m.in.: W uroczystości beatyfikacji uczestniczyli m.in.: prymas Polski abp Wojciech Polak, przewodniczący Episkopatu Polski abp Stanisław Gądecki, naczelny rabin Polski Michael Schudrich, prezydent RP Andrzej Duda i premier Polski Mateusz Morawiecki. Beatyfikacyjny wizerunek błogosławionych namalował Oleg Czyżowski. Relikwiarz w formie monstrancji zawierający relikwie całej rodziny Ulmów zaprojektowała rzeźbiarka Agnieszka Stopyra-Żugaj. Specjalną pieśń na tę uroczystość „Błogosławiona Rodzino Ulmów” skomponował ks. dr hab. Mieczysław Gniady do słów Moniki Maziarz. Ich wspomnienie liturgiczne zostało wyznaczone na dzień 7 lipca (dzień zawarcia sakramentu małżeństwa). Upamiętnienie 24 marca 2004 odsłonięto w Markowej pomnik im poświęcony, na którym widnieje następujący napis Od 23 marca 2006 Szkoła Podstawowa w Markowej nosi imię Sług Bożych rodziny Ulmów. Przy głównym wejściu do szkoły wmurowano tablicę pamiątkową o następującej treści: 24 marca 2010 w Warszawie Instytut Pamięci Narodowej zaprezentował specjalną wystawę „Samarytanie z Markowej. Ulmowie – Polacy zamordowani przez Niemców za pomoc Żydom” im poświęconą 15 marca 2012 Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu okolicznościowe monety Polacy ratujący Żydów – rodzina Ulmów, Kowalskich, Baranków: srebrną o nominale 20 zł z ich podobizną w nakładzie 40 000 sztuk oraz złotą o nominale 2 zł z podobizną Wiktorii Ulmy z dzieckiem na ręku w nakładzie 800 000 sztuk Uchwałą Rady Miasta Łańcuta z dnia 17 grudnia 2013 jedna z ulic w tym mieście otrzymała imię Rodziny Ulmów. Również w Ostrołęce jedna z ulic nosi ich imię. Ponadto od 2017 jedno z rond w Rzeszowie nosi ich imię 17 marca 2016 zostało uroczyście otwarte przez prezydenta Polski Andrzeja Dudę Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej w Markowej Od 6 sierpnia 2016 w Markowej działa Fundacja im. Rodziny Ulmów „SOAR”, mająca na celu upamiętnienie ich bohaterstwa i odwagi, a także innych Polaków ratujących Żydów Z inicjatywy prezydenta RP Andrzeja Dudy od 2018 dzień 24 marca został ustanowiony jako Narodowy Dzień Pamięci Polaków ratujących Żydów pod okupacją niemiecką, który nawiązuje do tragicznej historii Józefa i Wiktorii Ulmów oraz ich dzieci, którzy to 24 marca 1944 zostali zamordowani przez Niemców Poczta Polska 24 marca 2019 wprowadziła do obiegu znaczek pocztowy o nominale 3,30 zł z wizerunkiem rodziny Ulmów w nakładzie 160 000 sztuk w serii Polacy ratujący Żydów (wraz z kopertą FDC) oraz 10 września 2023 z okazji ich beatyfikacji inny znaczek pocztowy o nominale 3,90 zł w nakładzie 120 000 sztuk, projektu Jarosława Ochendzana (wraz z kopertą FDC) Od 30 sierpnia 2023 dworzec PKP w Łańcucie nosi imię rodziny Ulmów. Na terenie tego dworca odsłonięto tablicę pamiątkową oraz mural autorstwa Arkadiusza Andrejkowa im poświęcony. Z okazji ich beatyfikacji odbyło się szereg okolicznościowych przedsięwzięć im poświęconych, m.in.: 7 września 2023 na pl. Grzybowskim w Warszawie zaprezentowano widowisko „Kantata dla Aniołów”; 9 września 2023 w Filharmonii Podkarpackiej w Rzeszowie odbyło się misterium multimedialne „Przerwane dzieciństwo”; od 10 września do 10 listopada 2023 w czterech miastach (Gdańsku, Warszawie, Pelplinie i Wałbrzychu) odbędą się koncerty „Nie ma większej miłości – w hołdzie Rodzinie Ulmów”; od 8 września do 15 października 2023 w galerii „Okno na Kulturę” w Warszawie zaprezentowana została wystawa „Ulmowie. Nie ma większej miłości”, a od 13 lipca 2023 w holu głównym Dworca Centralnego w Warszawie prezentowana jest wystawa „Samarytanie z Markowej” 16 września 2023 w Pilźnie na budynku przy ul. 3 Maja 178 została odsłonięta tablica upamiętniająca bł. Józefa Ulmę, który w latach 1929-1930 był uczniem Państwowej Szkoły Rolniczej (obecnie firma MET-CHEM) o następującej treści: Filmografia Powstało kilka filmów dokumentalnych im poświęconych: Zobacz też Święci i błogosławieni Kościoła katolickiego Polscy święci i błogosławieni Modlitwa za pośrednictwem świętego Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Józef, Ulma Ludzie urodzeni w Markowej Polacy i obywatele polscy straceni przez Niemcy nazistowskie za ukrywanie osób narodowości żydowskiej Polscy introligatorzy Polscy pszczelarze Polscy rolnicy Polscy Sprawiedliwi wśród Narodów Świata Urodzeni w 1900 Zmarli w 1944 Józef, Ulma Polscy męczennicy chrześcijańscy

5418937

https://pl.wikipedia.org/wiki/Znachor%20%28film%202023%29

Znachor (film 2023)

Znachor – polski dramat filmowy z 2023 roku w reżyserii Michała Gazdy. Kolejna ekranizacja powieści Znachor Tadeusza Dołęgi-Mostowicza, tym razem z Leszkiem Lichotą w roli głównej. Producentem filmu jest platforma streamingowa Netflix. Premiera miała miejsce 27 września 2023 r. na tej platformie, a w dniach 20-25 września 2023 r. – na pokazach przedpremierowych w Toruniu, Krasnymstawie, Wałbrzychu, Kaliszu, Lidzbarku Warmińskim oraz Stargardzie. Jest to trzecia ekranizacja powieści Tadeusza Dołęgi-Mostowicza; poprzednie powstały w 1937 i 1981 roku. Produkcja Zdjęcia kręcono w następujących lokacjach: Zgierz, Lublin (Muzeum Wsi Lubelskiej), Nieborów (pałac), Falenty (pałac), Głowno,Młyn - Boczki zarzeczne / koło Głowna, Nowosolna (część Łodzi), Świdnik, Krzczonów, Liw i Nadarzyn. Obsada Leszek Lichota jako prof. Rafał Wilczur vel Antoni Kosiba Maria Kowalska jako Marysia, córka prof. Wilczura Ignacy Liss jako hrabia Leszek Czyński Anna Szymańczyk jako Zośka Mirosław Haniszewski jako Jerzy Dobraniecki Mikołaj Grabowski jako hrabia Stanisław Czyński Izabela Kuna jako hrabina Czyńska Paweł Tomaszewski jako baron Krzeszowski Małgorzata Mikołajczak jako Beata Wilczur, żona profesora Łukasz Szczepanowski jako Michał Artur Barciś jako kamerdyner Józef Przypisy Linki zewnętrzne Polskie adaptacje filmowe Polskie dramaty filmowe Polskie filmy z 2023 roku Filmowe adaptacje utworów Tadeusza Dołęgi-Mostowicza Filmy kręcone w Głownie Filmy kręcone w Liwie Filmy kręcone w Lublinie Filmy kręcone w Łodzi Filmy kręcone w Nieborowie Filmy kręcone w Świdniku Filmy kręcone w Zgierzu Filmy Netfliksa

766658

https://pl.wikipedia.org/wiki/Michael%20Jackson

Michael Jackson

Michael Joseph Jackson (ur. 29 sierpnia 1958 w Gary, zm. 25 czerwca 2009 w Los Angeles) – amerykański piosenkarz muzyki pop, R&B, soul, rock i funk, autor tekstów, artysta estradowy, tancerz, aktor, kompozytor i filantrop. Kariera i życie osobiste Jacksona stały się ważną częścią kultury masowej. Zaliczany do najwybitniejszych wykonawców i kompozytorów oraz najpopularniejszych artystów w historii, najlepiej sprzedający się artysta solowy wszech czasów i najbardziej nagradzany i najliczniej wprowadzany do galerii sław największy artysta wszech czasów wśród żyjących i martwych, a ze względu na swoje osiągnięcia w branży muzycznej nazywany był „Królem Popu”. Karierę muzyczną rozpoczął w wieku sześciu lat, będąc wokalistą rodzinnego zespołu The Jackson 5. Pierwszy solowy album Got to Be There wydał w 1971, będąc jeszcze członkiem grupy, z którą ostatecznie się rozstał w roku 1984. Pełną karierę solową rozpoczął w 1979, a jej szczyt przypadł na przełom lat 80. i 90. XX wieku, po wydaniu albumów Thriller, którego światowa sprzedaż wynosi ponad 100 mln egzemplarzy, i Bad. Po Thrillerze i Bad Jackson wydawał kolejne albumy osiągające wysokie pozycje na listach przebojów i sprzedaży: Dangerous (1991), HIStory (1995) oraz Invincible (2001). Szacowany nakład jego albumów i singli na całym świecie wynosi ponad 336 mln egzemplarzy, co czyni go najlepiej sprzedającym się solowym artystą w historii. Do jego dokonań w przemyśle muzycznym zalicza się m.in. rewolucyjne podejście do teledysków (zapoczątkowane przez wideoklip do piosenki „Thriller” z 1983) oraz zdominowanie rynku muzyki popularnej w latach 80. XX wieku. Był pierwszym czarnoskórym artystą, który uzyskał silne poparcie w telewizji, w szczególności MTV, która z korzyścią dla obu stron promowała jego pionierskie wideoklipy do piosenek „Thriller” czy „Billie Jean”. Spopularyzował też skomplikowane ruchy taneczne, takie jak moonwalk i robot dance. W 2020 po raz dziewiąty z rzędu znalazł się na szczycie listy magazynu „Forbes” jako najlepiej zarabiający nieżyjący artysta, generując zyski w wysokości 400 mln dolarów. Tym samym ustanawiając rekord, ponad 2 mld dolarów zarobionych w ciągu 11 lat od śmierci. Laureat setek nagród, w tym 14 nagród Grammy (jak również Grammy Legend Award i Grammy Lifetime Achievement Award) co czyni go najbardziej nagradzanym artystą w historii muzyki popularnej, a 13 spośród jego singli dotarła na pierwsze miejsce list przebojów w Stanach Zjednoczonych. Wywarł ogromny wpływ na kulturę masową, przełamując wiele stereotypów, w tym uprzedzenia rasowe. Twórczością inspirował rzesze artystów różnych gatunków muzycznych – od popu, soulu przez R&B po hip-hop. Od 1988 do 2005 mieszkał w swojej posiadłości w Kalifornii, zwanej Neverland Ranch, gdzie zbudował wesołe miasteczko, prywatne zoo, salę kinowo-teatralno-taneczną, salę gier komputerowych, wioskę indiańską, XIX-wieczny Dziki Zachód, słynny zegar kwiatowy, stację kolejkową, często odwiedzane przez dzieci. W 1993 został oskarżony o molestowanie seksualne nieletnich. Wątek jego nieodpowiedniego związku z dziećmi pojawił się ponownie w 2003, po emisji dokumentu Living with Michael Jackson, jednak w 2005 został uniewinniony ze wszystkich zarzutów. Miał troje dzieci: Michaela Josepha Juniora (znanego jako „Prince”), Paris Michael Katherine oraz Prince’a Michaela (znanego jako „Blanket”). Zmarł 25 czerwca 2009, w wieku niespełna 51 lat, wskutek „nagłego zatrzymania akcji serca spowodowanego przedawkowaniem propofolu”. Życiorys 1958–1977: Dzieciństwo i początki kariery Michael Jackson urodził się w Gary w stanie Indiana. Był siódmym z dziewięciorga dzieci, a zarazem piątym z sześciu synów w robotniczej rodzinie Josepha (1928-2018) i Katherine Jackson (ur. 1930). Katherine, będąca Świadkiem Jehowy, wychowywała dzieci w swej wierze bez udziału ojca. W wieku 17 lat Michael Jackson został ochrzczonym Świadkiem Jehowy (potem jednak został wykluczony). Według wywiadów udzielonych po latach przez samego Michaela ojciec, który był późniejszym menadżerem ich zespołu muzycznego, potrafił być bezwzględny w dyscyplinie narzucanej dzieciom i nie powstrzymywał się też od przemocy fizycznej wobec nich. Sam ojciec Jacksona, Joe, przyznał w 2003 roku, że regularnie bił Michaela. Michael ujawnił swój talent muzyczny w bardzo wczesnym wieku. W 1964 roku, wraz z bratem Marlonem przyłączył się do nowo założonego przez braci Jackie, Tito i Jermaine zespołu The Jackson Brothers. Początkowo Michael wspomagał muzyków grą na kongach i tamburynie, by w późniejszym czasie wspólnie z Jermainem wykorzystywać swoje umiejętności wokalne. W tym okresie chłopcy dali wiele koncertów w stanie Indiana, zaś po wygraniu lokalnego konkursu młodych talentów w 1966 roku (wykonując piosenkę zespołu The Temptations – „My Girl”, śpiewaną przez Michaela) zaczęli grać profesjonalne koncerty w Chicago oraz na Środkowym Zachodzie (Midwest) Stanów Zjednoczonych. Wiele z tych koncertów odbyło się w cieszących się złą sławą klubach nocnych dla czarnoskórych, w miejscach zwanych „Chitlin’ Circuit”, gdzie młodzi chłopcy musieli grać przed występami striptizerek. Kiedy grupa zmieniła nazwę z The Jackson Brothers na The Jackson 5 w 1966 roku młody Michael podzielił obowiązki wokalisty ze swoim bratem Jermainem. W 1968 roku zespół podpisał kontrakt z wytwórnią Motown Records. Wkrótce po podpisaniu umowy zespół zyskał status gwiazdy dzięki hitom z pierwszych czterech singli: „I Want You Back”, „ABC”, „The Love You Save” i „I’ll Be There”, które znalazły się na pierwszych miejscach listy przebojów Billboardu. W tamtym czasie młody Jackson rozpoczął karierę jako artysta solowy, wydając albumy Got to Be There (1972 r.) i Ben (1972 r.). Płyty te, nagrane z The Jackson 5, zostały wydane pod szyldem tego zespołu; znalazły się na nich odnoszące sukcesy single „Got to Be There”, „Ben” i nowa aranżacja piosenki „Rockin’ Robin”. Po 1973 roku sprzedaż płyt grupy zaczęła spadać, a sam zespół zaczął narzekać na kontrolę ich twórczości przez wytwórnię Motown. W konsekwencji sporów w 1976 roku grupa podpisała nowy kontrakt z wytwórnią CBS Records. W odpowiedzi Motown Records wytoczył grupie serię procesów sądowych z powodu naruszenia warunków kontraktu, w rezultacie których Jacksonowie stracili prawa do używania nazwy i logo The Jackson 5. Z zespołem pożegnał się również Jermaine Jackson, który ze względu na swój związek z córką prezesa Motown, Berry’ego Gordy, wolał związać się z jego wytwórnią. W tej sytuacji zespół zmienił nazwę na The Jacksons, włączając do składu – na miejsce Jermaine’a – najmłodszego brata Randy’ego Jacksona. W tym składzie bracia kontynuowali swą karierę, koncertując po Stanach Zjednoczonych i za granicą. Pomiędzy 1976 a 1984 r. wydali kolejne sześć albumów, od 1983 roku działając jako sekstet ponownie w składzie z Jermainem. Od 1976 do 1984 roku Michael Jackson był głównym kompozytorem w zespole, tworząc hity takie jak „Shake Your Body (Down to the Ground)”, „This Place Hotel” (pierwotnie: „Heartbreak Hotel”) i „Can You Feel It”. W 1978 roku Jackson zagrał stracha na wróble w filmie „Czarnoksiężnik z Krainy Oz”, z przyjaciółką Dianą Ross w roli Dorotki. Piosenki z musicalu zostały zaaranżowane przez Quincy’ego Jonesa, który nawiązawszy znajomość z Jacksonem podczas produkcji filmu, postanowił wyprodukować jego kolejne albumy, w tym – jak się miało okazać – przełomowy Thriller. 1979–1981: Okres Off the Wall Album Off the Wall, wydany w 1979 roku jako 5. solowy album artysty, zawierał takie utwory jak „Don’t Stop ’Til You Get Enough” i „Rock with You”, które wkrótce opanowały listy przebojów. Płyta znalazła się na trzecim miejscu na liście albumów Billboardu, utrzymując się przez 48 tygodni w pierwszej dwudziestce. Produkcją wydawnictwa zajęli się wspólnie Quincy Jones i Michael Jackson, zaś za muzykę i teksty, obok samego Jacksona, odpowiedzialni byli Rod Temperton, Stevie Wonder i Paul McCartney. Album stał się sygnałem nadejścia nowego Michaela Jacksona, niezależnego od swych braci w dalszej karierze, co po czasie potwierdziła również liczba sprzedanych płyt – światowy nakład osiągnął 20 milionów egzemplarzy. W styczniu 1980 roku Jackson zdobył pierwsze nagrody American Music Award za swoje dokonania solowe w kategorii „Najlepszy album Soul/R&B” (za Off the Wall), „Najlepszy męski wykonawca Soul/R&B” i „Najlepszy singel Soul/R&B” (za „Don’t Stop ’Til You Get Enough”). Wkrótce zdobył również dwie nagrody Billboard Awards (dla „Najlepszego czarnoskórego artysty” i „Najlepszy album czarnoskórego artysty”), a jego status gwiazdy dodatkowo potwierdziła nagroda Grammy za „Najlepsze męskie wykonanie” piosenki „Don’t Stop ’Til You Get Enough”. Ponad dwadzieścia pięć lat po premierze płyta Off the Wall pozostaje jednym z najważniejszych momentów w muzycznej karierze Jacksona, który rozpoczął jego dominację na rynku muzyki pop. W 2003 roku w rankingu stacji telewizyjnej VH1 Off the Wall zajęła trzydzieste szóste miejsce na liście albumów wszech czasów; na liście 500 albumów wszech czasów dwutygodnika „Rolling Stone” znalazła się natomiast na 68. miejscu. 1982–1986: Okres Thrillera Rok 1982 roku przyniósł dwa premierowe wydawnictwa z udziałem Jacksona. Pierwsze z nich to audiobook z bajkami wydany razem ze ścieżką dźwiękową do filmu Stevena Spielberga E.T. Zawierał on nagranie Michaela Jacksona czytającego bajkę oraz nową piosenkę „Someone in the Dark”. Wkrótce płyta E.T. została uhonorowana nagrodą Grammy za „Najlepszy Album Dziecięcy”. Drugim, tym razem autorskim wydawnictwem artysty, był wydany w grudniu album Thriller. Był to drugi longplay Jacksona wydany w wytwórni Epic Records. Thriller okazał się najlepiej sprzedającym się albumem w historii fonografii – według danych ze stycznia 2009 roku, sprzedano go w 109 mln egzemplarzy. Album ten stał się również pierwszym w historii, z którego siedem singli znalazło się w pierwszej dziesiątce listy Billboardu, w tym „Billie Jean”, „Beat It” oraz piosenka tytułowa – „Thriller”. Ważnym wydarzeniem okazały się też teledyski do piosenek singlowych, które towarzyszyły płycie. Trwający trzynaście minut teledysk do utworu „Thriller” został bardzo dobrze przyjęty przez krytyków, a masowa emisja i duża popularność klipu doprowadziła do wydania krótkometrażowego filmu Making Michael Jackson’s Thriller na kasetach wideo, który stał się najlepiej sprzedającą się kasetą domowego wideo w historii. Kolejny ważny wideoklip to „Billie Jean”, który był pierwszym teledyskiem afroamerykańskiego wykonawcy regularnie wyświetlanym w MTV. Z piosenką tą związane jest również opracowanie przez Jacksona specyficznego sposobu poruszania się po scenie, tzw. moonwalk, który stał się znakiem firmowym piosenkarza i który Jackson po raz pierwszy zaprezentował podczas koncertu Motown 25: Yesterday, Today, Forever w 1983 roku. Moonwalk zainicjował nową falę zainteresowania Thrillerem. Album Thriller utrzymywał się na liście albumów Billboardu 122 tygodnie, z czego 37 na pierwszym miejscu. Thriller okazał się ogromnym sukcesem komercyjnym i artystycznym; dotychczas (do czerwca 2009 roku) w samych Stanach Zjednoczonych uzyskał 28 razy tytuł platynowej płyty. Płyta ta uczyniła Michaela Jacksona ikoną światowej popkultury. Magazyn Time już w 1984 roku szacował dochody uzyskane ze sprzedaży albumu na 4,1 mld dolarów. Thriller pomógł też czarnoskórym muzykom w ponownej szerszej prezentacji ich utworów w głównych stacjach radiowych, z których zniknęli w połowie lat 70. Album w okresie jego największej popularności spotykał się z entuzjastycznym przyjęciem słuchaczy na całym świecie; jak wyraził się jeden z uczniów radzieckiego liceum: „Jego (Michaela Jacksona) muzyka jest niesamowicie ekscytująca. Jego puls to muzyka naszych czasów”. W 1983 roku Jackson podpisał kontrakt reklamowy z koncernem Pepsi, który doprowadził do poważnego wypadku. Podczas kręcenia filmu reklamowego, na oczach ok. 3 tys. fanów, wybuch iskier ze specjalistycznego urządzenia spowodował zapalenie się włosów piosenkarza. W wyniku wypadku artysta doznał poparzeń drugiego stopnia przez co włosy nie odrosły w miejscu poparzenia. W lutym 1984 roku Jackson został nominowany do nagrody Grammy w dwunastu kategoriach i zdobył osiem statuetek, tym samym bijąc rekord największej liczby zdobytych nagród w jednym roku. Siedem zdobył Thriller, ósmą przyznano wydawnictwu E.T. W 1984 roku zdobył również osiem American Music Awards, w tym „Specjalną Nagrodę za Zasługi”, a także trzy MTV Video Music Awards. W maju 1984 roku sklepy w całych Stanach Zjednoczonych rozpoczęły sprzedaż lalek gwiazdora, które stały się swego rodzaju symbolem seksu, jak je opisał magazyn Time: „Niesamowicie seksowne. Całkowicie bezpieczne. Erotyzm na wyciągnięcie ręki”. Dodatkowo rękawica Michaela Jacksona wykonana z kryształu górskiego oraz kostium, w którym wystąpił w teledysku do „Thrillera”, stały się znakami rozpoznawczymi jego stylu, który zaczął być chętnie kopiowany przez amerykańską młodzież. W 1984 roku Jackson ponownie zaśpiewał ze swoimi braćmi. Najpierw pomógł im w pracy nad albumem Victory, następnie 6 lipca 1984 roku wyruszył z nimi jako główna gwiazda w trwającą pięć miesięcy trasę „Victory Tour”. W 1985 roku Jackson został zaproszony do Białego Domu przez ówczesnego prezydenta Ronalda Reagana, który podziękował mu za użyczenie piosenki „Beat It” w kampanii przeciwko pijanym kierowcom w telewizji i radiu. Jackson kontynuował swą działalność charytatywną. W 1985 roku wspólnie z Lionelem Richie stworzył przebój „We Are the World”. Singel, dochody z którego zostały przeznaczone na cele dobroczynne, zwrócił uwagę opinii publicznej na problem głodu w Afryce Wschodniej i pomógł w zdobyciu funduszy na walkę z nim. Singel był też jednym z pierwszych przykładów działalności Michaela Jacksona jako filantropa. Piosenka zdobyła statuetkę Grammy w kategorii „Piosenka Roku”. „We Are the World” stał się jednym z pięciu najlepiej sprzedających się singli wszech czasów, rozchodząc się w nakładzie ponad 20 mln egzemplarzy. Z okresem po wydaniu Thrillera związane są również kontrowersje związane z nabyciem przez Jacksona większości udziałów w koncernie ATV Music Publishing, który posiadał prawa do większości piosenek zespołu The Beatles. Posunięcie to zdenerwowało jego bliskiego przyjaciela i muzyka Paula McCartneya, który również przedstawił koncernowi swoją ofertę. Ironią w tej sprawie było to, że to McCartney pierwszy zwrócił uwagę Jacksona, jak duże zyski mogą płynąć z posiadania praw do piosenek Beatlesów, co skłoniło Jacksona do ich zakupu. Oznaczało to definitywny koniec współpracy artystycznej Jacksona i McCartneya. Ta kontrowersyjna transakcja, jak również doniesienia prasy brukowej o tym, że Jackson sypia w komorze tlenowej o podwyższonym ciśnieniu (w celu zatrzymania procesu starzenia) i że artysta kupił kości Josepha Merricka, mocno nadszarpnęły wizerunek Jacksona i spowodowały, że prasa nadała mu znienawidzony przez niego pejoratywny przydomek „Wacko Jacko” („szurnięty Jackson”). W 1986 roku Jackson zagrał w trójwymiarowym filmie wyprodukowanym przez George’a Lucasa, w reżyserii Francisa Forda Coppoli, pod tytułem Kapitan EO (ang. Captain EO). Film ten trwał 17 minut i kosztował 17 mln dolarów, stając się w tamtym czasie najdroższym filmem krótkometrażowym. W Disneylandzie film ten był wyświetlany od 18 września 1986 roku do 7 kwietnia 1997 roku. W filmie pojawiły się dwie nowe piosenki Jacksona, były to „Another Part Of Me” (później pojawiła się ona w albumie Bad) oraz „We Are Here To Change The World”, która oficjalnie ukazała się dopiero w Michael Jackson: The Ultimate Collection w 2004 roku. 1987–1989: Okres Bad Album Bad ukazał się w okresie sukcesu Thrillera. Przez pewien czas był drugim najlepiej sprzedającym się albumem wszech czasów. Bad (1987 roku) był trzecim albumem Jacksona wydanym pod szyldem Epic Records i ostatnim nagranym z producentem Quincym Jonesem. Początkowo Jackson chciał wydać album z 30 utworami, lecz Jones ograniczył tę liczbę do 10. Za namową Jonesa, Jackson zaprosił do zaśpiewania razem z nim tytułowego utworu Prince’a, ten jednak odmówił. Jones powiedział, że jako powód odmowy Prince wyjaśnił, że piosenka będzie hitem zarówno z jego pomocą, jak i bez niej. W swojej zawartości Bad łączył ballady i nastrojowe utwory z mrocznymi i posępnymi piosenkami, a ostatni utwór „Leave Me Alone” był odpowiedzią Jacksona na ataki prasy, kierowane w jego stronę. Premiera albumu była bardzo oczekiwana, jako że była to pierwsza płyta Jacksona od pięciu lat. Jeszcze przed jego wydaniem złożono zamówienia na dwa miliony egzemplarzy. W porównaniu z Thrillerem Bad sprzedał się w końcu w znacznie mniejszym nakładzie, mimo to dla Jacksona wciąż był gigantycznym sukcesem kasowym. Z albumu wydano siedem singli, z których pięć wspięło się na szczyty list przebojów: „I Just Can’t Stop Loving You”, „Bad”, „The Way You Make Me Feel”, „Man in the Mirror” oraz „Dirty Diana”. Dwadzieścia lat po premierze Bad wciąż jest albumem, z którego największa liczba piosenek dotarła na pierwsze miejsce na liście przebojów Billboardu (w 2011 roku rekord ten wyrównała Katy Perry z pięcioma singlami z albumu Teenage Dream). Album rozszedł się w ponad 30 mln egzemplarzy, ośmiokrotnie zdobywając tytuł platynowej płyty. We wrześniu 1987 roku Jackson ruszył w pierwszą solową trasę koncertową, Bad World Tour. Trasa trwała szesnaście miesięcy, podczas których Jackson dał 123 koncerty przed 4,4 mln fanów na całym świecie. Jednym z warunków dla organizatorów koncertów było, aby artysta miał zapewniony do celów przemieszczania się pomiędzy hotelami i miejscami koncertów jednocześnie prywatny autobus, samolot i helikopter. Do produkcji nowego teledysku dla tytułowego utworu z albumu Jackson zatrudnił reżysera Martina Scorsese. Debiut tego 18-minutowego teledysku w telewizji wywołał wiele kontrowersji, ponieważ ukazywał on głęboką zmianę w wyglądzie Michaela Jacksona, przede wszystkim w kolorze jego skóry. W dzieciństwie skóra Jacksona miała normalny kolor brązowy, typowy dla ludności afroamerykańskiej w Stanach Zjednoczonych. Michael Jackson deklarował, iż kolor jego skóry zmienił się z powodu bielactwa nabytego. Odbarwione plamy zakrywano maskującym makijażem. Wraz ze zwiększaniem się odbarwień na skórze, Jackson stosował jaśniejszy makijaż. Zmiana ta stała się tak widoczna, że prasa brukowa uznała to za skutek wybielenia skóry. W wyglądzie Jacksona nastąpiły też inne znaczące zmiany, spowodowane zabiegami chirurgii plastycznej. Media donosiły o operacjach nosa, ust, czoła i podbródka, sam Jackson w autobiografii Moonwalk z 1988 roku napisał natomiast, że przeszedł jedynie dwie operacje nosa i operację uwydatniającą szczelinę podbródka, a zauważalne zmiany w strukturze jego twarzy są wynikiem diety i zmian w okresie dojrzewania. Sukces, jaki Jackson osiągnął w tym okresie swojej kariery, spowodował, że nadano mu przydomek „Króla Popu”, używany przez fanów i prasę. Jest kilka wersji pochodzenia tego przydomka. Sam Jackson twierdził, że nadała mu go jego przyjaciółka i aktorka Elizabeth Taylor na rozdaniu nagród w 1989 roku, kiedy przedstawiła Jacksona jako „prawdziwego króla muzyki pop, rock i soul”. W 1990 roku, uznając wpływ Michaela Jacksona na muzykę lat 80., Biały Dom uhonorował Jacksona nagrodą jako „artystę dekady”, osobiście wręczoną mu przez prezydenta George’a H.W. Busha, który oświadczył: „Oto coś, co nadaje się do sfotografowania. Chciałbym przywitać tutaj Michaela Jacksona, artystę dekady, który ma kolosalną liczbę zwolenników (...) Chciałbym go tutaj przyprowadzić i oficjalnie powitać go ponownie w Białym Domu”. Okres ten był okresem wielkiej popularności Michaela Jacksona, jakiej wcześniej doznali jedynie Elvis Presley, The Beatles i Frank Sinatra. W 1990 roku magazyn Vanity Fair nazwał Michaela Jacksona „najpopularniejszym artystą w historii show biznesu”. 1990–1994: Okres Dangerous W listopadzie 1991 roku Michael Jackson wydał album Dangerous, który sprzedał się w 29 mln egzemplarzy, zyskał podobną popularność co Bad. Największym hitem okazał się singel „Black or White”, który dotarł do pierwszego miejsca na liście Billboardu i utrzymywał się tam przez siedem tygodni. Singlowi towarzyszył kontrowersyjny teledysk, wyemitowany w stacjach telewizyjnych FOX, MTV i BET, zawierający sceny erotyczne oraz przemocy. Kontrowersyjne sceny w drugiej połowie 11-minutowej wersji „Black or White” zostały zmienione, aby zapobiec zakazowi emisji video. 14 listopada 1991 roku teledysk do „Black or White” został wyemitowany jednocześnie w 27 krajach; obejrzało go 500 mln osób, co było największą widownią, jaką kiedykolwiek miała tego typu produkcja. 10 lutego 1992 roku MTV oficjalnie rozpoczęło emisję swojego pierwszego globalnego teleturnieju „My Dinner with Michael”. Zwycięzcy z całego globu mieli okazję uczestniczyć w kolacyjnym przyjęciu, którego gospodarzem był Michael Jackson na planie swego teledysku „In the Closet”. Później tego samego roku, na antenie ABC miała miejsce premiera filmu biograficznego The Jacksons: An American Dream, opartego na prawdziwej historii powstania zespołu The Jackson 5. Jackson założył fundację „Heal the World” (której nazwa pochodziła od singla „Heal the World”, nagranego w celach charytatywnych w 1992 roku). W styczniu 1993 roku Michael Jackson wystąpił na Super Bowl XXVII, który zgromadził największą widownię w historii amerykańskiej telewizji. W programie „Oprah Winfrey Show” w 1993 roku Jackson stwierdził, że kolor jego skóry zmienił się za przyczyną vitiligo, choroby powodującej stopniową depigmentację skóry. W wywiadzie tym Jackson oświadczył, że w okresie pomiędzy Off the Wall i Thriller na jego skórze zaczęły pojawiać się białe plamy, które ukrywał za pomocą odpowiedniego makijażu. Z czasem jednak zabiegi te stawały się coraz bardziej uciążliwe, gdyż choroba postępowała i utrata pigmentu obejmowała coraz większy obszar jego ciała. Gdy kolor biały zaczął przeważać nad czarnym, jedynym sposobem na ujednolicenie barwy skóry stało się pokrycie pozostałych ciemnych elementów jasnym makijażem. Wkrótce na światło dzienne wyszedł fakt, że Jackson zaprasza do swojego domu w Neverland Ranch dzieci, które zostają z nim na noc. Sprawa została poddana dokładnej analizie przez media i opinię publiczną w 1993 roku, kiedy postawiono Jacksonowi pierwsze zarzuty o molestowanie seksualne nieletnich. Jackson został oskarżony przez dziecko, które kilkakrotnie nocowało u niego. Tego samego roku Jordan Chandler, syn byłego dentysty z Beverly Hills, reprezentowany przez prawnika Larry’ego Feldmana, oskarżył Jacksona o wykorzystanie seksualne. 22 grudnia Jackson, odpowiadając na oskarżenia przez satelitę z Neverland Ranch, oświadczył, że jest „całkowicie niewinny jakiegokolwiek przestępstwa”. 25 lutego 1994 roku Jackson zawarł pozasądową ugodę ze stroną skarżącą, wypłacając nieznaną sumę, szacowaną na 20 mln dolarów, co uchroniło go od oficjalnego postawienia zarzutów. Po ugodzie tej w 1994 roku Jackson poślubił Lisę Marie Presley, córkę Elvisa Presleya. Presley utrzymywała w trakcie ich małżeństwa, że oboje wypełniali swoje obowiązki małżeńskie i byli aktywni seksualnie, po niespełna dwóch latach małżeństwo to jednak się rozpadło. 1995–2000: Okres HIStory i Blood on the Dance Floor W czerwcu 1995 roku Jackson wydał album HIStory: Past, Present And Future – Book I, który rozszedł się w nakładzie 18 mln egzemplarzy na całym świecie. Pierwsza płyta, HIStory Begins, była piętnastościeżkowym albumem – składanką największych hitów artysty (potem została wydana w postaci jedno płytowej, jako Greatest Hits – HIStory Vol. I w 2001 roku); podczas gdy druga płyta, HIStory Continues, zawierała materiał piętnastu całkowicie nowych piosenek. Pierwszym singlem promującym HIStory był „Scream”. Singel dotarł do pierwszej piątki na liście Billboardu. Teledysk do „Scream” do dzisiaj pozostaje najdroższą tego typu produkcją na świecie. W 1995 roku Jackson i jego siostra Janet Jackson za piosenkę „Scream” z albumu HIStory zdobyli nagrodę MTV Video Music Awards. Podczas rozdania nagród 7 września, Jackson wykonał składankę złożoną z trzech piosenek – „Billie Jean”, „Dangerous” i „You Are Not Alone”. „They Don’t Care About Us” było czwartym singlem promującym HIStory i wywołało dużo kontrowersji, związanych z antysemickim tekstem. Piosenka zawiera słowa: „Jew me, sue me” (ang. Jew – Żyd, sue – podać kogoś do sądu) oraz „kick me, kiked me” (ang. kick – kopać, kike – wulgarne określenie wyznawcy judaizmu). Pod wpływem nacisków ze strony środowisk żydowskich w późniejszych wydaniach usunięto te słowa. W ramach promocji albumu Jackson wyruszył na zakończoną sukcesem trasę koncertową HIStory World Tour, którą obejrzało ponad 4,5 mln osób, co do dzisiaj stanowi rekord dla trasy koncertowej poza Stanami Zjednoczonymi (w trasie tej Jackson wystąpił również jedyny raz w Polsce). 14 listopada 1996, przebywając podczas trasy w Australii, Jackson poślubił swoją dermatolog, Deborah Jeanne Rowe, z którą miał później syna, Michaela Josepha Jacksona Juniora („Prince’a”), oraz córkę Paris Michael Katherine Jackson. Jackson i Rowe rozwiedli się w 1999. Jackson skomentował to później mówiąc, że Rowe chciała urodzić mu dzieci jako „prezent”. Prawdziwość ojcostwa Michaela Jacksona w tym związku małżeńskim była przedmiotem debaty publicznej; sam Jackson i Rowe zawsze twierdzili, że dwójka ich dzieci została poczęta w sposób naturalny. W 1996 podczas ceremonii rozdania nagród BRIT Awards Jackson wykonał „Earth Song”, występując ubrany na biało i otoczony przez dzieci. Odtwarzając scenę z teledysku – podczas której rozkładając ramiona, obejmuje parę drzew – wyglądem swoim przypominał Jezusa Chrystusa; w trakcie wykonywania piosenki był też unoszony przez dźwig, a specjalna maszyna rozwiewała jego włosy. W reakcji na to wokalista zespołu Pulp, Jarvis Cocker, oraz jego przyjaciel, Peter Mansell, weszli na scenę, Cocker wypiął pośladki, zatańczył i zszedł ze sceny. Pytany przez media o ten incydent, Cocker powiedział: „Była to forma protestu przeciwko Michaelowi Jacksonowi, który widzi siebie jako kogoś w rodzaju Chrystusa, z mocą uzdrawiania... po prostu wbiegłem na scenę i zacząłem się popisywać... próbowałem tylko zrobić coś, co każdy inny zrobiłby z wielką ochotą, jeśli tylko zdobyłby się na odwagę”. Cockera poparła prasa brytyjska: magazyn Melody Maker z 2 marca 1996 proponował nadanie Cockerowi tytułu szlacheckiego, a Noel Gallagher stwierdził: „Jarvis Cocker to gwiazda i powinien otrzymać order”. Gallagher powiedział też o zachowaniu Jacksona: „Powrót do tego kraju przez Michaela Jacksona po tym, co się stało – i myślę, że każdy wie o czym mówię – ubieranie się w białą szatę, uważanie się za Mesjasza – za kogo on się ma? Za mnie?”. W 1997 Jackson wydał album z nowym materiałem oraz remiksami hitów z HIStory, zatytułowany Blood on the Dance Floor (HIStory in the Mix); album stał się najlepiej sprzedającym się wydawnictwem z remiksami. Zawierał również pięć całkowicie nowych piosenek: „Blood on the Dance Floor”, „Is It Scary”, „Ghosts”, „Superfly Sister” i „Morphine”. Trzy zostały wydane na świecie: piosenka tytułowa, „Ghosts” i „Is It Scary”. Piosenka tytułowa wspięła się na pierwsze miejsce w Wielkiej Brytanii. Single „Ghosts”, „2Bad” i „Is It Scary” były oparte na filmie Jacksona Ghosts. Ten krótkometrażowy film według scenariusza Michaela Jacksona i Stephena Kinga, wyreżyserowany przez Stana Winstona, zawierał wiele efektów specjalnych i choreografii, do muzyki napisanej przez Michaela Jacksona. Teledysk do „Ghosts” trwa 39 minut i jest aktualnie najdłuższym na świecie. Jackson zadedykował album Eltonowi Johnowi, który był dla niego wsparciem podczas uzależnienia od środków przeciwbólowych, głównie morfiny. W 1998 Jackson zawarł ugodę pozasądową z gazetą Daily Mirror, która przeprosiła go za to, że określiła jego twarz jako „paskudnie zniekształconą i odrażającą”. Steven Hoefflin, hollywoodzki chirurg plastyczny, przypuszczalnie operujący nos Jacksona, odradził mu wykonywanie dalszych operacji. 2001–2003: Okres Invincible W październiku 2001 Jackson wydał album Invincible, który zajął pierwsze miejsce na listach przebojów w trzynastu krajach. Invincible sprzedał się w 13 mln egzemplarzy na całym świecie. Singlami promującymi płytę były „You Rock My World”, „Cry” oraz „Butterflies”. Jackson wraz z 35 innymi artystami nagrał też singel przeznaczony na cele dobroczynne – „What More Can I Give”, który z powodu konfliktu z Sony został wydany w nietypowy sposób, mianowicie w internecie. Aby go zakupić, należało wejść na odpowiednią stronę i za opłatą go pobrać. Singel ukazał się w dwóch wersjach językowych: angielskiej i hiszpańskiej. Tuż przed premierą Invincible Jackson poinformował prezesa Sony Music Entertainment, Tommy’ego Mottolę, że nie odnowi kontraktu; kontrakt miał wygasnąć w wypadku dostarczenia przez wytwórnię albumów z całkowicie nowym materiałem, przeznaczonych do wydania przez Epic Records/SME. W 2002 wszystkie wydania singli, zdjęcia do teledysków i promocja albumu Invincible zostały odwołane. W rezultacie Jackson oskarżył Mottolę o niewspieranie afroamerykańskich artystów i nazwał go „diabłem” i „rasistą”, który używa swych czarnoskórych artystów do własnych celów. Zarzucił mu też, że Mottola nazwał Irvinga Lorenzo (Irv Gotti) „grubym czarnuchem”. Sony wydało oświadczenie zaprzeczające tym oskarżeniom, wskazując na fakt, że Mottola był kiedyś mężem gwiazdy pop Marii Carey. Sama Mariah Carey, kiedy została o zapytana o te oskarżenia przez Larry’ego Kinga w programie „Larry King Live”, miała do nich obojętny stosunek. 7 września i 10 września 2001 Jackson zorganizował specjalny rocznicowy koncert Michael Jackson: 30th Anniversary Special w Madison Square Garden, celebrujący 30 lat jego solowej kariery scenicznej. Później koncert wyemitowano 13 listopada 2001. W koncercie wzięło udział wielu artystów: Britney Spears, Nelly Furtado, Mýa, Usher, Whitney Houston, Billy Gilman, Shaggy, Rayvon, Rikrok, Destiny’s Child, Monica, Deborah Cox, Rah Digga, Tamia, James Ingram, Gloria Estefan, 98 Degrees, Luther Vandross, Liza Minnelli, Lil’ Romeo, Master P, N Sync, the Jacksons i Slash. Po atakach na World Trade Center 11 września 2001 Jackson pomógł zorganizować koncert charytatywny United We Stand: What More Can I Give na RFK Stadium w Waszyngtonie. Koncert transmitowano 21 października 2001, wśród wielu czołowych artystów był też Jackson, który w finale wykonał swoją piosenkę „What More Can I Give”. Pod koniec roku 2002 fundacja Jacksona „Heal the World” zanotowała wartość aktywów netto na poziomie 3542 dolarów, wydatki wyniosły 2585 dolarów (głównie na honoraria za organizację koncertów). Fundacja zawiesiła działalność w Kalifornii w kwietniu 2002, przypuszczalnie w konsekwencji niedostarczenia rocznych sprawozdań, wymaganych dla organizacji zwolnionych z płacenia podatków. Fundacja „Heal the World” dzięki Michaelowi Jacksonowi przekazała na całym świecie miliony dolarów na leczenie dzieci, na skutek zawieszenia znalazła się jednak bez środków na dalszą działalność. W listopadzie 2002 Jackson odwiedził Berlin, gdzie odebrał nagrodę za swoją pracę charytatywną. W hotelu Adlon, gdzie przebywał, doszło do kolejnego incydentu, który ściągnął na niego krytykę mediów. Przed hotelem zgromadzili się jego fani, którzy głośnym skandowaniem wyrażali dla niego poparcie. Kiedy, według gwiazdora, poprosili go również, by pokazał im swoje dziecko, ten przyniósł swojego syna na balkon, trzymając go prawym ramieniem i jednocześnie zakrywając jego twarz kawałkiem materiału, by chronić jego tożsamość przed mediami. Jackson na moment wystawił swoje dziecko za barierkę balkonu, wciąż je trzymając. Spowodowało to później oskarżenia określające Jacksona jako niebezpiecznego dla dzieci, czemu Jackson zaprzeczył. Kiedy fani zaczęli po raz kolejny wiwatować na cześć Jacksona, ten pojawił się później tego wieczoru jeszcze raz na balkonie, tym razem z dwójką starszych dzieci. W filmie dokumentalnym Living with Michael Jackson Jackson powiedział, że media myliły się w swych komentarzach na temat jego nieodpowiedzialności wobec własnych dzieci. „Kocham moje dzieci”, oświadczył w filmie, „Trzymałem syna bardzo mocno. Dlaczego miałbym zrzucać dziecko z balkonu? To najgłupsza rzecz, jaką kiedykolwiek słyszałem”. 3 i 6 lutego 2003 w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych został wyemitowany kontrowersyjny film dokumentalny zatytułowany Living with Michael Jackson. Dokument ten zawierał wywiady z Jacksonem, które mówiły o jego życiu osobistym. Brytyjski dziennikarz Martin Bashir i jego ekipa filmowa filmowała Jacksona przez 8 miesięcy, rejestrując też jego kontrowersyjne zachowanie w Berlinie. Szczególnie jedna część dokumentu wzbudziła kontrowersje, ukazująca Jacksona trzymającego za rękę, wówczas 13-letniego, chłopca chorego na raka Gavina Arviso i przyznającego się do dzielenia z nim sypialni (jednak nie wspólnego łóżka) oraz spania w jednym łóżku z innymi dziećmi. Jackson poczuł się zdradzony przez Bashira i uznał, że film oddał zniekształcony obraz rzeczywistości. W odpowiedzi na różne spekulacje mediów wyświetlono później dwa programy specjalne: Michael Jackson: The Footage You Were Never Meant to See oraz Michael Jackson’s Private Home Movies. Michael Jackson: The Footage You Were Never Meant to See, który pokazano pod koniec lutego, przedstawiał pełną wersję dokumentu Living with Michael Jackson; Michael Jackson’s Private Home Movies wyemitowano natomiast w kwietniu jako 2-godzinny program specjalny z komentarzem Jacksona. Również w 2003 pojawiły się informacje że Jackson pracuje nad nowym albumem studyjnym. W marcu 2003 wydano radiową edycję piosenki „Escape”, po którym pojawiły się głosy, że jest to pierwszy singel z nowego albumu Jacksona. Prace nad albumem zostały z nieznanych powodów wstrzymane i zamiast niego wydano składankową płytę Number Ones. 2003–2006: Proces, uniewinnienie i następstwa W listopadzie 2003 Michael Jackson wraz z Sony Records wydał składankę swoich hitów na dysku CD oraz DVD, zatytułowaną Number Ones. Zawierała ona utwory Jacksona, które dotarły na pierwsze miejsca list przebojów. Składanka sprzedała się w nakładzie 6 mln egzemplarzy na całym świecie. W dniu zaplanowanej premiery albumu, kiedy Michael Jackson znajdował się w Las Vegas, zajęty filmowaniem teledysku do „One More Chance” (jedynej nowej piosenki na Number Ones), Departament Szeryfa Santa Barbara przeszukał Neverland Ranch i wydał nakaz aresztowania Jacksona pod zarzutem molestowania dzieci. Jackson został oskarżony o molestowanie Gavina Arvizo, o którym opinia publiczna dowiedziała się w tym samym roku z filmu dokumentalnego Living with Michael Jackson. 18 grudnia 2003 Jackson został postawiony przed sądem z siedmioma zarzutami molestowania dziecka i dwoma zarzutami podawania alkoholu w celu popełnienia tego przestępstwa, wszystkie odnoszące się do tego samego chłopca, mającego mniej niż 14 lat. Jackson zaprzeczył oskarżeniom, mówiąc, że nocowanie dzieci w jego domu było pozbawione jakichkolwiek aktów natury seksualnej. Przyjaciółka Jacksona, Elizabeth Taylor, broniła go w programie „Larry King Live”, mówiąc, że była u Jacksona i widziała ich „w łóżku oglądających telewizję. Nie było w tym nic nienormalnego. Nie było żadnego kontaktu fizycznego. Śmialiśmy się jak dzieci i oglądaliśmy mnóstwo Walta Disneya. Nie było w tym nic dziwnego”. Proces rozpoczął się w Santa Maria w Kalifornii 31 stycznia 2005 i trwał do końca maja 2005, kończąc się całkowitym uniewinnieniem Jacksona w czerwcu. Był to jeden z największych i najbardziej udokumentowanych przez media procesów w historii. W trakcie procesu, jeden z amerykańskich raperów Necro, nagrał z Mr. Hyde piosenkę obrażającą muzyka, pełną gróźb w jego stronę tytule. Popularność Jacksona poza granicami Stanów Zjednoczonych zapewniła tłumy reporterów. W trakcie procesu do Santa Barbara zjechało również wielu fanów Jacksona; po ogłoszeniu wyroku uniewinniającego grupa 1200 z nich zgotowała Jacksonowi owację przy wyjściu z sądu. Prokurator okręgowy okręgu Santa Barbara w Kalifornii, Tom Sneddon, podejmował dwukrotnie działania przeciwko Jacksonowi w związku z jego rzekomym molestowaniem dzieci. Pierwszy incydent z 1993 zakończył się bez postawienia zarzutów, drugi (z końca 2003) doprowadził dwa lata później do procesu. Doprowadziło to do spekulacji o osobistych motywach działania Sneddona i pragnieniu zemsty na Jacksonie. Po przegranym procesie w 2005 Sneddon ogłosił swoją dymisję 6 czerwca 2006. Po uniewinnieniu Jackson przeprowadził się do Bahrajnu, gdzie rzekomo kupił dom członka parlamentu Bahrajnu. Jackson przypuszczalnie spędził tam czas na komponowaniu nowej muzyki, w tym singel dobroczynny przeznaczony dla ofiar huraganu Katrina, zatytułowany „I Have This Dream”. Swych głosów przy nagrywaniu piosenki rzekomo użyczyli: Ciara, Snoop Dogg, R. Kelly, Keyshia Cole, James Ingram, Jermaine Jackson, Shanice i The O’Jays. Według Raymone Bain lista artystów obejmowała m.in. Mary J. Blige, Missy Elliott, Jaya-Z, Jamesa Browna i Lenny’ego Kravitza. Jako termin nagrania podano 13 września 2005, po wielu przesunięciach terminu singla jednak nigdy nie wydano. Dopiero później okazało się, że singiel nie zostanie wydany z powodu zerwania umowy przez Jacksona z wytwórnią „2 Seas Record”, ponadto Michael Jackson nie poprosił o przesłanie mu jego singla i tym samym singiel pozostał w wytwórni. 10 czerwca 2005 r. została zwolniona rzeczniczka prasowa wytwórni Jacksona – Raymone Bain. Na aktualnie nieistniejącej stronie internetowej wytwórni Jacksona podano jedynie komunikat następującej treści: „MJJ Productions z przykrością zawiadamia o zwolnieniu Raymone Bain i likwidacji Bain and Associates. Dziękujemy wam za współpracę”. Bain powiedziała prasie, że nie została zwolniona i że tylko Michael Jackson, a nie jego wytwórnia (kierowana przez jego brata, Randy’ego Jacksona), może ją zwolnić. W październiku 2005 roku rozpoczęły się plany koncertów w Las Vegas. Pracą kierował projektant mody André van Pier, dobry przyjaciel Michaela i Randy’ego Jacksonów oraz Księżnej Diany. Według strony Page Six jego strój miał być z „ery kosmosu”. Oznaczało to między innymi tkaninę, która zmieniała kolor w reakcji na światła sceny. Dodatkowo André van Pier razem z Michaelem Luckmanem i Timothym Pattersonem zamierzali zbudować 15-metrowego robota Michaela Jacksona widocznego z portu lotniczego McCarran w Las Vegas. Robot miał włóczyć się po pustyni w Nevadzie i być reklamą koncertów Jacksona. „Michael spojrzał na szkice i polubił je”, powiedział Luckman gazecie New York Daily News w 2007 roku. Był jednak problem z dofinansowaniem. W związku z jego niedawnym procesem sądowym, artysta miał problem ze znalezieniem sponsora. Mimo że znalazł potentatów, między innymi właściciela kasyna, Steve’a Wynne’a, to nie mógł uzbierać odpowiedniej ilości pieniędzy. Ostatecznie muzyk i jego zespół zmniejszyli swoje wielkie ambicje, i zamiast ruchomego robota postanowiono stworzyć hotel i kasyno w stylu Michaela Jacksona z androidem przy wejściu. Jednak pieniądze wciąż były problemem. Jackson, który mieszkał w Nevadzie, wyprowadził się. Van Pier zmarł w sierpniu 2008 roku. W końcu artysta ogłosił koncerty w Londynie, ostatecznie niwecząc plany koncertów w Las Vegas. Luckman, Patterson i Jackson byli umówieni na spotkanie w listopadzie 2009 roku, lecz Jackson zmarł w czerwcu. 2006–2009: Visionary – This Is It W lutym 2006 wytwórnia Jacksona wydała Visionary: The Video Singles, box zawierający dwadzieścia najpopularniejszych singli, które były wypuszczane na rynek sukcesywnie przez pięć kolejnych miesięcy. 27 maja 2006 Michael Jackson odebrał Legend Award podczas ceremonii rozdania nagród MTV Japan’s VMA Awards w Tokio. Było to jego pierwsze wystąpienie publiczne od czasu uniewinnienia od zarzutu molestowania nieletniego chłopca niemal rok wcześniej. Nagroda ta była wyrazem uznania dla jego zasług dla produkcji teledysków w ostatnich 25 latach. Zaraz po ceremonii wręczenia nagród Jackson pojawił się również na SMAPxSMAP. 14 listopada 2006 Sony oficjalnie wydało box Visionary w Stanach Zjednoczonych. Michael odwiedził również londyńskie biuro Guinness World Records, gdzie otrzymał osiem nagród. 15 listopada 2006 Michael Jackson otrzymał nagrodę „Chopard Diamond Award” za sprzedaż ponad 100 mln albumów. Było to jego drugie publiczne wystąpienie od czasu procesu w 2005. Pomimo spekulacji prasy brukowej przed tym koncertem Jackson nie wykonał tam „Thrillera”, natomiast dołączył do chóru, aby zaśpiewać „We Are the World”. W materiale filmowym z tego wydarzenia widać Michaela wzruszonego uwielbieniem, jakie okazywała mu publiczność. Według kierownika Działu Public Relations World Music Awards (Juliusa Justa), nagłośnienie podczas wydarzenia zostało wyciszone ze względu na późną porę. Odpowiedzialni pracownicy Earl’s Court (miejsca, w którym odbywała się ta impreza) powiedzieli, że uczyniono to, aby show mógł trwać godzinę dłużej i odbywać się po godz. 11. 30 grudnia 2006, po śmierci Jamesa Browna, Jackson wziął udział w pogrzebie tego „ojca chrzestnego soulu”, wśród 8 tys. zgromadzonych byli też rodzina, przyjaciele i fani Jacksona. Al Sharpton, bliski przyjaciel Browna, wygłosił na pogrzebie przemówienie, w którym oświadczył, że w ostatniej rozmowie z Brownem ten powiedział mu, że artyści tacy jak Jackson muszą dalej tworzyć pozytywną muzykę dla wszystkich ludzi. Pod koniec 2006 pojawiło się nagranie zatytułowane „No Friend of Mine (Gangsta)”. Piosenka zawiera partię wokalną Jacksona. 24 grudnia 2006 Jackson opuścił Irlandię i powrócił do Stanów Zjednoczonych, gdzie zamieszkał w Las Vegas. W rozmowach z dziennikarzami wspomniał o planach spotkań z fanami w Japonii w marcu następnego roku. Na jedno z tego rodzaju spotkań, zorganizowanych dla japońskich specjalistów od biznesu, wstęp miał kosztować 3500 dolarów. Jackson wyjaśnił powód, dla którego wybrał Japonię: „Moi przyjaciele i fani w Japonii wspierali mnie i moją rodzinę przez wiele, wiele lat”. 9 marca 2007 Jackson przybył na dwa wspomniane wyżej spotkania w Japonii, gorąco witany przez setki swoich fanów na lotnisku Narita. Na pierwszym spotkaniu, na którym opłata za wstęp wynosiła 3500 dolarów, pojawiło się 400 fanów i niepełnosprawnych dzieci (które weszły za darmo). Goście mogli spędzić od 30 sekund do minuty razem z Jacksonem. Jenny Sasaki, jedna z fanek, powiedziała, że „jest to nieporównywalne do niczego wydarzenie; kocham Michaela Jacksona, jego muzykę, jego wrażliwość i dobroć”. Po wielu dniach spotkań z fanami Jackson spotkał się też z blisko 3000 amerykańskich żołnierzy stacjonujących w Japonii i członkami ich rodzin, zebranymi w Camp Zama. Jackson, po uściśnięciu dłoni i podziękowaniu żołnierzom za ich służbę, przemówił do zebranych, mówiąc: „Ci z was, którzy pojawili się tutaj, są najbardziej wyjątkowymi ludźmi na świecie. To dzięki wam, którzy tu jesteście oraz dzięki innym, którzy tak mężnie oddają swe życie, by nas chronić, dzięki wam możemy cieszyć się wolnością”. W obozie Jackson przybył również na ceremonię awansowania żołnierzy i przypiął do ich mundurów szpilki. Po opuszczeniu Japonii Jackson zatrzymał się w Londynie. Po powitaniu przez fanów na lotnisku Heathrow pojechał do hotelu Carlton Towers, w którym się zatrzymał podczas tej krótkiej wizyty. W hotelu Michael zaczął rozdawać autografy, napór fanów był jednak tak duży, że wraz z dziećmi został przetransportowany w bezpieczne miejsce. Następnie powrócił do Las Vegas, na lotnisku jego fani entuzjastycznie przywitali też jego dzieci, przynosząc im kwiaty i podarunki. W trzecim kwartale 2007 Jackson zapowiedział wydanie swojego nowego albumu. Media spekulowały na temat jego współpracy z will.i.am (z The Black Eyed Peas), Teddym Rileyem, DJ Whoo Kid, Akonem, Chrisem Brownem i 50 Centem. Jackson założył The Michael Jackson Company, która miała trzymać pieczę nad jego finansami oraz wydawaniem kolejnych albumów. Jackson w ramach promocji nowej płyty planował też kolejną trasę koncertową. 11 lutego 2008 została wydana edycja specjalna albumu Thriller z okazji 25-lecia premiery albumu. Na płycie oprócz podstawowych dziewięciu utworów, znalazły się remiksy wykonane przez znane gwiazdy oraz jeden niepublikowany wcześniej utwór „For All Time”. Remiks „Wanna Be Startin’ Somethin’” zawiera kilka sekund nowego wokalu Jacksona. 1 lipca 2008 w internecie pojawiła się piosenka „Hold My Hand”, wykonywana w duecie z Akonem. Wytwórnia Akona stwierdziła, że najnowszy album muzyka jeszcze nie jest ukończony, więc nie wiadomo, czy „Hold My Hand” trafi na tracklistę oraz czy znajdzie się na singlu. Na przełomie lat 2008/09 Michael Jackson pracował nad nowym studyjnym albumem. Na początku marca poinformował fanów, iż dokonywał już selekcji piosenek, jakie mają się pojawić na albumie, potem 13 marca 2009 roku, na O2 Arena w Londynie ogłosił, iż planuje powrót na scenę, dając serię 50 występów od 7 lipca 2009 do 6 marca 2010 roku, potem jednak olbrzymia wyprzedaż biletów, tj. 11 szt. na sekundę, spowodowała przedłużenie trasy o kolejne 40 występów oraz ze względu na zaawansowaną i nowatorską technikę koncertów (22 różne rozpoczęcia występów) opóźniono występy przestawiając datę rozpoczęcia koncertów na 13 lipca 2009 aż do 10 marca 2010, z których wszystkie miały odbyć się w sali koncertowej O2 Arena w Londynie. Koncerty te, zatytułowane This Is It, miały być jego pierwszymi od trasy koncertowej HIStory World Tour w latach 1996–1997. Na początku 2009 nagrał teledysk, pod roboczą nazwą „Dome Project”, który miał zostać wyświetlony podczas występu na żywo w Londynie. Na połowę lipca 2009 planowane było zakończenie jego postprodukcji. Koncerty jednak nie mogły się odbyć a nowy album studyjny nie został wydany, z powodu śmierci Michaela na trzy tygodnie przed pierwszym występem. Niedługo po śmierci firma Sony z Kennym Ortegą ogłosili, że powstanie film z prób Michaela pt. Michael Jackson’s This Is It, który będzie wyświetlany w kinach na całym świecie tylko przez 2 tygodnie, po 2 tygodniach przedłużono jego wyświetlanie o kolejne trzy tygodnie. Profit ze sprzedaży biletów to ok. 200 mln $. Przed wejściem do kin, Sony wydało także soundtrack pt.This Is It 26 października 2009 roku, gdzie znalazły się wszystkie utwory, jakie wykonywał Michael na próbach plus 1 nowy utwór nigdy niewydany przez Michaela zatytułowany This Is It. Utwór ten został skomponowany i napisany przez Michaela oraz Paula Ankę w trakcie sesji do albumu Thriller. Album This Is It w ciągu 5 miesięcy sprzedał się w 1 754 000 kopii. Natomiast Sony oświadczyło, że wyda nowy studyjny album Michaela w późniejszym terminie, ponieważ prace nad nim nie zostały zakończone, i wydadzą go, gdy to nastąpi. W międzyczasie zostało ujawnione, że Michael pracował nad dwoma albumami, a nie jednym. Drugi album nad którym Michael pracował był w zupełnie innym charakterze muzycznym. Michael zaczął komponować muzykę klasyczną i istnieje tylko urywek utworu jaki został nagrany na prośbę Michaela, ponieważ nigdy nie został on ukończony z powodu śmierci piosenkarza. 2009: Śmierć 25 czerwca 2009 o godzinie 12:21 do najmowanej przez Jacksona rezydencji w Holmby Hills w Los Angeles wezwano pogotowie ratunkowe po tym, jak próby reanimacji Jacksona przez jego osobistego lekarza nie powiodły się. Muzyk został przewieziony do szpitala uniwersyteckiego UCLA Medical Center, gdzie według brata Jacksona, Jermaine’a, był resuscytowany przez ponad godzinę. Zgon potwierdzono o godz. 14:26 czasu lokalnego (23:27 czasu polskiego). Podaną do wiadomości publicznej przyczyną śmierci było nagłe zatrzymanie krążenia. Sekcję zwłok Jacksona przeprowadzono 26 czerwca 2009. Policja z Los Angeles zapowiedziała wszczęcie śledztwa w sprawie śmierci muzyka. W listopadzie 2011 roku, po trwającym dwa lata dochodzeniu, osobisty lekarz Michaela Jacksona – Conrad Murray – został uznany winnym nieumyślnego zabójstwa piosenkarza poprzez podanie propofolu, którego stosowanie w warunkach domowych jest niedozwolone. Wyniki autopsji Wynik autopsji Michaela Jacksona został opublikowany przez AP od koronera z Los Angeles dn. 2 października 2009 roku, w którym stan Michaela przedstawił następująco: „piosenkarz był w stosunkowo dobrym stanie zdrowia, jak na swój wiek i nie wykryto żadnych narkotyków w jego organizmie”. Koroner z Los Angeles ujawnił raport, w którym były szczegóły takie jak: waga 62 kg, która jest normą przy wzroście 175 cm. Jego serce było mocne bez jakichkolwiek śladów chorób. Jego nerki i wiele innych narządów były w normie. Raport także mówi o szczegółach wyglądu ciała od głowy do pleców. Miał 7-centymetrową bliznę za lewym uchem i jeszcze jedną za prawym. Bliznę także miał na nozdrzach i jedną, 10-centymetrową bliznę na prawym ramieniu. Miał parę blizn o wymiarach 7 cm na szyi i mniejsze blizny na dłoniach i nadgarstku. Była także mała blizna niedaleko pępka i 5-centymetrowa blizna na prawej ręce od strony brzucha. Zaczynał łysieć z przodu głowy, ze swoich wcześniej opisywanych mocno kręconych włosów. W miejscu łysiny był zrobiony ciemny tatuaż rozciągający się na czubku głowy od ucha do ucha. Widoczny był artretyzm w dolnej części kręgosłupa i na niektórych palcach. Koroner znalazł także depigmentację skóry na całej klatce piersiowej, brzuchu, twarzy i dłoniach. Reakcje Niemal natychmiast po śmierci Michaela Jacksona jego zgon zaczęto porównywać do śmierci Elvisa Presleya, który zmarł w 1977 roku w wieku 42 lat. Gil Troy, profesor historii najnowszej na Uniwersytecie McGill, podkreślił w artykule poświęconym śmierci Jacksona jego ważną rolę w historii: Madonna i Diana Ross oświadczyły, że były zrozpaczone na wieść o śmierci Michaela Jacksona. Jego była żona, Lisa Marie Presley, wspomniała o rozmowie z Jacksonem 14 lat temu, który miał wyrazić obawy przed „skończeniem” jak Elvis Presley. Długoletnia przyjaciółka Jacksona, Elizabeth Taylor, powiedziała, że „nie wyobraża sobie życia bez niego”. Żal wyraziło też wielu innych artystów, m.in. Paul McCartney, Mariah Carey, Liza Minnelli, Britney Spears czy Justin Timberlake. W Kongresie Stanów Zjednoczonych, członkowie Izby Reprezentantów Diane Watson i Jesse Jackson Jr. wnioskowali o uczczenie zmarłego muzyka minutą ciszy. Prezydent Stanów Zjednoczonych Barack Obama złożył kondolencje rodzinie i fanom Michaela Jacksona, podkreślając, że był wyjątkowym artystą i ikoną muzyki, mimo pewnych tragicznych i smutnych aspektów jego życia. Wieści o śmierci Jacksona szybko rozprzestrzeniły się w Internecie, powodując awarię lub spowolnienie niektórych stron. Operatorzy Google przypuszczali najpierw, że ich wyszukiwarka została zaatakowana przez hakerów i tymczasowo zablokowali dostęp do wyrażenia „Michael Jackson”, które wpisywało miliony użytkowników. Awarii doznały też Twitter, Wikipedia oraz, na 40 minut, komunikator internetowy AOL. AOL nazwał to „istotnym momentem w historii Internetu”, dodając, że nigdy nie widzieli czegoś podobnego na taką skalę. Testament 1 lipca 2009 ujawniono treść spisanego w 2002 roku testamentu Jacksona. Wyczytać w nim można, że piosenkarz zażyczył sobie, by dziećmi zaopiekowała się ich babka – Katherine, lub w przypadku takiej niemożności opiekować się miała piosenkarka Diana Ross. Majątkiem zarządzać mieli współpracownicy gwiazdora (lub jego dzieci, gdy osiągną pełnoletniość), którzy pieniądze powinni przekazać na „Fundusz Powierniczy Rodziny Michaela Jacksona”. Z testamentu Jackson wykluczył Debbie Rowe – matkę dwójki najstarszych dzieci, swoje rodzeństwo oraz swojego ojca Joego Jacksona. Uroczystości żałobne 7 lipca 2009 w Hall of Liberty w Forest Lawn Memorial Park na Hollywood Hills odbyła się prywatna ceremonia żałobna dla rodziny Jacksonów. Wykonana ze złota trumna Michaela Jacksona została przewieziona do Staples Center, gdzie odbyła się publiczna ceremonia pożegnalna. W hali tej Jackson przeprowadzał próbne występy na dwa dni przed swoją śmiercią. Ciało przechowywane w przycmentarnej chłodni zostało złożone do grobu 3 września na cmentarzu Forest Lawn w Los Angeles. Wpływ Jako największa gwiazda od czasów Elvisa Presleya Michael Jackson wywarł wielki wpływ na muzykę i kulturę świata, przełamując wiele barier społecznych i torując drogę nowoczesnej muzyce pop oraz pojęciu nowoczesnej gwiazdy muzyki pop we własnym kraju. Określano go jako „ogromnie ważną postać w historii pop-kultury”, osobę wywierającą „gigantyczny wpływ” i, mimo że pod koniec życia rzadko pojawiał się w mediach, pozostawał jedną z najpopularniejszych gwiazd muzycznych. Może też o tym świadczyć wyprzedanie w ciągu kilku godzin 750 tys. biletów na cykl 50 planowanych koncertów. Michael Jackson dał się poznać jako artysta tworzący w wielu stylach muzycznych, który również współpracował z innymi gwiazdami sceny muzycznej, pojawiając się na ich płytach i koncertach lub – nagrywając własne albumy – samemu zapraszając gości. Wywarł wpływ na całe pokolenia wykonawców hip-hopu, popu i R&B, m.in. Mariah Carey, Ushera, Britney Spears, Justina Timberlake’a, Chrisa Browna i wielu innych. Teledyski i MTV Michael Jackson był pierwszym artystą, który zwykły teledysk podniósł do rangi sztuki, ustanawiając nowy rodzaj opowiadającego historię mini-filmu, w którym muzyce i śpiewowi towarzyszą układ taneczne. Ten rodzaj teledysku zdominował gatunek do dziś. Pojęcie mini-filmu – zapoczątkowane przez „Thrillera” w 1983, ale widoczne również w innych teledyskach Jacksona, jak „Ghosts”, „Bad”, „Smooth Criminal” czy „Remember the Time” – pozostało w znacznej mierze zarezerwowane tylko dla niego; scena zespołowego tańca z „Thrillera” była też jednak odtwarzana w wielu innych miejscach, od hinduskich filmów do ceremonii ślubnych. Głównym czynnikiem, któremu teledyski Michaela Jacksona zawdzięczają swój sukces, była stosunkowo młoda w momencie ich powstawania stacja muzyczna MTV, założona w 1981, która często umieszczała teledyski Jacksona w swojej ramówce przez całe lata 80. Początkowo Jackson musiał walczyć z MTV o emisję swoich teledysków. W 1983, kiedy wydał „Billie Jean” (pierwszy teledysk z Thrillera), MTV rzadko transmitowała teledyski czarnoskórych artystów i odrzucała prośby Jacksona. Prezes CBS Records, Walter Yetnikoff, postawił w związku z tym MTV ultimatum: „Puszczam wszystko co mamy, wszystkie nasze produkty. Nie zamierzam dawać wam więcej teledysków. I, kurwa, zamierzam publicznie powiedzieć o fakcie, że nie chcecie grać muzyki czarnego gościa”. Jego twarde stanowisko i retoryka podziałały: MTV ustąpiła i zaczęła transmitować „Billie Jean”, zapoczątkowując owocną współpracę z Jacksonem na długie lata. Kiedy 14-minutowy „Thriller” pojawił się w grudniu 1983, MTV nadawała go dwukrotnie w ciągu godziny. Michaelowi Jacksonowi przypisuje się stworzenie wizerunku MTV jako telewizji promującej „pionierskie teledyski, takie jak „Thriller”, „Billie Jean” i „Beat It”. Pod wpływem Jacksona MTV skupiła się na teledyskach popowych i z gatunku R&B, odchodząc coraz bardziej od rocka. Legenda Thrillera Thriller, wydany w 1982 roku, stał się najbardziej kasowym albumem wszech czasów i jednym z najcieplej przyjętych przez krytykę, zmieniając Jacksona w Elvisa bądź Beatlesów swojego pokolenia i czyniąc z niego ikonę popu. Pozostaje największym dokonaniem muzycznym Jacksona. Od lat 80. jest istotną częścią amerykańskiej kultury, jak opisano to w magazynie „TIME”: „Te liczby, które są niesamowite, są również niepodważalne. Ilu było Beatlesów? (...) Ile nagród Grammy zdobył Michael Jackson 28 lutego? Ile egzemplarzy Thrillera sprzedano?”. „Billie Jean”, drugi i najlepiej sprzedający się singel Jacksona, opisany został jako „jedna z najbardziej ekscentrycznych dźwiękowo, psychologicznie przepełnionych, groteskowo szczerych rzeczy, która kiedykolwiek wylądowała w pierwszej czterdziestce w radiu”. Wcześniejsze dokonania Jacksona na Off the Wall zawierały disco-funkowe kombinacje, lecz „Billie Jean” opierała się na „pulsującej, kociej linii basowej, rytmie trzaskającego bicza i niesamowitej wielościeżkowej partii wokalnej, rykoszetującej pomiędzy dźwiękami klawiszy i strun”, zawierała nowe brzmienie, które uczyniło wokal Jacksona podstawowym produktem muzyki pop i ustanowiło post-soulowe brzmienie, „którego echo jest słyszalne po dziś dzień”. Oprócz utworu tytułowego i towarzyszącego mu teledysku, inny pamiętny singel z albumu to „Beat It”, który Jackson opisał jako „typ piosenki rockowej, która jest jednocześnie czymś innym od tego rodzaju muzyki, którą słychać na liście przebojów w radiu”. Piosenka stała się wielkim hitem, wspomagana przez „wymiecione gitarowe solo Eddiego Van Halena”. Oprócz nadania Jacksonowi statusu ikony muzyki pop, Thriller zrewolucjonizował przemysł muzyczny. Gil Friesen za pośrednictwem A&M Records oświadczył, że „cały przemysł ma w tym sukcesie jakiś udział”. W latach swojej świetności Thriller był praktycznie osobną gałęzią przemysłu rozrywkowego, wraz z dokumentem Making of Michael Jackson’s Thriller, opisującym tajemnice produkcji nowego teledysku, który wydano na Gwiazdkę 1983, a który sprzedał się do marca 1984 w 350 tys. egzemplarzy. Thriller wywarł wielki wpływ na przemysł muzyczny, który zaczął przywiązywać większe znaczenie do dystrybucji albumów. Po Thrillerze wydawnictwa muzyczne zaczęły naśladować sposób wydawania albumów Michaela Jacksona, które ukazywały się co kilka lat. Poza tym Thriller pomógł powrócić czarnej muzyce do komercyjnych stacji radiowych, z których zniknęła ona niemal dekadę wcześniej. To otwarcie drzwi przez Jacksona Quincy Jones skomentował następująco: „Nie ma żadnych wątpliwości, zabrał nas do miejsca, do którego należymy. Czarna muzyka grała drugie skrzypce przez długi czas, lecz jego duch jest napędem popu. Michael ma połączenie z każdą duszą na świecie”. Styl i występy Wśród najbardziej podziwianych aspektów kariery Michaela znajdują się jego taniec, styl ubierania się i styl wokalu, które zainspirowały wykonawców na całym świecie. W 1984 roku magazyn TIME napisał o stylu artysty: „Jego wysoki tenor brzmi, jakby był członkiem jakiegoś chóru chłopięcego, nawet jeśli seksualny dynamizm, napromieniowany łukiem jego tańczącego ciała sprawiają naprawdę atomowe wrażenie. Jego giętkie ciało, przepastne oczy, długie rzęsy mogą być zagrożeniem, gdyby Jackson dał, choćby przez sekundę, znak, że jest osiągalny”. Możliwości taneczne Jacksona były zawsze ważną częścią jego życia, jedną z tych, które szlifował poprzez regularny trening i poświęcenie, według TIME, poprzez „zamykanie się w domu w pokoju bez luster” (według Jacksona „lustra sprawiają, że przybierasz pozę”). Podczas tych treningów Jackson wyzwalał się przy własnej muzyce lub utworach Isley Brothers’ Showdown, trenując coś, co Dancer Hinton Battle nazwał „ruchami, które zabijają”. To połączenie, które naprawdę wyróżnia go jako artystę. Obrót, zatrzymanie się, wymach nogą, zsunięcie kurtki, obrót, stop. I to sunięcie, kiedy idzie do przodu, posuwając się do tyłu. Potrójne obroty i stawanie na palcach. To znak firmowy, ruch, którego wielu profesjonalistów nie powinno nawet próbować. Jeśli ci się nie uda, możesz naprawdę zrobić sobie krzywdę”. Możliwości taneczne Jacksona, czasem porównywane do wielkich postaci przeszłości, jak James Brown, Fred Astaire czy Rudolf Nuriejew, złożyły się na jego status najlepszego artysty wszech czasów. „Billie Jean” wykonane na Motown 25 16 maja 1983 roku jest szeroko określane jako najlepsze wykonanie w historii, pomimo faktu, że Jackson śpiewał z playbacku. Ponad 50 mln widzów obejrzało jego najpopularniejszą piosenkę w tym okresie kariery. Zapoczątkowało to kolejny wzrost jego popularności, zainicjowane przez pierwsze wykonanie moonwalka, ruchu tanecznego, mającego na celu wywołanie złudzenia, że tancerz porusza się do przodu, lecz w rzeczywistości porusza się do tyłu. Moonwalk stał się znakiem firmowym Jacksona, wykonywanym przez niego wielokrotnie podczas kolejnych pokazów „Billie Jean”. Jackson nie wynalazł tego ruchu tanecznego, lecz doprowadził go do perfekcji i nadał mu nazwę, wprowadzając go na stałe do kultury amerykańskiej. Wiele osób z różnych pokoleń po obejrzeniu Motown 25 starało się naśladować ruch Jacksona. Jego stroje, począwszy od srebrno-białej rękawicy po kurtkę z Thrillera, stały się składnikiem jego image’u. „Kręcone włosy i pojedyncza rękawica, kurtka z zamkiem błyskawicznym” stały się ulubionym strojem wielu Amerykanów w Stanach Zjednoczonych w latach 80. Jackson również ze swojego kapelusza uczynił znak rozpoznawczy swoich pokazów. Wielu współczesnych artystów składało mu hołd, czego przykładem jest jeden z wykonawców w amerykańskim Idolu Sanjaya Malakar. Nagrody i uznanie Michael Jackson jest najbardziej uhonorowanym artystą w historii. W trakcie swojej 40-letniej kariery otrzymał liczne tytuły i nagrody, w tym nagrodę World Music Award dla najlepiej sprzedającego się artysty wszech czasów, Millennium, American Music Award dla Artysty Stulecia i nagrodę Bambi dla Artysty Pop Millennium. Jego nazwisko dwukrotnie umieszczono w Rock and Roll Hall of Fame (jako członka Jackson 5 w 1997 roku i jako artysty solowego w 2001 roku) i miejsce w Songwriters Hall of Fame. Michael Jackson wielokrotnie otrzymywał tytuł "Najgłupszy Amerykanin" (). Firma Michaela Jacksona 27 czerwca 2006 roku piosenkarz założył własną firmę – The Michael Jackson Company, Inc. Jej dyrektorem naczelnym została rzeczniczka Jacksona, Raymone Bain. Firma zajęła miejsce aktualnie niedziałającej MJJ Productions. W przeciwieństwie do MJJ Music nie jest to wydawnictwo muzyczne. Nowa firma zajmuje się restrukturyzacją osobistych i biznesowych spraw Jacksona. Firma jest również odpowiedzialna za finanse. Oficjalna strona internetowa miała zostać uruchomiona pod koniec 2007 roku, aby pomóc w promocji nowej muzyki i informować społeczność o najnowszych dokonaniach kariery Jacksona. Zapowiedziano, że Simon Cowell (jury z amerykańskiej wersji Idola) pomoże Jacksonowi w pracy na rocznicę wydania albumu Thriller. Michael Jackson i inni Elizabeth Taylor była wieloletnią przyjaciółką Jacksona. Była pierwszą osobą, która nazwała go Królem Popu. W 1969 roku, Berry Gordy, założyciel Motown powiedział, że to Diana Ross odkryła The Jackson 5 (mimo iż nie odpowiadało to prawdzie), aby wypromować zespół, który właśnie dostał się pod skrzydła wytwórni. Tytuł pierwszego albumu zespołu rodziny Jacksonów brzmiał Diana Ross Presents the Jackson 5, sugerując, że to właśnie piosenkarka stała za odkryciem J 5. Faktycznymi odkrywcami grupy byli Bobby Taylor i Gladys Knight. Jackson i Ross zagrali razem w filmie Czarnoksiężnik z Krainy Oz z 1978 roku. Michael Jackson napisał i wyprodukował utwór „Muscles” dla Diany, który w 1982 roku znalazł się w pierwszej dziesiątce Billboard Hot 100. W studiu nagraniowym Jackson nie był w stanie poprowadzić Ross. Kiedy Diana powiedziała mu: „Michael, ty jesteś mężczyzną..., jesteś szefem”, Jackson odparł: „...ale Diana, po prostu nie jestem w stanie wydawać ci poleceń!” Przy kręceniu teledysku do utworu Diana była zaskoczona efektem operacji plastycznej Jacksona i zapytała asystenta: „Mój Boże, co ten chłopiec ze sobą robi?”. Asystent odparł: „Mówią, że stara się do pani upodobnić, panno Ross”. Diana odrzekła: „To ja TAK wyglądam?!”. Rod Temperton to kompozytor, którego utwory znalazły się na największych albumach Jacksona – Off the Wall (1979 rok) i Thrillerze (1982 rok). Były to: z Off the Wall: „Rock with You”, „Off the Wall” oraz „Burn This Disco Out” z Thrillera: „Baby Be Mine”, „Thriller”, „The Lady In My Life”. Gitarzysta Guns N’ Roses, Slash nagrał z Jacksonem kilka utworów: „Black or White”, „Give in to Me” z płyty Dangerous i „D.S” z płyty HIStory. Slash zagrał też w teledysku do „Give in to Me” oraz pojawiał się przy koncertowych wykonaniach „Black or White” (30 th Anniversary). Paul McCartney rozpoczął swoją współpracę z Jacksonem od utworu „Girlfriend”, który znalazł się na albumie Jacksona Off the Wall (wcześniej utwór nagrany na potrzeby albumu McCartneya London Town). Następnie Michael zaprosił McCartneya do nagrania gościnnego wokalu na jego kompozycji „The Girl Is Mine”, która stała się pierwszym singlem albumu Thriller. Ostatnie dwa owoce współpracy artystów to utwory „Say Say Say” (wraz z teledyskiem) i „The Man”, zamieszczone na płycie Paula Pipes of Peace. Michael Jackson przyjaźnił się także z wokalistą grupy Queen Freddiem Mercurym. Nagrali wspólnie kilka utworów, m.in. „There Must Be More to Life Than This” (ostatecznie wersja zamieszczona na albumie Mercury’ego Mr. Bad Guy nie zawierał partii wokalnych Jacksona, a wczesna wersja z 1981 roku z udziałem Jacksona opublikowana została na albumie Queen – Queen Forever) oraz „State of Shock” (wersja z Mercurym dostępna w sieci, utwór trafił na płytę The Jacksons Victory w duecie wokalnym Jacksona z Mickiem Jaggerem). Jackson był pod wielkim wrażeniem utworu Queen „Another One Bites the Dust”. Céline Dion – gwiazda była wierną fanką artysty. Była już znaną piosenkarką we Francji i Kanadzie, kiedy oglądając w TV występ Jacksona oświadczyła, że też chce zrobić karierę międzynarodową. Kilka lat później, już jako diva o międzynarodowej sławie zaśpiewała ze swoim idolem w piosence „What More Can I Give”. W czasie, kiedy Céline Dion występowała w spektaklu „A new day...” w Las Vegas, w specjalnie dla niej wybudowanym amfiteatrze mieszczącym ponad 5000 widzów, Michael obejrzał jej koncert. Celine powiedziała później, że po koncercie Jackson chciał poznać wszystkie sekrety przedstawienia prezentowanego na tle wówczas największego na świecie wyświetlacza LED. Tematyka tekstów Michael Jackson w swoich tekstach poruszał różnorodną tematykę, między innymi taką jak: dobra zabawa, taniec, korzystanie z życia (głównie album Off the Wall, 1979) tabloidy, opisujące jego życie osobiste, fotografujący go dziennikarze i paparazzi, zainteresowanie mediów jego życiem osobistym – począwszy od utworu „Leave Me Alone” (wersja CD albumu Bad z 1987), gdzie Jackson nawoływał wszystkich, by dali spokój jego życiu osobistemu; inne przykłady z kolejnych płyt to: „Why You Wanna Trip On Me” (Dangerous, 1991); „Scream”, „Tabloid Junkie” (HIStory, 1995); „Privacy” (Invincible 2001) miłość w jej różnych aspektach: miłość młodzieńcza: „The Girl Is Mine” (Thriller, 1982) rozstanie: „She’s Out of My Life” (Off the Wall, 1979), „Who Is It” (Dangerous, 1991) miłość fizyczna: „In the Closet” (Dangerous, 1991), „Break of Dawn” (Invincible, 2001), „Superfly Sister” (Blood on the Dance Floor: HIStory In The Mix, 1997) miłość emocjonalna: „Remember the Time” (Dangerous, 1991), „Best of Joy” (Michael, 2010) „ciemne” aspekty miłości: „Billie Jean” (Thriller, 1982), „Dirty Diana” (Bad, 1987), „Dangerous” (Dangerous, 1991) głód, choroby, dewastacja świata naturalnego, nawoływania do naprawy świata: „We Are the World” (singel charytatywny, 1985), „Man in the Mirror”, wraz z teledyskiem (Bad, 1987), „Heal the World” (Dangerous, 1991), „Earth Song”, „They Don’t Care About Us” (HIStory, 1995) aborcja: „Song Groove” (Bad 25, 2012, nagrana w latach 80.), rasizm: „Black or White” (Dangerous, 1991), „They Don’t Care About Us” (HIStory, 1995) własne przeżycia: „Childhood” (HIStory, 1995), „Morphine” (Blood on the Dance Floor: HIStory In The Mix, 1997), „Stranger in Moscow” (HIStory, 1995) odniesienia do procesów sądowych: „D.S.”, „This Time Around”, „Money” (HIStory, 1995), „Unbreakable” (Invincible, 2001), Dyskografia Albumy studyjne Got to Be There (1972) Ben (1972) Music & Me (1973) Forever, Michael (1975) Off the Wall (1979) Thriller (1982) Bad (1987) Dangerous (1991) HIStory (1995) Invincible (2001) Albumy remiksowe Blood on the Dance Floor (HIStory in the Mix) (1997) Immortal (2011) Reedycje Thriller 25 (2008) Bad 25 (2012) Thriller 40 (2022) Albumy pośmiertne Michael (2010) Xscape (2014) Filmografia Filmy 1978: Czarnoksiężnik z krainy Oz – Strach na Wróble 1986: Kapitan EO – Kapitan Eo 1987: Bad – Darryl 1988: Moonwalker – Michael 1990: Rockin’ Through the Decades – on sam 1997: Ghosts – Maestro, Mayor, Ghul Mayor, Super Ghoul, Skeleton, Michael 2002: Faceci w czerni II – Agent M 2004: Miss rozbitków – Agent M.J. 2009: This is It – on sam 2012: Bad 25 – on sam Living with Michael Jackson [2003] Dubbing 1991: Simpsonowie – Leon Kompowsky (gościnnie). Telewizja The Jackson’s TV Show to serial, który emitowano od 16 czerwca 1976 roku do 9 marca 1977 roku. Występowali w nim: Jackie, Tito, Marlon, Michael, Randy, Rebbie, La Toya i Janet Jackson. W 1988 roku wizerunek Jacksona wykorzystano w reklamie Pepsi. Elementem kampanii była zmodyfikowana wersja utworu „Billie Jean”, a także takie piosenki jak „Bad” i „I’ll Be There”. Gry komputerowe i rozrywka Michael Jackson pasjonował się również grami elektronicznymi. Swoje Neverland Ranch wyposażył w różne systemy wideogier i automaty do gier arcade. On sam jako postać pojawił się w grach: Michael Jackson’s Moonwalker, wydana przez Sega Corporation w 1990 roku, której Michael Jackson jest współtwórcą, jak również głównym bohaterem. Space Channel 5, w której w ostatnim etapie gracz napotyka na postać „Space Michael”, wzorowaną na artyście, której także użyczył głosu. Space Channel 5 Part 2, gdzie ponownie pojawia się „Space Michael”, tym razem jako jeden z bohaterów. Ready 2 Rumble Round 2, w której Jackson jest ukrytym pięściarzem. Była to ostatnia gra, w której wykorzystano postać Michaela Jacksona. Michael Jackson: The Experience, wydana przez firmę Ubisoft w 2010 roku. Ponadto Jackson miał wpływ na gry: Sonic the Hedgehog 3, do której podczas produkcji Jackson skomponował część muzyki, jednakże w związku ze skandalem wokół jego osoby, oraz niezadowolenia muzyka z jakości dźwięku chipu muzycznego konsoli Genesis, wkład artysty rzekomo został usunięty. Grand Theft Auto: Vice City, w której wykorzystano dwa utwory artysty: „Billie Jean” i „Wanna Be Startin’ Somethin’”. Guitar Hero World Tour, gdzie dostępna jest piosenka „Beat It”. World of Warcraft, w której Nocny Elf po wpisaniu komendy /dance tańczy jak Michael w teledysku „Billie Jean”. Guild Wars, w której po wpisaniu komendy /dance: zabójca (ang. Male Assassin) wykonuje taniec z elementami choreograficznymi z teledysku „Moonwalk”, nekromantka (ang. Female Necromancer) wykonuje taniec Jacksona z teledysku „Thriller”, patron (ang. Male Paragon) tańczy do choreografii z teledysku „Beat It”. Plants vs. Zombies, gdzie niektóre Zombie wyglądają i tańczą jak artysta w teledysku „Thriller”. Leisure Suit Larry: Box Office Bust, wydana w marcu 2009 roku, w której główny bohater nosi czerwony kostium Jacksona z teledysku „Thriller”. Daytona USA, gdzie po wpisaniu odpowiednich inicjałów odtwarzana jest muzyka z filmu „Moonwalker”. League of Legends, w której postać Zombie Brand tańczy jak Jackson w teledysku „Thriller” Dodatkowo w filmie animowanym Final Fantasy: The Spirits Within ukryty jest tzw. easter egg w postaci parodii teledysku „Thriller”, w którym taniec odtwarzany jest przez modele postaci. Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona Michaela Jacksona Członkowie Rock and Roll Hall of Fame Amerykańscy kompozytorzy muzyki rozrywkowej Amerykańscy tenorzy Amerykańscy wokaliści rhythmandbluesowi Amerykańscy wokaliści popowi Amerykańscy wokaliści rockowi Amerykańscy wokaliści soulowi Amerykańscy tancerze Amerykańscy filantropi The Jackson 5 Muzycy disco Zdobywcy diamentowych płyt Laureaci MTV Video Music Awards Laureaci Europejskich Nagród Muzycznych MTV Laureaci Nagrody Grammy Laureaci World Music Awards Beatbokserzy Pochowani na Forest Lawn Memorial Park Michael Jackson Wokaliści dziecięcy Byli Świadkowie Jehowy Urodzeni w 1958 Zmarli w 2009

2431560

https://pl.wikipedia.org/wiki/O%C5%82eksandr%20Usyk

Ołeksandr Usyk

Ołeksandr Ołeksandrowycz Usyk (ukr. Олександр Олександрович Усик; ur. 17 stycznia 1987 w Symferopolu) – ukraiński bokser oraz piłkarz występujący w ukraińskim klubie Polissia Żytomierz. Ołeksandr Usyk jest amatorskim mistrzem Europy w wadze półciężkiej (2008), mistrzem świata (2011) oraz mistrzem olimpijskim (2012) w wadze ciężkiej. Jest byłym zawodowy mistrz świata organizacji WBO, WBC, WBA i IBF w wadze junior ciężkiej (do 200 funtów), zwycięzcą turnieju World Boxing Super Series. Pokonał 7 zawodników o tytuł mistrza świata wagi juniorciężkiej. Jest aktualnym mistrzem świata wagi ciężkiej organizacji WBA, WBO, IBF i IBO. Kariera bokserska Kariera amatorska W dzieciństwie ćwiczył karate, a potem przez kilka lat trenował piłkę nożną w juniorskich drużynach Tawriji Symferopol. W 2002 roku został usunięty z klubu po tym, jak podczas meczu pobił jednego z zawodników przeciwnej drużyny. Wkrótce potem postanowił podjąć treningi boksu. W czasach juniorskich i na początku kariery seniorskiej walczył w wadze średniej (75 kg). W 2006 roku zadebiutował w pierwszym składzie reprezentacji Ukrainy. W tym samym roku, podczas mistrzostw Europy w Bułgarii – w swoim pierwszym starcie na zawodach tej rangi – zdobył brązowy medal w wadze średniej. Na początku 2007 roku, mając ciągłe problemy ze zbijaniem wagi, przeszedł do kategorii półciężkiej (81 kg). Istniała w niej jednak silna konkurencja wewnątrz kadry (musiał rywalizować m.in. z Ismajiłem Siłłachem), co spowodowało, że nie wystartował w mistrzostwach świata w Chicago. Przeniósł się więc do wyższej wagi ciężkiej (91 kg). W lutym 2008 roku wygrał turniej kwalifikacyjny w Pescarze i zapewnił sobie prawo startu w igrzyskach olimpijskich. W Pekinie dotarł do ćwierćfinału, eliminując w 1/8 reprezentanta gospodarzy Yushana Nijiatiego (23:4). Przegrał w nim z mistrzem świata, Włochem Clemente Russo (4:7). Po igrzyskach powrócił do wagi półciężkiej i w listopadzie 2008 roku w Liverpoolu wywalczył w niej mistrzostwo Europy (w finale pokonał Białorusina Siarhieja Karniejeua). Miesiąc później w Pucharze Świata w Moskwie zajął 2. miejsce w kategorii ciężkiej. Od tej pory walczył już wyłącznie w niej. W 2009 roku w Mediolanie zadebiutował na mistrzostwach świata. Zdobył tam brązowy medal, przegrywając w półfinale z Jegorem Miechoncewem. W 2010 roku zrezygnował ze startu na mistrzostwach Europy w Moskwie. Zamiast tego uczestniczył w silnie obsadzonym czerwcowym turnieju o Puchar Prezydenta Kazachstanu w Astanie, który wygrał. Jesienią tryumfował również w Pucharze Europy w Charkowie, pokonując w finale przed czasem Terwela Pulewa. W październiku 2011 roku został w Baku mistrzem świata w wadze ciężkiej. W drodze po tytuł pokonał kolejno: Evgenijiusa Tutkusa, Terwela Pulewa, Artura Bietierbijewa, Siarhieja Karniejeua i w finale mistrza Europy, Teymura Məmmədova. Na igrzyskach olimpijskich w Londynie w 2012 roku zdobył złoty medal w wadze ciężkiej, gdy pokonał w finale na punkty (14:11) Clemente Russo, rewanżując się Włochowi za porażkę sprzed czterech lat w Pekinie. Kariera zawodowa 11 września 2013 w Kijowie w debiucie na zawodowym ringu, promowany przez grupę K2 Promotions braci Kliczko Ukrainiec wygrał przed czasem w piątej rundzie z Meksykaninem Felipe Romero (16-7-1, 12 KO) a 14 grudnia 2013 w Browarach na Ukrainie przez techniczny nokaut czwartej rundzie z Kolumbijczykiem Epifanio Mendozą (34-16-1, 31 KO). 26 kwietnia 2014 w Oberhausen Usyk znokautował w trzeciej rundzie zaplanowanego na osiem rund pojedynku ghańskiego pięściarza Bena Nsafoaha (15-10-2, 8 KO) a 31 maja 2014 w Odessie w czwartej Argentyńczyka Cesara Davida Crenza (21-8, 13 KO). W następnych dwóch pojedynkach Ukrainiec wygrał przez techniczny nokaut z dwoma południowoafrykańskimi pięściarzami. 4 października 2014 we Lwowie w siódmej rundzie z Danielem Bruwerem (24-6-1, 21 KO), zdobywając interkontynentalny pas federacji WBO oraz 13 grudnia 2014 w Kijowie w dziewiątej rundzie z Danie Venterem (19-7, 14 KO). 18 kwietnia 2015 w Kijowie pokonał przez techniczny nokaut ósmej rundzie Rosjanina Andrieja Kniażewa (11-2, 6 KO), broniąc tytułu WBO Inter-Continental. 28 sierpnia 2015 wygrał przez techniczny nokaut z reprezentantem RPA Johnnym Mullerem (19-5-2, 13 KO), pięć sekund przed przerwą trzeciej rundy sędzia zastopował pojedynek. Usyk obronił interkontynentalny pas organizacji WBO. Zdobycie tytułu mistrza świata WBO 17 września 2016 w gdańskiej Ergo Arenie pokonał jednogłośnie na punkty (119:109 i dwukrotnie 117:111) broniącego pasa po raz drugi Polaka Krzysztofa Głowackiego i zdobył pas mistrza świata federacji WBO. 17 grudnia 2016 w Inglewood w Kalifornii wystąpił w pierwszej obronie tytuł mistrza świata federacji WBO, debiutując w stacji HBO. Pokonał przez nokaut w dziewiątej rundzie Południowoafrykańczyka Thabiso Mchunu (17-3, 11 KO). 8 kwietnia w Oxon Hill przystąpił do drugiej obrony tytułu mistrza świata federacji WBO, pokonując decyzją sędziów (3x 117-110) Amerykanina Michaela Huntera. Turniej World Boxing Super Series. Obrona tytułu WBO i zdobycie tytułów WBC, WBA, IBF oraz trofeum im. Muhammada Alego za zwycięstwo w turnieju 9 września 2017 w Berlinie zmierzył się z Marco Huckiem (40-4-1, 27 KO). Walka była ćwierćfinałem turnieju. Zwyciężył przez TKO w 10 rundzie,. 27 stycznia 2018 w Arēna Rīga w Rydze w półfinale turnieju zmierzył się w pojedynku unifikacyjnym z mistrzem WBC Mairisem Briedisem (23-0, 18 KO), którego pokonał po bardzo zaciętej walce, niejednogłośnie na punkty 114:114, 115:113 i 115:113 Łotysza. Tym samym awansował do finału turnieju oraz zunifikował tytuły mistrza świata federacji WBO i WBC. 21 lipca 2018 na stadionie olimpijskim w Moskwie zmierzył się z rosyjskim mistrzem WBA i IBF Muratem Gassijewem (26-1, 19 KO). W stawce pojedynku znalazły się pasy IBF, WBA, WBC i WBO, a także tytuł magazynu The Ring oraz Puchar im. Muhammada Alego. Ukrainiec w dobrym stylu pokonał na punkty Rosjanina zwyciężając w całym turnieju. Dobrze poruszał się po ringu, wyprowadzał ciosy będąc w ruchu. Sędziowie wypunktowali pojedynek w stosunku 120-108, 119-109, 119-109 na jego korzyść. Dzięki temu zwycięstwu został czwartym pięściarzem w historii, który zunifikował pasy wszystkich czterech najważniejszych federacji w boksie zawodowym. Walka z Tonym Bellewem w obronie czterech mistrzowskich pasów 10 listopada 2018 rok w Manchesterze doszło do jego pojedynku w obronie mistrzowskich pasów federacji WBC, WBA, IBF oraz WBO wagi junior ciężkiej z Tonym Bellew (30-3-1, 20 KO). Początek walki należał do Brytyjczyka, ale w drugiej części walki Ukrainiec opanował sytuację i znokautował swojego rywala w ósmej rundzie, skutecznie broniąc mistrzowskich tytułów. Waga ciężka 12 października 2019 w Chicago zadebiutował w wadze ciężkiej, pokonując przez RTD w 7. rundzie Amerykanina Chazza Witherspoona (38-4, 29 KO). Początkowo jego oponentem miał być były kickbokser Tyrone Spong (14-0, 13 KO), jednak Holender został wycofany z rywalizacji ze względu na wykrycie w jego organizmie niedozwolonych środków. 31 października 2020 w Londynie, w swojej drugiej walce w kategorii ciężkiej, zmierzył się z Dereckiem Chisorą (32-10, 23 KO). Zwyciężył jednogłośną decyzją sędziów (117-112, 115-113, 115-113), dzięki czemu wywalczył pas WBO Inter-Continental. Zdobycie tytułów mistrza świata WBO, WBA, IBF w kategorii ciężkiej 25 września 2021 roku na Tottenham Hotspur Stadium w Londynie przystąpił z pozycji obowiązkowego pretendenta do walki o mistrzowskie pasy federacji WBA, WBO i IBF kategorii ciężkiej z Anthonym Joshuą (24-2, 22 KO). Zwyciężył jednogłośnie na punkty (117-112, 116-112, 115-113) i został trzecim w historii pięściarzem, który sięgnął po pasy czempiona w kategorii junior ciężkiej i ciężkiej. Walka rewanżowa z Anthonym Joshuą 20 sierpnia 2022 roku na King Abdullah Sports City w Dżudzie, doszło do jego rewanżowego pojedynku z Anthonym Joshuą (24-3, 22 KO). Walka miała tym razem jeszcze bardziej wyrównany przebieg, ale ponownie okazał się lepszy. Sędziowie punktowali niejednogłośnie – 116-112 i 115-113 na jego korzyść, oraz 115-113 dla Joshuy. Tym samym zachował mistrzowskie pasy federacji WBO, IBF, WBA oraz IBO w kategorii ciężkiej oraz zdobył dodatkowo pas The Ring w tej samej wadze. Walka z Danielem Duboisem 26 sierpnia 2023 roku na stadionie Tarczyński Arena we Wrocławiu, w kolejnej obronie mistrzowskich pasów zmierzył się z Danielem Duboisem. Usyk zwyciężył przez TKO w 9. rundzie, wcześniej mając rywala na deskach w 8. starciu. W 5. rundzie przyklęknął po otrzymaniu uderzenia w okolice pasa. Sędzia uznał, że był to cios nieprzepisowy, w związku z czym nie liczył mistrza i dał mu kilka minut na dojście do siebie. Z taką interpretacją nie zgadzał się obóz Anglika, który zapowiedział złożenie po walce protestu i zawnioskowanie o obowiązkowy rewanż. Lista walk na zawodowym ringu TKO – techniczny nokaut, KO – nokaut, UD – jednogłośna decyzja, SD- niejednogłośna decyzja, MD – decyzja większości, PTS – walka zakończona na punkty Kariera piłkarska W 2022 rozegrał jeden mecz w barwach Polissii Żytomierz w meczu przeciwko Weresowi Równe podczas towarzyskiego turnieju Winter Cup. 19 lipca 2023 Ołeksandr Usyk podpisał kontrakt z ukraińskim klubem Polissia Żytomierz, który w sezonie 2023/2024 jest beniaminkiem w Premier-liha. Umowa będzie obowiązywać do końca sezonu. Przypisy Linki zewnętrzne Ołeksandr Usyk na stronie AIBA Ołeksandr Usyk na stronie Ukraińskiej Federacji Bokserskiej Lista walk zawodowych Ołeksandr Usyk – BoxRec.com Usyk-Joshua Usyk wygrywa z Joshua Rewanż z Joshua Ukraińscy bokserzy Ludzie urodzeni w Symferopolu Medaliści Letnich Igrzysk Olimpijskich 2012 Ukraińscy medaliści olimpijscy Zawodowi bokserzy wagi ciężkiej Zawodowi bokserzy wagi junior ciężkiej Urodzeni w 1987

3971007

https://pl.wikipedia.org/wiki/Norbert%20Huber%20%28siatkarz%29

Norbert Huber (siatkarz)

Norbert Huber (ur. 14 sierpnia 1998 w Brzozowie) – polski siatkarz, reprezentant Polski, grający na pozycji środkowego. Mistrz Europy (2023). Wychowywał się w Humniskach. Sukcesy klubowe Juniorskie Ogólnopolska Olimpiada Młodzieży: 2014 Młoda Liga: 2014 Mistrzostwa Polski Kadetów: 2015 Mistrzostwa Polski Juniorów: 2016 2017 Seniorskie I liga: 2016 Puchar Polski: 2022, 2023 Mistrzostwo Polski: 2022 2023 Liga Mistrzów: 2022, 2023 Sukcesy reprezentacyjne Mistrzostwa Europy Juniorów: 2016 Mistrzostwa Świata Juniorów: 2017 Liga Narodów: 2023 2021 2019 Puchar Świata: 2019 Mistrzostwa Europy: 2023 Nagrody indywidualne 2017: Najlepszy blokujący Mistrzostw Polski Juniorów 2023: Najlepszy środkowy Mistrzostw Europy Przypisy Urodzeni w 1998 Ludzie urodzeni w Brzozowie Reprezentanci Polski w piłce siatkowej Siatkarze Czarnych Radom Siatkarze Skry Bełchatów Siatkarze ZAKSY Kędzierzyn-Koźle Siatkarze Jastrzębskiego Węgla

60

https://pl.wikipedia.org/wiki/Austria

Austria

Austria (niem. Österreich, ), Republika Austrii (niem. Republik Österreich, ) – państwo śródlądowe położone w Europie Środkowej, federacja dziewięciu krajów związkowych ze stolicą w Wiedniu. Od 1995 Austria należy do Unii Europejskiej. Pochodzenie nazwy W języku niemieckim Österreich ze starowysokoniemieckiego ôstarrîhhi, znaczącego „państwo na wschodzie”. W IX wieku terytorium było wschodnią częścią imperium Franków, a także wschodnimi rubieżami osadnictwa niemieckiego na terenach Słowian. Za czasów Karola Wielkiego i w czasie wczesnego średniowiecza tereny te nazywano marchia orientalis (Marchia Wschodnia), co w lokalnym języku przyjęto jako właśnie ôstarrîhhi. To słowo po raz pierwszy pojawia się na dokumencie z 996 roku. Nazwy Ostmark (Marchia Wschodnia) używały hitlerowskie Niemcy po aneksji Austrii. Po arabsku Nimsa: przypuszczalnie od słowiańskiego określenia Niemiec, poprzez język turecki. Po czesku Rakousko: pochodzi od granicznego zamku Raabs an der Thaya, leżącego w Dolnej Austrii, a w języku czeskim noszącego właśnie nazwę Hrad Rakous. Stąd określenie przeszło do języków słowackiego (Rakúsko) i dawnego polskiego (Rakusy). Geografia Powierzchnia Austrii wynosi 83 854 km². Ponad połowa kraju znajduje się w Alpach. Najwyższym szczytem jest Großglockner, sięgający 3797 m n.p.m. Na wschodzie Austrii znajduje się Kotlina Wiedeńska, a także Mała Nizina Węgierska z Jeziorem Nezyderskim. Przez Austrię przepływa Dunaj (na odcinku o długości 350 km). Regiony górskie gęsto porasta las. 24% powierzchni Austrii znajduje się pod ochroną. Zagrożonymi gatunkami są: kozice, świstaki i koziorożce. Długość całkowita granic lądowych: 2832 km Niemcy: 784 km Czechy: 632 km Włochy: 430 km Węgry: 366 km Słowenia: 330 km Szwajcaria: 164 km Słowacja: 91 km Liechtenstein: 35 km Parki narodowe Park Narodowy Jezioro Nezyderskie-Seewinkel (Burgenland) – jedyny w Europie Środkowej park założony na terenach stepowych. Na jego terenie znajduje się Jezioro Nezyderskie – typowe jezioro stepowe, wokół tereny porośnięte trzciną i sitowiem, liczne małe solanki i pasy podmokłych łąk. Przede wszystkim w okresie ptasich wędrówek, tj. wiosną i jesienią teren parku stanowi azyl dla przelatujących ptaków. Park Narodowy Wysokich Taurów (Karyntia, Salzburg) – najcenniejszy skarb Wysokich Taurów stanowią typowe alpejskie krajobrazy z turniami, lodowcami, wodospadami, dolinami, a także bogaty świat roślin i zwierząt. Tajemnice parku można zgłębiać na wiele różnych sposobów – podczas pieszych wędrówek, w ramach prelekcji ze slajdami i imprez specjalnych, np. dni dla dzieci lub dni wędrówek wysokogórskich. Park Narodowy Łęgów Naddunajskich (Dolna Austria, Wiedeń) – naddunajskie łęgi to największe tego typu tereny w Europie Środkowej. Dają schronienie blisko 300 gatunków ptactwa, w tym wielu gatunkom ginącym. Są to także tereny rekreacyjne dla mieszkańców Wiednia. Po okolicach można wędrować pieszo lub przedzierać się łodzią przez rozlewiska. Sceneria tych wypraw jest niepowtarzalna. Park Narodowy Doliny Dyi (Dolna Austria) – dolina Dyi na północy Dolnej Austrii uważana jest za jedną z najpiękniejszych austriackich dolin, zbudowanych ze skał magmowych. Spotkać tu można wiele gatunków roślinności panońskiej. Dolina Thaya to najdalej na zachód wysunięty naturalny teren występowania wielu z nich. Wcinające się w masywy skalne kręte koryta rzek, łąki pokryte kobiercami kwiatów i strome ściany skalne to charakterystyczny krajobraz doliny. Oprócz niepowtarzalnego piękna przyrody park ten, leżący częściowo na terenie Czech, fascynuje ponadto bogactwem zamków (zob. zamki w Austrii) i ruin oraz legend, krążących wokół nich. Park Narodowy Alp Wapiennych (Górna Austria) – leży w regionie Eisenwurzen i obejmuje swym zasięgiem także wyższe partie Północnych Alp Wapiennych. Na terenie parku żyją jelenie szlachetne, sarny europejskie i kozice północne, można także spotkać rzadkie już dziś gatunki płazów. Park Narodowy Gesäuse (Styria) – kraina między Admont a Hieflau przecina wijąca się rzeka Aniza, otoczona przez potężną ścianę lasu i porośnięte drzewami zbocza gór. Szlaki pieszych wędrówek przecinają imponujący krajobraz, który zachęca do wspinaczki, wycieczek raftingowych i pieszych wędrówek. Klimat Austria znajduje się pod wpływem klimatu umiarkowanego, jednak ze względu na położenie i rzeźbę występują lokalne różnice klimatyczne. Dokładnie Austria znajduje się pod wpływem trzech typów mas powietrza. Atlantyckie na północnym zachodzie, przez co klimat charakteryzuje się niskim ciśnieniem, łagodnym powietrzem z Prądu Zatokowego oraz dużymi opadami. Ma duży wpływ na północne stoki Alp, Prealpy oraz dolinę Dunaju. Kontynentalne masy powietrza powodują natomiast, że klimat charakteryzuje się niskim ciśnieniem i opadami w lecie oraz wysokim ciśnieniem i chłodnymi oraz suchymi zimami. Występuje on we wschodniej części kraju. Trzecim typem mas powietrza, są śródziemnomorskie masy, przez co klimat cechuje się wysokim ciśnieniem, małym zachmurzeniem oraz ciepłym powietrzem. Klimat ten panuje na południu kraju. W Austrii występuje piętrowość klimatyczna. Średnie temperatury stycznia wynoszą od −1 °C na nizinnych terenach, m.in. w dolinie Dunaju, do −10 °C na obszarach górskich. Wysoko w górach średnie temperatury zimą mogą być jeszcze niższe i osiągać −20 °C. Latem, gdy nad obszary kraju dostają się zwrotnikowe masy powietrza, w dolinach jest ciepło i średnie wartości osiągają +20 °C lub więcej. Rekordową temperaturę odnotowano 3 sierpnia 2013 w miejscowości Dellach im Drautal w Karyntii +39,9 °C. Ze względu na obecność gór, które zajmują znaczną część kraju, ilość opadów w Austrii jest wysoka. Najniższe wartości opadowe, czyli 500 mm rocznie, reprezentują obszary Morawskiego Pola. Na pozostałych terenach nisko położonych opady roczne wynoszą od 600 do 900 mm. Im wyżej, tym opady są wyższe, w najwyższych partiach gór opady roczne sięgają 2000 mm, głównie pod postacią śniegu. W niższych partiach gór opady przekraczają wartość 1000 mm i przez większą część roku są to opady deszczu. Skutki globalnego ocieplenia Kryzys klimatyczny wpływa na Austrię na różne sposoby. Austriacki raport oceniający zmiany klimatu 2014 (Österreichischer Sachstandsbericht Klimawandel 2014) zawiera następujące wyniki: W Austrii temperatura wzrosła o prawie 2 °C w okresie od 1880 do 2014 r. W tym samym okresie temperatura wzrosła globalnie tylko o 0,85 °C. Dotychczasowe środki podjęte przez Austrię nie pokrywają oczekiwanego wkładu kraju w osiągnięcie globalnego celu 2 °C. W XXI wieku spodziewany jest wzrost opadów w półroczu zimowym i spadek w półroczu letnim. Czas trwania pokrywy śnieżnej skrócił się w ostatnich dziesięcioleciach, szczególnie na średnich wysokościach (ok. 1000 m). Wszystkie mierzone lodowce w Austrii wyraźnie straciły powierzchnię i objętość w okresie od 1980 roku. Na przykład w południowych Alpach Ötztalskich, największym przylegającym obszarze lodowca w Austrii, powierzchnia lodowca zmniejszyła się z 144,2 km² w 1969 r. do 126,6 km² w 1997 r. i 116,1 km² w 2006 r. Osunięcia ziemi, lawiny błotne, skały i inne zjawiska grawitacyjne znacznie zwiększają się w regionach górskich. Ryzyko pożarów lasów wzrośnie w Austrii. Zaburzenia ekosystemów leśnych zwiększają intensywność i częstotliwość we wszystkich omawianych scenariuszach klimatycznych. Ekosystemy z długim okresem rozwoju i siedliska Alp powyżej linii drzew są szczególnie dotknięte zmianami klimatu. Turystyka zimowa będzie nadal pod presją ze względu na stały wzrost temperatury. Historia Na początku VIII w. p.n.e. na tereny należące obecnie do Austrii, przybyli przybysze prawdopodobnie pochodzenia iliryjskiego, którzy rozwinęli tutaj kulturę epoki żelaza (okres halsztacki). Iliryjscy przybysze ustąpili miejsca Scytom w VII w. p.n.e., zaś Scytowie ustąpili Celtom w IV w. p.n.e. Celtowie założyli na tych ziemiach pierwsze organizacje państwowe (największe z nich: Recja i Noricum). Pod koniec I w. p.n.e. Noricum i Recja znalazły się pod panowaniem rzymskim. W połowie I w. n.e. powstały prowincje o tych nazwach. Od VI do VIII wieku tereny obecnej Austrii zajęli osadnicy słowiańscy i bawarscy. Na początku IX w. Karol Wielki założył tu Marchię Naddunajską, zwaną później jako Ostmark (Marchia Wschodnia). Od 976 do 1246 roku marchia znalazła się we władaniu Babenbergów. W 1156 roku uzyskali oni od Fryderyka I Barbarossy tytuł książęcy. W 1192 roku do Austrii dołączono Styrię. Po wygaśnięciu dynastii Babenbergów, Czesi na krótko zajęli Austrię (1251–1276). W 1282 roku władzę w Austrii objęli Habsburgowie, którzy w 1453 roku przyjęli tytuł arcyksiążąt. W 1335 roku Austria przyłączyła do siebie Karyntię i Krainę, w 1363 roku Tyrol, w 1368 roku Bryzgowię, a w 1382 roku Triest. W wyniku układu małżeńskiego (Ferdynand I Habsburg i Anna Jagiellonka), w 1526 roku Habsburgowie objęli swoim panowaniem także Czechy, Śląsk i Węgry. W XV wieku rozpoczęły się najazdy tureckie na Austrię, które znalazły swoje apogeum podczas oblężenia Wiednia w 1683 roku. W latach 1686–1688 Habsburgowie władali całymi Węgrami. W 1713 roku ustanowiono sankcję pragmatyczną (przewidującą dziedziczenie całości monarchii przez córkę Karola VI, Marię Teresę). Podczas rządów Marii Teresy i jej syna Józefa II przeprowadzono reformy w duchu oświeconego absolutyzmu (m.in. ograniczenie uprawnień Kościoła i stanów, zniesienie poddaństwa chłopów). Część reform cofnięto w wyniku oporu mieszkańców państwa (głównie na Węgrzech). W latach 1714–1797 Habsburgowie rządzili w Belgii. Austria wzięła udział w pierwszym i trzecim rozbiorze Polski. W 1775 roku, po wojnie z Turcją, Austria zdobyła Bukowinę. Podczas wojen przeciwko rewolucyjnej Francji i Napoleonowi Austria utraciła Belgię, a w 1809 roku ziemie zagarnięte w III rozbiorze Polski. W 1804 roku Franciszek II przyjął tytuł cesarza austriackiego (jako Franciszek I). Pod presją Napoleona, zrzekł się godności cesarza rzymskiego w 1806 roku. W latach 1809–1813 monarchia pozostawała w nierównoprawnym sojuszu z Francją. Po kongresie wiedeńskim Austria odzyskała mocarstwową pozycję, uzyskując hegemonię we Włoszech, odzyskując utracone w 1809 roku tereny oraz otrzymując przewodnictwo w Związku Niemieckim. Wybuch Wiosny Ludów w 1848 roku i przeprowadzenie powstania węgierskiego zagroziło podstawom państwa. W wyniku powstania nastąpiła krótkotrwała liberalizacja. W latach 1867–1868 Austria przekształciła się w dualistyczną monarchię Austro-Węgry. Po 1867 roku sytuację wewnętrzną komplikowała trudność uzgodnienia dążeń i interesów kilkunastu narodów wchodzących w skład monarchii. Problemy wewnętrzne pogłębiał nierównomierny rozwój gospodarczy i kulturalny. Pod koniec XIX wieku duże poparcie zdobyli socjaldemokraci i ludowcy (dążący do połączenia Austrii z Niemcami Hohenzollernów). W 1907 roku przyjęto demokratyczną ordynację wyborczą. Zabicie Franciszka Ferdynanda Habsburga przez Serba Gavrilo Principa 28 czerwca 1914 roku przyczyniło się do wybuchu I wojny światowej. Austro-Węgry zostały głównym sojusznikiem Niemiec. W 1918 roku proklamowano republikę. Przegrana Austro-Węgier doprowadziła do rozpadu wielonarodowej monarchii. Na mocy traktatu pokojowego w Saint-Germain-en-Laye Austria objęła tylko rdzenne ziemie dawnego księstwa, oraz ograniczono liczebność jej armii i zabroniono połączenia z Niemcami (Anschluss). W 1920 roku uchwalono demokratyczną konstytucję. Do 1932 roku Austria borykała się z kryzysem gospodarczym. Kryzys gospodarczy, wraz z narastającymi konfliktami społecznymi i nastrojami rewolucyjnymi doprowadziły do objęcia władzy przez zwolenników tzw. austrofaszyzmu. W latach 1933–1934 rozwiązano partie lewicowe, zaś kilka lat później narzucono nową konstytucję, opartą na wzorach faszystowskich. Przywódcą austriackich faszystów byli: Engelbert Dollfuß (który zginął w zamachu w 1934) oraz Kurt Schuschnigg. Pod presją Hitlera Schuschnigg dopuścił do rządu narodowych socjalistów oraz zgodził się na przyłączenie Austrii do III Rzeszy. Anschluss został zrealizowany wraz z wkroczeniem Wehrmachtu do Austrii 12 marca 1938. Zgodnie z deklaracją moskiewską z 1943 roku, przywrócono w 1945 roku republikę demokratyczną (tzw. II republika) z 4 strefami okupacyjnymi (amerykańską, brytyjską, francuską, radziecką). W 1946 i w 1947 roku uchwalono ustawy o narodowych socjalistach, które zapoczątkowało denazyfikację. Amnestia z 1948 roku zahamowała proces denazyfikacji Austrii. W tym samym roku Austria przystąpiła do planu Marshalla. Od 1952 roku kraj gospodarczo rozwija się w szybkim tempie. Szczególną rolę w szybkim wzroście gospodarczym Austrii zapewnia tzw. partnerstwo społeczne (Sozialpartnerschaft; mechanizm współdecydowania związków pracowników i pracodawców). W październiku 1955 roku parlament uchwalił ustawę o wieczystej neutralności Austrii. W latach 1945–1966 władzę sprawowały rządy koalicyjne chadeków i socjaldemokratów (tzw. „wielka koalicja”). W latach 1966–1970 rządzili tylko chadecy, zaś w latach 1970–1983 samodzielną władze sprawowali socjaldemokraci. „Wielka koalicja” rządziła ponownie w latach 1987–1999. W 2000 chadecki polityk W. Schüssel utworzył rząd ze skrajnie prawicową Partią Wolnościową. W 1955 roku Austria została członkiem ONZ, w latach 1960–1995 należała do EFTA, zaś w 1995 roku znalazła się w UE. W 2002 roku wprowadzono do obiegu euro. Demografia W 2016 Austria liczyła 8 773 000 mieszkańców, w tym: Austriacy – 84,73%, Szwajcarzy – 3,44%, Serbowie – 2,33%, Turcy – 1,95%, Chorwaci – 1,26%. Pozostali stanowili 6,29% populacji, w tym: Albańczycy, Bośniacy, Polacy, Chińczycy, Pasztunowie, Słoweńcy, Czeczeni, Kurdowie, Hindusi, Arabowie i inni. Wykres liczby ludności Austrii w okresie ostatnich 140 lat (w tys. osób) Miasta Największe miasta w Austrii: Źródło: Gazetteer Ustrój polityczny Austria posiada 10 głosów w Radzie Unii Europejskiej i 19 miejsc w Parlamencie Europejskim. W Komisji Europejskiej reprezentował ją od 1995 do 2004 r. Franz Fischler (wcześniej minister rolnictwa Austrii), od 2004 Benita Ferrero-Waldner (wcześniej minister spraw zagranicznych Austrii). Od grudnia 2021 kanclerzem Austrii jest Karl Nehammer. Funkcję prezydenta sprawuje od 2017 Alexander Van der Bellen. Ustrój Austrii reguluje konstytucja z 1 października 1920 r. Austria nie jest członkiem żadnego paktu wojskowego; narzucony jej 15 maja 1955 przez Wielką Brytanię, USA, ZSRR i Francję Traktat państwowy w sprawie odbudowy niezawisłej demokratycznej Austrii (będący traktatem mającym rangę konstytucyjną) zobowiązuje ją do zachowania „wieczystej neutralności”. W obliczu konfliktów w krajach sąsiadującej byłej Jugosławii w latach 90. XX w. odzywały się w Austrii głosy, że konstytucję kraju trzeba zmienić i przystąpić do NATO. Rząd jednak nie zdecydował się na tę zmianę i państwo nadal zachowuje militarną neutralność. Partie polityczne Po wyborach parlamentarnych 1 października 2006 r. mandaty zdobyli kandydaci socjaldemokratycznej SPÖ (68), chadeckiej ÖVP (66), Zieloni (21), prawicowe FPÖ (21) oraz BZÖ (7). 28 września 2008 r. w Austrii odbyły się przedterminowe wybory. Największe poparcie zdobyli socjaldemokraci SPÖ (29,7%) oraz chadecy ÖVP (25,6%). Sukces odniosła skrajna prawica – FPÖ (18,01%) oraz BZÖ (10,88%). Na piąte miejsce przesunęli się Zieloni Die Grünen (9,79%). W wyborach parlamentarnych 23 września 2013 r. mandaty zdobyli kandydaci socjaldemokratyczni SPÖ (52), chadeccy ÖVP (47), skrajnej prawicy FPÖ (40), zielonych (24), do parlamentu weszły także dwa nowe ugrupowania: Team Stronach (11), NEOS – Nowa Austria (9). Kanclerzem pozostał ówcześnie Werner Faymann (koalicja SPÖ i ÖVP). Podział administracyjny W skład Austrii wchodzi dziewięć krajów związkowych (Bundesland). Kraje związkowe dzielą się na 85 powiatów (Bezirk), te zaś na 2100 gmin (Gemeinde), w tym 15 miast statutarnych (Statutarstadt). Stolica Austrii – Wiedeń – stanowi od 1986 oddzielny kraj związkowy. Gospodarka W Austrii funkcjonuje społeczna gospodarka rynkowa. Podatki stanowią 43% PKB, co jest poziomem nieco niższym niż w krajach skandynawskich. PKB per capita w 2006 roku wynosiło nominalnie 38961 dolarów, a po zmierzeniu parytetem siły nabywczej 36031 dolarów, stawiając Austrię w światowej czołówce pod tym względem. Bezrobocie w zależności od metody liczenia wynosi 4,4% albo 6,8%. Wskaźnik Giniego, czyli poziom rozpiętości w dochodach, wynosi 29 i jest jednym z najniższych na świecie. Rolnictwo rozwinęło się na 42% powierzchni kraju. W 2004 roku rolnictwo zaspokoiło 90% potrzeb państwa i przyniosło 1,5% produktu krajowego brutto. Uprawia się głównie zboża, winorośl i ziemniaki. Eksportuje się głównie nadwyżki pochodzące z przetwórstwa mleczarskiego. Głównym surowcem są rudy żelaza. Przemysł dostarczył w 2004 roku 31% PKB. 30% zatrudnionych pracuje w przemyśle. Turystyka W 2015 roku kraj ten odwiedziło 26,719 mln turystów (5,6% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 18,303 mld dolarów. Transport Austria ma bardzo dobrze rozwiniętą sieć dróg komunikacyjnych. Długość dróg wynosi ok. 130 tys. km. Ważną rolę pełni autostradowa trasa tranzytowa Brenner Autobahn, prowadząca przez liczne przełęcze alpejskie do Włoch. Za korzystanie z autostrad i dróg ekspresowych trzeba płacić. Długość linii kolejowych wynosi 5600 km. Najważniejsze porty rzeczne na Dunaju znajdują się w Wiedniu i w Linzu. Głównym portem lotniczym jest Wiedeń-Schwechat. Siły zbrojne Austria zachowuje militarną neutralność i nie należy do żadnego paktu wojskowego. Austriackie siły zbrojne szkolone są wyłącznie na potrzeby obrony granic państwowych. Wojskowa doktryna kraju nawiązuje do taktyki jeża z nastroszonymi kolcami (wykorzystywany jest tu często propagandowo kształt granic państwa, nieco podobny do skulonego zwierzęcia z ryjkiem skierowanym na zachód). Nawet nazwa produkowanych w Austrii wojskowych transporterów opancerzonych – Pandur – kojarzy się historycznie z ochroną granic. Austria, z racji braku dostępu do morza, dysponuje jedynie dwoma rodzajami sił zbrojnych: siłami lądowymi oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Austrii (2014) składało się z: 162 czołgów oraz 630 opancerzonych pojazdów bojowych. Wojska austriackie w 2014 roku liczyły 29,5 tys. żołnierzy służby czynnej oraz 27 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) austriackie siły zbrojne stanowią 36. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 3,2 mld dolarów (USD). Oświata W najbliższych latach Austria zamierza reformować swój system edukacji na wzór istniejącego w Skandynawii. W 2008 roku w wybranych szkołach na próbę zostały wprowadzone tamtejsze rozwiązania. Trwa również debata nad zniesieniem stosunkowo niskich opłat za studia wprowadzonych podczas ostatniej kadencji przez centroprawicową Austriacką Partię Ludową. W Austrii działa 19 uniwersytetów, z czego najważniejszą z nich jest Uniwersytet Wiedeński, założony w 1365 roku. Kultura Muzyka Dziś Austria i jej kultura w dużej mierze kojarzy się z muzyką, i to muzyką poważną. To tu urodził się i tworzył Wolfgang Amadeus Mozart, syn innego znanego kompozytora, również związanego z Austrią – Leopolda Mozarta. Tu urodzili się bracia Józef i Michael Haydn oraz Johann Strauss ojciec, syn i wnuk, Josef Strauss i Eduard Strauss. Poza nimi także Franz Schubert, Anton Bruckner, Gustav Mahler oraz Arnold Schönberg, Anton Webern, Alban Berg i inni. W samym Wiedniu żyło i tworzyło również wielu kompozytorów nie tylko związanych z cesarskim dworem. Należy tu wymienić choćby takie nazwiska jak Ludwig van Beethoven, Antonio Salieri, Christoph Willibald Gluck czy twórców operetki Ferenca Lehára i Imre Kálmána. Także wielu znanych dyrygentów również pochodzi z tego kraju. Są to przede wszystkim Herbert von Karajan, Karl Böhm, czy Erich i Carlos Kleiber. Filharmonicy Wiedeńscy to dziś jedna z najbardziej renomowanych orkiestr świata, podobnie jak Wiener Staatsoper czy Festiwal w Salzburgu, jeśli chodzi o operę. Z austriacką operą związane są zresztą jeszcze nazwiska librecistów i tu trzeba choćby wspomnieć Lorenzo Da Pontego i Pietra Metastasia. W Austrii wyróżnia się dwa typy tańców ludowych. W 2014 roku Conchita Wurst reprezentująca Austrię wygrała 59. Konkurs Piosenki Eurowizji. Architektura i malarstwo Wśród austriackich architektów i malarzy należy wymienić takie nazwiska jak: Johann Bernhard Fischer von Erlach, Otto Wagner, Adolf Loos, Hans Hollein, Ferdinand Georg Waldmüller, Rudolf von Alt, Hans Makart, Gustav Klimt, Oskar Kokoschka, Egon Schiele, Carl Moll, czy Friedensreich Hundertwasser. Literatura Z Austrią są związane nazwiska takich pisarzy, dramatopisarzy i poetów jak zdobywcy Nagrody Nobla: Elfriede Jelinek, Peter Handke i Daniel Kehlmann, a także Arthur Schnitzler, Stefan Zweig, Thomas Bernhard, Franz Kafka, Robert Musil, Georg Trakl, Franz Werfel, Franz Grillparzer, Rainer Maria Rilke, Adalbert Stifter, Karl Kraus oraz Eva Ibbotson. Inne dziedziny Wielu znanych naukowców, ekonomistów, psychologów czy filozofów także pochodziło z Austrii. Wśród przedstawicieli nauk ścisłych, przyrodniczych i technicznych światowe uznanie zdobyli: fizycy – Ludwig Boltzmann, Ernst Mach, Victor Franz Hess, Christian Andreas Doppler, Lise Meitner, Erwin Schrödinger, Wolfgang Pauli i Anton Zeilinger, matematyk – Kurt Gödel, filozofowie Ludwig Wittgenstein i Karl Popper, inżynierów mogą reprezentować Ferdinand Porsche, czy Siegfried Marcus, a biologię Gregor Mendel oraz Konrad Lorenz. Do najbardziej znanych Austriaków należy również aktor i były gubernator stanu Kalifornia – Arnold Schwarzenegger. Także psychologia jest nauką, która wiele zawdzięcza Austrii. Stąd pochodzi twórca psychoanalizy Zygmunt Freud, ale także Alfred Adler, Paul Watzlawick czy Hans Asperger, a z psychiatrów Viktor Frankl. Austriacką szkołę ekonomii reprezentują: Carl Menger, Joseph Schumpeter, Eugen von Böhm-Bawerk, Ludwig von Mises czy noblista, Friedrich August von Hayek. Religia Chociaż Austria była i jest krajem niemieckojęzycznym, nie rozwinęła się tam nigdy poza okolicami Salzburga i krajami jej podległymi, jak Czechy, silna formacja protestancka. Cesarstwo Austrii było jednym z fundamentów europejskiego katolicyzmu, jednak w XVIII wieku cesarz Józef II Habsburg skonfiskował część majątków kościelnych, przekazując je na szkolnictwo, wojsko i administrację, zakazał także pielgrzymek. W 2010 roku katolicyzm wyznawało około 64,5% mieszkańców. 5,5% wyznawało islam, 4,3% Austriaków należało do kościołów protestanckich, 2,4% wyznawało prawosławie. 11,5% Austriaków nie deklarowało żadnej przynależności religijnej. Zobacz też kuchnia austriacka Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Parlament Austriacki Prezydent Austrii Rząd Austrii Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej Austriacka Agencja Prasowa Państwa w Europie Państwa członkowskie Unii Europejskiej Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych

2964743

https://pl.wikipedia.org/wiki/Ewa%20Swoboda

Ewa Swoboda

Ewa Nikola Swoboda (ur. 26 lipca 1997 w Żorach) – polska lekkoatletka, specjalizująca się w biegach sprinterskich, olimpijka. Kariera sportowa Mistrzyni Europy juniorów z Eskilstuny (2015) w biegu na 100 metrów (11,52), czwarta zawodniczka na tym samym dystansie podczas mistrzostw świata juniorów młodszych w Doniecku (2013) oraz piąta, również na 100 metrów, podczas mistrzostw świata juniorów w Eugene (2014). Miesiąc później uzyskała najlepszy czas eliminacji w biegu na 100 metrów (11,30) podczas igrzysk olimpijskich młodzieży w chińskim Nankinie, lecz w biegu finałowym popełniła falstart i została zdyskwalifikowana. W 2016 została wicemistrzynią świata juniorek w biegu na 100 metrów, natomiast w 2017 zdobyła pierwszy w karierze medal na seniorskiej imprezie – podczas halowych mistrzostwach Europy w Belgradzie zdobyła srebrny medal po tym, jak zdyskwalifikowano za doping Ukrainkę Ołesię Powch. W 2019 została halową mistrzynią Europy w biegu na 60 m, wcześniej wygrała klasyfikację IAAF World Indoor Tour na tym dystansie. Złota medalistka mistrzostw Polski w juniorskich kategoriach wiekowych na stadionie i w hali. Halowa mistrzyni Polski seniorek na 60 metrów (2015, 2017, 2018, 2019 i 2021). Złota medalistka mistrzostw Polski seniorek w biegu na 100 metrów (2016, 2017 i 2018). W 2013 czterokrotnie poprawiała rekord Polski juniorek młodszych w biegu na 100 metrów (od 11,69 do 11,54). Rok później poprawiała ten rezultat trzykrotnie uzyskując 11,45, 11,42 oraz 11,30 (wyrównany, a następnie poprawiony rekord Polski juniorek Ewy Kłobukowskiej). W 2016 wynikiem 7,13 s ustanowiła nowy halowy rekord Polski w biegu na 60 m, poprawiając 30-letni rekord Ewy Pisiewicz o 0,05 s. 12 lutego 2016 podczas mityngu Copernicus Cup w Toruniu uzyskała wynik 7,07 ustanawiając nowy halowy rekord kraju oraz rekord świata juniorek. Rezultatem tym wyrównała także najlepszy wynik na listach światowych należący do Dafne Schippers, która jednak już dzień później poprawiła swój rezultat na 7,00. Jako jedyna reprezentantka Polski wypełniła minimum indywidualne na dystansie 100 m uzyskując czas 11,07 sekundy, dające jej kwalifikację na Letnie Igrzyska Olimpijskie 2020. Z powodu kontuzji zrezygnowała jednak z uczestnictwa w igrzyskach. Osiągnięcia Rekordy życiowe bieg na 60 metrów (hala) – 6,99 (5 marca 2022, Toruń); rekord Polski, 10. wynik w historii światowej lekkoatletyki, rekordzistka świata juniorów – 7,07 (12 lutego 2016, Toruń); rekordzistka kraju w kategorii juniorów młodszych – 7,46 (25 stycznia 2014, Spała) bieg na 100 metrów – 10,94 (16 lipca 2023, Chorzów, 14. Memoriał Kamili Skolimowskiej) 2. wynik w historii polskiej lekkoatletyki; 1 września 2019 w Berlinie czasem 11,07 ustanowiła rekord Polski U23, 21 sierpnia 2014 w Nankinie ustanowiła rekord Polski juniorów młodszych – 11,30, natomiast 21 lipca 2016 w Bydgoszczy wynikiem 11,12 ustanowiła rekord Polski juniorów bieg na 200 metrów – 23,79 (17 czerwca 2018, Linz) Progresja wyników w biegu na 100 metrów Odznaczenia Medal 100-lecia Odzyskania Niepodległości – 2019 Życie prywatne Jej partnerem życiowym jest płotkarz Krzysztof Kiljan. Wcześniej była związana z kulomiotem Konradem Bukowieckim. Przypisy Bibliografia [dostęp 9 czerwca 2013]. Profil zawodniczki na stronie World Athletics [dostęp 10 września 2017]. Polscy sprinterzy Lekkoatleci AZS-AWF Katowice Ludzie urodzeni w Żorach Polscy lekkoatleci na igrzyskach olimpijskich Polscy olimpijczycy (Rio de Janeiro 2016) Medaliści Igrzysk Europejskich, Kraków 2023 Wyróżnieni Medalem 100-lecia Odzyskania Niepodległości Urodzeni w 1997 Lekkoatleci na Letnich Igrzyskach Olimpijskich 2016

48275

https://pl.wikipedia.org/wiki/Harry%20Potter%20%28seria%20powie%C5%9Bci%29

Harry Potter (seria powieści)

Harry Potter – cykl siedmiu powieści fantasy autorstwa brytyjskiej pisarki J.K. Rowling, wydawanych od 1997 do 2007 roku. Cykl przedstawia świat magii, czyli społeczność czarodziejów, istniejącą równolegle do świata niemagicznego, tak zwanego mugolskiego. Głównymi bohaterami są nastoletni Harry Potter oraz jego przyjaciele: Ron Weasley i Hermiona Granger, uczniowie Szkoły Magii i Czarodziejstwa w Hogwarcie. Najważniejszym wątkiem powieści jest walka czarodziejów, w szczególności Harry’ego, z czarnoksiężnikiem Lordem Voldemortem, dążącym do zyskania nieśmiertelności i przejęcia władzy w świecie magii. Serię rozpoczyna powieść Harry Potter i Kamień Filozoficzny, wydana 10 kwietnia 1997 roku, kończy zaś Harry Potter i Insygnia Śmierci, wydana 21 lipca 2007 roku. Brytyjskim wydawcą sagi jest Bloomsbury Publishing, zaś amerykańskim – Scholastic Corporation. W Polsce powieści ukazywały się po raz pierwszy w latach 2000–2008 nakładem wydawnictwa Media Rodzina, z tłumaczeniem Andrzeja Polkowskiego. Harry Potter reprezentuje liczne gatunki literackie, między innymi fantasy, powieść przygodową, powieść młodzieżową czy dreszczowiec. Już premiera pierwszej części, Harry’ego Pottera była olbrzymim sukcesem komercyjnym. Utwór spotykał się też z uznaniem krytyków literackich. Szczególną popularnością cykl cieszy się wśród młodszych czytelników, uchodząc za jedną z najważniejszych pozycji współczesnej literatury młodzieżowej. Powieści o Harrym Potterze zostały przetłumaczone na 80 języków. Do 2018 roku światowa sprzedaż siedmiu książek przekroczyła 500 milionów egzemplarzy, co jest najwyższym wynikiem spośród cyklów powieściowych. Cztery ostatnie części pobiły rekordy najszybciej sprzedających się książek w historii. Seria powieści stała się początkiem franczyzy medialnej Wizarding World, obejmującej teksty kultury i produkty osadzone w wykreowanym przez Rowling świecie magii. Wytwórnia Warner Bros. Pictures wyprodukowała ośmioczęściową serię filmowych adaptacji pod tym samym tytułem (ostatnią powieść zekranizowano w dwóch filmach), ukazanych w latach 2001–2011. W fazie produkcji jest adaptacja powieści w formie serialu telewizyjnego dla serwisu strumieniowego Max. Rowling rozszerzyła cykl siedmiu książek o dodatkowe utwory literackie osadzone w świecie magii, a także sztukę teatralną Harry Potter i przeklęte dziecko oraz serwis internetowy Pottermore. Warner Bros. Pictures produkuje osadzony w świecie magii cykl filmowych spin-offów serii Harry Potter, zatytułowany Fantastyczne zwierzęta (od 2016 roku). Franczyza obejmuje także gry wideo, audiobooki i parki rozrywki. W 2016 roku wartość franczyzy Wizarding World wyceniono na 25 miliardów dolarów amerykańskich. Lista powieści Świat przedstawiony i fabuła Fabuła Harry’ego Pottera osadzona jest w świecie magii, istniejącym równolegle do świata niemagicznego, tak zwanego mugolskiego. Świat magii tworzy społeczność czarodziejów, czyli ludzi obdarzonych zdolnością używania magii. W większości są to przedstawiciele rodzin czarodziejskich. W skład społeczności wchodzą także charłaki, czyli osoby z rodzin czarodziejskich, które nie przejawiają zdolności magicznych, a także czarodzieje pochodzący z rodzin mugolskich, nazywani mugolakami. Elementami świata magii są obiekty takie jak zaklęcia, różdżki, eliksiry, latające miotły, poruszające się obrazy czy waluty pieniężne. Ponadto, Rowling wykreowała szereg własnych pojęć, obiektów czy środków komunikacji, a także dyscyplinę sportu czarodziejów, quidditch. Częścią świata magii są również duchy oraz magiczne zwierzęta i stwory wywodzące się z folkloru i mitologii. W przeciwieństwie do chociażby Narnii z cyklu Opowieści z Narnii C.S. Lewisa czy Śródziemia z legendarium J.R.R. Tolkiena, uniwersum Harry’ego Pottera nie jest odrębnym światem, ale istnieje wewnątrz świata rzeczywistego i obejmuje jego elementy, w tym miejsca akcji. W powieściach ludzie zamieszkujący Ziemię dzielą się na osoby magiczne i mugoli. Społeczność magiczna istnieje w tajemnicy przed mugolami, a prawo czarodziejskie zakazuje używania magii w obecności osób niemagicznych. Akcja powieści skupia się na Wielkiej Brytanii. Funkcjonuje w niej lokalne Ministerstwo Magii w Londynie, zajmujące się administracją i ukrywaniem społeczności czarodziejskiej w tajemnicy przed mugolami. Głównym miejscem akcji jest kształcąca czarodziejską młodzież Szkoła Magii i Czarodziejstwa w Hogwarcie – zamku w Szkocji, w którym mieści się także internat. Nauka w Hogwarcie trwa siedem lat i rozpoczyna się w wieku jedenastu lat, a uczniowie podzieleni są pomiędzy cztery domy: Gryffindor, Hufflepuff, Ravenclaw i Slytherin, nazwane na cześć czworga założycieli szkoły. Główna akcja Harry’ego Pottera obejmuje wydarzenia od 1991 do 1998 roku, choć w powieściach pojawiły się także retrospekcje i epilog z 2017 roku. Akcja każdej powieści trwa od wakacji do zakończenia następnego roku szkolnego. Harry Potter i Kamień Filozoficzny Osierocony w okresie niemowlęcym Harry Potter jest wychowywany przez spokrewnioną rodzinę Dursleyów, którzy traktują go z pogardą. W dniu jedenastych urodzin chłopiec poznaje gajowego Hogwartu, Rubeusa Hagrida, który wyjawia jego przynależność do świata magii, ukrywaną przez mugolskich Dursleyów w tajemnicy. Harry dowiaduje się, że dziesięć lat wcześniej czarnoksiężnik Lord Voldemort zamordował jego rodziców, a następnie chciał zabić jego, jednak jego mordercze zaklęcie się odbiło. Od tej pory Voldemort zniknął, a Harry stał się w społeczności czarodziejskiej żywą legendą i symbolem pokonania czarnoksiężnika, który wraz ze swoimi poplecznikami zwanymi śmierciożercami terroryzował świat magii. We wrześniu chłopiec rozpoczyna naukę w Hogwarcie. Zostaje przydzielony do Gryffindoru, gdzie zaprzyjaźnia się z Ronem Weasleyem i Hermioną Granger. Poza Hagridem w szkole pracują między innymi: przejawiający niechęć do Harry’ego nauczyciel eliksirów Severus Snape, jąkający się nauczyciel obrony przed czarną magią Kwiryniusz Quirrell oraz piastujący posadę dyrektora Albus Dumbledore, uważany za najpotężniejszego żyjącego czarodzieja. Harry, Ron i Hermiona odkrywają, że w zamku został ukryty zapewniający długowieczność kamień filozoficzny. Pod koniec roku szkolnego bohaterowie, podejrzewając, że Snape chce go wykraść, udają się do komnaty, w której kamień jest ukryty. Okazuje się, że przebywa tam opętany przez Voldemorta Quirrell. Harry’emu udaje się go powstrzymać przed zabraniem kamienia. Voldemort opuszcza ciało Quirrella, ten zaś umiera. Harry Potter i Komnata Tajemnic Gdy Harry, Ron i Hermiona powracają do Hogwartu na drugi rok, naukę rozpoczyna siostra Rona, Ginny Weasley. W szkole dochodzi do serii ataków na mieszkańców, którzy są petryfikowani. Na ścianie pojawia się napis o ponownym otwarciu Komnaty Tajemnic, którą według legendy zbudował jeden z założycieli Hogwartu, Salazar Slytherin. Miał on umieścić wewnątrz zabijającego wzrokiem bazyliszka, zaś Komnatę może otworzyć tylko dziedzic Slytherina. Podczas zajęć uczniowie odkrywają, że Harry posiada bardzo rzadką znajomość mowy wężów, kojarzoną ze Slytherinem i czarną magią, wskutek czego padają na niego oskarżenia o odpowiedzialność za ataki. Po tym, jak Hermiona zostaje spetryfikowana, Harry odkrywa wejście do Komnaty i udaje się do środka. Znajduje nieprzytomną Ginny oraz żywe wspomnienie nastoletniego Voldemorta, które przez ostatni rok opętało Ginny poprzez dziennik czarnoksiężnika z czasów szkolnych. Harry zabija bazyliszka i niszczy dziennik, a w kolejnych dniach spetryfikowani bohaterowie zostają ożywieni. Harry Potter i więzień Azkabanu W wakacje przed rozpoczęciem przez Harry’ego, Rona i Hermionę trzeciego roku w Hogwarcie z więzienia czarodziejów, Azkabanu, ucieka Syriusz Black. Harry dowiaduje się, że Black przyjaźnił się z jego rodzicami, a następnie zdradził Voldemortowi miejsce ich pobytu i dokonał masowego mordu. Spodziewając się, iż Black będzie próbował zabić Harry’ego, Ministerstwo Magii zwiększa w Hogwarcie środki ochronne. Szkoła jest patrolowana przez dementorów, upiorne stworzenia strzegące Azkabanu i wysysające z ludzi szczęście, ale mimo tego Blackowi udaje się dostać do zamku. Tymczasem Harry nawiązuje bliską relację z nowym nauczycielem obrony przed czarną magią i przyjacielem rodziców, Remusem Lupinem. Pod koniec roku szkolnego Harry, Ron i Hermiona spotykają Blacka w pobliskiej wiosce Hogsmeade. Dowiadują się od niego i Lupina, iż Black został niesłusznie umieszczony w Azkabanie, a w rzeczywistości zdrady Potterów i masowego mordu dokonał ich szkolny przyjaciel Peter Pettigrew, od tamtej pory żyjący z rodziną Weasleyów jako szczur. Pettigrew ucieka od Rona, zaś Black kontynuuje ukrywanie się, nawiązując z Harrym przyjaźń. Harry Potter i Czara Ognia Harry’ego zaczynają prześladować sny i wizje związane z Voldemortem. Tymczasem podczas następnego roku szkolnego Hogwart organizuje Turniej Trójmagiczny, w którym ma rywalizować trójka uczniów reprezentujących różne szkoły czarodziejskie: Hogwart, francuską Beauxbatons i północnoeuropejski Durmstrang. Czara Ognia, która tradycyjnie wybiera uczestników, wyłania wbrew regulaminowi czterech reprezentantów, w tym Harry’ego. Mimo zbyt młodego wieku zostaje on zmuszony przez organizatorów do wzięcia udziału. Podczas trzeciego i ostatniego zadania Harry i drugi reprezentant Hogwartu, Cedrik Diggory, przenoszą się po dotknięciu turniejowego pucharu na cmentarz. Tam Pettigrew zabija Cedrika, po czym używa krwi Harry’ego do przywrócenia osłabionemu Voldemortowi ciała i mocy magicznej. Odrodzony czarnoksiężnik usiłuje zabić Pottera, któremu udaje się powrócić do Hogwartu i w tragicznych okolicznościach wygrać turniej. Okazuje się, że śmierciożerca Barty Crouch Junior przez cały rok szkolny podszywał się pod nowego nauczyciela obrony przed czarną magią, Alastora Moody’ego, oszukał Czarę Ognia i zaczarował puchar, by przenieść Harry’ego do Voldemorta. Harry Potter i Zakon Feniksa Dumbledore wznawia działalność Zakonu Feniksa – tajnej organizacji, utworzonej przed laty w celu przeciwdziałania Voldemortowi i śmierciożercom. Jej członkami są między innymi Black, Lupin, Moody, Weasleyowie i Snape. Tymczasem Ministerstwo Magii nie uznaje wiadomości o powrocie Voldemorta. W najbardziej wpływowej gazecie społeczności czarodziejskiej, „Proroku Codziennym”, trwa kampania wymierzona przeciwko Harry’emu i Dumbledore’owi, zarzucająca im kłamstwa i spisek mający na celu przejęcie władzy w Ministerstwie. W wakacje Harry i Dudley Dursley zostają zaatakowani przez dementorów. Ministerstwo organizuje pokazowy proces Harry’ego w sprawie nielegalnego użycia magii w obecności mugola, wyrok jest jednak uniewinniający. Tymczasem posadę nauczycielki obrony przed czarną magią obejmuje pracownica Ministerstwa, Dolores Umbridge, która zakazuje używania magii podczas zajęć i stosuje na Harrym kary cielesne za rzekome kłamstwa na temat powrotu Voldemorta. Wkrótce zostaje mianowana Wielkim Inkwizytorem Hogwartu, co daje jej dodatkowe prawa do zarządzania szkołą. Uczniowie formują Gwardię Dumbledore’a – działającą w tajemnicy grupę, której członkowie uczą się podczas spotkań praktycznej obrony przed czarną magią. Po odkryciu stowarzyszenia przez Umbridge Ministerstwo chce aresztować Dumbledore’a. Dyrektorowi udaje się uciec, a jego stanowisko przejmuje Umbridge. Tymczasem Harry dzięki wizjom ma wgląd do umysłu Voldemorta. Odkrywa w ten sposób, iż czarnoksiężnik pragnie zdobyć ukrytą w Ministerstwie Magii broń. Widząc w jednej z wizji, iż Voldemort torturuje tam Blacka, udaje się ze szkolnymi przyjaciółmi do gmachu Ministerstwa. Dochodzi tam do walki między śmierciożercami a Zakonem Feniksa, w której ginie Black. Zjawiają się też urzędnicy, którzy widzą Voldemorta, wskutek czego Ministerstwo uznaje jego powrót i usuwa Umbridge z Hogwartu. Dumbledore zdradza Harry’emu, że podczas walki została zniszczona kryształowa kula z treścią przepowiedni, według której Harry ma moc pokonania Voldemorta, a jeden z nich zabije drugiego. Harry Potter i Książę Półkrwi Podczas szóstego roku nauki w Hogwarcie Harry odbywa prywatne lekcje z Dumbledorem, podczas których poznaje życie Voldemorta. Odkrywa jak żył młody Tom Riddle w sierocińcu i kim była jego rodzina: matka Meropa, dziadek Marvollo, wuj Morfin. Dzięki wspomnieniu zdobytemu od nowego nauczyciela, Horacego Slughorna, dowiadują się, iż Voldemort planował podzielenie swojej duszy i umieszczenie jej fragmentów w przedmiotach, zwanych horkruksami. Dedukują, iż dzięki temu przeżył, mimo zniszczenia ciała wskutek morderczego zaklęcia, odbitego przez Harry’ego w dniu śmierci jego rodziców, a warunkiem ostatecznego pokonania Voldemorta jest zniszczenie horkruksów. Dwa z nich, w tym dziennik, który opętał Ginny, zostały już zniszczone. Harry i Dumbledore udają się do jaskini, skąd zabierają medalion, który – jak sądzą – jest kolejnym horkruksem. W międzyczasie do Hogwartu przedostają się śmierciożercy, do których dołącza Snape. Po powrocie do zamku Dumbledore zostaje przez niego zamordowany. Harry, Ron i Hermiona odkrywają, że medalion jest fałszywy, a prawdziwy horkruks z jaskini został już wcześniej zabrany przez tajemniczego R.A.B. Bohaterowie postanawiają nie wracać do Hogwartu na siódmy i ostatni rok nauki, by w tym czasie odnaleźć i zniszczyć pozostałe horkruksy. Harry Potter i Insygnia Śmierci Podczas wakacji Voldemort i śmierciożercy dokonują zamachu stanu i przejmują władzę w świecie magii. Harry, Ron i Hermiona rozpoczynają życie w ukryciu, przemieszczając się z miejsca do miejsca, bez wskazówek, gdzie szukać kolejnych horkruksów. Bohaterowie odkrywają, że prawdziwy medalion posiada Umbridge. Zakradają się do Ministerstwa Magii, zabierają horkruks, a następnie go niszczą. Podczas wielomiesięcznej tułaczki odkrywają, że celem Voldemorta jest znalezienie legendarnych Insygniów Śmierci, trzech przedmiotów dających posiadaczowi moc pokonania śmierci. Zostają schwytani przez śmierciożerców, jednak udaje im się uciec, uprzednio dedukując, że kolejny horkruks jest ukryty w Banku Gringotta. Dostają się do środka i go wykradają. Dzięki wizjom Harry dochodzi do wniosku, że piąty horkruks jest ukryty w Hogwarcie, zaś szóstym jest wąż Voldemorta, Nagini. Bohaterowie udają się do szkoły, gdzie zjawiają się śmierciożercy i Zakon Feniksa. Dochodzi do całonocnej bitwy, podczas której zostają zniszczone oba horkruksy. Harry zdobywa wspomnienia umierającego Snape’a, z których wynika, że dawny nauczyciel eliksirów był szpiegiem Dumbledore’a u śmierciożerców, a Harry jest siódmym, nieumyślnie stworzonym horkruksem. Bohater pozwala Voldemortowi się zabić, pragnąc w ten sposób zniszczyć ostatniego hokruksa. Udaje mu się jednak przeżyć mordercze zaklęcie. Osłabiony i pozbawiony horkruksów Voldemort zostaje ostatecznie pokonany przez Harry’ego i umiera. W epilogu Harry z Ginny, oraz Ron z Hermioną są małżeństwami i wysyłają swoje dzieci: Jamesa, Albusa i Rose do Hogwartu. Analiza Gatunki Harry Potter jest cyklem powieści młodzieżowych, kierowanych do młodych dorosłych. Seria reprezentuje przede wszystkim gatunek fantasy, w szczególności urban fantasy, low fantasy, wainscot fantasy i contemporary fantasy. Styl w powieści jest głównie dramatyczny, a utwór utrzymany jest w mrocznym klimacie, choć książki zawierają elementy tragikomedii i czarnej komedii. Harry Potter ma ponadto elementy bildungsromanu, powieści przygodowej, horroru, dreszczowca i romansu. Poza kilkoma rozdziałami, książki są napisane w narracji trzecioosobowej. Inspiracje Harry Potter wpisuje się w tradycję brytyjskiej literatury dziecięcej, której akcja jest osadzona w szkole z internatem. . Harry Potter czerpie także z obrazowości średniowiecznej i legend o Królu Arturze. Bohaterowie piszą na pergaminach, zaklęcia wywodzą się z łaciny, sowy pełnią funkcję posłańców listów, a w Świecie Magii żyją smoki. Umiejscowienie Hogwartu w starym zamku, w którym na ścianach wiszą herby i zbroje, nawiązuje do Camelotu. Z kolei postać Albusa Dumbledore’a, wielkiego czarodzieja i mentora Harry’ego, przypomina Merlina. Heather Arden i Kathryn Lorenz, profesorowie Uniwersytetu w Cincinnati, w artykule The Harry Potter Stories and French Arthurian Romance zwrócili uwagę na podobieństwa Harry’ego Pottera do francuskojęzycznych legend arturiańskich, podkreślając, że Rowling ukończyła literaturę francuską na University of Exeter i przez rok mieszkała we Francji. Według Arden i Lorenz postać Harry’ego została wykreowana na wzór Parsifala. Motywy i interpretacje Rowling wyznała: „Moje książki są przede wszystkim o śmierci. Zaczynają się od śmierci rodziców Harry’ego. Jest obsesja Voldemorta na punkcie pokonania śmierci i osiągnięcia za wszelką cenę nieśmiertelności. Poniekąd rozumiem tę obsesję, wszyscy boimy się śmierci”. Autorka przyznała, że w powieściach pojawiają się w dużej mierze paralelizmy do chrześcijaństwa i problemy natury religijnej. Choć początkowo starała się ukryć chrześcijańskie nawiązania, z czasem korzystała z nich w wyraźniejszy sposób, choćby cytując Ewangelię Mateusza i 1. List do Koryntian z Biblii króla Jakuba w scenie wizyty Harry’ego na grobie rodziców. Hermiona tłumaczy Harry’emu, że te wersy dotyczą życia pośmiertnego, co zdaniem Rowling stanowi podstawę rozważań na temat zmartwychwstania i stanowi uosobienie idei Harry’ego Pottera. Ponadto autorka kreuje Dumbledore’a na wzór Boga jako bohatera o niemalże boskim wymiarze, zaufanego przywódcę, przewodzącego Harry’emu w jego zadaniu. Taka kreacja jest widoczna szczególnie w siódmym tomie, w nieznanym miejscu, podczas rozmowy Dumbledore’a z Harrym po zabiciu ostatniego horkruksa. Naukowcy i dziennikarze zwracali uwagę na inne interpretacje Harry’ego Pottera, szczególnie w aspekcie polityczno-społecznym. W powieściach pojawiają się motywy dążenia do normalności, opresji i walki o przetrwanie. Rowling wyznała, że cykl stanowi „długi apel o tolerancję i zaprzestanie bigoterii”, a jego ważnym przesłaniem jest konieczność kwestionowania autorytetów oraz umiejętności oceny, czy media mówią prawdę. Etymologia Nazwy w powieściach w dużej mierze wywodzą się z łaciny, co Rowling uzasadniła przywiązaniem świata czarodziejskiego do archaizmów. Łacińskie imiona bądź nazwiska postaci nawiązują do ich cech, przykładowo Severus oznacza „silny”, Albus „biały”, zaś Draco „smok” lub „wąż”. Z kolei nazwisko wilkołaka Lupina jest zniekształceniem słowa „lupus” oznaczającego „wilka”. Z łaciny wywodzą się także zaklęcia: przywołujące Accio oznacza „wzywam”, tworzące światło Lumos jest zniekształceniem „lumen” oznaczającego „światło”, z kolei rozbrajające Expelliarmus jest połączeniem słów „expello” i „arma”, oznaczających kolejno „wyrzucam” i „broń”. Kolejnym źródłem pochodzenia nazw jest mitologia rzymska. Pomona Sprout, nauczycielka zielarstwa, jest nazwana na cześć Pomony, bogini sadów, ogrodów i drzew owocowych, zaś Minerwa McGonagall, nauczycielka transmutacji, na cześć Minerwy, bogini mądrości, nauki i literatury. Kwiryniusz Quirrell, na którego tyle głowy znajdowała się twarz Lorda Voldemorta, nawiązuje do przedstawianego z dwiema twarzami Janusa, niekiedy nazywanego Januszem Kwirynem. Powstanie i publikacja Pomysł na opowieść o Harrym Potterze narodził się u Rowling podczas podróży zatłoczonym pociągiem z Manchesteru do Londynu w 1990 roku. Autorka wspominała: Rowling zaczęła pisać Harry’ego Pottera i Kamień Filozoficzny tego samego wieczoru, choć początkowy kształt powieści nie przypominał jej ostatecznej wersji. W grudniu 1990 zmarła jej matka, co miało znaczący wpływ na treść książki. W latach 1991–1994 powieść powstawała w Porto, gdzie Rowling pracowała wieczorami jako nauczycielka języka angielskiego, a za dnia pisała, słuchając koncertu skrzypcowego Piotra Czajkowskiego. Po przeprowadzce do Edynburga w 1994 pisarka tworzyła powieść w kawiarniach, w towarzystwie śpiącej w wózku córki, Jessiki. Ostatecznie książka została ukończona w 1995 roku. Rowling wysłała rękopis trzech pierwszych rozdziałów do agenta literackiego, który natychmiast go odrzucił. Kolejny agent, Christopher Little, przez rok poszukiwał dla Rowling wydawnictwa. Dopiero w sierpniu 1996, po odrzuceniu oferty przez dwanaście innych wydawnictw, Bloomsbury Publishing zaoferowało Rowling 2500 funtów brytyjskich zaliczki za publikację powieści. Nigel Newton, prezes Bloomsbury, został przekonany do wydania Harry’ego Pottera i Kamienia Filozoficznego przez ośmioletnią córkę Alice, którą zachwycił przeczytany fragment. Wydawnictwo zasugerowało autorce, żeby przyjęła pseudonim, gdyż książka napisana przez kobietę może odnieść mniejszy sukces. Rowling postanowiła przyjąć inicjały J.K. od swojego imienia Joanne i imienia prababci, Kathleen (w rzeczywistości Rowling nie posiada drugiego imienia). Premiera Harry’ego Pottera i Kamienia Filozoficznego na terenie Wielkiej Brytanii odbyła się 26 czerwca 1997 roku. Pierwszy wydruk obejmował 500 egzemplarzy, z czego 300 zostało wysłane do bibliotek. Amerykańskie wydawnictwo Scholastic Corporation kupiło za 105 tysięcy dolarów amerykańskich prawa do publikacji powieści na terenie Stanów Zjednoczonych. Arthur Levine, edytor Scholastic, uznał, że słowo „filozof” brzmi archaicznie, więc tytuł książki na terenie Stanów został zmieniony na Harry Potter and the Sorcerer’s Stone (tłumaczenie: Harry Potter i Kamień Czarodzieja). Rowling przyznała, że żałuje zgody na zmianę i nie wyraziłaby jej, gdyby miała wówczas silniejszą pozycję. 11 stycznia 2007 roku Rowling zamieściła na plecach popiersia Hermesa w hotelu Balmoral w Edynburgu napis: „11 stycznia 2007, w tym pokoju (552), J.K. Rowling skończyła pisanie Harry’ego Pottera i Insygniów Śmierci”. Autorka wyznała, że ostatni rozdział ostatniej powieści z cyklu pod tym właśnie tytułem napisała około 1990 roku. Premiera książki odbyła się 21 lipca 2007 roku. Oprawa graficzna i tłumaczenia Na okładce pierwszego brytyjskiego wydania Harry’ego Pottera i Kamienia Filozoficznego z 1997 roku znalazł się rysunek Thomasa Taylora, który był jego pierwszym profesjonalnym projektem. Kolejne zlecenia Bloomsbury powierzył bardziej doświadczonym artystom. Drugą i trzecią część zilustrował Cliff Wright, który zrezygnował z pracy nad następnym tomem, ponieważ wydawnictwo zgubiło jego oryginalną okładkę Harry’ego Pottera i więźnia Azkabanu. Czwartą część zaprojektował Giles Greenfield, który wcześniej pracował dla agencji reklamowych w Londynie, a jednym z jego pierwszych zleceń była reklama dla radia Classic FM. Miał też w planach stworzenie okładki piątego tomu, ale zrezygnował z powodu śmiertelnej choroby córki. Okładki pozostałych trzech części zilustrował Jason Cockcroft, który rozpoczął swoją karierę od konkursu na ilustracje dla dzieci. Jego prace były wystawiane w Birmingham, Manchesterze i Londynie. W 1997 roku Bloomsbury opublikowało pierwsze, mroczniejsze wydanie dla dorosłych, które ukazało się tylko do czwartego tomu. Okładki były bardziej realistyczne niż te w wersjach dla dzieci, ale nie cieszyły się dużą popularnością. W 2004 roku pojawiły się nowe okładki w wersji dla dorosłych, które ukazały się w całości. W 2013 roku Bloomsbury zastąpił edycję dla dorosłych okładkami, które zaprojektował Andrew Davidson techniką drzeworytnictwa. Z początku były to kolorowe wersje, ale od 2018 roku wydawnictwo zaczęło sprzedawać tylko czarno-białe wydania. W 2014 roku Bloomsbury postanowiło wydać Harry’ego Pottera w nowej odsłonie dla dzieci. Spośród trzech ilustratorów wybrano Jonna Duddle’a, ponieważ jako jedyny potrafił przedstawić Harry’ego en face. Jego ilustracje zostały również wykorzystane w polskiej wersji. Amerykańskie wydania od Scholastic (okładki i ilustracje na początkach rozdziałów) ilustrowała Mary GrandPré. Jej oprawa graficzna została także wykorzystana w polskich wydaniach. Do wydania edycji ilustrowanej w Bloomsbury przyczynił się Jim Kay, który został wybrany przez Rowling. Aktualnie w tej edycji zostały wydane pierwsze cztery części, a kolejne są w trakcie tworzenia. W 2017 roku wydawnictwo przedstawiło kolejny projekt okładki na dwudziestolecie serii. Były to wydania książek w szacie graficznej wybranego domu z Hogwartu. W takiej wersji zostało dotychczach wydane sześć pierwszych części. Harry Potter został przetłumaczony na 80 języków, co czyni z Rowling jednego z najczęściej tłumaczonych pisarzy w historii. Pierwszy tom był wydany w języku starogreckim, co czyni go najdłuższym tekstem w tym języku od czasów tworzącego w III wieku Heliodora z Emesy. Wydanie polskojęzyczne Christopher Little wysłał Harry’ego Pottera do kilku polskich wydawnictw, jednak żadne z nich nie wyraziło zainteresowania publikacją książek. W 1999 roku Robert Gamble, założyciel poznańskiego wydawnictwa Media Rodzina, złożył agentowi Rowling ofertę wydania trzech pierwszych tomów Harry’ego Pottera w Polsce. Za pośrednictwem znajomej anglikańskiej pastor poznał pisarkę w Edynburgu i przekonał ją do przyjęcia oferty. Pierwsze polskojęzyczne wydanie Harry’ego Pottera i Kamienia Filozoficznego, które ukazało się w kwietniu 2000 roku, a jego nakład liczył 5 tysięcy egzemplarzy. Jeszcze w tym samym roku ukazały się dodruki oraz tom drugi, Harry Potter i Komnata Tajemnic. Premiera ostatniej części, Harry’ego Pottera i Insygniów Śmierci, odbyła się w styczniu 2008 roku. Wszystkie siedem tomów przetłumaczył na język polski Andrzej Polkowski. Pod wpływem uwag czytelników Media Rodzina wprowadzała w nowych dodrukach poprawki w tłumaczeniu. Pierwsze wydanie zawierało wiele błędów, na przykład w pierwszym wydaniu pierwszego tomu słowo „mugole” było pisane wielką literą. Ze względu na opóźnienia w wydawaniu polskojęzycznych wydań, w Polsce powstawały fanowskie zgrupowania dokonujące przekładu. Grupa pod nazwą Armia Świstaka, złożona z dwudziestu siedmiu osób (tłumaczy i redaktorów), udostępniła własny przekład siódmego tomu, Harry’ego Pottera i Insygniów Śmierci, jednak teksty zostały usunięte przez prokuraturę. Adaptacje Filmy W 1998 roku Rowling sprzedała wytwórni Warner Bros. za milion funtów prawa do ekranizacji czterech pierwszych powieści z serii Harry Potter. Jej żądaniem było obsadzenie we wszystkich rolach tylko brytyjskich aktorów, z możliwymi wyjątkami na rzecz Irlandczyków i poza postaciami spoza Anglii z czwartego tomu. Producentem całej serii, który przedstawił wytwórni pomysł adaptacji Harry’ego Pottera, był David Heyman. W 2000 roku Chris Columbus został zatrudniony jako reżyser, zaś Steven Kloves jako scenarzysta. Po wielomiesięcznych przesłuchaniach w rolach Harry’ego, Rona i Hermiony obsadzono kolejno: Daniela Radcliffe’a, Ruperta Grinta i Emmę Watson. Zdjęcia do filmu Harry Potter i Kamień Filozoficzny rozpoczęły się w październiku 2000 roku. Seria objęła osiem filmów (siódmy i ostatni tom został zekranizowany w dwóch filmach). Zdjęcia do ostatniego filmu zakończyły się w grudniu 2010 roku. Przez cały, ponad dziesięcioletni okres kręcenia Harry’ego Pottera Rowling miała czynną kontrolę artystyczną nad przedsięwzięciem, ponadto została obsadzona jako producent wykonawczy ostatnich dwóch części. Kloves napisał scenariusz do siedmiu części, jedynie w piątej został zastąpiony przez Michaela Goldenberga. Po dwóch pierwszych częściach Columbus zrezygnował z reżyserii, pracując nad trzecią częścią już tylko jako producent, z kolei reżyserem został Alfonso Cuarón. Czwarta część została wyreżyserowana przez Mike’a Newella, zaś cztery ostatnie przez Davida Yatesa. Lista filmów Harry Potter i Kamień Filozoficzny (2001) Harry Potter i Komnata Tajemnic (2002) Harry Potter i więzień Azkabanu (2004) Harry Potter i Czara Ognia (2005) Harry Potter i Zakon Feniksa (2007) Harry Potter i Książę Półkrwi (2009) Harry Potter i Insygnia Śmierci: Część I (2010) Harry Potter i Insygnia Śmierci: Część II (2011) Serial telewizyjny 12 kwietnia 2023 Rowling i przedsiębiorstwo Warner Bros. Discovery ogłosili, że Harry Potter zostanie zekranizowany w formie siedmiosezonowego serialu telewizyjnego, w którym każdy sezon będzie adaptacją jednej powieści. Serial zostanie wyprodukowany dla serwisu strumieniowego Max przez wytwórnie Brontë Film and TV i Warner Bros. Television Studios, a Rowling będzie jego producentką wykonawczą. Kontynuacje W międzyczasie wydane zostały również książki Fantastyczne zwierzęta i jak je znaleźć (ang. Fantastic Beasts and Where to Find Them) oraz Quidditch przez wieki (ang. Quidditch Through the Ages), rozwijające świat Harry’ego Pottera, z których dochód został przeznaczony na cele charytatywne. Po skończeniu siódmego tomu autorka napisała książkę, wydaną pierwotnie w siedmiu odręcznie pisanych i ilustrowanych egzemplarzach, pod tytułem Baśnie barda Beedle’a (ang. The Tales of Beedle the Bard). Niespełna rok później książka trafiła do sprzedaży detalicznej. W maju 2008 roku, Rowling napisała na potrzeby aukcji prequel serii Harry Potter liczący 800 słów. Tekst został zlicytowany 10 czerwca na cele dobroczynne. Akcja opowieści dzieje się 3 lata przed narodzinami Harry’ego i dotyczy przygody Jamesa Pottera i Syriusza Blacka z mugolskimi policjantami. Latem 2016 odbyła się premiera spektaklu Harry Potter i przeklęte dziecko na londyńskim West Endzie. Przedstawienie jest oparte na zupełnie nowej historii, współtworzonej przez Rowling wraz z Jackiem Thorne’em (scenariusz) i Johnem Tiffanym (reżyseria). 31 lipca 2016 scenariusz przedstawienia ukazał się w formie książkowej nakładem wydawnictwa Little, Brown. Pottermore W kwietniu 2012 roku, Rowling uruchomiła portal internetowy Pottermore, na którym znajdują się liczne gry i zabawy, nawiązujące do wydarzeń w powieściach. Dodatkowo, autorka co jakiś czas zamieszcza na nim krótkie opowiadania i ciekawostki na temat dalszych losów bohaterów serii. Sukces i kontrowersje W sumie sagę przetłumaczono (nie zawsze w całości) na 80 języków. Wszystkie siedem części spotkało się z olbrzymim uznaniem na całym świecie i odniosło sukces. Za sprawą 500 milionów egzemplarzy, Harry Potter jest najlepiej sprzedającą się serią książek w historii. Powieści wywołały jednak sporo sporów i kontrowersji, w tym religijnych i politycznych. Autorka uparcie strzegła tajemnic serii, podając jedynie lakoniczne informacje dotyczące kolejnych tomów serii. Także wydawcy na całym świecie zabraniali rozpowszechniania książek przed premierą, zobowiązując recenzentów i swoich pracowników do zachowania fabuły książki w tajemnicy. Sukces cyklu przyczynił się do powstania marki wartej 15 miliardów dolarów. Przede wszystkim, najważniejszą jej częścią jest seria ośmiu ekranizacji filmowych wyprodukowanych w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych przez Warner Bros. i zaprezentowanych między rokiem 2001 a 2011. Za sprawą 7,7 miliarda dolarów była to najbardziej dochodowa seria filmów w historii (dopiero w 2015 została zepchnięta na drugie miejsce przez Filmowe Uniwersum Marvela), ponadto każda pojedyncza część plasuje się w czołówce najbardziej kasowych produkcji wszech czasów. Kolejnymi elementami marki są gry komputerowe, audiobooki oraz dwa parki rozrywki. Liczba sprzedanych książek Harry Potter and the Sorcerer’s Stone – 107 milionów kopii Harry Potter and the Chamber of Secrets – 60 milionów kopii Harry Potter and the Prisoner of Azkaban – 55 milionów kopii Harry Potter and the Goblet of Fire – 55 milionów kopii Harry Potter and the Order of the Phoenix – 55 milionów kopii Harry Potter and the Half-Blood Prince – 65 milionów kopii Harry Potter and the Deathly Hallows – 50 milionów kopii Krytyka organizacji religijnych Wraz ze wzrostem popularności książek o Harrym Potterze w kręgach religijnych zaczęła narastać krytyka twórczości J.K. Rowling. Niektóre środowiska chrześcijańskie zarzucają serii promowanie magii i okultyzmu, twierdząc, że wizja dzieci praktykujących magię i spożywających substancje wywołujące zmiany fizyczne i psychiczne może oswajać młody umysł z praktykami charakterystycznymi dla satanizmu i neopoganizmu, jednocześnie umniejszając znaczenie religii. Fabuła książek nie uwzględnia sfery religijnej, a przedstawione życie jest pozbawione wpływu religii. Benedykt XVI wyraził dezaprobatę wobec treści książek jeszcze jako kardynał. Identyczną krytykę jak środowiska chrześcijańskie wobec twórczości J.K. Rowling prezentują również środowiska muzułmańskie. Według imamów i mułłów książki o Harrym Potterze odciągają dzieci od religii i Boga, opisując magiczne i fantastyczne elementy rzeczywistości, stojące w sprzeczności z religią. Marketing Seria o Harrym Potterze odniosła olbrzymi sukces komercyjny na świecie w zakresie wyników sprzedaży książek, gadżetów promocyjnych, gier komputerowych, oglądalności w kinach czy sprzedaży filmów. Została zaliczona do jednej z ważniejszych wydarzeń współczesnej popkultury. Książki przetłumaczono na ponad siedemdziesiąt języków. Prawami do sfilmowania wszystkich części serii dysponuje wytwórnia Warner Brothers. Zjawisko fascynacji światem Harry’ego Pottera nazwano potteromanią. J.K. Rowling w 2003 roku zajęła piąte miejsce na opublikowanej na łamach Sunday Times liście 500 najlepiej zarabiających Brytyjczyków. Gry Harry Potter i Kamień Filozoficzny – 2001 Harry Potter i Komnata Tajemnic – 2002 Lego Creator: Harry Potter – 2002 Harry Potter: Mistrzostwa świata w quidditchu – 2003 Harry Potter i więzień Azkabanu – 2004 Harry Potter i Czara Ognia – 2005 Harry Potter i Zakon Feniksa – 2007 Harry Potter i Książę Półkrwi – 2009 Harry Potter i Insygnia Śmierci: część I – 2010 Harry Potter i Insygnia Śmierci: część II – 2011 Lego Harry Potter: Lata 1–4 – 2010 Lego Harry Potter: Lata 5–7 – 2011 Harry Potter for Kinect – 2012 Wonderbook: Księga czarów – 2012 Wonderbook: Księga eliksirów – 2013 Harry Potter: Hogwarts Mystery – 2018 Dziedzictwo Hogwartu – 2023 Opracowania Tezaurus Harry Potter, aut. Andrzej Polkowski i Joanna Lipińska Księga wiedzy czarodziejskiej: Przewodnik po zaczarowanym świecie Harry’ego Pottera, aut. Allan Zola Krodzek i Elizabeth Krodzek Potterowa myślodsiewnia: Tajemnica świata magii Harry’ego Pottera, aut. Karen Farrington o Lewis Constable Harry Potter i filozofia: Przewodnik po Hogwarcie dla mugoli, aut. William Irwin, Gregory Bassham Parodie Książki Michaela Gerbera, seria parodii książek o Harrym Potterze, będąca jednocześnie satyrą na zjawisko potteromanii. W Polsce wszystkie części Barry’ego Trottera ukazały się nakładem wydawnictwa Mag. Serię przełożyła Paulina Braiter-Ziemkiewicz. Dotychczas ukazały się: Barry Trotter i bezczelna parodia (Barry Trotter and the Unauthorized Parody lub Barry Trotter and the Shameless Parody) Barry Trotter i niepotrzebna kontynuacja (Barry Trotter and the Unnecessary Sequel) Barry Trotter i końska kuracja (Barry Trotter and the Dead Horse) Porri Gatter Andrieja Żwalewskiego i Igora Mytki, wydane na Białorusi Tania Grotter Dmitrija Jemeca, seria parodii Harry’ego Pottera wydawana w Rosji nakładem wydawnictwa Eksmo, pierwsza część ukazała się także w Holandii. Swego czasu książki budziły kontrowersje, traktowane były jako plagiat. Dotychczas ukazały się: Таня Гроттер и магический контрабас (Tania Grotter i magiczny kontrabas) Таня Гроттер и Исчезающий Этаж (Tania Grotter i znikające piętro) Таня Гроттер и Золотая Пиявка (Tania Grotter i złota pijawka) Таня Гроттер и трон Древнира (Tania Grotter i tron Drevnira) Таня Гроттер и посох волхвов (Tania Grotter i kostur magów) Таня Гроттер и молот Перуна (Tania Grotter i młot Peruna) Таня Гроттер и пенсне Ноя (Tania Grotter i pince-nez Noya) Таня Гроттер и ботинки кентавра (Tania Grotter i buty centaura) Таня Гроттер и колодец Посейдона(Tania Grotter i studnia Posejdona) Таня Гроттер и локон Афродиты (Tania Grotter i lok Afrodyty) Таня Гроттер и перстень с жемчужиной (Tania Grotter i Pierścień z Perłą) Таня Гроттер и проклятье некромага (Tania Grotter i Przekleństwo Nekromanta) Rafael Bielecki Aniki Stasińskiej, parodia opowiadająca o polskim nastolatku, który trafia do Hogpartu (odpowiednika Hogwartu) z czasów Huncwotów. Książka wydana została przez wydawnictwo Kotori. Dotychczas ukazały się dwie części: Rafael Bielecki: Pół roku bez wyroku Rafael Bielecki: Pół sensu bezsensu oprócz autoryzowanych parodii pojawiły się setki innych, publikowanych przez fanów, m.in. w Internecie (fan fiction) Skecze dla Saturday Night Live Welcome Back, Potter – teaser nowego programu; wyświetlony 12 listopada 2002 roku Hogwart’s Academy – wyświetlony 1 maja 2004 roku Inne Harry Potter został sparodiowany w popularnym serialu dla dzieci i młodzieży Z innej beczki emitowanym na kanale Disney Channel. Jego postać została ukazana m.in. w Kole Fortuny, Harry Potter w prawdziwym świecie. W serialu ukazało się również kilka skeczy o Lordzie Voldemorcie, np. sklep Voldemart. Harry Potter i inne postaci z książek J.K. Rowling zostały sparodiowane w filmie Wielkie kino. W tej parodii Harry, Ron i Hermiona mimo iż mają 14 lat wyglądają na 30–40 lat. Harry jest tam erotomanem, któremu spodobały się kobiece kształty Zuzanny oraz uczy Piotra walczyć mieczem – w wyniku nauki ginie Minerwa McGonagall, Hagrid i Albus Dumbledore. Ron z kolei w tym filmie jest otyłym, dorosłym mężczyzną z wąsem, uczącym Zuzannę strzelać z łuku, w wyniku czego sam dostaje strzałą w szyję i umiera. Hermiona wygląda na starszą kobietę, pali papierosy i jest w ciąży (prawdopodobnie z Ronem). Uczy Łucję rzucać zaklęcia, w wyniku czego Hermiona dostaje kurzajek. Harry Potter and the Kidney Stone Desmonda Devlinma, ilustrowany przez Jamesa Warholę, ukazał się w marcu 2000 roku. PotterPuppetPals – „nowe przygody” Harry’ego Pottera w technice Flash. Torg Potter and the Sorcerer’s Nuts, Torg Potter and the Chamberpot of Secretions i Torg Potter and the president from Arkansas – komiksowe parodie przygód Harry’ego Pottera z Edith Ethel Roberts: The Thruth Behind Harry Potter! Harry Potter zostały także sparodiowany w filmie Straszny film 2; jeden z bohaterów trzyma książkę pt. Harry Pothead (Harry Blanciarz), na okładce której przedstawiony zostaje leżący w łóżku z bongiem chłopiec, z wyglądu przypominający Pottera. W 25. odcinku anime Rockman.exe Axess główny bohater wybiera się do kina na film Star Potter – Reloaded wyglądający jak połączenie Harry’ego Pottera, Matrixa i Gwiezdnych wojen. Parodia Harry’ego Pottera wyświetlana w serialu Fristajlo emitowanym w VIVA Polska. Harry Potter pojawił się gościnnie w serialu Simpsonowie, w odcinku [13x01] Straszny domek na drzewie XII. Chary Porter i sezon polowań na czarownice, manga autorstwa Agaty Sutkowskiej i Anny Marii Sutkowskiej. Przedstawiono tam wątek szukania horkruksów. Akcja dzieje się w Polsce. A Very Potter Musical – musical, nieoficjalna parodia przygód Harry’ego Pottera stworzona przez Team Starkid. Jego kontynuacjami są A Very Potter Sequel i „A Very Potter Senior Year”. W Harry’ego Pottera wcielił się Darren Criss. Wszystkie trzy części opublikowano na YouTube. Harry Potter and the Methods of Rationality – alternatywna historia autorstwa Eliezera Yudkowsky’ego wyjaśniająca magię za pomocą metody naukowej Przypisy 2 Bibliografia Bęczkowska Krystyna: Dojrzewanie Harry’ego Pottera, Oficyna Wydawnicza Ston 2, Kielce 2005, . Gaare Jørgen: Harry Potter – filozoficzny czarodziej, tł. Iwona Zimnicka, Jacek Santorski & Co Agencja Wydawnicza, Warszawa 2007. Highfield Roger: Harry Potter: nauka i magia, tł. Piotr Amsterdamski, Prószyński i S-ka, Warszawa 2003, . Posacki Aleksander: Harry Potter i okultyzm: „magiczna” wyobraźnia czy realistyczna magia?, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne Polwen, Radom 2006, . Linki zewnętrzne Oficjalna strona Rowling Harry Potter Wizarding World Brytyjskie cykle literackie fantasy

429689

https://pl.wikipedia.org/wiki/Fiat%20126

Fiat 126

Fiat 126 (wł. centoventisei), zwyczajowo (od 1997 roku oficjalnie) „Maluch” – samochód osobowy klasy aut najmniejszych, konstrukcji włoskiego producenta Fiat, produkowany w latach 1972–2000. Produkowany był przez Fiata oraz na licencji przez polską Fabrykę Samochodów Małolitrażowych (od 1992 roku część koncernu Fiat jako Fiat Auto Poland) jako Polski Fiat 126p (we Włoszech do 1980 roku, w Polsce w okresie od 6 czerwca 1973 do 22 września 2000 roku). Fiat 126 był następcą i rozwinięciem technicznym produkowanego od 1957 roku modelu 500 Nuova. Zachowano ogólną koncepcję samochodu, napędzanego benzynowym, czterosuwowym, chłodzonym powietrzem silnikiem typu R2, umieszczonym w tylnej części pojazdu. Napęd był przenoszony poprzez czterobiegową ręczną skrzynię biegów na koła tylne. Oprócz podstawowego modelu z 2-drzwiowym nadwoziem typu fastback, napędzanego początkowo silnikiem o pojemności skokowej 594 cm³ i mocy 23 KM, a od 1977 652 cm³ i 24 KM, produkowane były również modele pochodne: Steyr-Fiat 126 (1973–1975), produkt austriackiej firmy Steyr, która wyposażyła 2069 włoskich Fiatów 126 m.in. w mocniejszy silnik typu bokser (643 cm³, 25 KM); 126 BIS (1987–1991), 3-drzwiowy hatchback z silnikiem chłodzonym cieczą, o pojemności 703 cm³ i mocy 25,2 KM, produkowany w zakładzie FSM w Tychach (190 361 egzemplarzy); 126p Cabrio (1991–1995), 2-drzwiowy kabriolet bazujący na zespołach wersji fastback (507 egzemplarzy). Wyprodukowano 4 671 586 egzemplarzy Fiata 126, z czego 3 318 674 w Polsce (1 152 325 w Bielsku-Białej, 2 166 349 w Tychach), a we Włoszech 1 352 912. W latach 1975–1992 wyeksportowano 897 316 Polskich Fiatów 126p. Fiat 126 uznawany jest za samochód, który zmotoryzował polskie społeczeństwo. Jego atutami były niska cena zakupu (był najtańszym samochodem dostępnym na polskim rynku) i prosta konstrukcja, umożliwiająca samodzielne naprawy. Był natomiast krytykowany za słabe osiągi, niską skuteczność hamulców i niewielką przestrzeń użyteczną. Przez wiele lat Fiat 126 był jednym z najczęściej spotykanych samochodów na drogach w Polsce i doczekał się wielu nazw potocznych, z których najpopularniejsza – maluch, stała się pod koniec produkcji tego modelu (1997) jego oficjalną nazwą. W 1991 roku pojawił się, przewidziany na następcę modelu, samochód Cinquecento, którego produkcję zakończono jednak już w 1998 roku. Historia modelu Fiat 126 był następcą produkowanego od 1957 roku modelu 500 Nuova, który zyskał popularność m.in. we Włoszech. Prace nad następcą 500 Nuova ruszyły w 1968 roku. Model 126 stanowił rozwinięcie konstrukcji poprzednika. Pojemność skokową dwucylindrowego, chłodzonego powietrzem i umieszczonego z tyłu silnika powiększono do 594 cm³, podnosząc moc do 23 KM. Rozstaw osi (1840 mm) pozostał taki sam. Fiat 126 otrzymał bardziej kanciaste nadwozie, o współczynniku oporu aerodynamicznego wynoszącym 0,47, mieszczące cztery osoby – dwoje dorosłych i dwójkę dzieci. Do innowacji należą również m.in. dwuobwodowy układ hamulcowy, synchronizacja w (dotychczas niezsynchronizowanej) czterostopniowej skrzyni biegów przełożeń II–IV, dzielona kolumna kierownicy i przeniesienie zbiornika paliwa w tylną część samochodu. Pod koniec lat 60. XX w. Polska rozpoczęła poszukiwania licencjodawcy samochodu klasy popularnej. Oprócz walorów modelu, pod uwagę brano również warunki licencji; strona polska preferowała jej spłatę gotowymi samochodami lub częściami. Na takie warunki przystał włoski Fiat, z którym rozmowy toczyły się od lipca 1970 roku. Turyński producent zaproponował dwa modele: 127, z przednim układem napędowym, oraz 126. Drugą opcję strona polska oceniła jako korzystniejszą (przy wyborze modelu 126 Fiat zgodził się na spłatę zobowiązań gotowymi zespołami napędowymi oraz samochodami, a ponadto koszty produkcji modelu 127 przy jej porównywalnej skali były o 20 – 25% wyższe). Oprócz Fiata, rozmowy prowadzono m.in. z Toyotą (model Corolla), Citroënem (Dyane), Renault (modele 4 i 5), Volkswagenem (Garbus i Golf, a także NSU Prinz i 1000) i Fordem. Przedsiębiorstwo Handlu Zagranicznego „Pol-Mot” podpisało umowę z Fiatem o współpracy technicznej i licencyjnej na model 126 29 października 1971 roku. Kontrakt przewidywał spłatę licencji dostawami 820 tys. zespołów napędowych przeznaczonych dla samochodów produkowanych we Włoszech oraz 50 tys. samochodów dla sieci sprzedaży Fiata. 1 stycznia 1972 roku z przekształcenia Wytwórni Sprzętu Mechanicznego w Bielsku-Białej powstała Fabryka Samochodów Małolitrażowych. 600 (1972–1977) Pierwszych 100 Fiatów 126 powstało w zakładzie Fiata we włoskim Cassino we wrześniu 1972 roku. W następnym miesiącu odbyła się premiera samochodu na salonie samochodowym w Turynie, a 9 listopada został on zaprezentowany na placu Defilad w Warszawie. W plebiscycie na Samochód Roku 1972 Fiat 126 zajął szóste miejsce. Do 1975 roku równolegle produkowany był model 500 Nuova (wersja kombi, 500 Giardiniera, do 1977 roku). 5 lutego 1973 roku bank PKO rozpoczął przyjmowanie przedpłat na zakup Polskiego Fiata 126p. Cenę samochodu wyznaczono na 69 000 zł, a pierwsze egzemplarze miały trafić do posiadaczy przedpłat w 1977 roku, lub wcześniej – drogą losowania. Średnia pensja w Polsce oscylowała wówczas między 3 a 4 tysiącami złotych. Dla porównania oficjalna pensja minimalna wynosiła wtedy 1000 zł, a od 1974 roku 1200 zł. Pierwszy, zmontowany z włoskich części Polski Fiat 126p został zbudowany w Fabryce Samochodów Małolitrażowych 6 czerwca 1973 roku. Oficjalnie produkcja ruszyła 22 lipca tego samego roku. Według danych z 1973 roku część uszczelek do modelu przekazywały Zakłady Przemysłu Gumowego „Stomil” w Sanoku. Pierwsze Polskie Fiaty 126p trafiły na polski rynek latem 1973 roku. Na giełdach samochodowych cena pojazdu dochodziła do 110 tys. zł. „Maluch” trafił również do sprzedaży w eksporcie wewnętrznym, za cenę 1100 dolarów amerykańskich. W październiku 1974 roku FSM rozpoczęła eksport silników przeznaczonych dla włoskich Fiatów 126, na poczet spłaty licencji. 18 września 1975 roku oddano do użytku zakład FSM nr 2 w Tychach, o rocznych mocach produkcyjnych wynoszących 200 000 samochodów. Od 1975 roku, korzystając z doświadczeń z eksploatacji Polskiego Fiata 126p w polskich warunkach, wprowadzano w samochodzie zmiany, m.in. wydłużono resor i usztywniono przednie wahacze. W 1976 roku cena Fiata 126 na rynku zachodnioniemieckim wynosiła 5890 marek. Według czasopisma Auto motor und sport był on najtańszym w zakupie i eksploatacji małym samochodem europejskim. 650 (1977–1984) Pierwszą zasadniczą modernizację modelu przeprowadzono w 1977 roku. Zmodernizowany samochód zaprezentowano w czerwcu tego roku na 49. Międzynarodowych Targach Poznańskich. Zewnętrznie nowa wersja modelu odróżniła się zmodyfikowaną pokrywą komory silnika, pozbawioną czterech dodatkowych szczelin po obu stronach i posiadającą zmienione przetłoczenie wokół miejsca na tablicę rejestracyjną. Powiększono bębny hamukcowe, w związku z czym zmniejszono rozstaw śrub i prowadzono nowe obręcze kół jezdnych z ozdobnym czarnym kołpakiem (starsze, wypukłe obręcze, wraz ze starym układem hamulcowym, montowano równolegle do 1983 roku). Pojemność skokową silnika powiększono – poprzez zwiększenie średnicy cylindra z 73,5 do 77 mm – do 652 cm³, podnosząc moc o 1 KM. Zmodernizowany silnik oznaczono jako 126A1, dla odróżnienia od starszej jednostki, noszącej oznaczenie 126A. Ta ostatnia pozostała w produkcji (głównie na niektóre rynki eksportowe) do 1985 roku. Wybrane wersje samochodu otrzymały również zmodernizowany (tzw. wzmocniony) układ hamulcowy z pochodzącymi z Fiata 128 bębnami o średnicy 185,53 mm (starszy typ mechanizmów hamujących, o średnicy bębnów 170,1 mm, stosowano równolegle do 1983 roku) oraz alternator o mocy 500 W zamiast 230-watowej prądnicy prądu stałego. W maju 1979 roku – na 2 lata przed terminem – FSM zakończyła spłatę zobowiązań licencyjnych wobec Fiata. 8 czerwca tegoż roku POL-MOT i Fiat podpisały zawartą na okres 10 lat umowę o sprzedaży i modernizacji samochodu 126, na mocy której FSM stała się wyłącznym dostawcą modelu dla włoskiego koncernu. Produkcję 126 we Włoszech zakończono w 1980 roku, po wyprodukowaniu 1 352 912 egzemplarzy. 15 października 1981 roku zakład FSM w Tychach wyprodukował milionowego Polskiego Fiata 126p. Od listopada 1982 roku produkowano zmodyfikowaną wersję silnika 650: wyposażono ją w nowy typ gaźnika (Weber 28IMB10/250), tłumik szmerów ssania i trójkomorowy tłumik wydechu o zmniejszonych oporach przepływu. Ten pierwszy pakiet zmian ograniczał zużycie paliwa o 7%. W czerwcu 1983 roku nastąpiły dalsze udoskonalenia silnika; zastosowano głowicę z nową komorą spalania (stopień sprężania wzrósł do 8:1), nowy wałek rozrządu, lekko zmieniony blok silnika, a także aparat zapłonowy. Zmiany te pozwoliły na zmniejszenie zużycia paliwa o 12% względem pierwotnej wersji. Zmodyfikowany silnik otrzymał oznaczenie 126A1.076/E. Samochody z tą jednostką oznaczono symbolem 650E. Na rynek polski trafiła też niewielka liczba egzemplarzy wyprodukowanych z przeznaczeniem na rynek chiński, z silnikiem 650 przystosowanym do benzyny o liczbie oktanowej 78, o mocy 21,7 KM (16 kW) przy 4750 obr./min, momencie obrotowym 38 Nm przy 3000 obr./min i stopniu sprężania 7:1, wyposażonym w gaźnik typu 28IMB15/300, oznaczonym jako typ 126A1.072. Prędkość maksymalna spadła do 102 km/h, kontrolne zużycie paliwa na 100 km według PN wyniosło ok. 5,1 l przy prędkości 70 km/h, ok. 6,4 l przy 90 km/h i ok. 8,7 l w ruchu miejskim. Wersje wyposażeniowe Polski Fiat 126p 650 dostępny był w czterech wersjach wyposażenia: Standard wyposażony był w zmodernizowaną deskę rozdzielczą z klawiszowymi przełącznikami świateł i miejscem na montaż radioodbiornika, miejsca do montażu bezwładnościowych pasów bezpieczeństwa oraz chlapacze kół przednich; Special (S) posiadał wyposażenie wersji Standard i dodatkowo otrzymał zielony pasek w górnej części przedniej szyby, ogrzewanie tylnej szyby, regulowane przednie siedzenia, regulator pracy wycieraczek, blokadę kierownicy oraz tłumik szmerów ssania, w późniejszym czasie wprowadzony do wszystkich wersji samochodu; Lux (L) oprócz wyposażenia wersji Special posiadał zmienione obręcze kół, uchylne boczne tylne szyby, nakładki z tworzywa sztucznego na metalowe zderzaki, światła awaryjne, zmodernizowany układ hamulcowy, alternator, sygnalizatory niskiego poziomu płynu hamulcowego i zaciągnięcia hamulca ręcznego, przednie siedzenia o zmienionym kształcie, tapicerkę siedzeń z welutyny (materiału przypominającego welur), bezwładnościowe pasy bezpieczeństwa oraz blokadę otwartej pokrywy bagażnika; Komfort (K), najbogatszy wariant, oprócz wyposażenia wersji Lux posiadał wykonane z tworzywa sztucznego zderzaki typu P-4 (które spowodowały wzrost długości nadwozia do 3129 mm), gumowe listwy ochronne po bokach nadwozia, lusterko zewnętrzne kierowcy, tapicerkę z tkaniny igłowej, półkę pod deską rozdzielczą, miękką poliuretanową obręcz kierownicy, kubełkowe siedzenia z przodu z blokadą pochylenia i pasy bezpieczeństwa ze zwijaczem. W latach 1979–1981 produkowano cztery limitowane edycje Fiata 126: Silver, Black, Red i Brown. Dwie pierwsze powstawały we włoskim Cassino, pozostałe dwie w polskim zakładzie w Tychach. Edycje produkowane w Polsce były przeznaczone na eksport do krajów Europy Zachodniej. Limitowane edycje wyróżniały się kwadratowymi kloszami tylnych lamp. Posiadały odporniejszą na korozję karoserię oraz lepiej wyciszone wnętrze. Otrzymały szereg usprawnień mechanicznych, m.in. zmodyfikowany (tzw. kwadratowa głowica) silnik zapewniający lepszą dynamikę samochodu, zmodernizowany układ hamulcowy i alternator. Ich wyposażenie obejmowało m.in. barwione szyby zapobiegające nadmiernemu nagrzewaniu się wnętrza, uchylne boczne tylne szyby, regulowane zagłówki i bezwładnościowe pasy bezpieczeństwa. Edycje te nie były oficjalnie dostępne w Polsce. Opis poszczególnych edycji limitowanych Fiata 126: Silver (1979–1980) miał barwę szarą z poprowadzonym na wysokości kierunkowskazów przez całą karoserię kolorowym paskiem. Posiadał czarne zderzaki i listwy boczne. Na błotnikach widniał napis „Silver”. Siedzenia były wykonane z naturalnej skóry, a przez ich środek poprowadzony był szeroki kolorowy pas z materiału. Podsufitka miała kolor szary. Szyby miały barwę zieloną; Black (1979–1980) był barwy czarnej, ze srebrnym paskiem dookoła karoserii. Zderzaki i listwy były w kolorze szarym. Na błotnikach umieszczono napis „Black”. Siedzenia były wykonane z materiału w szkocką kratkę. Podsufitka była barwy czarnej. Tak jak w wersji „Silver”, szyby były zielone; Red (1979–1981) był bordowy z podwójnym szarym paskiem wokół karoserii. Błotniki nosiły napis „Red”. Zderzaki i listwy były barwy bladoniebieskiej. Wersja ta posiadała bordową tapicerkę, siedzenia z czerwonym paskiem ze skaju oraz niebieskie szyby; Brown (1979–1981) polakierowany został na kolor czekolady mlecznej, a karoseria opasana była podwójnym srebrnym paskiem. Posiadał beżowe zderzaki i listwy oraz napis „Brown” na błotnikach. Tapicerka była barwy beżowej, a siedzenia nosiły brązowy skajowy pasek. Szyby barwione były na kolor brązowy. Brown wyposażony był w alternator Magneti Marelli. Z tyłu zamontowano światła cofania. W latach 1978–1993 produkowano wersję Polskiego Fiata 126p 650 przeznaczoną dla osób niepełnosprawnych, 650I (Inwalidzki). Wyposażono ją m.in. w wielofunkcyjne urządzenie do ręcznego sterowania samochodem, uchwyt nad drzwiami kierowcy, pas do mocowania wózka inwalidzkiego, elektryczny spryskiwacz przedniej szyby oraz ogrzewanie tylnej szyby. FL (1984–1994) Na podstawie zawartego w 1983 roku aneksu do umowy licencyjnej, FSM we współpracy z Fiatem przeprowadziła modernizację Polskiego Fiata 126p. Zmiany spowodowane były spadkiem zainteresowania samochodem na zachodnich rynkach i koniecznością dostosowania produktu do wprowadzonych w Europie Zachodniej nowych norm homologacyjnych (m.in. eliminacja ostrych krawędzi). Zmodernizowany samochód, oznaczony symbolem FL (skrót od angielskich słów face lifting – „operacja plastyczna”), wszedł do produkcji w grudniu 1984 roku. Pojazd otrzymał nowe zderzaki z tworzywa sztucznego, lepiej dopasowane do kształtu nadwozia; w tylnym zderzaku mocowano światła cofania i przeciwmgielne. Zmieniono kształt listew ozdobnych i umieszczono je niżej, przy dolnych krawędziach. Rynienki osłonięto nakładkami. Wprowadzono zaokrąglone, składane lusterko zewnętrzne. Samochód otrzymał nową deskę rozdzielczą z kontrolkami i umieszczonymi po obu stronach zestawu wskaźników przełącznikami klawiszowymi, których obsługa nie wymagała odrywania rąk od kierownicy. W centralnej części deski rozdzielczej umieszczono konsolę środkową z miejscem na radio, zapalniczkę i popielniczkę. Po stronie pasażera umieszczono półkę na drobiazgi i miejsce do zamontowania głośnika. Umożliwiono składanie oparcia tylnej kanapy. Zmieniono wystrój tapicerski wnętrza oraz kształt klamek wewnętrznych i korbek szyb. Zmodernizowano układ zapłonowy, wprowadzając dwubiegunową cewkę, co pozwoliło wyeliminować rozdzielacz zapłonu. Rozrusznik mechaniczny uruchamiany dźwignią zastąpiono elektrycznym, uruchamianym kluczem. Do około 1988 roku – ze względu na konieczność upłynnienia zapasów magazynowych – obok wersji FL produkowano samochody przejściowe, z elementami starszych generacji modelu (m.in. zderzakami metalowymi – wycofanymi w 1985 roku – i P-4, starą tablicą rozdzielczą, prądnicą i starszym typem rozrusznika). 30 maja 1987 roku zakład w Bielsku-Białej wyprodukował 2-milionowego Polskiego Fiata 126p. W 1988 roku wprowadzono w tylnych błotnikach większe kratki wentylacyjne, ujednolicone z wprowadzonym do produkcji rok wcześniej modelem BIS. W 1990 roku w samochodzie wprowadzono kilka zmian, głównie w silniku. Zastosowano nowy gaźnik (FOS 28S1A1) ze zwiększoną średnicą osi przepustnicy, nowy zaworek iglicowy o zwiększonej trwałości oraz zawór elektromagnetyczny dyszy wolnych obrotów, zapobiegający samozapłonom po wyłączeniu nagrzanego silnika; wprowadzono też zmiany w oblachowaniu silnika, zmodyfikowano instalację elektryczną oraz zmieniono zwrotnice kół przednich. Od lipca 1992 roku wszystkie silniki zostały przystosowane do korzystania na stałe z benzyny bezołowiowej LO95 (co wcześniej było możliwe w egzemplarzach samochodu przeznaczonych na eksport do Australii, począwszy od sierpnia 1988 roku). Jednostka napędowa z tymi modyfikacjami oznaczona była jako typ 126A1.076/8. Polski Fiat 126p FL mógł zostać opcjonalnie wyposażony m.in. w klejoną przednią szybę, ogrzewanie tylnej szyby, bezwładnościowe pasy bezpieczeństwa, elektrowentylator, jednobiegunowe gniazdko elektryczne, rozkładane przednie fotele, zagłówki z przodu, tapicerkę miejsc siedzących z tkaniny, siedzenia firmy Inter Groclin, prawe lusterko zewnętrzne, uchylne boczne tylne szyby oraz zębatkową przekładnię kierowniczą (stan na październik 1992 roku). Od 1991 roku współpracujący z FSM Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Samochodów Małolitrażowych w Bielsku-Białej oferował modyfikację silnika 650E, zestaw Z-1/30. Zestaw ten składał się ze zmodyfikowanej głowicy, zmienionych rozrządu i dyszy paliwa oraz kompletu uszczelek i pierścieni uszczelniających. Zestaw Z-1/30 zwiększał moc silnika do 30 KM (22 kW) przy 5500 obr./min, co przełożyło się na poprawę dynamiki samochodu, m.in. wzrost prędkości maksymalnej do 120 km/h. Był montowany opcjonalnie w produkowanej od 1991 wersji samochodu z nadwoziem kabriolet. 28 maja 1992 roku władze polskie podpisały z Fiatem umowę o sprzedaży FSM i powołaniu spółki Fiat Auto Poland, w której włoski koncern przejął 90% akcji. Fiat stał się właścicielem fabryki 16 października tego samego roku. 20 lipca 1993 roku wyprodukowany został 3-milionowy Polski Fiat 126p (Fiat 126). W 1993 roku cena nowego egzemplarza samochodu wahała się w przedziale 61 – 69 mln zł, przy czym średnie miesięczne wynagrodzenie wynosiło wówczas niespełna 4 mln zł. el/elx (1994–2000) W czerwcu 1991 roku FSM rozpoczęła w zakładzie w Tychach produkcję samochodu Fiat Cinquecento, przewidzianego na następcę modelu 126. Produkcję tego ostatniego pozostawiono wyłącznie w zakładzie w Bielsku-Białej. Jej zakończenie – z uwagi na utrzymujący się popyt – ciągle jednak odkładano, decydując się na modernizację 126 z wykorzystaniem elementów Cinquecento. Produkcja zmodernizowanej wersji Fiata 126 (zrezygnowano z marki Polski Fiat i oznaczenia „p”) ruszyła 5 września 1994 roku, a dziesięć dni później samochód zaprezentowano w warszawskich Łazienkach. Zmiany objęły nadwozie, wnętrze i układ zapłonowy silnika. Zmieniono oblachowanie karoserii, likwidując przetłoczenia po bokach nadwozia oraz wprowadzono węższe listwy ochronne, nowe kratki wentylacyjne, jednoczęściowe szyby w drzwiach i pochodzące z Cinquecento lusterka z możliwością regulacji z wnętrza, poprawiono też oświetlenie zewnętrzne poprzez zastosowanie żarówek halogenowych typu H4. Ze względu na nowe wymogi ochrony środowiska, w 126 zastosowano przejęte z Cinquecento lakiery wodorozcieńczalne, które zwiększyły podatność nadwozia na korozję (karoseria 126, w przeciwieństwie do Cinquecento, nie była ocynkowana). We wnętrzu zmieniono wskaźniki i wykładzinę tablicy przyrządów oraz zastosowano dźwignię skrzyni biegów i obręcz kierownicy z Cinquecento, wreszcie czarny kolor elementów wykończenia zastąpiono antracytowym. W samochodzie zastosowano elektroniczny układ zapłonowy Nanoplex, pochodzący z Cinquecento 700. Według producenta średnie zużycie paliwa spadło dzięki temu o 0,5 l na 100 km. Zmodernizowany samochód otrzymał oznaczenie 126 el (skrót od „elektroniczny”, ze względu na zastosowany rodzaj zapłonu), potocznie określany był mianem „Elegant”. Wersja ze wzbogaconym wyposażeniem otrzymała dodatkowe oznaczenie SX; wyposażenie dodatkowe pojazdu obejmowało m.in. chlapacze kół, ozdobne nakładki na koła, prawe lusterko zewnętrzne, ogrzewaną tylną szybę, uchylne boczne tylne szyby, wentylator, bezwładnościowe pasy bezpieczeństwa oraz rozkładane siedzenia. Silnik modelu el oznaczony był jako typ 126A1.076/9. Kolejne modyfikacje miały miejsce w grudniu 1996 roku, w związku z zaostrzeniem norm emisji spalin. W nowym modelu, oznaczonym 126 elx, wprowadzono katalizator o rdzeniu metalowym, nowy gaźnik (FOS 28S1A1/300), mechanizmy odcinania dopływu paliwa w razie wypadku i przy hamowaniu silnikiem oraz kontrolkę włączonego ssania (model elx nie posiadał sondy lambda). Tak zmodyfikowany samochód spełniał normę Euro 1. Motor modelu elx nosił oznaczenie 126A1.076/K. W styczniu 1997 roku wprowadzono nazwę Maluch jako oficjalną nazwę modelu. Ostatnia zmiana nastąpiła jesienią 1998 roku, wprowadzono wówczas zagłówki dla pasażerów tylnej kanapy (Maluch Town). W 1996 roku cena Fiata 126 wynosiła 11 920 zł za wersję podstawową oraz 13 070 zł za wersję SX i był on najtańszym nowym samochodem dostępnym na polskim rynku. W tymże roku był to także najlepiej sprzedający się samochód w Polsce, sprzedano wówczas 55 tys. egzemplarzy. W kolejnych latach sprzedano: 1997 – 48 437 (3. miejsce), 1998 – 36 230 (3. miejsce), 1999 – 30 609 (5. miejsce), 2000 – 13 534 egzemplarzy (9. miejsce). Z powodu zużycia sprzętu do produkcji nadwozi (zakup nowych urządzeń, przy malejącym zainteresowaniu samochodem, okazał się nieopłacalny) produkcję Malucha zakończono 22 września 2000 roku – dwa lata po Cinquecento. Zwieńczeniem historii modelu była limitowana seria Happy End, licząca 1000 egzemplarzy – po 500 w kolorze czerwonym i żółtym – sygnowanych kolejnymi numerami. Ostatni egzemplarz, w kolorze żółtym, trafił do Muzeum Fiata w Turynie. W Muzeum Inżynierii Miejskiej w Krakowie znajduje się nieużywany egzemplarz Happy End barwy żółtej, o numerze 0979. Ogółem wyprodukowano 4 671 586 Fiatów 126, z czego w Polsce 3 318 674 (1 152 325 w zakładzie w Bielsku-Białej, 2 166 349 w Tychach). Modele pochodne Steyr-Fiat 126 W latach 1973–1975 austriacka firma Steyr-Daimler-Puch produkowała w Grazu własną wersję Fiata 126, zwaną Steyr-Fiat 126. Z Włoch nadchodziły kompletne nadwozia z zamontowanymi układami jezdnym i sterowania. W Austrii samochody lakierowano, zakładano opony oraz montowano własny, dwucylindrowy silnik w układzie przeciwsobnym (bokser), o parametrach i osiągach lepszych niż Fiat 126 600. Samochód oprócz tego wyposażono w niezależne ogrzewanie benzynowe typu BL 2 Z (webasto). Powstało 2069 egzemplarzy modelu Steyr-Fiat 126. Dane techniczne modelu Steyr-Fiat 126: Silnik dwucylindrowy, w układzie przeciwsobnym, chłodzony powietrzem; pojemność skokowa 643 cm³; średnica × skok tłoka cylindra 80 × 64 mm; moc maksymalna 25 KM przy 4800 obr./min; maksymalny moment obrotowy 41,2 Nm przy 3000 obr./min; stopień sprężania 7,8:1; gaźnik Weber 32ICS Masa własna: 615 kg Ładowność: 285 kg Przyspieszenie 0 – 100 km/h: 37 s Prędkość maksymalna: 110 – 115,7 km/h Średnie zużycie paliwa: 7 – 7,3 l/100 km Polski Fiat 126 BIS W 1985 roku przystąpiono do prac konstrukcyjnych nad głęboką modernizacją Polskiego Fiata 126p (robocza nazwa „Restyling”). Założono zastosowanie silnika chłodzonego cieczą, zwiększenie przestrzeni ładunkowej oraz zastosowanie nadwozia trzydrzwiowego. Samochód miał być przeznaczony przede wszystkim na eksport. Produkcja Fiata 126 BIS rozpoczęła się 23 kwietnia 1987 roku. Został on zaprezentowany we wrześniu 1987 roku na salonie samochodowym we Frankfurcie. Równolegle do BIS-a produkowano wersję dwudrzwiową. W samochodzie wprowadzono ponad 800 zmian, objęto nimi niemal wszystkie podzespoły, a ich opracowanie było w dużej mierze dziełem Polaków. Samochód dzięki dodaniu trzecich drzwi charakteryzował się nadwoziem typu hatchback. W trzecich drzwiach montowano większą szybę, poprawiając widoczność do tyłu. Pojemność tylnego bagażnika wynosiła 110 dm³, po zdemontowaniu tylnej półki i złożeniu oparcia kanapy wzrastała do 480 dm³. W połączeniu z pojemnością bagażnika przedniego wynoszącą 55 dm³ dawało to przestrzeń bagażową równą 535 dm³. Istotnych zmian dokonano w silniku, m.in. zmieniono rodzaj chłodzenia na układ z cieczą chłodzącą i umieszczono go w pozycji leżącej. Jednostka napędowa miała tendencję do przegrzewania się. Pod przednią maską zamontowano nagrzewnicę włączoną w obieg cieczy chłodzącej. Kadłub silnika, głowica oraz miska olejowa zostały wykonane ze stopów metali lekkich. Zmieniono sprzęgło, zwiększając jego średnicę i powierzchnię cierną oraz wprowadzając do tarczy sprzęgła tłumik drgań skrętnych. Przełożenie przekładni głównej zmniejszono na 4,333. W samochodzie montowano większe, 13-calowe koła jezdne z oponami bezdętkowymi o wymiarach 135/70 SR 13 oraz zębatkową przekładnię kierowniczą z samoczynną regulacją luzu międzyzębnego. BIS nie był przystosowany konstrukcyjnie do ciągnięcia przyczep. Polski Fiat 126 BIS produkowany był przez zakład FSM w Tychach do czasu uruchomienia w 1991 roku produkcji modelu Cinquecento. W podstawowym modelu okresowo stosowano niektóre elementy modelu BIS, m.in. przekładnię zębatkową i większe koła. Na bazie silnika modelu BIS opracowano jednostkę napędową dla Cinquecento 700. Wyprodukowano 190 361 Polskich Fiatów 126 BIS (w kolejnych latach: 1987 – 24 198, 1988 – 60 416, 1989 – 58 157, 1990 – 35 605, 1991 – 11 985). Dane techniczne modelu Polski Fiat 126 BIS: Długość/szerokość/wysokość: 3107/1377/1343 mm Masa własna: 645 kg Ładowność: 345 kg Dopuszczalna masa całkowita: 990 kg Silnik: Typ: 126A2 Liczba i układ cylindrów: 2, w układzie rzędowym Pojemność skokowa: 703 cm³ Średnica × skok tłoka cylindra: 80 × 70 mm Moc maksymalna: 25,2 KM (18,5 kW) przy 4500 – 4600 obr./min Maksymalny moment obrotowy: 47 Nm przy 2000 – 2500 obr./min Stopień sprężania: 8,6:1 Układ zasilania: gaźnik Weber 30DGF3/150 (typ silnika 126A2.000) lub Jikov 30SPDR albo FOS 30S2HR (typ silnika 126A2.076) Przyspieszenie 0 – 100 km/h: 33 s Prędkość maksymalna: 110 km/h Zużycie paliwa (l/100 km): kontrolne: ok. 4 przy prędkości 70 km/h, ok. 4,5 przy prędkości 90 km/h, ok. 6,5 w teście miejskim według ECE eksploatacyjne: ok. 5 przy jeździe ekonomicznej Polski Fiat/BOSMAL 126p Cabrio W styczniu 1990 roku w OBR SM rozpoczęto prace konstrukcyjne nad kabrioletem opartym na Polskim Fiacie 126p FL. W tym samym roku prototyp o nazwie Tropic zaprezentowano na wystawie Autosalon w Katowicach. Seryjną produkcję rozpoczęto w czerwcu 1991 roku, trwała ona do 1995 roku. Samochód początkowo nosił nazwę Polski Fiat 126p Cabrio, a po przejęciu FSM przez Fiata i wyodrębnieniu OBR SM jako BOSMAL zmieniono ją na BOSMAL 126p Cabrio. Auto otrzymało certyfikat TÜV, pozwalający na eksport do Europy Zachodniej. Pojazd wyposażony był w miękki składany dach, wykonany z elastycznej, a zarazem odpornej na rozciąganie tkaniny. W dachu tym umieszczono trzy okna z folii. Konstrukcję usztywniono przez wzmocnienie płyty podłogowej, słupków przednich i progów oraz dodanie usztywniającego pałąka za linią drzwi. Elementy wzmocnień produkowano w BOSMALu, tam też prowadzono ich montaż i prace wykończeniowe przy samochodzie; pozostałe prace prowadzono w FSM. Istniała możliwość zamówienia dodatkowego wyposażenia podnoszącego komfort użytkowania (m.in. foteli kubełkowych firmy Inter Groclin) oraz zestawu Z-1/30, podnoszącego moc silnika do 30 KM. W samochodzie zastosowano pochodzącą z modelu BIS zębatkową przekładnię kierowniczą. Egzemplarze eksportowane do Niemiec, ze względu na wprowadzenie tam zaostrzonych norm czystości spalin, wyposażono (jako pierwsze Polskie Fiaty 126p) w katalizator. Sprzedażą samochodu zajmował się BOSMAL, czas oczekiwania na zamówiony egzemplarz wahał się od trzech do sześciu miesięcy. W ofercie oficjalnie dostępne były pojazdy białe i czerwone. Wymiary samochodu: długość/szerokość/wysokość: 3109/1377/1340 mm; masa własna 630 kg. Ze względu na cenę (porównywalną z modelem Cinquecento) oraz panujące w Polsce warunki klimatyczne, zainteresowanie samochodem było w kraju znikome. Powstało 507 Fiatów 126 bez dachu, z czego 80% wyeksportowano, głównie do krajów Europy Zachodniej (m.in. Niemiec, Francji i Holandii). Na życzenie BOSMAL dokonuje analizy pojazdu i wystawia certyfikat oryginalności konkretnego egzemplarza. Modele prototypowe Polski Fiat 126p Bombel Z chwilą uruchomienia seryjnej produkcji Polskiego Fiata 126p OBR SM rozpoczął prace nad modelami pochodnymi tego samochodu. Nawiązano współpracę z Akademią Sztuk Pięknych w Warszawie, gdzie pod kierunkiem prof. Cezarego Nawrota opracowano projekty bryły samochodu dostawczego, wydłużonego oraz wersji kombi. Jako pierwszy powstał pojazd dostawczy. Pierwszy prototyp dostawczej wersji Polskiego Fiata 126p powstał w 1974 roku i w tym samym roku pokazano go na czerwcowych Międzynarodowych Targach Technicznych w Poznaniu. Zmianie uległa tylna część pojazdu. Przestrzeń ładunkową przykryto sztywną nadbudową wykonaną z żywicy poliestrowej wzmocnionej włóknem szklanym; za sprawą jej zaokrąglonego kształtu samochód otrzymał nazwę „Bombel”, z zamierzonym błędem językowym. Miała ona dwa poziomy: górny o płaskiej powierzchni dostępny przez tylne drzwi i dolny, który tworzyła wnęka za przednimi fotelami. Między dachem a górnym poziomem rozpięta była siatka chroniąca kierowcę i pasażera przed przemieszczaniem się ładunku. Uzyskano przestrzeń ładunkową o objętości 1 m³. Istniała możliwość zamotowania tylnej kanapy. Ładowność „Bombla” wynosiła 300 kg. Wykonano również wersję z dodatkowymi oknami bocznymi. Powstało kilkanaście prototypów „Bombla”; ostatni, bazujący na modelu FL, zbudowano w drugiej połowie lat 80. „Bomble” były używane w FSM do transportu wewnątrzfabrycznego oraz przez dział sportu FSM jako samochody serwisowe. Polski Fiat 126p Long W 1975 roku w OBR SM wykonano pod kierunkiem magistra inżyniera Wiesława Wiatraka prototyp wydłużonej wersji Polskiego Fiata 126p o nazwie „Long” (ang. długi). Rozstaw osi zwiększono o 10 cm. Wpłynęło to na zwiększenie przestrzeni dla pasażerów siedzących z tyłu, a ponadto zmniejszyła się tendencja do tzw. galopowania samochodu na poprzecznych nierównościach. Powiększone wnętrze zachęcało do częstszego używania pojazdu z pełnym obciążeniem, wobec czego zastosowano silnik o zwiększonej mocy. Dzięki zwiększeniu stopnia sprężania, powiększeniu średnicy zaworów dolotowych oraz zmianie faz rozrządu i nastawów regulacyjnych gaźnika jednostka napędowa o objętości skokowej 594 cm³ osiągała moc 25,8 KM (19 kW) przy 4600 obr./min. Masa własna „Longa” zwiększyła się do 610 kg, wymuszając wzmocnienie tylnego zawieszenia. Pomimo większej masy, prędkość maksymalna wynosiła 110 km/h. Polski Fiat 126p Kombi W latach 1976–1977 pod kierunkiem inż. Leopolda Kuhna zbudowano prototyp Polskiego Fiata 126p w wersji kombi. Zdecydowano się na szeroki zakres zmian – głównie w nadwoziu i silniku. Rozstaw osi zwiększono o 10 cm, a zwis tylny o 7 cm. W prototypie tym zastosowano już zderzaki P-4. Dach został wykonany z tworzywa sztucznego. Silnik został ułożony poziomo, co pozwoliło obniżyć podłogę bagażnika. Motor o objętości skokowej powiększonej do 652 cm³ otrzymał nową skrzynię korbową, gaźnik, pompę paliwa, filtr powietrza, pompę oleju, dmuchawę, aparat zapłonowy i tłumik. Nowa jednostka napędowa osiągała moc 25 KM (18,4 kW) przy 4500 obr./min. Zmieniono również charakterystykę zawieszenia tylnych kół. Objętość tylnego bagażnika wynosiła 500 dm³, a po złożeniu tylnej kanapy wzrastała do 1000 dm³. Masa własna samochodu wzrosła do 630 kg. Pojazd mógł przewozić 4 osoby i 80 kg bagażu. Prędkość maksymalna Polskiego Fiata 126p Kombi wynosiła 105 km/h. Wymiary: długość – 3299 mm, szerokość – 1377 mm, wysokość – 1340 mm. Na bazie projektu kombi wykonano makietę furgonu z zaślepionymi otworami okiennymi w tylnej części nadwozia. W warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych powstała wizualizacja wersji kombi z podwyższonym dachem i małymi drzwiami bocznymi w prawej ścianie. Również włoscy konstruktorzy stworzyli prototyp wersji kombi Fiata 126, jednak na tym poprzestano, skupiając się na opracowaniu kombi na bazie modelu 128. Polski Fiat 126p NP Konstrukcja Polskiego Fiata 126p z silnikiem umieszczonym w tylnej części samochodu utrudniała tworzenie odmian nadwoziowych. Postanowiono więc skonstruować samochód z przednim napędem przy założeniu maksymalnego wykorzystania elementów dotychczas produkowanego modelu. Prace konstrukcyjne rozpoczęto w maju 1977 roku, a pierwszy prototyp (nazwany 126p-650NP) ukończono w grudniu 1978 roku. Adaptacją zespołu napędowego kierował mgr inż. Jerzy Winogrodzki. W prototypie zastosowano chłodzony powietrzem silnik o pojemności 652 cm³, mocy 26 KM (19,5 kW), momencie obrotowym 43,8 Nm i stopniu sprężania 7,6:1. Został on obrócony o 180° i ustawiony wzdłużnie przed osią przednią. Napędzał koła przednie za pośrednictwem półosi napędowych z równobieżnymi przegubami Bierfelda-Rzeppa. Zastosowano zawieszenie przednie oparte na kolumnach MacPhersona oraz hamulce tarczowe na przednich kołach, a także zębatkową przekładnię kierowniczą. Nieznacznej zmianie uległa charakterystyka zawieszenia kół tylnych. Zmiana rodzaju napędu wymusiła przeprojektowanie przedniej części nadwozia. Zadanie to powierzono Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Wydłużenie przedniej części sprawiło, że samochód otrzymał potoczną nazwę „Ryjek”. By zmniejszyć opór powietrza, zastosowano pochyłą ścianę przednią. Samochód posiadał masywne zderzaki wykonane z tworzyw sztucznych. Z tyłu wygospodarowano bagażnik o pojemności ok. 200 dm³. Długość nadwozia wynosiła 3290 mm, a rozstaw osi 1960 mm. Kolejny prototyp, oznaczony 126p-650NP-C, otrzymał trzydrzwiowe nadwozie typu hatchback i składaną tylną kanapę. W latach 1979–1981 zbudowano jeszcze kilka samochodów przednionapędowych, w których montowano różne silniki, zmieniano przełożenia skrzyni biegów i przekładni głównej oraz eksperymentowano z zawieszeniem tylnym; w ostatnim prototypie wprowadzono duże zmiany zewnętrzne (m.in. podwyższono linię dachu oraz zmieniono część tylną, stosując szerokie drzwi i poziome lampy zespolone). Od 1981 roku OBR SM prowadził prace nad Beskidem 106 z nowym, jednobryłowym nadwoziem; w samochodzie tym zastosowano rozwiązania napędu przedniego z prototypów serii NP. Polski Fiat 126p z silnikiem wysokoprężnym W latach 80., w okresie kryzysu paliwowego w Polsce, powstały prototypy Polskiego Fiata 126p z silnikiem wysokoprężnym. Z braku odpowiedniej jednostki w kraju, zdecydowano się na użycie jednostki zagranicznej. Skorzystano z chłodzonych cieczą silników przemysłowych japońskiej firmy Kubota. Wybrano silnik V800BB, typu R4, o pojemności 800 cm³, mocy 22 KM (16,2 kW), momencie obrotowym 47 Nm i stopniu sprężania 23:1. Prace były zaawansowane, jednak nieoczekiwanie nastąpił wzrost wartości japońskiego jena, przez co przedsięwzięcie straciło ekonomiczny sens. Polski Fiat 126p w wersji wojskowej W 1989 roku w Wyższej Szkole Wojsk Łączności w Zegrzu koło Warszawy powstał prototyp wersji Polskiego Fiata 126p FL przeznaczonej dla wojska. Do napędu użyto silnika seryjnego „Malucha”. Na dachu zamontowano bagażnik do przewozu gąsienic, które mogły być zamontowane w miejsce tylnych kół (przewożonych wówczas w tym bagażniku). Nadwozie i bagażnik dachowy polakierowano na kolor khaki. Siedzenia pokryto pokrowcami w kolorze moro. Samochód wyposażono w uchwyty do przewozu broni oraz aparat telefoniczny. BOSMAL 126 el Cabrio Po rozpoczęciu produkcji Fiata 126 el BOSMAL opracował wersję kabriolet tego samochodu. Pozostała ona w fazie prototypu, gdyż w Unii Europejskiej weszły w życie zaostrzone normy ochrony środowiska, których „Maluch” nie mógł już spełnić. LPT W latach 1974–1975 w Wojskowym Instytucie Techniki Pancernej i Samochodowej w Sulejówku powstał prototyp lekkiego pojazdu terenowego (LPT), przeznaczonego dla Ludowego Wojska Polskiego. LPT przewidziany był jako pojazd transportowy (brak uzbrojenia i opancerzenia). Do skonstruowania pojazdu wykorzystano elementy samochodu osobowego Polski Fiat 126p. Do elementów tych zaliczały się silnik, sprzęgło, zmodyfikowana skrzynia biegów, półosie, koła, ogumienie, zawieszenie (z nieco dłuższymi przednimi wahaczami), hamulce, mechanizmy kierownicze oraz instalacja elektryczna, a także lampy, prędkościomierz, kierownica i przełączniki. Pojazd posiadał wykonane z tworzywa sztucznego otwarte nadwozie w kształcie wanny, osadzone na ramie rurowej. Dla ochrony przed wpływami atmosferycznymi, mógł zostać pokryty brezentową opończą. LPT posiadał sześć kół. Napęd przekazywany był na oś środkową i tylną poprzez umieszczony przed osią kół tylnych reduktor z przekładniami łańcuchowymi. Napęd kół środkowych można było odłączyć podczas jazdy po utwardzonej nawierzchni. Silnik wraz ze skrzynią biegów umieszczono wzdłużnie z przodu, w specjalnej obudowie. Zespół napędowy zabezpieczono od spodu stalową osłoną w kształcie rynny. Hamulec ręczny działał na środkową oś pojazdu. Pojazd przystosowano do pływania, w tym celu z tyłu umieszczono śrubę napędową. Prędkość maksymalna na lądzie wynosiła 75 km/h, a w wodzie 6 km/h. Masa własna LPT wynosiła 850 kg, pojazd mógł przewozić sześć osób lub dwie osoby i 400 kg ładunku. Zbiornik paliwa miał pojemność 40 l. Pod koniec lat 70. Wojskowe Zakłady Motoryzacyjne nr 5 w Poznaniu wykonały według sporządzonej przez inżynierów z Sulejówka dokumentacji 10 pojazdów, różniących się wyższą zabudową przedniej części nadwozia i odchylaną szybą przednią. Oprócz wojska, pojazdy LPT były testowane także przez Państwowe Gospodarstwa Rolne, gdzie przewidziano wykorzystanie ich do transportu pracowników w trudniejszym terenie. Po kilku latach służby w jednostkach wojskowych, pojazdy te sprzedano w ręce prywatne. Jeden z nich znajduje się w Muzeum Techniki i Komunikacji w Szczecinie. Wszędołaz Wszędołaz to pojazd gąsienicowy, zbudowany w latach 1979–1980 w Zakładzie Transportu Energetyki w Radomiu. Stworzono go do inspekcji sieci energetycznych w trudnym terenie. Wykorzystano nadwozie Polskiego Fiata 126p, które osadzono na podwoziu z gumowymi gąsienicami. Silnik Wszędołaza również pochodził od „Malucha”. Dostęp do jednostki napędowej umożliwiała pokrywa w tylnej ścianie. Drzwi boczne zastąpiono przesuwnymi osłonami wykonanymi z pleksiglasu. Usunięto też fragment dachu. Zbudowano i przetestowano jeden egzemplarz, po czym zaniechano dalszych prac. Wszędołazem zainteresowali się Chińczycy. Wszędołaz znajduje się w Muzeum Techniki i Komunikacji w Szczecinie. Modyfikacje i przebudowy Pingwin 04 Pingwin 04 to znakowarka pasów na jezdni, skonstruowana w pierwszej połowie lat 80. w OBR SM na bazie Polskiego Fiata 126p. Z nadwozia wycięto pas przedni i pokrywę bagażnika oraz skrócono dach. Pojazd otrzymał okrągłe reflektory od ciągnika rolniczego Ursus oraz kierunkowskazy od samochodu Żuk. Z przodu umieszczono dysze natryskujące farbę. W miejscu tylnej kanapy zamontowano sprężarkę i zbiornik sprężonego powietrza, a w miejscu fotela pasażera zbiornik farby. Urządzenie było zautomatyzowane, prawie wszystkie czynności operator mógł wykonać z kabiny. Prędkość robocza wynosiła 7 km/h, a prędkość podróżna 25 km/h. Powstało ok. 20 egzemplarzy. Jeden z nich znajduje się w zbiorach Zespołu Historii Drogownictwa w Szczucinie. Malubats W latach 90. Zakłady Motoryzacyjne w Gorzowie Wielkopolskim podjęły produkcję samochodów z otwartym nadwoziem, opartych na Polskim Fiacie 126p. Pojazd powstał na zamówienie holenderskiego importera, któremu zależało na dostarczeniu tanich aut do patrolowania terenów przy plażach. Nazwę „Malubats” nadali Holendrzy. Z seryjnego „Malucha” pochodziła płyta podłogowa wraz z zawieszeniem i układem przeniesienia napędu, zderzaki, pas przedni, pokrywy bagażnika i silnika, oświetlenie zewnętrzne, tablica rozdzielcza, kierownica oraz siedzenia. Nadwozie wykonano w dużej mierze z laminatu. Powstały prawdopodobnie 43 Malubatsy, z czego 41 wyeksportowano do Holandii. POP 2000 Pod koniec lat 80. w prywatnym warsztacie w Odolanowie k. Ostrowa Wielkopolskiego ruszyła produkcja Polskich Fiatów 126p bez dachu. Impulsem było zamówienie z Niemiec, gdzie jedna z firm pokryła koszt homologacji samochodu na tamtejszym rynku i rozpoczęła jego sprzedaż. Samochody POP 2000 wykonywano na indywidualne zamówienia. Budowano je na zespołach Polskiego Fiata 126p 650E lub Fiata 126 BIS. Pojazd mógł być wyposażony w drzwi lub w pas zabezpieczający przed wypadnięciem z kabiny, a także w fotele typu lotniczego. Konstrukcja samochodu była wzmocniona od wewnątrz rurowym szkieletem. POP 2000 został pokazany na Międzynarodowych Targach Poznańskich w 1990 roku. Produkcję samochodu zakończono w 1991 roku wskutek zaostrzenia wymagań technicznych w Niemczech (m.in. wprowadzenia wymogu montażu katalizatora), powstało ok. 500 egzemplarzy. Wadera W 1991 roku w firmie Fibra Studio z Mikołowa powstał projekt nadwozia z laminatu, osadzanego na płycie podłogowej Polskiego Fiata 126p. Z seryjnego samochodu wycięto tylną część, prowadzono od słupka B do tyłu stalowe rury wzmacniające konstrukcję. W błotniki przednie i tylne oraz w tylną pokrywę silnika wtryskiwano poliuretanową piankę w celu zmniejszenia wibracji poszycia plastikowych błotników oraz wytłumienia hałasu pracującego silnika. Zastosowano szersze błotniki, umożliwiające montaż kół o większej średnicy. Można było zamontować składany dwuczęściowy dach. Klosze lamp tylnych pochodziły z Forda Fiesty drugiej generacji. Koło zapasowe przykryte pokrowcem umieszczono pionowo na zewnątrz. Zderzaki były zintegrowane z nadwoziem. Zespół napędowy, układy jezdny i nośny oraz zawieszenie pochodziły z seryjnego „Malucha”. Stylistyka samochodu nawiązywała do Suzuki Vitary. Pojazdem zainteresowała się warszawska firma „Metal-Incar Spółdzielnia Inwalidów”, która nazwała go „Wadera”. Nazwę tę zaczerpnięto od określenia najsilniejszej samicy w stadzie wilków, co miało być odniesieniem do wyglądu samochodu, przypominającego mocno zabudowany pojazd uterenowiony. Wadera miała być budowana z elementów Fiatów 126p uszkodzonych w wypadkach lub ze skorodowanym nadwoziem, gdy inne części zachowały się w stanie pozwalającym na zbudowanie pojazdu inwalidzkiego lub rekreacyjnego. Nadwozie oraz zespół napędowy i układ jezdny miały być naprawiane w „Metal-Incar”. Planowano eksport pojazdu. Powstało kilkadziesiąt (około 20 do 40) sztuk Wadery. Polski Fiat 126p jako pług śnieżny Jednym z popularniejszych sposobów modyfikacji Polskiego Fiata 126p jest wykorzystanie go jako pługu do odśnieżania posesji, ulic lub chodników. Z racji niewielkiego rozmiaru, spalania i relatywnie niskiej ceny pojazdy tego typu wykorzystywane są przez osoby prywatne czy dozorców. Według dozorców ręcznie odśnieżanie chodników przy intensywnych opadach zajmuje średnio 4 do 5 godzin, a przy wykorzystaniu Polskiego Fiata 126p ze specjalnie zamontowanym pługiem, czas odśnieżania skraca się do 30 minut. Poziom produkcji w Polsce (bez wersji BIS) Źródło: Eksport Polskiego Fiata 126p W latach 1975–1992 wyeksportowano 897 316 Polskich Fiatów 126p. W okresie PRL samochód był sprzedawany w kraju również w ramach eksportu wewnętrznego. Polski Fiat 126p był eksportowany m.in. do Włoch, Jugosławii, RFN, Węgier, Francji, Chin (w latach 1985–1989, wysłano ponad 23 000 samochodów, w Wenzhou 5000 Polskich Fiatów 126p używano jako taksówek), Wielkiej Brytanii, Czechosłowacji, Belgii, Holandii, Bułgarii, Szwajcarii, Grecji, Austrii, Danii, Chile, Nowej Zelandii, Australii (jako FSM Niki, w latach 1989–1991) oraz na Cypr i Kubę. Pilotażowe partie samochodów wysłano także do Afryki (Zair, Kamerun, Gabon), a nawet Bangladeszu. W samym 1980 roku eksport Polskiego Fiata 126p wyniósł 90 tys. egzemplarzy. Dane techniczne podstawowych modeli (600, 650, FL, el i elx) Nadwozie Nadwozie samonośne, zgrzewane z wytłoczek stalowych, dwubryłowe, dwudrzwiowe, czteromiejscowe, typu fastback. Wymiary Długość: modele 600 i 650: 3054 mm (wersja 650 Komfort: 3129 mm) model FL i późniejsze: 3109 mm Szerokość: 1377 mm (wersja 650 Komfort: 1382 mm) Wysokość: 1335 mm Masa własna: model 600: 580 kg model 650 i późniejsze: 600 kg Ładowność: 320 kg (4 osoby + 40 kg bagażu) Maksymalna masa holowanej przyczepy: bez hamulca: połowa masy własnej samochodu z hamulcem: 400 kg Silnik Główne źródło: Silnik czterosuwowy, z zapłonem iskrowym, górnozaworowy, z rozrządem popychaczowym, napędzanym przez łańcuch Chłodzony powietrzem, obieg powietrza wymuszony za pomocą dmuchawy Smarowanie ciśnieniowe, z pompą zębatą i filtrem odśrodkowym Liczba i układ cylindrów: 2, w układzie rzędowym Pojemność skokowa: 594 cm³ (silnik 600) 652 cm³ (silnik 650) Średnica × skok tłoka cylindra: 73,5 × 70 mm (silnik 600) 77 × 70 mm (silnik 650) Moc maksymalna: 23 KM (16,9 kW) przy 4800 obr./min (silnik 600) 24 KM (17,6 kW) przy 4500 obr./min (silnik 650) Maksymalny moment obrotowy: 40 Nm przy 3400 obr./min (wersja 600) 42,5 Nm przy 3000 obr./min (wersja 650) 41,2 Nm przy 3000 obr./min (wersja 650E i późniejsze) Stopień sprężania: 7,5:1 (wersje 600 i 650) 8:1 (wersja 650E i późniejsze, 7,8:1 przejściowo w wersji el do kwietnia 1995 roku) Układ zasilania – gaźnik, typ: Weber 28 IMB (do 1973 roku) Weber 28 IMB1 (1973–1975) Weber 28 IMB3/100 (1975–1977) Weber 28 IMB3/250 (część silników 600 od 1977 roku) Weber 28 IMB5/250 (1977–1982) Weber 28 IMB10/250 (1982–1990) FOS 28S1A1 (wersja FL od 1990 roku i el) FOS 28S1A1/300 (wersja elx) Układ przeniesienia napędu Źródła: Silnik umieszczony wzdłużnie z tyłu Napęd na oś tylną Sprzęgło cierne jednotarczowe, suche, sterowane mechanicznie (linką) Skrzynia biegów: ręczna, 4 przełożenia do jazdy w przód i bieg wsteczny, synchronizacja biegów II, III i IV, przełożenia skrzyni biegów: I: 3,25 II: 2,067 III: 1,3 IV: 0,873 wsteczny: 4,024 Przełożenie przekładni głównej 4,87 Podwozie Źródła: Zawieszenie przednie: niezależne, na półeliptycznym resorze piórowym poprzecznym i wahaczach poprzecznych, z hydraulicznymi amortyzatorami teleskopowymi dwustronnego działania Zawieszenie tylne: niezależne, na wleczonych wahaczach skośnych ze sprężynami śrubowymi i umieszczonymi współosiowo z nimi hydraulicznymi amortyzatorami teleskopowymi dwustronnego działania Koła i ogumienie: koła tarczowe z blachy stalowej o wymiarach obręczy 4,00 × 12", ogumienie radialne o wymiarach 135 SR 12" Układ hamulcowy: hamulec roboczy: hydrauliczny, dwuobwodowy, mechanizmy hamujące kół przednich i tylnych bębnowe, średnica bębnów 170,1 lub 185,53 mm hamulec postojowy: mechaniczny, działający na koła tylne Układ kierowniczy: przekładnia ślimakowa z wycięciem zębatym o przełożeniu 1:13 (2/26), dzielona kolumna kierownicy, liczba obrotów koła kierownicy od oporu do oporu 2,9 Osiągi Przyspieszenie 0 – 100 km/h (s): 54,4 (silnik 600) 50 (silnik 650) Prędkość maksymalna: 105 – 108,4 km/h Kontrolne zużycie paliwa (l/100 km): 600: ok. 5,8 według normy PN-67/S04000 650: ok. 6 według normy PN-67/S04000, ok. 8,7 w ruchu miejskim 650E: ok. 4,7 przy prędkości 70 km/h, ok. 6 przy prędkości 90 km/h (według normy PN-80/S-04000), ok. 7,4 w teście miejskim według ECE el: ok. 4,7 (prędkość 70 km/h), ok. 6 (prędkość 90 km/h), ok. 6,9 (miasto) Eksploatacyjne zużycie paliwa: ok. 6,5 l/100 km (600/650) Minimalna średnica zawracania: 9,4 m Pozostałe Rozstaw osi: 1840 mm Rozstaw kół przednich 1142 mm, kół tylnych 1203 mm Pojemność zbiornika paliwa: 21 l (w tym rezerwa 5 l), paliwo – etylina 94 lub benzyna bezołowiowa LO95 Pojemność miski olejowej silnika: 2,5 l (wymiana oleju), 2,67 l (pojemność całkowita z filtrem odśrodkowym i przewodami olejowymi) Instalacja elektryczna o napięciu 12 V, akumulator kwasowy o pojemności 34 Ah, prądnica prądu stałego o mocy 230 W (16 A) lub alternator o mocy 500 W (34 A) Pojemność bagażnika: 100 l Polski Fiat 126p w sporcie Już w 1972 roku Fiat 126 zadebiutował w Rajdzie Wisły. Z inicjatywy inż. Zbigniewa Klimeckiego w maju 1975 roku utworzono w OBR SM Dział Sportu Samochodowego. W tymże roku jadący Polskim Fiatem 126p Sobiesław Zasada i Longin Bielak ukończyli poza konkurencją 43. Rajd Monte Carlo. Także w 1975 roku samochód 126p wystąpił w Rajdzie Polski. Specjalnie dla 126p utworzono odrębną klasę markową, dla najmniej zamożnych zawodników. W styczniu 1976 roku Polski Fiat 126p uzyskał homologację grupy 1 FIA. Tegoż roku w Rajdzie Zimowym Stomila wystartowało 12 „Maluchów”, w tym dwa z ekipy fabrycznej (Wiesław Cygan i Jacek Jurzak oraz Andrzej Koper i Dariusz Szerejko). Obie załogi fabryczne ukończyły rajd, trwający 19 godzin na trasie liczącej 980 km, w ciężkich warunkach atmosferycznych (załoga Cygan i Jurzak zajęła 2. miejsce, załoga Koper i Szerejko lokatę 5.). W 1982 roku jadący 126p Janusz Szerla zajął III miejsce w klasyfikacji generalnej Rajdowych Samochodowych Mistrzostw Polski, wyprzedzając m.in. załogi jadące Renault 5 czy Volkswagenem Golfem. W 1984 roku Szerla i Krzysztof Janarek w zaliczanym do mistrzostw Europy Rajdzie Saarland zajęli III miejsce w klasie do 1300 cm³. Na jednym z odcinków specjalnych tego rajdu „Maluch” zajął 15. miejsce spośród 71 załóg, co wywołało sensację. W 1989 roku Krzysztof Koczur i Krzysztof Janarek, startujący w Rajdzie Niemiec w Fiacie 126 BIS, zajęli II miejsce w klasie do 1300 cm³ grupy A. Z powodu trudności finansowych i ekonomicznych FSM działalność Działu Sportu Samochodowego została 1 stycznia 1990 roku zawieszona. Mimo to kierowcy jadący 126p kontynuują starty w zawodach motorowych do czasów obecnych. Potoczne nazwy Polskiego Fiata 126p W Polsce nazywany jest „Maluchem” lub „małym Fiatem” (w przeciwieństwie do Polskiego Fiata 125p, zwanego „dużym Fiatem”), a także „kaszlakiem” ze względu na specyficzny dźwięk pracującego silnika. W Albanii jest znany jako Kikirez. W Chorwacji i Serbii znany jest jako Peglica (zdrobnienie Pegla = „żelazko”). W Słowenii jako bolha („pchła”), Pici-poki (w luźnym tłumaczeniu jako „wolne i głośne”) lub Kalimero (od Calimero – postaci z włoskiej kreskówki) – na wybrzeżu słoweńskim. W języku węgierskim, jest znany jako kispolszki („mały Polski”, 125p jest nazywany „nagypolszki”, co oznacza „duży Polski”), kispolák lub torpe-Polyak, gdzie „kis” oznacza małe, „torpe” karzeł, a „Polák” lub „Polyak” jest archaizmem określającym Polaków. Samochód miał tam też przydomek „egérkamion”, czyli „myszy ciężarówki”. W Niemczech i Irlandii (i w Wielkiej Brytanii, jednak w mniejszym stopniu) Fiat 126 był znany jako „Bambino” (wł. „dziecko”) Na Kubie jest znany jako „Polaquito”. W Chile jest znany jako „Bototo”. Polski Fiat 126p w kulturze Fiatem 126p porusza się główny bohater serialu „Czterdziestolatek" zrealizowanego w latach 1974–1977. Jan Krzysztof Kelus w 1976 roku napisał piosenkę „Fiat 126p”, ukazującą radość i troski związane z posiadaniem pierwszego własnego samochodu. Piosenka była śpiewana następnie przez Jakuba Sienkiewicza w albumie „Od morza do morza” (1994). Zespół Big Cyc nagrał piosenkę „Mały Fiat” z charakterystycznym refrenem „Mały Fiat przetrwa jeszcze tysiąc lat”, umieszczoną na płycie „Świat według Kiepskich” (2000). W komiksie „Kubuś Piekielny” Szarloty Pawel, na skutek zbiegu okoliczności rodzina Piekielnych staje się posiadaczami trzech nowych Polskich Fiatów 126p, co stwarza możliwość niespotykanego w latach PRL-u zarobku. W teledysku utworu Re-Wired z 2011 roku, członkowie brytyjskiego zespołu Kasabian poruszają się Fiatem 126p. Serbski raper Smoke Mardeljano w teledysku do swojego utworu "Definicija MC-ja" z 2019 roku rapuje oparty o pomalowanego na żółto Fiata 126p. Brak widocznych emblematów i eklektyzm elementów nadwozia nie pozwala stwierdzić, czy jest to egzemplarz sprzedawany jako "polski Fiat 126p", czy "Zastawa 126 PGL". Na polskie pochodzenie sfilmowanego egzemplarza wskazuje zestawienie go z pomalowaną na ten sam jaskrawy odcień żółci przyczepą kempingową Niewiadów N126. Polski Fiat 126 został wybrany Samochodem 2016 Roku przez najstarszy kubański klub automobilowy Amigos del Motor. Zobacz też Colo Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Polski Fiat 126p Maluch – kompendium wiedzy (strona przeniesiona na nowy hosting) Fastbacki Polskie samochody osobowe Samochody Fiat Samochody Polski Fiat Samochody miejskie Samochody tylnonapędowe Samochody z lat 70. Samochody z lat 80. Samochody z lat 90. Samochody z lat 2000–2009 Hasła kanonu polskiej Wikipedii

3788487

https://pl.wikipedia.org/wiki/Kylian%20Mbapp%C3%A9

Kylian Mbappé

Kylian Mbappé Lottin (wym. []; ur. 20 grudnia 1998 w Paryżu) – francuski piłkarz kameruńsko-algierskiego pochodzenia, występujący na pozycji napastnika we francuskim klubie Paris Saint-Germain oraz w reprezentacji Francji, której jest kapitanem. Uważany przez wielu za jednego z najlepszych piłkarzy swojego pokolenia na świecie. Karierę seniorską rozpoczął od występów dla AS Monaco, z którym w sezonie 2016/2017 zdobył mistrzostwo Francji. W 2017 został wypożyczony do Paris Saint-Germain, a rok później paryski klub wykupił go za 180 milionów euro. Pięciokrotnie wygrywał Ligue 1 i pięć razy kończył ligowe rozgrywki jako król strzelców. Jest najskuteczniejszym zawodnikiem w historii Paris Saint-Germain, a także najskuteczniejszym zawodnikiem tego klubu w rozgrywkach ligowych oraz w rozgrywkach UEFA. W 2020 dotarł z drużyną do finału Ligi Mistrzów UEFA. W reprezentacji Francji występuje od 2017, od 2023 jest kapitanem drużyny narodowej. Został złotym medalistą Mistrzostw Świata 2018, nagrodzono go również nagrodą dla Najlepszego Młodego Zawodnika. Na Mistrzostwach Świata 2022 został finalistą turnieju, a z 8 golami został królem strzelców. Uczestnik Mistrzostw Europy 2020. Dwukrotnie wybierany był Piłkarzem Roku we Francji. W 2018 został laureatem nagrody Kopa Trophy, przyznawanej przez „France Football”. W latach 2018, 2021 i 2022 był uwzględniany w Drużynie roku przez Międzynarodową Federację Historyków i Statystyków Futbolu. W 2019, wraz z drużyną narodową, został odznaczony Legią Honorową. Młodość i pochodzenie Urodził się w Paryżu jako syn Wifreda Mbappé i Fayzy Lamari. Jego ojciec jest z pochodzenia Kameruńczykiem i jest agentem piłkarskim, a matka jest pochodzenia algierskiego, wywodzi się z plemienia Kabylów i była reprezentantką Francji w piłce ręcznej. Kylian ma młodszego brata, Ethana, który występuje w drużynach młodzieżowych Paris Saint-Germain. Ma również adoptowanego brata, Jirèsa Kembo Ekoko. Wychował się w Bondy, gdzie uczęszczał do prywatnej katolickiej szkoły. Kariera klubowa Początki Karierę piłkarską rozpoczął w AS Bondy, w którym prowadził treningi jego ojciec. Jego piłkarskimi idolami byli: Zinédine Zidane, Ronaldo, Neymar i Cristiano Ronaldo. W 2011 dostał się do akademii INF Clairefontaine, w której dzięki dobrym występom wzbudził zainteresowanie takich klubów jak: Real Madryt, Chelsea, Bayern Monachium, czy Manchester City. Ostatecznie zdecydował się przyjąć ofertę AS Monaco. AS Monaco Sezon 2015/2016 W barwach AS Monaco zadebiutował 2 grudnia 2015, zmieniając Fábio Coentrão w 88. minucie zremisowanego 1:1 meczu z SM Caen. Stał się tym samym najmłodszym debiutantem w historii klubu, bijąc rekord ustanowiony przez Thierry’ego Henry’ego. 20 lutego 2016 zdobył swoją pierwszą bramkę dla klubu, pokonując bramkarza podczas wygranego 3:1 spotkania z Troyes AC. W ten sposób pobił kolejny rekord należący do tej pory do Henry’ego, stając się najmłodszym strzelcem gola w historii Monaco. Sezon 2016/2017 14 grudnia 2016 zanotował pierwszego hat-tricka w seniorskiej karierze, trzykrotnie strzelając przeciwko Stade Rennais w wygranym 7:0 meczu Pucharu Ligi Francuskiej. 11 lutego 2017 zanotował pierwszego hat-tricka w Ligue 1 w meczu z Metz (5:0) i tym samym został najmłodszym piłkarzem, który tego dokonał od 2005, kiedy to hat-tricka skompletował Jérémy Ménez. 21 lutego w przegranym 5:3 meczu 1/8 finału Ligi Mistrzów z Manchesterem City strzelił swoją pierwszą bramkę w europejskich rozgrywkach. Trafiając w wieku 18 lat i dwóch miesięcy został, drugim po Karimie Benzemie, najmłodszym francuskim piłkarzem, który zdobył bramkę w rozgrywkach Ligi Mistrzów UEFA. 15 marca otworzył wynik w wygranym 3:1 meczu rewanżowym Ligi Mistrzów z Manchesterem, a wynik uzyskany w dwumeczu (6:6) dał Monaco awans do ćwierćfinału (Monaco awansowało ze względu na zasadę przewagi bramek zdobytych w meczach wyjazdowych). 12 kwietnia w meczu ćwierćfinału z Borussią Dortmund (3:2) strzelił dwa gole i wywalczył rzut karny. Łącznie w sezonie 2016/2017 rozegrał 44 mecze, w których strzelił 26 goli i zanotował 14 asyst. Z klubem wywalczył mistrzostwo Francji. Paris Saint-Germain Sezon 2017/2018 Ze względu na obawę przed przekroczeniem przez paryski zespół zasad finansowego fair play 31 sierpnia 2017 został wypożyczony z AS Monaco do Paris Saint-Germain do końca sezonu 2017/2018, z opcją wykupu za 180 milionów euro, co znaczyło, że zostanie drugim ówcześnie najdroższym transferem w historii futbolu, zaraz po jego klubowym partnerze – Neymarze. Poinformowano, że będzie występował z numerem „29” na koszulce meczowej. W nowym klubie zadebiutował 8 września 2017 w meczu Ligue 1 z FC Metz (5:0), jednocześnie strzelając premierową bramkę. Cztery dni później w wygranym 5:0 meczu fazy grupowej Ligi Mistrzów UEFA z Celticem zanotował trafienie w swoim pierwszym meczu w barwach Paris Saint-Germain w rozgrywkach UEFA. 6 grudnia w meczu z Bayernem Monachium (1:3) strzelił swoją 10. bramkę w rozgrywkach Ligi Mistrzów UEFA i tym samym, w wieku 18 lat i 11 miesięcy, został najmłodszym zawodnikiem, który tego dokonał. Łącznie w sezonie 2017/2018 zdobył 21 goli i zanotował 16 asyst, rozgrywając 44 mecze. Z klubem zdobył mistrzostwo Francji, Puchar Francji i Puchar Ligi Francuskiej. Sezon 2018/2019 W lipcu 2018, Mbappé zmienił numer na swojej koszulce meczowej, z „29” na „7”. W pierwszym meczu w sezonie 2018/2019, rozegranym 18 sierpnia przeciwko Guingamp, strzelił dwa gole. 1 września w meczu z Nîmes Olympique strzelił bramkę i zanotował asystę, jednak dostał także pierwszą czerwoną kartkę w karierze, za odepchnięcie Téji Savaniera. 7 października w wygranym 5:0 ligowym meczu z Olympique Lyon strzelił 4 gole, dokonując tego w przeciągu 13 minut. 19 stycznia 2019 w wygranym 9:0 meczu z Guingamp skompletował hat-tricka i zanotował asystę przy trafieniu Neymara. 12 lutego zanotował trafienie w pierwszym meczu 1/8 finałów Ligi Mistrzów z Manchesterem United (2:0). 2 marca, w wygranym 3:0 meczu 26. kolejki Ligue 1 przeciwko Nîmes Olympique, zanotował dwa trafienia, bijąc 62-letni rekord Rachida Mekloufiego, który 50. bramkę strzelił w 1957, mając 20 lat, 4 miesiące i 25 dni; Mbappé taki sam dorobek bramkowy osiągnął w wieku 20 lat, 2 miesięcy i 3 dni. W meczu rewanżowym Les Parisiens przegrali na swoim stadionie 3:1 i odpadli z rozgrywek, z powodu zasady przewagi bramek strzelonych w meczach wyjazdowych. 21 kwietnia skompletował hat-tricka przeciwko swojej byłej drużynie AS Monaco (3:1). Sezon zakończył z dorobkiem 39 goli i 17 asyst uzyskanych w 43 spotkaniach, zdobywając mistrzostwo Francji. Zdobywając 33 bramki w lidze, został po raz pierwszy królem strzelców Ligue 1, a w rywalizacji od nagrodę Europejskiego Złotego Buta przegrał z Lionelem Messim, który strzelił 36 bramek. 20 maja został wybrany piłkarzem sezonu Ligue 1. Sezon 2019/2020 Sezon 2019/2020 rozpoczął od zdobycia Superpucharu Francji, po pokonaniu Stade Rennes 2:1. Mbappé zdobył w tym meczu bramkę w 1:1 w 57. minucie. W pierwszym meczu Ligue 1 z Nîmes Olympique (3:0) zdobył gola i zanotował asystę. 22 października trafił trzykrotnie w meczu Ligi Mistrzów UEFA z Club Brugge (5:0) i tym samym został najmłodszym piłkarzem, który zanotował hat-tricka w Lidze Mistrzów, a także został najmłodszym piłkarzem, który strzelił łącznie 15 goli. 4 marca 2020 strzelił 3 gole w meczu Pucharu Francji z Olympique Lyon (5:1). 30 kwietnia organ zarządzający Ligue 1 – LFP zadecydował o anulowaniu rozgrywek i w związku z tym Paris Saint-Germain zostało mistrzem Francji, z przewagą 12 punktów nad drugim w tabeli Olympique Marsylia. Z dorobkiem 18 goli był liderem klasyfikacji strzelców razem z Wissamem Ben Yedderem, jednakże to Mbappé zdobył koronę króla strzelców z powodu większej ilości bramek strzelonych „z gry”. 12 sierpnia powrócił z PSG do gry w rozgrywkach Ligi Mistrzów UEFA. W 93. minucie zanotował asystę przy zwycięskim trafieniu na 2:1 Erica Maxima Choupo-Motinga w meczu ćwierćfinału z Atalantą. Po zwycięstwie 3:0 nad RB Leipzig w półfinale, rywalem Paris Saint-Germain w finale został Bayern Monachium. Francuski zespół przegrał starcie 1:0 po trafieniu Kingsleya Comana. Łącznie wystąpił w 37 meczach, w których strzelił 30 bramek i zanotował 17 asyst. Wywalczył mistrzostwo Francji, Puchar Francji, Puchar Ligi Francuskiej i Superpuchar Francji. Sezon 2020/2021 Z powodu zakażenia COVID-19, Mbappé nie zagrał w pierwszych trzech spotkaniach Ligue 1. Pierwszy mecz w sezonie 2020/2021 rozegrał 20 września 2020 przeciwko OGC Nice, w którym strzelił pierwszą bramkę, pokonując z rzutu karnego Waltera Beníteza. 5 grudnia w wygranym 3:1 meczu 13. kolejki Ligue 1 z Montpellier strzelił bramkę – tym samym w 137. występie zdobył swojego 100. gola dla Paris Saint-Germain. Bijąc granicę stu trafień został piątym piłkarzem w historii klubu, który tego dokonał, po Edinsonie Cavanim (200 goli), Zlatanie Ibrahimoviciu (156 goli), Paulecie (109 goli) oraz Dominique Rocheteau (100 goli). 16 lutego 2021 w meczu Ligi Mistrzów UEFA z FC Barceloną (4:1) skompletował hat-tricka. Tym samym został on pierwszym zawodnikiem w historii Ligi Mistrzów, który w fazie pucharowej strzelił 3 gole na stadionie Barcelony, Camp Nou. Trzy trafienia pozwoliły mu także wyprzedzić Pauletę i stać się trzecim najskuteczniejszym zawodnikiem w historii paryskiego klubu, za Cavanim oraz Ibrahimoviciem. 27 lutego w meczu 27. kolejki Ligue 1 z Dijon (4:0) zanotował piąty dublet w sezonie i tym samym ustanowił nowy rekord w lidze francuskiej. 10 marca w meczu rewanżowym z Barceloną strzelił gola i zapewnił drużynie awans 5:2 w dwumeczu. 22 marca w ligowym meczu z Olympique Lyon (4:2) zanotował dwa trafienia, które pozwoliły mu przekroczyć granicę 100 trafień w najwyższej klasie rozgrywkowej we Francji. 7 kwietnia strzelił dwa gole w meczu ćwierćfinału europejskich rozgrywek przeciwko Bayernowi Monachium (3:2). 17 maja w wygranym 4:0 meczu ze Stade de Reims strzelił swoją 40. bramkę w sezonie, ustanawiając swój sezonowy rekord. 19 maja strzelił gola w wygranym 2:0 meczu finału Pucharu Francji z AS Monaco. Z 7 golami na koncie został królem strzelców krajowego pucharu. 23 maja zdobył bramkę w meczu ze Stade Brestois i, wraz z 27 golami, trzeci raz zdobył tytuł króla strzelców Ligue 1. W sezonie 2020/2021 łącznie zdobył 42 gole i zanotował 11 asyst, występując w 47 meczach. Zdobył Puchar Francji oraz Superpuchar kraju, a w rozgrywkach Ligi Mistrzów UEFA poległ na etapie półfinałów, gdzie PSG przegrało 4:1 w dwumeczu z Manchesterem City. Sezon 2021/2022 Pierwsze spotkanie nowego sezonu rozegrał 7 sierpnia 2021, w którym PSG pokonało Troyes 2:1, a Mbappé zanotował asystę przy golu Mauro Icardiego. Premierową bramkę strzelił 20 sierpnia w wygranym 4:2 meczu ze Stade Brestois. 7 grudnia zanotował dublet w meczu Ligi Mistrzów UEFA przeciwko Cercle Brugge (4:1), a trafienia pozwoliły mu stać się najmłodszym zawodnikiem w historii Ligi Mistrzów, który strzelił 30 goli; dokonał tego mając 22 lata, 11 miesięcy i 18 dni. 12 grudnia, strzelając dublet w AS Monaco (2:0), zdobył 100. ligową bramkę w barwach Paris Saint-Germain, czego wcześniej dokonało tylko dwóch zawodników: Edinson Cavani (138 goli) i Zlatan Ibrahimović (118). 3 stycznia 2022 w meczu Pucharu Francji z Vannes OC (4:0) skompletował swojego pierwszego hat-tricka w sezonie. 15 lutego strzelił jedyną bramkę podczas meczu 1/8 finału Ligi Mistrzów UEFA z Realem Madryt. 9 marca w meczu rewanżowym z Realem Madryt (1:3) strzelił 157. bramkę dla klubu, która pozwoliła mu wyprzedzić Zlatana Ibrahimovicia w klasyfikacji najskuteczniejszych zawodników w historii Paris Saint-Germain. 9 kwietnia w meczu Ligue 1 z Clermont Foot zanotował trzy trafienia, a jego drużyna wygrała 6:1. 21 maja przedłużył swój kontrakt do 2025. Jeszcze tego samego dnia rozegrał ostatni mecz Ligue 1 z FC Metz (5:0), w którym strzelił 3 bramki. Rozgrywki ligowe zakończył z 28 golami, zostając po raz czwarty królem strzelców. Sezon zakończył z 39 golami i 22 asystami, uzyskanymi w 46 spotkaniach, zdobywając mistrzostwo Francji. Sezon 2022/2023 Sezon 2022/2023 rozpoczął od strzelenia bramki w wygranym 5:2 meczu Ligue 1 przeciwko Montpellier. Tydzień później, 13 sierpnia w meczu 3. kolejki Ligue 1 z Lille (7:1), Mbappé skompletował hat-tricka. Pierwszą bramkę strzelił już w 8. sekundzie i tym samym wyrównał ligowy rekord Michela Rio z 1992. 6 września w wygranym 2:1 meczu fazy grupowej Ligi Mistrzów UEFA z Juventusem zanotował dublet. W meczu z Benficą zdobył bramkę i tym samym z 31 golami wyprzedził Edinsona Cavaniego w klasyfikacji najskuteczniejszych strzelców w europejskich rozgrywkach w historii Paris Saint-Germain. 23 stycznia 2023 w meczu Pucharu Francji z Pays de Cassel strzelił pięć bramek, stając się pierwszym w historii klubu, który tego dokonał. Dzięki trafieniom został także najskuteczniejszym piłkarzem w historii rozgrywek Pucharu Francji. 20 lutego w wygranym 4:3 meczu przeciwko Lille strzelił 149. i 150. bramkę w Ligue 1, co pozwoliło mu stać się najmłodszym piłkarzem w historii ligi, który tego dokonał. 26 lutego w meczu z Olympique Marsylia (3:0) strzelił dwa gole i tym samym wyrównał klubowy rekord Edinsona Cavaniego, który z 200 golami był najskuteczniejszym zawodnikiem Paris Saint-Germain. 4 marca, strzelając bramkę przeciwko Nantes (4:2), został samodzielnym liderem klasyfikacji strzelców wszech czasów Paris Saint-Germain. 15 kwietnia strzelił 139. bramkę dla Paris Saint-Germain w meczu z RC Lens (3:1), stając się najskuteczniejszym strzelcem klubu w rozgrywkach ligowych. 21 maja dwukrotnie trafił w meczu z AJ Auxerre (2:1), a jego druga bramka była 40. w sezonie 2022/2023. W sezonie 2022/2023 łącznie wystąpił w 43 meczach, w których strzelił 41 goli i zanotował 10 asyst. Zdobył mistrzostwo Francji, a także Superpuchar Francji. Z 29 golami został królem strzelców rozgrywek ligowych. Kariera reprezentacyjna Lata 2017–2021 W marcu 2017 został powołany przez Didiera Deschampsa do reprezentacji Francji na mecze eliminacji Mistrzostw Świata 2018. 25 marca 2017 w wygranym 3:1 meczu z Luksemburgiem zadebiutował w seniorskiej drużynie, tym samym stając się drugim najmłodszym zawodnikiem, który tego dokonał, po Maryanie Wisniewskim. Pierwszą bramkę dla reprezentacji strzelił 31 sierpnia w wygranym 4:0 meczu z Holandią. 27 marca 2018 ustrzelił dublet w meczu towarzyskim przeciwko reprezentacji Rosji. 17 maja został powołany przez selekcjonera na Mistrzostwa Świata w 2018. Pierwszy mecz mistrzostw rozegrał 16 czerwca 2018, kiedy to Francja pokonała reprezentację Australii 2:1. 21 czerwca zdobył jedyną bramkę w spotkaniu z reprezentacją Peru, stając się najmłodszym francuskim zawodnikiem, który trafił na Mundialu. Po trzecim, bezbramkowym spotkaniu z Danią, Francja wyszła z grupy z pierwszego miejsca z dorobkiem 7 punktów. W 1/8 finału turnieju Les Bleus zmierzyli się z reprezentacją Argentyny. Spotkanie skończyło się zwycięstwem 4:3 dla Francuzów, a Mbappé został bohaterem spotkania kompletując dublet i wywalczając rzut karny po przebiegnięciu ponad 80 metrów boiska z prędkością szczytową około 38 km/h. Dzięki tej prędkości został najszybszym piłkarzem świata, bijąc poprzedni rekord Arjena Robbena. 15 lipca w meczu finałowym z Chorwacją strzelił gola, a Francja wygrała ostatecznie 4:2 i zdobyła Puchar Świata FIFA po 20 latach. Mbappé został najmłodszym strzelcem bramki w finale MŚ od czasów Brazylijczyka Pelé i trzecim najmłodszym mistrzem świata po Brazylijczyku Pelé (1958) oraz Włochu Giuseppe Bergomi (1982). Po meczu został nagrodzony przez FIFA nagrodą dla Najlepszego Młodego Zawodnika. 11 czerwca 2019 strzelił bramkę w meczu eliminacji do Mistrzostw Europy 2020 przeciwko reprezentacji Andory (4:0) i tym samym zdobył swoje 100. trafienie w karierze seniorskiej, stając się najmłodszym piłkarzem w historii, który tego dokonał. 7 października 2020 zdobył gola i zanotował asystę w wygranym 7:1 meczu towarzyskim z Ukrainą. 18 maja 2021 został powołany na Mistrzostwa Europy 2020 rozgrywane rok później ze względu na pandemię COVID-19. Wystąpił w trzech meczach grupowych: wygranym 1:0 z Niemcami po golu samobójczym Matsa Hummelsa, zremisowanym 1:1 z Węgrami, zremisowanym 2:2 z Portugalią. W meczu 1/8 finału ze Szwajcarią asystował przy pierwszym golu Karima Benzemy, gdzie po remisie 3:3 mecz zakończył się rzutami karnymi, a Mbappé nie wykorzystał decydującego piątego rzutu karnego i tym samym Francja odpadła z turnieju. 7 października 2021, w starciu półfinału finałów Ligi Narodów UEFA z Belgią (3:2), rozegrał 50. mecz w barwach reprezentacji Francji, a jubileuszowy mecz okrasił golem z rzutu karnego. W finale przeciwko reprezentacji Hiszpanii zanotował asystę przy trafieniu Karima Benzemy, a sam zdobył zwycięską bramkę na 2:1. 13 listopada zdobył pierwszego hat-tricka dla Francji, strzelając łącznie 4 gole w meczu eliminacji do Mistrzostw Świata 2022 z Kazachstanem (8:0). Wyrównał tym rekord reprezentacji Francji należący do Justa Fontaine’a, który w 1958 w spotkaniu z Niemcami również zdobył 4 bramki. Od 2022 14 listopada 2022 został powołany do reprezentacji Francji na Mistrzostwa Świata 2022 w Katarze. 22 listopada rozegrał pierwszy mecz na Mundialu, w którym Francja pokonała 4:1 reprezentację Australii, a on sam zdobył bramkę i zanotował asystę przy golu Oliviera Giroud. 26 listopada w drugim meczu fazy grupowej z Danią strzelił dwa gole, zapewniając swojej drużynie awans do fazy pucharowej. 4 grudnia w wygranym 3:1 meczu 1/8 finału z reprezentacją Polski skompletował dublet. Reprezentacja Francji po zwycięstwie 2:1 nad Anglią w ćwierćfinale oraz po zwycięstwie 2:0 nad Marokiem awansowała do finału, gdzie zmierzyła się z Argentyną. W 80. minucie starcia zdobył gola, wykorzystując rzut karny przyznany za faul Nicolása Otamendiego na Randalu Kolo Muanim. Minutę później zdobył drugą bramkę i tym samym zapewnił drużynie grę w dogrywce. W 118. minucie zdobył bramkę dającą remis 3:3 i mecz finałowy rozstrzygnął się w konkursie rzutów karnych, w których Francja przegrała 4:2. Z dorobkiem 8 bramek został królem strzelców turnieju. Dzięki trzem trafieniom w spotkaniu z Argentyną stał się drugim w historii zawodnikiem, który strzelił 3 bramki w spotkaniu finałowym. Pierwszy dokonał tego angielski napastnik Geoff Hurst w finale Mistrzostw Świata 1966 przeciwko reprezentacji Niemiec. Dzięki tym trafieniom, z dorobkiem 4 bramek, został samodzielnym rekordzistą w liczbie trafień w meczu finałowym o mistrzostwo świata. 21 marca 2023 został ogłoszony kapitanem kadry narodowej. 24 marca strzelił dwa gole w meczu eliminacji do Mistrzostw Europy 2024 z Holandią (4:0). 19 czerwca, strzelając bramkę w meczu przeciwko Grecji (1:0), pobił rekord Justa Fontaine’a i z 54 golami został najskuteczniejszym francuskim piłkarzem w jednym sezonie, wliczając rozgrywki klubowe oraz reprezentacyjne. Statystyki Klubowe Aktualne na 26 sierpnia 2023. Reprezentacyjne Aktualne na 19 czerwca 2023. Sukcesy AS Monaco Mistrzostwo Francji: 2016/2017 Paris Saint-Germain Mistrzostwo Francji: 2017/2018, 2018/2019, 2019/2020, 2021/2022, 2022/2023 Puchar Francji: 2017/2018, 2019/2020, 2020/2021 Puchar Ligi Francuskiej: 2017/2018, 2019/2020 Superpuchar Francji: 2019, 2020, 2022 Francja Mistrzostwa świata Mistrzostwo: 2018 Wicemistrzostwo: 2022 Liga Narodów UEFA Mistrzostwo: 2020/2021 Francja U-19 Mistrzostwa Europy U-19 Mistrzostwo: 2016 Indywidualne Król strzelców Ligue 1: 2018/2019 (33 gole), 2019/2020 (18 goli), 2020/2021 (27 goli), 2021/2022 (28 goli), 2022/2023 (29 goli) Król strzelców Pucharu Francji: 2020/2021 (7 goli), 2021/2022 (5 goli) Król strzelców Mistrzostw świata: 2022 (8 goli) Najlepszy asystent Ligue 1: 2021/2022 (17 asyst) Wyróżnienia Piłkarz Roku FIFA (2. miejsce): 2022 Piłkarz Roku we Francji: 2018, 2019 Piłkarz Roku w plebiscycie Globe Soccer Awards: 2021 Piłkarz sezonu Ligue 1: 2018/2019, 2020/2021, 2021/2022, 2022/2023 Piłkarz miesiąca w Ligue 1: Kwiecień 2017, Marzec 2018, Sierpień 2018, Luty 2019, Luty 2021, Sierpień 2021, Luty 2022, Listopad/Grudzień 2022, Luty 2023 Młody Piłkarz sezonu Ligue 1: 2016/2017, 2017/2018, 2018/2019 Złoty Chłopiec: 2017 Kopa Trophy: 2018 Onze de Bronze: 2019 Najlepszy młody piłkarz Mistrzostw Świata: 2018 Zespół Gwiazd Mistrzostw Świata: 2018 Drużyna turnieju Mistrzostwo Europy U-19: 2016 Drużyna Roku UEFA: 2018 Drużyna Roku na świecie według IFFHS: 2018, 2021, 2022 Drużyna Roku UEFA według IFFHS: 2021 Drużyna sezonu Ligi Mistrzów UEFA: 2016/2017, 2019/2020, 2020/2021, 2021/2022 Drużyna sezonu Ligue 1: 2016/2017, 2017/2018, 2018/2019, 2020/2021, 2021/2022, 2022/2023 Jedenastka Roku FIFA FIFPro: 2018, 2019, 2022 Drużyna sezonu najmocniejszych lig w Europie według WhoScored: 2021/2022 Jedenastka rundy jesiennej według Goal.com: 2021/2022 Rekordy Rozgrywki klubowe we Francji Najskuteczniejszy zawodnik w historii Paris Saint-Germain: 211 goli Najskuteczniejszy zawodnik w historii Pucharu Francji: 29 goli Najskuteczniejszy zawodnik w historii Ligue 1 w barwach Paris Saint-Germain: 147 goli Pierwszy zawodnik w historii Paris Saint-Germain, który w Pucharze Francji strzelił 5 goli w jednym meczu Najmłodszy zawodnik w historii Ligue 1, który strzelił 50 goli: 20 lat, 2 miesięcy i 3 dni Najmłodszy zawodnik w historii Ligue 1, który strzelił 100 goli: 22 lata, 3 miesiące i 1 dzień Najmłodszy zawodnik w historii Ligue 1, który strzelił 150 goli: 24 lata i 2 miesiące Rozgrywki klubowe międzynarodowe Najskuteczniejszy zawodnik w historii europejskich pucharów w barwach Paris Saint-Germain: 34 gole Najmłodszy zawodnik w historii Ligi Mistrzów UEFA, który strzelił 30 goli: 22 lata, 11 miesięcy i 18 dni Najmłodszy zawodnik w historii Ligi Mistrzów UEFA, który strzelił 35 goli: 23 lata, 8 miesięcy i 17 dni Najmłodszy zawodnik w historii Ligi Mistrzów UEFA, który strzelił 40 goli: 23 lata, 10 miesięcy i 10 dni Odznaczenia Chevalier Legii Honorowej – nadanie 2018, wręczenie 2019 Życie prywatne Mieszka w apartamencie, który jest położony w 16. dzielnicy Paryża. Jest chrześcijaninem. Poza ojczystym językiem francuskim, biegle mówi również w języku angielskim, poza tym porozumiewa się po hiszpańsku. Jest właścicielem takich aut jak: Ferrari 488 GTB, Volkswagen Touareg, Volkswagen Multivan eHybrid i wielu innych. Uwagi Przypisy Bibliografia Kylian Mbappé na oficjalnej stronie Fédération Française de Football Francuzi pochodzenia algierskiego Francuzi pochodzenia kameruńskiego Kawalerowie Legii Honorowej Królowie strzelców Ligue 1 Królowie strzelców mistrzostw świata w piłce nożnej Ludzie urodzeni w Paryżu Mistrzowie Świata w Piłce Nożnej Piłkarze AS Monaco FC Piłkarze Paris Saint-Germain F.C. Reprezentanci Francji w piłce nożnej Sportowcy kabylskiego pochodzenia Uczestnicy Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej 2020 Uczestnicy Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2018 Uczestnicy Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2022 Urodzeni w 1998 Reprezentanci Francji U-17 w piłce nożnej Reprezentanci Francji U-19 w piłce nożnej

102553

https://pl.wikipedia.org/wiki/Kuba%20Wojew%C3%B3dzki

Kuba Wojewódzki

Kuba Wojewódzki, właśc. Jakub Władysław Wojewódzki (ur. 2 sierpnia 1963 w Koszalinie) – polski dziennikarz, publicysta, satyryk, felietonista, celebryta, showman, perkusista i aktor. Karierę dziennikarską rozpoczął w drugiej połowie lat 80. w „Magazynie Muzycznym”. W kolejnych latach jego felietony ukazywały się na łamach czasopism, takich jak „Muza”, „Wprost”, „Przekrój”, „Gazeta Wyborcza” i „Viva!”. W latach 1993–1999 był redaktorem naczelnym magazynu „Brum”. Od 2008 jest felietonistą tygodnika „Polityka”. Równocześnie z pracą w prasie rozpoczął działalność radiową, prowadził audycje w Rozgłośni Harcerskiej i Trójce. W latach 2003–2007 był redaktorem Antyradia, w latach 2008–2013 współprowadził audycje w Esce Rock, następnie przez dwa lata był związany z Rock Radiem. Od 2019 do 2022 był współgospodarzem programu w newonce.radio. W latach 90. rozpoczął pracę w Telewizji Polskiej, następnie przeszedł do Telewizji Polsat, a od 2006 jest związany z TVN. Rozpoznawalność zapewniło mu jurorowanie w programie Idol i prowadzenie autorskiego talk-show Kuba Wojewódzki. Ponadto jurorował w programach typu talent show: Mam talent!, X-Factor i Mali giganci. Jako aktor występuje na deskach Teatru 6. Piętro. Ma za sobą epizodyczne role w filmach i serialach telewizyjnych. Występował również jako aktor głosowy. Działalność Wojewódzkiego jest powszechnie komentowana w mediach, m.in. za sprawą skandali obyczajowych i głoszenia publicznie krytycznych opinii w kierunku innych celebrytów. Uznawany za skandalistę i jedną z najpopularniejszych postaci polskiego show-biznesu. W 2007 zajął drugie miejsce w rankingu „100 najcenniejszych gwiazd polskiego show-biznesu” sporządzonym przez „Forbes Polska”. W 2011 znalazł się na trzecim miejscu rankingu „100 najbardziej wpływowych Polaków” sporządzonym przez „Wprost”. Jest dwukrotnym laureatem Świrów, a także zdobywcą Wiktora w kategorii „osobowość telewizyjna”. Życiorys Jest młodszym synem prokuratora Bogusława Wojewódzkiego i jego żony Marii. Ma starszego o dwa lata brata Tomasza. Urodził się w Koszalinie, ale dorastał w Warszawie, gdzie ukończył naukę w Szkole Podstawowej im. Władimira Komarowa i XXVII LO im. Tadeusza Czackiego w klasie o profilu humanistycznym (przy czym dwukrotnie powtarzał rok szkolny). Przez dziewięć lat studiował dziennikarstwo na Uniwersytecie Warszawskim, ale studiów nie ukończył. Kariera zawodowa Tuż po rozpoczęciu studiów w 1987 został redaktorem „Magazynu Muzycznego”. W okresie studenckim dorabiał, pracując jako konserwator terenów zielonych na Cmentarzu Powązkowskim. W ramach praktyk studenckich pisał dla „Życia Warszawy”. W tym czasie zaczął pracować w radiu, współprowadził audycje w Rozgłośni Harcerskiej i Trójce. W 1990 został dyrektorem artystycznym firmy fonograficznej Arston, w której odpowiadał za wydanie albumów, a także zaprojektował okładki płyt: Krew Marylin Monroe Róż Europy, Bez pokory Farben Lehre, Myka zespołu Marilyn Monroe, W moim ogrodzie Daab i zrealizował teledyski wykonawców: Ira („Mój dom”), Proletaryat („Pokój z kulą w głowie”), Wilki („Eli lama sabachtani”), Grzegorz Skawiński („Raz na całe życie”), Hey („Dreams”), Robert Janowski („Nadejdą sny”) i Urszula („Euforia”). Działał jako animator muzyczny. Karierę telewizyjną zaczynał w Telewizji Polskiej, dla której prowadził program Rockandroller w TVP1. Po przejściu do Telewizji Polsat prowadził program Halo!gramy. W 1993 został dyrektorem Festiwalu Muzyków Rockowych w Jarocinie. W tym czasie, kontynuując założenia współprowadzonej przez siebie audycji w Trójce, stworzył miesięcznik muzyczny „Brum”, którego został redaktorem naczelnym. W 1997 był współwydawcą miesięcznika „Plastik”. Oba tytuły zniknęły z rynku w 1999. Pod koniec lat 90. był gospodarzem programu TV Polonia Polska piosenka, ludzie, zjawiska, epizody. W 2002 został gospodarzem teleturnieju TVP2 Pół żartem, pół serial, ponadto poprowadził koncert inaugurujący rozpoczęcie emisji kanału muzycznego MTV Classic. Następnie znów trafił do Polsatu, zostając jednym z jurorów programu Idol. Był jurorem pierwszej, drugiej i czwartej edycji programu. W 2002 zaczął prowadzić autorski talk-show Kuba Wojewódzki na Polsacie. W 2003 został felietonistą „Muzy” i „Wprost”, otrzymał nagrodę Świra, był członkiem komisji jurorskiej wyłaniającej uczestników koncertu Trendy w ramach festiwalu TOPtrendy 2003, wydał album studyjny pt. Cisza z zespołem Klatu (którego był perkusistą) oraz jurorował w programie World Idol z udziałem wybranych zwycięzców lokalnych edycji Idola z całego świata. Również w 2003 zaczął prowadzić z Michałem Figurskim „Antylistę”, poranną audycję emitowaną początkowo w Radiu 94, następnie w Radiu Flash i w Antyradiu. W 2005 i 2006 z Figurskim wystąpił w kampanii reklamowej sieci Era tak tak. W 2004 zadebiutował jako aktor dubbingowy, użyczając głosu Błaznowi Królewskiemu w polskiej wersji językowej filmu animowanego 7 krasnoludków – historia prawdziwa, a także otrzymał drugą nagrodę Świra. W 2005 był nominowany do zdobycia Telekamery w kategorii „Rozrywka”. W czerwcu 2005 współprowadził z Bogusławem Kaczyńskim koncert Trendy w ramach festiwalu TOPtrendy 2005. W 2006 został felietonistą „Przekroju”, jego teksty publikowane były też na łamach „Gazety Wyborczej” i „Vivy!”. W sierpniu 2006 rozwiązał za porozumieniem stron umowę z Polsatem i przeszedł do telewizji TVN, dla której od września 2006 prowadzi swój autorski talk-show Kuba Wojewódzki. W 2007 był jurorem w okolicznościowym wydaniu programu Taniec z gwiazdami – Najpiękniejsze tańce, wystąpił w kampanii reklamowej marki Axe i był nominowany do Wiktora w kategorii „osobowość telewizyjna”. Jesienią 2007 miał współprowadzić program satyryczny Bez sensu, jednak format nigdy nie trafił na antenę. W 2008 nawiązał stałą współpracę z tygodnikiem „Polityka”, na którego łamach publikuje felietony pt. „Mea pulpa, czyli kronika popkulturalna Kuby Wojewódzkiego”, będące zbiorami krótkich, ironicznych komentarzy do bieżących wydarzeń z życia polskich celebrytów, jak też wydał album kompilacyjny pt. Kuba Wojewódzki – Dwa gołębie i wziął udział w kampanii reklamowej firmy obuwniczej Converse. Po odejściu z Antyradia na początku 2008 zaczął współpracę z Eską Rock, dla której współprowadził programy „Poranny WF” (2008–2012) i „Zwolnienie z WF-u” (2012–2013). W 2008 za „ładowanie odbiorców pozytywną energią” został nominowany z Michałem Figurskim, współprowadzącym „Poranny WF”, do zdobycia MediaTorów w kategorii „AkumulaTor”. W latach 2008–2010 był jurorem pierwszych trzech edycji programu TVN Mam talent!, za co w 2009 zdobył Wiktora za wygraną w kategorii „osobowość telewizyjna” i był nominowany do Telekamery w kategorii „Rozrywka”. W marcu 2010 zadebiutował główną rolą Allana Feliksa w sztuce Woody’ego Allena Zagraj to jeszcze raz, Sam w reżyserii Eugeniusza Korina, wystawianej na deskach Teatru 6. piętro. W 2011 z Krzysztofem Materną stworzył scenariusz i wyreżyserował koncert inaugurujący polską prezydencję w Unii Europejskiej oraz został jurorem w programie TVN X-Factor, w którym sędziował przez wszystkie cztery edycje, tj. do 2014. W sierpniu 2011 zaczął występować w spotach reklamowych sieci komórkowej Play, a za pierwszy rok występowania w spotach firmy miał otrzymać honorarium w wysokości 2,5 mln zł. W kolejnych latach pojawiał się w kolejnych spotach firmy. W 2012 uruchomił serwis internetowy ZagrajUKuby.pl, dzięki któremu umożliwiał promocję niszowym wykonawcom poprzez gościnny występ w programie Kuba Wojewódzki. Od 5 lutego 2014 do 18 stycznia 2016 współprowadził popołudniową audycję „Książę i żebrak” w Rock Radiu, za którą w 2015 odebrał nagrodę Niegrzecznych w kategorii „radiofonia”. W latach 2015–2017 był jednym z jurorów programu TVN Mali giganci. W 2016 był bohaterem roastu, w którym gośćmi byli m.in. Michał Kempa, Abelard Giza, Anna Dereszowska, Dawid Podsiadło i Piotr Kędzierski. Program obejrzało ok. 1,7 mln widzów. Od 2016 występuje w spotach reklamowych firmy Colian, producenta oranżady Hellena, a od 2018 jest jednym z bohaterów spotów reklamowych urządzeń marki Huawei. Również w 2018 reklamował krem marki Bielenda i użyczył głosu Sulfuriksowi w animacji Asteriks i Obeliks: Tajemnica magicznego wywaru (2019). Jesienią 2018 nakładem Wydawnictwa Wielka Litera ukazała się książka pt. Kuba Wojewódzki. Nieautoryzowana autobiografia, nad którą pracował przez sześć lat. Od marca 2019 współprowadzi z Piotrem Kędzierskim program „Rozmowy: Wojewódzki & Kędzierski” w Newonce.radio. W lipcu 2019 wraz z restauratorem Józefem Krawczykiem otworzył lokal gastronomiczno-rozrywkowy „Niewinni Czarodzieje 2.0” w Warszawie. W lutym 2020 wraz z Konradem Stachurskim uruchomił agencję influencer marketingu. Po wybuchu pandemii COVID-19 zaczął nagrywać internetowy program 250 m² Kuby Wojewódzkiego emitowany w serwisie Player; zrealizował łącznie trzy odcinki programu. Również w 2020 wystąpił w kampanii reklamowej samochodów marki Porsche. W roku 2020 prowadził internetowy program Sztuka łączenia dostępny w serwisie YouTube. W 2021 pojawił się gościnnie w teledysku do singla „Patoreakcja” rapera Maty. W 2022 został jednym z jurorów-detektywów w programie TVN Mask Singer, a od marca tego samego roku współprowadzi podcast WojewódzkiKędzierski w serwisie Onet.pl. Działalność polityczna W 2007 w jednym z odcinków Kuby Wojewódzkiego potwierdził obecność w sztabie wyborczym Donalda Tuska, zapowiadając Tomasza Lipińskiego – jednego ze swoich gości – słowami: W 2010 udzielił poparcia Ruchowi Poparcia Palikota. 30 maja 2011 w programie Tomasza Lisa zdementował plotki, jakoby doradzał sztabowi Platformy Obywatelskiej w kampanii wyborczej w 2009. Po wygranych przez PO wyborach w 2011 Adam Michnik napisał w „Gazecie Wyborczej”: „Te wybory to zwycięstwo Polski Marka Kondrata i Kuby Wojewódzkiego, Polski ludzi bystrych i uśmiechniętych. Zapamiętam frazę Wojewódzkiego: «Młody czytelniku, jeśli nadal chcesz głosować na PiS – wcześniej skontaktuj się z lekarzem i farmaceutą». Jakby Duch Święty przemówił ustami Kuby Wojewódzkiego”. Przed pierwszą turą wyborów prezydenckich w 2015 udzielił poparcia Pawłowi Kukizowi. W drugiej turze poparł Bronisława Komorowskiego. Wizerunek Uchodzi za jednego z najpopularniejszych polskich prezenterów telewizyjnych. W 2008 został określony „najbardziej wyróżniającą się marką w Polsce” w badaniu agencji Young&Rubicam na zlecenie instytutu Millward Brown SMG/KRC. W 2016 jego profil znalazł się na dziewiątym miejscu zestawienia najpopularniejszych polskich marek medialnych na Instagramie, w 2018 spadł na 18. miejsce rankingu. Ma wizerunek egocentryka. Uważany jest za jedną z najbardziej ekscentrycznych postaci polskiego show-biznesu i jednego z największych medialnych skandalistów, m.in. ze względu na kontrowersyjne wypowiedzi, prezentowane na łamach tygodnika „Polityka” czy w programie Kuba Wojewódzki i audycjach Eski Rock, jak też głoszone w kierunku uczestników programu Idol, którego był jurorem. W 2003 został uznany przez widzów za najsympatyczniejszego spośród jurorów Idola w plebiscycie zorganizowanym w programie Idol po finale, a w 2004 został określony mianem najsurowszego jurora programu World Idol. W 2008 znalazł się w gronie najbardziej docenianych jurorów programów telewizyjnych w rankingu sporządzonym przez „Wprost”. Krytycznie o medialnej działalności Wojewódzkiego publicznie wypowiedzieli się m.in. Krzysztof Cugowski, Tomasz Raczek, Monika Olejnik, Kazik Staszewski, Tomasz Lis, Krzysztof Feusette, Manuela Gretkowska i Sławomir Jastrzębowski, ponadto toczył publiczny spór m.in. z Małgorzatą Rozenek-Majdan i Radosławem Majdanem, co było szeroko komentowane w ogólnopolskich mediach. Jest jedną ze „100 najcenniejszych gwiazd polskiego show-biznesu” według danych magazynu „Forbes Polska”; jego wizerunek został wyceniony przez reklamodawców na: 302 tys. zł w 2006 (29. miejsce), 342 tys. zł w 2007 (60. miejsce), 385 tys. zł w 2008 (35. miejsce), 544 tys. zł w 2010 (16. miejsce), 789 tys. w 2011 (2. miejsce), 604 tys. zł w 2012 (10. miejsce), 735 tys. zł w 2013 (6. miejsce), 424 tys. zł w 2014 (19. miejsce). Kontrowersje W emitowanym 25 marca 2008 odcinku Kuby Wojewódzkiego goście programu – Marek Raczkowski i Krzysztof Stelmaszyk – wkładali miniaturki polskich flag w atrapy psich odchodów w ramach krytyki braku nawyku sprzątania po zwierzętach domowych widocznego na ulicach polskich miast. Sam Kuba Wojewódzki odżegnywał się od tego i nie powtórzył tej czynności za swoimi gośćmi, choć prowokował. W sierpniu 2011 Sąd Apelacyjny w Warszawie wydał prawomocny wyrok w sprawie kary 471 tys. zł, nałożonej przez Krajową Radę Radiofonii i Telewizji na TVN w związku z przebiegiem programu, nakazując stacji zapłatę tej kary i zwrot kosztów procesu. Zdaniem sądu, program propagował zachowania „sprzeczne z prawem, z polską racją stanu oraz postaw i poglądów sprzecznych z moralnością i dobrem społecznym” oraz pokazał „brak szacunku dla polskiej flagi, co obraża wartości respektowane przez społeczeństwo”. W październiku 2016 udzielił wywiadu czasopismu „Playboy”, w którym w negatywnym świetle przedstawił Małgorzatę Rozenek-Majdan. Prezenterka pozwała dziennikarza za naruszenie dóbr osobistych 20 października 2021 podczas wywiadu z Agatą Kuleszą w audycji Rozmowy: Wojewódzki i Kędzierski skomentował samochód aktorki mówiąc, że „to jest auto z zespołem Downa”. Stwierdzenie spotkało się z krytyką internautów. W reakcji Newonce.radio opublikowało w mediach społecznościowych oświadczenie, w którym przeprosiło za porównanie użyte przez dziennikarza i poinformowało o wycięciu fragmentu wywiadu, w którym padło. Uliczne incydenty We wrześniu 2008 został oskarżony o atak na mężczyznę i zniszczenie mienia (przedniej szyby samochodu). Sąd odrzucił argumentację prokuratury, która wniosła o umorzenie sprawy ze względu na „znikomą szkodliwość czynu”. W październiku 2013 został zaatakowany „niezidentyfikowanym płynem żrącym o brunatnej barwie” pod siedzibą Eski Rock przez „nieznanego sprawcę, który wykrzykiwał przy tym hasła kłopotliwe dla środowisk prawicowych”. U dziennikarza zdiagnozowano oparzenia termiczne oraz chemiczne pierwszego stopnia głowy i szyi. Policja wszczęła śledztwo w sprawie, a w jego trakcie ustalono, że napastnik oblał dziennikarza kapsaicyną. 16 grudnia Komenda Stołeczna Policji skierowała do Prokuratury Rejonowej Warszawa Praga Południe wniosek o umorzenie śledztwa ze względu na brak podstaw do przedstawienia zarzutów. Pod koniec października 2014 ujęto sprawcę ataku, 32-letniego Piotra S., który usłyszał zarzut narażenia Wojewódzkiego na niebezpieczeństwo uszczerbku na zdrowiu, za co groziła mu kara do trzech lat więzienia. Skargi na audycje w Esce Rock W czerwcu 2008 kontrowersje wywołał plakat reklamujący debiut Wojewódzkiego i Michała Figurskiego na antenie Eski Rock, na którym dziennikarze pozują razem w łóżku, a „ułożenie pościeli wskazuje jednoznacznie na erekcję obu panów”. Dwuznaczne billboardy ocenzurowano w kilku miastach w Polsce. Przedstawiciele rozgłośni zapewniali, że „przez zastosowanie humorystycznego przekazu wykorzystującego wizerunki popularnych prezenterów chcieli wyróżnić swoją reklamę wśród innych”, zapewniając przy tym, że „nie chcieli nikogo bulwersować ani gorszyć”. Komisja Etyki Reklamy odrzuciła skargę zarzucającą obsceniczność billboardowi reklamowemu, uznając, że „utrzymany w humorystycznym stylu plakat nie narusza etyki ani prawa”. 20 marca 2009 wraz z Michałem Figurskim został zawieszony na tydzień w prawach pracowniczych za rzekomą obrazę Lecha Kaczyńskiego w czasie audycji „Poranny WF”, podczas której mieli, posługując się językiem angielskim, określić ówczesnego prezydenta RP mianem „małego, niedorozwiniętego, głupiego człowieka”. 21 lipca 2009 Prokuratura Okręgowa w Warszawie umorzyła śledztwo, twierdząc, że „słowa wypowiedziane przez obu dziennikarzy nie miały charakteru znieważającego”. 7 czerwca 2011 Rada Etyki Mediów wydała oświadczenie, w którym uznała, że we współprowadzonej przez Wojewódzkiego audycji „Poranny WF” doszło do „drastycznej demonstracji ksenofobii” wobec Alvina Gajadhura, polskiego urzędnika hinduskiego pochodzenia. W opinii Rady, Wojewódzki i Michał Figurski znieważyli mężczyznę „obraźliwymi, rasistowskimi sformułowaniami”. Ich zachowanie zostało uznane za „pogwałcenie zasady szacunku i tolerancji”. Działacze Komitetu na rzecz Praw Afrykańskiej Społeczności w Polsce przy fundacji Afryka Inaczej zaapelowali o niepowierzanie Wojewódzkiemu organizacji koncertu na start polskiej prezydencji w Unii Europejskiej, protestując w ten sposób przeciw promocji przez władze kraju „prostactwa i chamstwa”. W lipcu 2011 Prokuratura Rejonowa Warszawa Praga-Południe wszczęła śledztwo w sprawie znieważenia Gajadhura przez dziennikarzy. 13 października 2011 KRRiT nałożyła na Eska Rock SA karę finansową w wysokości 50 tys. złotych. W decyzji wyjaśniono, że „wskazując konkretną osobę o ciemnym kolorze skóry, która dodatkowo pełni funkcję publiczną, i opowiadając o niej żarty związane z kolorem skóry i pochodzeniem, które stawiają ją w złym świetle, prowadzący dopuścili się dyskryminacji ze względu na rasę. (…) Oceniając całość audycji prowadzonej przez J. Wojewódzkiego i M. Figurskiego, należy stwierdzić, że «żarty» miały charakter jednoznacznie rasistowski i sprowadzały się do utrwalania wśród odbiorców stereotypu Afrykanów”. W audycji z 6 października 2011 dziennikarze m.in. zarzucili Gajadhurowi rasizm i oskarżyli go o szerzenie nienawiści. Decyzją z 30 marca 2012 KRRiT stwierdziła, że treść audycji narusza postanowienia ustawy i nałożyła na Eska Rock SA kolejną karę w wysokości 50 tys. zł. W kwietniu 2012 Prokuratura Okręgowa Warszawa-Praga przedstawiła Wojewódzkiemu i Figurskiemu zarzut znieważenia, zagrożony karą trzech lat pozbawienia wolności. W lipcu 2014 Sąd Rejonowy Warszawa-Praga Północ uniewinnił dziennikarzy od stawianych im zarzutów. W czerwcu 2012 ukraińskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych wydało komunikat, w którym odniosło się do sformułowań użytych przez Wojewódzkiego i Figurskiego 12 czerwca 2012 w programie „Poranny WF”. MSZ zaprotestowało przeciw „niedopuszczalnym wypowiedziom, które obrażają cześć i godność Ukraińców” oraz uznało, że dziennikarze „pozwolili sobie na skrajnie poniżające wypowiedzi pod adresem Ukraińców, co jest nie do przyjęcia przez jakiegokolwiek cywilizowanego człowieka oraz demokratyczne społeczeństwo, w którym nie powinno być miejsca dla publicznych obraz bądź dyskryminacji na tle narodowościowym”, za co zażądało przeprosin. Rada Etyki Mediów uznała, że dziennikarze prowokowali słuchaczy „drastyczną demonstracją ksenofobii”, co oceniła jako „nie tylko rażące chamstwo, ale i typową mowę nienawiści”. Decyzją zarządu radia program zniknął z ramówki, a 25 czerwca 2012 władze Radia Eska Rock zwolniły Wojewódzkiego i Figurskiego za nieprzyzwoite wypowiedzi pod adresem Ukrainek. Wojewódzki kilkukrotnie przeprosił publicznie oburzonych słuchaczy. Śledztwo w sprawie znieważenia Ukrainek wszczęła Prokuratura Rejonowa Warszawa-Praga Południe. 30 lipca 2012 przewodniczący KRRiT nałożył na Eskę Rock karę finansową w wysokości 75 tys. złotych. W uzasadnieniu zwrócił uwagę, że tego radia w dużej części słuchają osoby młode, a ponad połowę słuchaczy stanowią osoby niesamodzielne i mieszkające z rodzicami, w związku z czym „wśród takich osób szczególnie niebezpieczne jest propagowanie postaw i zachowań dyskryminacyjnych”. Wymierzając karę, zwrócono uwagę m.in. na uprzednio prowadzone postępowania w tej sprawie i fakt ponownego naruszenia ustawy przez dziennikarzy. W związku z tą sprawą, 19 grudnia 2012 Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich przyznało Wojewódzkiemu i Figurskiemu tytuł Hieny Roku. Pod koniec kwietnia 2010 w trakcie audycji „Poranny WF” Wojewódzki i Figurski wyemitowali piosenkę „Jarek po trupach do celu”, w której w sposób satyryczny odnieśli się do Jarosława Kaczyńskiego i możliwej z jego strony chęci wykorzystania w kampanii prezydenckiej symboli związanych z katastrofą smoleńską. Nagranie wywołało oburzenie m.in. Rady Etyki Mediów, która zarzuciła dziennikarzom „bardzo poważne przekroczenie podstawowych reguł kultury i etyki dziennikarskiej”. Marcin Bisiorek, dyrektor programowy Eski Rock, odparł krytykę, zapewniając: Obaj dziennikarze w swoim programie (...) wielokrotnie w sposób satyryczny przedstawiali różne osoby z każdej strony polskiego świata politycznego i nikt nigdy się o to nie obrażał. (...) Pojawiło się nawet wyjątkowo absurdalne oskarżenie, jakoby nagranie to miało m.in. obrażać uczucia religijne Polaków. Program Michała Figurskiego i Kuby Wojewódzkiego ma charakter satyryczny i w jego formułę wpisane jest ironiczne komentowanie świata polityki. Ukarania dziennikarzy zażądało Katolickie Stowarzyszenie Dziennikarzy, które skierowało skargę do REM i KRRiT, oceniając słowa piosenki jako „nikczemne i niegodne”. Skargi na audycje w Rock Radiu 11 lutego 2014 w trakcie audycji „Książę i żebrak” Wojewódzki i Mikołaj Lizut żartowali z zainteresowania mediów tabloidowych opuszczeniem więzienia przez Mariusza Trynkiewicza, pedofila skazanego za morderstwa dzieci, oraz kpili z redakcji „Super Expressu”, określając ją „sponsorem wyjścia Trynkiewicza na wolność”. Redakcja pozwała wydawcę programu (Agorę), domagając się przeprosin za określenie jej przez dziennikarzy mianem „pornobiznesu” w jednym z oświadczeń po wybuchu skandalu. Ponadto po premierze audycji do siedziby KRRiT napłynęło kilkadziesiąt skarg od słuchaczy. 22 września 2015 w trakcie audycji „Książę i żebrak” Wojewódzki i Lizut wyemitowali telefoniczną prowokację Mikołaja Janusza, redaktora Rock Radia, który – podając się za urzędnika Kancelarii Prezydenta – wymusił na Jerzym Zelniku wskazanie artystów, których ten wysłałby na wcześniejszą emeryturę „za nieprawomyślność i krytykowanie prezydenta Andrzeja Dudy”. Po emisji rozmowy aktor zarzucił dziennikarzom manipulację i zapowiedział skierowanie sprawy do sądu. Prowokację dziennikarzy potępiło również Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich. Wpływ na popkulturę Należy do grona najpopularniejszych postaci polskiego show-biznesu. Wojtek Kowalik z agencji Ogilvy & Mather ocenił medialną markę Wojewódzkiego słowami: Nie zbudował swojej marki na byciu grzecznym, miłym czy ułożonym. Jego trademarkowy balans pomiędzy byciem inteligentem a dupkiem okazał się być szalenie atrakcyjny dla polskiej młodzieży. W 2011 zajął trzecie miejsce w rankingu „100 najbardziej wpływowych Polaków” sporządzonym przez „Wprost”. Stał się pierwowzorem bohatera komiksu Najczwartsza RP – Antylista Prezerwatora wydanego w 2007 przez wydawnictwo G+J Polska. Został tytułowanym bohaterem książki Wiesława Godzica pt. „Kuba i inni – twarze i maski popkultury” z 2013, w której autor omówił działalność medialną m.in. Wojewódzkiego. Został trzykrotnie sparodiowany w Rozmowach w tłoku, końcowej części programu Szymon Majewski Show, gdzie w jego rolę wcielali się Marek Bednarczyk (w 10. edycji) i Michał Meyer (w 12. edycji). Na postaci Wojewódzkiego wzorowany był też jeden z bohaterów spotu reklamowego Nju mobile. Życie prywatne W latach 2003–2007 był w związku z aktorką Anną Muchą, a w latach 2013–2018 z modelką Renatą Kaczoruk. Z obiema wystąpił w spotach reklamujących sieć telefonii komórkowej Play, odpowiednio w 2015 oraz w 2016 i 2017. Od 2022 jest w związku z modelką Anną Markowską. Deklaruje się jako ateista. Filmografia Filmy 2000: Dzieci Jarocina – on sam 2007: Testosteron – Kuba Wojewódzki 2009: Idealny facet dla mojej dziewczyny – aktor porno 2012: Drogi – on sam Udziały gościnne 2002: Miodowe lata – on sam (odc. 110) 2002: Samo życie – on sam (odc. 144) Polski dubbing 2004: 7 krasnoludków – historia prawdziwa – Błazen Królewski 2018: Asteriks i Obeliks: Tajemnica magicznego wywaru – Sulfuriks Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Oficjalna strona programu Kuby Wojewódzkiego na stronie kanału TVN Absolwenci XXVII Liceum Ogólnokształcącego im. Tadeusza Czackiego w Warszawie Dziennikarze Radia Eska Dziennikarze RMF FM Laureaci nagrody Wiktory Ludzie Antyradia Ludzie urodzeni w Koszalinie Ludzie związani z Rozgłośnią Harcerską Redaktorzy PR3 Osobowości telewizyjne związane z Polsatem Osobowości telewizyjne związane z TVN Osobowości telewizyjne związane z TVP Dziennikarze Newonce.radio Polscy dziennikarze muzyczni Polscy perkusiści rockowi Polscy aktorzy teatralni Polscy reżyserzy teledysków Polscy satyrycy Kolekcjonerzy samochodów Urodzeni w 1963 Polscy właściciele wytwórni muzycznych

2482

https://pl.wikipedia.org/wiki/Judaizm

Judaizm

Judaizm, wyznanie mojżeszowe – religia monoteistyczna, pierwsza z grupy abrahamicznej, istniejąca od starożytności. Źródłem objawienia jest dla niej Biblia hebrajska – opisuje ona między innymi kosmogonię polegającą na stworzeniu świata przez Boga. W Biblii i judaizmie Stwórca jest określany tytułami Elohim i Adonai; jego pełne imię jest uznawane za święte, przez co nie zawsze można je wymawiać i jest oznaczane tetragramem, którego polska transkrypcja to JHWH, co bywa rozwijane. Biblia hebrajska opisuje też inne mity i wieczyste przymierze Boga z Izraelitami, czasem utożsamianymi z Hebrajczykami i Żydami. Bóg miał chronić swój lud, zwany wybranym, i pomagać mu w zamian za podporządkowanie się jego nakazom. Religia ta kształtowała się na Bliskim Wschodzie od II tysiąclecia p.n.e. Mogły na nią wpływać inne monoteizmy jak egipski kult Atona i perski zaratusztrianizm (zoroastryzm). Według biblijnych legend monoteizm wśród Semitów wprowadził Abraham, a Mojżesz przekazał ludziom Dekalog i Torę – Pięcioksiąg otwierający Biblię. Dwa główne etapy właściwego judaizmu to: świątynny lub biblijny – istniejący w czasach Świątyni Jerozolimskiej, od X wieku p.n.e.; rabiniczny lub talmudyczny – powstały po zburzeniu drugiej świątyni jerozolimskiej przez Rzymian w 70 roku n.e., istniejący do dziś. Pierwszy z nich wytworzył: charakterystyczne wierzenia jak mesjanizm – wiarę w nadejście mesjasza, który odtworzy Królestwo Izraela; podstawowe zwyczaje i przepisy, np. świętowanie soboty, w kontekście judaizmu nazywanej szabatem; kilka stronnictw i tradycji jak saduceusze, faryzeusze, esseńczycy, zeloci i sykariusze, które miały też cele polityczne. Judaizm rabiniczny uznał kanon Biblii za zamknięty. Religia ta doczekała się szeregu odłamów jak chasydyzm, inne szkoły ortodoksyjne, judaizm konserwatywny, reformowany, rekonstrukcjonistyczny i mesjanistyczny, czasem traktowany jako odrębne wyznanie synkretyczne. Religie bezpośrednio wywodzące się z judaizmu to m.in.: samarytanizm oparty wyłącznie na Pięcioksięgu, konkretniej na jego charakterystycznej wersji; chrześcijaństwo, które za mesjasza uznało Jezusa z Nazaretu, rozszerzyło Biblię o Nowy Testament, a wcześniejsze pisma nazwało Starym; karaimizm, czasem uznawany za jeden z odłamów judaizmu, odrzucający Talmud i inne przekazy rabinów. Judaizm był też inspiracją dla: ezoterycznej filozofii kabały; świeckich tradycji jak judaizm humanistyczny; politycznego ruchu syjonizmu. Termin bywa też używany w węższym znaczeniu. Czasem judaizmem nazywa się tylko religię rabiniczno-talmudyczną; wtedy jej poprzedniczka, którą wyznawali Jezus i prorocy, jest określana jako mozaizm. Judaizm bywa nazywany religią narodową Żydów, choć przyjmowały go też inne grupy etniczne jak afrykańscy Felaszowie i eurazjatyccy Chazarowie. Wyznawcy tej religii są znani jako: żydzi – pisownia małą literą oznacza wyznanie; nazwę tę krytykowano jako zbyt podobną do nazwy narodu; judaiści, choć to słowo oznacza też badacza judaizmu i Żydów, czyli przedstawiciela judaistyki; izraelici, choć to słowo ma też znaczenie etniczne lub państwowe – może odnosić się do starożytnych Hebrajczyków, ich potomków lub do poddanych Królestwa Izraela; starozakonni. W latach 20. XXI wieku jest ich kilkanaście milionów; mieszkają głównie w USA (5,6 mln) i Izraelu (4,7 mln). Od starożytności religia żydowska spotykała się z wrogością, dyskryminacją i uprzedzeniem, co jest jedną z postaci antysemityzmu. Z drugiej strony przedstawiciele innych wyznań bywali nastawieni do judaizmu serdecznie, bronili praw wyznawców i czasem się nim inspirowali – takie postawy są zaliczane do filosemityzmu. Historia judaizmu Geneza judaizmu Judaizm wywodzi się z wierzeń Hebrajczyków, którzy najprawdopodobniej wchodzili w skład koczowniczych plemion Habiru przybyłych do Syropalestyny zza Eufratu. Przechowywali oni tradycję o wędrówce Abrahama, którego uznają za swojego przodka, z mezopotamskiego Ur do Kanaanu i przymierzu zawartym przez niego z Bogiem, który obiecał mu liczne potomstwo i władanie krajem Kanaan. Znakiem tego przymierza stało się obrzezanie. Również przekazywano tradycje dotyczące potomków Abrahama (Awraham – אברהם): syna Izaaka (Icchak – יצחק), wnuka Jakuba (Jaakow – יעקב) (zwanego też Izraelem) i prawnuków: Rubena, Symeona, Lewiego, Judy, Issachara, Zabulona, Gada, Dana, Naftalego, Asera, Józefa i Beniamina – od których pochodzić miało 12 plemion izraelskich. Tradycja mówiła również o niewoli potomków Izraela w Egipcie (Micrajim – מצרים), o nowym przymierzu, jakie zawarł Bóg Jahwe (JHWH – יהוה) z Mojżeszem (Mosze – משה), o plagach, które Bóg zesłał na Egipcjan i o pomyślnej ucieczce z Egiptu dzięki licznym cudom i opiece Boga. Zachowano też przekaz o wędrówce przez pustynię, ustanowieniu kapłaństwa (spośród synów Lewiego – lewitów), oraz o zdobywaniu Ziemi Obiecanej pod wodzą Jozuego w walkach z zamieszkującymi je ludami. Ciągłe zagrożenie z ich strony spowodowało tendencje centralistyczne i w końcu utworzenie zjednoczonej monarchii izraelskiej (Saul, Dawid, Salomon). Według historyków religii zbieżności między wierzeniami Hebrajczyków a egipskim kultem Atona (nazwa podobna do hebrajskiego imienia Boga – Adonaj) mogą świadczyć o tym, że Hebrajczycy ulegli wpływom monoteistycznej doktryny Echnatona. W obu przypadkach zakłada się silne więzi Hebrajczyków z Egiptem oraz w różny sposób łączy się powstanie kultu Atona lub Jahwe z biblijnym exodusem. Inne hipotezy dotyczą henoteistycznego charakteru pierwotnej religii Hebrajczyków, w której główną rolę odgrywał bóg wojny JHWH Zastępów (pochodzenia madianickiego?). Biblijne świadectwa pokazują lokalne kulty, sprawowane na „wyżynach”, na przykład na górze Garizim. Król Salomon (Szlomo - שלמה) dokonał centralizacji kultu, budując w 967 p.n.e. świątynię jerozolimską, lecz po jego śmierci królestwo rozpadło się na dwa królestwa: Izrael (z siedzibą w Sychem) i Judę (z siedzibą w Jerozolimie). W obu ośrodkach kapłani spisywali teksty religijne i prawne, które stały się trzonem Biblii hebrajskiej i żydowskiego prawa religijnego. Upadek królestw Izraela (722 p.n.e.) oraz Judy (586 p.n.e.) spowodowany był według tradycji licznymi odstępstwami od przykazań Boga Jahwe, a szczególnie obdarzaniem czcią bogów „cudzoziemskich”. Upadek królestwa Judy oznaczał zburzenie pierwszej świątyni jerozolimskiej i okres niewoli. Judaizm świątynny Judaizm świątynny powstał w czasach niewoli babilońskiej, po wypędzeniu ludności Izraela na tereny dzisiejszego Iraku i po najeździe Palestyny przez Achemenidów. W tym czasie ostatecznie zredagowano większą część Starego Testamentu oraz przeprowadzono reformę religijną (reforma Ezdrasza). Odnowiony judaizm zaczerpnął prawdopodobnie niektóre nowe koncepcje z zaratusztrianizmu: idee wędrówki dusz po śmierci do piekła lub nieba, Sądu Ostatecznego, przyjścia Mesjasza i osobistej odpowiedzialności za swoje czyny przed Bogiem. Reforma wiązała się z włączeniem w kanon Biblii pism proroków: Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela i innych. Po powrocie z niewoli babilońskiej oprócz odnowionego systemu wierzeń opracowano skomplikowaną liturgię, która była sprawowana wyłącznie przez kapłanów w Świątyni Jerozolimskiej wybudowanej w 536–515 p.n.e. na miejscu starej świątyni króla Salomona. W świątyni tej nie było już jednak zaginionej Arki Przymierza. Pod panowaniem hellenistycznej dynastii Seleucydów (190–141 p.n.e.) próbowano zmusić Żydów do kultu bogów greckich, co spowodowało powstanie machabejskie. W II w. p.n.e. obok kapłanów i związanego z nimi stronnictwa saduceuszy, którzy bronili znaczenia kultu świątynnego, pojawili się „uczeni w piśmie” i stronnictwo faryzeuszy, którzy kładli nacisk na znajomość pism pięcioksięgu mojżeszowego i proroków oraz na skrupulatnym wypełnianiu zawartych w Biblii przepisów moralnych, rytualnych oraz prawnych. Oprócz nich powstawały mniejsze „sekty”: ascetycznych esseńczyków, których poglądy zachowały się w rękopisach z Qumran, zwolenników Jana Chrzciciela oraz zwolenników Jezusa Chrystusa, którzy dali początek religii chrześcijańskiej. Po podbiciu kraju przez Rzymian (63 p.n.e.) rosnące znaczenie zdobywało niepodległościowe stronnictwo zelotów, których wysiłki spowodowały w końcu wybuch powstań żydowskich i zburzenie Jerozolimy przez Tytusa w 70 r. n.e., a następnie przez Hadriana w 135 r. We wszystkich dotychczasowych etapach rozwojowych judaizmu największe znaczenie religijne posiadali kapłani, z arcykapłanem na czele. Judaizm rabiniczny Zburzenie świątyni jerozolimskiej oznaczało koniec kultu świątynnego i skoncentrowanie religii wokół Biblii. Miejsce kapłanów ostatecznie zajęli rabini – dawni „uczeni w Piśmie” nauczyciele religii, którzy odtąd gwarantowali ciągłość wiary żydowskiej. Żydzi rozproszyli się po całym terenie Imperium rzymskiego oraz państwa Partów. W tym okresie powstały charakterystyczne dla dzisiejszego judaizmu instytucje. Najważniejsze znaczenie miały dyskusje rabinów prowadzone w Jawnem (132–90 p.n.e.), które zaowocowały ostatecznym ustaleniem kanonu Biblii żydowskiej oraz obowiązującej interpretacji żydowskiego prawa religijnego. W Babilonie i Aleksandrii istniały dwa współpracujące z sobą ośrodki religijne, które zawarły w Talmudzie – będącym rodzajem komentarza do Pięcioksięgu mojżeszowego – zasady judaizmu w warunkach wypędzenia. Talmud nie jest świętą księgą, tak jak Biblia żydowska (zwana przez chrześcijan Starym Testamentem), ma jednak moc obowiązującą dla ortodoksyjnego żyda w kwestiach kultu, ubioru, odżywiania się, prawa cywilnego i karnego, obowiązującego w żydowskiej wspólnocie. Talmud jest z kolei interpretowany przez rabinów, których dogłębna wiedza pozwala na ustalenie w konkretnej sytuacji, jakie zachowanie jest właściwe. W istocie podstawą judaizmu stała się nie wiara, ale raczej sposób postępowania, stąd niekiedy uważa się, że nie ma sprzeczności między tożsamością żydowską a brakiem wiary w Boga, pod warunkiem, że choćby w pewnym stopniu przestrzegane będzie prawo. Część żydów pod przywództwem Anana ben Dawida odrzuciła Talmud (767 r.) dając początek religii karaimów. Talmud zawiera też pewne idee teologiczne, takie jak idea ofiary symbolicznej, koncepcja Szechiny (Szchina - שכינה) – czyli Bożej Obecności, będącej wszędzie tam, gdzie zbierze się dziesięciu pobożnych żydów, oraz wezwanie do nieustającego oczekiwania na Mesjasza, który poprowadzi Lud Izraela z powrotem do Palestyny. Dalsze dzieje judaizmu wiążą się z jednej strony z próbami racjonalistycznego uzasadnienia judaizmu, którego ukoronowaniem jest Podręcznik błądzących Mojżesza ben Majmona (Mojżesza Majmonidesa, 1136–1204) – synteza myśli żydowskiej i filozofii Arystotelesa, a z drugiej mistyczne spekulacje dotyczące tzw. Maasei Bereszit (Tajemnic Stworzenia). Podstawowe dzieło mistyczne judaizmu, anonimowa Sefer Jecira, rozwija teorię o emanacji Boga w naukach o sefirot, osnutej wokół „Merkaba” – tajemniczego boskiego rydwanu z wizji Ezechiela. Najbardziej znaną szkołą mistycyzmu żydowskiego stała się Kabała, której „biblię” stanowi Zohar – dzieło powstałe w XIII wieku w Hiszpanii. Wśród mistyków żydowskich należy też wymienić Izaaka Lurię (1535–1572) oraz twórcę chasydyzmu Baal Szem Towa (1700–1760). Dalszy rozwój myśli żydowskiej zdominował problem antysemityzmu i stosunku wobec świata chrześcijańskiego i muzułmańskiego. Nadzieje mesjańskie zmaterializowały się w ruchach sabataistów i frankistów, pochodzących od nazwisk „mesjaszy” Sabbataja Cwi (1626–1676) oraz Jakuba Franka (1726–1791), które jednak zakończyły się konwersją religijną – pierwszego z nich na islam, a drugiego – na chrześcijaństwo. Wstrząsem dla judaizmu był Traktat teologiczno-polityczny filozofa żydowskiego Barucha Spinozy, wydany w 1670 r., który zaatakował podstawy judaizmu: objawienie, koncepcję narodu wybranego, wiarę w cuda, metodę objaśniania Biblii oraz jej autorstwo. Spinoza za swoje poglądy został wyklęty przez rodzimą gminę amsterdamską. Zobacz też: Rabinizm Judaizm wśród narodów nieżydowskich Jakkolwiek obecnie judaizm stanowi religię jednego tylko narodu – Żydów, w przeszłości istniały nieżydowskie narody i grupy etniczne, wyznające tę wiarę, która w pewnym momencie była na drodze do stania się religią uniwersalistyczną. Pierwszą grupą ludności, która w większej liczbie przyjęła judaizm, byli mieszkańcy różnych podbitych przez Asyrię krajów Bliskiego Wschodu (m.in. Babilonii), w VII w. p.n.e. przymusowo osiedleni na terenach Palestyny przez Asyryjczyków, po uprzednim wysiedleniu większości zamieszkujących te ziemie Izraelitów. Praktykowanie przesiedleń całych narodów i osadzanie ich w rozproszeniu na innych terenach wchodzących w skład państwa asyryjskiego było jednym z elementów polityki tego kraju i miało na celu uniemożliwienie organizacji buntów podbitej ludności. Nieżydowscy osiedleńcy przyjęli judaizm, a po przemieszaniu się z pozostałymi na tych terenach Żydami dali początek nowej grupie etnicznej (lub, według innych ujęć – narodowi) – Samarytanom, która z czasem wykształciła własną odmianę religii judaistycznej. W IV – V w. n.e., tj. u szczytu rozwoju liczebnego tego ludu populacja Samarytan przekraczała milion. Wśród judaistycznych narodów posiadających własne państwo największe znaczenie osiągnęli tureckojęzyczni Chazarowie, których kraj w okresie swego największego rozkwitu (w IX w. n.e.) rozciągał się od środkowo-wschodniej Ukrainy, przez Kaukaz Północny, aż po ziemie leżące nad Morzem Kaspijskim. Chazarzy, wyznający judaizm rabiniczny, podejmowali zakrojone na szeroką skalę akcje misyjne, mające na celu nawracanie sąsiednich ludów na tę religię. Ich misjonarze docierali też na Ruś, i jak podają latopisy, książę kijowski Włodzimierz Światosławicz, noszący się z zamiarem porzucenia pogaństwa i wyboru dla swego kraju „nowoczesnej” religii, rozważał przyjęcie m.in. judaizmu (według kronikarzy, o rezygnacji księcia z konwersji na judaizm lub na islam i skłonienia się ku chrześcijaństwu zdecydować miały zakaz jedzenia wieprzowiny i konieczność obrzezania). Misyjna działalność Chazarów odniosła natomiast spore rezultaty na terenie Bułgarii, gdzie grupy judaistycznych neofitów w IX w. były dość liczne, a nawracanie ludności tych ziem było ułatwione z racji m.in. pokrewieństwa kulturowo-językowego łączącego oba tureckie ludy: Chazarów i (Proto)Bułgarów. Spośród innych nieżydowskich narodów wyznających żydowską religię wymienić można m.in. Arabów, którzy aż do czasów wystąpienia Mahometa wyznawali po części rodzime kulty, po części chrześcijaństwo, a po części judaizm; wyznawczynią tej właśnie religii była pierwotnie pierwsza żona Mahometa – Chadidża. Judaizm był w przeszłości rozpowszechniony także w Etiopii, gdzie przez wiele wieków istniały liczne zwalczające się, de facto niezależne małe państwa chrześcijańskie i żydowskie, a z czasem też muzułmańskie. Stopniowo liczba wyznawców judaizmu w Etiopii spadała. Dziś jedyną grupą Etiopczyków wyznającą judaizm są przyznający się do żydowskiego pochodzenia Falaszowie. Obecnie uważają się oni za część narodu żydowskiego, jednak aż do powstania państwa Izrael uważali się za odrębny od Żydów naród, czego wyrazem było m.in. używanie w liturgii języka gyyz. Inną grupą wyznawców judaizmu jest część zamieszkujących Kaukaz irańskojęzycznych Tatów, którzy są też określani mianem Żydów górskich. Zdaniem uczonych nie jest jednak jasne pochodzenie tej grupy ludzi. Istnieją bowiem dwie koncepcje: albo w przeszłości grupa Tatów przyjęła judaizm, albo grupa Żydów przyjęła język tacki. W przypadku Falaszów, jak fakt, iż uważając się niegdyś za lud odrębny od Żydów, obecnie uznają swoje żydowskie pochodzenie i przynależność do tego narodu ma związek z tym, iż będąc Żydami mają możliwość skorzystania z tzw. prawa powrotu, tj. osiedlenia się w Izraelu, co dla wielu Falaszów żyjących w znacznie biedniejszym państwie (Etiopia) jest szansą na poprawienie swej sytuacji materialnej. Z podobnego powodu obecnie za Żydów uznają się także wyznający własną odmianę judaizmu bantuidalni Lembowie (choć w przeszłości nie uznawali się za element narodu żydowskiego). Także oni domagają się możliwości do korzystania z prawa powrotu, jednak w ich przypadku rząd Izraela nie uznaje ich żydowskiego pochodzenia. Również niektóre grupy Rusinów karpackich – w rodzaju Łemków – powołują się na swoje pokrewieństwo z narodowością i religią żydowską, argumentując to wzajemnym podobieństwem niektórych obyczajów. Co radykalniejsi wiążą to z Dziesięcioma Zaginionymi Plemionami Izraela, a inni – z żydowskimi uciekinierami w Karpatach, uchodzącymi tam m.in. z powodu kozackich i innych pogromów w XVII wieku. Judaizm w Polsce Żydzi osiedlali się w Polsce od średniowiecza. Szczególne przywileje nadał im zwłaszcza Kazimierz III Wielki. Ponieważ przybyli oni do Polski z Niemiec byli żydami niemieckimi, posługiwali się językiem jidisz, który ukształtował się na bazie średniowiecznej niemczyzny i zapisywany był alfabetem hebrajskim. Polska nazywana była Paradisus Judeorum, rajem dla Żydów. Żydzi zamieszkiwali głównie miasteczka, gdzie często stanowili większość ludności w otoczeniu polskiego chłopstwa i szlachty żyjących na wsi. Do czasów Holocaustu Polskę zamieszkiwała największa diaspora żydowska na świecie, a Warszawa była największym żydowskim miastem na świecie, Nowy Jork zajmował wtedy drugie miejsce. Istniała także największa uczelnia talmudyczna na świecie Jeszywas Chachmej Lublin. Większość Żydów posiadających obywatelstwo polskie przed wojną wyznawała judaizm ortodoksyjny. Istniały jednak również synagogi reformowane, na przykład Wielka Synagoga w Warszawie, gdzie rabinem był m.in. Izaak Cylkow, autor pierwszego żydowskiego tłumaczenia Biblii na polski. To właśnie Żydzi mający obywatelstwo polskie stanowią większość ofiar Holocaustu. Szacuje się, że wojnę przeżyło około 200 lub 300 tys. obywateli polskich pochodzenia żydowskiego z czego jednak większość w związku z powstaniem państwa żydowskiego lub z powodu niechęci do komunizmu wyjechała do Izraela i USA. Pochodzenie żydowskie ma zaś obecnie około 10 tys. Polaków, z czego mniej więcej 3 tys. utrzymuje jakiś kontakt z kulturą żydowską, przy czym są to głównie ludzie, którzy pochodzenie żydowskie mają tylko w 1/2 lub 1/4 i z punktu widzenia religijnego nie są Żydami. Tylko mała część należy do żydowskich organizacji religijnych. Obecnie istnieją Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP oraz niezależne od niego stowarzyszenia (np. Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce lub Beit Polska). Współczesne odłamy judaizmu Judaizm ortodoksyjny Judaizm ortodoksyjny opiera się na pełnym stosowaniu Talmudu w życiu codziennym; dzieli się na następujące nurty: charedim (judaizm ultraortodoksyjny) – mają negatywne stanowisko wobec postępu kulturalnego i ograniczają do minimum kontakty ze światem zewnętrznym, tworząc swoiste getto. Domagają się niezmienionej normy tradycjonalizmu, noszą XIX-wieczne ubiory, nie skracają brody ani pejsów, rygorystycznie przestrzegają koszerności (koszerna jest nawet długość włosa na charakterystycznych, futrzanych kapeluszach – sztrajmelach). Kobiety noszą peruki. Ich stanowisko dobrze oddają słowa Mojżesza Sofera: „Wszystko co nowe, jest przez Torę zakazane”. Niektórzy mają negatywny stosunek do świeckiego państwa Izrael, a niektórzy uważają nawet samo jego istnienie za przejaw bałwochwalstwa. chasydzi – ruch zapoczątkował Israel Baal Szem Tow, właściwie Izrael Ben Eliezer (1700-1760). Chasydzi uznają wagę skrupulatnego wypełniania rytuałów, ale ważniejsze znaczenie mają pobożność i radość ze służenia Bogu. Chasydzi gromadzą się wokół wybitnych rabinów, zwanych cadykami, którzy zgodnie z ich przekonaniami są pośrednikami między światem Boga a światem ludzi oraz uczą ich nawiązywać z nim kontakt. Często zajmują się dociekaniami kabalistycznymi. Ruch ten powstał na terenach dzisiejszych Ukrainy, Polski i Białorusi, ale przetrwali tylko chasydzi, którzy uciekli przed Holocaustem do USA i Palestyny. Najbardziej znani są chasydzi bracławscy, lubawiccy i satmarscy. Często pielgrzymują do Polski do grobów cadyków m.in. z Kocka, Międzyrzeca, Leżajska, Góry Kalwarii, Nowego Sącza, Lelowa, Dukli i Rymanowa. Ten nurt judaizmu rozpowszechnił się przede wszystkim wśród biedoty żydowskiej w Rzeczypospolitej. W ramach tego nurtu pojawiały się także odłamy skrajnie ascetyczne i skrajnie rozpustne, gdyż jego przedstawiciele wierzyli, że Mesjasz przyjdzie wtedy, gdy wszyscy Żydzi będą praktykowali judaizm lub go porzucą. Z tego powodu jedni żyli skrajnie ascetycznie, a drudzy skrajnie rozpustnie, dopuszczając się kazirodztwa, seksu pozamałżeńskiego, jedzenia niekoszernych potraw. Większość chasydów była jednak umiarkowana. Nowoczesna ortodoksja aszkenazyjska (neoortodoksja), w Izraelu wyznawcy określani są jako datiim – stworzona przez Rafaela Hirscha (1808-1888), rabina z Frankfurtu, którego hasłem było „Tora im derech erec” (Prawo z miejscowymi zwyczajami) chce pogodzić prawowierny judaizm ze współczesną kulturą, nauką i społeczeństwem. Żydzi wyznający ortodoksję nowoczesną noszą współczesne ubiory, chodzą ogoleni i nie izolują się od świata zewnętrznego. Większość Żydów ortodoksyjnych stara się znaleźć kompromis między prawem żydowskim a rolą zawodową i obowiązkami społecznymi. W ostateczności ich ortodoksja może polegać jedynie na przynależności do synagogi ortodoksyjnej. Ortodoksja dominuje w większości krajów zamieszkanych przez Żydów (z wyjątkiem USA), posiada rozbudowaną sieć szkolnictwa ze szkółkami niedzielnymi, jesziwami i uniwersytetami (Bar Ilan w Izraelu, Yeshiva University w Nowym Jorku). W Izraelu zajmuje pozycję religii urzędowej z (jednym z dwóch) Naczelnych Rabinów Izraela. Warszawska synagoga im. Rywki i Zalmana Nożyków, jest wedle wyraźnego życzenia fundatorów synagogą ortodoksyjną. Ortodoksyjni są prawie wszyscy rabini zatrudnieni w tej chwili przez Związek Gmin Wyznaniowych w RP, ale członkiem Gminy może zostać każdy, niezależnie od stopnia religijności, kto podlega Prawu Powrotu Państwa Izraela (tzn. wystarczy, by przynajmniej jedno z dziadków było Żydem). ortodoksja sefardyjska – podział Żydów na aszkenazyjskich i sefardyjskich wiąże się z dwoma ośrodkami żydowskimi we wczesnym średniowieczu: Niemcami i Hiszpanią. Sefardyjczykami nazywani są potomkowie Żydów hiszpańskich (wypędzonych w 1492 r.), a także portugalskich i włoskich, których łączyło stosowanie języka ladino i dialektów judeo-romańskich (tak jak Aszkenazyjczyków język jidysz) oraz dziedzictwo kulturowe. Pewne różnice liturgiczne, prawne, w zwyczajach, w metodach studiów talmudycznych spowodowały powołanie sefardyjskiego Naczelnego Rabina Izraela. otwarta ortodoksja - ruch zapoczątkowany przez Awiego Weissa w latach 90. XX wieku. Promuje inkluzywne podejście i ordynację kobiet na rabinów. Judaizm postępowy Judaizm postępowy (reformowany, albo liberalny) powstał w XIX wieku w Niemczech. Zapoczątkowała go reforma liturgiczna Izraela Jacobsona w 1810 r., który wprowadził hymny w języku niemieckim, muzykę organową, krótsze modlitwy. Synagogi reformowane są określane jako „Tempel” (świątynia). Różni się on od tradycyjnego judaizmu rabinicznego przede wszystkim uznawaniem prawa żydowskiego za historyczne i podlegające reformom, pełnym równouprawnieniem kobiet w liturgii, wprowadzeniem dowolności przestrzegania restrykcyjnych przepisów koszerności i obchodzenia Szabatu, ułatwiając funkcjonowanie Żydów w nowoczesnych społeczeństwach. Nurt ten porzucił oczekiwanie na Mesjasza, jednak od czasu Holocaustu judaizm reformowany akceptuje Państwo Izrael i ruch syjonistyczny. Istnieją jego różne, skłócone z sobą często odmiany, które różnią się stopniem dowolności w interpretacji zasad obyczajowych. Żydzi reformowani przeprowadzają mniej uciążliwą procedurę konwersji (przejścia na judaizm), ale konwertyci nie są automatycznie uznawani za Żydów przez pozostałe odłamy judaizmu. W synagogach reformowanych występują mieszane płciowo miejsca siedzące, co jest nie do przyjęcia w judaizmie ortodoksyjnym, kobiety są ordynowane na rabinów, zdarzają się przypadki błogosławienia par homoseksualnych. W USA nurt ten był dawniej bardzo radykalny. Odrzucono większość rytuałów, modlitw, zasady koszerności. Jednak od lat 70. obserwuje się zwrot w kierunku tradycji, jeśli chodzi o liturgię, chociaż właśnie wtedy zaczęto na przykład ordynować kobiety na rabinów. Judaizm reformowany jest najliczniejszy w USA, gdzie wraz z judaizmem konserwatywnym należy do niego większość Żydów należących w ogóle do jakiejś synagogi, liczebnie przewyższając znacznie judaizm ortodoksyjny; w Izraelu – bardzo nieliczny i dopiero niedawno uzyskał ograniczoną akceptację państwową. W Wielkiej Brytanii oprócz judaizmu reformowanego (Movement for Reform Judaism) istnieje bardziej radykalny judaizm liberalny. Judaizm konserwatywny Judaizm konserwatywny (masorti) utworzył rabin reformowany Zachariasz Frenkel w 1845 roku. Jest to ruch pośredni między judaizmem ortodoksyjnym i reformowanym, opowiadający się za utrzymaniem języka hebrajskiego w liturgii, zachowaniem szabatu i przepisów koszerności. Rytuałów konwersji dokonywanych przez rabinów konserwatywnych nie uznają rabini ortodoksyjni (choć uznają je reformowani), co mocno komplikuje obraz judaizmu. W Stanach Zjednoczonych Zjednoczona Synagoga Ameryki należąca do nurtu konserwatywnego jest najliczniejsza pod względem liczby synagog (na 5,6 mln Żydów amerykańskich 1,3 mln należy do judaizmu konserwatywnego, dalsze 1,3 mln do judaizmu reformowanego, 0,6 mln do judaizmu ortodoksyjnego, a 0,3 mln do judaizmu rekonstrukcjonistycznego – jednak formalna przynależność do synagogi nie oznacza wypełniania praktyk i poziom wypełniania jest różny). Judaizm rekonstrukcjonistyczny Judaizm rekonstrukcjonistyczny założył Mordechaj Kaplan. Jest to prąd uznający judaizm za cywilizację ewoluującą, Boga za projekcję ludzkich ideałów, a zbawienie jako proces o charakterze kosmicznym. Nurt ten podobnie jak pozostałe posiada własne szkolnictwo, ordynujące własnych rabinów. Jest on obecny głównie w USA i utrzymuje przyjazne stosunki z Żydami reformowanymi. Judaizm świecki i humanistyczny Judaizm humanistyczny powstał pod koniec lat 60. XX w. w USA. Odrzuca on wiarę w osobowego Boga i został stworzony przez byłego reformowanego rabina Sherwina Wine’a z myślą o niewierzących Żydach, którzy jednak pragną zachować żydowską tożsamość. Podczas nabożeństw Żydzi humanistyczni nie modlą się, nie wzywają imienia Boga, oprócz Tory czytają fragmenty świeckich książek napisanych przez autorów pochodzenia żydowskiego. Obowiązkiem żyda humanistycznego jest studiowanie tradycji świeckiej i religijnej Żydów. Rabini w przeciwieństwie do większości rabinów reformowanych i wszystkich ortodoksyjnych biorą udział przy ceremoniach ślubów żydów z nie-żydami. Nie ma też żadnych ograniczeń co do obecności zadeklarowanych homoseksualistów w synagogach. Zrzesza on w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie około 25 tys. ludzi, na całym świecie zaś 50 tys. Pojedyncze wspólnoty istnieją na wszystkich kontynentach. Kilka synagog jest w Izraelu, w Europie prężnie działa synagoga w Brukseli. Żydzi humanistyczni obchodzą większość świąt żydowskich, nadając im jednak świecki charakter. Konwersja nie wymaga zanurzenia w mykwie, obrzezania, polega jedynie na zaakceptowanej przez grupę deklaracji chęci zostania żydem. Obecnie 41% izraelskich Żydów określa się jako żydzi świeccy. Nie ma to jednak związku z formalną przynależnością do jakiejś organizacji, lecz z szacunkiem dla tradycji żydowskiej przy jednoczesnym braku osobistej wiary i przekonania co do regularnego praktykowania judaizmu. Żydzi ci nie obchodzą regularnie Szabatu, nie modlą się, ale na przykład 81% z nich zasiada do rodzinnego sederu podczas święta Paschy. Niektórzy, chociaż nie chodzą regularnie do synagogi, celebrują tam żydowskie rytuały przejścia, jak brit mila czy bar micwa. Inni organizują prywatne bar micwy o świeckim charakterze. Różnią się oni także w kwestii obrzezania. Większość świeckich Żydów nadal dokonuje tego, w ostatnich latach jednak wzrasta liczba osób porzucających tę praktykę. W ostatnich latach pojawiają się także głosy na temat wprowadzenia w Izraelu tzw. świeckich konwersji. Miałaby się one opierać na egzaminie ze znajomości języka hebrajskiego oraz kultury i historii Żydów, gdyż obecnie osoby, które nie mają matki-Żydówki, a czują się Żydami po ojcu lub dziadkach, żeby zostać oficjalnie uznanymi za Żyda, muszą przejść ortodoksyjną konwersję, chociaż na przykład większość imigrantów z Rosji nie chce praktykować tej odmiany judaizmu. Dawniej elementy judaizmu, nadając im świecki charakter, wykorzystywał Bund, który zrzeszał przede wszystkim żydowskich robotników sceptycznych wobec religii. W Polsce współczesnej wykorzystuje je TSKŻ, który jest organizacją niereligijną i jednocześnie największą organizacją żydowską. Nie ordynuje jednak rabinów i nie przeprowadza konwersji w przeciwieństwie do synagog humanistycznych . Do przedstawicieli judaizmu świeckiego zalicza się także Alberta Einsteina, który studiował tradycję żydowską, określał się jako „Żyd”, jednocześnie przecząc tradycyjnej wizji Boga. Zygmunt Freud, który nie wierzył w Boga, określał się jako „Żyd”, a swojemu koledze radził, że powinien wychować swego syna w judaizmie, gdyż gdyby tego nie zrobił, to pozbawiłby go ogromnego bogactwa tradycji żydowskiej. Żydzi świeccy za jednego ze swoich prekursorów uważają także Barucha Spinozę, którego panteizm jest czasem uznawany za formę ateizmu. Judaizm mesjanistyczny Judaizm mesjanistyczny (judeochrześcijaństwo) nie jest uznawany przez pozostałe odłamy judaizmu (z wyjątkiem, przynajmniej w pewnym stopniu, judaizmu rekonstruktywistycznego). Jego członkowie wykazują swoje żydowskie pochodzenie i wiarę w Boga opisanego w Tanach, „Boga Abrahama, Izaaka i Jakuba” - ale przy tym uważają Jezusa (Jeszuę) z Nazaretu za rzeczywistego Mesjasza Izraela, a siebie za spadkobierców starożytnych judeochrześcijan. Żydzi mesjanistyczni łączą stosowanie żydowskiego Prawa, nauk i tradycji oraz tożsamość żydowską z nauczaniem Ksiąg Nowego Przymierza (Nowego Testamentu). Ruch dzieli się na wiele grup (największa z nich – Jews for Jesus) i jest bardziej popularny w USA (liczy prawdopodobnie kilkaset tysięcy członków), zwłaszcza wśród małżeństw mieszanych. Kilkutysięczna społeczność istnieje w Kijowie, zrzeszana przez Kijowską Żydowską Mesjańską Wspólnotę. Żydzi mesjaniczni typowo reprezentują pobożność protestancką nurtu ewangelicznego (ewangelikalnego). Pomysł utworzenia oddzielnego rytu judeochrześcijańskiego miało też kilku księży katolickich, np. karmelita Daniel Rufeisen, który walczył z władzami Izraela o uznanie go za Żyda. Znanymi przedstawicielami tego nurtu są Josef Baruch Szulam, Asher Intrater, David Stern, Borys Grisenko (pastor ukraińskiej wspólnoty KEMO) a w Polsce Kazimierz Barczuk. Felaszowie Kolejną grupą w judaizmie są Felaszowie (Falaszowie, Felasza), którzy sami wolą o sobie mówić Beta Izrael. Są to Żydzi etiopscy, którzy mają nieco inny kanon pism, zwyczaje, a w liturgii stosują język gyyz. Judaizm karaicki Dawniej religioznawcy do judaizmu zaliczali również Karaimów jako wyznawców judaizmu karaickiego. Karaimizm powstał w 767 r. n.e. na skutek działalności rabina Anana ben Dawida. Karaimi odrzucają Talmud, interpretują Biblię w sposób bardziej rygorystyczny i z powodu zasadniczych różnic utracili więź z pozostałymi odłamami judaizmu i stworzyli własną kulturę. Obecnie wierzenia Karaimów nie są nazywane judaizmem karaickim tylko uznawane za oddzielną religię: karaimizm. Prawo religijne Prawo żydowskie (halacha) reguluje życie wyznawcy judaizmu tak szczegółowo, że trudno oddzielić wyznawanie religii od zajęć doczesnych. Jego podstawą jest Pięcioksiąg mojżeszowy (Tora), zinterpretowany w części halachicznej Talmudu. Talmud dzieli halachę na 613 przykazań (micwot): 248 nakazów i 365 zakazów. Halacha była wykładana w ogromnej literaturze kazuistycznej, w której do komentarzy dodawano następne komentarze. Za najpełniejszą powszechnie uznawaną kodyfikację uważa się Szulchan Aruch sefardyjskiego rabina Józefa Karo z XVI wieku, w wersji uzupełnionej dla Aszkenazyjczyków przez Mojżesza Isserlesa. Niższego rzędu wskazówkami są responsy cieszących się autorytetem rabinów, którzy jednak często wydając odmienne orzeczenia powodowali zajadłe spory. Brit mila W 8 dniu po narodzinach chłopiec powinien być obrzezany. W ceremonii uczestniczą: mohel (dokonujący operacji), sandak (osoba trzymająca dziecko), rodzice, zaproszeni goście oraz prorok Eliasz, dla którego stoi specjalny fotel. Po operacji mohel oznajmia: „Imię jego w Izraelu będzie X, syn Y”. W pierwszy piątek po narodzeniu rodzice winni wydać uroczysty posiłek (Szalom Zachar). Za synów pierworodnych powinien być złożony okup. Matka dziecka jest nieczysta rytualnie przez 7 dni po urodzeniu chłopca, a przez 14 po urodzeniu dziewczynki. Niektórzy rabini reformowani i większość rabinów humanistycznych zamiast brit milah przeprowadzają brit shalom, czyli rytuał powitania bez obrzezania, polegający na samym nadaniu imienia dziecku, zarówno płci męskiej, jak i żeńskiej. Bar i bat micwa Dziewczynkę od 12 roku życia, a chłopca od 13 uważa się za dorosłych, tzn. nałożony jest na nich obowiązek przestrzegania halachy. W odniesieniu do chłopców zewnętrznym wyrazem tego faktu jest uroczystość zwana bar micwą, w czasie której młody żyd ma obowiązek wyrecytować w synagodze przypadający na dany tydzień fragment Tory, a często też wygłasza przygotowany uprzednio drasz (komentarz); środowiska związane z postępowymi nurtami judaizmu obchodzą także żeński odpowiednik bar micwy – bat micwę – analogiczny obrzęd, związany z wejściem dziewczynki w okres dorosłości. Modlitwy żydowskie W ciągu dnia Żyd powinien odmówić trzy razy modlitwy: szacharit rano, minchę po południu i maariw wieczorem. Głównym składnikiem modłów są błogosławieństwa Szemone Esre, które należy odmawiać stojąc twarzą do Jerozolimy oraz Szema Jisrael („Słuchaj, Izraelu, Pan jest naszym Bogiem – Panem jedynym”). W skład modłów wchodzą także fragmenty biblijne. Pory odmawiania modlitw, choć ściśle określone halachicznie, nie zawsze są przestrzegane przez chasydów, którzy uważają, że modlitwa powinna wynikać z przeżyć duchowych. Kontakty między płciami Halacha ogranicza kontakty między osobami różnej płci: zakazuje mężczyznom zwracać uwagę na urodę kobiet, wąchać ich perfumy, słuchać ich śpiewu. Zakazane jest przebywanie dwóch osób różnej płci w zamkniętym pokoju (jichud), z wyjątkiem męża z żoną, rodzica z własnym dzieckiem, osoby dorosłej z dziewczynką do 3 roku życia lub chłopcem do 9 roku życia. Zakazane są także masturbacja i stosunki homoseksualne pomiędzy mężczyznami. Małżeństwo Szacunek wobec starszych Halacha nakazuje oddawanie czci osobom, które ukończyły 70 lat, a także swoim rodzicom. Nie wolno sprzeciwiać się im, zwracać po imieniu, zawstydzać ich i tracić panowania nad sobą w ich obecności. Dzieci mają obowiązek karmić i ubierać swoich rodziców, wstawać z miejsca, gdy wchodzą i wyrażać się o nich z szacunkiem. Koszerność Ogromna liczba przepisów prawa żydowskiego dotyczy spożywania pokarmów. Ponieważ jest to czynność religijna, posilanie się powinno zacząć się i zakończyć stosowną modlitwą. Żywność dozwolona do spożycia jest określana jako koszerna (kaszer). Natomiast nieczyste, trefne pożywienie obejmuje: mięso zwierząt parzystokopytnych (wielbłądy) lub nieprzeżuwających (świnie), stworzeń wodnych nieposiadających płetw i łusek (kraby, raki, węgorze), owadów (z wyjątkiem niektórych latających, np. szarańczy) i robaków, większości ptaków, a także mleka i jaj pochodzących od takich zwierząt; owoców z drzew mających nie więcej niż trzy lata. Nie wolno jeść mięsa zwierząt, które nie zostały zabite w sposób rytualny (szechita) przez wykwalifikowanego rzezaka (czyli szojcheta), albo które padły i których wnętrzności nie zostały skrupulatnie sprawdzone. Także warzywa i owoce powinny być sprawdzone. Przepisy te mogą być w pełni stosowane tylko w bardzo zamkniętych społecznościach, np. teoretycznie Żyd powinien być obecny przy dojeniu, aby wykluczyć dolewanie mleka od niekoszernych zwierząt. Z innych przepisów: nie wolno spożywać mięsa razem z mlekiem (ortodoksyjni Żydzi mają zatem dwa komplety garnków, naczyń stołowych, sztućców i zmywarek), a między spożyciem potrawy mięsnej i mlecznej winien minąć stosowny czas. Zabrania się wysiewania na jednym polu dwóch rodzajów ziarna i używania odzieży z dwóch rodzajów włókna. Szabat Obowiązek święcenia soboty (szabat) wynika z Dziesięciu Przykazań. Judaizm uważa go za specjalny dar Boga dla narodu żydowskiego. W tym dniu każdy żyd dostaje od Boga drugą duszę. Szabat zaczyna się w piątek wieczorem (gdyż religijna sobota rozpoczyna się ze zmierzchem) zapaleniem dwóch świec przez panią domu i odmówieniem przez pana domu błogosławieństwa kidusz nad czarą wina. W trakcie szabatu żydowska rodzina spożywa dwa posiłki świąteczne: w wieczór piątkowy oraz w sobotnie południe, w trakcie których śpiewa się hymny szabatowe. Kiedy szabat mija, po nabożeństwie wieczornym obchodzi się ceremonię hawdali, czyli „rozdzielenia”. W trakcie szabatu nie wolno wykonywać codziennych prac, a spis zajęć zabronionych jest bardzo obszerny: obejmuje zakaz podróżowania oraz zapalania ognia (np. papierosów, świec, kominka i kuchenki gazowej), a także używania urządzeń elektrycznych (np. telefonów, żarówek, komputerów, wind, dzwonków elektrycznych). Zakaz zapalania ognia spowodował powstanie specjalnych przepisów kulinarnych, w których dania (np. czulent) dogotowują się przez całą noc i podawane są w sobotę na obiad. Obecnie w Izraelu w budynkach użyteczności publicznej znajdują się windy, które w okresie szabatu automatycznie zatrzymują się na każdym piętrze – dzięki temu nie trzeba naciskać przycisków – czyli powodować swoim działaniem zamknięcia obwodu elektrycznego. Święta żydowskie Najważniejszymi świętami żydowskimi cyklu rocznego są: Nowy Rok – Rosz ha-Szana, Dzień Pojednania – Jom Kipur, Święto Namiotów – Sukkot, Chanuka, Purim, Pesach, Pięćdziesiątnica – Szawuot. Synagoga Centrum życia tej wspólnoty jest synagoga. Synagogi ortodoksyjne mają bardzo różnorodny wygląd, ale pewne cechy wspólne. Panuje zasada segregacji płci (mechica), co w praktyce oznacza, że parter jest zarezerwowany dla mężczyzn, a galeria na piętrze (babiniec) dla kobiet. W centrum znajduje się podium – bima, a na ścianie zorientowanej w kierunku Jerozolimy – arka ze zwojami Tory. Śmierć Osoba na łożu śmierci powinna wyznać swoje grzechy. Dokuczanie takiej osobie, denerwowanie jej uważane jest za równe z morderstwem. Istnieje obowiązek czuwania przy konającym. Widząc oznaki śmierci obecni rozdzierają szaty i wołają: „Bądź błogosławiony Sędzio pełen prawdy”. Po śmierci wodę w tym pokoju wylewa się jako skażoną przez anioła śmierci. Pogrzebem (tahara) zajmuje się bractwo zwane chewra kadisza. Zmarły powinien spocząć na cmentarzu żydowskim w jak najkrótszym czasie, a ekshumacja jest zabroniona. Krewni zmarłego mają obowiązek obchodzenia żałoby (sziwa), stopniowo łagodzonej. Przez pierwsze 7 dni żałobnik nie może golić się, myć się, opuszczać domu, pracować, studiować Tory i słuchać muzyki; następnie przez pewien czas nie powinien jeść mięsa, pić wina ani zakładać nowej odzieży. Kadisz jest modlitwą aramejską, która nie jest modlitwą za zmarłych, jak się błędnie sądzi, ale prośbą o pokój i dobre życie. Konwersja Judaizm dopuszcza także konwersję dla wszystkich ludzi, niezależnie od pochodzenia i rasy, dlatego za Żydów uważa się także konwertytów i potomków dawnych konwertytów niezależnie od ich przynależności do danej grupy etnicznej. Przyjmuje się, że nie-Żyd sam powinien zgłosić taką chęć do rabina. Różne odłamy judaizmu mają różne zasady konwersji. Judaizm ortodoksyjny i konserwatywny wymaga od konwertytów płci męskiej obrzezania, podczas gdy w judaizmie reformowanym zależy to od rabina. Większość reformowanych rabinów w USA nie wymaga obrzezania, podczas gdy w Europie większość, chociaż nie wszyscy, wymaga tego. Wyjątek od tej reguły stanowią jedynie przeciwwskazania medyczne, jak hemofilia. W judaizmie reformowanym, obrzezanie traktuje się jako zalecenie, a nie jako obowiązek, jeśli kandydat uzna, że może być Żydem bez obrzezania. Judaizm humanistyczny jako odrzucający siły nadprzyrodzone nie wymaga tego. Jest ono uważane za tak ważne, gdyż zgodnie z Biblią obrzezaniu poddawali się także dorośli mężczyźni, gdy stawali się Żydami. Odcina się całość lub przynajmniej 2/3 napletka. Aby obrzezanie było koszerne, musi go dokonać mohel albo żydowski chirurg w obecności rabina. Przygotowania do konwersji trwają zwykle kilka lat w judaizmie ortodoksyjnym, a rok w judaizmie reformowanym i konserwatywnym. Kandydat musi uczęszczać w tym czasie regularnie na szabaty i święta oraz specjalne zajęcia, podczas których zapoznaje się z judaizmem, oraz na zajęcia z języka hebrajskiego, tak by mógł chociaż czytać w tym języku. Kandydat znajduje się pod opieką jednego rabina, a konwersję kończą zanurzenie w mykwie, obrzezanie dla mężczyzn oraz egzamin przed trzema rabinami, którzy zadają pytania o to, jak powinien wyglądać żydowski dom, z jakiego powodu obchodzi się poszczególne święta itd. Konwertyci na judaizm są uważani za takich samych Żydów jak inni, a Talmud zakazuje uważania takich osób za gorszych Żydów. Jedynie w judaizmie ortodoksyjnym nie mogą oni na przykład poślubić Żydówki z rodu Cohenów. Konwertyci objęci są prawem powrotu do Izraela (Alija). Konwersje reformowane są uznawane w większości przypadków przez rabinów reformowanych i konserwatywnych, nie są zaś uznawane przez rabinów ortodoksyjnych. Konwersje ortodoksyjne uznawane są przez wszystkie odłamy. Tradycyjnie, za pierwszych konwertytów na judaizm uważa się Abrahama i Sarę, gdyż Żydami stali się dopiero w późnym wieku na skutek przymierza z Bogiem, ich rodzice nie byli zaś jeszcze Żydami. Inną znaną konwertytką była Moabitka Rut, prababka króla Dawida. Obecnie większość konwertytów to osoby, które chcą powrócić do żydowskich korzeni oraz osoby, które chcą poślubić Żyda i dokonują konwersji z uwagi na niechęć rabinów wobec małżeństw mieszanych. Szczególnie jednak w USA jest wiele osób, które judaizm wybrały z przyczyn ideowych mimo braku żydowskich przodków. Ponieważ jednak judaizm dopuszcza reinkarnację, niektórzy rabini uważają, że niektóre osoby bez pewności co do posiadania żydowskich przodków, które jednak odczuwają nieracjonalną więź z judaizmem, mogą mieć żydowską duszę, czyli mogły być w poprzednich wcieleniach żydami. Stąd brać się u takich osób może chęć przejścia na judaizm. Takie dusze miałyby się najczęściej reinkarnować u dalekich potomków osób, które porzuciły judaizm, lub u sąsiadów rodzin żydowskich. Stosunek do innych religii Żydzi uważają się za naród wybrany, czyli ten naród, który otrzymał od jedynego Boga prawo. Judaizm uważa jednak, że także nie-Żydzi mogą trafić po śmierci do raju, chociaż Żydom jest łatwiej tam trafić. Warunkiem jest wypełnianie Siedmiu Praw Noego, które zawierają uniwersalne przepisy, do których może stosować się każdy dobry człowiek. Nie-Żydów nie obowiązują więc przepisy religii żydowskiej i nie będą z nich rozliczani po śmierci. Judaizm ultraortodoksyjny nie utrzymuje stosunków z innymi religiami. Żydom ultraortodoksyjnym nie wolno uczestniczyć w żadnych uroczystościach innych religii. Żydzi ortodoksyjni są pod tym względem bardziej liberalni. Judaizm konserwatywny i reformowany stara się zaś prowadzić dialog z innymi religiami, w szczególności z chrześcijaństwem. Chodzi o obalanie stereotypów między wyznawcami tych dwóch religii. Judaizm a chrześcijaństwo Wyznawców judaizmu od chrześcijan różnią przede wszystkim wizja Boga, sposób zbawienia oraz interpretacja prawa i przymierza mojżeszowego, czego następstwem jest również spór o mesjaństwo Jezusa z Nazaretu. Żydzi często postrzegają powstanie chrześcijaństwa nie tylko jako wynik działania Jezusa, ale i byłego faryzeusza, apostoła Pawła. W przeszłości zarzewiem konfliktu między chrześcijanami a żydami był Talmud i jego postrzeganie przez wyznawców obu religii, który był wielokrotnie potępiany przez papieży i Kościół jako księga heretycka. Papież Grzegorz IX kazał publicznie spalić egzemplarze tej księgi z powodu treści uznanych przez niego za skrajnie antychrześcijańskie i wymierzone w dobre imię Jezusa z Nazaretu. W czasach późniejszych niektórzy z badaczy chrześcijańskich nadal krytykują Talmud, jednym z nich był ks. dr Stanisław Trzeciak, który publikował swoje przemyślenia w książce „Talmud o gojach a kwestia żydowska w Polsce”. Kult samego Boga Zarówno judaizm, jak i chrześcijaństwo w ten sam sposób odnoszą się do samego podejścia do kultu względem Boga-Absolutu, któremu należy się pierwszeństwo we wszystkim. Różne definiowanie pojęć powoduje jednak trudność w ustaleniu dokładnych stanowisk zarówno judaizmu względem chrześcijaństwa (czy też różnych jego pomniejszych grup), jak i chrześcijaństwa względem judaizmu – w ujęciu pewnych niuansów. Postrzeganie Boga w judaizmie nie może mieć charakteru antropomorficznego i porównując do innych definiowanych koncepcji należy często posłużyć się metaforą, a nie rozumieniem dosłownym. Judaizm postrzega Boga jako jedyny i niepodzielny Absolut. Z kolei prawie całe chrześcijaństwo rozumie jako jedynego Boga trójosobowego – trynitarianie. Prawdopodobnie z powodu niezrozumienia poglądów trynitarian, tj. istoty Absolutu, chrześcijanie w judaizmie postrzegani są jako czciciele dwóch (lub więcej) bogów: prawdziwego Jahwe i fałszywego Jezusa. Żydzi zazwyczaj nie definiując Boga jako jednoosobowego, lecz jedynego w kontekście chrześcijaństwa niejednoznacznie odpowiadają na takie zdefiniowanie Absolutu. Centralną płaszczyzną zarówno podobieństw, jak i różnic z chrześcijaństwem jest postać Jezusa. Z jednej strony jest on postrzegany przez judaizm jako osoba trzymająca się niemal ściśle nauk judaizmu rabinicznego (na którego nurcie wyrosły obecne nauki) i których nauk nakazuje się trzymać. Z drugiej strony pewne słowa, czyny i postawy Jezusa są odbierane jako jednoznacznie bluźniercze i bałwochwalcze. Modlitwy i należna cześć w judaizmie kierowane są wyłącznie do Boga, w tym znaczeniu można przyjąć, że chrześcijanie spełniają takie podejście, gdyż nawet modlitwa za wstawiennictwem świętych, jest modlitwą kierowaną wyłącznie do Boga. Niemniej różne definiowanie tych pojęć w zależności od wspólnoty może powodować różną ocenę spójności z naukami judaizmu. Postrzeganie Prawa Mojżeszowego Wyznawcy judaizmu uważają, iż prawo nadane Mojżeszowi na górze Synaj było ostatecznym wyrazem woli Bożej, przez co jest ono wieczne i niezmienne. Z kolei chrześcijanie twierdzą, iż Prawo Mojżeszowe było tymczasowym rozwiązaniem, które miało obowiązywać aż do nadejścia Chrystusa i w nim wypełnione. Nie oznacza to jednak, iż chrześcijanie odrzucają przepisy Tory, lecz część z nich uważają za obrazowe lub obowiązujące w sensie duchowym. Dla przykładu, składanie ofiar w świątyni miało symbolizować ofiarę Chrystusa, przez co jego śmierć jest ucieleśnieniem i końcem tych ofiar. Podobnie rzecz ma się z Paschą. Zakaz spożywania nieczystych zwierząt był jedynie obrazem duchowej rzeczywistości i chrześcijanie interpretują go jako zakaz kontaktu ze wszystkim co jest demoniczne. Nakaz uśmiercania grzeszników był jedynie wyrazem ostatecznych standardów Bożej świętości i sprawiedliwości oraz wiecznego sądu, który czeka niepokutującego grzesznika. Za aktualne uznaje się jednak większość przepisów o charakterze czysto duchowym, jak np. nakaz miłości Boga i bliźniego czy zakaz bałwochwalstwa, morderstwa itp. Taką definicję Prawa Mojżeszowego wprowadził sam Jezus o czym wielokrotnie wspominają Ewangelie. Było to prawdopodobnie głównym powodem jego odrzucenia przez kapłanów oraz teologów żydowskich, którzy obstawali przy literalnej i niezmiennej interpretacji Tory. Według judaizmu nauki Jezusa są sprzeczne z tym, co nakazał Mojżesz, dlatego też nauczyciel z Nazaretu uznawany jest przez nich za zwodziciela, bluźniercę i fałszywego proroka. Podstawa zbawienia W judaizmie podstawą zbawienia jest wypełnianie przykazań Bożych (podobnie zresztą jak w przypadku większości religii na świecie). Z kolei chrześcijaństwo głosi usprawiedliwienie z wiary w Jezusa „niezależnie od uczynków wynikających z Prawa” (Rz 3:28) (przy czym uznaje, różnie rozumianą przez różne wyznania, konieczność pełnienia dobrych uczynków, a przede wszystkim przestrzegania przykazania miłości Boga i bliźniego). Nauczanie to od początku wzbudzało wiele kontrowersji i było opacznie interpretowane – wyznawcy judaizmu i innych religii zarzucali chrześcijanom rozpustę (Rz 3:8). Jezus obiecywał swoim wyznawcom wieczne życie i uniknięcie sądu ostatecznego, gdyż sam miał ponieść karę za grzechy wszystkich (Jn 3:18, 5:24). Nie oznaczało to jednak życia w rozpuście i samowoli, lecz całkowite przebłaganie za uchybienia i upadki tych, którzy szczerze żyją nie dla siebie samych, ale dla Jezusa (2 Kor 5:15; 1 Jn 2:1). Odrzucenie prawa mojżeszowego, a przez to rozumiane, że i przykazań Bożych jako podstawy zbawienia, było postrzegane przez większość Żydów jako herezja najgorsza z możliwych. Judaizm a masoneria Żydzi są w ramach teorii spiskowych posądzani o silne związki z masonerią. Stąd bierze się funkcjonujące w wielu językach określenie żydomasoneria. Stosunek jednak ortodoksyjnego judaizmu jest negatywny wobec wolnomularstwa. Judaizm reformowany jest obojętny wobec tych organizacji. Błędnie uważa się za organizację masońską żydowską organizację B’nai B’rith, gdyż składa się ona z lóż. Zobacz też Jezus w judaizmie Katolicy języka hebrajskiego Przypisy Bibliografia Brzezina Maria, Polszczyzna żydów, Warszawa 1986 (). Grabski August, Współczesne życie religijne Żydów w Polsce, w: Studia z dziejów i kultury Żydów w Polsce po 1945 r., Warszawa 1997. Jędrzejewski Paweł, Judaizm bez tajemnic, Tora Pardes, Kraków 2009. Kuncewicz Piotr, Goj patrzy na Żyda, Warszawa, 2000. Tyloch Witold, Judaizm, KAW, Warszawa 1987. Unterman Allan, Żydzi – wiara i życie, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1989. Linki zewnętrzne Oficjalna strona Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie Judaizm humanistyczny - strony inspirowane przez duchowość chasydów lubawickich Stowarzyszenie Pardes. Żydowski Portal Edukacyjny Karolina Głowacka i Łukasz Niesiołowski-Spanò, Początki judaizmu – z jakich kultów zrodził się potężny Bóg Izraela?, kanał „Radio Naukowe” na YouTube, 14 września 2023 [dostęp 2023-09-15]. Stowarzyszenie 614. Przykazania. Judaizm: informacje, artykuły, eseje, pytania, odpowiedzi Byłe Artykuły na Medal

4416

https://pl.wikipedia.org/wiki/Onet.pl

Onet.pl

Onet lub Onet.pl – portal internetowy założony w 1996 przez spółkę Optimus (obecnie CD Projekt). Od 2012 kontrolowany przez koncern Ringier Axel Springer Polska (100% udziałów). Największy polskojęzyczny portal internetowy (2012), najbardziej opiniotwórczy i najpopularniejszy w kategorii informacji i publicystyki. Od 2018 redaktorem naczelnym jest Bartosz Węglarczyk. Historia Przed portalem Ryszard Garnczarski został zaproszony do współpracy z przedsiębiorstwem Optimus SA w 1995 jako wiceszef oddziału krakowskiego (szefem oddziału krakowskiego był Leszek Kotula). Dział krakowski miał zająć się telekomunikacją i wystąpić w przetargu o koncesję na GSM (w którym wystartowały Era i Plus). Jednakże z tej działalności zrezygnowano. Roman Kluska (założyciel Optimus SA) w 1995 lub 1996 spotkał się z Robertem Konstantym, ówczesnym członkiem zarządu. Podczas tej rozmowy Roman Kluska został przekonany, że Internet jest przyszłością i postanowił w to zainwestować. Realnie spółka zaczęła działać trzy miesiące przed uruchomieniem serwisu Optimus Net. Start Strona została uruchomiona 2 czerwca 1996. Portal początkowo nosił nazwę OptimusNet, jednakże wtedy trudno nazywać go było portalem, był raczej katalogiem stron www. Głównym celem było katalogowanie polskich stron internetowych. Domena Onet.pl pojawiła się z inicjatywy administratora Zbigniewa Zycha (obecnie TVN) jako skrót domeny OptimusNet w 1997, w tym samym roku portal zaczął nabierać charakteru informacyjnego. Optimus Pascal Multimedia Od 1995 istniała Optimus Pascal Multimedia SA, wspólne przedsięwzięcie nowosądeckiej Optimus SA (założonej i kierowanej przez R. Kluskę) i bielskiego wydawnictwa Pascal (założonego i kierowanego przez Tomasza Kolbusza i Piotra Wilama), specjalizujące się w produkcji i dystrybucji materiałów edukacyjnych i gier na nośnikach CD-ROM (tak zwanych wówczas „Multimediów”). W 1998 roku przeprowadzono proces konsolidacyjny (formalnie zakończony wiosną 1999): z Optimusa wydzielono Oddział Kraków (nieformalnie, ale powszechnie znany pod marką „Departament Internetu Optimus SA” albo „OptimusNET”) i przeniesiono do OPM SA, która przejęła też udziały Wydawnictwa Pascal. W połączonym przedsiębiorstwie 75% akcji miał Optimus SA, a 25% założyciele wyd. Pascal (Kolbusz i Wilam). Następnie Optimus Pascal Multimedia SA zmieniła nazwę na OptimusPascal SA, a w kolejnym roku (2000) na Onet.pl SA. Po sprzedaży pakietu kontrolnego w Optimus SA przez Romana Kluskę dokonano podziału spółki-matki na Optimus Technologie SA (z czasem zmieniła nazwę na Optimus SA) i właściwą Optimus SA, która z czasem zmieniła nazwę na Grupa Onet.pl SA, a następnie wchłonęła Onet.pl SA (tak więc np. Grupa Onet.pl SA zachowała numer NIP po pierwszym Optimusie, będąc formalnie jego kontynuatorem). Zarządzanie prezesów Kolbusza i Wilama (którzy w ramach dwuosobowego Zarządu wymieniali się stanowiskami prezesa i wiceprezesa) wpłynęło na rozkwit medialny Onet.pl SA. W tym okresie powstawały serwisy informacyjne takie jak wiadomości, biznes, sport, muzyka, film, turystyka. Do 2001 roku przedsiębiorstwo kilkukrotnie się powiększyło (z 30 osób do 150). ITI W połowie 2001 Onet.pl zakupiony przez ITI Holding. 28 lutego 2006 roku spółka Grupa Onet.pl SA połączyła się z Onet.pl SA. Połączenie nastąpiło przez przejęcie całego majątku spółki Onet.pl SA przez spółkę Grupa Onet.pl SA. 30 maja 2006 Grupa Onet.pl SA została odkupiona przez TVN SA od Grupy ITI. 3 listopada 2006 spółka została wycofana z obrotu giełdowego. Nowy onet.pl 18 kwietnia 2008 pojawiła się wersja beta nowej strony głównej portalu pod adresem beta.onet.pl. Z perspektywy technologicznej od poprzednich wersji odróżnia ją wykorzystanie XHTML, jako jednego z głównych języków opisu strony WWW. W nowej wersji użytkownicy mają możliwość spersonalizowania portalu. Po prawej stronie umieszczono gadżety, które można dodawać i usuwać oraz ustawiać według własnej hierarchii. Liczba gadżetów jest stale powiększana. W połowie 2008 wersja beta stała się domyślna, a została nazwana świeżą. Przy zmianie wersji beta na główną została także wprowadzona wersja „Elegancka”. Ringier Axel Springer W 2012 Grupa ITI zdecydowała o sprzedaży 75,98% akcji (komunikat giełdowy) niemiecko-szwajcarskiemu koncernowi medialnemu Ringier Axel Springer Polska za 968,75 mln zł. Oznacza to wycenę Onetu na ok. 1,275 mld PLN. 26 kwietnia 2017 roku koncern Ringier Axel Springer Media wykupił od Grupy TVN pozostałe 25% udziałów w Grupie Onet.pl. Połączenie z Eurosport.pl 27 sierpnia 2012 sport.onet.pl połączył się z serwisem internetowym eurosport.pl, zarządzanym przez Eurosport Polska. Nowa domena to eurosport.onet.pl. Witryny tygodników W latach 2003–2014 w ramach portalu Onet.pl działała oficjalna witryna internetowa „Tygodnika Powszechnego”. We wrześniu 2013 do infrastruktury portalu Onet.pl włączono serwis internetowy tygodnika „Newsweek Polska”, którego głównym udziałowcem jest również koncern Ringier Axel Springer Polska. Media bez wyboru 10 lutego 2021 r. Onet wziął udział w akcji Media bez wyboru, która polegała na powstrzymaniu się od aktywności (publikowania informacji oraz reklam, wyłączeniu nadawania) w proteście przeciw zapowiadanemu przez rząd projektowi wprowadzenia podatku od reklam. Redaktorzy naczelni Bartosz Węglarczyk (od 2018) – redaktor naczelny Paweł Ławiński (od 08.2020) – pierwszy zastępca redaktora naczelnego Andrzej Stankiewicz (od 08.2020) – zastępca redaktora naczelnego Regionalne biura sprzedaży Bydgoszcz, Wrocław, Szczecin, Katowice, Warszawa, Kraków, Łódź, Poznań, Gdańsk Oglądalność Według wyników Megapanelu PBI/Gemius, w sierpniu 2012 Onet.pl zanotował 2,475 mld odsłon (ang. pageviews) oraz 13,055 mln użytkowników i był drugim najczęściej odwiedzanym polskim portalem (Grupa Onet.pl). Pod względem miesięcznej liczby odsłon wyprzedzała go jedynie Grupa Allegro.pl. Według Alexa Internet Onet.pl jest 479. najczęściej otwieraną stroną internetową na świecie oraz 6. w Polsce. Działy i serwisy Plejada.pl – serwis informacyjno-rozrywkowy należący do portalu Onet. Strona jest w całości poświęcona gwiazdom rozrywki. Na stronie codziennie prezentowane są informacje, galerie oraz pliki wideo na temat gwiazd i ludzi branży rozrywkowej, jak również zwiastuny i relacje z różnych imprez celebryckich. Serwis stawia na publikację sprawdzonych u źródła informacji. Aby swobodnie korzystać z serwisu, należy być zaopatrzonym w łącze szerokopasmowe o dużej przepustowości, gdyż publikowane pliki wideo są prezentowane w formacie 16:9, w wysokiej rozdzielczości. Serwis Plejada.pl jest dostępny również w wersji lajt dla urządzeń mobilnych. mOnet (OnetLajt) – „odchudzona” wersja onet.pl przeznaczona dla telefonów komórkowych oraz urządzeń mobilnych. W marcu 2009 roku strona została odświeżona. W portalu pojawiły się nowe kategorie i opcje personalizacyjne. W 2011 roku strona lajt.onet.pl przeszła na m.onet.pl. Inne sympatia.pl onet.tv Encyklopedia WIEM zapytaj.onet.pl Zumi noizz.pl Niedziałające blog.onet.pl czat.onet.pl nk.pl Sprzedane vod.pl – największy w 2019 roku polski serwis z filmami na życzenie wchodzący w skład Ringier Axel Springer uruchomiony 21 września 2012 roku. Vod.pl dostępne jest na urządzeniach z systemem Android (system operacyjny) oraz IOS, a także telewizorach. W październiku 2022 wydawca serwisu podjął decyzję o jego zamknięciu w grudniu 2022 roku, a 14 lutego 2023 roku serwis vod.pl został sprzedany grupie medialnej TVN Warner Bros. Discovery należącej do amerykańskiego koncernu Warner Bros. Discovery. Jednocześnie poprzedni właściciel serwisu, Ringer Axel Springer, został partnerem strategicznym serwisu w zakresie jego promocji i budowania zasięgów w internecie. Przypisy Linki zewnętrzne Onet.pl Onet.eu Wydania archiwalne onet.pl Hasła kanonu polskiej Wikipedii Polskie portale informacyjne Polskie portale internetowe Grupa ITI Optimus Axel Springer (przedsiębiorstwo) Media w Krakowie

4816366

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wybory%20prezydenckie%20w%20Polsce%20w%202020%20roku%20%28drugie%29

Wybory prezydenckie w Polsce w 2020 roku (drugie)

Wybory prezydenckie w Polsce w 2020 roku – wybory prezydenckie w Polsce wyznaczone na dzień 28 czerwca 2020. Zostały zarządzone po tym, jak w wyniku sytuacji związanej z epidemią COVID-19 nie doszło do głosowania w wyborach planowanych na 10 maja 2020, w związku z czym Państwowa Komisja Wyborcza wydała uchwałę, w której dokonała interpretacji, że brak możliwości głosowania na kandydatów był równoważny w skutkach z sytuacją braku kandydatów. Prawo startu w ponownych wyborach bez zbierania wymaganych kodeksem wyborczym 100 tysięcy podpisów poparcia uzyskali kandydaci, którzy byli zarejestrowani w wyborach zarządzonych na 10 maja. Wybory zakończyły się zwycięstwem urzędującego prezydenta Andrzeja Dudy, który został wybrany na drugą kadencję, otrzymując 51,03% głosów w drugiej turze, w której pokonał Rafała Trzaskowskiego. Ogłoszony termin przeprowadzenia wyborów Zgodnie z art. 128 Konstytucji RP, wybory prezydenckie muszą odbyć się w dzień wolny od pracy przypadający między 75. a 100. dniem przed końcem kadencji urzędującego prezydenta (chyba że zostanie wprowadzony stan wojenny, wyjątkowy albo klęski żywiołowej, odpowiednio przedłużający kadencję). Ponieważ pięcioletnia kadencja Andrzeja Dudy kończyła się 6 sierpnia 2020, I tura w zwykłym terminie mogła zostać zarządzona na dzień wolny między 27 kwietnia a 22 maja 2020. W pierwotnie zarządzonym terminie wyborów (10 maja) nie było możliwości głosowania, zaś 22 maja minął zgodny z Konstytucją czas na przeprowadzenie wyborów. Ostatecznie dopiero 3 czerwca 2020 marszałek Sejmu Elżbieta Witek zarządziła wybory na dzień 28 czerwca 2020. Kalendarz wyborczy Ogłaszając termin wyborów, zgodnie z art. 289 § 1 i art. 290 Kodeksu wyborczego marszałek Sejmu określa dni, w których upływają terminy wykonania czynności wyborczych przewidzianych w ustawie (kalendarz wyborczy). Postanowieniem Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 3 czerwca 2020 o zarządzeniu wyborów Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej () ustalony został kalendarz wyborczy: 5 czerwca 2020 – termin zawiadamiania Państwowej Komisji Wyborczej o utworzeniu komitetu wyborczego 9 czerwca 2020 – termin na podanie do wiadomości publicznej informacji o numerach i granicach obwodów głosowania oraz siedzibach obwodowych komisji wyborczych 10 czerwca 2020 – termin złożenia wymaganych 100 tysięcy podpisów poparcia 12 czerwca 2020 – termin zgłaszania przez pełnomocników wyborczych kandydatów do obwodowych komisji wyborczych 15 czerwca 2020 – termin powołania okręgowych komisji wyborczych 15 czerwca 2020 – podanie do publicznej wiadomości danych o kandydatach na prezydenta 16 czerwca 2020 – początek emisji w mediach bezpłatnych spotów wyborczych 16 czerwca 2020 – termin zgłaszania zamiaru głosowania korespondencyjnego 19 czerwca 2020 – termin składania wniosków ws. głosowania przez pełnomocnika 23 czerwca 2020 – termin składania wniosków ws. głosowania poza miejscem zamieszkania 23 czerwca 2020 – termin składania wniosków o dopisanie do spisu wyborców w wybranym obwodzie głosowania 25 czerwca 2020 – termin składania wniosków o wpisanie do spisu wyborców na statkach morskich 25 czerwca 2020 – termin zgłaszania przez wyborców przebywających za granicą dopisania do spisu wyborców za granicą 26 czerwca 2020 – termin zgłaszania przez wyborców podlegających w dniu głosowania obowiązkowej kwarantannie, izolacji lub izolacji w warunkach domowych zamiaru głosowania korespondencyjnego 27 czerwca 2020 (godz. 0:00) – koniec rozpowszechniania audycji wyborczych, początek tzw. ciszy wyborczej 28 czerwca 2020 – pierwsze głosowanie w godzinach 7:00–21:00 30 czerwca 2020 – ogłoszenie rano wyników pierwszego głosowania przez Państwową Komisję Wyborczą W związku z nieuzyskaniem więcej niż połowy ważnie oddanych głosów przez żadnego z kandydatów, zgodnie z kodeksem wyborczym, czternastego dnia po pierwszym głosowaniu przeprowadzono ponowne głosowanie. 11 lipca 2020 (godz. 0:00) – koniec rozpowszechniania audycji wyborczych, początek tzw. ciszy wyborczej 12 lipca 2020 – ponowne głosowanie w godzinach 7:00–21:00 Kandydaci na Prezydenta Rzeczypospolitej Zgodnie z art. 296 ustawy z dnia 5 stycznia 2011 r. – Kodeks wyborczy (, z późn. zm.), kandydatem na prezydenta Rzeczypospolitej może być osoba zgłoszona przez co najmniej 100 tysięcy obywateli, mających prawo wybierania do Sejmu. Zgłoszenia takiego dokonuje formalnie popierający go komitet wyborczy, który powstaje po pisemnym wyrażeniu zgody przez zainteresowanego. Komitet wyborczy może utworzyć minimum 15 osób. Po zebraniu co najmniej tysiąca podpisów popierających obywateli komitet wyborczy może zostać zgłoszony Państwowej Komisji Wyborczej do zarejestrowania. Komitety wyborcze Pierwszym etapem przy zgłaszaniu kandydatów na prezydenta jest utworzenie i zarejestrowanie komitetów wyborczych poszczególnych kandydatów. Prawo rejestracji komitetu wyborczego bez wymagań kodeksu wyborczego uzyskali kandydaci, którzy byli zarejestrowali w wyborach zarządzonych na 10 maja. W wymaganym terminie, do 5 czerwca 2020, do Państwowej Komisji Wyborczej wpłynęły zawiadomienia o utworzeniu od 25 komitetów wyborczych. Państwowa Komisja Wyborcza przyjęła 23 z tych zawiadomień, pozostałe dwa zaś odrzuciła. Zarejestrowano komitety wyborcze następujących kandydatów na Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej: Piotr Bakun – ekonomista, menedżer, prezes spółdzielni mieszkaniowej, dawniej świecki kaznodzieja Kościoła metodystów Robert Biedroń – eurodeputowany i prezes Wiosny, kandydat koalicji Lewica, były prezydent Słupska Krzysztof Bosak – poseł Konfederacji Wolność i Niepodległość, wiceprezes Ruchu Narodowego Marcin Bugajski – politolog, karateka, działacz antysystemowy Roland Dubowski – prezes Stowarzyszenia Spadkobierców Polskich Kombatantów II Wojny Światowej i szef towarzystwa Braterstwo Słowian Andrzej Duda – urzędujący prezydent Sławomir Grzywa – prezes Samych Swoich Szymon Hołownia – dziennikarz, działacz społeczny Marek Jakubiak – przedsiębiorca, lider Federacji dla Rzeczypospolitej, były poseł Władysław Kosiniak-Kamysz – poseł i przewodniczący klubu parlamentarnego Koalicji Polskiej, prezes Polskiego Stronnictwa Ludowego, były minister Wiesław Lewicki – prezes Normalnego Kraju Mirosław Piotrowski – prezes Ruchu Prawdziwa Europa, były eurodeputowany Andrzej Dariusz Placzyński – przedsiębiorca Leszek Samborski – prezes Odpowiedzialności, były poseł Grzegorz Sowa – przedsiębiorca znany z sądowych batalii z ZUS, związany z ruchem 1Polska.pl Romuald Starosielec – prezes Jedności Narodu Paweł Świtoń – przedsiębiorca, działacz antysystemowy Paweł Tanajno – przedsiębiorca, propagator demokracji bezpośredniej Rafał Trzaskowski – prezydent Warszawy i wiceprzewodniczący Platformy Obywatelskiej, były minister Krzysztof Urbanowicz – przedsiębiorca Jerzy Walkowiak – współpracujący z lokalnymi działaczami Prawa i Sprawiedliwości Waldemar Witkowski – przewodniczący Unii Pracy, były wicewojewoda wielkopolski Stanisław Żółtek – prezes Kongresu Nowej Prawicy i PolExit-u, były eurodeputowany Kandydaci Kolejnym etapem było zarejestrowanie kandydatów na Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, czego dokonała Państwowa Komisja Wyborcza wobec komitetów, które do dnia 10 czerwca 2020 dostarczyły podpisy osób popierających daną kandydaturę bądź – co dotyczyło komitetów, które zarejestrowały kandydatury na wybory majowe – zostały uznane za zarejestrowane. Zarejestrowano 11 kandydatów na prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej: Debaty 17 czerwca 2020 – debata telewizyjna przed planowaną pierwszą turą głosowania (TVP1; prowadzący: Michał Adamczyk – TVP) Pierwsze głosowanie (I tura) Sondaże Oficjalne wyniki Obwieszczenie o wynikach I tury wyborów Państwowa Komisja Wyborcza sporządziła 30 czerwca 2020. Ponowne głosowanie (II tura) Kandydaci Zgodnie z Kodeksem wyborczym, prawo kandydowania w ponownym głosowaniu uzyskują dwaj kandydaci z największą liczbą oddanych na nich głosów, jeśli żaden z nich nie przekroczył progu 50% głosów ważnych w pierwszym głosowaniu. Debaty Przed drugą turą nie odbyła się żadna debata pomiędzy kandydatami. 6 lipca 2020 w TVP występował jedynie Andrzej Duda, gdyż zaproszenia do debaty telewizyjnej nie przyjął Rafał Trzaskowski (prowadzącym był Michał Adamczyk). Rafał Trzaskowski w tym czasie odpowiadał na pytania dziennikarzy z kilkunastu zróżnicowanych profilowo redakcji w ramach Areny Prezydenckiej (emitowanej w telewizji w stacjach TVN24, TVN24 BiS i Polsat News), na którą z kolei zaproszenia nie przyjął Andrzej Duda. Sondaże Oficjalne wyniki Obwieszczenie o wynikach II tury wyborów Państwowa Komisja Wyborcza sporządziła 13 lipca 2020. Głosowanie korespondencyjne Ustawa z 2 czerwca 2020, dotycząca zasad organizacji wyborów prezydenckich w 2020, przewidziała hybrydową metodę głosowania – tradycyjnie oraz drogą korespondencyjną. Do tej pory możliwość głosowania korespondencyjnego miały jedynie osoby niepełnosprawne i wyborcy za granicą. W tych wyborach mógł to zrobić każdy, kto wyraził taką wolę. W I turze taki zamiar zgłosiło 143,5 tys. osób. Ponadto w dwóch gminach w Polsce – Baranów w powiecie kępińskim oraz Marklowice w powiecie wodzisławskim – ze względu na wysoki wskaźnik liczby aktywnych przypadków występowania wirusa SARS-CoV-2, zgodnie z rekomendacją Ministerstwa Zdrowia wybory odbywały się tylko w formie korespondencyjnej. Ważność wyborów 3 sierpnia 2020 Sąd Najwyższy w składzie Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych na podstawie sprawozdania z wyborów przedstawionego przez Państwową Komisję Wyborczą oraz po rozpoznaniu protestów podjął uchwałę o ważności wyboru prezydenta dokonanego 12 lipca 2020. Sąd Najwyższy w uchwale z 23 stycznia 2020 stwierdził, że skład Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych nie jest należytym obsadzeniem sądu. Zaprzysiężenie prezydenta 16 lipca 2020 marszałek Sejmu Elżbieta Witek wydała postanowienie w sprawie zwołania Zgromadzenia Narodowego w celu złożenia przysięgi przez nowo wybranego Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Zgromadzenie to odbyło się 6 sierpnia 2020 o godz. 10:00 w sali plenarnej Sejmu. Zobacz też wybory prezydenckie w Polsce w 2020 roku (pierwsze) Uwagi Przypisy Wybory 2 Wybory 2 2020 2 Polska 2

80082

https://pl.wikipedia.org/wiki/El%C5%BCbieta%20Bawarska

Elżbieta Bawarska

Elżbieta Bawarska (niem. Elisabeth Amalie Eugenie; ur. 24 grudnia 1837 w Monachium, zm. 10 września 1898 w Genewie), zwana Sisi – cesarzowa Austrii i królowa Węgier w latach 1854-1898 jako żona cesarza Franciszka Józefa I. Była córką księcia Bawarii, Maksymiliana Bawarskiego, oraz jego żony, Ludwiki Wilhelminy Wittelsbach. Elżbieta, nazywana „różą Bawarii”, pochodziła z bocznej, niekoronowanej linii Wittelsbachów z Palatynatu. Miała beztroską młodość, która skończyła się wraz ze ślubem z cesarzem Austrii, Franciszkiem Józefem I. Elżbieta nie potrafiła przystosować się do sztywnej, dworskiej etykiety, której nie poważała, co doprowadziło do konfliktu z jej teściową, arcyksiężną Zofią. Narodziny następcy tronu, Rudolfa, poprawiły pozycję cesarzowej na wiedeńskim dworze, jednakże nieznacznie i krótkotrwale. Odsunięta od wychowywania swoich dzieci, spośród których jedna z córek zmarła w dzieciństwie, Elżbieta skupiła się na swoich pasjach – jeździectwie oraz pisaniu wierszy. Krytycznie postrzegająca austriacką politykę absolutyzmu, forsowaną przez jej teściową, zwróciła swoją uwagę na pragnących niezależności Węgrów. Nauczyła się płynnie posługiwać językiem węgierskim, wybierała na swoje damy dworu tylko kobiety pochodzące z węgierskich rodów i nawiązała bliską przyjaźń z węgierskim działaczem niepodległościowym, Gyulą Andrássym. Sprawa węgierska była bliska jej sercu i otwarcie popierała postulaty Węgrów dotyczące ich niezależności. Powszechnie postrzegana jako najpiękniejsza kobieta na świecie cesarzowa próbowała niemal obsesyjnie zachować swoją młodzieńczą sylwetkę i urodę, legendarne już za jej życia. Samobójstwo jedynego syna, Rudolfa, w pałacyku myśliwskim w Mayerling w 1889 roku stanowiło dla niej ogromny cios. Odtąd unikająca austriackiego dworu cesarzowa niemal całkowicie wycofała się ze swoich publicznych obowiązków i zaczęła odbywać samotne podróże po świecie. W czasie jednej z nich, w 1898 roku, została śmiertelnie zaatakowana przez włoskiego anarchistę, Luigiego Lucheni. Była cesarzową Austrii przez czterdzieści cztery lata, a więc najdłużej w historii tego państwa. Pełne tragicznych wydarzeń życie i wyjątkowa uroda uczyniły ją bohaterką kultury popularnej, czego dowodem są liczne filmy traktujące o jej losach. Życiorys Narodziny i chrzest Urodziła się w wigilię Bożego Narodzenia w 1837 roku o godz. 22.43 w Herzog-Max-Palais w Monachium. Przyszła na świat z jednym zębem, co uważano za oznakę szczęścia. Była drugą córką księcia w Bawarii, Maksymiliana Bawarskiego, oraz jego żony, Ludwiki Wilhelminy Wittelsbach. Jej ojciec wywodził się z młodszej linii książęcej Wittelsbachów, był księciem Bawarii i dopiero w 1845 roku otrzymał tytuł Jego Królewskiej Wysokości. Jej matka była córką króla Bawarii, Maksymiliana I. Małżonkowie nie darzyli się miłością. Dla Maksymiliana małżeństwo z Ludwiką było związkiem z rozsądku, dlatego dopuszczał się licznych zdrad. Miał dwie nieślubne córki, z którymi jadał śniadania w swych apartamentach. Miał także niecodzienne pomysły. W pałacu Wittelsbachów kazał wybudować cyrk, w którym występował jako klaun. Lubił grać na instrumentach, szczególnie na cytrze. Zagrał nawet na szczycie piramidy Cheopsa podczas jednej z podróży na Bliski Wschód. Na zamku w Possenhofen organizował spotkania poświęcone muzyce i literaturze, na których dyskutowano i śpiewano. Pasją Ludwiki było natomiast kolekcjonowanie zegarów i geografia. Rodzice nowo narodzonej księżniczki stanowili więc parę bardzo niedobraną. Dziewczynka została ochrzczona dwa dni po swoich narodzinach, 26 grudnia 1837 roku w kaplicy Herzog-Max-Palais. Rodzicami chrzestnymi księżniczki zostały jej ciotki: Elżbieta Ludwika Wittelsbach oraz Amelia Augusta Wittelsbach, a także siostrzenica jej matki, Eugenia de Beauharnais. Nowo narodzona dziewczynka otrzymała imiona Elżbieta Amelia Eugenia (niem. Elisabeth Amalie Eugenie), wszystkie imiona zyskała więc po swoich matkach chrzestnych. Miała dziewięcioro rodzeństwa – Ludwika Wilhelma (1831–1920), Wilhelma Karola (1832–1833), Helenę (1834–1890), Karola Teodora (1839–1909), Marię (1841–1925), Matyldę (1843–1925), Maksymiliana (1845), Zofię (1847–1897) i Maksymiliana Emanuela (1849–1910). Dzieciństwo i młodość Elżbieta w gronie przyjaciół i rodziny nazywana była „Elise”, „Lisi” bądź „Sisi”. Ostatecznie to właśnie ostatnie określenie na stałe przylgnęło do dziewczyny. Elżbieta była najbardziej lubianym dzieckiem przez swojego ojca, który nazywał ją bożonarodzeniowym prezentem. Dziewczynka miała również szczególną więź ze swoją starszą o trzy lata siostrą, Heleną. Ich matka na guwernantkę dla swoich dwóch najstarszych córek wyznaczyła Angielkę, Mary Newbold. Kobieta opiekowała się dziewczynkami przez cztery lata, a o tym, jak wielki wpływ miała na dalsze życie swoich podopiecznych świadczy fakt, że Helena i Elżbieta do końca życia porozumiewały się w języku angielskim, który traktowały jako swój szyfr. W 1846 roku Mary Newbold wyszła za mąż i opuściła służbę, a księżna Ludwika postanowiła oddzielić wychowanie swoich córek, przydzielając każdej z nich inną guwernantkę. Dzieciństwo spędziła w zamku Possenhofen nad jeziorem Starnberg. Otoczenie, w jakim dorastała, sprzyjało rozwijaniu pasji dziewczynki, jakimi stały się jeździectwo, wędkowanie, spacery po lesie i polowania. Ponieważ rodzice nie liczyli, że wyjdzie za mąż za dobrą partię, odebrała niezbyt staranne wykształcenie. Sisi nie przywiązywała większej wagi do nauki. Lubiła rysować zwierzęta i pejzaże oraz pisać wiersze. Jako piętnastolatka zakochała się w hrabim Ryszardzie S., który pozostawał w służbie książęcej. Ojciec Elżbiety postanowił odesłać młodzieńca na misję, z której ten wrócił chory i wkrótce zmarł. Sisi bardzo głęboko przeżyła utratę swojej młodzieńczej miłości – całe dnie spędzała płacząc bądź pisząc miłosne wiersze. Cesarska narzeczona W sierpniu 1853 roku matka Elżbiety, po wcześniejszym omówieniu sprawy ze swoją siostrą, arcyksiężną Zofią, pojechała ze swymi dwiema najstarszymi córkami do austriackiego kurortu Bad Ischl. Miały się tam odbyć zaręczyny cesarza Franciszka Józefa ze starszą siostrą Sisi, Heleną. Ludwika zabrała Elżbietę, aby odciągnąć córkę od rozmyślań nad straconą pierwszą miłością. Ponadto liczyła na możliwość ożenku dziewczyny z młodszym bratem cesarza, Karolem Ludwikiem. Kobieta wraz z dwiema córkami odbyła serię wizyt z cesarzem i jego matką. Ostatecznie jednak wydarzenia potoczyły się inaczej, niż zaplanowały to Zofia z Ludwiką – młody Franciszek Józef zakochał się nie w dziewczynie przeznaczonej mu przez matkę, ale w jej młodszej siostrze – szesnastoletniej Elżbiecie. Młodszy brat Franciszka Józefa, Karol Ludwik, pisał: „W chwili, gdy cesarz ujrzał Sisi, na jego twarzy pojawił się wyraz tak błogi, że nie mogło być wątpliwości, kogo wybrał”. Arcyksiężna Zofia próbowała przekonać syna, że w roli cesarzowej lepiej sprawdzi się Helena, ale Franciszek Józef pozostał niewzruszony. 17 sierpnia zrezygnował nawet z polowania, czego nigdy wcześniej nie robił. Tego samego dnia wieczorem odbył się bal, na którym cesarz zatańczył z Sisi kotyliona, a następnie wręczył jej bukiet róż, co tradycyjnie oznaczało wskazanie wybranki serca. Zestresowana całą sytuacją Elżbieta jako jedyna nie zrozumiała tego gestu. Dowiadując się, że cesarz poprosił o jej rękę, zaskoczona Sisi odpowiedziała: „Oczywiście, że go kocham, jak mogłabym go nie kochać?”, a potem dodała: „Gdybyż tylko nie był cesarzem!”. Przez następne dni organizowano dla Elżbiety liczne przyjęcia, a cesarz obsypywał ją prezentami. Na koniec pobytu narzeczonych arcyksiężna Zofia postanowiła kupić rezydencję Kaiservilla, gdzie młoda para się poznała. Rezydencja miała być prezentem ślubnym dla syna i przyszłej synowej. Elżbieta wróciła do Possenhofen, gdzie musiała poprawić zaniedbaną edukację, żeby sprostać roli cesarzowej. Musiała opanować dwa języki – francuski i włoski. Ważną rolę odegrały również lekcje historii Austrii. Uczył ją János Mailáth, dobry znajomy ojca Sisi, z pochodzenia Węgier, który przekazał jej także miłość do Węgier. Sprawa węgierska miała stać się jedną z niewielu, w które Elżbieta czynnie się zaangażuje. Zwiastunem tego było nieoczekiwane znalezienie korony świętego Stefana, insygnium koronacyjnego królów Węgier, które nastąpiło po zaręczynach Sisi z Franciszkiem Józefem. To niezwykle ważne w tamtym czasie dla narodu węgierskiego wydarzenie stało się niemym wezwaniem do pojednania pomiędzy Austrią a Węgrami. 27 marca na uroczystości w Monachium Elżbieta zrzekła się ewentualnych praw do tronu Bawarii. Razem ze sobą zabrała posag, który na wiedeńskim dworze wydawał się wyjątkowo mały, bowiem większość zabranych przez nią rzeczy stanowiły podarunki od Franciszka Józefa. W końcu kwietnia opuściła rodzinny dom. Do jej dyspozycji oddano parowiec rzeczny Franciszek Józef, którym płynęła po Dunaju. Jej przybyciu do Austrii towarzyszyły liczne uroczystości m.in. uroczysty wjazd do Wiednia, w którym uczestniczyły tysiące poddanych. Małżeństwo Ślub cesarza Franciszka Józefa i Elżbiety odbył się z wielkim rozmachem 24 kwietnia 1854 roku w kościele św. Augustyna w Wiedniu. W tym samym kościele małżeństwo zawarli wcześniej: Maria Teresa Habsburg i Franciszek I Lotaryński (w 1736), Maria Antonina Austriaczka i Ludwik XVI (w 1770) oraz Maria Ludwika Austriaczka i Napoleon Bonaparte (w 1810). W dniu ślubu Elżbieta wystąpiła w białej sukni haftowanej złotem i srebrem z długim koronkowym trenem, a całość kreacji wieńczył diadem z opali i diamentów. Uroczystość zaślubin celebrował arcybiskup Wiednia, Joseph Othmar von Rauscher. Z racji tego, że jego kazanie było nadzwyczajnie długie, zyskał przezwisko „kardynał Plauscher” (Gawędziarz). Małżeństwo stanowiło bardzo istotne wydarzenie nie tylko dla Elżbiety, ale również dla Austrii. Społeczeństwo okazało młodej cesarzowej swoją aprobatę, w wielu utworach napisanych specjalnie z okazji ślubu pary cesarskiej chwalono jej urodę i inne zalety. Nowa pozycja Elżbiety nie niosła jednak za sobą tylko zalet, ale również ogrom obowiązków. Etykieta dworska, która panowała na austriackim dworze, była dość surowa. Sama matka Elżbiety obawiała się, czy córka – wychowana beztrosko w Possenhofen – będzie w stanie podołać roli cesarzowej. Obawy te okazały się zasadne. Po ceremonii zaślubin para cesarska udała się do Hofburga, gdzie w sali audiencyjnej miała przyjmować gratulacje. Elżbieta czuła się osaczona i w pewnym momencie wybiegła z sali z płaczem, wzbudzając tym niemałą sensację. Kiedy powróciła do gości, popełniła kolejne faux pas – gdy zauważyła swoje dwie kuzynki, Adelgundę i Hildegardę, miała zabronić im przewidzianego przez protokół pocałunku w rękę, a następnie spróbowała je objąć. Widząc zbulwersowane miny zgromadzonych, próbowała się bronić, mówiąc: „Jesteśmy przecież kuzynkami!”. Po uroczystych bankietach młoda para udała się na miesiąc miodowy w Laxenburgu. W tym czasie Franciszek Józef codziennie udawał się do Wiednia, aby zająć się sprawami państwowymi, natomiast Elżbieta spędzała ten czas sama, pisząc smutne wiersze o tęsknocie za rodzinnymi stronami oraz utraconą wolnością. Jedyną stałą towarzyszką młodej cesarzowej była jej teściowa, arcyksiężna Zofia. Sama Elżbieta, wspominając później swój miesiąc miodowy w Laxenburgu, miała powiedzieć: „Czułam się tu taka opuszczona, taka samotna”. Młoda cesarzowa Młoda monarchini musiała dostosować się do surowych zasad życia dworskiego, jakie obowiązywały członków rodziny cesarskiej. Jej damą dworu została hrabina Esterházy, uznana przez nią za szpiega teściowej. Sztywny rozkład dnia oraz inne regulacje, dotyczące całości funkcjonowania wiedeńskiego dworu nie odpowiadały przyzwyczajonej do swobody cesarzowej. Nie ułatwiała jej życia także trudna relacja z teściową, arcyksiężną Zofią, a i mąż, choć darzył Elżbietę gorącym uczuciem – będąc rozdarty pomiędzy dwiema najważniejszymi kobietami w jego życiu – częściej stawał po stronie matki. Sytuacja Elżbiety dodatkowo znacznie się pogorszyła, gdy okazało się, że jest w ciąży. Arcyksiężna Zofia, zachwycona wizją posiadania wnuka, zaczęła składać jej nieoczekiwane wizyty kilkakrotnie w ciągu dnia, by zasypywać ją wymówkami. Elżbieta nie mogła nawet zajmować się papugami, gdyż dziecko mogłoby być do nich podobne. Pierwsze dziecko pary cesarskiej przyszło na świat 5 marca 1855 roku. Dziewczynka otrzymała imię Zofia, po babce ze strony ojca. Decyzji tej nie konsultowano z Elżbietą. Zdania cesarzowej nie brano również pod uwagę przy wyborze odpowiednich apartamentów oraz opiekunki dla małej arcyksiężniczki. Każdą decyzję w sprawie pierworodnego dziecka pary cesarskiej podejmowała teściowa Elżbiety, mając przekonanie, że to ona najlepiej zajmie się swoją wnuczką – ponieważ cesarz nie ma zbyt wiele czasu, a cesarzowa jest zbyt niedojrzała, aby podołać wychowaniu dziecka. Podobna sytuacja miała miejsce rok później, kiedy na świat przyszła druga córka pary cesarskiej – Gizela. Na przełomie 1856 i 1857 roku Elżbieta i Franciszek Józef udali się na wizytę zagraniczną do Włoch, a następnie na Węgry. Cesarzowa przekonała swojego męża, aby wzięli ze sobą swoje dzieci. Przeciwna temu pomysłowi była arcyksiężna Zofia, która próbowała przekonać syna, aby pozostawił córki w Austrii. Franciszek Józef po raz pierwszy wyraźnie wziął stronę swojej młodej żony i małe arcyksiężniczki wyjechały wraz ze swoimi rodzicami za granicę. W maju 1857 roku mała Zofia poważnie zachorowała, a 29 maja zmarła. Para cesarska wróciła do Austrii, odwołując następne wizyty zagraniczne, które miały się odbyć. Elżbieta wpadła w głęboką depresję. Czując się winna śmierci najstarszego dziecka, postanowiła nie walczyć z teściową o prawa do młodszej córki i pogrążyła się w rozpaczy. Jednak wkrótce ponownie zaszła w ciążę. W 1858 roku urodziła upragnionego następcę tronu, Rudolfa. Poród był bardzo trudny i Elżbieta bardzo długo dochodziła do siebie. Kryzys małżeński Gdy Franciszek Józef wyjechał na front włoski, by walczyć z wojskami Napoleona III o Nizinę Padańską, mimo iż wysyłał regularnie listy pełne zapewnień o swojej miłości, Elżbieta szalała z niepokoju. Informacje o stanie żony dotarły do cesarza, dlatego w listach mężczyzna starał się ją uspokoić: „Proszę cię, mój aniele, jeśli mnie kochasz, to nie zamartwiaj się, oszczędzaj się, korzystaj z rozrywki, jeźdźij konno z umiarem i ostrożnością”. Cesarzowej jednak trudno było stosować się do tych wytycznych ze świadomością, że jej mąż przebywa w tym czasie na froncie wojennym. 18 czerwca 1859 roku ogłoszono, że Franciszek Józef objął osobiste dowodzenie nad armią. Jego dowództwo nie przyniosło jednak żadnych wymiernych korzyści – wojsko austriackie przegrało bitwę pod Solferino, a skala klęski była tak wielka, że pojawiły się nawet głosy nawołujące do abdykacji cesarza na rzecz jego młodszego brata, Maksymiliana. Franciszka Józefa krytykowała nawet jego teściowa, księżna Ludwika. Elżbieta w tym czasie, aby odwrócić swoją uwagę od zmartwień, zorganizowała szpital dla rannych w Laxenburgu. Chociaż nie angażowała się w sprawy polityczne, próbowała przekonać męża, aby zawarł pokój. On jednak nie chciał posłuchać rad żony, nadal liczył na wsparcie Prus. Ostatecznie jednak podpisano kończący wojnę traktat w Villafranca. Zaledwie rok później Elżbieta musiała zmierzyć się z inną trudną sytuacją – latem 1860 roku oddziały Giuseppe Garibaldiego podbiły Sycylię. Królowa Maria – siostra cesarzowej – zaczęła pisać do Elżbiety błagalne listy o pomoc. Cesarzowa próbowała przekonać męża, aby interweniował, jednakże zarówno Franciszek Józef, jak i arcyksiężna Zofia byli przeciwni udzielenia pomocy – zarówno militarnej, jak i finansowej. Elżbieta, bezradna wobec trudnego położenia siostry, zła na bezczynność męża i teściowej, postanowiła wyjechać z Wiednia. Cesarzowa zabrała ze sobą córkę, Gizelę, i udała się do Possenhofen. Chociaż nie miała ochoty wracać do stolicy, musiała uczynić to przed urodzinami męża (18 sierpnia), aby nie dawać kolejnego tematu do plotek. Stres spowodowany śmiercią najstarszego dziecka, wojną we Włoszech i trudną sytuacją młodszej siostry ostatecznie doprowadził Elżbietę na skraj wyczerpania. W październiku 1860 roku zdiagnozowano u niej gruźlicę, a doktor Joseph Škoda polecił cesarzowej, aby wyjechała na Maderę. Elżbieta, przypuszczalnie cierpiąca na depresję, zyskała powód, by opuścić znienawidzony Hofburg. Kilka miesięcy spędziła na Maderze, a następnie na Korfu. To była pierwsza z jej słynnych podróży. Długa rozłąka nie poprawiła jednak relacji pomiędzy małżonkami. Franciszek Józef, chcąc pojednać się z żoną, próbował wykorzystać do tego Karla Ludwiga von Grünne, którego cesarzowa bardzo lubiła. Generał miał pojechać na Korfu i stać się pośrednikiem pomiędzy cesarzem a jego żoną. Nie wykonał jednak swojego zadania – pojednanie między małżonkami nie nastąpiło. Przy okazji Elżbieta straciła zaufanie do generała i przyjaźń między nimi się zakończyła. Ostatecznie cesarz postanowił sam udać się na Korfu, aby zażegnać kryzys małżeński. Elżbieta powróciła do Austrii – jednakże nie na znienawidzony dwór wiedeński, ale do Wenecji, a później – Bad Kissingen, gdzie miały miejsce kolejne kuracje zdrowotne. Ostatecznie cesarzowa powróciła do Wiednia na kilka dni przed urodzinami męża w 1862 roku. Szczęśliwy Franciszek Józef napisał wówczas do swojej matki: „Jakże szczęśliwy jestem, że mam znów przy sobie Sisi i wreszcie po tak długim wyrzeczeniu znowu mam dom. Powitanie przez ludność wiedeńską było rzeczywiście bardzo serdeczne i miało na nas kojący wpływ. Nie było tu od dawna takiego ducha w narodzie”. Sprawa węgierska Elżbieta powróciła na dwór wiedeński, jednakże nie była tak łagodna i pokorna, jak wcześniej. Pod presją ustawicznej niechęci kół dworskich, o których miała fatalne mniemanie, oraz zniechęcona życiem regulowanym sztywnymi zasadami etykiety, zwróciła swoją sympatię i zainteresowanie ku Węgrom. Naród ten, podobnie jak Elżbieta, był przeciwnikiem absolutyzmu – domeny Habsburgów. Duża część węgierskiej szlachty brała udział w Wiośnie Ludów, która rozbudziła w niej nadzieje na suwerenność. Od tamtej pory przywódcy węgierscy wciąż domagali się od cesarza, by ten koronował się na króla Węgier i potwierdził dawne przywileje, jakimi cieszyły się kraje Korony Świętego Stefana. Domagali się również ustanowienia w Budapeszcie osobnego parlamentu z zachowaniem kontroli nad mniejszościami narodowymi. Po powrocie do Wiednia Elżbieta przeforsowała swój pomysł nauki języka węgierskiego. Arcyksiężna Zofia i cesarz nie byli z tego powodu zadowoleni. Nie wierzyli, że Elżbiecie uda się opanować ten język. Cesarzowa jednak była zdeterminowana. Już po kilku miesiącach zdumiony Franciszek Józef stwierdził: „Sisi robi niewiarygodne postępy w węgierskim”. Aby mieć towarzyszkę do rozmów w tym języku, Elżbieta postanowiła przyjąć do swojego najbliższego kręgu Węgierkę, Idę Ferenczy. Kobieta miała powiązania z węgierskimi działaczami niepodległościowymi, Gyulą Andrássym i Ferencem Deákiem. Cesarzowa zaczęła przekonywać męża, by udał się z wizytą na Węgry. Ostatecznie Franciszek Józef uległ żonie. Ponadto uczynił też bardzo znaczące zmiany, m.in. ogłosił amnestię za wykroczenia prasowe. Węgrzy jednak pragnęli większych reform. W 1866 roku do Wiednia udała się węgierska delegacja na czele z Gyulą Andrássym. Wtedy też mężczyzna pierwszy raz spotkał cesarzową, która postanowiła przywitać go ubrana w węgierski strój narodowy. Elżbieta zrobiła bardzo dobre wrażenie – starała się rozmawiać z każdym, a przy tym posługiwała się płynnie językiem węgierskim. Niedługo później para cesarska udała się w podróż na Węgry. W jej trakcie cesarzowa wygłosiła mowę do węgierskiej deputacji narodowej, która zrobiła ogromne wrażenie – Elżbieta bowiem otwarcie opowiedziała się po stronie Węgrów w walce o ich niezależność. Sprawa węgierska zeszła na dalszy plan, gdy doszło do wybuchu wojny prusko-austriackiej. Austria ponosiła bardzo duże straty. Cesarzowa w tym czasie pomagała rannym, a jej aktywność na tym polu została doceniona nie tylko przez społeczeństwo, ale również przez wymagającą teściową. W lipcu Elżbieta wraz z dziećmi opuściła znajdujący się w niebezpieczeństwie Wiedeń i udała się na Węgry. Przyjęto ją tam z entuzjazmem, a przywitali ją osobiście Gyula Andrássy i Ferenc Deák. Przez następne tygodnie cesarzowa otwarcie zaangażowała się politycznie w sprawę węgierską, odbywała wiele rozmów z Andrássym i próbowała namówić swojego męża na spotkanie z mężczyzną. Ostatecznie cesarz uległ żonie i spotkał się z Andrássym. Po rozmowie z nim stwierdził jednak, że „żąda on zbyt wiele, a proponuje w tym decydującym momencie zbyt mało”. O tym, jak bardzo Elżbiecie zależało na pomocy Węgrom, może świadczyć fakt, że przez długi czas nie powracała do Wiednia, mimo tego, że Franciszek Józef w listach żarliwie ją o to prosił. Gdy już spotkała się z mężem, przekonywała go, aby jeszcze raz rozważył realizację węgierskich postulatów. Cesarz jednak, zajęty innymi obowiązkami, a także trudną sytuacją po wojnie z Prusami, nie chciał się na to zgodzić. Rozgoryczona Elżbieta powróciła do Budapesztu. Jej zaangażowanie w sprawę węgierską zostało docenione również przez Andrássyego. 30 lipca 1866 roku napisał w swoim dzienniku: „Jest pewne, że kiedy osiągniemy sukces, Węgry będą więcej zawdzięczały pięknej Opatrzności (Elżbiecie), niż mogą przypuszczać”. W lutym 1867 roku doszło do ugody austriacko-węgierskiej. Jej skutkiem było powstanie Austro-Węgier, które miały dwa parlamenty – austriacki i węgierski. Warte podkreślenia jest to, że pierwszym premierem Węgier został Gyula Andrássy. Pierwsza wizyta cesarzowej na Węgrzech po zawarciu ugody wznieciła ogromną radość u węgierskich poddanych. József Eötvös pisał o Elżbiecie: „Z dnia na dzień rośnie zachwyt dla niej. Tak jak głęboko wierzę w to, że żaden kraj nie miał królowej, która byłaby tak godna tego tytułu, tak też jestem przekonany, że nie było jeszcze takiej, która by go tak kochała...”. 8 czerwca 1867 roku miała miejsce upragniona od prawie dwóch dekad koronacja Franciszka Józefa na króla Węgier. Tego samego dnia odbyła się również koronacja Elżbiety. Zaraz po tym ogłoszono amnestię dla przestępstw politycznych oraz zwrot skonfiskowanych dóbr. Wywołało to ogromne poruszenie wśród Węgrów – umożliwiono bowiem powrót do kraju osobom zaangażowanym we Wiosnę Ludów na Węgrzech w 1848 roku, między innymi Lajosowi Kossuthowi. Ponadto niechętna do tej pory kolejnej ciąży Elżbieta zgodziła się urodzić jeszcze jedno dziecko. Miało ono być swego rodzaju jej prezentem dla ukochanych Węgier. Cesarzowa bardzo szybko po koronacji zaszła w czwartą ciążę, a na dworze wiedeńskim zaczęto obawiać się, że urodzi chłopca, co – cytując arcyksiężną Zofię – „mogłoby stać się pretekstem do oderwania Węgier od monarchii”. Ostatecznie w kwietniu 1868 roku, dziesięć miesięcy po koronacji, na świat przyszła dziewczynka, Maria Waleria, nazywana „jedynaczką”, ukochane dziecko Elżbiety. Poza Wiedniem Z zastraszonej, nieśmiałej dziewczyny Elżbieta zmieniła się w świadomą swojej pozycji i wpływu na męża kobietę. Było to widoczne nie tylko w jej zaangażowaniu na rzecz sprawy węgierskiej, ale również na innych polach. Widząc, że surowe wychowanie jej jedynego syna fatalnie odbiło się na jego zdrowiu psychicznym i fizycznym, postanowiła interweniować. Opowiadała później: „Zebrałam się na odwagę i opowiedziałam o wszystkim cesarzowi. Kiedy nie potrafił się sprzeciwić matce, uciekłam się do ostateczności i powiedziałam, że nie mogę na to patrzeć i że jedno musi się stać! Albo odchodzi Gondrecourt (opiekun Rudolfa), albo ja”. Ponadto cesarzowa zażądała od męża, by przekazał jej całkowitą opiekę nad dziećmi. W 1866 roku opiekun Rudolfa został odwołany ze stanowiska. Cesarzowa zadbała również o to, aby jej syn odbył intensywne leczenie, wyznaczyła dla niego nowego wychowawcę. Postanowiła, że edukacja dzieci nie będzie się skupiała jedynie na sprawności fizycznej, ale również psychicznej. Zdecydowała także, że wybór nauczycieli nie będzie uzależniony od ich przynależności do arystokratycznego rodu – od tamtej pory liczyć miały się wyłącznie kompetencje. W tej kwestii dokonała więc rzeczy rewolucyjnej. Po tragicznej śmierci brata cesarza, Maksymiliana, arcyksiężna Zofia odsunęła się w cień. Elżbieta jednak, gorliwie angażująca się wcześniej po stronie Węgrów w walce o ich niezależność, nie zajęła miejsca swojej teściowej – starała się nie angażować w politykę. Nawet wybuch wojny prusko-francuskiej tego nie zmienił, chociaż w Wiedniu zastanawiano się nad tym, aby Austria opowiedziała się po stronie Francji. Cesarzowa wydawała się być ponad politycznymi rozważaniami. Jesienią 1870 roku udała się do Merano, gdzie spędziła – z pewnymi przerwami – prawie dwa lata. W międzyczasie w Wiedniu jej bliski przyjaciel, Gyula Andrássy, został mianowany ministrem spraw zagranicznych. Elżbieta, będąc poza stolicą, wypełniała jednak prośby, jakie on do niej kierował. To również dzięki niemu cesarzowa postanowiła wrócić do Wiednia – zrobiła to dwa tygodnie po otrzymaniu od niego prośby, aby to uczyniła. Nastawienie Elżbiety do wiedeńskiego dworu nie zmieniło się – nadal nie lubiła tam przebywać i większą część roku spędzała na swoich ukochanych Węgrzech lub w rodzinnej Bawarii. Na początku lat 70. XIX wieku postanowiła również wyjechać do Anglii. Spotkała się tam z królową Wiktorią oraz jej najstarszą córką, a także odwiedzała szpitale psychiatryczne, które zawsze bardzo ją interesowały. Mieszkająca wówczas w Anglii jej młodsza siostra, Maria, wprowadziła Elżbietę do międzynarodowego Towarzystwa Jeździectwa Myśliwskiego i Wyścigowego. Pasją Elżbiety stały się polowania, którym w latach 70. XIX wieku oddawała się bez reszty. Większość swojego czasu spędzała w podarowanym jej przez naród węgierski pałacu myśliwskim Gödöllő pod Budapesztem. Często też odbywała podróże do Anglii oraz Irlandii, gdzie jej trenerem był Bay Middleton. Elżbieta była bezspornie jedną z najlepszych amazonek swoich czasów, nie cofającą się nigdy przed niebezpieczeństwem, co doprowadziło do poważnego wypadku w roku 1875. Przez wiele dni jej życie było zagrożone. Na sugestię swojej damy dworu, aby zrezygnowała z jeździectwa, Elżbieta miała odpowiedzieć: „Czy będę to robiła, czy nie – i tak umrę, jak mi przeznaczono”. Jedyne, co w tamtym momencie odsunęło cesarzową od tej pasji była ogromna powódź, jaka dotknęła jej ukochane Węgry w marcu 1879 roku, a także srebrna rocznica zawarcia małżeństwa, która miała miejsce w kwietniu 1879 roku. W 1880 roku ponownie wyjechała do Irlandii i Anglii. Stamtąd udała się do Brukseli, gdzie jej syn zaręczył się z księżniczką belgijską, Stefanią Koburg, po czym powróciła do Anglii. Stopniowo jednak Elżbieta musiała rezygnować z jeździeckiej pasji ze względu na zły stan zdrowia. Ostatnie polowanie cesarzowej w Anglii odbyło się w 1882 roku. Samotna i nierozumiana Po rezygnacji z jeździectwa oczekiwano, że Elżbieta zacznie poświęcać się swoim obowiązkom reprezentacyjnym. Cesarzowa jednak, podobnie jak jej siostry, w tamtym okresie przeżywała lęk przed zbliżaniem się do ludzi, odczuwała również dużą potrzebę samotności. Być może było to spowodowane również pogarszającym się wyglądem Elżbiety, do którego przywiązywała ona bardzo dużą wagę. Brak zaangażowania cesarzowej w sprawy państwowe był bardzo źle postrzegany, nie rozumiał go nawet tak bliski przyjaciel Elżbiety, jak Andrássy, który stwierdził: „Nie mogę odżałować, że ukrywa (ona) przed światem – jakby trzeba było się tego wstydzić – swój wielki umysł i wielkie serce, wobec których zdolności słynnej Marii Teresy wydają się zaledwie umiejętnościami dobrej gospodyni domowej”. Cesarzowa, zamiast na obowiązkach reprezentacyjnych, skupiła się na rozwijaniu swojej innej pasji – pisaniu wierszy. Franciszek Józef I, chcąc zachęcić żonę, aby pozostała w Wiedniu i zaprzestała swoich dalekich i długich podróży postanowił wybudować dla niej pałac, nazwany Hermesvilla (Willą Hermesa). Elżbieta jednak, chociaż budynek bardzo jej się spodobał, nie chciała pozostawać w znienawidzonym Wiedniu przez dłuższy czas. Aby zapewnić swojemu mężowi towarzystwo, zwróciła swoją uwagę na aktorkę, Katharinę Schratt, i uczyniła z niej częstego gościa na austriackim dworze. W maju 1886 roku zdecydowała się nawet podarować cesarzowi portret kobiety, przez co w znaczący sposób wyraziła swoją aprobatę co do rozwoju relacji pomiędzy mężem a aktorką. W czerwcu 1886 roku zmarł kuzyn cesarzowej, Ludwik II Wittelsbach. Elżbieta bardzo przeżyła jego śmierć i popadła w ogromną rozpacz. Jej bratanica, Amelia, zapisała nawet w swoim dzienniku: „Ciocia Sisi jest całkiem obłąkana”. Po śmierci mężczyzny cesarzowa oddaliła się od swojej córki, Gizeli, ponieważ główną winą za śmierć Ludwika obarczyła teścia córki – Luitpolda. W tamtym czasie pogorszyły się również relacje Elżbiety z jedynym synem, Rudolfem. Było to spowodowane tym, że szukająca ukojenia cesarzowa zaczęła zwracać coraz większą uwagę na spirytyzm, którego ogromnym przeciwnikiem był następca tronu. Jedynie relacje z „Jedynaczką”, ukochanym dzieckiem Elżbiety, cały czas pozostawały dobre, chociaż młoda Maria Waleria coraz bardziej przejmowała się stanem psychicznym swojej matki. W tamtym czasie Elżbieta bardzo często mówiła o śmierci, miała nawet chcieć popełnić samobójstwo. W międzyczasie cesarzowa rozpoczęła naukę języka greckiego. Zafascynowana Grecją pragnęła ją zwiedzić wraz z Aleksandrem von Warsbergiem, który posiadał ogromną wiedzę o tym państwie z racji pełnienia przez niego urzędu konsula austriackiego na Korfu. Kiedy cesarzowa poprosiła mężczyznę o to, aby towarzyszył jej w podróży w charakterze podróżnika, Warsberg nie był początkowo zadowolony z tego pomysłu, a sama Elżbieta nie zrobiła na nim dobrego wrażenia. Ostatecznie jednak zgodził się na jej propozycję, a z czasem bardzo zbliżył się do kobiety. Początkowa krytyka cesarzowej zamieniła się w podziw dla niej, co wyraził w swoim dzienniku, pisząc o Elżbiecie: „Jest czarująco miła. Nie mogę się oprzeć tej kobiecie... Zależy mi tylko na niej”. Ostatnia dekada 30 stycznia 1889 roku doszło do tragedii w Mayerling. Jedyny syn Elżbiety, a zarazem następca austriackiego tronu, Rudolf, popełnił samobójstwo wraz ze swoją kochanką, Marią Vetserą. Śmierć syna była dla cesarzowej ogromnym ciosem. Mając świadomość, że wiedeńczycy jej nie lubią, miała wyrazić swoją nadzieję: „nareszcie się uspokoją, wiedząc, że przejdę nie pozostawiwszy w Austrii ani śladu po sobie”. Arcyksiążę został oficjalnie uznany za „psychicznie niestabilnego”, by jako samobójca mógł być pochowany z wszelkimi honorami. Pogrzeb odbył się w Wiedniu, a ciało Rudolfa złożono w cesarskiej krypcie kościoła Kapucynów. Elżbieta, przejęta samobójczą śmiercią syna, popadła w rozpacz. Od tamtej pory ubierała się wyłącznie na czarno i bardzo często poruszała temat śmierci. Tragedia, jaką przeżyła, sprawiła również, że oddaliła się od praktyk religijnych. Do ukochanej córki, Marii Walerii, miała powiedzieć: „Rudolf zabił moją wiarę”. Zaledwie rok później, w lutym 1890 roku, zmarł jej bliski przyjaciel, Gyula Andrássy. Elżbieta miała stwierdzić: „Umarł mój ostatni i jedyny przyjaciel!”. Zaledwie trzy miesiące po śmierci Andrássyego zmarła starsza siostra cesarzowej, Helena. W tym samym roku na ślubnym kobiercu stanęła najmłodsza, ukochana córka Elżbiety – Maria Waleria. Dziewczyna jako jedyna spośród rodzeństwa miała prawo wyjść za mąż z miłości – zadbała o to sama cesarzowa. Wybrankiem „Jedynaczki” został Franciszek Salwator Toskański. Cesarzowa jednak, chociaż zadowolona ze szczęścia córki, odczuwała również z powodu ślubu Marii Walerii ogromny ból i żal. Pamiętając swoje trudne relacje z arcyksiężną Zofią, nie chciała być równie wymagającą teściową – dlatego też odsunęła się od najmłodszej córki i jej męża. O to samo poprosiła matkę pana młodego, Marię Immaculatę, sugerując, aby „do niczego się nie wtrącała”. Cesarzowa, której nieobca była metafizyka, wierzyła, że nad jej rodziną wisi klątwa. Żadna z jej sióstr nie zaznała szczęścia w małżeństwie. Najmłodsza – Zofia – zginęła w wyniku pożaru w Paryżu w 1897 roku. Klątwa rodu Wittelsbachów sprawiła, że we wszelkich niepowodzeniach swoich dzieci, a zwłaszcza w samobójczej śmierci jedynego syna upatrywała się zawsze swojej winy. W 1891 roku wyjechała do Aten, gdzie spotkała się z następcą greckiego tronu oraz jego żoną. Płynnie mówiąca w języku greckim Elżbieta zrobiła duże wrażenie, tym bardziej, że żona przyszłego króla, z pochodzenia księżniczka pruska, nie potrafiła się komunikować w tym języku. To właśnie w Grecji cesarzowa upatrywała swojej przystani. Postanowiła wybudować tam pałac – Achilleion, nazwany tak na cześć jej ulubionego bohatera – Achillesa. Zakończenie budowy pałacu nie sprawiło jednak, że Elżbieta na stałe osiedliła się w Grecji – pragnęła kolejnych podróży do różnych miejsc na świecie, takich jak Sewilla, Paryż, Lizbona czy Florencja. Podróżami próbowała zagłuszyć melancholię i samotność. Pod koniec życia nie pozwalała się fotografować ani portretować. Stroniła od ludzi, a jeśli pojawiała się w tłumie, to zawsze z zasłoniętą twarzą. W ciągu ostatniej dekady swojego życia cesarzowa jedynie raz wypełniła swoją reprezentacyjną rolę – zrobiła to dla swoich ukochanych Węgier, które w 1896 roku obchodziły tysiąclecie swojej państwowości. Śmierć Jesienią 1898 roku Elżbieta udała się do Szwajcarii, którą określała jako „przystań wolności”. 10 września po wyjściu z hotelu, w którym nocowała, Elżbieta została zaatakowana przez włoskiego anarchistę, Luigiego Lucheni. Cesarzowa otrzymała cios w serce zaostrzonym pilnikiem. Mężczyzna został zatrzymany, ale nikt nie był świadomy tego, co się stało. Niemal od razu po otrzymaniu ciosu Elżbieta – wraz z damą dworu – skierowała się na przystań, gdzie wsiadła na statek. Dopiero tam – po tym, gdy zemdlała – zdano sobie sprawę z powagi sytuacji. Statek zawrócił do portu, skąd przeniesiono nieprzytomną już cesarzową do jej hotelu, gdzie stwierdzono zgon. Odpowiednio przygotowany pogrzebowy wagon salonowy, zamówiony przez Towarzystwo Pogrzebowe w Wiedniu celem sprowadzenia zwłok cesarzowej ze Szwajcarii do Wiednia, dostarczyło w ciągu czterech dni Pierwsze Galicyjskie Towarzystwo Akcyjne Budowy Wagonów i Maszyn w Sanoku. Elżbietę pochowano obok syna w krypcie cesarskiej znajdującej się w kościele kapucynów w Wiedniu. Zabójca cesarzowej, Luigi Lucheni, podczas przesłuchania stwierdził, że „chciał zabić jakiegoś monarchę, obojętnie którego”. Nie okazał przy tym żadnej skruchy za swój czyn, mówiąc: „Znowu popełniłbym tę zbrodnię!”. Mężczyzna wyznał również, że zamach na Elżbietę miał na celu zastraszenie arystokracji oraz wyrażenie niechęci do niej. Użył pilnika, ponieważ nie miał pieniędzy na sztylet. Franciszek Józef nie mógł zrozumieć, dlaczego jego żonę spotkał taki los i otwarcie to wyrażał, mówiąc: „Jak można było zamordować kobietę, która nigdy nikomu nie uczyniła nic złego?”. Do hrabiego Paar, który poinformował go o śmierci Elżbiety, powiedział natomiast: „Nikt nigdy nie dowie się, jak bardzo ją kochałem”. W swoim testamencie Elżbieta zapisała 2/5 swojego majątku każdej z córek – Gizeli i Marii Walerii. Ostatnią – 1/5 część spadku – przekazała wnuczce, jedynemu dziecku zmarłego tragicznie syna, Elżbiecie. Ponadto w swoim testamencie zapisała, że „za sześćdziesiąt lat na naszej planecie będzie tak samo mało szczęścia i pokoju, czyli wolności, jak dzisiaj”. Dlatego właśnie postanowiła, że dochody z jej wierszy i pamiętnika powinny służyć „dobrobytowi politycznie potępionych i ich potrzebujących krewnych”. Pamiętnik cesarzowej został opublikowany przez Austriacką Akademię Nauk (ÖAW) i do dziś przynosi zyski dla UNHCR. Dzieci Zofia (ur. 5 marca 1855, zm. 29 maja 1857). W trakcie podróży pary cesarskiej na Węgry zachorowała. Zmarła, mając jedynie dwa lata. Gizela (ur. 12 lipca 1856, zm. 27 lipca 1932). W 1873 roku poślubiła księcia Bawarii, Leopolda Bawarskiego. Miała z nim czworo dzieci – Elżbietę Marię (1874-1957), Augustę Marię (1875-1964), Jerzego Franciszka (1880-1943) i Konrada Luitpolda (1883-1969). Rudolf (ur. 21 sierpnia 1858, zm. 30 stycznia 1889). W 1881 roku ożenił się z belgijską księżniczką – Stefanią Klotyldą, córką Leopolda II Koburga. Para miała jedną córkę – Elżbietę Marię (1883-1963). Maria Waleria (ur. 22 kwietnia 1868, zm. 6 września 1924). W 1890 roku wyszła za mąż za Franciszka Salwatora Toskańskiego. Para miała dziesięcioro dzieci – Elżbietę (1892-1930), Franciszka Karola (1893-1918), Huberta Salwatora (1894-1971), Jadwigę (1896-1970), Teodora Salwatora (1899-1978), Gertrudę (1900-1962), Marię (1901-1936), Klemensa Salwatora (1904-1979), Matyldę (1906-1991) i Agnieszkę (1911). Uroda Legendarna uroda Elżbiety rozkwitła po narodzinach dzieci. W drugiej połowie XIX wieku powszechnie uważano ją za najpiękniejszą kobietę na świecie. Pielęgnacja urody zajmowała dużą część jej codziennych zajęć. Elżbieta była szczególnie dumna ze swoich gęstych włosów. Wyznawała swego rodzaj kult ciała – uprawiała dużo sportu, dbała o swoją sylwetkę i starała się otaczać osobami, które uważała za piękne. Dzięki surowym dietom i obcisłym gorsetom posiadała talię osy (obwód talii wynosił 45 cm). Ważyła natomiast od czterdziestu sześciu do pięćdziesięciu kilogramów, mając sto siedemdziesiąt dwa centymetry wzrostu. W przeciwieństwie do innych kobiet jej czasów, cesarzowa jednak surowo odrzucała mocny makijaż lub perfumy. Przywiązywała za to dużą wagę do naturalności. Wygląd, wdzięki i aura Elżbiety wzbudzały ogromny podziw. Królowa Wiktoria miała nie podzielać opinii o wyjątkowej urodzie kobiety. Jej najstarsza córka była natomiast oczarowana cesarzową:Jej niepowtarzalna uroda nie ma sobie równej. Nigdy nie widziałam czegoś bardziej olśniewającego i urzekającego. W podobnym tonie wypowiadał się cesarz Fryderyk III, który tak opisał Elżbietę: Cesarzowa nie siada, tylko majestatycznie zajmuje miejsce; nie wstaje, tylko się podnosi; nie chodzi, tylko kroczy z godnością. Jej pojawienie się wprawiło mnie w niemy zachwyt. Szach perski także nie krył podziwu:To najbardziej czarująca ze wszystkich znanych mi kobiet. Co za godność! Co za śmiech! Co za dobroć! Jeśli tu wrócę, to tylko dlatego, by ją jeszcze raz ujrzeć. Włosy Elżbieta miała kasztanowo-brązowe, gęste i długie włosy. Często sama nazywała siebie ich „niewolnicą”, a każdy włos, który wypadł w czasie ich rozczesywania, powodował u niej irytację. Do mycia włosów, które trwało kilka godzin i odbywało się co trzy tygodnie, używano esencji z koniaku i żółtka jajek. Fryzjerką cesarzowej była Franziska Angerer, która pracowała wcześniej w Teatrze Zamkowym w Wiedniu. Za swoją pracę otrzymywała 2.000 guldenów, a więc równowartość ówczesnej pensji wykładowców uniwersyteckich. Franziska Angerer miała bardzo duży wpływ na Elżbietę, była jedną z jej najbliższych powierniczek. Zgodnie z ówcześnie panującą dworską etykietą zamężna kobieta nie mogła być zatrudniona jako fryzjerka cesarzowej. Gdy jednak Franziska się zakochała, Elżbieta osobiście poprosiła Franciszka Józefa, aby pozwolił Angerer zostać u niej na służbie po zamążpójściu. Zadbała nawet o karierę męża swojej fryzjerki, który w 1880 roku został nawet nobilitowany do stanu szlacheckiego. Zęby Chociaż cesarzowa była uznawana za najpiękniejszą kobietę na świecie, również miała kompleksy. Jednym z nich było uzębienie, które uważała za brzydkie. Aby nie pokazywać zbyt często swoich zębów, starała się nie otwierać ust – dlatego też dość często podczas różnego rodzaju wystąpień publicznych mówiła niewiele, a gdy już zabierała głos – starała się jak najmniej otwierać usta, w wyniku czego mówiła bardzo cicho i zdarzało się, że rozmówcy jej nie rozumieli. Małomówność cesarzowej spowodowała, że uważano ją za nieinteligentną, przez co nazywano ją „pięknym głuptaskiem”. Dieta i aktywność fizyczna Życie prywatne Ulubionym poetą Elżbiety był Heinrich Heine. Cesarzowa nazywała go „Mistrzem” i wzorowała się na jego utworach, pisząc swoje wiersze. Kolekcjonowała zdjęcia, tzw. „albumy piękności”. Obecnie można oglądać je w Museum Ludwig w Kolonii. W 1888 roku zrobiła sobie tatuaż w kształcie kotwicy, co miało symbolizować jej miłość do morza. Istnieje teoria, zgodnie z którą to nie był jedyny tatuaż Elżbiety – drugi przedstawiał orła, a widziała go tylko jedna osoba – kuzyn cesarzowej, Ludwik II Bawarski. Elżbieta w gronie przyjaciół i rodziny nazywana była „Elise”, „Lisi” bądź „Sisi”. Forma „Sissi” nie była używana, a jej popularność wynika z ogromnej oglądalności trylogii filmowej o cesarzowej z Romy Schneider w roli głównej, które stanowią dla wielu osób podstawowe źródło wiedzy o Elżbiecie Bawarskiej. Ulubioną sztuką teatralną Elżbiety było dzieło Williama Szekspira – Sen nocy letniej. Franciszek Józef I nie podzielał zdania żony i po obejrzeniu sztuki określił ją jako „nudną i strasznie głupią”. Jednym z psów Elżbiety był Farkas (po węgiersku imię oznacza wilka), który towarzyszył cesarzowej w trakcie jej podróży. Gdy pewnego razu został na Węgrzech, samodzielnie powrócił do Wiednia, gdzie zmarł ze zmęczenia w ramionach Elżbiety. Ze względu na nieszczęśliwe życie, nieumiejętność dopasowania się do dworskiej etykiety oraz tragiczną śmierć często porównywano do niej księżną Dianę. Upamiętnienie Po jej śmierci Franciszek Józef I ustanowił Order Elżbiety. W hierarchii orderów damskich monarchii habsburskiej order Elżbiety zajmował drugie miejsce po Gwiaździstym Krzyżu, ale w przeciwieństwie do tego wysoce arystokratycznego odznaczenia nie wymagano przy nadaniach orderu Elżbiety wywodu szlachectwa (Ahnenprobe). Nadawany mógł być wszystkim kobietom niezależnie od pochodzenia, religii i stanu cywilnego za zasługi zawodowe lub w dziedzinie filantropii czy działalności kościelnej. Dwie dzielnice Budapesztu, stolicy Węgier, zostały nazwane na cześć Elżbiety – Erzsébetváros i Pesterzsébet. W mieście tym znajduje się również most Elżbiety, także nazwany na cześć Sisi. Jej imieniem nazwano otwarty w 1855 roku most cesarzowej Elżbiety nad Łabą. Kościół św. Elżbiety we Lwowie (obecnie cerkiew pw. św. Olgi i Elżbiety) został zbudowany w 1911 roku dla upamiętnienia cesarzowej. W akcie erekcyjnym kościoła świętej Elżbiety w Jaworznie-Szczakowej napisano: „kościół powstał, aby uczcić i potomności przekazać wdzięczną pamięć wielkodusznej Cesarzowej Elżbiety, najdostojniejszej małżonki Cesarza i króla Franciszka Józefa, zgasłej przed ośmioma dniami. Oddano tę wznosić się mającą świątynię Pańską pod opiekę św. Elżbiety, królowej węgierskiej, a patronki nieodżałowanej Cesarzowej”. Elżbietę upamiętnia również ukraińska piosenka folkowa: „Nasza pani carowa”. Kościół św. Elżbiety w Bratysławie, nazywany również „Niebieskim kościółkiem”, został zbudowany dla upamiętnienia cesarzowej. Powstało również wiele pomników przedstawiających Elżbietę, m.in. w Wiedniu, Salzburgu, Segedynie, Gödöllő czy Genewie. W kulturze Popularność Elżbieta zyskała przede wszystkim w krajach niemieckojęzycznych oraz na Węgrzech. Powstał mit postaci niezależnej, wyłamującej się ze sztywnych ram dworskiego życia, a zarazem tragicznej ze względu na doświadczenia osobiste. Odbił się on w literaturze, turystyce, filmie i muzyce. Film W latach 50. XX w. powstały trzy niemieckojęzyczne filmy opowiadające o życiu cesarzowej. Ich reżyserem był Ernst Marischka, a główną rolę zagrała młoda i mało wówczas znana aktorka, Romy Schneider. Kolejne części trylogii to: Sissi (1955), Sissi – młoda cesarzowa (1956) i Sissi – losy cesarzowej (1957). Filmy te do dziś są często emitowane w austriackich i niemieckich kanałach telewizyjnych, stanowiąc dla mieszkańców tych krajów podstawowe źródło wiedzy o cesarzowej Elżbiecie. Cykl ukazał się także w skondensowanej wersji z angielskim dubbingiem, zatytułowanej Forever My Love. Rola cesarzowej przyniosła Schneider międzynarodową popularność, do dzisiaj jest kojarzona głównie z trylogią o Elżbiecie. W 2009 roku powstał dwuczęściowy film opowiadający o życiu cesarzowej – Sisi. W roli tytułowej wystąpiła włoska aktorka, Cristiana Capotondi. Film opowiada o początkach Elżbiety na austriackim dworze, a kończy się koronacją na króla i królową Węgier w 1867 roku. W roku 2022 Marie Kreutzer wyreżyserowała film poświęcony cesarzowej zatytułowany W gorsecie. Tytuł nawiązuje do rygorystycznych zasad, panujących na austriackim dworze, ale także do wyśrubowanych standardów piękna i kultu młodości, którym usiłuje sprostać cesarzowa w czwartej dekadzie swojego życia. Film jest częściowo fikcyjnym zapisem jednego roku z jej życia. W roli tytułowej wystąpiła Vicky Krieps. Telewizja W 2021 roku miał premierę niemiecki serial telewizyjny – Sisi – emitowana w Epic Drama. W postać cesarzowej wcieliła się Dominique Devenport. We wrześniu 2022 roku miał swoją premierę serial produkcji Netflix – Cesarzowa Sisi (oryg. The Empress). Postać Sisi, przewija się również w produkcjach nie poświęconych wyłącznie jej osobie. Jej losy, były motywem przewodnim, jednego z odcinków popularnego serialu kryminalnego Komisarz Rex. Opowiadał historię cierpiącej na zaburzenia osobowości, utożsamiającą się z osobą Elżbiety Marion Wagner, która nieumyślnie zabiła woźnicę, ponieważ trzymał w ręku pilnik, wyglądający tak samo, jak ten którym zamordowano Sisi. Podczas śledztwa, widzowie mogli poznać nieco bliżej historię życia Elżbiety i dowiedzieć się choćby tego, że cierpiała na zaburzenia związane z nieprawidłowym odżywianiem się. Powstały również seriale animowane dla dzieci: Księżniczka Sissi (1997) produkcji niemiecko-francusko-kanadyjskiej oraz Sissi. Mała księżniczka (2015–2020) produkcji włoskiej. Musical W 1992 roku miał swoją premierę Elisabeth – wiedeński, niemieckojęzyczny musical, ze słowami Michaela Kunzego i muzyką Sylvestra Leavy. Został przetłumaczony na siedem języków i obejrzało go ponad dziesięć milionów widzów na całym świecie, co czyni go najbardziej utytułowanym niemieckojęzycznym musicalem wszech czasów. Muzyka Utwór „If I Had a Wish” holenderskiej piosenkarki, Petry Berger, który znajduje się na albumie Eternal Woman, poświęcony jest Elżbiecie. Piosenka „SiSi” szkockiego zespołu, Washington Irving, inspirowana jest życiem Elżbiety. Balet W swoim balecie z 1978 roku Mayerling Kenneth MacMillan wcielił się w postać Elżbiety w pas de deux z jej synem, Rudolfem, głównym bohaterem baletu. W 1993 roku francuska balerina, Sylvie Guillem, wystąpiła w spektaklu zatytułowanym Sissi, l'imperatice anarchiste (Sissi, cesarzowa-anarchistka), w choreografii Maurice'a Béjarta do Walca cesarskiego Johanna Straussa. Literatura W latach 80. znana austriacka historyk Brigitte Hamann napisała biografię Elżbiety zatytułowaną The Reluctant Empress (Niechętna cesarzowa). Książka ta na nowo rozbudziła zainteresowanie cesarzową i wpłynęła na rozwój turystyki związanej z miejscami jej życia – Hofburgiem, pałacem Schönbrunn, willą w Ischl, Achilleionem w Korfu i rezydencją w Gödöllő. Rozwinęła się także, przede wszystkim w Austrii, sprzedaż różnorodnych pamiątek, jak koszulki i kubki. Elżbieta Bawarska jest również bohaterką książki Jeannine Meighörner – Sisi w Tyrolu. Występuje również na kartach powieściach: Cesarzowe Habsburgów autorstwa Sigrid-Marii Größing czy The Fortune Hunter Daisy Goodwin. Popularne stały się książki Allison Pataki – Sisi: Cesarzowa mimo woli oraz Sisi – samowolna cesarzowa. Tytulatura od 1867: Z Bożej Łaski cesarzowa Austrii, apostolska królowa Węgier, królowa Czech, Dalmacji, Chorwacji, Slawonii, Galicji, Lodomerii i Ilyrii, królowa Jerozolimy etc, etc…, wielka księżna Toskanii i Krakowa, księżna Lotaryngii, Salzburga, Styrii, Karyntii, Krainy i Bukowiny, wielka księżna Siedmiogrodu, margrabina Moraw, księżna Górnego i Dolnego Śląska, Modeny, Parmy, Piacenzy, Guastalli, Oświęcimia i Zatora, Cieszyna, Frulii, Raguzy i Zadaru, księżna Trydentu i Brixen, margrabina Łużyc Dolnych i Górnych oraz Istrii, hrabina Hohenembs, Feldkirch, Bregenz, Sonnenbergu, etc, etc, … Odznaczenia Order Krzyża Gwiaździstego (Austria) Order Królowej Marii Luizy (Hiszpania) – 1854 Order Świętego Karola (Meksyk) – 1865 Order Świętego Jana Jerozolimskiego (Wielka Brytania) – 1873 Order Luizy (Prusy) Genealogia Przypisy Bibliografia Brigitte Hamann, Cesarzowa Elżbieta, Państwowy Instytut Wydawniczy, wyd. 3, Warszawa, 2015. Egon Caesar Corti, Cesarzowa Elżbieta, Wydawnictwo J. Przeworskiego, Warszawa, 1938. Linki zewnętrzne Polski blog o Elżbiecie Bawarskiej (pol.) Strona poświęcona Elżbiecie Bawarskiej (ang.) Cykl artykułów tematycznych poświęconych Elżbiecie Bawarskiej (ang.) Prasa austriacka po śmierci Elżbiety Bawarskiej (Austriacka Biblioteka Narodowa) (niem.) Cesarzowe Austrii Wittelsbachowie Zamordowani monarchowie Urodzeni w 1837 Ludzie urodzeni w Monachium Zmarli w 1898 Damy Orderu Krzyża Gwiaździstego Damy Orderu Królowej Marii Luizy Damy Orderu Świętego Karola (Meksyk) Odznaczeni Orderem Świętego Jana Jerozolimskiego Damy Orderu Luizy Byłe Artykuły na Medal Pochowani w kościele kapucynów w Wiedniu Austro-Węgrzy

417429

https://pl.wikipedia.org/wiki/Micha%C5%82%20Adamczyk

Michał Adamczyk

Michał Adamczyk (ur. 16 marca 1972 w Gdyni) – polski dziennikarz telewizyjny, od 2023 dyrektor Telewizyjnej Agencji Informacyjnej. Życiorys Absolwent ekonomii na Uniwersytecie Gdańskim. Karierę medialną rozpoczął w redakcji telewizji Polonia 1, a następnie w TVN, gdzie w latach 1997–1999 pracował jako gdański korespondent TVN Faktów i prezenter lokalnego wydania TVN Fakty Północ. W 2001 przeszedł do TV Puls, gdzie był dziennikarzem i prowadzącym Wydarzenia. Pod koniec 2001 roku rozpoczął współpracę z TVP. Początkowo pracował jako reporter Wiadomości, od lipca 2003 również jako prezenter wydania porannego, południowego i popołudniowego, a od sierpnia 2004 także wieczornego. W październiku 2004 został prowadzącym wydania głównego Wiadomości. W związku z wyjazdem na Antarktydę w grudniu 2004 został odsunięty od prowadzenia wieczornego wydania serwisu. Od końca grudnia 2005 do października 2006 prowadził program reporterski TVP1 Na celowniku. Od 24 lutego do 16 września 2006 prowadził serwis informacyjny Teleexpress. Od listopada 2006 do 2009 roku był korespondentem TVP w Brukseli. W lutym 2011 wrócił do redakcji Wiadomości, jako gospodarz bocznych i głównych wydań. W TVP Info został prowadzącym rozmów po Wiadomościach – do 15 listopada 2016 w programie Dziś wieczorem, następnie w programie Gość Wiadomości. W styczniu 2016 ponownie został jednym z prowadzących główne wydanie Wiadomości. W tym samym roku został prowadzącym programy TVP1 Debata i Polityka przy kawie w TVP1 oraz audycji Z drugiej strony i Bez retuszu w TVP Polonia. Prowadził także m.in. programy w TVP Info: Info Dziennik, Poranek Info, Serwis Info, Panorama Info i Strefa starcia oraz magazyn Godzina po godzinie. 25 kwietnia 2023 został dyrektorem Telewizyjnej Agencji Informacyjnej. Życie prywatne W latach 2006–2007 był mężem dziennikarki Agnieszki Piechurskiej, z którą ma córki-bliźniaczki. Kontrowersje 7 września 2023 roku Onet ujawnił, że w 2001 roku Prokuratura Rejonowa w Toruniu oskarżyła Adamczyka o pobicie kobiety, kierowanie w jej stronę gróźb pozbawienia życia, popełnienia przestępstw na szkodę pokrzywdzonej lub jej najbliższych, oraz kradzież tysiąca złotych. W styczniu 2002 roku sąd stwierdził, że „sprawstwo i wina oskarżonego nie budzą wątpliwości i zostały potwierdzone dowodami zebranymi w sprawie”, ale warunkowo ją umorzył, oceniając, że „istnieje pozytywna prognoza co do tego, że będzie przestrzegał porządku prawnego”. Adamczyk w oświadczeniu wydanym po nagłośnieniu sprawy stwierdził, że z kobietą jedynie łączyła go znajomość i zaprzeczył, że dopuścił się wobec niej pobicia i gróźb pozbawienia życia. Po publikacji artykułu Adamczyk został pilnie zdjęty z wizji. Przypisy Absolwenci Uniwersytetu Gdańskiego Polscy dziennikarze telewizyjni Dziennikarze związani z Gdańskiem Osobowości telewizyjne związane z Polonia 1 Osobowości telewizyjne związane z TVN Osobowości telewizyjne związane z TV Puls Osobowości telewizyjne związane z TVP Ludzie urodzeni w Gdyni Urodzeni w 1972

7230

https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%81otwa

Łotwa

Łotwa, Republika Łotwy (, Republika Łotewska – Latvijas Republika) – państwo unitarne w Europie Północnej, jeden z krajów nadbałtyckich, położony w przeważającej części w dorzeczu Dźwiny. Od północy Łotwa graniczy z Estonią, od wschodu z Rosją i Białorusią, a od południa z Litwą. Łączna długość granic lądowych wynosi 1368 km. Większość zachodniej granicy Łotwy wyznacza wybrzeże Morza Bałtyckiego. Powierzchnia administracyjna Łotwy wynosi  km², co daje jej 124. miejsce na świecie i 24. w Europie. Zamieszkana przez niecałe dwa miliony ludzi (2017), zajmuje pod względem liczby ludności 147. miejsce na świecie, a 32. w Europie. Łotwa jest państwem unitarnym, w skład którego wchodzą cztery krainy historyczne: Liwonia, Łatgalia, Kurlandia i Semigalia. Administracyjnie podzielona jest na dziewięć miast wydzielonych oraz 110 powiatów. Jej największym miastem i stolicą jest Ryga. Inne większe miasta to Dyneburg, Lipawa, Jełgawa, Jurmała i Windawa. Po zakończeniu I wojny światowej w Rydze 18 listopada 1918 Łotwa proklamowała niepodległość. W wyniku paktu Ribbentrop-Mołotow znalazła się w sowieckiej strefie wpływów i od czerwca 1940 roku trwała okupacja jej terytorium. Od 5 sierpnia 1940 roku do 4 maja 1990 roku istniała Łotewska Socjalistyczna Republika Radziecka. 21 sierpnia 1991 roku Łotwa ogłosiła deklarację niepodległości i w tym też roku została przyjęta do ONZ. Od 1 maja 2004 roku Łotwa jest członkiem Unii Europejskiej, a od 29 marca 2004 roku NATO. Należy także do OBWE, Rady Europy oraz Rady Bałtyckiej i Rady Państw Morza Bałtyckiego. Geografia Rzeźba i budowa geologiczna Łotwa jest krajem nizinnym. 57% jej terytorium leży poniżej 100 m n.p.m., a tylko 2,5% powyżej 200 m n.p.m. Średnia wysokość nad poziomem morza wynosi 87 m. Najwyższym punktem jest wzniesienie Gaiziņkalns (312 m n.p.m.), zaś najniżej położone jest wybrzeże Bałtyku (0 m). Północna część kraju spoczywa na południowym skłonie tarczy fennoskandzkiej, natomiast południowa leży na płycie rosyjskiej. Przez Łotwę płynie Dźwina, uchodząca do Zatoki Ryskiej. Rzeka umożliwia spławianie drewna oraz wytwarzanie energii w hydroelektrowniach. Klimat Klimat Łotwy jest umiarkowany, przejściowy o cechach morskich na Półwyspie Kurlandzkim i bardziej kontynentalny na wschodzie. Średnie temperatury roczne wahają się pomiędzy a (w styczniu od na zachodnim wybrzeżu do na północnym wschodzie, w lipcu – ok. ). Roczne sumy opadów w zachodniej Kurlandii sięgają 750 mm, natomiast na wschodzie nie przekraczają 550 mm. Wpływy niemieckie Łotwa, podobnie jak jej północny sąsiad, Estonia, od wczesnego średniowiecza, aż do początków XX wieku, a więc przez wieleset lat, znajdowała się pod bardzo silnym wpływem kultury niemieckiej. Było to spowodowane tym, że obecne Łotwa i Estonia to dawne Inflanty i inne krainy historyczne (np. Terra Mariana), które najdłużej w swej historii były pod niemieckim panowaniem. Kultura niemiecka oddziaływała tam jednak znacznie dłużej niż tylko w czasie oficjalnego panowania Niemców na tym terenie, ale również w czasie panowań szwedzkiego, polskiego czy też rosyjskiego wyższą klasę społeczeństwa stanowili tam dalej Niemcy, obejmowali oni też często najważniejsze urzędy w administracji, a miasta w tych krajach wciąż miały niemiecki charakter i władzę sprawowała niemiecka Rada Regionalna (tzw. Landtag). Kultura niemiecka silnie oddziaływała na, skupione głównie na wsiach, ludy fińskie, czyli przodków obecnych Estończyków oraz ludy bałtyckie – przodków obecnych Łotyszy. Kultura niemiecka wciąż obecna jest w wielu aspektach kulturowych dzisiejszych Estończyków i Łotyszy. Historia Od IX do XI wieku kraj zasiedlany był przez plemiona bałtyckie oraz ugrofińskie (na północy). Od końca XII wieku następowała penetracja niemiecka, czego konsekwencją były silne i długotrwałe wpływy niemieckie, a także skandynawskie. W XIII wieku ziemie łotewskie zostały podbite przez niemiecki zakon kawalerów mieczowych i schrystianizowane. Od tej pory stanowiły one część Inflant – obszarów obejmujących dzisiejsze Łotwę i Estonię (ludność miejska posługiwała się tam głównie językiem niemieckim, a ludność wiejska językiem łotewskim oraz, w północnej części, estońskim i innymi językami z grupy fińskiej). Specyfika niemieckiego państwa zakonnego i wynikające stąd konflikty wewnętrzne sprawiły, że Łotysze nie zostali do końca zgermanizowani i przetrwali jako naród do dziś, choć wpływy kultur niemieckiej i skandynawskiej są silne. W 1561 ziemie łotewskie zostały włączone do Litwy, a po unii lubelskiej stanowiły wspólną własność Rzeczypospolitej Obojga Narodów (Kurlandia i Semigalia jako lenno). W latach od 1621 do 1629 część północna (Liwonia) została zdobyta przez Szwecję, pod której władzą pozostała do 1721. W XVIII wieku kraj włączony został do Cesarstwa Rosyjskiego. Podczas I wojny światowej najpierw od 1915 Kurlandia i Semigalia, a następnie od początku 1918 całość terytorium znajdowało się pod okupacją niemiecką. 18 listopada 1918 w Rydze proklamowano niepodległość. W latach 1918–1920 trwała wojna o niepodległość (), w której siły łotewskie przy wsparciu estońskim, brytyjskim i polskim walczyły przeciw oddziałom niemieckim, białoruskim i bolszewickim. W latach 1934–1940 Łotwa była rządzona autorytarnie przez Kārlisa Ulmanisa. W wyniku paktu Ribbentrop-Mołotow znalazła się w sowieckiej strefie wpływów. Pod koniec 1939 utworzono sowieckie bazy wojskowe, a od czerwca 1940 trwała okupacja. 5 sierpnia 1940 Łotwa została formalnie włączona do ZSRR jako Łotewska SRR. W związku z falami brutalnych sowieckich represji po czerwcu 1940 wkroczenie wojsk niemieckich w lipcu 1941 spotkało się z pozytywnym przyjęciem ludności łotewskiej. W ramach okupacji niemieckiej Łotwa stała się Okręgiem Generalnym Łotwa () Komisariatu Rzeszy Wschód (). Na przełomie 1944 i 1945 większość obszaru kraju została zajęta przez Armię Czerwoną, jedynie w Kurlandii do maja 1945 broniło się znaczne zgrupowanie wojsk niemieckich i oddziałów łotewskich. Mimo ustanowienia po wojnie władzy sowieckiej i przeprowadzenia kolektywizacji na przełomie lat 40. i 50. XX w. działała silna antysowiecka partyzantka. W okresie powojennym władze sowieckie przeprowadziły dość intensywne uprzemysłowienie kraju, a jednocześnie umieszczono na jego obszarze znaczne ilości wojsk – doprowadziło to do znacznego napływu na Łotwę Rosjan i ludności rosyjskojęzycznej. Historia współczesna W 1986 Łotwa brała udział w obradach Grupy „Helsinki”, podczas których unieważniono pakt Ribbentrop-Mołotow. Włączenie do ZSRR uznano za okupację. W 1988 powstał Łotewski Front Ludowy, a w 1989 – Łotewski Ruch Niepodległości Narodowej głoszący postulat wyjścia z ZSRR. W maju 1989 Rada Najwyższa uznała język łotewski za państwowy (zamiast rosyjskiego). 23 sierpnia 1989 mieszkańcy Łotwy wzięli udział w żywym łańcuchu Wilno – Tallinn, którego celem było wyrażenie sprzeciwu wobec ustaleń paktu Ribbentrop-Mołotow w 50 rocznicę jego podpisania. W grudniu 1989 pakt ten został oficjalnie potępiony. 27 lipca 1989 Rada Narodowa podjęła uchwałę o samodzielności gospodarczej Łotwy, a 28 lipca ogłosiła deklarację o suwerenności państwowej. 11 stycznia 1990 usunięto z konstytucji zapis o kierowniczej roli partii komunistycznej, a 12 stycznia przywrócono flagę narodową, hymn i herb. W dniach 18 marca – 29 kwietnia 1990 odbyły się wybory parlamentarne, w których zwyciężył Łotewski Front Ludowy; przewodniczącym Rady Narodowej został Anatolijs Gorbunovs. 4 maja 1990 podjęto decyzję o przywróceniu niepodległości i konstytucji z 1922 (jej obowiązywanie wstrzymano do czasu wprowadzenia poprawek i w praktyce wciąż obowiązywały zapisy z konstytucji z 1978, jednak tylko te, które nie kolidowały z normami z 1922). 20 stycznia 1991 siły OMON-u podjęły nieudaną próbę opanowania Rygi w celu zastąpienia urzędującego rządu prorosyjskim. 17 marca 1991 odbyło się referendum, w którym 74% głosujących opowiedziało się za niepodległością. 21 sierpnia 1991 ogłoszono wystąpienie z ZSRR. Rada Państwa ZSRR zaakceptowała tę decyzję 6 września. W tym też roku Łotwa na podstawie Rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 710 z 12 września została przyjęta do ONZ. W 1993 Łotewski Front Ludowy został zastąpiony u władzy przez centrowy Związek Łotewska Droga. 27 stycznia 1994 w pełni przywrócono konstytucję z 1922 (z poprawkami). W tym samym roku (tj. 1994) podpisano układ o wycofaniu wojsk rosyjskich z łotewskiego terytorium, oraz państwo przystąpiło do programu NATO Partnerstwo dla Pokoju (członkiem NATO zostało w marcu 2004). Kryzys w bankowości doprowadził w 1995 do przedterminowych wyborów. W ich wyniku powstał słaby, składający się z 6 partii rząd, który upadł w 1998. Do władzy doszła wówczas prawicowa Partia Ludowa. W 2003 Łotwa opowiedziała się za przystąpieniem do Unii Europejskiej, co nastąpiło w maju 2004. 1 stycznia 2014 na Łotwie wprowadzono walutę euro. Ustrój polityczny Organem ustawodawczym jest jednoizbowy parlament – Sejm (Saeima), składający się ze 100 parlamentarzystów wybieranych na czteroletnią kadencję. Prezydent jest wybierany przez Sejm na kadencję trwającą cztery lata. Reprezentuje on państwo na arenie międzynarodowej, jest najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych Łotwy, a także ma prawo powoływać i odwoływać ambasadorów oraz innych przedstawicieli państwa. Organem wykonawczym jest Gabinet Ministrów (Ministru kabinets), składający się z premiera i ministrów przez niego powołanych. Premier wyznaczany jest przez prezydenta państwa. Gabinet Ministrów musi otrzymać wotum zaufania w Sejmie, jest przed nim także odpowiedzialny za swoje działania. Ugrupowania polityczne mające reprezentację w parlamencie: „Jedność”, Centrum Zgody, Związek Zielonych i Rolników, O lepszą Łotwę i Zjednoczenie Narodowe Wszystko dla Łotwy! – Dla Ojczyzny i Wolności/Łotewski Narodowy Ruch Niepodległości. Demografia W wyniku włączenia Łotwy do ZSRR przesiedlono tam wielu Rosjan. Większość Rosjan mieszkających na Łotwie nie zna języka łotewskiego, co jest jednym z powodów, dla których Łotwa nie chce przyznać wielu z nich obywatelstwa (nieobywatele). 18 lutego 2012 roku odbyło się w tym kraju referendum, w którym Łotysze mieli zdecydować o nadaniu rosyjskiemu statusu języka urzędowego, za takim rozwiązaniem opowiedziało się 24,88% głosujących. Premier Łotwy Valdis Dombrovskis apelował by jak najwięcej Łotyszy zagłosowało przeciwko uznaniu języka rosyjskiego drugim językiem urzędowym, z kolei mniejszość rosyjska chciała zwrócić uwagę na problem dyskryminacji Rosjan, którzy pomimo iż w niektórych okręgach stanowią ponad 40%, nie mogą korzystać ze swojego języka ojczystego w urzędach. Średnia gęstość zaludnienia to 35,05 osób na km². W miastach mieszka około 71% ludności. Języki: łotewski (oficjalny), rosyjski, białoruski, polski, liwski, łatgalski i inne. Wyznania: luterańskie (głównie Łotysze z zachodniej i północnej części kraju), rzymskokatolickie (głównie Łotysze ze wschodniej części kraju, Polacy i Litwini), prawosławne (głównie Rosjanie, Białorusini i Ukraińcy). Miasta Religia Religią dominującą na Łotwie jest protestantyzm (z wyjątkiem wschodniej cz. Łotwy, gdzie dominuje katolicyzm), ale tylko 7% Łotyszy praktykuje regularnie. Główne wyznania w 2011 roku to: luteranizm – ok. 709 tys. (głównie Łotysze), katolicyzm – ok. 430 tys., prawosławie – 370 tys. (głównie Rosjanie), staroobrzędowcy – 34,5 tys. inne grupy wyznaniowe – ok. 30 tys., w tym baptyści – 6,9 tys., zielonoświątkowcy – 6,3 tys. (2 grupy), ewangeliczni chrześcijanie – 4,6 tys. (2 grupy), adwentyści dnia siódmego – 4,0 tys. i Świadkowie Jehowy – 2,3 tys. Według danych Eurobarometru z 2005 roku 37% Łotyszy deklaruje wiarę w istnienie Boga, 49% wierzy, że istnieje jakaś siła wyższa, zaś 10% nie deklaruje wiary w istnienie Boga, ducha czy innej „mocy”. Podział administracyjny 1 lipca 2009 weszła w życie reforma administracyjna uchwalona 18 grudnia 2008. W wyniku tej reformy zniesiono jednostki administracyjne wszystkich szczebli wprowadzając w zamian 110 powiatów i 9 miast wydzielonych (jednostki te nie mają dalszego podziału wewnętrznego). Łotwa składa się z czterech krain historycznych: Kurlandia Liwonia Łatgalia Semigalia Gospodarka W 2015 r. Łotwa była 24. gospodarką Unii Europejskiej pod względem wielkości PKB w parytecie siły nabywczej i 104. gospodarką świata, a pod względem wielkości PKB nominalnego – 25. gospodarką UE i 98. gospodarką świata. W 2015 r. PKB per capita w parytecie siły nabywczej Łotwy wyniósł PPS (64,5% średniej UE), a PKB per capita nominalny – euro (42,9% średniej UE). Łotwa uznawana jest przez ONZ za kraj „bardzo wysoko rozwinięty” pod względem wskaźnika rozwoju społecznego (HDI), który bierze pod uwagę takie czynniki jak długość życia, średnią długość edukacji odbytej przez 25-latków i oczekiwany czas edukacji dzieci w wieku szkolnym, jak również realny PKB per capita, tj. z uwzględnieniem siły nabywczej. Wskaźnik HDI dla Łotwy za 2015 r. wyniósł 0,830, dając jej 44. miejsce na świecie na 188 uwzględnionych państw lub terytoriów zależnych, między Węgrami i Argentyną. Dług publiczny Łotwy w 2015 r. wyniósł około 36% PKB, co było poziomem znacznie niższym od średniej UE, który wyniósł 85%. W 2016 r. według Eurostatu współczynnik Giniego dla ekwiwalentnych dochodów do dyspozycji, mierzący równomierność rozkładu dochodów, osiągnął dla Łotwy poziom (34,5) znacznie wyższy od średniej UE (30,8). Najniższy poziom nierówności w UE w 2015 r. odnotowano na Słowacji (23,7), a najwyższy w Litwie – 38. Od 2005 r. obserwuje się na Łotwie sukcesywny spadek wartości współczynnika Giniego, co interpretuje się jako zmniejszanie nierówności dochodowych. Gospodarka łotewska była jedną z najszybciej rozwijających się w Unii Europejskiej. Wzrost PKB w 2007 wynosił ponad 10% W 2008 Łotwę nawiedził kryzys gospodarczy. Jeden z banków, Parex, ograniczył wypłaty z kont. PKB w trzecim kwartale 2008 r. skurczył się o 4,2%, a rząd został zmuszony do zaciągnięcia pożyczki w Międzynarodowym Funduszu Walutowym i Komisji Europejskiej. W pierwszym kwartale 2009 roku spadek PKB wyniósł 18%. Łotwa w dniu 1 stycznia 2014 roku przyjęła walutę euro. Gospodarka leśna Lasy zajmują na Łotwie ok. 2,7 mln ha. Z tego 12,6% to lasy chronione, pozostające w granicach parków narodowych, rezerwatów przyrody i parków przyrodniczych. Dalsze 38,5% to lasy z ograniczonymi formami gospodarowania, leżące w obszarach chronionego krajobrazu, "zielonych strefach" i na innych obszarach istotnych z punktu widzenia ochrony środowiska przyrodniczego. Pozostałe blisko 49% to lasy gospodarcze. Cały zasób drewna w tych lasach szacowany jest na 426 mln m3, z tego lasy państwowe 290 mln m3 (68%) i lasy prywatne ponad 130 mln m3 (blisko 31%). Wielkość planowanego rocznego pozyskania drewna wynosi ok. 6,2 miliona m3, co stanowi 2,3 m3/ha lub 85% średniorocznego przyrostu. Z ramienia państwa lasami zarządza Minister Leśnictwa, który bezpośrednio nadzoruje pracę 34 obwodów leśnych (nadleśnictw), które z kolei dzielą się na 230 leśnictw, w których pracuje 1841 strażników leśnych. Emisja gazów cieplarnianych Emisja równoważnika dwutlenku węgla z terenu Łotwy wyniosła w 1990 roku 27,567 Mt, z czego 20,141 Mt stanowił dwutlenek węgla. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 7,559 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1 dolar PKB 869 kg. Głównym źródłem emisji była wówczas energetyka. Następnie emisje spadały, osiągając minimum w roku 2000. Od tego czasu emisje utrzymują się na podobnym poziomie, przy czym w przeliczeniu na mieszkańca nieznacznie rosną, a w przeliczeniu na PKB nieznacznie spadają. W 2018 emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 7,824 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 4,054 t i w przeliczeniu na 1 dolar PKB 154 kg. W tym czasie proporcjonalnie wzrósł udział emisji z transportu. Pojawienie się nowych gazów cieplarnianych, takich jak fluorowęglowodory sprawiło natomiast, że emisja równoważnika dwutlenku węgla jest prawie dwukrotnie wyższa od emisji samego dwutlenku węgla (w 2015 odpowiednio 13,452 Mt wobec 7,696 Mt). Transport Koleje Drogi Tablice rejestracyjne Nowe tablice rejestracyjne na Łotwie składają się z eurobandu z lewej strony, na którym znajdują się flaga UE, oraz niżej kod samochodowy Łotwy „LV”. Reszta to dwie czarne litery oznaczające serię tablicy rejestracyjnej, dywiz, i jedna do czterech cyfr (liczb mniejszych niż 1000 nie uzupełnia się do czterech cyfr poprzez dodanie z przodu odpowiedniej liczby zer). Na starych tablicach z lewej strony znajdowały się flaga Łotwy i kod samochodowy, a dalej dwie czarne litery oznaczające serię tablicy rejestracyjnej, dywiz, i cztery cyfry. Za dodatkowy koszt są dostępne tablice rejestracyjne z dowolnym tekstem lub kombinacją cyfr. Tablice rejestracyjne taksówek składają się z liter TQ, dywizu i 1–4 cyfr umieszczonych na żółtym tle. Ochrona przyrody Na terenie Łotwy istnieją 4 parki narodowe (Gauja, Kemeri, Razno i Slitere), 5 państwowych rezerwatów przyrody i 6 obszarów chronionego krajobrazu. Turystyka Łotwa jest krajem nizinnym, z licznymi wzniesieniami, oraz posiada około 5000 jezior, w większości polodowcowych. Słabo urozmaicony krajobraz, oraz także liczne źródła wód mineralnych predestynują Łotwę do stania się miejscem wypoczynku. Dużymi atutami Łotwy są długa linia brzegowa i nadbałtyckie plaże. Najsłynniejszym miastem wypoczynkowym jest otoczona wianuszkiem mniejszych ośrodków Jurmała, skąd można dopłynąć promem do innych portów nad Bałtykiem. Poza Rygą i Jurmałą wielu turystów odwiedza nieodległą od stolicy Siguldę, leżącą na skraju Parku Narodowego Gauja, gdzie podziwiać można: zamki, jaskinie (największa – jaskinia Gutmana), jeziora, starodrzew. Turyści chętnie odwiedzają także drugie miasto kraju, położony nad Dźwiną Dyneburg. W 2015 roku kraj ten odwiedziło 2,024 mln turystów (9,8% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 895 mln dolarów. Siły zbrojne Łotewskie Narodowe siły zbrojne składają się z Wojsk Lądowych, Marynarki Wojennej, Sił Powietrznych, Żandarmerii Wojskowej oraz Obrony Krajowej. Liczą 5,3 tys. zawodowych żołnierzy i 16 tys. rezerwistów. Są wyposażone w 310 opancerzonych pojazdów bojowych, 45 sztuk artylerii samobieżnej, 10 artylerii holowanej, 11 okrętów patrolowych, 6 niszczycieli min i 4 śmigłowce. Są klasyfikowane jako 97. siła militarna na świecie z rocznym budżetem wynoszącym 750 mln USD. Kontrowersje Na Łotwie około 40% mieszkańców stanowią osoby słowiańskojęzyczne (głównie Rosjanie), które znalazły się tam w wyniku włączenia Łotwy przez ZSRR. Podobna sytuacja panuje w Estonii. Po odzyskaniu niepodległości – w 1991 Łotwa, podobnie jak Estonia (około 25% Rosjan), wprowadziła kontrowersyjne prawo, które nie przyznawało obywatelstwa wszystkim Rosjanom przywiezionym tam w czasach ZSRR, jak i wszystkim ich potomkom – nawet tam urodzonym, a obywatelstwo mogli oni uzyskać dopiero po zdaniu egzaminu z niesłowiańskiego i trudnego dla nich do nauczenia języka łotewskiego, którego zwykle nie znali. Władze łotewskie stanęły na stanowisku zgodnym ze stosowanym powszechnie w Europie kontynentalnej ius sanguinis (tzw. prawo krwi), zgodnie z którym obywatelstwo jest dziedziczne, tj. obywatelstwo nabywają automatycznie dzieci osoby będącej obywatelem danego państwa. Ponieważ osiedleńcy z czasów radzieckich nie nabyli nigdy obywatelstwa łotewskiego (posiadali obywatelstwo radzieckie), po wskrzeszeniu niepodległego państwa łotewskiego nie było zatem podstawy prawnej, aby przyznawać im automatycznie obywatelstwo łotewskie. Osoby takie zachowywały obywatelstwo radzieckie, a później mogły uzyskać obywatelstwo Federacji Rosyjskiej, która jest prawnym spadkobiercą Związku Radzieckiego. Obecne władze łotewskie podejrzliwie patrzą na napływową ludność rosyjskojęzyczną z epoki radzieckiej, traktując ją jako potencjalną „piątą kolumnę”. Zdarza się, że łotewskie i rosyjskie dzieci w szkołach na Łotwie kontaktują się po angielsku. Łotwa jest przez Rosję oskarżana o łamanie praw człowieka ludności niełotewskiej. Ludność ta w dużej części pozbawiona jest praw wyborczych, co budzi kontrowersje nie tylko Federacji Rosyjskiej, ale także Rady Europy i Unii Europejskiej. Z prawie 650 tys. Rosjan żyjących na Łotwie, tylko 54% (stan na 2006 rok) uzyskało obywatelstwo łotewskie i prawa wyborcze, pozostali mają de facto status bezpaństwowca i w życiu codziennym posługują się paszportem bezpaństwowca (, ). Jeszcze do 2002 kandydaci na posłów i radnych musieli udowadniać swoją dobrą znajomość języka łotewskiego. Zgodnie z polityką językową na Łotwie pod koniec 2008 lista zawodów, dla wykonywania których konieczna jest znajomość języka łotewskiego, została rozszerzona z 48 do 1200. Na liście znalazły się nawet takie zawody jak kominiarz, akrobata, ochroniarz, księgowy, kreślarz, striptizer. Opozycja twierdzi, że rozszerzając wymagania, władze zwalniają miejsca pracy dla Łotyszy kosztem mniejszości narodowych. Zarzuty wobec Łotwy dotyczą też braku zwalczania narastających tendencji faszystowskich w kraju. Wśród zamieszkałych na Łotwie Polaków, osoby (tj. 3,4% wszystkich nie-obywateli i 1/4 ogółu Polaków na Łotwie) posiadały w 2009 r. status nie-obywatela. Były to osoby które osiedliły się na Łotwie po II wojnie światowej. Galeria Zobacz też Bank Łotwy władze Łotwy na emigracji (1945–1990) Polacy na Łotwie Przypisy Linki zewnętrzne Kancelaria prezydenta Łotwy Gabinet Ministrów Parlament Łotwy – Saeima Państwa członkowskie Unii Europejskiej Państwa należące do NATO Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych

1949409

https://pl.wikipedia.org/wiki/Katastrofa%20polskiego%20Tu-154%20w%20Smole%C5%84sku

Katastrofa polskiego Tu-154 w Smoleńsku

Katastrofa polskiego Tu-154 w Smoleńsku (również katastrofa smoleńska oraz tragedia smoleńska) – katastrofa lotnicza polskiego samolotu wojskowego, do której doszło w Smoleńsku w sobotę, 10 kwietnia 2010 o godz. 8:41 czasu środkowoeuropejskiego letniego (CEST) (10:41 czasu moskiewskiego letniego). Zginęło w niej 96 osób, wśród nich: prezydent RP Lech Kaczyński z małżonką Marią Kaczyńską, ostatni prezydent RP na uchodźstwie Ryszard Kaczorowski, wicemarszałkowie Sejmu i Senatu, 18 parlamentarzystów, dowódcy wszystkich rodzajów Sił Zbrojnych RP, pracownicy Kancelarii Prezydenta, szefowie instytucji państwowych, duchowni, przedstawiciele ministerstw, organizacji kombatanckich i społecznych oraz osoby towarzyszące, stanowiący delegację polską na uroczystości związane z obchodami 70. rocznicy zbrodni katyńskiej, a także załoga samolotu. Była to druga pod względem liczby ofiar katastrofa w historii polskiego lotnictwa i największa pod względem liczby ofiar katastrofa w dziejach polskich Sił Powietrznych. Katastrofy nie przeżyła żadna z osób obecnych na pokładzie. Samolot, który uległ katastrofie, należał do 36 Specjalnego Pułku Lotnictwa Transportowego i był w dyspozycji Szefa Kancelarii Prezesa Rady Ministrów. Piloci próbowali wylądować na lotnisku Smoleńsk-Siewiernyj – byłej bazie wojskowej – w gęstej mgle, przy widzialności zmniejszonej do około 500 metrów. Samolot schodził znacznie poniżej normalnej ścieżki podejścia, aż uderzył w drzewa, co spowodowało niekontrolowaną prawie pełną półbeczkę i uderzył w ziemię, zatrzymując się na zalesionym pasie ziemi w niewielkiej odległości od pasa startowego. Zarówno rosyjskie, jak i polskie oficjalne dochodzenia nie wykazały żadnych usterek technicznych w samolocie i doszły do wniosku, że załoga nie przeprowadziła podejścia w bezpieczny sposób w danych warunkach pogodowych. Władze polskie stwierdziły poważne braki w organizacji i szkoleniu zaangażowanej jednostki lotniczej, która została następnie rozwiązana. Kilku wysokich rangą członków polskiej armii podało się do dymisji pod naciskiem polityków i mediów. Na przestrzeni lat katastrofa stała się szeroko poruszanym tematem polskiej debaty publicznej. Dyskutowane były m.in. przyczyny i przebieg wypadku. Równocześnie pojawiły się różne teorie spiskowe dotyczące katastrofy, promowane przez liderów Prawa i Sprawiedliwości, Jarosława Kaczyńskiego i jego zastępcę, Antoniego Macierewicza, którzy sugerowali, że katastrofa mogła być politycznym zabójstwem, a rozbicie się samolotu – skutkiem zamachu lub innego aktu terrorystycznego. Dochodzenia polskie i międzynarodowe nie znalazły żadnych dowodów potwierdzających taką tezę. Tupolew Tu-154M nr operacyjny 101 i lot PLF 101 Katastrofie uległ wojskowy samolot Tupolew Tu-154M Lux nr boczny 101, wyprodukowany wiosną 1990 roku w zakładach lotniczych w Kujbyszewie w ZSRR i od tego czasu trzykrotnie remontowany, należący do 36 Specjalnego Pułku Lotnictwa Transportowego (36 SPLT). Lot PLF 101 i załoga samolotu 10 kwietnia 2010 samolot Tu-154M odbywał lot na trasie Warszawa – Smoleńsk; według przepisów polskich przelot miał status HEAD (informacja dla służb kontroli ruchu lotniczego, że na pokładzie znajduje się jedna z najważniejszych osób w państwie); według przepisów rosyjskich miał status nieregularnego lotu międzynarodowego i lotu kategorii „A” (tzw. lot osoboważny). Załogę samolotu Tu-154M stanowili żołnierze i pracownice 36 SPLT w liczbie siedmiu osób oraz jedna funkcjonariuszka Biura Ochrony Rządu, będąca członkiem personelu pokładowego. Start z portu lotniczego Warszawa-Okęcie nastąpił o godz. 7:27 UTC+2 (9:27 UTC+4), z 27-minutowym opóźnieniem. Zgodnie z planem lotu, w którym lot nosił oznaczenie „PLF 101 – I – M”, rejs miał trwać 75 minut. Lot odbywał się na wysokości 10 tys. m, z prędkością 800 km na godzinę; o godz. 7:45 UTC+2 samolot przekroczył granicę polskiej przestrzeni powietrznej, a o godz. 8:22 UTC+2 wszedł w rosyjską przestrzeń powietrzną, przekraczając punkt nawigacyjny ASKIL. Zbliżywszy się do celu podróży, rosyjskiego lotniska wojskowego Smoleńsk-Siewiernyj, maszyna rozpoczęła manewr zniżania, po czym okrążyła lotnisko na wysokości 500 m, by podejść do lądowania od strony wschodniej kursem 259 stopni. Kilkadziesiąt minut wcześniej na lotnisku Siewiernyj miały miejsce dwa incydenty lotnicze, z udziałem polskiego samolotu Jak-40 i rosyjskiego samolotu Ił-76MD. Okoliczności katastrofy Przygotowanie lotniska i warunki pogodowe przed katastrofą Naprowadzaniem samolotu na lotnisku Smoleńsk-Siewiernyj kierowało czterech oficerów Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej: płk gwardii Nikołaj Krasnokutski, ppłk Pawieł Plusnin (kierownik lotów), mjr Wiktor Ryżenko (kierownik strefy lądowania, obsługujący radiolokacyjny system lądowania (RSP)) i mjr W.W. Łubancew (pomocnik kierownika lotów). Płk Krasnokutski, ppłk Plusnin i mjr Ryżenko przebywali na bliższym startowym punkcie dowodzenia, a mjr Łubancew na dalszym startowym punkcie dowodzenia. Lotnisko nosiło kryptonim „Korsaż” (dosł. „gorset”); nie było na nim wieży kontroli lotów i kierowanie lotami odbywało się ze startowego punktu dowodzenia. Lotnisko Siewiernyj nie posiadało systemu precyzyjnego naprowadzania Instrument Landing System (ILS), a jedynie dwie radiolatarnie bezkierunkowe (NDB). Zgodnie z raportem Komisji Badania Wypadków Lotniczych Lotnictwa Państwowego (KBWLLP) wskazania bliższej radiolatarni były niestabilne i wahały się w zakresie ±10°. Również system świetlny lotniska nie działał w dniu katastrofy poprawnie. Światła drugiej i trzeciej grupy (700–800 m od progu pasa) nie istniały, zaś na światłach pierwszej grupy (900 m od progu pasa) z trzech żarówek świeciła się tylko jedna. Wszystkie światła były również zasłaniane przez rosnące w pobliżu drzewa i krzewy. W pobliżu drogi lądowania występowały także przeszkody lotnicze, które swą wysokością przekraczały dopuszczalne normy (niektóre nawet o 11 metrów). Tuż przed katastrofą nad lotniskiem zalegała warstwa gęstej, szarawej mgły; wyżej niebo było bezchmurne i świeciło słońce. Widzialność z minuty na minutę się pogarszała, jednak mimo gęstej mgły lotnisko nie zostało zamknięte. Kierownik lotów, ppłk Pawieł Plusnin, będący jednocześnie zastępcą dowódcy komendantury lotniczej lotniska Siewiernyj, telefonicznie konsultował tę sprawę z dyżurnym operacyjnym Sztabu Kierowania Lotnictwem Wojskowo-Transportowym Sił Powietrznych Federacji Rosyjskiej w Moskwie; konsultacje telefoniczne z dowództwem w Twerze oraz dowództwem wojsk lotniczych w Moskwie prowadził również płk gwardii Nikołaj Krasnokutski, do października 2009 roku dowódca 103 Gwardyjskiego Krasnosielskiego Pułku Lotnictwa Transportowego stacjonującego na lotnisku Siewiernyj, w chwili katastrofy zastępca dowódcy 6955 Mginskiej Bazy Lotniczej (1 kategorii) w bazie lotniczej Twer-Migałowo, w późniejszym okresie komendant 610 Centrum Szkolenia Bojowego oraz Przeszkalania Personelu Latającego Wojskowego Lotnictwa Transportowego w bazie lotniczej Iwanowo-Siewiernyj, obecny w pomieszczeniu kontroli lotów. W wyniku tych konsultacji lotniska nie zamknięto. W trakcie pracy grupy kierowania lotami ppłk Plusnin podjął decyzję o skierowaniu samolotu na lotnisko zapasowe z powodu złych warunków atmosferycznych, jednak ta decyzja ppłk. Plusnina została anulowana przez płk. Krasnokutskiego, który nakazał sprowadzić samolot do wysokości 100 m i wydał decyzję zezwalającą na próbne podejście do lądowania. Około godz. 10:30 czasu moskiewskiego (godz. 8:30 czasu polskiego) kierownik lotów rozmawiał o sytuacji pogodowej na lotnisku z Gieorgijem Połtawczenką, pełnomocnym przedstawicielem prezydenta Rosji w Centralnym Okręgu Federalnym i członkiem Rady Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej, oraz z Siergiejem Antufjewem, gubernatorem obwodu smoleńskiego; oczekiwali oni na lotnisku na przylot polskiej delegacji. Na cztery minuty przed katastrofą widzialność z ziemi była oceniana na 200 m. 19 lipca 2010 podano, że o godz. 8:41 czasu polskiego warunki pogodowe na lotnisku były następujące: wiatr przy gruncie 110–130 stopni, prędkość wiatru 2 m/s, widzialność 300–500 m, mgła, zachmurzenie 10 stopni warstwowe, podstawa chmur 40–50 m, temperatura plus 1–2 stopnie Celsjusza. W tych warunkach pogodowych lądowanie byłoby niezgodne z przepisami, lecz pilot otrzymał zgodę na wykonanie próby podejścia do lądowania, by się przekonać, jakie są warunki. Przebieg katastrofy Załoga wykonała próbne podejście do lądowania do tzw. wysokości podjęcia decyzji. Zezwalając załodze na wykonanie trzeciego zakrętu kręgu nadlotniskowego, kontroler poinformował, aby na wysokości decyzji być gotowym do odejścia na drugi krąg. Według oficjalnych źródeł rosyjskich podana przez kontrolera wysokość decyzji wynosiła 100 m, według zeznań części świadków, niezgodnie z procedurą, 50 m. Samolot kontynuował manewr schodzenia do wysokości decyzyjnej na autopilocie, sterującym wysokością, kursem i ciągiem i według raportów komisji badających przyczyny katastrofy znalazł się w głębokim parowie, 15 m poniżej poziomu lotniska. Jak podała polska Komisja Badania Wypadków Lotniczych Lotnictwa Państwowego (KBWLLP), z zapisu rozmów załogi samolotu wynikało, że dowódca statku powietrznego wydał komendę odejścia na drugi krąg, co nastąpiło 8 sekund po osiągnięciu wysokości decyzji; w tym momencie samolot znajdował się na wysokości 39 metrów nad poziomem lotniska i 91 metrów nad poziomem terenu, zniżając się z prędkością pionową 6,2 m/s. Według Międzypaństwowego Komitetu Lotniczego, Межгосударственный авиационный комитет (MAK), organu Wspólnoty Niepodległych Państw badającego katastrofy lotnicze, dowódca statku powietrznego nie wydał komendy odejścia na drugi krąg. Według raportu końcowego MAK załoga samolotu podjęła decyzję o lądowaniu, natomiast według raportu końcowego KBWLLP załoga nie podjęła decyzji o lądowaniu. 17 stycznia 2011 płk Mirosław Grochowski, wiceszef polskiej rządowej komisji badającej okoliczności katastrofy pod Smoleńskiem, potwierdził oficjalnie, że przed katastrofą Tu-154 dowódca samolotu, Arkadiusz Protasiuk, wydał komendę „odchodzimy”, bowiem w grudniu 2010 roku polskim ekspertom z Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego udało się ustalić, że stało się to w tym samym momencie, gdy w kabinie pilotów słychać pierwszy komunikat pull up, na 22 sekundy przed katastrofą. Potwierdzenie „odejścia” przez drugiego pilota, Roberta Grzywnę, nastąpiło osiem sekund później. Międzypaństwowy Komitet Lotniczy przypisał wydarzenia zachodzące w ostatniej fazie lotu błędom załogi wywołanym przez czynniki psychologiczne, a Komisja Badania Wypadków Lotniczych Lotnictwa Państwowego „próbie odejścia na drugi krąg przy wykorzystaniu zakresu pracy ABSU – automatyczne odejście”. W trakcie podchodzenia do lądowania kierownik strefy lądowania, mjr Ryżenko, kilkakrotnie informował załogę samolotu, że maszyna znajduje się na kursie i ścieżce; według strony polskiej były to informacje błędne, gdyż w rzeczywistości położenie samolotu było poza dopuszczalną tolerancją dla radiolokacyjnego systemu lądowania (RSP). Według zeznań świadka, w chwili przelotu nad jedną z radiolatarni między jej odciągiem, a skrzydłem samolotu przeskoczyła iskra. Załoga zwiększyła ciąg silników, by nabrać wysokości i przez pewien czas maszyna leciała nisko nad ziemią, ścinając na trasie lotu wierzchołki drzew. Pierwszy kontakt z drzewami nastąpił w odległości 1050 m od progu pasa startowego i 40–45 metrów na lewo od jego osi. Według raportu końcowego Międzypaństwowego Komitetu Lotniczego (MAK) z 12 stycznia 2011, o godz. 8:41:00 czasu polskiego, ok. 60 m na lewo od osi pasa, samolot stracił część lewego skrzydła o długości ok. 6,5 m w wyniku kolizji z brzozą o średnicy pnia 30–40 cm (tzw. brzoza smoleńska) i po następnych 5–6 sekundach zderzył się z ziemią w położeniu odwróconym; nastąpiło to, jak podano, około 350–500 m od progu pasa startowego, 150 m na lewo od jego osi. Według raportu końcowego KBWLLP zderzenie z brzozą i utrata około jednej trzeciej długości lewego skrzydła nastąpiły o godz. 8:41:02,8 UTC+2. W 2011 roku ustalenia MAK i KBWLLP na temat utraty części skrzydła przez Tu-154M w wyniku kolizji z brzozą zostały zakwestionowane przez wyniki obliczeń numerycznych przeprowadzonych na University of Akron w Stanach Zjednoczonych przez amerykańskiego uczonego polskiego pochodzenia, Wiesława Biniendę, z których wynikało, że w wyniku tej kolizji skrzydło samolotu nie mogło odpaść. W 2012 roku ustalenia MAK i KBWLLP na temat trajektorii lotu maszyny zostały potwierdzone przez obliczenia aerodynamiczne wykonane przez Pawła Artymowicza, polskiego astrofizyka pracującego na University of Toronto w Kanadzie. 12 stycznia 2011 ujawniono, że polska czarna skrzynka ATM-QAR zakończyła pracę o godz. 8:41:02,5 czasu polskiego, a o godz. 8:41:05 czasu polskiego doszło do zaniku zasilania pokładowego systemu kierowania lotem FMS („zamrożenie pamięci”), co nastąpiło na wysokości barometrycznej skorygowanej do poziomu lotniska wynoszącej ok. 15 metrów, przy prędkości podróżnej 145 węzłów (ok. 270 km/h), w punkcie o współrzędnych 54°49.483′ szerokości północnej i 32°03.161′ długości wschodniej. W trakcie badań prowadzonych przez polską Komisję Badania Wypadków Lotniczych Lotnictwa Państwowego (KBWLLP) otrzymano kompletny zapis czarnych skrzynek samolotu Tu-154M nr 101 kończący się o godz. 8:41:04 czasu polskiego i przyjęto, że po godz. 8:41:04 w czasie krótszym niż 0,5 sekundy nastąpiło zniszczenie instalacji elektrycznej systemu rejestracji parametrów lotu MSRP, co przerwało jego pracę. Według Międzypaństwowego Komitetu Lotniczego (MAK) zderzenie samolotu z ziemią nastąpiło o godz. 8:41:06 UTC+2, a według polskiej Komisji Badania Wypadków Lotniczych Lotnictwa Państwowego (KBWLLP) o godz. 8:41:07,5 UTC+2. Ppłk Plusnin zeznał przed rosyjskimi śledczymi, że w chwili upadku samolotu usłyszał lekki wybuch i podjął kilka bezskutecznych prób wywołania maszyny. W chwili katastrofy samolot rozpadł się na tysiące fragmentów różnych rozmiarów. Tuż po katastrofie na miejscu zdarzenia nakręcono telefonem komórkowym amatorski film znany pod nazwą, między innymi, Samolot płonie; stał się on jednym z dowodów rzeczowych w śledztwie. Reakcje mediów po katastrofie Informacje publikowane przez rosyjskie media tuż po katastrofie sugerowały błąd załogi lub awarię. Serwis LifeNews.ru przeprowadził wywiad z ppłk. Plusninem. W wywiadzie tym powiedział on, że obserwując pogarszającą się pogodę, zaproponował polskiej załodze lądowanie na lotnisku zapasowym, ale dowódca załogi podjął inną decyzję. Pilot miał odpowiedzieć: Ilość paliwa pozwala mi na to, by zrobić krąg, i odlecę na zapasowe lotnisko, jeśli nie usiądę. Ppłk Plusnin twierdził, że załoga samolotu nie odpowiadała na komunikaty, nie podawała wysokości lotu i słabo znała język rosyjski (czemu oficjalnie zaprzeczyła strona polska i co zostało zdementowane przez stronę rosyjską oraz w późniejszych zeznaniach ppłk. Plusnina). 10 kwietnia 2010 pierwszy zastępca szefa sztabu rosyjskich Sił Powietrznych, gen. Aleksandr Aloszyn, oświadczył, że w odległości 1,5 km od lotniska wzrosła pionowa prędkość opadania polskiego samolotu i maszyna znalazła się poniżej ścieżki podejścia, po czym kontroler wydał komendę, by załoga przeszła do lotu poziomego, a gdy piloci nie wypełnili tego polecenia, kilkakrotnie wydał komendę, by skierowali się na lotnisko zapasowe, jednak samolot dalej się zniżał (ten opis komunikacji wieży kontrolnej z samolotem nie znalazł potwierdzenia w opublikowanych stenogramach). Z relacji uczestników akcji ratowniczej publikowanych w rosyjskiej prasie po katastrofie wynika, że przed przylotem polskiej delegacji służby rosyjskie zastosowały w rejonie lotniska Siewiernyj bezprecedensowe środki bezpieczeństwa, lecz funkcjonariusze czekający w pobliżu lotniska w pierwszej chwili nie zorientowali się, że doszło do katastrofy. Według doniesień mediów również polskie służby określiły stopień zagrożenia wizyty jako podwyższony (tzw. „średni”). Ustalenia dotyczące czasu katastrofy Według opublikowanych w marcu 2012 roku stenogramów Centrum Operacyjnego MSZ informacja o katastrofie została przekazana ministrowi Radosławowi Sikorskiemu o godz. 8:48 czasu polskiego, jednak w dniach 10–28 kwietnia 2010 jako godzinę katastrofy podawano godz. 8:56 czasu polskiego (10:56 czasu moskiewskiego). Pierwsze informacje o tym, że godzina może być inna, pojawiły się 23 kwietnia 2010. 10 kwietnia 2010 rosyjski minister ds. sytuacji nadzwyczajnych gen. Siergiej Szojgu poinformował premiera Rosji Władimira Putina, że samolot zniknął z radarów o godz. 10:50 czasu moskiewskiego (godzina ta pokrywała się z godziną zgonu wpisywaną przez rosyjskich lekarzy do protokołów identyfikacji zwłok). Z raportu przedsiębiorstwa energetycznego Smolenskenergo wynikało, że w godz. 10:39:35–10:41:11 czasu moskiewskiego (8:39:35–8:41:11 czasu polskiego) miała miejsce przerwa w zasilaniu lotniska Siewiernyj linią energetyczną nr 602 ze stacji elektroenergetycznej „Siewiernaja”; doszło do tego wskutek zerwania przewodów napowietrznej linii elektroenergetycznej 6 kV w przęśle pomiędzy słupami 2/3 i 2/4, co przypisano upadkowi samolotu. 4 maja 2010 Siergiej Antufjew, gubernator obwodu smoleńskiego i członek rosyjskiej komisji rządowej do zbadania przyczyn katastrofy, poinformował, że do katastrofy doszło o godz. 10:38 czasu moskiewskiego (8:38 czasu polskiego). 19 maja 2010 Międzypaństwowy Komitet Lotniczy (MAK) podał, że zderzenie samolotu z ziemią nastąpiło o godzinie 8:41:06 czasu polskiego, a 29 lipca 2011 w raporcie końcowym KBWLLP stwierdzono, że zderzenie samolotu z ziemią miało miejsce o godz. 8:41:07,5 czasu polskiego. Działania po katastrofie Według komunikatu Międzypaństwowego Komitetu Lotniczego (MAK) z 19 maja 2010 i raportu końcowego MAK z 12 stycznia 2011, 180 funkcjonariuszy Urzędu Spraw Wewnętrznych obwodu smoleńskiego i rosyjskiej Federalnej Służby Ochrony (FSO) otoczyło teren kordonem ok. 13 minut po katastrofie; 18 minut po katastrofie strażacy ugasili niewielki pożar wśród szczątków samolotu. Według ustaleń strony polskiej jako pierwsza na miejsce katastrofy przybyła jednostka straży pożarnej PCz-3, co nastąpiło o godz. 10:55 czasu moskiewskiego (godz. 8:55 czasu polskiego), w 14 minut po upadku samolotu; jednostka ta dyżurowała na terenie lotniska Siewiernyj i wyjechała na miejsce katastrofy o godz. 10:51 czasu moskiewskiego (godz. 8:51 czasu polskiego), w 10 minut po upadku samolotu. Syreny alarmowe zawyły na lotnisku o godz. 10:56 czasu moskiewskiego (godz. 8:56 czasu polskiego). Gieorgij Połtawczenko poinformował premiera Władimira Putina, że przybył na miejsce wraz z gubernatorem Antufjewem w trzy minuty po uzyskaniu informacji o katastrofie. O godz. 11:00 czasu moskiewskiego (godz. 9:00 czasu polskiego) na miejsce katastrofy wyjechały jednostki ratowniczo-gaśnicze, milicjanci i funkcjonariusze Federalnej Służby Bezpieczeństwa (FSB). Do godz. 11:40 czasu moskiewskiego (godz. 9:40 czasu polskiego) rosyjskie służby ratownicze ustaliły, że wszyscy pasażerowie samolotu zginęli. W zabezpieczaniu terenu katastrofy brały udział jednostki specjalne milicji (OMON i OMSN) oraz wojska (Specnaz). Na fotografiach wykonanych przez białoruskiego dziennikarza Siarhieja Sierabro (biał. Сяргей Серабро, ros. Сергей Серебро) w kilka godzin po katastrofie widać funkcjonariuszy rosyjskich służb mundurowych, którzy wymieniają żarówki w lampach świateł podejścia pasa startowego lotniska w Smoleńsku i rozciągają kable zasilające oświetlenie. 10 kwietnia 2010 o godz. 13:02 czasu moskiewskiego (godz. 11:02 czasu polskiego) odnaleziono dwie czarne skrzynki samolotu (zapisy parametrów lotu i rozmów załogi). Około godz. 17:30 czasu polskiego ciało Lecha Kaczyńskiego zostało wstępnie rozpoznane przez funkcjonariuszy Biura Ochrony Rządu przebywających w Rosji. Badanie przyczyn i okoliczności katastrofy 10 kwietnia 2010 w związku z katastrofą samolotu wojskowego śledztwo wszczął prokurator z Wojskowej Prokuratury Okręgowej w Warszawie. Katastrofę zaczęła również badać Komisja Badania Wypadków Lotniczych Lotnictwa Państwowego (KBWLLP), powołana przez Ministerstwo Obrony Narodowej, badająca katastrofy samolotów wojskowych. Państwowa Komisja Badania Wypadków Lotniczych (PKBWL) przy Ministerstwie Infrastruktury, zajmująca się badaniem wypadków w lotnictwie cywilnym, nie podjęła dochodzenia; w „Rejestrze zdarzeń lotniczych 2010”, opublikowanym na jej stronach internetowych, katastrofę oznaczono sygnaturą 300/10 z adnotacją, że jednostką badającą jest komisja obca (komisja rosyjska). Około godziny po katastrofie prezydent Rosji Dmitrij Miedwiediew stworzył specjalną komisję rządową ds. zbadania przyczyn katastrofy na czele z premierem Władimirem Putinem. W czasie rozmowy telefonicznej z premierem Donaldem Tuskiem prezydent Miedwiediew zapewnił, że śledztwo w sprawie przyczyn katastrofy będzie prowadzone wspólnie przez prokuratorów polskich i rosyjskich. Strony polska i rosyjska zgodziły się uznać samolot Tu-154M nr 101 za samolot cywilny (poinformował o tym 3 sierpnia 2010 Marek Żylicz, członek Komisji Badania Wypadków Lotniczych Lotnictwa Państwowego (KBWLLP)). Śledztwo rozpoczął Komitet Śledczy przy Prokuraturze Generalnej Federacji Rosyjskiej pod przewodnictwem pierwszego zastępcy prokuratora generalnego Rosji gen. Aleksandra Bastrykina; dochodzenie objął osobistym nadzorem prokurator generalny Rosji Jurij Czajka. Postępowanie rozpoczęła wspólna komisja Międzypaństwowego Komitetu Lotniczego (MAK), organu Wspólnoty Niepodległych Państw i rosyjskiego Ministerstwa Obrony, przy której na podstawie Konwencji chicagowskiej z 1944 roku o lotnictwie cywilnym akredytowano jako przedstawiciela Polski płk. rez. pil. Edmunda Klicha. Podstawą współpracy polskiej prokuratury wojskowej z prokuraturą rosyjską jest Europejska Konwencja o pomocy prawnej w sprawach karnych z 1959 roku; śledztwo prowadzone przez polską prokuraturę wojskową jest niezależne od badań wykonywanych przez komisję badań wypadków lotniczych i polska prokuratura nie jest związana raportami tych komisji. Nadzór nad polskim śledztwem prowadzonym przez Wojskową Prokuraturę Okręgową w Warszawie sprawowali zastępca Naczelnego Prokuratora Wojskowego gen. Zbigniew Woźniak, który nadzorował m.in. śledztwo w sprawie incydentu w Nangar Khel, prokurator Marek Pasionek (do 9 czerwca 2011) oraz płk Jerzy Artymiak. W kwietniu i maju 2010 roku współpraca strony polskiej i rosyjskiej przy badaniu katastrofy była dobrze oceniana przez przedstawicieli polskich władz, jednak na przełomie lipca i sierpnia 2010 roku przedstawiciele polskiego rządu zwrócili się do strony rosyjskiej z prośbą o wyjaśnienia, jakiego typu powody utrudniają stronie rosyjskiej przekazywanie stosownych dokumentów. W lipcu 2010 roku płk Edmund Klich, akredytowany przedstawiciel Polski przy rosyjskiej komisji cywilno-wojskowej badającej przyczyny katastrofy, skierował w tej sprawie list do przewodniczącej MAK, gen. lotn. Tatiany Anodiny; wystosował również oficjalny protest, na który nie otrzymał odpowiedzi. We wrześniu i październiku 2010 roku Edmund Klich poinformował, że mimo wielu próśb i pism strona polska nie otrzymała od strony rosyjskiej żądanych dokumentów związanych z lotniskiem w Smoleńsku, jego oblotem i procedurami tam obowiązującymi; część przekazanych dokumentów była niekompletna. W sprawie tej Edmund Klich kierował do MAK pisma również we wrześniu i październiku 2010 roku, lecz nie uzyskał na nie odpowiedzi. Śledztwa prokuratorskie Polskie śledztwa prokuratorskie W Polsce śledztwo prokuratorskie w sprawie katastrofy prowadziła prokuratura wojskowa, a w późniejszym okresie również prokuratury powszechne. Naczelna Prokuratura Wojskowa 27 kwietnia 2010 na stronach internetowych Naczelnej Prokuratury Wojskowej w Warszawie opublikowano komunikat Prokuratury Generalnej i Naczelnej Prokuratury Wojskowej; podano w nim m.in., że Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego zbadała film z miejsca katastrofy, opublikowany w Internecie i zawierający krótkie wypowiedzi w języku polskim i rosyjskim oraz odgłosy przypominające wystrzały, nazywany także „filmem amatorskim wykonanym 10.04.2010 tuż po katastrofie przed przybyciem ratowników”. Eksperci nie zdołali jednoznacznie potwierdzić autentyczności nagrania i sprawa ta stała się przedmiotem dalszych czynności procesowych. 29 kwietnia 2010 na stronach internetowych Naczelnej Prokuratury Wojskowej opublikowano kolejny komunikat, z którego wynikało, że w toku śledztwa prowadzonego przez Wojskową Prokuraturę Okręgową w Warszawie przyjęto następujące cztery wstępne wersje śledcze co do przyczyn katastrofy: usterki techniczne samolotu Tu-154M/101, wśród nich: wady konstrukcyjne Tu-154M/101, defekty sprzętu powstałe wskutek złej obsługi przez personel naziemny, defekty urządzeń zaistniałe w czasie lotu, zachowanie (działanie lub zaniechanie) załogi Tu-154M/101, w tym: błąd w technice pilotowania, niezdyscyplinowanie załogi w powietrzu (naruszenie przez załogę regulaminowych zasad lotu), niedoszkolenie załogi, zła organizacja i zabezpieczenie lotu, w tym: nieprawidłowości polskiego personelu naziemnego, nieprawidłowości rosyjskiego personelu naziemnego, zachowanie osób trzecich (np. zamach terrorystyczny, sugestie i oczekiwania określonego postąpienia od załogi samolotu). Na początku maja 2010 roku, po zakończeniu akcji zabezpieczania szczątków samolotu i porządkowania terenu, na miejscu katastrofy postronne osoby odnajdywały niezabezpieczone przedmioty należące do ofiar i części wraku. 11 maja 2010 Wojskowa Prokuratura Okręgowa w Warszawie, prowadząc śledztwo sygn. Po.Śl. 54/10 w sprawie nieumyślnego sprowadzenia katastrofy w ruchu powietrznym, tj. o czyny z art. 173 & 2 i 4 kk, wydała postanowienie o żądaniu wydania przez dziennikarza Tomasza Sakiewicza, redaktora naczelnego „Gazety Polskiej”, części samolotu Tu-154M odnalezionych na miejscu katastrofy; 14 maja 2010 części te zostały przekazane Żandarmerii Wojskowej jako przedmioty mogące mieć istotne znaczenie dowodowe w prowadzonym śledztwie. 12 maja 2010 prokurator generalny Andrzej Seremet poinformował, że strona polska nie wie, gdzie jest telefon satelitarny należący do wyposażenia samolotu. Tego dnia polscy prokuratorzy wojskowi zwrócili się do władz rosyjskich o dokumenty, które pozwoliłyby ustalić, dlaczego mimo złej pogody lotnisko w Smoleńsku nie zostało zamknięte. 14 maja 2010 do Moskwy poleciał polski psycholog, by przesłuchać czarne skrzynki i ocenić, czy wylot z Warszawy z 27-minutowym opóźnieniem mógł mieć wpływ na decyzje pilotów; zapisy czarnych skrzynek nie wskazywały na naciski wywierane na załogę. 14 maja 2010 ukazał się również komunikat informujący, że w czasie rozmowy telefonicznej premier Donald Tusk przekazał premierowi Władimirowi Putinowi oczekiwania strony polskiej w sprawie przekazania i upublicznienia zapisów czarnych skrzynek samolotu Tu-154M; wcześniej minister spraw zagranicznych Radosław Sikorski stwierdził, że w czasie tej rozmowy mogą zapaść decyzje w sprawie daty przekazania stronie polskiej informacji z czarnych skrzynek. 20 maja 2010 naczelny prokurator wojskowy płk Krzysztof Parulski poinformował na posiedzeniu sejmowej Komisji Obrony Narodowej, że w Smoleńsku ponownie przeszukano miejsce katastrofy i nie znaleziono żadnych materiałów; przeczesania terenu dokonało 50 funkcjonariuszy; z ramienia władz polskich w akcji uczestniczył gen. Zbigniew Woźniak. 31 maja 2010 naczelny prokurator wojskowy płk Krzysztof Parulski uczestniczył w protokolarnym przekazaniu przez stronę rosyjską polskiej Komisji Badania Wypadków Lotniczych Lotnictwa Państwowego (KBWLLP) kopii zapisów trzech czarnych skrzynek samolotu Tu-154M nr 101 (rejestrator pokładowy MSRP-64M-6, taśma rejestratora dźwiękowego MARS-BM oraz kaseta KS-13 zasobnika KBN-1-1 rejestratora pokładowego parametrów lotu). Zapisy rejestratorów wraz ze stenogramami znalazły się w gestii Komisji Badania Wypadków Lotniczych Lotnictwa Państwowego (KBWLLP), po czym 2 czerwca 2010 płyty CD zawierające kopie zapisów czarnych skrzynek zostały przekazane Wojskowej Prokuraturze Okręgowej w Warszawie, która zleciła biegłym ich ekspertyzę fonoskopijną. Po zbadaniu kopii zapisu rozmów w kokpicie samolotu przez polskich ekspertów okazało się, że kopia jest niekompletna i brakuje 16 sekund nagrania; według doniesień mediów 15 czerwca 2010 z Moskwy przywieziono nową kopię zapisów rozmów, nie zostało to jednak oficjalnie potwierdzone. 15 czerwca 2010 do prokuratury wpłynęła opinia na temat warunków klimatycznych i meteorologicznych rejonu katastrofy; wynikało z niej m.in., że otoczenie lotniska Siewiernyj posiada cechy sprzyjające tworzeniu się mgieł. 2 lipca 2010 Naczelna Prokuratura Wojskowa przekazała do Prokuratury Okręgowej w Warszawie materiały w sprawie publicznego rozpowszechniania bez zezwolenia wiadomości ze śledztwa dotyczącego katastrofy; nastąpiło to w związku z tym, że polskie media upubliczniły cytat z zeznań por. pil. Artura Wosztyla, pilota samolotu Jak-40, który wylądował w Smoleńsku około godziny przed katastrofą; miał on zeznać, iż tuż po godz. 8:40 czasu polskiego wieża lotniska Siewiernyj wydała załodze samolotu komendę: „Jak na wysokości 50 m nie zobaczycie pasa, odlatujcie” (zeznanie to, sprzeczne z treścią opublikowanych stenogramów, potwierdził technik pokładowy Jaka-40, chor. Remigiusz Muś; oświadczył on, że kontrolerzy podali nieprzepisową wysokość decyzji 50 m również samolotowi Jak-40 i rosyjskiemu samolotowi Ił-76 z funkcjonariuszami rosyjskiej Federalnej Służby Ochrony (FSO), który rankiem 10 kwietnia podjął dwie nieudane próby lądowania na lotnisku). Rozpowszechniono także informację o istnieniu dwóch kolidujących ze sobą protokołów zeznań rosyjskiego kontrolera lotów mjr. Wiktora Ryżenki; zeznania te miały zostać złożone w tym samym czasie przed dwoma różnymi śledczymi rosyjskimi. W związku z nieprzekazaniem przez stronę rosyjską pełnej dokumentacji medycznej, w dniu 13 lipca 2010 w Wojskowej Prokuraturze Okręgowej w Warszawie mec. Rafał Rogalski złożył wniosek o ekshumację ciała Przemysława Gosiewskiego, przeprowadzenie sekcji zwłok oraz o zabezpieczenie materiału biologicznego w celu przeprowadzenia ekspertyzy toksykologiczno-chemicznej. 27 lipca 2010 prokurator generalny Andrzej Seremet poinformował, że polscy prokuratorzy uczestniczyli tylko w jednej sekcji zwłok ofiar (sekcja zwłok Lecha Kaczyńskiego); w pozostałych przypadkach polscy prokuratorzy nie uczestniczyli w badaniach sekcyjnych. Tego samego dnia podano, że w sekcjach zwłok ofiar nie uczestniczyli także polscy patomorfolodzy (28 kwietnia 2010 polskie media informowały, że przy sekcjach zwłok ofiar, prowadzonych w moskiewskim Biurze Ekspertyz Sądowych, był obecny dr Paweł Krajewski, kierownik Zakładu Medycyny Sądowej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego). 4 sierpnia 2010 naczelny prokurator wojskowy Krzysztof Parulski oświadczył na posiedzeniu sejmowej Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka, że prokuratura w dalszym ciągu weryfikowała pierwotne cztery wersje śledcze co do przyczyn katastrofy: defekt techniczny samolotu, działania lub zaniechania członków załogi, złą organizację i zabezpieczenie lotu oraz zachowania osób trzecich, w tym możliwość zamachu. Prokurator generalny Andrzej Seremet stwierdził, że w śledztwie polskim nie nastąpi postęp, dopóki strona polska nie otrzyma istotnych dowodów, w tym dokumentacji sekcji zwłok ofiar, rejestratorów lotów i szczątków samolotu (polskie wnioski o pomoc prawną obejmowały m.in. przekazanie dowodów rzeczowych zabezpieczonych na miejscu zdarzenia, w tym wraku samolotu Tu-154M). Andrzej Seremet przyznał, że zgłaszał swój niepokój co do tempa przekazywania przez stronę rosyjską dokumentacji ze śledztwa. 23 września 2010 polscy prokuratorzy wojskowi przyznali, że na miejscu katastrofy w dalszym ciągu znajdowano ludzkie szczątki; gen. Krzysztof Parulski zapowiedział wyjazd do Smoleńska misji pilotażowej, by ustalić warunki wyjazdu na miejsce polskich archeologów. W dniach 29 września – 3 października 2010 w Smoleńsku przebywał polski prokurator oraz grupa 5 archeologów i geodetów mających ustalić termin rozpoczęcia prac. 24 września 2010 prokurator generalny Andrzej Seremet poinformował, że polska prokuratura nie dysponuje protokołami przesłuchań płk. Nikołaja Krasnokutskiego oraz nagraniami rozmów prowadzonych w wieży kontroli lotów na lotnisku Siewiernyj. W dniach 13–27 października 2010 na miejscu katastrofy przebywała misja polskich archeologów, którym towarzyszył polski prokurator wojskowy; zbadali oni teren o powierzchni ok. 1,5 ha i odnaleźli w sumie kilka tysięcy fragmentów elementów konstrukcyjnych samolotu, jego wyposażenia i rzeczy osobistych ofiar, a także szczątki kostne, najprawdopodobniej ludzkie. Prace badawcze obejmowały jedynie przeszukanie powierzchni terenu; na miejscu katastrofy nie prowadzono wykopalisk. 27 października 2010 Małgorzata Wassermann, córka Zbigniewa, złożyła wniosek o ekshumację ciała ojca, gdyż nie otrzymała wyników sekcji zwłok, nie znała bezpośredniej przyczyny zgonu i nie miała wiedzy, jakie szczątki włożono do trumny. 1 kwietnia 2011 prokurator generalny Andrzej Seremet poinformował podczas konferencji prasowej, że prokuratura wojskowa nie znalazła dowodów na to, by w czasie lotu do Smoleńska doszło do zamachu; wykluczono tezę o działaniu osób trzecich w kontekście katastrofy. 19 kwietnia 2011 rzecznik Naczelnej Prokuratury Wojskowej oświadczył, że prokuratura wojskowa nie zebrała materiału dowodowego wskazującego na to, by katastrofa była efektem czyichkolwiek nacisków na załogę. 9 czerwca 2011 od śledztwa w sprawie katastrofy został odsunięty prokurator Marek Pasionek. 13 czerwca 2011 ukazał się komunikat Naczelnej Prokuratury Wojskowej, z którego wynikało, że 17 marca 2011, w odpowiedzi na polski wniosek o pomoc prawną, Departament Sprawiedliwości Stanów Zjednoczonych zawiadomił Wojskową Prokuraturę Okręgową w Warszawie, iż Stany Zjednoczone przekazały agendom rządu polskiego, już w początkowym okresie śledztwa, wszelkie materiały dotyczące katastrofy, jakimi dysponowały. Po uzyskaniu tej informacji prokuratura wojskowa zwróciła się do kilku polskich organów i instytucji o przekazanie materiałów uzyskanych od strony amerykańskiej. W wyniku tego pisma Wojskowa Prokuratura Okręgowa w Warszawie otrzymała od jednej z polskich instytucji państwowych pakiet dokumentów niejawnych, które dołączono do akt wydzielonych śledztwa. 22 sierpnia 2011 prokuratura wojskowa poinformowała o przedstawieniu dwóm oficerom 36 SPLT zarzutów „niedopełnienia obowiązków służbowych związanych z organizacją lotu do Smoleńska w dniu 10 kwietnia 2010 w zakresie wyznaczenia i przygotowania załogi Tu-154M”. Podejrzani nie przyznali się do winy i odmówili składania wyjaśnień, a prokuratura nie zastosowała wobec nich środków zapobiegawczych. 29 sierpnia 2011 przeprowadzono ekshumację szczątków Zbigniewa Wassermanna. Z komunikatu Naczelnej Prokuratury Wojskowej wynikało, że przyczyną były wątpliwości co do stwierdzeń w dokumentacji sądowo-lekarskiej badania zwłok zmarłego otrzymanej z Rosji. Szczątki przewieziono do wrocławskiego Zakładu Medycyny Sądowej. We wrześniu 2011 biegli powołani przez prokuraturę wojskową dokonali oględzin urządzeń samolotu przechowywanych w Moskwie oraz wraku znajdującego się na lotnisku w Smoleńsku. 19 i 20 marca 2012 na polecenie prokuratury przeprowadzono ekshumacje ciał Przemysława Gosiewskiego i Janusza Kurtyki. W sierpniu 2012 Wojskowa Prokuratura Okręgowa w Warszawie zwróciła się do władz Federacji Rosyjskiej o udzielenie pomocy prawnej, umożliwiającej m.in. oględziny miejsca katastrofy na lotnisku smoleńskim oraz przebadanie elementów wraku Tu-154M o numerze bocznym 101. Efektem tego wniosku, w dniach od 17 września do 12 października 2012 grupa polskich prokuratorów i biegłych przebywała w Smoleńsku. Specjaliści z Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego oraz Centralnego Biura Śledczego badali wrak samolotu, miejsce katastrofy, brzozę, z którą według oficjalnych ustaleń miał zderzyć się tupolew, pobierali próbki w celu zbadania obecności materiałów wybuchowych. Przy pracy posługiwali się najwyższej klasy specjalistycznym sprzętem: spektrometrami Ramana: detektorem Raytech FD 6643, detektorem RaytechFT 2407, przenośnym systemem rentgenowskim Scansil 4336R, wykrywaczami metalu, m.in. marki Fischer 1280X aquanaut, detektorami IMS-mMO-2M, Pilot M, monitorem skażeń radioaktywnych EKO C, urządzeniami GPS marki Colorado. Eksperci posługiwali się także detektorem Hardened MobileTrace, służącym do wykrywania i rozpoznawania drobnych cząsteczek materiałów wybuchowych, narkotyków, chemicznych środków bojowych oraz toksycznych chemikaliów przemysłowych, do którego materiał do badania pobierany jest ręcznie oraz automatycznie przez zasysanie cząsteczek, a odczyt jest natychmiastowy (urządzenie jest bezbłędne w co najmniej 98% przypadków), jak również spektrometrem Ramana TruDefender FT – analizatorem niebezpiecznych substancji chemicznych, pozwalającym na jednoznaczną chemiczną identyfikację substancji oraz automatyczną analizę i podającym wyniki w ciągu kilku sekund. Podczas badań byli obecni przedstawiciele strony rosyjskiej. Wszystkie próbki były pobierane w dwóch kompletach – jeden dla strony polskiej, drugi dla strony rosyjskiej. Obydwa komplety pozostały w Rosji. W przyszłości komplet polski ma być przekazany polskiej prokuraturze po pozytywnej odpowiedzi Rosjan na wniosek o tzw. pomoc prawną. Prokuratury powszechne W grudniu 2010 roku Prokuratora Okręgowa w Warszawie wszczęła śledztwo w sprawie niszczenia wraku Tu-154M przez funkcjonariuszy rosyjskich; jedną z podstaw wniosku zawiadomienia o przestępstwie był materiał filmowy Telewizji Polskiej ze Smoleńska, przedstawiający cięcie wraku przez miejscowe służby. 1 kwietnia 2011 poinformowano, że prokuratura wojskowa wyłączyła z głównego śledztwa tzw. wątek odpowiedzialności osób cywilnych za organizację lotu (czyny funkcjonariuszy publicznych niebędących żołnierzami w czynnej służbie wojskowej, polegające na niedopełnieniu obowiązków służbowych). Śledztwo w tej sprawie zaczęła prowadzić Prokuratura Okręgowa Warszawa-Praga i umorzyła je w lipcu 2012 roku. W trakcie prowadzonego śledztwa Prokuratura Okręgowa Warszawa-Praga otrzymała materiały zgromadzone w trakcie kontroli prowadzonej w 2011 roku przez Najwyższą Izbę Kontroli. W dniu 16 listopada 2010 Wojskowa Prokuratura Okręgowa w Poznaniu wszczęła śledztwo w sprawie ujawnienia tajemnicy służbowej i rozpowszechniania bez zezwolenia informacji z postępowania przygotowawczego dotyczącego katastrofy smoleńskiej, gdyż dochodziło do nieustannego wycieku informacji i dane o charakterze niejawnym pojawiały się w prasie lub portalach internetowych, co m.in. powodowało opóźnienia w śledztwie w sprawie katastrofy. Jednym z celów śledztwa było też zatamowanie przecieków prasowych. W późniejszym okresie sprawę skierowano do Prokuratury Rejonowej Warszawa-Śródmieście, a w połowie czerwca 2011 roku do Prokuratury Okręgowej w Warszawie, która umorzyła śledztwo w dniu 15 grudnia 2011. Śledztwo umorzono w pięciu wątkach, częściowo z powodu niewykrycia sprawcy, częściowo z powodu braku danych uprawdopodobniających popełnienie przestępstwa lub braku znamion przestępstwa, a częściowo z powodu znikomej szkodliwości społecznej czynu. 9 lutego 2012 Prokuratura Okręgowa Warszawa-Praga przedstawiła zastępcy szefa BOR, gen. Pawłowi Bielawnemu, zarzuty niedopełnienia obowiązków podczas wizyt premiera Donalda Tuska i prezydenta Lecha Kaczyńskiego w Katyniu w kwietniu 2010 roku oraz poświadczenia nieprawdy w dokumencie. Ze śledztwa prowadzonego przez prokuraturę wojskową wyłączono wątek wykorzystywania po katastrofie telefonu komórkowego Nokia 6610i użytkowanego przez prezydenta Lecha Kaczyńskiego. Ustalono, że w dniu 10 kwietnia 2010 miały miejsce dwa połączenia wychodzące (pierwsze o godz. 12:46, a drugie o godz. 16:24 czasu polskiego), a w dniu 11 kwietnia 2010 jedno połączenie wychodzące (o godz. 12:18 czasu polskiego); celem połączeń było odsłuchiwanie poczty głosowej prezydenta RP. Sprawą tą zajmowała się w 2011 roku Prokuratura Okręgowa w Warszawie, która odmówiła wszczęcia śledztwa ze względu na niezaistnienie przestępstwa; w maju 2012 roku Prokuratura Generalna zwróciła się do Prokuratury Apelacyjnej w Warszawie o dokonanie analizy tej decyzji i rozważenie kontynuowania tego postępowania, po czym Prokuratura Okręgowa w Warszawie wszczęła śledztwo w tej sprawie (sygn. V Ds. 188/12). Ponadto ze śledztwa prokuratury wojskowej wyłączono sprawę zniszczenia przez urzędników polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych rzeczy należących do Tomasza Merty, w tym dowodu osobistego, a także kradzieży należących do niego cennych przedmiotów (obrączki ślubnej). Śledztwo w tej sprawie podjęła Prokuratura Okręgowa w Warszawie. W sierpniu 2012 roku Prokuratura Okręgowa Warszawa-Praga wszczęła śledztwo w sprawie poświadczenia nieprawdy przez komisję Jerzego Millera badającą katastrofę smoleńską oraz utrudniania głównego śledztwa prokuratury wojskowej przez sformułowanie nieprawdziwego wniosku dotyczącego głównej rzekomo przyczyny katastrofy, czyli uderzenia Tu-154 w brzozę. Zawiadomienie na początku lipca złożył przewodniczący zespołu parlamentarnego ds. wyjaśnienia przyczyn katastrofy smoleńskiej, Antoni Macierewicz. W treści zawiadomienia podano m.in., że materiał dowodowy pochodzący ze skrzynki ATM/QAR, którym posłużyła się komisja Jerzego Millera, według Macierewicza wskazuje na to, iż samolot przeleciał nad tym drzewem i nie mógł go złamać. 27 października 2012 r., w domu rodzinnym w Piasecznie znaleziono wiszące ciało technika pokładowego chor. Remigiusza Musia, technika pokładowego, który razem z por. Arturem Wosztylem, pierwszym pilotem, i por. Rafałem Kowaleczko stanowił załogę Jaka-40. W wywiadach twierdził, że kontroler z wieży w Smoleńsku zezwolił załodze prezydenckiego tupolewa na zejście do wysokości 50 m, gdy tymczasem z opublikowanego stenogramu wynika, że kontroler miał zezwolić na zejście do 100 metrów. Remigiusz Muś mówił również, że tuż przed katastrofą TU-154M słyszał dwa wybuchy, których źródła nie kojarzył. Rosyjskie śledztwo prokuratorskie Komitet Śledczy przy Prokuraturze Generalnej Federacji Rosyjskiej Nad ranem 11 kwietnia 2010 roku, na polecenie śledczych, rosyjscy specjaliści przeprowadzili sekcję zwłok Lecha Kaczyńskiego. Tego samego dnia Komitet Śledczy przy Prokuraturze Generalnej Federacji Rosyjskiej wstępnie wykluczył, że przyczyną katastrofy była awaria; według przewodniczącego Komitetu, gen. Aleksandra Bastrykina, świadczyły o tym m.in. wyniki odczytu czarnej skrzynki samolotu. 16 kwietnia 2010 Komitet Śledczy przy Prokuraturze Generalnej Rosji ogłosił, iż zakończono czynności procesowe w miejscu katastrofy. Zidentyfikowano ciała 96 ofiar; w celu identyfikacji przeprowadzono 266 ekspertyz medycznych, w tym genetycznych. W czerwcu 2010 roku prokuratura rosyjska skierowała do Polski wniosek o przesłuchanie rodzin ofiar, a także osób, które odpowiadały za organizację wizyty i przygotowywały samolot do lotu. 2 sierpnia 2010 prokuratura rosyjska skierowała do Polski dwa wnioski prawne, zwracając się m.in. o informacje o przebywaniu postronnych osób w kokpicie samolotu, o odczyt zapisu rozmów w kokpicie przez polskich biegłych i o wykaz połączeń z pokładu maszyny w chwili podchodzenia do lądowania. Komitet Śledczy Federacji Rosyjskiej 15 stycznia 2011 śledztwo w sprawie katastrofy przejął Komitet Śledczy Federacji Rosyjskiej, powstały z przekształcenia Komitetu Śledczego przy Prokuraturze Generalnej Federacji Rosyjskiej. 18 lutego 2011 w Moskwie odbyła się konferencja prasowa przedstawicieli Komitetu Śledczego poświęcona stanowi rosyjskiego śledztwa w sprawie katastrofy. Pozostałe postępowania Inne postępowania polskie Komisja Badania Wypadków Lotniczych Lotnictwa Państwowego Katastrofę zaczęła badać Komisja Badania Wypadków Lotniczych Lotnictwa Państwowego (KBWLLP) powołana przez Ministerstwo Obrony Narodowej, badająca wypadki samolotów wojskowych, nieorzekająca o winie i odpowiedzialności za katastrofę. 24 kwietnia 2010 jej przewodniczący, Edmund Klich, będący jednocześnie przedstawicielem Polski akredytowanym przy rosyjskiej komisji cywilno-wojskowej badającej przyczyny katastrofy, skrytykował dotychczasowy przebieg śledztwa, zwracając uwagę m.in. na to, że śledczy chcą całą winą obarczyć pilotów maszyny. 27 kwietnia 2010 szef MON zmienił rozporządzenie regulujące działania komisji, m.in. wprowadzając przepis, że przewodniczący komisji podlega bezpośrednio Prezesowi Rady Ministrów i że decyzję w przedmiocie udzielania informacji o przebiegu i rezultatach badań prowadzonych przez komisję podejmuje premier. 28 kwietnia 2010 poinformowano, że Edmund Klich zrezygnował z przewodniczenia komisji; jej nowym szefem został minister spraw wewnętrznych i administracji Jerzy Miller. W kwietniu 2010 roku strona rosyjska przekazała KBWLLP nagrania z wieży kontroli lotów, obejmujące rozmowy telefoniczne, korespondencję radiową oraz rozmowy pomiędzy osobami na wieży; w 2010 roku materiały te nie zostały upublicznione; do połowy września 2010 roku nie przekazano ich polskiej prokuraturze wojskowej. Na początku maja 2010 roku, w związku z odnajdywaniem na miejscu katastrofy przez przypadkowe osoby przedmiotów należących do ofiar i części samolotu (np. niewielki fragment skrzydła trafił na Jasną Górę i został wykorzystany jako część sukienki obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej), Kancelaria Prezesa Rady Ministrów podjęła decyzję o wysłaniu na miejsce ekipy polskich archeologów i wystąpiła o zgodę władz rosyjskich. Zgody tej nie udzielono. Sprawę organizacji przedsięwzięcia przejęła Naczelna Prokuratura Wojskowa i wyjazd wstępnie planowano na 15 czerwca 2010. 6 czerwca 2010 w wypadku samochodowym zginął wraz z żoną Marek Dulinicz, kierownik grupy badawczej archeologów z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN. Do wyjazdu w dniu 15 czerwca 2010 nie doszło, lecz naukowcy nadal deklarowali gotowość rozpoczęcia badań; przeprowadzono je w październiku 2010 roku w ramach śledztwa prokuratorskiego. 18 stycznia 2011 KBWLLP ujawniła niektóre materiały dotyczące katastrofy na konferencji prasowej w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów, w tym część nagrań z wieży w Smoleńsku. 27 czerwca 2011 raport końcowy KBWLLP, liczący ok. 300 stron, został przekazany premierowi Donaldowi Tuskowi, 25 lipca 2011 przyjęty, a 29 lipca 2011 zaprezentowany opinii publicznej podczas konferencji prasowej w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów i opublikowany na stronie internetowej KBWLLP wraz z załącznikami – od 24 listopada 2015 witryna decyzją Kancelarii Prezesa Rady Ministrów RP przestała być dostępna, ale dostępne były jej kopie na serwerach niezależnego od rządu Web Archive. Według raportu końcowego KBWLLP przyczyną wypadku było „zejście poniżej minimalnej wysokości zniżania, przy nadmiernej prędkości opadania, w warunkach atmosferycznych uniemożliwiających wzrokowy kontakt z ziemią i spóźnione rozpoczęcie procedury odejścia na drugi krąg. Doprowadziło to do zderzenia z przeszkodą terenową, oderwania fragmentu lewego skrzydła wraz z lotką, a w konsekwencji do utraty sterowności samolotu i zderzenia z ziemią”. Jednocześnie w raporcie końcowym KBWLLP wskazano 6 czynników mających wpływ na zdarzenie lotnicze i 8 okoliczności sprzyjających zaistnieniu katastrofy leżących po stronie polskiej i rosyjskiej. Po opublikowaniu raportu końcowego KBWLLP do dymisji podał się minister obrony narodowej Bogdan Klich, wiceminister MON Czesław Piątas i ogłoszono rozformowanie 36 SPLT. 5 września 2011 KBWLPP opublikowała tzw. „Protokół z badania zdarzenia lotniczego nr 192/2010/11”, liczący wraz z załącznikami ponad 1000 stron dokumentów; niejawny pozostał jedynie załącznik nr 7 z informacjami o obrażeniach ofiar katastrofy. Komisja Laska W 2013 roku powołany został Zespół do spraw wyjaśniania opinii publicznej treści informacji i materiałów dotyczących przyczyn i okoliczności katastrofy pod Smoleńskiem (tzw. komisja Laska od nazwiska przewodniczącego Macieja Laska), który rozpoczął publikowanie swoich ustaleń na specjalnie uruchomionej w tym celu stronie internetowej www.faktysmolensk.gov.pl – od 24 listopada 2015 strona decyzją Kancelarii Prezesa Rady Ministrów przestała być dostępna, ale część z nich nadal była dostępna na serwerach Internet Archive. Kompletne archiwum zostało opublikowane na stronie faktysmolensk.niezniknelo.com. 25 listopada szefowa Kancelarii Prezesa Rady Ministrów RP Beata Kempa cofnęła Maciejowi Laskowi zgodę na korzystanie w celach niekomercyjnych z materiałów opublikowanych na stronie www.faktysmolensk.gov.pl – zgoda była udzielona 10 listopada 2015 przez szefa kancelarii poprzedniego rządu Jacka Cichockiego. Podkomisja KBWLLP Rozporządzeniem ministra obrony narodowej Antoniego Macierewicza z 4 lutego 2016 powołana została Podkomisja ds. Ponownego Zbadania Wypadku Lotniczego pod Smoleńskiem, utworzona przy Komisji Badania Wypadków Lotniczych Lotnictwa Państwowego. Przewodniczącym został Wacław Berczyński, a w jej skład weszli m.in. Kazimierz Nowaczyk, Wiesław Binienda, Jan Obrębski, Zdzisław Gosiewski, Grzegorz Szuladziński, Piotr Witakowski, a ekspertami zostali Michael Baden, Andriej Iłłarionow. 11 kwietnia 2018 Podkomisja KBWLLP zaprezentowała Raport Techniczny stwierdzający wiele nieprawidłowości, które złożyły się na katastrofę. Należał do nich nie poddany kontroli remont samolotu w zakładach oligarchy Deripaski w Samarze w Rosji, sposób przygotowania oficjalnej delegacji rządowej do Katynia, świadome fałszywe naprowadzenie samolotu przez rosyjskich kontrolerów lotu oraz eksplozje, które ostatecznie zniszczyły samolot. We wstępie raportu zwrócono uwagę na zasadnicze błędy raportów Anodiny oraz raportu komisji Jerzego Millera z 2011 i unieważniona została kwalifikacja przyczyny jako błąd pilota (CFIT) . Według podkomisji główną przyczyną katastrofy był wybuch niszczący fragment lewej części centropłata, wraz z przednim dźwigarem i żebrami. Rozsadził on trzecią salonkę zabijając wszystkich jej pasażerów. Ich szczątki zostały rozrzucone na całej długości wrakowiska. Równocześnie fala detonacyjna wysadziła lewe drzwi pasażerskie, które wbiły się na metr w ziemię, a tysiące fragmentów kuchni zostały rozproszone na 1/3 obszaru katastrofy. Fala detonacyjna idąca w kierunku ogona rozerwała fragment kadłuba, a wywinięcie lewej i prawej burty wraz z dachem na zewnątrz konstrukcji wskazuje na to, że wybuch nastąpił od wewnątrz. Śladem przemieszczania się w kierunku ogona fali wybuchowej wyrwany został na zewnątrz, wzdłuż lewej burty, panel przypodłogowy. Według Podkomisji Raport Techniczny jest raportem cząstkowym i po anulowaniu ustaleń Raportu Millera z 2011 brak jest oficjalnego stanowiska państwa polskiego w sprawie katastrofy smoleńskiej do czasu podania raportu końcowego Podkomisji KBWLLP. 30 listopada 2020 r. podkomisja oficjalnie zakończyła prace, a 3 grudnia 2020 r. na stronie www podkomisji został upubliczniony materiał multimedialny, wizualizujący prezentowane stanowisko podkomisji nt. przebiegu katastrofy i jej przyczyn. 23 grudnia 2021 Ministerstwo Obrony Narodowej poinformowało, realizując wyrok WSA w Warszawie w sprawie z wniosku senatora Krzysztofa Brejzy, że łączny koszt prac Komisji w okresie do 24 lutego 2021 wyniósł niecałe 23 miliony złotych. Podkomisja zleciła między innymi badanie przyczyn i wykonanie symulacji katastrofy amerykańskiemu instytutowi NIAR (National Institute for Aviation Research) z Uniwersytetu Wichita, którego koszt wyniósł prawie 8 milionów zł. 13 kwietnia 2022 podkomisja KBWLLP opublikowała raport końcowy stwierdzający, że: „prawdziwą przyczyną katastrofy smoleńskiej były dwie eksplozje w końcowej fazie lotu. Pierwsza miała miejsce ponad 100 metrów przed miejscem, gdzie rosła brzoza na działce N. Bodina. Piloci konsekwentnie począwszy od pierwszej godziny lotu zapowiadali odejście w automacie w razie braku możliwości lądowania na skutek złej pogody. Zgodnie z zapowiedzią rozpoczęli realizację tego planu uzgodniwszy go przedtem z rosyjskimi kontrolerami lotu. Fałszywe naprowadzanie samolotu przez rosyjskich kontrolerów lotu, którzy w ostatniej fazie systematycznie przekazywali nieprawdziwe dane dotyczące odległości od pasa i kursu utrudniło pracę pilotów. Piloci jednak nie popełnili żadnego błędu i we właściwym czasie podjęli decyzję o odejściu na drugi krąg.” Niemniej samolot nie zareagował na ruch wolantu z powodu nie działającej już całej instalacji elektrycznej. Według opublikowanego przez Wojciecha Czuchnowskiego we wrześniu 2022 na łamach Gazety Wyborczej artykułu , podkomisja prezentując swój raport potraktowała wybiórczo i zmanipulowała ustalenia raportu instytutu NIAR, prezentowanego jako kluczowy dowód, podczas gdy w rzeczywistości symulacje tego raportu potwierdzają zderzenia samolotu z drzewami i urwanie końcówki skrzydła na skutek zderzenia z brzozą, a nie wybuchu, jak zaprezentowała komisja. Zarzut okazał się jednak fałszywy, bo w raporcie NIAR nie ma potwierdzenia zderzenia samolotu z brzozą. W audycji TVN24 wypowiadali się eksperci, biorący udział w pracach podkomisji, twierdzący, że niewygodne dowody w raporcie zostały przemilczane albo zinterpretowane niezgodnie z treścią. Między innymi Mirosław Tarasiński zaprzeczył, aby dokonał identyfikacji dźwięku wybuchu, jaki miał być zawarty w raporcie . Według ustaleń dziennikarskich, podkomisja pominęła co najmniej cztery zamówione ekspertyzy zagranicznych podmiotów, które nie potwierdzały teorii zamachu, oraz usuwała swoich członków, którzy nie zgadzali się z tą wersją. Najwyższa Izba Kontroli Od 6 grudnia 2010 do 1 grudnia 2011 Najwyższa Izba Kontroli przeprowadziła kontrolę kompleksową organizacji lotów i zapewnienia bezpieczeństwa osobom zajmującym kierownicze stanowiska w państwie, korzystającym z lotnictwa transportowego Sił Zbrojnych RP w latach 2005–2010 (oznaczoną nr I/10/001). Kontrolą objęto Kancelarię Prezesa Rady Ministrów, MON, MSZ, MSWiA, Dowództwo Sił Powietrznych, 36 Specjalny Pułk Lotnictwa Transportowego oraz BOR; dodatkowych informacji zasięgano m.in. w Kancelarii Prezydenta, Kancelarii Sejmu i Kancelarii Senatu. Informacja o wynikach kontroli wraz z omówieniem prasowym została opublikowana na stronach internetowych NIK 9 marca 2012. Z dokumentu wynikało, że wyjazdy najważniejszych osób w państwie, korzystających z lotnictwa transportowego Sił Zbrojnych RP, były w latach 2005–2010 organizowane w sposób, który nie gwarantował należytego poziomu bezpieczeństwa. Brakowało spójnego systemu procedur, a istniejące przepisy były w wielu wypadkach lekceważone, czego przykładem był lot z 10 kwietnia 2010 roku, który w myśl obowiązującego w Polsce prawa w ogóle nie powinien się odbyć. Ponadto NIK opublikowała na swoich stronach wystąpienia pokontrolne, kierowane do poszczególnych podmiotów kontrolowanych. NIK oceniła negatywnie wywiązywanie się przez Szefa KPRM i KPRM z nałożonych obowiązków, z wyjątkiem organizacji wyjazdów premiera i wicepremierów, które oceniono pozytywnie. Negatywnie została również oceniona działalność pozostałych podmiotów kontrolowanych – 36 Specjalnego Pułku Lotnictwa Transportowego, Dowództwa Sił Powietrznych, MON oraz MSZ. Wystąpienia pokontrolne kierowane do BOR i MSWiA pozostały niejawne. Inne postępowania rosyjskie Specjalna komisja rządowa 10 kwietnia 2010 premier Władimir Putin zatwierdził skład specjalnej komisji rządowej do zbadania przyczyn katastrofy. Jej wiceprzewodniczącymi zostali: wicepremier Rosji gen. Siergiej Iwanow, minister ds. sytuacji nadzwyczajnych gen. Siergiej Szojgu oraz gen. lotn. Tatjana Anodina, a członkami – minister transportu Igor Lewitin, minister zdrowia Tatjana Golikowa, minister spraw zagranicznych Siergiej Ławrow, minister spraw wewnętrznych gen. Raszyd Nurgalijew, pierwszy zastępca prokuratora generalnego gen. Aleksandr Bastrykin, gubernator obwodu smoleńskiego Siergiej Antufjew, szef Federalnej Agencji Transportu Lotniczego (Rosawiacja) Aleksandr Nieradźko, szef Federalnej Służby Nadzoru Transportu (Rostransnadzor) Giennadij Kurzienkow, dyrektor Departamentu Przemysłu i Infrastruktury Rządu Federacji Rosyjskiej Maksim Sokołow, dowódca rosyjskich Sił Powietrznych gen. Aleksandr Zielin i prezes koncernu lotniczego Tupolew Aleksandr Bobryszew. 13 kwietnia 2010 rosyjska komisja rządowa poinformowała, że zaczęto podnosić szczątki wraku Tu-154M; wykonano dokładne szkice miejsca katastrofy oraz lotnicze zdjęcia lotniska Siewiernyj i okolic. Tego samego dnia premier Władimir Putin scedował kierownictwo badaniami technicznymi i koordynację współpracy organizacji rosyjskich i zagranicznych na gen. lotn. Tatianę Anodinę, przewodniczącą Międzypaństwowego Komitetu Lotniczego (MAK) i wiceprzewodniczącą specjalnej rosyjskiej komisji rządowej; zarządzenie Władimira Putina określiło, że badanie katastrofy powinno być prowadzone zgodnie z Załącznikiem 13 do Konwencji chicagowskiej z 1944 roku o lotnictwie cywilnym. Ta decyzja została zaaprobowana przez rząd Rzeczypospolitej Polskiej. 13 kwietnia 2010 Tatiana Anodina, w porozumieniu z Ministerstwem Obrony RP, wydała rozporządzenie powołujące Komisję Techniczną do zbadania przyczyn katastrofy; jej przewodniczącym został Aleksiej N. Morozow, wiceprzewodniczący MAK, a wiceprzewodniczącym W.W. Soroczenko, zastępca Szefa Służby Bezpieczeństwa Lotów Lotnictwa Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej. 24 kwietnia 2010 wiceprzewodniczący rosyjskiej komisji rządowej, wicepremier Siergiej Iwanow, zadeklarował, że Rosja przekaże Polsce wszystkie dane dotyczące katastrofy, a 7 lipca 2010 oświadczył, że Rosja przekazała stronie polskiej wszystkie dostępne dokumenty dotyczące badań w sprawie katastrofy. 15 stycznia 2011 poinformowano, że w związku z zakończeniem prac Komisji Technicznej MAK rosyjska komisja rządowa zakończyła prace i jej materiały przekazano do Komitetu Śledczego Federacji Rosyjskiej. Wspólna komisja MAK i rosyjskiego Ministerstwa Obrony 10 kwietnia 2010 powstała wspólna komisja Międzypaństwowego Komitetu Lotniczego (MAK) i rosyjskiego Ministerstwa Obrony do zbadania przyczyn katastrofy. W dniach 14–19 kwietnia 2010 zebrane szczątki samolotu Tu-154M przetransportowano na płytę lotniska Siewiernyj, gdzie ułożono je na wolnym powietrzu w skali rzeczywistej; nad szczątkami samolotu podjęła prace Komisja Techniczna MAK. 15 kwietnia 2010 eksperci rosyjscy przeprowadzili tzw. techniczny oblot lotniska w Smoleńsku; polskim ekspertom nie pozwolono siedzieć przy stanowiskach dowodzenia „ze względów bezpieczeństwa”, a wyników oblotu nigdy formalnie nie przekazano stronie polskiej. 19 maja 2010 gen. lotn. Tatjana Anodina, przewodnicząca Międzypaństwowego Komitetu Lotniczego, i Aleksiej Morozow, szef Komisji Technicznej MAK, oświadczyli na konferencji prasowej w Moskwie, że w czasie lotu w kokpicie rozlegały się głosy osób innych niż załoga (23 maja 2010 Edmund Klich stwierdził, że był wśród nich gen. Andrzej Błasik); stwierdzili, że dochodzenie prowadzone przez MAK wykluczyło, by w czasie lotu doszło do awarii sprzętu lotniczego, pożaru, wybuchu czy zamachu terrorystycznego. System TAWS, ostrzegający o przeszkodach terenowych, zadziałał na 18 sekund przed zderzeniem z przeszkodą, które zapoczątkowało niszczenie konstrukcji maszyny. Autopilot został wyłączony na 5 sekund (w tzw. kanale podłużnym) i na 4 sekundy (tzw. automatyczny ciąg) przed kolizją z drzewem. W trakcie podchodzenia do lądowania załoga nie miała aktualnych danych aeronawigacyjnych dla lotniska Siewiernyj, w tym aktualnych NOTAM. Komisja uznała, że identyczne były środki do zabezpieczenia lotniska w Smoleńsku 7 kwietnia, na przyjęcie samolotów z premierami Rosji Władimirem Putinem i Polski Donaldem Tuskiem, i 10 kwietnia – gdy miał tam lądować samolot z prezydentem Lechem Kaczyńskim. Anodina oświadczyła, że kwestia ewentualnego wywierania wpływu na załogę musi być jeszcze zbadana. Stwierdziła, że jeżeli Władimir Putin podejmie stosowną decyzję, kopie nagrań z czarnych skrzynek mogą zostać przekazane Polsce. 20 października 2010 MAK przekazał stronie polskiej projekt raportu końcowego na temat katastrofy, zawierający 72 wnioski dotyczące pośrednich i bezpośrednich przyczyn katastrofy oraz 7 rekomendacji dla cywilnych służb lotniczych; projekt raportu nie został upubliczniony. 12 stycznia 2011 MAK podczas konferencji prasowej upublicznił końcową wersję swojego raportu; tego samego dnia raport został przekazany stronie polskiej. Według tego raportu bezpośrednią przyczyną katastrofy były: brak decyzji załogi o udaniu się na zapasowe miejsce lądowania, pomimo że wielokrotnie i z różnych źródeł była informowana o złych warunkach pogodowych panujących na lotnisku Siewiernyj w Smoleńsku. Warunki meteorologiczne były zdecydowanie gorsze niż minimalne pozwalające na lądowanie; zejście poniżej minimalnej wysokości nalotu (100 m) mimo braku kontaktu wzrokowego z naziemnymi punktami odniesienia; brak reakcji i wymaganych działań na kolejne ostrzeżenia systemu TAWS; obecność w kokpicie maszyny dowódcy Sił Powietrznych RP, co w opinii psychologów i ekspertów lotniczych wywierało presję psychiczną na pilotów i podjęcie przez nich decyzji lądowania „za wszelką cenę” w warunkach nieuzasadnionego ryzyka. Wraz z raportem końcowym w dniu 12 stycznia 2011 na stronach internetowych MAK opublikowano również uwagi strony polskiej do projektu raportu końcowego MAK, przekazane 16 grudnia 2010 przez stronę polską i będące integralną częścią raportu końcowego MAK. W polskich uwagach wskazano m.in. na błędy popełnione przez kontrolerów lotów, zły stan techniczny lotniska, niezapewniający bezpieczeństwa lotów, i na opóźnione rozpoczęcie akcji ratowniczej na miejscu katastrofy. W dokumencie tym strona polska zwróciła się o ponowne sformułowanie przyczyn i okoliczności katastrofy oraz zaleceń profilaktycznych po uwzględnieniu wszystkich czynników mających wpływ na zaistnienie wypadku; zwracała uwagę, że niektóre stwierdzenia zawarte w raporcie nie znajdowały potwierdzenia w faktach lub nie były wystarczająco uzasadnione w analizie. Koordynacja działań zmierzających do wyjaśnienia przyczyn katastrofy Niezależnie od prowadzonych po stronie polskiej postępowań, administracja rządowa oraz parlament utworzyły własne zespoły koordynujące działania dotyczące ustalenia przyczyn katastrofy. Międzyresortowy zespół ds. koordynacji działań podejmowanych ... Zarządzeniem z 11 kwietnia 2010 Prezes Rady Ministrów utworzył Międzyresortowy zespół do spraw koordynacji działań podejmowanych w związku z tragicznym wypadkiem lotniczym pod Smoleńskiem, będący jego organem pomocniczym. Jako zadania zespołu wskazano koordynację lub nadzór nad działaniami dotyczącymi ustalenia przyczyn katastrofy, udzielania pomocy rodzinom ofiar katastrofy, organizacji uroczystości pogrzebowych ofiar oraz funkcjonowania administracji publicznej. W skład zespołu weszli: prezes Rady Ministrów Donald Tusk (przewodniczący), wiceprezes Rady Ministrów Waldemar Pawlak (wiceprzewodniczący) oraz członkowie – minister obrony narodowej Bogdan Klich, minister sprawiedliwości Krzysztof Kwiatkowski, minister spraw wewnętrznych i administracji Jerzy Miller, minister spraw zagranicznych Radosław Sikorski, minister – członek Rady Ministrów Michał Boni oraz szef Kancelarii Prezesa Rady Ministrów Tomasz Arabski. Zespół parlamentarny ds. zbadania przyczyn katastrofy 8 lipca 2010 posłowie i senatorowie Prawa i Sprawiedliwości utworzyli Zespół Parlamentarny ds. Zbadania Przyczyn Katastrofy Tu-154M z 10 kwietnia 2010 r., którego przewodniczącym został Antoni Macierewicz. Zadaniem tego zespołu jest koordynowanie działań obu izb parlamentu zmierzających do wyjaśnienia przyczyn i okoliczności katastrofy. Efekty pracy zespół parlamentarny publikuje na własnej stronie znajdującej się w domenie sejm.gov.pl. W dniach 29–30 czerwca 2011 zespół zaprezentował na konferencjach prasowych z udziałem Jarosława Kaczyńskiego tzw. „Białą Księgę Smoleńskiej Tragedii”, liczący ok. 170 stron wybór dokumentów, który został opublikowany na sejmowych stronach Zespołu. W „Białej Księdze” sformułowano 19 wniosków wskazujących na przyczyny katastrofy leżące po stronie polskiej i rosyjskiej. Dnia 28 marca 2012 odbyło się wysłuchanie publiczne w Parlamencie Europejskim w Brukseli obejmujące prezentację ustaleń ekspertów zaproszonych przez Zespół parlamentarny do zbadania przyczyn katastrofy. Ekspertami tymi byli: prof. dr Wiesław Binienda – dziekan Wydziału Inżynierii Cywilnej w Kolegium Inżynierii University of Akron; dr Kazimierz Nowaczyk – fizyk z University of Maryland w Baltimore; dr inż. Grzegorz Szuladziński, australijski naukowiec, autor książek z dziedziny dynamiki maszyn i konstrukcji inżynierskich oraz zderzeń, specjalista w zakresie działania materiałów wybuchowych. Eksperci Zespołu zanegowali tezę, iż bezpośrednią przyczyną katastrofy było zderzenie z przeszkodą. Wiesław Binienda na podstawie przeprowadzonej symulacji komputerowej za pomocą programu symulacyjnego LS-DYNA stwierdził, że nawet gdyby samolot Tu-154 zaczepił o tzw. „brzozę smoleńską”, nie straciłby w wyniku tego zderzenia fragmentu skrzydła, gdyż według jego wniosków na podstawie symulacji w każdym badanym przypadku skrzydło przecięłoby brzozę bez uszczerbku dla jego siły nośnej. Według analizy Grzegorza Szuladzińskiego w ostatniej fazie lotu doszło do dwóch wybuchów – najpierw z lewej strony, w którego wyniku samolot miał stracić część lewego skrzydła, a następnie wewnątrz kadłuba. Według ekspertów Zespołu maszyny pracujące na pokładzie tupolewa uległy awarii przed kontaktem samolotu z ziemią. 4 kwietnia 2012 hipoteza Grzegorza Szuladzińskiego na temat dwufazowej destrukcji samolotu w powietrzu w wyniku wybuchów została zaprezentowana w czasie posiedzenia Zespołu parlamentarnego w Sejmie, a 16 maja 2012 opublikowano jego raport na ten temat, w którym stwierdzono m.in., że samo lądowanie (czy upadek) w terenie zadrzewionym, wszystko jedno jak niekorzystne i pod jakim kątem, nie mogło w żadnym wypadku spowodować takiego rozczłonkowania konstrukcji, które zostało udokumentowane. Według raportu Grzegorza Szuladzińskiego najważniejszą przyczyną katastrofy były wybuchy w czasie podejścia do lądowania, które zapoczątkowały destrukcję samolotu jeszcze w powietrzu; świadczyć ma o tym m.in. duża liczba odłamków na miejscu katastrofy, które zgodnie z ekspertyzą nie mogły powstać w inny sposób niż w wyniku eksplozji. W raporcie zwrócono uwagę, że w niektórych odłamkach widać otwory po nitach, co według Grzegorza Szuladzińskiego czyni mało prawdopodobnym ich powstanie wskutek działania sił stycznych do poszycia. W lipcu 2012 roku Zespół złożył zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa przez Jerzego Millera oraz członków Komisji Badania Wypadków Lotniczych Lotnictwa Państwowego (KBWLLP). W uzasadnieniu zawiadomienia stwierdzono, że odczyt parametrów ze wskaźników widocznych na wizualizacji ostatnich minut lotu tupolewa, dołączonej we wrześniu 2011 roku do raportu KBWLLP, jest według Zespołu sprzeczny z wnioskami raportu i z animacją będącą częścią wizualizacji. Według Zespołu samolot nie mógł utracić fragmentu lewego skrzydła w wyniku kolizji z brzozą, ponieważ w momencie przelotu nad nią znajdował się na wysokości 18,6 metra ponad ziemią, co według treści zawiadomienia wynika z parametrów opublikowanych w wizualizacji KBWLLP. W sierpniu 2012 roku Zespół upublicznił raport zatytułowany „28 miesięcy po Smoleńsku”, a 10 września 2012 jego tekst został opublikowany na sejmowych stronach Zespołu. W opracowaniu przedstawiono najważniejsze kwestie, którymi Zespół zajmował się przez dwa i pół roku: przygotowania do wizyty, przebieg katastrofy i wydarzenia, które nastąpiły po niej. 31 października na konferencji w Sejmie przewodniczącego Zespołu Parlamentarnego Antoniego Macierewicza z udziałem Stanisława Zagrodzkiego, kuzyna Ewy Bąkowskiej, zaprezentowano wstępne wyniki badań laboratoryjnych fragmentu jej ubioru i pasa bezpieczeństwa fotela TU-154, które to S. Zagrodzki pozyskał w Moskwie przy okazji identyfikacji zwłok w dniu 14 kwietnia 2010 Ekspertyzy przeprowadzono w placówce uniwersyteckiej w USA. Trzy próby fragmentu pasa, przeprowadzone dwukrotnie w ciągu 24 godzin wykazały obecność trotylu. 10 kwietnia 2013, w trzecią rocznicę katastrofy, Zespół zaprezentował raport dotyczący katastrofy, przedstawiając hipotezy sugerujące, iż wybuch był przyczyną katastrofy. W raportcie m.in. stwierdzone jest, że według danych MSL „samolot jeszcze przed szosą Kutuzowa znajdował się na bezpiecznej wysokości ponad 30 metrów nad poziomem pasa”, wnioskując, iż samolot nie uderzył w brzozę. Raport ten został ostro skrytykowany m.in. przez szefa Państwowej Komisji Badań Wypadków Lotniczych, prof. Pawła Artymowicza oraz redaktorów naczelnych „Przeglądu Lotniczego”, którzy stwierdzili, że przedstawione tezy „nie są zgodne z wiedzą naukową na poziomie liceum”. Inne badania naukowe przebiegu katastrofy Katastrofa smoleńska stała się tematem badań naukowych prowadzonych przez przedstawicieli nauk technicznych i nauk ścisłych. Podjął je m.in. Paweł Artymowicz. 28 maja 2012 w Kazimierzu Dolnym odbyła się sesja naukowa zorganizowana przez Polskie Towarzystwo Mechaniki Teoretycznej i Stosowanej, podczas której trwały długie dyskusje na temat różnych naukowych aspektów katastrofy. W trakcie sesji niektórzy uczestnicy dyskusji namawiali członków Komisji Badania Wypadków Lotniczych Lotnictwa Państwowego (KBWLLP) do przedyskutowania swoich wyników ze współpracownikami Zespołu parlamentarnego ds. zbadania przyczyn katastrofy, lecz spotkało się to ze zdecydowaną odmową. Argumentem był brak dostępu do pełnych zapisów rejestratora parametrów lotu (FDR) przez kogokolwiek poza MAK, KBWLLP i prokuraturą. W związku z tym stwierdzono, że badania ekspertów Zespołu nie są oparte na ścisłych danych ani na właściwej metodologii. W dniach 22 i 23 października 2012, w Warszawie, na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego odbywała się konferencja naukowa mająca na celu stworzenie forum dla przedstawienia interdyscyplinarnych badań dotyczących mechaniki lotu i zniszczenia samolotu Tu-154M. Uczestniczyło w niej ponad 100 akademików z polskich i zagranicznych uczelni technicznych. W składzie komitetu organizacyjnego konferencji byli dr hab. inż. Piotr Witakowski (przewodniczący), prof. Andrzej Wiśniewski (wiceprzewodniczący), dr hab. inż. Paweł Staszewski (skarbnik), dr hab. Jerzy Urbanowicz (sekretarz), Chris Cieszewski (kontakty zagraniczne) oraz dr inż. Wojciech Biliński (sprawy wydawnicze). Przewodniczącym komitetu naukowego konferencji był prof. Tadeusz Kaczorek, wiceprzewodniczącym prof. Jacek Rońda, członkami prezydium profesorowie Kazimierz Flaga, Robert Gałązka, Lucjan Piela i Piotr Witakowski, a członkami honorowymi profesorowie Janusz Turowski i Jan Węglarz. Konferencja odbywała się za zamkniętymi drzwiami, jednak transmitowano ją w internecie. Jednym z celów konferencji była próba wykonania tzw. zadania odwrotnego, czyli ustalenia położenia samolotu i prędkości jego szczątków w momencie zdefragmentowania na podstawie dokumentacji technicznej maszyny oraz dokumentacji fotograficznej szczątków i ich usytuowania na wrakowisku. Niektórzy z naukowców przedstawili teorie, iż na pokładzie samolotu nastąpił wybuch, oraz twierdzili, że ich wyniki badań nie zgadzają się z raportem MAK. Kolejne edycje Konferencji Smoleńskiej zostały zorganizowane w październiku 2013 i 2014 roku, a także w listopadzie 2015. Kontrowersje związane z badaniem przyczyn katastrofy Po rozpoczęciu śledztwa pojawiły się krytyczne głosy, że rząd polski wyraził zgodę na badanie katastrofy przez stronę rosyjską na podstawie Konwencji chicagowskiej z 1944 roku o lotnictwie cywilnym, a nie wspólnie przez właściwe organy polskie i rosyjskie na podstawie art. 11 Porozumienia między Ministerstwem Obrony RP a Ministerstwem Obrony Narodowej Federacji Rosyjskiej w sprawie zasad wzajemnego ruchu lotniczego wojskowych statków powietrznych RP i Federacji Rosyjskiej w przestrzeni powietrznej obu państw z 7 lipca 1993; powstały rozbieżne opinie prawne na ten temat. Utworzono Ruch 10 Kwietnia, zainicjowany przez kilka organizacji społecznych i instytucji, domagający się powołania międzynarodowej komisji do zbadania przyczyn katastrofy. 25 maja 2010 grupa rosyjskich dysydentów, w tym Władimir Bukowski i Natalia Gorbaniewska, wyraziła zaniepokojenie przebiegiem śledztwa. 30 czerwca 2010 członek amerykańskiej Izby Reprezentantów z Nowego Jorku Peter T. King zgłosił projekt rezolucji wzywającej do przeprowadzenia niezależnego, międzynarodowego dochodzenia w sprawie katastrofy (111th Congress, H.RES.1489.IH). W 2010 roku Stowarzyszenie Rodzin Katyń 2010, skupiające część rodzin ofiar, zebrało ponad 300 tys. podpisów pod petycją do polskich władz w sprawie powołania międzynarodowej komisji; w 2011 roku liczba podpisów wzrosła do ponad 400 tys. i petycja została skierowana również do Parlamentu Europejskiego, który 24 kwietnia 2012 podjął decyzję, że nie będzie jej rozpatrywać. W maju 2012 roku polski rząd został wezwany do wszczęcia niezależnego, międzynarodowego śledztwa w sprawie katastrofy w uchwale podjętej przez Radę Dyrektorów Kongresu Polonii Amerykańskiej. Media zwracały uwagę na złe zabezpieczenie miejsca katastrofy, co doprowadziło do przejęcia części niewielkich szczątków samolotu i przedmiotów należących do ofiar przez osoby prywatne i do pokątnego handlu tymi elementami. Kontrowersje wzbudził sposób postępowania strony rosyjskiej z wrakiem samolotu, będącym jednym z dowodów rzeczowych w śledztwie. 21 września 2010 Telewizja Polska wyemitowała niepublikowane wcześniej materiały filmowe, na których podstawie wszczęto w Polsce śledztwo w sprawie niszczenia wraku; zarejestrowano na nich, jak w trakcie akcji zabezpieczania szczątków samolotu na miejscu katastrofy w kwietniu 2010 roku rosyjscy funkcjonariusze tną części wraku piłami elektrycznymi; jedno z ocalałych okien samolotu zostało wybite łomem. W późniejszym okresie szczątki samolotu składowano na wolnym powietrzu, gdzie niszczały. W marcu 2012 roku grupa 18 naukowców Uniwersytetu Warszawskiego skrytykowała w liście otwartym dotychczasowe badania katastrofy (nieprzedstawienie wyników badań kinematycznych i laboratoryjnych, ogłaszanie domniemań, według sygnatariuszy listu „nawet bez żadnych podstaw”) i poinformowała, że „grupa inicjatywna profesorów mechaniki i fizyki z całej Polski poszukuje jak najszerszego poparcia profesorów i doktorów habilitowanych z zakresu nauk technicznych i ścisłych w celu intensyfikacji badania katastrofy metodami naukowymi”. Zastrzeżenia wzbudziły również doniesienia o umyciu przez Rosjan wraku. Upublicznienie stenogramów zapisów rejestratorów danych i rozmów kontrolerów lotów 1 czerwca 2010 na stronach internetowych polskiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji opublikowano stenogramy zapisów jednego z dwóch rejestratorów katastroficznych samolotu (rejestratora dźwięku MARS-BM), sporządzone 2 maja i przekazane 31 maja przez stronę rosyjską. Według ujawnionego stenogramu, obejmującego ok. 38 minut rozmów, rejestrator dźwięku zakończył pracę o godz. 10:41:05,4 czasu moskiewskiego. Upublicznienie stenogramów nastąpiło na podstawie decyzji politycznej Władimira Putina i Donalda Tuska; 31 maja 2010 strony polska i rosyjska podpisały w tej sprawie memorandum, którego treść nie została udostępniona mediom. Zapisy parametrów lotu zarejestrowane przez rejestrator eksploatacyjny ATM-QAR, którą deszyfrowano w kwietniu 2010 roku w Instytucie Technicznym Wojsk Lotniczych w Warszawie, pozostały utajnione (był to tzw. rejestrator szybkiego dostępu wyprodukowany w Polsce; na początku maja oryginał urządzenia odesłano wraz z analizą do Rosji). W 2010 roku nie upubliczniono również nagrań rozmów kontrolerów lotów, obejmujących rozmowy telefoniczne, korespondencję radiową oraz rozmowy pomiędzy osobami na stanowisku dowodzenia, przekazanych w kwietniu 2010 roku przez stronę rosyjską Komisji Badania Wypadków Lotniczych Lotnictwa Państwowego (KBWLLP). Upublicznienie rozmów prowadzonych na stanowisku dowodzenia nastąpiło w dniu 18 stycznia 2011, po opublikowaniu raportu końcowego MAK i polskich uwag do tego raportu. Rozmowy kontrolerów upubliczniła najpierw polska Komisja Badania Wypadków Lotniczych Lotnictwa Państwowego (KBWLLP), a w kilka godzin później MAK. 5 września 2011 nowe wersje stenogramów rozmów załogi i kontrolerów lotów zostały upublicznione przez KBWLLP w tzw. „Protokole z badania zdarzenia lotniczego nr 192/2010/11”, opublikowanym na stronach KBWLLP i MSWiA. 16 stycznia 2012 polscy prokuratorzy wojskowi zaprezentowali na konferencji prasowej złożoną do akt śledztwa opinię biegłych z krakowskiego Instytutu Ekspertyz Sądowych, zawierającą nową wersję odczytu czarnej skrzynki Tu-154M. 7 kwietnia 2015 dziennikarze RMF FM opublikowali informację o kolejnym odczycie zapisu rozmów w kokpicie samolotu, mający zawierać o 1/3 więcej treści. Kradzieże na miejscu katastrofy W dniach 10–12 kwietnia 2010 czterej żołnierze rosyjskich Sił Powietrznych z lotniska Siewiernyj dokonali kradzieży pieniędzy na kwotę 60 345 rubli (ok. 6 tys. złotych) z konta jednej z ofiar, Andrzeja Przewoźnika, posługując się jego kartami bankowymi, na których znajdowały się środki na ponad 379 tys. rubli (ok. 38 tys. złotych) znalezionymi na miejscu katastrofy. Przestępcy początkowo chcieli wypłacić całą kwotę z kart, ale ze względu na ustalony limit wypłat gotówki nie udało się tego dokonać. Łącznie dokonano 3 transakcji, które były dokonane na terenie Smoleńska. Zostali oni postawieni w stan oskarżenia i przyznali się do winy; odrębne śledztwa w tej sprawie prowadziły prokuratura polska i rosyjska przy współpracy polskiej Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Ponadto rodziny ofiar lub ich pełnomocnicy zgłaszali zaginięcie niektórych cennych przedmiotów. Rodzina Janusza Kochanowskiego zwróciła uwagę na zaginięcie telefonu komórkowego (oddano jej jednak inne przedmioty, np. wizytówki). Pełnomocnik rodziny Szczygłów wskazał, że rodzinie nie zwrócono cennego zegarka Longines należącego do Aleksandra Szczygły (zachowały się natomiast m.in. paszport i klucze). W październiku 2011 roku do Wojskowej Prokuratury Okręgowej w Warszawie wpłynęły dwa zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa przez nieustalonych sprawców, którzy mogli okraść zwłoki ofiar katastrofy smoleńskiej. Zawiadomienia dotyczą złotej obrączki Tomasza Merty oraz sygnetu Wojciecha Seweryna – w obu przypadkach przedmioty te widoczne są na wykonanych w Rosji zdjęciach ofiar, natomiast nie zostały one później przekazane rodzinom. 11 września 2013 Garnizonowy Sąd Wojskowy w Smoleńsku wydał nieprawomocne wyroki skazujące na czterech żołnierzy rosyjskich, którzy dokonali kradzieży przedmiotów należących do Andrzeja Przewoźnika na miejscu katastrofy (główny oskarżony został skazany na dwa lata pozbawienia wolności w kolonii karnej, a trzej pozostali na kary pozbawienia wolności w zawieszeniu od roku i ośmiu miesięcy do 2 lat). Hipotezy o zamachu 13 kwietnia 2010 brytyjski dziennik „The Times” wyraził opinię, że śledztwo w sprawie katastrofy powinno być prowadzone jawnie, gdyż jego utajnienie doprowadzi do powstania teorii spiskowych, podobnie jak w przypadku katastrofy w Gibraltarze. Hipotezy dotyczące zamachu powstały bezpośrednio po katastrofie; ich zwolennicy oskarżali o jej spowodowanie rosyjskie służby specjalne; sugerowali, że rosyjscy „twardogłowi” dokonali sabotażu samolotu, by osłabić pozycję Władimira Putina. W 2011 roku w Polsce ukazało się kilka książek poświęconych hipotezie zamachu (Leszek Szymowski: Zamach w Smoleńsku. Niepublikowane dowody zbrodni; Zbrodnia smoleńska. Anatomia zamachu; Aleksander Ścios: Zbrodnia smoleńska. Anatomia dezinformacji; Jacek Trznadel: Wokół zamachu smoleńskiego). Hipoteza zamachu była jednym z wątków śledczych badanych przez polską prokuraturę wojskową. We wrześniu 2011 roku opublikowano sprawozdanie Wojskowego Instytutu Chemii i Radiometrii w Warszawie, który na zlecenie Wojskowej Prokuratury Okręgowej w Warszawie (śledztwo o sygnaturze akt Po.Śl. 54/10) zbadał 8 przedmiotów należących do ofiar katastrofy i 18 czerwca 2010 wydał orzeczenie, że w próbkach tych nie stwierdzono radioaktywności, bojowych środków trujących ani materiałów wybuchowych („dinitrotoluenu, nitroglikolu, nitrogliceryny, trinitrotoluenu, heksogenu, oktogonu oraz pentrytu”). Mimo to polscy śledczy nie zrezygnowali z badania wersji o działaniu osób trzecich: analizowali między innymi możliwość tzw. meaconingu (wywołania zakłóceń w pracy samolotu przy użyciu nowoczesnych urządzeń technicznych). 1 kwietnia 2011 poinformowano, że polscy śledczy zakończyli badanie hipotezy zamachu, nie znajdując na niego dowodów. 19 kwietnia 2011 rzecznik Naczelnej Prokuratury Wojskowej doprecyzował te informacje, podając, że 1 kwietnia 2011 „nie stwierdzono, że prokuratura wyklucza wątek zamachu, tylko że dotychczasowe efekty śledztwa wykluczają wątek zamachu”. Ofiary katastrofy Lista ofiar Wśród ofiar katastrofy znajdował się prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Lech Kaczyński, jego małżonka Maria Kaczyńska, ostatni prezydent RP na uchodźstwie Ryszard Kaczorowski, szefowie polskich instytucji państwowych, przedstawiciele Sejmu, Senatu, Kancelarii Prezydenta, duchowieństwa, organizacji społecznych i Sił Zbrojnych RP, a także członkowie załogi samolotu, funkcjonariusze Biura Ochrony Rządu i osoby towarzyszące. Identyfikacja ofiar Identyfikacja ofiar katastrofy miała miejsce w kwietniu 2010 roku; w tym czasie ich zwłoki zostały przetransportowane do Polski. Pierwsza znalazła się w Polsce trumna z ciałem prezydenta Lecha Kaczyńskiego, przewieziona wojskowym samolotem ze Smoleńska do Warszawy w dniu 11 kwietnia. Do 21 listopada 2012 w wyniku ekshumacji prowadzonych przez prokuraturę wojskową ustalono, że ciała sześciu ofiar katastrofy, w tym Ryszarda Kaczorowskiego i Anny Walentynowicz, pochowano w niewłaściwych grobach pod innymi nazwiskami, co potwierdziły wyniki badań genetycznych. Następstwa katastrofy Urzędy państwowe i instytucje Po katastrofie rządowego samolotu wiele instytucji i urzędów państwowych pozostało bez obsady. Zgodnie z art. 131 pkt 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej powstał wakat na stanowisku prezydenta Rzeczypospolitej. Od 10 kwietnia 2010 do 6 sierpnia 2010 obowiązki prezydenta, do czasu wyboru i zaprzysiężenia nowej głowy państwa, tymczasowo wykonywali kolejno marszałek Sejmu Bronisław Komorowski, marszałek Senatu Bogdan Borusewicz i marszałek Sejmu Grzegorz Schetyna. Zgodnie z Konstytucją w czerwcu i lipcu 2010 roku odbyły się wybory prezydenckie. Nowym prezydentem RP został Bronisław Komorowski. Bezpieczeństwo państwa Bezpośrednio po katastrofie we wszystkich dowództwach i najważniejszych sztabach Sił Zbrojnych RP zostały powołane zespoły kryzysowe; przedstawiciel Ministerstwa Obrony Narodowej oświadczył, że nie doszło do zagrożenia dla funkcjonowania armii i dla bezpieczeństwa państwa. 13 maja 2010 w amerykańskim dzienniku „The Washington Times” ukazał się artykuł powołujący się na anonimowe źródła w strukturach NATO, twierdzące, że w wyniku katastrofy rosyjskie służby specjalne uzyskały dostęp do wielu danych objętych klauzulą tajności i że istnieje podejrzenie, iż są wśród nich ściśle tajne kody stosowane przez armie NATO do bezpiecznej komunikacji satelitarnej. Tego samego dnia polska Służba Kontrwywiadu Wojskowego wydała komunikat, iż żaden z wyższych dowódców wojskowych, którzy zginęli w katastrofie samolotu TU-154M, nie posiadał przy sobie urządzeń umożliwiających gromadzenie bądź przetwarzanie informacji niejawnych; na pokładzie samolotu nie znajdowały się żadne wojskowe materiały kryptograficzne. 4 kwietnia 2011 Zespół Ekspertów Niezależnych (ZEN) w składzie dr hab. Krzysztof Rybiński, Marcin Gomoła, dr Przemysław Guła, gen. Waldemar Skrzypczak i gen. Sławomir Petelicki opublikował raport zatytułowany „Dlaczego musiało dojść do katastrofy smoleńskiej”, w którym przedstawiono fakty i wskazania mające na celu odbudowę systemu bezpieczeństwa Polski, a także zażądano ukarania winnych zaniedbań, które spowodowały katastrofę. Reakcje na katastrofę Reakcje w Polsce Po ukazaniu się pierwszych wiadomości o katastrofie przed Pałacem Prezydenckim w Warszawie zgromadziły się tłumy ludzi. Składano kwiaty i wieńce, palono znicze, opuszczono do połowy flagę przed pałacem prezydenckim, odmawiano modlitwy; o godz. 18:00 w wielu miastach rozpoczęły się msze w intencji ofiar katastrofy. W dniach 10–18 kwietnia w Polsce obowiązywała żałoba narodowa; w jej czasie w przeszło 60 polskich miastach odbyły się marsze pamięci w hołdzie ofiarom katastrofy, niekiedy wiążące się z obchodami 70. rocznicy zbrodni katyńskiej. W pogrzebie Lecha Kaczyńskiego i jego małżonki Marii, który odbył się 18 kwietnia w Krakowie, uczestniczyło przeszło 150 tys. osób; uroczystość oglądało w telewizji ponad 13 milionów widzów. W wyniku katastrofy powstały nowe organizacje i inicjatywy społeczne. Pełniący obowiązki prezydenta RP, Bronisław Komorowski, postanowieniem z 16 kwietnia 2010 za wybitne zasługi w służbie państwu i społeczeństwu uhonorował pośmiertnie odznaczeniami państwowymi Orderu Odrodzenia Polski 91 ofiar katastrofy, zaś postanowieniem z 6 maja 2010 za wybitne zasługi i zaangażowanie w działania podjęte przez stronę rosyjską po katastrofie polskiego samolotu specjalnego pod Smoleńskiem odznaczył 20 obywateli Federacji Rosyjskiej Krzyżem Oficerskim Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej. Reakcje na świecie Żałoby narodowe i kondolencje Po katastrofie 23 państwa ogłosiły żałobę narodową, a wyrazy ubolewania oraz kondolencje zostały przesłane przez wiele państw świata i organizacji międzynarodowych. Ofiary uczczono także minutą ciszy podczas rozgrywek sportowych. Reakcje w Rosji Reakcje przywódców i społeczeństwa rosyjskiego na katastrofę wywołały dyskusje na temat przyszłości stosunków polsko-rosyjskich. Reakcje w Katyniu Na Polskim Cmentarzu Wojennym w Katyniu oczekiwano na przybycie polskiej delegacji z prezydentem RP Lechem Kaczyńskim na czele. Po otrzymaniu wiadomości o katastrofie rozpoczęła się msza św. w intencji żołnierzy, ofiar zbrodni katyńskiej, a także ofiar katastrofy, którą – w zastępstwie za biskupa polowego WP Tadeusza Płoskiego, który zginął w katastrofie – odprawił ks. inf. Julian Żołnierkiewicz, a kazanie wygłosił o. Ptolemeusz Kuczmik OFM; kapelanów wojskowych reprezentował ks. mjr Józef Grecki. Pomniki, tablice pamiątkowe i miejsca pamięci Na terenie Polski i poza jej granicami powstały pomniki i tablice pamiątkowe upamiętniające ofiary katastrofy; w wielu miastach i miejscowościach posadzono dęby pamięci poświęcone ofiarom. Katastrofa w Smoleńsku w kulturze popularnej Filmografia Filmy dokumentalne Oprócz amatorskiego filmu Samolot płonie z 10 kwietnia 2010 powstało wiele filmów dokumentalnych poświęconych katastrofie: Solidarni 2010 (2010) – prod. Film Open Group, reż. Ewa Stankiewicz, Jan Pospieszalski Katynskij sindrom (Катынский синдром, Syndrom Katyński) (2010) – prod. Pierwyj kanał (Rosja) Brief uit Polen (List z Polski) (2010) – prod. VPRO (Holandia), reż. Mariusz Pilis Katastrofa (2010) – prod. i reż. Artur Żmijewski dla Biennale w São Paulo Modlitwa Smoleńska (2011) – prod. TVP Kraków Mgła (2011) – prod. Gazeta Polska, reż. Maria Dłużewska, Joanna Lichocka Krzyż: Solidarni 2010 część druga (2011) – prod. Film Open Group, reż Ewa Stankiewicz, Jan Pospieszalski W milczeniu (2011) prod. TVN, współp. BBC World News, reż. Ewa Ewart 10.04.10 (2011) – film śledczy, prod. Gazeta Polska, reż. Anita Gargas Lista pasażerów (2011) – prod. Studio Gołąb dla TVP1 i Rzeczpospolitej, reż. Ewa Stankiewicz, Jan Pospieszalski Smoleński lot (2011) – prod. TVP, reż. Monika Sieradzka Zobaczyłem zjednoczony naród (2011) – prod. Film Open Group, reż. Anna Ferens Pogarda (2011) – prod. Gazeta Polska, reż. Maria Dłużewska, Joanna Lichocka Przebudzenie (2011) – prod. Gazeta Polska, reż. Joanna Lichocka Anatomia upadku (2013) – film śledczy, prod. Gazeta Polska, reż. Anita Gargas Polacy (2013) – prod. Film Open Group, reż. Maria Dłużewska Katastrofa w przestworzach, odc. 95 – „Śmierć prezydenta” (2013) – prod. Cineflix (Francja/Kanada) dla National Geographic Channel, reż. Su Rynard Anatomia upadku 2 (2014) – film śledczy, prod. Gazeta Polska, reż. Anita Gargas Zamach smoleński (2015) – mini-serial, prod. Film Open Group, reż. Grzegorz Braun (nie ukończony) Stan zagrożenia (2020) – prod. TVP, reż. Ewa Stankiewicz-Jørgensen Filmy fabularne Prosto z nieba (2011) – prod. Muflon Pictures, reż. Piotr Matwiejczyk Smoleńsk (2016) – prod. Fundacja Smoleńsk 2010, reż. Antoni Krauze Spektakle Powstały spektakle poświęcone katastrofie w Smoleńsku: Słodko-kwaśny – spektakl Katarzyny Krakowiak (2011) 10.04 – spektakl wrocławskiego teatru Ad Spectatores i Теаtru.doc (Moskwa) (2011) I będą święta – monodram w Teatrze Konsekwentnym w Warszawie (2012) Muzyka W dniu katastrofy Dominik Grabowski, znany jako Doniu z Ascetoholix, nagrał i umieścił w portalu YouTube utwór Czarna sobota. Kilka miesięcy później utwór pt. Dokąd idziesz Polsko nagrał Tede. W 2010 roku gruzińska kompozytorka Tamar Salukwadze skomponowała symfonię zatytułowaną Katin 2010 („Katyń 2010”) poświęconą pamięci Lecha Kaczyńskiego, Marii Kaczyńskiej i pozostałych ofiar katastrofy w Smoleńsku. Utwór ten został nagrany przez orkiestrę Państwowego Teatru Opery i Baletu w Tbilisi pod dyrekcją Dawita Mukerii i był nadawany przez Radio Muza w Tbilisi. Bibliografia Ukazały się książki na temat katastrofy, o różnym charakterze: reporterskie i śledcze, wspomnieniowe oraz literackie; niektóre z tych publikacji wzbudziły kontrowersje. Wywiady i zbiory wywiadów Kraśko, Piotr; Smoleńsk. 10 kwietnia 2010 (2010), Wydawnictwo G+J Żałoba (2010), Wydawnictwo Krytyki Politycznej Dmochowski, Artur; Pilis, Mariusz; List z Polski (2011), Zysk i Spółka Andrzejczak, Jerzy; 96 końców świata. Gdy runął ich świat pod Smoleńskiem (2011), Wydawnictwo Skrzat Racewicz, Joanna, 12 rozmów o miłości. Rok po katastrofie (2011), Wydawnictwo Zwierciadło Walusiak, Dariusz; Wdowy smoleńskie (2011), Dom Wydawniczy Rafael Krzymowski, Michał; Klich, Edmund; Moja czarna skrzynka (2012), Wydawnictwo Czerwone i Czarne Torańska, Teresa; Smoleńsk (2013), Wielka Litera Rymanowski, Bogdan; Wassermann, Małgorzata; Zamach na prawdę (2015), Wydawnictwo M Lasek, Maciej; Rzeczkowski, Grzegorz; Kłamstwo smoleńskie? Cała prawda nie tylko o katastrofie (2022), Znak Horyzont Reportaże i śledztwa Osiecki, Jan; Latkowski, Robert; Białoszewski, Tomasz; Ostatni lot. Przyczyny katastrofy smoleńskiej. Śledztwo dziennikarskie (2010), Prószyński i Spółka Nisztor, Piotr, Galimski, Krzysztof; Kto naprawdę ich zabił? (2011), Wydawnictwo Penelopa Pietraszewicz, Henryk; Katastrofa smoleńska. Dzień po dniu, godzina po godzinie (2011), Sfinks Święchowicz, Tadeusz, Smoleński upadek (2011), Wydawnictwo Fronda Dłużewska, Maria; Lichocka, Joanna; Mgła (2011), Zysk i Spółka Krzymowski, Michał; Dzierżanowski, Marcin; Smoleńsk. Zapis śmierci (2011), The Facto Stanisławczyk, Barbara; Ostatni krzyk. Od Katynia do Smoleńska... (2011), Wydawnictwo Rebis Szymowski, Leszek; Zamach w Smoleńsku. Niepublikowane dowody zbrodni (2011), United Express Misiak, Leszek; Wierzchołowski, Grzegorz; Musieli zginąć (2012), Niezależne Wydawnictwo Polskie Roth, Jürgen; Tajne akta S. (2015), Zysk i Spółka Białoszewski, Tomasz; Osiecki, Jan; Prószyński, Mieczysław, Anatomia katastrofy smoleńskiej. Ostatni lot PLF 101 (2015), Prószyński i Spółka Roth, Jürgen; Smoleńsk 2010. Spisek, który zmienił świat (2015; tłum. Ewa Stefańska, oryg. Smoleńsk 2010 – Verschwörung, die die Welt veränderte), Zysk i Spółka Schwertner, Janusz; Olczykowski, Daniel; Piegza, Szymon; Smoleńsk. 96 wspomnień (2019), Ringier Axel Springer Polska Rzeczkowski, Grzegorz; Katastrofa posmoleńska. Kto rozbił Polskę (2020), Wydawnictwo Tarcza Powieści Ziemkiewicz, Rafał; Zgred (2011), Zysk i Spółka Ochnik, Martyna; Oszołomy (2012), Zysk i Spółka Wildstein, Bronisław; Ukryty (2012), Zysk i Spółka Miklaszewska, Maryna; Spotkałam kiedyś prawdziwego hipstera (2012), Wydawnictwo Trio Ziemczyński, Andrzej; Pogrzebani (2012), Wydawnictwo Czerwone i Czarne Szczerba, Grzegorz; Teoria zemsty (2013), Wydawnictwo Nowae Res Wolski, Marcin; 7.27 do Smoleńska (2014), Zysk i Spółka Just, Yaroslav, Katastrofa smoleńska. Zamach? (2014), Wydawnictwo Astrum Urbanowska, Agnieszka, Paląc trawę na rykowisku (2014), Wydawnictwo Nowy Świat Kamiński, Jarosław, Wiwarium (2015), Wydawnictwo W.A.B. Numizmatyka i filatelistyka Monety kolekcjonerskie Polska W 2011 roku Narodowy Bank Polski upamiętnił katastrofę wybijając cztery monety kolekcjonerskie, oraz jedną monetę okolicznościową: 2 złote, Nordic gold 10 złotych, srebro 20 złotych, srebro 100 złotych, złoto 200 złotych, złoto W 2020 NBP upamiętniając 10. rocznicę katastrofy wybił dwie monety kolekcjonerskie: 10 złotych, srebro 100 złotych, złoto Palau 2010: 2 dolary, srebro 2010: 5 dolarów, srebro Znaczki pocztowe Polska 2017: Pamiętamy, 10.04.2010, 1 znaczek i bloczek 2020: Pamiętamy 2010-2020, 1 znaczek (wspólna emisja z Gruzją) Gambia 2010: Ku pamięci Lecha Kaczyńskiego, 1 znaczek i bloczek Gruzja 2020: Pamiętamy 2010-2020, 1 znaczek (wspólna emisja z Polską) Gwinea Bissau 2010: Hołd dla Lecha Aleksandra Kaczyńskiego, 5 znaczków i bloczek Liberia 2010: Ku pamięci Lecha Kaczyńskiego, 1 znaczek i bloczek Mozambik 2010: Hołd dla Lecha Aleksandra Kaczyńskiego, 5 znaczków i 2 bloczki Saint Vincent i Grenadyny 2010: Ku pamięci Lecha Kaczyńskiego, 1 znaczek i bloczek Togo 2010: Hołd dla Lecha Aleksandra Kaczyńskiego, 5 znaczków i 2 bloczki Wyspy Św. Tomasza i Książęce 2010: Hołd dla Lecha Aleksandra Kaczyńskiego, 7 znaczków i 2 bloczki Zobacz też lista katastrof lotniczych z ofiarami śmiertelnymi z udziałem głów państw i szefów rządów katastrofa rządowego Mi-8 pod Piasecznem katastrofy o cechach wspólnych z katastrofą w Smoleńsku: katastrofa samolotu drużyny WWS MWO Moskwa (wspólne cechy: wmieszana polityka, presja na lot i lądowanie przy złych warunkach) katastrofa lotnicza pod Piasecznem (wspólne cechy: zła pogoda, nieporozumienia z załogą naziemną co do wysokości, zaczepienie skrzydłem) katastrofa lotu PLL LOT 149 (wspólne cechy: podobny przebieg, zbyt mała wysokość przy podejściu do lądowania, urwane skrzydło i przechył) Przypisy Bibliografia Stenogram zapisu czarnej skrzynki przekazany 31 maja 2010 przez MAK Raport „28 miesięcy po Smoleńsku”, przygotowany przez polski Zespół parlamentarny ds. zbadania przyczyn katastrofy Linki zewnętrzne [dostęp 2015-11-29] (kopia znajduje się na serwerach niezależnych od rządu RP – strona oficjalna od 24 listopada 2015 decyzją Kancelarii Prezesa Rady Ministrów RP przestała być dostępna) W pełni funkcjonalne lustro powyższej strony [dostęp 2015-11-29] Strona Podkomisji ds. Ponownego Zbadania Wypadku Lotniczego pod Smoleńskiem przy KBWLLP [dostęp 2016-11-24] Zdjęcia po katastrofie Strona zawierająca informację z przebiegu i programu tzw. Konferencji Smoleńskich Rekonstrukcja lotu samolotu zaprezentowana 12 stycznia 2011 przez MAK Amatorski film z miejsca katastrofy wykonany 10 kwietnia 2010 i badany przez polską prokuraturę wojskową Film dokumentalny „Brief uit Polen” (List z Polski), poświęcony katastrofie Hasła kanonu polskiej Wikipedii Katastrofy lotnicze z udziałem błędów pilotów Kontrolowany lot ku ziemi (CFIT)

68727

https://pl.wikipedia.org/wiki/Leopold%20Tyrmand

Leopold Tyrmand

Leopold Tyrmand (ur. 16 maja 1920 w Warszawie, zm. 19 marca 1985 w Fort Myers) – polski pisarz i publicysta, popularyzator jazzu w Polsce. Życiorys Młodość Urodził się w zasymilowanej rodzinie żydowskiej. Dziadek ze strony ojca, Zelman Tyrmand, był członkiem zarządu warszawskiej synagogi Nożyków. Ojciec, Mieczysław Tyrmand, miał hurtownię skór. Matką Tyrmanda była Maria z Mańskich. Jego rodziców podczas wojny wywieziono do Majdanka, tam zginął jego ojciec. Matka przeżyła wojnę, wyjechała do Izraela. Tyrmand nie ukrywał, że pochodzi z rodziny mieszczańskiej, ale nie wspominał o swoim pochodzeniu; na kartach Dziennika 1954 rozważał skandynawską etymologię swojego nazwiska. Dopiero w wydaniu z lat 70. stwierdza, że być może stworzył je po prostu Ernst Theodor Amadeus Hoffmann (który w pierwszych latach XIX w. − kiedy Warszawa należała do Prus − wymyślał nazwiska warszawskim Żydom). W latach 1928–1937 był uczniem Prywatnego Gimnazjum i Liceum Męskiego im. A. Kreczmara przy ul. Wilczej 41. Później wyjechał do Paryża, gdzie przez rok studiował na wydziale architektury Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Pięknych w Paryżu. Zetknął się tam po raz pierwszy z zachodnioeuropejską kulturą oraz amerykańską muzyką jazzową. Obie te fascynacje pozostawiły trwały ślad w jego twórczości. II wojna światowa Po wybuchu II wojny światowej Tyrmand przebywał w Warszawie, po kilku tygodniach przedostał się do Wilna, gdzie szybko stał się osobą popularną wśród tamtejszych uchodźców. Poznał wtedy m.in. Franciszka Walickiego, z którym połączyło go zainteresowanie jazzem. W czerwcu 1940 miasto zajęła Armia Czerwona. Tyrmand podjął wówczas pracę w wydawanym po polsku dzienniku „Prawda Komsomolska”. Publikował tam przez blisko rok codzienne felietony polityczno-propagandowe „Na kanwie dnia”, zajmował się też tematyką sportową. Był redaktorem naczelnym „Prawdy Pionierskiej”. Tyrmand dopiero w 1967 przyznał publicznie, że pracował dla komunistycznej gazety. Henryk Dasko tak wyjaśnia ówczesne zajęcie Tyrmanda: Jesienią 1940 za pośrednictwem Waldemara Babinicza nawiązał kontakty z jedną z konspiracyjnych grup niepodległościowych. W kwietniu 1941 Tyrmand wraz z dwoma kolegami (Andrzejem Kornowiczem i Leszkiem Zawiszą) zostali aresztowani przez NKWD. Tyrmand został osadzony w więzieniu na Łukiszkach. W maju całą trójkę skazano na osiem lat więzienia za przynależność do antyradzieckiej organizacji. 22 czerwca 1941 po ataku Niemiec na Wilno Tyrmandowi i Kornowiczowi udało się uciec z rozbitego bombami transportu kolejowego i wrócić do Wilna. Aby uniknąć identyfikacji jako Żyd (był w Wilnie osobą znaną), Tyrmand zdobył dokumenty na nazwisko obywatela francuskiego i zgłosił się dobrowolnie na roboty do Niemiec, chcąc, jak twierdził, dostać się do Francji. W III Rzeszy pracował m.in. jako tłumacz, kelner, robotnik kolejowy i marynarz. W tej ostatniej roli próbował przedostać się w 1944 do neutralnej Szwecji. Z niemieckiego statku uciekł w norweskim porcie Stavanger, został jednak schwytany i osadzony w obozie koncentracyjnym Grini, niedaleko Oslo. Tam doczekał końca wojny. Po wojnie Po wojnie Tyrmand pozostał przez rok w Danii i Norwegii. Pracował dla Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, był też korespondentem Polpressu w Norwegii, następnie kierownikiem biura prasowego polskiego poselstwa w Kopenhadze. W kwietniu 1946 powrócił do Warszawy. Zaczął pracę jako dziennikarz w Agencji Prasowo-Informacyjnej, następnie w redakcji „Przekroju”. Pisał w wielu ówczesnych pismach: „Przekroju”, „Expressie Wieczornym”, „Tygodniku Powszechnym”, „Rzeczpospolitej”, „Dziś i Jutro” oraz „Ruchu Muzycznym”. Specjalizował się w recenzjach: teatralnych, muzycznych i sportowych. W 1948 podczas Kongresu Intelektualistów we Wrocławiu przeprowadził wywiady m.in. z Pablem Picassem i Julianem Huxleyem. W 1947 ukazał się jego pierwszy zbiór opowiadań wojennych Hotel Ansgar. Przez dwa lata pracował również w Polskim Radiu. W 1950 Tyrmanda usunięto z redakcji „Przekroju” po napisaniu sprawozdania z turnieju bokserskiego, w którym skrytykował stronniczość radzieckich sędziów (sam turniej zakończył się protestami kibiców oraz interwencją milicji). Dzięki pomocy długoletniego przyjaciela – Stefana Kisielewskiego znalazł pracę w „Tygodniku Powszechnym”. Jednak w marcu 1953 „Tygodnik Powszechny” zamknięto po odmowie druku oficjalnego nekrologu Stalina. Tyrmand został wówczas obłożony nieoficjalnym zakazem publikacji. Frustrację związaną z przymusową bezczynnością Tyrmand przelał na łamy Dziennika 1954, w którym relacjonuje pierwsze trzy miesiące roku 1954. Jawił się w nim jako przeciwnik komunizmu i ustroju socjalistycznego. Niewiele jednak wspomina o polityce, raczej z sarkazmem piętnuje cywilizacyjne, kulturowe i gospodarcze zacofanie Polski Ludowej. Dziennik zawiera również ostre sądy o wielu postaciach ówczesnej sceny kulturalnej. Tyrmand nie szczędzi również opisów swoich własnych przygód miłosnych. Pisanie Dziennika przerwało w kwietniu 1954 zlecenie od wydawnictwa Czytelnik na napisanie Złego. Sensacyjną powieść o powojennej Warszawie wydano w grudniu 1955. Szybko stała się bestsellerem, a jej autor – rozpoznawalną postacią. Złego, który w wielu miejscach przemycał krytykę powojennych porządków, traktowano jako jeden ze zwiastunów odwilży w polskiej literaturze. Niemniej krytyka przyjęła książkę chłodno. W kwietniu 1955 ożenił się ze studentką ASP, Małgorzatą Rubel-Żurowską, ich małżeństwo nie przetrwało długo. Drugą żoną Tyrmanda została pod koniec lat 50. dziennikarka „Przekroju” ds. mody, późniejsza projektantka Barbara Hoff. Pisarz, znany ze swojej bezkompromisowości oraz niekonwencjonalnego stylu życia (słynne były jego kolorowe skarpetki; zob. bikiniarz), stał się liderem powstającego ruchu jazzowego w Polsce. Organizował festiwale i koncerty, wydał też monografię U brzegów jazzu. Passa literacka Tyrmanda trwała do roku 1958. Wydał jeszcze pierwszą część minipowieści Wędrówki i myśli porucznika Stukułki oraz zbiór opowiadań Gorzki smak czekolady Lucullus. Wraz z zaostrzaniem polityki wewnętrznej przez rządy Władysława Gomułki represje dotknęły też Tyrmanda. Cenzura zatrzymywała mu kolejne powieści, jak Siedem dalekich rejsów, odmawiano też wznowień (Zły stał się w ten sposób „białym krukiem”). Ostatnią powieścią, którą udało mu się podczas pobytu w Polsce opublikować, był Filip (1961). Zgodę na ostatni wyjazd za granicę otrzymał w 1959, potem odmawiano mu paszportu. Władza piętnowała w ten sposób jego ostentacyjnie „burżuazyjny” styl życia. Kolejną niewydaną w Polsce powieścią Tyrmanda stało się ukończone w 1964 Życie towarzyskie i uczuciowe. Piętnował w niej postawy moralne środowiska inteligencji twórczej – pisarzy, dziennikarzy i filmowców – przede wszystkim ich służebną rolę wobec władzy. Pod fikcyjnymi postaciami bohaterów w łatwy sposób można było rozpoznać autentyczne postaci ówczesnej polskiej kultury. Fragmenty książki, będące pamfletem na popularny warszawski salon Ireny Krzywickiej, wydrukowano w (warszawskim) tygodniku „Kultura”. Wywołały one skandal w środowisku literackim. Paszport otrzymał dopiero w 1965, a z Polski wyjechał 15 marca 1965. Decyzję o powrocie uzależnił od szans na wydanie Życia towarzyskiego i uczuciowego. Powieść została jednak zatrzymana przez wydawnictwo, a Tyrmand wydał ją w 1967 w paryskim Instytucie Literackim. Emigracja W 1965 Tyrmand podróżował po Europie oraz Izraelu (tam spotkał się z matką). Na początku 1966 odwiedził Stany Zjednoczone. Najpierw korzystał ze stypendium Departamentu Stanu, przyznanego mu jako „znaczącej postaci opiniotwórczej”. Po kilku miesiącach podjął decyzję o pozostaniu w Stanach Zjednoczonych na stałe. Początkowo publikował w paryskiej „Kulturze”, ale szybko stał się postacią rozpoznawalną na amerykańskiej scenie publicystycznej. W latach 1967–1971 współpracował z renomowanym tygodnikiem „The New Yorker”, wydał też zbiory esejów: Dziennik amerykański oraz Zapiski dyletanta. W epoce kontrkultury i młodzieżowego buntu Tyrmand okazał się zwolennikiem wartości konserwatywnych, ostro sprzeciwiając się tendencjom lewicowym. Mottem jego twórczości z tego okresu stało się zdanie: „Przybyłem do Ameryki, aby bronić jej przed nią samą”. Wykładał na Uniwersytecie Stanowym Nowego Jorku i Uniwersytecie Columbia. W 1971 „The New Yorker”, a następnie inne wydawnictwa odrzuciły mu pamflet na komunizm, wydany później jako Cywilizacja komunizmu. Wszedł również w konflikt z Jerzym Giedroyciem i zaprzestał publikacji w „Kulturze”. Tyrmand, uznając się za prześladowanego przez „kulturę liberalną”, nawiązał współpracę ze środowiskami konserwatywnymi. Trafił do założonego przez Johna A. Howarda The Rockford Institute. Podpisał list pisarzy polskich na Obczyźnie, solidaryzujących się z sygnatariuszami protestu przeciwko zmianom w Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (List 59). W 1976 rozpoczęli wydawanie miesięcznika „Chronicles of Culture”, który do dziś jest jednym z ważnych głosów amerykańskiego konserwatyzmu, a właściwie jego odmiany zwanej paleokonserwatyzmem. Wydawał również nieregularny periodyk „The Rockford Papers”. W latach 70. zredagował ponownie Dziennik 1954 i wydał go w 1980. Książka zyskała rozgłos na emigracji i w kraju, gdzie krążyła w drugim obiegu aż do pierwszego oficjalnego wydania w 1989 (jeszcze z ingerencjami cenzury). Poglądy Tyrmanda w latach 70. ulegały zaostrzeniu. Krytykował mainstreamowe amerykańskie media oraz Hollywood, wskazując na niszczenie etosu tradycyjnych wartości, a nawet „pogrom i holocaust kulturowy”. Oskarżany w Polsce o pornografię, w Stanach zarzucał deprawację magazynowi „Playboy”. W sierpniu 1971 ożenił się po raz trzeci – z Mary Ellen Fox, swoją czytelniczką, doktorantką iberystyki na Uniwersytecie Yale. W styczniu 1981 urodziły im się bliźnięta: Rebecca i Matthew. 19 marca 1985, w wieku 65 lat, Tyrmand zmarł na zawał serca podczas wakacji w Fort Myers na Florydzie. Został pochowany na cmentarzu Wellwood w Pinelawn w Long Island. Uchwałą Sejmu RP rok 2020 ogłoszono rokiem Leopolda Tyrmanda. Publikacje Proza 1948: Hotel Ansgar 1955: Zły 1957: Gorzki smak czekolady Lucullus 1961: Filip 1967: Życie towarzyskie i uczuciowe 1975: Siedem dalekich rejsów 1990: Wędrówki i myśli porucznika Stukułki (nieukończone) Pokój ludziom dobrej woli – zbiór w formie książkowej tekstów Leopolda Tyrmanda drukowanych w latach 1946–1963 w prasie polskiej. Dziennik 1980: Dziennik 1954 (wersja oryginalna 1999). Angielskie tłumaczenie wersji z 1980 r.: Diary 1954, Northwestern University Press, Chicago, 2014, (tłumacze: Anita K. Shelton i A.J. Wrobel) Listy Sławomir Mrożek, Leopold Tyrmand, W emigracyjnym labiryncie. Listy 1965-1982, wstęp i oprac. Dariusz Pachocki, posłowie. T. Nyczek, Kraków 2017. Wybrana publicystyka 1967: Fryzury Mieczysława Rakowskiego („Kultura”, nr 10) 1967: Porachunki osobiste („Kultura”, nr 3) 1985: The Ugly Beautiful People: Essays on Liberal Culture Zbiory esejów i publicystyki 1957: U brzegów jazzu 1970: Notebooks of Dilettante, w polskim wydaniu Zapiski dyletanta w tłumaczeniu Małgorzaty Wolanin (1991) 1972: The Rosa Luxemburg Contraceptive Cooperative. A Primer on Communist Civilization, w polskim wydaniu Cywilizacja komunizmu (1972) 1975: Tu w Ameryce, czyli dobre rady dla Polaków Dramat 1961: Polacy, czyli pakamera („Dialog”, nr 6) Scenariusz 1963: Niebo – projekt scenariusza („Dialog”, nr 6) Filmografia Jako aktor 1962: Jutro premiera - pisarz w Klubie Literatów, znajomy Wiewiórskiego Jako scenarzysta 1955: Trzy starty 1963: Naprawdę wczoraj Upamiętnienie W lutym 2013 nazwę „pasaż Leopolda Tyrmanda” nadano drodze wewnętrznej pomiędzy placem Trzech Krzyży i ul. Marii Konopnickiej w Warszawie. Uchwałą Sejmu RP VIII kadencji z 26 kwietnia 2019 zdecydowano o ustanowieniu roku 2020 Rokiem Leopolda Tyrmanda. Patronom roku 2020 poświęcono wydanie specjalne „Kroniki Sejmowej“. Od 2018 r. imię Leopolda Tyrmanda nosi ulica w Łodzi. Przypisy Bibliografia Henryk Dasko, Wstęp do „Dziennika 1954”, Warszawa 1999, s. 3–34, . Inga Iwasiów, Opowieść i milczenie. O prozie Leopolda Tyrmanda, Szczecin 2000. Agata Tuszyńska, Tyrmandowie. Romans amerykański, Warszawa 2012. – wywiad z miesięcznika Jazz Forum z 1985 Absolwenci i studenci École nationale supérieure des beaux-arts de Paris Polacy i obywatele polscy – więźniowie więzienia na Łukiszkach (okupacja radziecka) Polscy autorzy powieści kryminalnych Polscy dziennikarze emigracyjni Polscy pisarze emigracyjni Polscy prozaicy Polskie ofiary represji stalinowskich Ofiary represji komunistycznych w Polsce 1939–1989 Ludzie związani z paryską „Kulturą” Wykładowcy Uniwersytetu Columbia Sygnatariusze listu pisarzy emigracyjnych popierającego protesty przeciwko zmianom w konstytucji PRL 1975/1976 Polscy Żydzi Pisarze związani z Warszawą Pisarze związani z Nowym Jorkiem Ludzie urodzeni w Warszawie Pochówki w Stanach Zjednoczonych Urodzeni w 1920 Zmarli w 1985

4346223

https://pl.wikipedia.org/wiki/Robert%20Kara%C5%9B

Robert Karaś

Robert Karaś (ur. 30 listopada 1988 w Elblągu) – polski triathlonista. Mistrz i rekordzista świata w Ultra Triathlonie na dystansie potrójnego Ironmana (2018) i podwójnego Ironmana (2017, 2019). Osiągnięcia Mistrzostwa Świata Ultra Triathlon Mistrz i rekordzista świata na dystansie pięciokrotnego Ironmana w 2021 roku (rekord świata pobił o 4 godziny 41 minut) Zawody: Quintuple Ultra Tri Miejsce: León (Meksyk) Organizator: IUTA (International Ultra Triathlon Association) Pływanie 19 km – 04:37:30 – średnie tempo 1:27 min/100 m Rower 900 km – 32:06:08 – średnia prędkość 28,04 km/h Bieg 211 km – 31:14:23 – średnie tempo 8:53 min/km Razem: 67 godzin 58 minut 1 sekunda Mistrz i rekordzista świata na dystansie podwójnego Ironmana w 2019 roku (swój rekord z 2017 roku pobił o 1 godzinę i 4 sekundy) Zawody: Double Ultra Triathlon Miejsce: Poniewież (Litwa) Organizator: IUTA (International Ultra Triathlon Association) Pływanie 7,6 km – 01:46:54 – średnie tempo 1:24 min/100 m Rower 360 km – 09:55:01 – średnia prędkość 36,3 km/h Bieg 84,4 km – 07:00:48 – średnie tempo 4:59 min/km Razem: 18 godzin 44 minut 38 sekund Mistrz i rekordzista świata na dystansie potrójnego Ironmana w 2018 roku (15-letni rekord świata pobił o 59 minut) Zawody: Triple Ultra Triathlon Miejsce: Lensahn (Niemcy) Organizator: IUTA (International Ultra Triathlon Association) Pływanie 11,4 km – 02:41:19 – średnie tempo 1:24 min/100 m Rower 540 km – 15:23:57 – średnia prędkość 35,07 km/h Bieg 126,6 km – 12:43:41 – średnie tempo 6:01 min/km Razem: 30 godzin 48 minut i 57 sekund Mistrz i rekordzista świata na dystansie podwójnego Ironmana w 2017 roku (6-letni rekord świata pobił o 5 minut i 30 sekund) Zawody: Double Ultra Triathlon Miejsce: Emsdetten (Niemcy) Organizator: IUTA (International Ultra Triathlon Association) Pływanie 7,6 km – 01:47:30 – średnie tempo 1:24 min/100 m Rower 360 km – 10:33:45 – średnia prędkość 34,08 km/h Bieg 84,4 km – 07:23:28 – średnie tempo 5:15 min/km Razem: 19 godzin 44 minut 42 sekundy Pozostałe zawody 1. miejsce open – Mistrzostwa Katalonii Ironcat l’Ampolla, Hiszpania 2019 (dystans: 3,8-180-42,2 km – czas: 8:13:43) – rekord trasy i rekord Polski na dystansie Ironman 1. miejsce open – Mistrzostwa Katalonii Ironcat l’Ampolla, Hiszpania 2017 (dystans: 3,8-180-42,2 km – czas: 08:29:54) – rekord trasy 1. miejsce – Cologne Triathlon Weekend, Kolonia, Niemcy 2017 (dystans: 3,8-180-42,2 km – czas: 08:54:15) 1. miejsce open – Ocean Lava Tri Santa Cruz, Teneryfa 2016 (dystans: 1,9-90-21,1 km - czas: 3:48:57) – rekord trasy 1. miejsce open – Polskaman Triathlon Wolsztyn 2015 (dystans: 3,8-180-42,2 km - czas: 08:29:40) – rekord Polski 1. miejsce – Mistrzostwa Świata Strażaków Challenge Roth Niemcy 2015 (dystans: 3,8-180-42,2 km – czas: 8:50:20) 1. miejsce open – Mistrzostwa Polski Seniorów w Bydgoszczy 2014 (dystans: 3,8-180-42,2 km – czas: 9:09:54) Kontrowersje W czerwcu 2023 ustanowił nowy rekord świata na dystansie dziesięciokrotnego Ironmana, pokonując dystans w czasie 164 godzin 14 minut i 2 sekund (szybciej o 18 godzin 29 minut i 41 sekund). W lipcu 2023 organizatorzy zawodów w Brazylii poinformowali, że w organizmie Karasia wykryto niedozwolone substancje. Sportowiec stwierdził, że wiedział, iż bierze nielegalną substancję, jednak myślał, iż nie utrzyma się w organizmie do czasu triatlonu. Życie prywatne Był żonaty z Natalią Ćwik. Od 2020 jest związany z aktorką i celebrytką Agnieszką Włodarczyk, z którą ma syna Milana (ur. 7 lipca 2021). Walki freak show fight Tuż przed pierwszą konferencją do gali Fame 14 federacja typu freak fight – Fame MMA za pomocą mediów społecznościowych ogłosiła Karasia nowym nabytkiem. Na wspomnianej konferencji ogłoszono jego rywala, którym miał być youtuber znany z branży fitness, Adam „AJ” Josef. Pojedynek zaplanowano w formule MMA na termin 14 maja 2022 roku w krakowskiej Tauron Arenie. W dzień II konferencji przed wspomnianą galą portal Super Express poinformował, że z powodu urazu kręgów szyjnych Karaś wypadł z karty walk. W związku z tym nie zawalczył na tej gali. 5 listopada 2022 podczas trwającej gali Fame 16: Tromba vs. Dubiel został ogłoszony jego kick-bokserski pojedynek na przyszłą galę (Fame 17: Ferrari vs. Łaszczyk), na której zawalczył z raperem Filipkiem. 3 lutego 2023 zwyciężył walkę jednogłośnie na punkty. 2 września 2023 podczas gali Fame 19 stoczył walkę z influencerem Jakubem Nowaczkiewiczem. Starcie zakontraktowano w formule bokserskiej w rękawicach do MMA. Szermierkę na pięści przegrał jednogłośną decyzją sędziowską. Lista walk Kickboxing Boks Przypisy Uwagi Polscy triathloniści Urodzeni w 1988 Ludzie urodzeni w Elblągu Freak fighterzy

6785

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wied%C5%BAmin

Wiedźmin

Wiedźmin – cykl książek polskiego pisarza fantasy Andrzeja Sapkowskiego i oparta na nim franczyza medialna oraz rodzaj najemnego łowcy potworów, który dał im nazwę. Tytułowi wiedźmini zajmują się odpłatnym zabijaniem potworów zagrażających bezpieczeństwu ludzi żyjących w świecie wiedźmina. Głównym bohaterem cyklu jest wiedźmin Geralt z Rivii. Na podstawie książek powstały m.in. serial Wiedźmin z 2002 roku, serial Netflixa Wiedźmin (2019), komiksy, monety kolekcjonerskie oraz gry komputerowe – Wiedźmin, Wiedźmin 2: Zabójcy królów i Wiedźmin 3: Dziki Gon. Książki były również adaptowane w postaci słuchowisk. Cykl książek Opowiadania Cykl wiedźmiński (jeszcze wówczas nie planowany przez autora) zaczął się jako seria opowiadań, pierwotnie publikowanych na łamach miesięcznika „Fantastyka”. Były głównie nowymi wersjami znanych legend i baśni (nazywanymi wersjami postmodernistycznymi; sam autor w wywiadach twierdzi, że pisząc opowiadania jako metodę twórczą wybrał euhemeryzację baśni). Pierwszym z nich było opowiadanie Wiedźmin z grudnia 1986 roku, napisane na konkurs „Fantastyki”, w którym zajęło III miejsce (I miejsce zajęło opowiadanie Wrócieeś Sneogg, wiedziaam... Marka S. Huberatha). Kolejne opowiadanie Droga, z której się nie wraca (niezwiązane bezpośrednio z postacią Geralta z Rivii) ukazało się w sierpniowym numerze pisma w 1988 roku. Początkowo autor nie chciał nawiązywać w nim do cyklu ze świata wiedźmina, jednak kiedy cykl ten zaczął powstawać, pojawiły się w nim nawiązania do fabuły tego opowiadania. Jak wspomina pisarz, kiedy Droga, z której się nie wraca po raz pierwszy ukazała się na łamach „Fantastyki”, dokonano poprawek redaktorskich bez zgody samego Sapkowskiego (pierwotna wersja opowiadania została później opublikowana w zbiorze Coś się kończy, coś się zaczyna). Pierwsze cztery opowiadania o Geralcie oraz Droga, z której się nie wraca, ukazały się w zbiorze opowiadań Wiedźmin, który został opublikowany nakładem wydawnictwa Reporter. Później trzynaście opowiadań wiedźmińskich ukazało się w dwóch zbiorach wydawnictwa SuperNowa – Ostatnie życzenie oraz Miecz przeznaczenia. Dwa opowiadania pośrednio związane z cyklem – Droga, z której się nie wraca oraz Coś się kończy, coś się zaczyna (opowiadanie-żart, opublikowane w 1994 w fanzinie „Czerwony Karzeł”, mylnie odczytywane przez niektórych jako alternatywne zakończenie sagi o wiedźminie) znaleźć można w przywołanym wcześniej zbiorze Coś się kończy, coś się zaczyna. W 2002 roku, nakładem wydawnictwa Libros, zostały wydane dwa tomy antologii Opowieści o wiedźminie zawierające 15 opowiadań jako zestawienie dziejów Geralta. Saga o wiedźminie „Saga o wiedźminie” to pięć powieści o wiedźminie Geralcie (Krew elfów, Czas pogardy, Chrzest ognia, Wieża Jaskółki, Pani Jeziora), w których Sapkowski łączy wiele wątków rozpoczętych w opowiadaniach oraz dodaje nowe. Oprócz samego wiedźmina, główną bohaterką jest również Ciri – dziecko-niespodzianka znane już z opowiadań. Nazwa „Saga o wiedźminie” została nadana przez wydawcę – Sapkowski zamierzał nazwać sagę „Krew elfów”, zaś pierwszy tom miał być pierwotnie zatytułowany Lwiątko. Sezon Burz W wywiadzie dla Radia Gdańsk (20 stycznia 2012), Sapkowski zapowiedział kontynuację wiedźmińskich przygód. Jako orientacyjną datę publikacji podał co najmniej rok lub dwa oczekiwania. Sezon burz został opublikowany 6 listopada 2013. Lista książek Zbiory opowiadań Wiedźmin (REPORTER 1990) (wszystkie opowiadania z tego zbioru zawarte są też w trzech zbiorach wydawnictwa SuperNOWA) Miecz Przeznaczenia (SuperNOWA 1992) Ostatnie życzenie (SuperNOWA 1993) Coś się kończy, coś się zaczyna (SuperNOWA 2000) (zawiera dwa opowiadania luźno związane z cyklem wiedźmińskim) Tzw. saga o wiedźminie Krew elfów (SuperNOWA 1994) Czas pogardy (SuperNOWA 1995) Chrzest ognia (SuperNOWA 1996) Wieża Jaskółki (SuperNOWA 1997) Pani Jeziora (SuperNOWA 1999) Poza tzw. sagą o wiedźminie Sezon burz (SuperNOWA 2013) Główne postacie Geralt z Rivii Geralt z Rivii jest wiedźminem, głównym bohaterem cyklu. Ciri Ciri jest księżniczką Cintry i przybraną córką Geralta i Yennefer. Yennefer z Vengerbergu Yennefer jest czarodziejką, ukochaną Geralta i przybraną matką Ciri. Jaskier Jaskier to bard, będący przyjacielem Geralta. Triss Merigold Triss to czarodziejka, przyjaciółka Yennefer, Geralta i Ciri. Świat przedstawiony Świat przedstawiony utworów o wiedźminie obejmuje bezimienną planetę na którą ludzie przybyli z innego świata, a także inne światy równoległe, m.in. świat elfów Aen Elle, do których przenosi się, dzięki jej zdolnościom, Ciri. Geografia Znany jest tylko niewielki fragment świata wiedźmina, obejmujący liczne królestwa na północy i Cesarstwo Nilfgaardu na południu. Wiedźmini Oprócz Geralta, wiedźminami w książkach Sapkowskiego byli: Vesemir, Eskel, Lambert i Coën. Ciri została przeszkolona w wiedźmińskim stylu walki i była nazywana wiedźminką, ale nie została poddana Próbie Traw. Eskel Eskel był wiedźminem, przyjacielem Geralta z lat dziecięcych, podobnym mu wiekiem i wyglądem (z wyjątkiem koloru włosów). Miał nieprzyjemną, metaliczną barwę głosu, a jego twarz szpeciła długa półokrągła blizna. Pierwszy raz jest o nim mowa w pierwszym tomie sagi (Krew elfów). Następnie pojawia się w wizji Ciri na pustyni Korath, prowadzony na szafot. Poza cyklem wiedźmińskim, Eskel przybywa z Vesemirem na ślub Geralta i Yennefer w opowiadaniu Coś się kończy, coś się zaczyna. W grze komputerowej Wiedźmin głos pod Eskela podkłada Piotr Warszawski. Eskel pojawia się również w grze komputerowej Wiedźmin 3: Dziki Gon. Vesemir Vesemir był najstarszym (w sadze określonym jako: „kto wie, czy nie starszy niż Kaer Morhen”) wiedźminem z Kaer Morhen. Mistrz miecza, nauczyciel szermierki, przekazywał Ciri swoją wiedzę o potworach. Nosił siwą brodę. Spięty i zakłopotany w obecności Triss Merigold. Geralt w rozmowie z Iolą mówi, że Vesemir był jego (przybranym) ojcem. Pojawia się w wizji Ciri na pustyni Korath, prowadzony na szafot. Poza cyklem wiedźmińskim, Vesemir przybywa z Eskelem na ślub Geralta i Yennefer w opowiadaniu Coś się kończy, coś się zaczyna. W serialu i filmie Wiedźmin Vesemir, grany przez Jerzego Nowaka, jest kapłanem. W grze komputerowej „Wiedźmin” jest jedną z pierwszych postaci pojawiających się w grze. Przyprowadza nieprzytomnego po spotkaniu z Dzikim Gonem Geralta, a następnie uczestniczy w obronie Kaer Morhen przeciwko bandytom Salamandry pod wodzą Azara Javeda. Występuje również w przygodzie „Cena neutralności” dodanej w Edycji Rozszerzonej do gry. Głosu w obu przypadkach użyczył mu Miłogost Reczek. Lambert Lambert był najmłodszym z wiedźminów przebywających w Kaer Morhen. Chłodny i opryskliwy, szczególnie wobec Triss Merigold. Prowadził fizyczne szkolenia Ciri. Pojawia się w jej wizji na pustyni Korath, prowadzony na szafot. Lambert jest głównym bohaterem niezależnego filmu Pół wieku poezji później, pojawia się w serii gier Wiedźmin. Coën Coën był wiedźminem nieco starszym od Lamberta. Pochodził z Poviss. Nosił krótką, czarną brodę, na jego twarzy widniały blizny po przebytej ospie. Miał bardzo jasne, żółtozielone tęczówki i pocięte czerwonymi niteczkami soczewki (skutek uboczny Próby Traw). Kiedy Geralt przybywa do Kaer Morhen z Ciri, Coën zimuje w warowni po raz pierwszy. Prowadził szkolenia Ciri, odnosił się do niej przyjaźnie, czasem się z nią bawił. Pojawia się w jej wizji na pustyni Korath, prowadzony na szafot. Coën zginął w bitwie pod Brenną (Starymi Pupami). Selekcja Wiedźminami zostają przede wszystkim porzucone dzieci, często sieroty, zbierane z gościńców, traktów czy też oddawane, być może sprzedawane przez opiekunów, a według plotek tylko i wyłącznie takie, które zostały przyznane wiedźminom przez tzw. Prawo Niespodzianki – zawsze chłopcy, wyjątkiem była księżniczka Ciri, uczona przez wiedźminów, jednak nie poddana Próbie Traw. Młodzi wiedźmini trenowani są od najmłodszych lat w sztuce walki, a ich organizmy są poddawane później daleko idącym przemianom poprzez wpływ potężnych narkotyków, leków i innych niebezpiecznych substancji, wytworzonych również przy udziale magii (tzw. Próba Traw), w celu przygotowania ich do walki z potworami. Zyskują przy tym wyostrzone zmysły, oczy przypominające kocie, odporność na trucizny (potrzebna przy spożywaniu eliksirów wiedźmińskich), zwiększony refleks i wytrzymałość. Skutkiem ubocznym zmian jest bezpłodność, często oszpecenie twarzy i czasami utrata pigmentu, przez co wiedźmin staje się albinosem, jak Biały Wilk – Geralt z Rivii. Skutki uboczne mogą być różnorodne. Wiedźmini są w stanie korzystać ze szczątkowej magii za pomocą specjalnych znaków magicznych, które są aktywowane nie przez słowa, lecz przez odpowiednie złożenie palców i wyjątkowo silną koncentrację. Trening Wiedźmiński trening uczy tłumienia emocji (również dzięki eliksirom), co sprawia, że wielu ludzi postrzega wiedźminów jako pozbawionych uczuć. Uczy również szybszego (oraz cichszego) od innych stworzeń poruszania się, co jest podstawowym atutem każdego wiedźmina. W czasie szkolenia wiedźmini uczą się również wszystkiego o potworach, z którymi może im przyjść walczyć, prostej magii (znaki wiedźmińskie) oraz wytwarzania eliksirów, które krótkotrwale podnoszą ich sprawność w walce (jakkolwiek źródła nie wspominają czy wiedźmini rzeczone eliksiry wykonują własnoręcznie). Jedyna wzmianka o produkcji eliksirów występuje w czasie leczenia wiedźmina w świątyni Melitele w Ellander u Nenneke, podczas którego to właśnie Nenneke uzupełniła Geraltowi eliksiry. Każdy wiedźmin posiada magiczny amulet, który ostrzega przed obcą magią i niebezpieczeństwami, stanowi znak rozpoznawczy oraz cechowy. Próby W powieściach i opowiadaniach autorstwa A. Sapkowskiego wspomniana i opisana jest tylko jedna Próba, której może zostać poddany kandydat na wiedźmina: Próba Traw – Próba ta polegała na podaniu eliksirów ze specjalnie dobranych ziół uprawianych na terenach Kaer Morhen. Według słów Geralta z Rivii (Miecz przeznaczenia), jedynie troje lub czworo na dziesięcioro dzieci przechodziło pomyślnie mutację wywołaną lekami. Większość umierała w straszliwych męczarniach. Organizm osoby, która pozytywnie przeszła Próbę Traw, działał nieco odmiennie niż u innych ludzi. Refleks wiedźmina stawał się niewiarygodnie szybki, jego zmysły znacznie się wyostrzały, a niektóre funkcje życiowe, jak np. puls, mogły być przez niego kontrolowane. Dzieci, które były szczególnie odporne, poddawano innym, eksperymentalnym mutacjom (np. Geralt z Rivii). Ponadto po próbie wiedźmini stawali się bezpłodni („mutanty są sterylne” – Granica możliwości), mogli też tłumić swoje emocje tak, iż wielu sądziło, że w ogóle nie mają uczuć. Występowało wiele innych skutków ubocznych, trudnych do przewidzenia. Geralt przeszedł mutację w bardzo młodym wieku, efektem ubocznym jego mutacji są białe włosy. „To okropne, co Próba Traw robi z chłopcami” – słowa Geralta w Mieczu przeznaczenia. Pozostałe dwie Próby są wspomniane w serialu Wiedźmin w reż. Marka Brodzkiego: Próba Snów – Próbie tej poddawano tylko dzieci, u których nie było pewności co do całkowitej mutacji – miała ona na celu sprawdzenie, czy kandydat na wiedźmina pamięta coś z czasów przed Próbą Traw; Próba Gór – nie zawsze była używana, korzystano z niej gdy nie było wiadomo czy kandydat na wiedźmina został w pełni mutantem – tylko wiedźmin mógł przeżyć Próbę Gór. Znaki wiedźmińskie Znaki wiedźmińskie – proste zaklęcia używane przez wiedźminów. Nazywane są znakami ze względu na fakt, że wymagają jedynie gestu. Każdy, kto ma choćby minimum zdolności magicznych, może ich używać. Znak Aard Nazwa znaku wywodzi się ze Starszej Mowy, od zniekształconego słowa „ard” oznaczającego „górny”, „najwyższy”. To jeden z najprostszych czarów psychokinetycznych, który polega na pchnięciu energii w wybranym kierunku. Jego siła zależy od woli i koncentracji rzucającego czar. Znak Igni Pochodząca z łaciny nazwa oznacza „ogień” i bardzo trafnie definiuje działanie tego Znaku – polega na wywołaniu ognia. Wytworzony płomień może mieć różną siłę i wielkość. Znaku można użyć do rozpalenia ognisk, przepalenia więzów, oraz np. lutowania garnków. Znak Quen Znak tworzący wokół rzucającego magiczną barierę ochronną mogącą odbijać zarówno mniejsze pociski (np. kamienie, strzały itd.), jak i fale dźwiękowe. Jej działanie jest jednak ograniczone i obiekty lecące z większą prędkością (np. bełty) mogą ją pokonać, wytracając jednak część impetu. Znak Aksji Znak pozwalający łagodnie wpłynąć na działanie umysłu swojego lub obcego. Wiedźmini używali go np. do uspokojenia konia, lub nałożenia na siebie by uspokoić się i skupić na celu. Znak Yrden Znak ten przypuszczalnie wywołuje strach magicznej natury u niektórych stworzeń, zabezpiecza przed otwarciem drzwi, rygle czy wieka, lub, jak podaje Wiedźmin: Gra wyobraźni, uniemożliwia jakimkolwiek istotom zbliżenie się do chronionego obszaru. Geralt nakreślił ten znak na pokrywie sarkofagu, aby uniemożliwić strzydze dostanie się do środka. W grach komputerowych jest używany w charakterze pułapki. Znak Heliotropu Znak obronny, rzucony w odpowiednim momencie łagodzi impet uderzeń o twardą powierzchnię, jak również absorbuje energię wycelowanych w wiedźmina zaklęć czy nawet szarży średniej wielkości drapieżnika. Podczas składania Znaku należy skrzyżować przeguby rąk. Znak Somne Znak wywołujący senność. Pojawia się po raz pierwszy w powieści Sezon burz. Długość uśpienia przeciwnika zależna jest od ilości mocy w niego włożonej. Rzuca się go poprzez dotknięcie przeciwnika palcami złożonymi w zaklęcie. Adaptacje Komiksy W latach 1993–1995 na podstawie opowiadań Sapkowskiego powstało sześć komiksów autorstwa Bogusława Polcha (grafika) i Macieja Parowskiego oraz samego Sapkowskiego (scenariusz). Ich tytuły to: Droga bez powrotu (na podstawie opowiadania Droga, z której się nie wraca) Geralt (na podstawie opowiadania Wiedźmin) Mniejsze zło (na podstawie opowiadania o tym samym tytule) Ostatnie życzenie (na podstawie opowiadania o tym samym tytule) Granica możliwości (na podstawie opowiadania o tym samym tytule) Zdrada (jedyny komiks, który nie powstał na podstawie opowiadania, opowiadający o młodości Geralta) Zapowiedziana została także nowa adaptacja autorstwa Przemysława Truścińskiego. W 2011 roku w dwóch kolejnych numerach magazynu Komiksowe hity ukazał się komiks Racja Stanu, autorstwa Michała Gałka (scenariusz) oraz Arkadiusza Klimka i Łukasza Pollera (grafika). Od 2014 roku publikowane są nakładem wydawnictwa Dark Horse komiksy ze scenariuszem Paula Tobina: Dom ze szkła (bazujący na serii gier) Dzieci lisicy (adaptujący część Sezonu burz) Klątwa kruków (bazujący na serii gier) Córka płomienia (bazujący na serii gier) Film i serial polski W 1988 roku prawa do ekranizacji opowiadania Wiedźmin zakupił Zespół Filmowy Oko. W grudniu 1989 roku powstał krótki szkic scenariusza autorstwa Dariusza Romanowskiego, jednak do realizacji filmu nie doszło. Wiedźmin doczekał się ekranizacji w 2001 roku. Reżyserem filmu był Marek Brodzki. Scenariusz napisał Michał Szczerbic, który pod koniec wycofał się z produkcji. Rolę tytułową powierzono Michałowi Żebrowskiemu. Muzykę skomponował Grzegorz Ciechowski. Film został stworzony jako dodatkowy efekt prac nad serialem telewizyjnym, którego premiera miała miejsce jesienią 2002 roku. Film nie spodobał się publiczności, wskutek czego zwrócił jedynie połowę kosztów produkcji. Mimo złych ocen film chwalono za muzykę Grzegorza Ciechowskiego oraz rolę Michała Żebrowskiego, który wcielił się w postać Geralta. Serial Netfliksa i jego prequele 17 maja 2017 roku Netflix ogłosił, że wyprodukuje serial będący ekranizacją utworów Andrzeja Sapkowskiego. Pisarz został konsultantem kreatywnym, a jednym z producentów oprócz Lauren Schmidt Hissrich został Tomasz Bagiński. Premiera odbyła się 20 grudnia 2019. Po opóźnieniu wywołanym pandemią koronawirusa drugą serię zaczęto realizować w Wielkiej Brytanii latem 2020. Premiera odbyła się 17.12.2021. Oprócz serialu Wiedźmin platforma zamówiła kolejne produkcje osadzone w uniwersum Wiedźmina. Pierwsza, to film animowany Wiedźmin: Zmora Wilka, zaś druga - aktorski The Witcher: Blood Origin - sześcioodcinkowy prequel Wiedźmina. Akcja serialu ma się rozgrywać 1200 lat przed wydarzeniami z sagi o Geralcie, a głównym bohaterem będzie pierwszy wiedźmin. Gry Gra fabularna W roku 2001 nakładem wydawnictwa Mag ukazała się gra fabularna Wiedźmin: Gra wyobraźni na podstawie książek Sapkowskiego. Gra ta, mimo wielu zarzutów ze strony fanów tego typu zabawy, zdobyła sobie niemałą popularność w Polsce. Postanowiono jednak poprawić błędy pierwotnej wersji systemu rozgrywki, w związku z czym przygotowano drugą wersję gry. Gry komputerowe Na podstawie literatury Andrzeja Sapkowskiego stworzono trzy komputerowe gry fabularne: Wiedźmin, Wiedźmin 2: Zabójcy królów oraz Wiedźmin 3: Dziki Gon. Twórcą trylogii jest studio CD Projekt RED. Wiedźmin Głównym bohaterem jest Geralt z Rivii. Akcja została umiejscowiona po wydarzeniach znanych z książki. Zarys fabularny, w początkowym etapie prac, zaakceptował Andrzej Sapkowski, ale nie brał on udziału w pracach nad grą. Na potrzeby reklamy gry, zespół Vader stworzył utwór pod tytułem „Sword of the Witcher”, w którego teledysku wykorzystywane są fragmenty gry. Wiedźmin miał trafić również na konsolę Xbox 360 oraz PlayStation 3 pod zmienioną nazwą – Wiedźmin: Powrót Białego Wilka. Projekt został jednak zawieszony z powodu kryzysu finansowego. Wiedźmin 2: Zabójcy królów Kontynuacja gry Wiedźmin. Miała ona swoją premierę 17 maja 2011 roku. Tak jak poprzednia część opowiada historię Geralta. Wiedźmin 3: Dziki Gon Oficjalna zapowiedź ukazała się 5 lutego 2013 roku. Informacje dotyczące gry opublikowała amerykańska strona miesięcznika „Game Informer” w którym „Wiedźmin 3” znalazł się na okładce numeru z marca 2013 roku. Gra miała swoją premierę 19 maja 2015 roku. Gry karciane W styczniu 2007 Wydawnictwo Kuźnia Gier zostało wybrane przez CD Projekt Red Studio, do stworzenia dwóch kompletnych gier karcianych towarzyszących produkcji gry komputerowej Wiedźmin. Wiedźmin – gra promocyjna dołączana była do edycji kolekcjonerskiej gry komputerowej, zaś Wiedźmin: Przygodowa Gra Karciana ukazała się w październiku 2007 i jest niezależną grą dla 2 do 4 osób (trafiła do normalnej sprzedaży 8 października 2007). Za przygotowanie obu gier odpowiadało krakowskie wydawnictwo Kuźnia Gier, a ich autorami byli: Magdalena Madej-Reputakowska, Maciej Reputakowski, Michał Stachyra, Maciej Zasowski. Gra planszowa W 2014 wydana została gra planszowa Wiedźmin: Gra Przygodowa zaprojektowana przez Ignacego Trzewiczka. Później wydana została też wersja elektroniczna tej gry. MUD Świat Wiedźmina jest jedną z dwóch domen (światów) Arkadii – największego polskiego MUD-a (tekstowej gry MMORPG). Jest również jedyną domeną MUD-a Vatt'ghern. Gra internetowa 9 lipca 2008 roku pojawiła się ostateczna wersja gry internetowej The Witcher: Versus produkcji CD Projekt Red oraz One2tribe. Można się w niej wcielić w wiedźmina, czarodziejkę lub przerazę. Zdobywając kolejne poziomy dostajemy punkty talentu, które przeznaczamy na nowe umiejętności, odblokowujemy możliwość kupna nowych przedmiotów. 31 maja 2012 roku wskutek zakończenia współpracy między CD Projekt Red a one2tribe gra została oficjalnie zamknięta. Gra na telefon komórkowy W 2007 roku studio Breakpoint wydało grę napisaną w języku Java przeznaczoną na telefony komórkowe: Wiedźmin: Krwawy szlak (wydana także w wersji anglojęzycznej jako The Witcher: Crimson Trail). Jest to gra akcji, w której gracz wciela się w wiedźmina Geralta. Używając kombinacji ciosów i wiedźmińskich znaków przedziera się przez kolejne poziomy, zabijając potwory. Gra nie jest bezpośrednio powiązana fabularnie z cyklem wiedźmińskim. Wiadomo tylko tyle, że fabuła w niej przedstawiona osadzona jest zaraz po zakończeniu treningu młodego wiedźmina Geralta. Muzyka Irlandzki piosenkarz Gavin Dunne, autor projektu Miracle of Sound, wydał następujące piosenki związane z uniwersum wiedźmina: Silver and Steel – album „Level 2”, piosenka oparta na grze Wiedźmin 2: Zabójcy królów Wake the White Wolf – album „Level 5”, piosenka oparta na Dzikim Gonie Lady of Worlds – singiel opowiadający o postaci Ciri Skellige Winds – singiel opowiadający o wyspach Skellige i ich mieszkańcach The Path – singiel na podstawie Krwi i wina; piosenka jest swoistym „pożegnaniem” z Geraltem po tym jak CD Projekt Red ogłosił, iż wspomniany dodatek będzie ostatnią grą o Wiedźminie Polski zespół Vader wydał utwór zatytułowany Sword of the Witcher. Monety kolekcjonerskie W 2019 roku pojawiły się pierwsze monety kolekcjonerskie wydane przy współpracy Mennicy Gdańskiej i Andrzeja Sapkowskiego. Planowanych jest 8 emisji monet, z których każda odpowiada kolejnemu opowiadaniu. W każdej emisji ukazują się dwie srebrne monety: 2 uncjowa oraz 1 kilogramowa. Pierwsze monety z serii przedstawiają wydarzenia ze zbioru opowiadań "Ostatnie Życzenie". Nawiązania w literaturze Do motywu wiedźmina nawiązywali m.in. Tomasz Pacyński w postapokaliptycznej powieści Wrzesień (2002) – na skutek wojny wywołanej przez polskich nacjonalistów, Polska pada łupem nowych rozbiorów. Bohater powieści, Wagner, prowadzi partyzancką walkę z czołgami, helikopterami i innymi maszynami najeźdźców. Konstruuje sobie także wiedźmiński kodeks. Ukraiński pisarz Władimir Wasiljew w powieści Wiedźmin z Wielkiego Kijowa (2002) – w odległej przyszłości ludzie żyją w świecie inteligentnych maszyn – koparek, ciężarówek itd., które czasem się buntują. Ich zwalczaniem zajmuje się wiedźmin. Nawiązanie a właściwie zaczerpnięcie tematu ma miejsce w książce Arivald z Wybrzeża autorstwa Jacka Piekary. W ostatnim opowiadaniu pojawia się wiedźmin. Pod koniec jednej z książek Andrzeja Pilipiuka zamieszczone jest opowiadanie fanowskie autorstwa Michała Smyka pt. Wieśmin. Tytułowy bohater zabija w nim niejaką Literaturlę. Opowiadanie jest parodią samej koncepcji Wiedźmina. Rafał A. Ziemkiewicz napisał opowiadanie Koszt uzyskania opowiadające o Miedźwinie. W książkach Olgi Gromyko o wiedźmie Wolsze Rednej kilkukrotnie pojawia się wzmianka o wiedźminach. W 2013 ukazały się Opowieści ze świata Wiedźmina, zbiór opowiadań rosyjskich i ukraińskich pisarzy fantasy umiejscowionych w świecie wiedźmina, a ich bohaterami są znane z tego świata postaci: Jaskier, Geralt i czarodziejki. W 2017 roku pojawił się zbiór opowiadań Wiedźmin. Szpony i kły, który zawiera historie wyłonione w konkursie zorganizowanym przez Nową Fantastykę. Zobacz też zaklinacz wiedźma wiedźmarz Przypisy Linki zewnętrzne Wiedźmińska Wiki Wiedźmin

127678

https://pl.wikipedia.org/wiki/Karol%20III

Karol III

Karol III (; ur. 14 listopada 1948 w Londynie) – król Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej oraz 14 innych, suwerennych królestw Wspólnoty, w tym ich terytoriów i obszarów zależnych, od 8 września 2022. Ponadto głowa Wspólnoty, świecka głowa Kościoła Anglii (Obrońca Wiary) i naczelny dowódca Brytyjskich Sił Zbrojnych. Pochodzi z dynastii Windsorów. Jest pierworodnym synem królowej Elżbiety II i jej małżonka, Filipa, księcia Edynburga. Od urodzenia nosił tytuł Jego Królewskiej Wysokości Księcia Karola z Edynburga. Po śmierci dziadka w 1952, gdy matka wstąpiła na tron Zjednoczonego Królestwa, zajął pierwsze miejsce w linii sukcesji brytyjskiego tronu, otrzymując tytuł księcia Kornwalii. W 1958, w wieku dziesięciu lat, nadano mu tytuł księcia Walii. W 2021 został księciem Edynburga, przejmując tytuł po swoim ojcu, który zmarł 9 kwietnia. Od 20 kwietnia 2011 zajmował pozycję najdłużej oczekującego następcy tronu w historii brytyjskiej rodziny królewskiej, a 19 września 2013 został najstarszym następcą tronu w dziejach Wielkiej Brytanii. Po śmierci Elżbiety II, 8 września 2022 został królem Zjednoczonego Królestwa i jednocześnie najstarszym wstępującym na tron brytyjski. Jego koronacja miała miejsce 6 maja 2023 w Opactwie Westminsterskim. W latach 1981–1996 był żonaty z Dianą Spencer, z którą ma dwóch synów, księcia Wilhelma (ur. 1982) i księcia Henryka (ur. 1984), którzy zajmują kolejno pierwsze i piąte miejsce w linii sukcesji do brytyjskiego tronu. W 2005 wziął ślub z Kamilą Shand, znaną także pod nazwiskiem Parker Bowles. W 1970 ukończył Kolegium Trójcy Świętej Uniwersytetu w Cambridge i został pierwszym brytyjskim następcą tronu w historii, który uzyskał tytuł zawodowy. W latach 1971–1976 służył w Królewskich Siłach Powietrznych (Royal Air Force) i w Królewskiej Marynarce Wojennej (Royal Navy). Jako następca tronu zaangażowany był w działalność publiczną i charytatywną. Reprezentował swoją matkę w oficjalnych wystąpieniach i patronował ponad 400 organizacjom. W 1976 założył The Prince’s Trust, fundację, która wspiera młodych ludzi w ich dalszym rozwoju. Rodzina, wyznanie i wykształcenie Narodziny i powiązania rodzinne Urodził się poprzez cesarskie cięcie 14 listopada 1948 o godz. 9:14 w Pałacu Buckingham w Londynie. Tego samego dnia poinformowano opinię publiczną o jego narodzinach. Przy porodzie odbierał go sir William Gilliatt, od 1932 związany z Królewskim Koledżem Położnictwa i Ginekologii (Royal College of Obstetricians and Gynaecologists), a od 1946 pełniący funkcję jego przewodniczącego. W 2014 ówczesny następca tronu ujawnił, że Gilliatt wcześniej odebrał przy porodzie także jego późniejszą drugą żonę, Kamilę Shand. Jest synem Filipa, księcia Edynburga i jego żony, Elżbiety, księżnej Edynburga, która w latach 1952–2022 zasiadała na brytyjskim tronie jako Elżbieta II. Jego dziadkami byli: ze strony ojca książę Andrzej z Grecji i Danii i Alicja, księżniczka Battenbergu; ze strony matki Jerzy VI, król Zjednoczonego Królestwa i jego żona, Elżbieta z domu Bowes-Lyon, angielska arystokratka. Ma troje młodszego rodzeństwa: Annę, księżniczkę królewską; Andrzeja, księcia Yorku i Edwarda, księcia Edynburga. Religia Został ochrzczony 15 grudnia 1948 w kościele anglikańskim w Pokoju Muzycznym Pałacu Buckingham. Otrzymał tradycyjne imiona w historii brytyjskiej rodziny królewskiej – Karol Filip Artur Jerzy. Jego rodzicami chrzestnymi zostali: król Zjednoczonego Królestwa Jerzy VI (dziadek ze strony matki), król Norwegii Haakon VII (w jego imieniu wystąpił hrabia Althone), królowa-matka Zjednoczonego Królestwa Maria (prababka ze strony matki), hrabina Snowdon Małgorzata (siostra matki), książę grecko-duński Jerzy (w jego imieniu wystąpił książę Edynburga), markiza-wdowa Milford Haven Wiktoria (prababka ze strony ojca), lady Brabourne (kuzynka ojca) i David Bowes-Lyon (krewny ze strony matki). Ceremonii przewodniczył arcybiskup Canterbury, Geoffrey Fisher. Jest ojcem chrzestnym 32 osób; wśród jego dzieci chrzestnych znajdują się m.in.: Nicholas Knatchbull (ur. 1964, zm. 1979), syn 7. barona i baronowej Brabourne; Timothy Knatchbull (ur. 1964), syn 7. barona i baronowej Brabourne; Marina Ogilvy (ur. 1966), córka Angusa Ogilvy i księżniczki Aleksandry; Paweł, książę koronny Greków (ur. 1967), syn króla Greków Konstantyna II i królowej Greków Anny Marii; India Hicks (ur. 1967), córka Davida Nightingale Hicks i lady Pameli Hicks; lord Nicholas Windsor (ur. 1970), syn księcia Kentu Edwarda i księżnej Kentu Katarzyny; Tom Parker Bowles (ur. 1974), syn Andrew i Kamili Parker Bowles; Peter Phillips (ur. 1977), syn Marka Phillipsa i księżniczki królewskiej Anny; Hugo, hrabia Grosvenor (ur. 1991), syn 6. księcia i księżnej Grosvenor; księżniczka Maria-Olimpia z Grecji i Danii (ur. 1996), córka księcia koronnego i księżnej koronnej Greków. Edukacja Uczęszczał do Hill House School w West London, jednak edukację kontynuował w szkole przygotowawczej Cheam Preparatory School w hrabstwie Hempshire w Anglii, a następnie, od 1962, w szkole Gordonstoun – do której uczęszczał także jego ojciec – w północno-wschodnim zakątku Szkocji. W szkole tej mieszkał w jednej sali z 14 innymi chłopcami. Ze względu na swoje królewskie pochodzenie często był tam szykanowany przez kolegów. W ramach obrzędu inicjacyjnego został zamknięty nago w wiklinowym koszu po rybach, który następnie postawiono pod zimnym prysznicem. Rówieśnicy niekiedy stosowali wobec niego także przemoc fizyczną (m.in. ciągnęli za uszy, bili ręcznikami i wkładali głowę do toalety). W tym okresie spędził również dwa semestry w Geelong Grammar School w Geelong w Australii. Podczas tych studiów w czasie praktyk historycznych odwiedził Papuę-Nową Gwineę. Po powrocie do Gordonstoun został przewodniczącym szkoły, którą opuścił w 1967, zaliczając egzaminy z historii i języka francuskiego. Po ukończeniu szkoły średniej był studentem Old College (Uniwersytet Walijski w Aberystwyth), gdzie podjął naukę języka walijskiego oraz historii Walii. Przeciwstawiając się przyjętej tradycji, zrezygnował z akademii wojskowej i naukę kontynuował w Kolegium Trójcy Świętej Uniwersytetu w Cambridge. Był m.in. słuchaczem na kierunkach: antropologia, archeologia i historia. 2 sierpnia 1975 został promowany do stopnia Master of Arts Uniwersytetu w Cambridge. Z wykształcenia jest archeologiem, specjalizuje się w historii wypraw krzyżowych. Członek rodziny królewskiej Status i znaczenie Urodził się za panowania swojego dziadka, króla Jerzego VI, jako druga osoba w kolejce do odziedziczenia brytyjskiego tronu, po swojej matce. Po urodzeniu otrzymał tytuł Jego Królewskiej Wysokości Księcia z Edynburga (jako syn brytyjskiego księcia). Do grudnia 1948 jego opiekunką była Helen Rowe. 6 lutego 1952 po śmierci króla Jerzego VI matka Karola, wówczas 26-letnia Elżbieta, została kolejnym brytyjskim monarchą, a książę – bezpośrednim następcą tronu. Tego samego dnia otrzymał tytuły księcia Kornwalii i księcia Rothesay. 2 czerwca 1953 brał udział w koronacji królowej Elżbiety II w Opactwie Westminsterskim. 26 lipca 1958 królowa wydała dekret, w którym nadała Karolowi tytuły księcia Walii i hrabiego Chester. Uroczystość przyjęcia przez Karola księstwa Walii miała miejsce 1 lipca 1969 w zamku w Caernarfon. Książę wygłosił przemówienie w języku angielskim i walijskim. Wydarzenie zostało zakłócone przez wybuch bomby oraz zachowanie chuliganów, którzy rzucali jajkami w powóz królowej. W sierpniu 1968 królowa zgłosiła do Scotland Yardu konieczność zwiększenia ochrony jej syna w związku z poczynaniami walijskich ekstremistów. W maju 1977 został przyjęty do Royal Society of Edinburgh jako najmłodsza osoba w historii tej organizacji. Służba wojskowa 8 marca 1971 książę Karol rozpoczął szkolenie się na pilota odrzutowca w bazie Królewskich Sił Powietrznych (Royal Air Force) Cranwell w hrabstwie Lincolnshire. Książę początkowo latał samolotem szkolno-treningowym Chipmunk, zaś po zdaniu egzaminu praktycznego na licencję pilota szeregowego i otrzymaniu wstępnej odznaki lotniczej na samolocie Chipmunk przeniósł się na samolot Basset CC.1, na którym wylatał 90 godzin. Później rozpoczął pełnowymiarowe szkolenie odrzutowcowe w randze porucznika lotnictwa. Zaczął od dwutygodniowego szkolenia teoretycznego z przedmiotów technicznych, a następnie uczestniczył w wykładach ze sztuki pilotażu, aerodynamiki, meteorologii, medycyny lotniczej i nawigacji. 19 marca 1971 Karol odbył swój pierwszy lot odrzutowcem. Jego instruktorem był główny marszałek lotnictwa, sir Richard Johns. Po tym jak na paradzie wojskowej we wrześniu 1971 doznał omdlenia, Karol postanowił rozpocząć karierę w Królewskiej Marynarce Wojennej (Royal Navy). 15 września 1971 zapisał się na sześciotygodniowy kurs w Britannia Royal Naval College w Dartmouth. Dwa miesiące później został skierowany do służby na niszczycielu rakietowym HMS „Norfolk”, a następnie na fregatach HMS „Minerva” i HMS „Jupiter”. Służąc na „Minervie”, podczas patrolu w Indiach Zachodnich, Karol został oficerem artylerii. Po 11 miesiącach spędzonych na pokładzie „Minervy” przeniesiono go na krótki czas na siostrzany okręt HMS „Jupiter”, pływający po Pacyfiku, po czym książę wrócił do Anglii, aby uczyć się lotnictwa morskiego. Następca tronu w ciągu 45 dni wylatał 105 godzin za sterami śmigłowca Wessex Mk5 w 707 Eskadrze Lotnictwa Morskiego, zdobywając trofeum Double Diamond jako najlepszy pilot. Następnie udał się na służbę w 845 Eskadrze Lotnictwa Morskiego, w ramach której odbywał ćwiczenia na lotniskowcu HMS „Hermes” w Kanadzie. W 1974 uzyskał kwalifikacje pilota śmigłowca w bazie marynarki wojennej RNAS Yeovilton, po czym powrócił do służby w 845 Eskadrze Lotnictwa Morskiego na HMS „Hermes”. Przez większą część 1975 Karol poświęcił się obowiązkom królewskim, a jego kariera wojskowa została wstrzymana. W lutym 1976 objął stanowisko dowódcy trałowca typu Ton HMS „Bronington”. W grudniu 1976 zakończył służbę w Królewskiej Marynarce Wojennej. W 1977 został mianowany szefem Pułku Spadochronowego, a rok później poprosił o dołączenie go do kursu spadochronowego w bazie Królewskich Sił Powietrznych Brize Norton. Swój pierwszy skok ze spadochronem wykonał jednak dużo wcześniej, w 1972, nad Zatoką Studland w hrabstwie Dorset. Po odejściu z czynnej służby wojskowej Karol nadal ściśle współpracował z Siłami Zbrojnymi. W 2012 otrzymał od swojej matki, królowej Elżbiety II najwyższe stopnie we wszystkich trzech rodzajach sił zbrojnych – feldmarszałka, admirała floty i marszałka Królewskich Sił Powietrznych. Po śmierci Elżbiety II, we wrześniu 2022, objął funkcję naczelnego dowódcy Brytyjskich Sił Zbrojnych. Miesiąc później został z kolei generał kapitanem Królewskiej Piechoty Morskiej (Royal Marines), przejmując tę rangę po swoim synu, księciu Sussexu Henryku, który utracił ją w lutym 2021, w następstwie zrezygnowania rok wcześniej wraz z żoną Meghan z pełnienia oficjalnych funkcji w rodzinie królewskiej. Oficjalne wizyty zagraniczne Karol jako książę-następca tronu regularnie odbywał podróże zagraniczne, wypełniając obowiązki w imieniu monarchy. W 1983 wraz z księżną Walii Dianą i z 9-miesięcznym synem Wilhelmem udał się w podróż do Australii. W 1985 w towarzystwie księżnej Diany przebywali z dyplomatyczną wizytą w Stanach Zjednoczonych. W 1997 wraz z synem Henrykiem spotkał się z Nelsonem Mandelą w Johannesburgu. Czterokrotnie był w Polsce. Po raz pierwszy miało to miejsce w maju 1993, kiedy odwiedził Warszawę, Gdańsk i Kraków. Wówczas w swoim wystąpieniu, zachęcając do ułatwienia handlu między Polską a Wielką Brytanią, przyznał, że sam posiada polską krew. W czerwcu 2002 spotkał się z osobami, które przeżyły holokaust w Krakowie oraz ze społecznością żydowską. W kwietniu 2008 przybył do Krakowa razem z księżną Kornwalii. Otworzył tam centrum żydowskie i zwiedził Wawel. W marcu 2010 podczas ostatniej wizyty w Polsce jako następca tronu spotkał się z prezydentem Polski Lechem Kaczyńskim. Miesiąc później doszło do katastrofy lotniczej w Smoleńsku, w której zginął prezydent i 95 innych osób. Książę Walii przekazał swoje kondolencje, ale z powodu wybuchu wulkanu na Islandii nie zdołał dotrzeć na uroczystości pogrzebowe prezydenta i jego małżonki w Krakowie. W marcu 2019 razem z księżną Kornwalii zostali pierwszymi członkami rodziny królewskiej w dziejach, którzy odwiedzili Kubę. 24 stycznia 2020 w trakcie swojej pierwszej wizyty w Jerozolimie odwiedził grób babki, księżnej Alicji. Wziął udział w izraelskich obchodach 75. rocznicy uwolnienia obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau. Ochrona środowiska Karol od lat 70. XX wieku interesuje się zagadnieniami związanymi z ekologią i ochroną środowiska, m.in. zmianami klimatycznymi i zrównoważonym rolnictwem. Gdy miał 21 lat wygłosił na poświęconej krajobrazowi konferencji w Cardiff swoje pierwsze kluczowe przemówienie na temat środowiska. W 1998 napisał do premiera Wielkiej Brytanii Tony’ego Blaira list, w którym skrytykował rozwój genetycznie modyfikowanej żywności. W liście zarzucił przemysłowi biotechnologicznemu i naukowcom „coraz bardziej gorączkowe działania promocyjne”, a także pochwalił Blaira za zgodę na spotkanie z przeciwnikami modyfikacji genetycznych, broniąc ich przed zarzutem, że są „histeryczni, skrajni i antypostępowi”. Z powodu troski o środowisko Karol jest na częściowo wegańskiej diecie. W 2009, w przemówieniu podczas ceremonii otwarcia ministerialnej części Konferencji Narodów Zjednoczonych w sprawie Zmian Klimatu (COP15) w Kopenhadze, Karol stwierdził, że „przetrwanie gatunku” jest zagrożone, a także że światowi przywódcy są winni „naszym dzieciom i wnukom”, żeby coś zmienić. W 2014 wraz z synami założył konsorcjum United for Wildlife mające na celu zwalczanie nielegalnego handlu zwierzętami. W 2015, podczas otwarcia Konferencji Narodów Zjednoczonych w sprawie Zmian Klimatu (COP21) w Paryżu ówczesny książę Walii powiedział, że globalne ocieplenie jest największym z zagrożeń, z którymi mierzy się ludzkość, a światowi przywódcy obecni na konferencji muszą podjąć niezwłoczne działania na rzecz ochrony planety dla przyszłych pokoleń. W styczniu 2020 podczas Światowego Forum Ekonomicznego w Davos wygłosił przemówienie, w którym ostrzegał przed zbliżającą się katastrofą związaną ze zmianami klimatu oraz spotkał się ze szwedzką aktywistką klimatyczną Gretą Thunberg. W 2021, podczas przemówienia na zorganizowanym na marginesie szczytu grupy G20 w Rzymie spotkaniu przedstawicieli krajów uprzemysłowionych G20 Karol stwierdził, że nadchodząca Konferencja Narodów Zjednoczonych w sprawie Zmian Klimatu (COP26) w Glasgow jest „saloonem ostatniej szansy”, aby uratować świat przed wymykającymi się spod kontroli zmianami klimatycznymi, a ponadto dodał, że „nadszedł czas, aby odłożyć na bok dzielące nas różnice i wykorzystać tę wyjątkową okazję do rozpoczęcia istotnego zielonego uzdrowienia poprzez skierowanie światowej gospodarki na pewną, zrównoważoną trajektorię, a tym samym ocalenie naszej planety”. Podczas otwarcia COP26 ówczesny następca tronu powiedział, że żeby walczyć ze zmianami klimatycznymi „potrzebujemy wielkiej kampanii w stylu wojskowym, aby zarządzać siłą globalnego sektora prywatnego”. Architektura i urbanistyka Architektura i urbanistyka stanowią przedmiot szczególnego zainteresowania obecnego brytyjskiego monarchy. Na przestrzeni lat bardzo chętnie wypowiadał się on i pisał teksty zarówno na temat architektury, jak i powinności architektów, ich odpowiedzialności oraz powagi ich zawodu, który ma wielki wpływ na życie ludzi. Wiele uwagi w swoich wypowiedziach i tekstach poświęcał sposobowi budowania miast po II wojnie światowej, charakteryzującemu się modernistycznym strefowaniem i tworzeniem kolejnych przedmieść. Począwszy od 1986, założył kilka zajmujących się szeroko rozumianą „walką o zrównoważone podejście do tego, jak żyjemy i budujemy nasze społeczności” organizacji: The Prince’s Foundation for Building Community, The Prince’s Regeneration Trust, The Great Steward of Scotland’s Dumfries House Trust i The Prince’s School of Traditional Arts. W 2018 organizacje te połączyły się tworząc The Prince’s Foundation. Karol III jest radykalnym przeciwnikiem modernizmu, ponadto nie ceni też postmodernizmu. 30 maja 1984 wygłosił przemówienie z okazji 150. rocznicy powstania Królewskiego Instytutu Architektów Brytyjskich, na którym skrytykował stworzony w latach 60. XX wieku na zlecenie lorda Petera Palumbo przez Ludwiga Miesa van der Rohego projekt wieżowca Mansion House Square, mającego powstać w City of London, a także projekt proponowanej rozbudowy londyńskiej Galerii Narodowej (National Gallery), autorstwa biura architektonicznego Ahrends, Burton and Koralek. Wieżowiec Miesa van der Rohego ówczesny następca tronu nazwał „gigantycznym szklanym kikutem, lepiej pasującym do centrum Chicago niż do City of London”, zaś rozbudowę Galerii Narodowej biura Ahrends, Burton and Koralek określił jako „potworny czyrak na twarzy ukochanego i eleganckiego przyjaciela”. Ostatecznie na miejscu planowanego wieżowca zbudowano postmodernistyczny budynek No 1 Poultry, zaprojektowany przez Jamesa Stirlinga, z kolei rozbudowę National Gallery przeprowadzono według zaakceptowanego przez ówczesnego księcia Walii postmodernistycznego projektu autorstwa Roberta Venturiego i Denise Scott Brown. W 1989 ukazała się książka Karola pt. , będąca zbiorem jego myśli i idei związanych z urbanistyką oraz architekturą. Autor wyraził w niej wyrazisty pogląd na temat wartości architektury tradycyjnej i związanej z danym regionem, wernakularnej, lokalnej, utrzymanej w klasycznych formach oraz proporcjach, a także podkreślił że nie ceni mało przyjaznej ludziom współczesnej urbanistyki; ceni natomiast idee Nowej Urbanistyki (New Urbanism), zakładającej budowę miast z tradycyjnym układem ulic, pierzejami i placami, a przede wszystkim z dość gęstą oraz wielofunkcyjną zabudową. Wyrażone w książce wizje architektoniczno-urbanistyczne Karola III odzwierciedla budowane od 1993 na zachodnich peryferiach Dorchester w hrabstwie Dorset eksperymentalne miasto Poundbury. Ówczesny książe Walii pod koniec lat 80. XX wieku współpracował z lokalnym organem planistycznym, Radą Okręgu West Dorset, przy tworzeniu modelu planowanego nowego miasta, a następnie zaangażował do zaprojektowania jego ogólnej koncepcji Léona Kriera. Krier zaprojektował Poundbury w oparciu o idee Nowej Urbanistyki, z gęstą, kameralną i mającą tradycyjną architekturę zabudową, oferującą w bliskiej odległości większość potrzebnych do życia funkcji. W 2014 prestiżowy magazyn „Architectural Review” poprosił ówczesnego następcę tronu o spisanie jego głównych koncepcji dotyczących projektowania, urbanistyki i architektury. Książę napisał na ten temat obszerny artykuł i spuentował go dziesięcioma punktami dotyczącymi tego, co jego zdaniem jest najważniejsze przy projektowaniu miast i budynków: poszanowania krajobrazu, architektury jako języka, znaczenia skali, harmonii, tworzenia dobrze zaprojektowanych zespołów zabudowy, znaczenia materiałów, znaków i obiektów użytkowych w przestrzeniach publicznych, pieszego jako głównego punktu procesu projektowania, gęstości oraz elastyczności. Ogrodnictwo i rolnictwo ekologiczne W 1980 Karol zajął się ogrodnictwem, tworząc na terenie zakupionej wówczas posiadłości Highgrove w hrabstwie Gloucestershire ogród z pomocą lady Miriam Rothschild. W jednym z późniejszych wywiadów stwierdził, że rozmawia z drzewami i roślinami w swoim ogrodzie: „Z radością rozmawiam z roślinami i drzewami i słucham ich. Myślę, że to absolutnie kluczowe”. Oprócz tworzenia ogrodu książę rozpoczął też proces przekształcania znajdującej się na terenie posiadłości farmy Duchy Home Farm w całkowicie ekologiczny system rolniczy. Kulminacją tego procesu było uruchomienie w 1990 marki żywności ekologicznej Duchy Originals, której pierwszy produkt, herbatniki owsiane, trafił na rynek dwa lata później. W 2002 ówczesny następca tronu stworzył we współpracy z byłym psychologiem duchowym „ogród uzdrawiający”, oparty na świętej geometrii i starożytnej symbolice religijnej. Ogród ten w tym samym roku został zaprezentowany na wystawie kwiatów w Chelsea. Sport Karol w wieku 19 lat zaczął brać udział w zawodach polo – przygodę z tym sportem rozpoczął jako piętnastolatek, gdy dostał w prezencie od swojego ojca mallet. W 2015 zakończył karierę zawodniczą. W 1980 Karol wziął udział w rozgrywanych pomiędzy Izbą Lordów i Izbą Gmin zawodach strzeleckich Vizianagram, strzelając dla Izby Lordów. Pięć lat wcześniej książę został 6. w historii prezesem brytyjskiego Narodowego Stowarzyszenia Strzeleckiego (National Rifle Association). Monarcha był miłośnikiem polowań na lisy, które zostało zakazane w Anglii i Walii na mocy uchwalonej w 2004 i wprowadzonej w życie rok później odpowiedniej ustawy. Później w serii prywatnych listów Karol lobbował u premiera Tony’ego Blaira na rzecz zniesienia zakazu polowań na lisy. Z kolei na prywatnym spotkaniu w 2002 miał powiedzieć: „Jeśli laburzystowski rząd kiedykolwiek zakaże polowań na lisy, to równie dobrze mogę opuścić ten kraj i spędzić resztę życia na jeździe na nartach”. Karol jest kibicem klubu piłkarskiego Burnley F.C.. Działalność charytatywna W 1976 założył organizację Prince’s Trust ułatwiającą znalezienie pracy bezrobotnym Brytyjczykom. W grudniu 2019 wsparł Royal British Legion, biorąc udział w nagraniu, w którym razem z matką, księciem Wilhelmem i księciem Jerzym przygotowywał pudding. Związki z innymi rodzinami królewskimi Karol spokrewniony jest ze wszystkimi rodzinami królewskimi i książęcymi, zasiadającymi na tronach europejskich państw, poprzez Jana Wilhelma Friso, księcia Oranii, który żył w latach 1687–1711. Jego ojciec wywodzi się z greckiej i duńskiej rodziny królewskiej, natomiast matka z rodziny brytyjskiej. Monarcha ma wśród swoich przodków króla Danii Chrystiana IX i królową Wielkiej Brytanii Wiktorię. Był gościem ceremonii zaślubin: Haakona, księcia koronnego Norwegii z Mette-Marit Tjessem Høiby (Oslo, 2001), Wilhelma-Aleksandra, księcia Oranii z Maksymą Zorreguiettą Cerruti (Amsterdam, 2002) i Filipa, księcia Asturii z Letycją Ortiz Rocasolano (Madryt, 2004). Reprezentował dwór brytyjski w czasie uroczystości pogrzebowych: Clausa, księcia holenderskiego (Delft, 2002) oraz Michała I, króla Rumunii (Bukareszt, 2017). Media W październiku 2019 wyemitowano dokument z udziałem księcia Karola, dotyczący przyszłego panowania księcia Wilhelma. 12 listopada 2019 książę Walii opublikował swój pierwszy post na Instagramie. W styczniu 2020 zaprezentowano drugi oficjalny portret przedstawicieli czterech generacji rodziny królewskiej, na którym znaleźli się: królowa Elżbieta II, książę Walii, książę Cambridge i książę Jerzy. Patronaty Karol jest patronem ponad 400 organizacji na terenie Wielkiej Brytanii i Wspólnoty Narodów. Do najważniejszych należą: British Council, którego wicepatronem jest od kwietnia 1984; British Red Cross Society, gdzie od 2003 pełni funkcję prezydenta; Marie Curie – patron od 2003; Royal Academy of Culinary Arts, któremu patronuje od lutego 1999; Scottish Ballett – patron od 2009; The British Film Institute, którego patronem jest od 1979; The Royal Opera – patron od 1975; The Royal Opera House – patron od 2009; The Royal Television Society – patron od 1997. Oczekiwanie na objęcie tronu Książę Karol był najstarszym następcą tronu w dziejach brytyjskiego królestwa, był również osobą, która najdłużej oczekiwała na objęcie tronu. Jest to temat często poruszany przez media brytyjskie i światowe. W chwili objęcia tronu miał 73 lata i był najstarszym brytyjskim monarchą w historii, rozpoczynającym swoje panowanie. Pobił rekord Wilhelma IV, który w momencie wstępowania na brytyjski tron w 1830 miał 64 lata, 10 miesięcy i 5 dni. W przypadku śmierci królowej Elżbiety II kolejność następujących po sobie wydarzeń określał plan, nazwany Operation London Bridge. Książę Walii automatycznie został królem Zjednoczonego Królestwa, co zostało oficjalnie potwierdzone następnego dnia na specjalnym zgromadzeniu w Pałacu Świętego Jakuba. Nowy monarcha mógł wybrać jedno ze swoich imion jako swoje imię na okres panowania. Książę został również naczelnym zwierzchnikiem Kościoła Anglii. Prasa regularnie donosiła na temat planowanej abdykacji przez królową Elżbietę II, jednak rzecznicy rodziny królewskiej nie podjęli tego tematu. Do abdykacji nie doszło, a Karol objął tron po śmierci królowej Elżbiety II. Inne wydarzenia 8 kwietnia 2002 brał udział w Czuwaniu Książąt przy trumnie swojej babki, Elżbiety, królowej matki. Towarzyszyli mu: książę Yorku, hrabia Wesseksu i wicehrabia Linley. W 2013 zasiadł obok królowej Elżbiety II podczas ceremonii czytania przez nią programu rządu w parlamencie. Potem zastąpił matkę na konferencji państw Wspólnoty Narodów w Kolombo. W maju 2018 odprowadził do ołtarza Meghan Markle, która brała ślub z jego synem, księciem Henrykiem. Ojciec aktorki, który miał pełnić tę funkcję, zrezygnował na kilka godzin przed ślubem, tłumacząc się nagłą chorobą kardiologiczną. W styczniu 2020 książę i księżna Sussexu poinformowali, że zamierzają wycofać się z pełnienia oficjalnych obowiązków w rodzinie królewskiej i przeprowadzić do Ameryki Północnej. Książę Walii wziął udział w dyskusjach z synem, królową i księciem Wilhelmem co do warunków, na jakich para książęca opuści rodzinę królewską. 10 maja 2022, jako następca tronu, w towarzystwie syna Wilhelma i żony Kamili po raz pierwszy w historii Zjednoczonego Królestwa wygłosił mowę tronową podczas otwarcia nowej sesji brytyjskiego parlamentu, zastępując po raz pierwszy od 60 lat swoją matkę królową Elżbietę II. Król Zjednoczonego Królestwa 8 września 2022 w szkockiej rezydencji Balmoral zmarła królowa Elżbieta II. Karol wraz z małżonką od rana przebywali z królową. Po śmierci matki Karol został kolejnym królem Wielkiej Brytanii, a jego żona Kamila – zgodnie z wolą królowej Elżbiety II – królową małżonką. W przemówieniu, które wygłosiła mianowana przez Elżbietę II dwa dni wcześniej premier Liz Truss, potwierdzono, że król będzie nosił imię Karol III (przy czym ostatecznie rozwiane zostały obecne od 2005 wątpliwości, jakoby miał przyjąć imię Jerzy VII na cześć swojego dziadka i tym samym uniknąć skojarzeń z kontrowersyjnymi królami z rodu Stuartów noszącymi imię Karol). Tego wieczoru król Karol wydał swoje pierwsze oświadczenie. 9 września 2022 przyjął na pierwszej audiencji premier Liz Truss oraz wygłosił swoje pierwsze orędzie do narodu. 10 września 2022 w pałacu św. Jakuba w Londynie Rada Akcesyjna w obecności księcia Walii Wilhelma, królowej małżonki Kamili oraz urzędującej premier i byłych premierów wydała proklamację, w której formalnie został ogłoszony królem Zjednoczonego Królestwa. 11 października 2022 Pałac Buckingham ogłosił, że koronacja Karola III wraz z jego małżonką, Kamilą, odbędzie się 6 maja 2023. 25 października 2022 przyjął na audiencji Rishiego Sunaka, powierzając mu misję stworzenia gabinetu. 29 marca 2023 wraz z Kamilą rozpoczął trzydniową wizytę państwową w Niemczech, która była jego pierwszą zagraniczną wizytą jako brytyjskiego monarchy. 6 maja 2023 Karol III i jego małżonka Kamila zostali koronowani na króla i królową Zjednoczonego Królestwa podczas ceremonii w Opactwie Westminsterskim, będącej 40. tego typu uroczystością w historii Opactwa. Życie prywatne Związek z Kamilą Parker Bowles Stan cywilny księcia Karola od początku był tematem zainteresowania mediów. Latem 1971 poznał Kamilę Shand, której został przedstawiony przez wspólną znajomą, Lucię Santa Cruz, córkę ambasadora Chile w Wielkiej Brytanii. Po 18 miesiącach przyjaźni ich relacja przerodziła się w związek. W listopadzie 1972 książę planował zaręczyny z Kamilą, ale z nich zrezygnował, ponieważ uznał, że małżeństwo nie zostanie zaakceptowane przez członków rodziny królewskiej. W grudniu 1972 para podjęła decyzję o rozstaniu, a w lipcu 1973 Kamila wyszła za Andrew Parker Bowlesa, który wcześniej spotykał się z księżniczką królewską Anną, siostrą Karola. Ich drugi romans rozpoczął się w 1979, po zamachu na stryja Karola, Ludwika Mountbattena, i trwał do 1981. Małżeństwo z Dianą Spencer W latach 70. XX wieku związany był z lady Sarą Spencer. Odwiedzając ją w rodzinnej rezydencji Spencerów w Althorp, poznał jej młodszą siostrę, lady Dianę Spencer. Ich relacja rozwinęła się w związek po kolejnym spotkaniu w trakcie turnieju polo w 1980. Książę oświadczył się młodszej o 13 lat Dianie 6 lutego 1981 na zamku w Windsorze po tym, jak widzieli się wcześniej 13 razy. Ich zaręczyny ogłoszono 24 lutego 1981. Lady Spencer sama wybrała swój pierścionek zaręczynowy – w 2010 otrzymała go narzeczona jej starszego syna, Katarzyna Middleton. 29 lipca 1981 zawarł z Dianą związek małżeński w obrządku anglikańskim w katedrze św. Pawła w Londynie, która była obszerniejsza niż Opactwo Westminsterskie. Ceremonii przewodniczyli arcybiskup Canterbury, Robert Runcie oraz dziekan katedry, Alan Webster. Drużbami Karola byli jego bracia: książęta Andrzej i Edward. W uroczystościach uczestniczyło około 3,5 tysiąca gości, a jej koszt przekroczył 48 milionów funtów, stając się wówczas największym wydarzeniem w dziejach Anglii. Na przyjazd do Londynu nie zdecydował się król Hiszpanii Jan Karol I, tłumacząc swoją nieobecność sporem z Wielką Brytanią o Gibraltar. Po ślubie małżonkowie udali się na przyjęcie w Pałacu Buckingham, następnie po poczęstunku pojechali pociągiem do rezydencji Broadlands w Romsey, gdzie spędzili pierwsze trzy noce podróży poślubnej. Następnie polecieli na Gibraltar, a potem uczestniczyli w rejsie po Morzu Śródziemnym na pokładzie HMY Britannia. Związek Karola i Diany od początku był w centrum zainteresowania mediów brytyjskich i światowych. Pojawiały się doniesienia, że 32-letni książę Walii zdecydował się na małżeństwo pod przymusem i z rozsądku, a dodatkowo nadal utrzymywał intymne relacje z Kamilą Parker Bowles (miał z nią spędzić noc przed ślubem z lady Spencer). 5 listopada 1981 Pałac Buckingham oświadczył, że książę i księżna Walii spodziewają się narodzin swojego pierwszego dziecka. 21 czerwca 1982 w St. Mary’s Hospital w Londynie Diana urodziła syna i przyszłego następcę brytyjskiego tronu. 28 czerwca ogłoszono, że będzie nosił imiona Wilhelm Artur Filip Ludwik. Para książęca zaprezentowała swoje dziecko poddanym na schodach szpitala. W tym okresie pogłębiał się kryzys w ich małżeństwie. 13 lutego 1984 rodzina królewska poinformowała o drugiej ciąży księżnej Walii. 15 września w St. Mary’s Hospital w Londynie urodziła drugiego syna. Książę otrzymał imiona Henryk Karol Albert Dawid i zajął trzecie miejsce w linii sukcesji, za ojcem i starszym bratem. Karol został pierwszym brytyjskim księciem w historii, który był obecny przy narodzinach swojego dziecka. Kilka godzin po powrocie z żoną i drugim synem ze szpitala udał się na mecz polo w Windsor Great Parku, co pogłębiło kryzys w jego małżeństwie. W ciągu kilku kolejnych lat małżeństwo pary książęcej znalazło się w coraz poważniejszym kryzysie. Przyczyniła się do tego różnica wieku między małżonkami, zaburzenia psychiczne księżnej (bulimia i depresja poporodowa), utrzymujący się romans Karola z Kamilą Parker-Bowles (odnowili relację w 1983 i potajemnie spotykali się w rezydencji Highgrove) oraz relacja Diany z nauczycielem jazdy konnej Jamesem Hewittem, która miała trwać w latach 1986–1991. Widoczny w publicznych wystąpieniach dyskomfort między małżonkami doprowadził do określenia ich przed media „Ponurakami” (ang. The Glums). W czerwcu 1993 ukazała się książka Andrew Mortona pt. Diana: prawdziwa historia, w której księżna Walii ujawniła szczegóły relacji z Karolem, w tym jego zdrady z Kamilą. 9 grudnia 1992 brytyjski premier John Major ogłosił separację księcia i księżnej Walii. W tym samym roku, który królowa określiła później jako swój annus horribilis, swoje rozwody ogłosili również brat Karola, książę Andrzej i jego siostra, księżniczka Anna. W dokumencie telewizyjnym w czerwcu 1994 Karol przyznał się do zdradzania Diany z Kamilą i ujawnił, że ich relacja miała stać się zażyła około 1986. W styczniu 1995 Kamila i Andrew Parker-Bowles wzięli rozwód, a 28 sierpnia 1996 doszło do rozwodu Karola i Diany. W 1996 zdjęcie ślubne Diany i Karola znalazło się na plakacie akcji społecznej organizowanej przez British Safety Council, której celem było promowanie bezpiecznych stosunków seksualnych z użyciem prezerwatywy. Po interwencji pałacu reklamę usunięto. 31 sierpnia 1997 księżna Walii zginęła w wypadku samochodowym w Paryżu. Książę Karol poleciał do Paryża i wrócił do Wielkiej Brytanii razem z trumną z ciałem zmarłej księżnej. Rodzina królewska uczestniczyła w państwowym pogrzebie Diany, który miał miejsce 6 września w Opactwie Westminsterskim. Na czele orszaku pogrzebowego szli: książę Karol, 15-letni książę Wilhelm, 12-letni książę Henryk, książę Filip oraz brat Diany, hrabia Spencer. Zgodnie z doniesieniami biografów, nigdy nie odwiedził grobu żony na wyspie w posiadłości Althorp. 22 lipca 2013 urodził się pierwszy wnuk Karola, znajdujący się w bezpośredniej kolejce do brytyjskiego tronu, książę Jerzy Aleksander Ludwik z Cambridge, syn księcia Wilhelma i jego żony, księżnej Katarzyny. Małżeństwo z Kamilą Parker Bowles Książę Walii kontynuował znajomość z Kamilą, która zaczęła towarzyszyć mu w oficjalnych wystąpieniach – po raz pierwszy w styczniu 1999 w Hotelu Ritz w Londynie, gdzie wzięli udział w przyjęciu urodzinowym. W 2000 udali się razem do Szkocji, gdzie wypełniali obowiązki w imieniu monarchy. Od 2004 występują wspólnie w czasie pełnienia wszystkich jego publicznych obowiązków. 10 lutego 2005 Clarence House ogłosił zaręczyny księcia Walii z Parker Bowles, która otrzymała pierścionek zaręczynowy należący wcześniej do królowej matki Elżbiety. Para zdecydowała się na ślub cywilny, ponieważ narzeczona była rozwódką, a narzeczony – jako przyszły monarcha – miał zostać głową Kościoła Anglii. Planowana ceremonia zyskała aprobatę honorowego zwierzchnika Kościoła Anglii, arcybiskupa Canterbury Rowana Williamsa, który w oświadczeniu stwierdził, że „ustalenia te [dotyczące ślubu] mają moje silne poparcie i są zgodne z wytycznymi Kościoła dotyczącymi ponownego małżeństwa, które książę Walii w pełni akceptuje jako zaangażowany anglikanin i przyszły Najwyższy Gubernator Kościoła Anglii”. W czerwcu 2004 były arcybiskup Canterbury George Leonard Carey w wywiadzie prasowym powiedział, że Kościół zaakceptowałby małżeństwo Karola i Kamili, oraz dodał: „[Karol] jest następcą tronu i kocha ją. Naturalną rzeczą jest to, że powinien ją poślubić”. Początkowo chciano zorganizować ceremonię 8 kwietnia w zamku w Windsorze, jednak na cztery dni przed tym terminem plany zostały jednak zmienione, ponieważ tego samego dnia w Watykanie odbywał się pogrzeb papieża Jana Pawła II – Karol miał brać w nim udział jako reprezentant królowej. Zrezygnowano również z lokalizacji w zamku, ponieważ oznaczałoby to, że przez kolejny rok każda para mogłaby wziąć ślub w siedzibie monarchy. Królowa Elżbieta II wyraziła zgodę na ślub 2 marca, czyniąc małżeństwo dynastycznym. Karol i Kamila zawarli związek małżeński 9 kwietnia 2005 w XVII-wiecznym budynku w Windsorze w hrabstwie Berkshire o godzinie 12:30. Przyszli małżonkowie pojawili się w budynku ok. 12:25, wspólnie podjeżdżając pod niego Rolls-Royce’em Phantomem VI. Na ok. dwie godziny przed ślubem wzdłuż trasy przejazdu zgromadziło się kilka tysięcy ludzi, chcących zobaczyć nową parę książęcą. Karol i Kamila zostali uznani za małżonków przez lokalną urzędniczkę stanu cywilnego Clair Williams podczas prywatnej, nietransmitowanej przez media, 20-minutowej ceremonii w obecności zaledwie 28 gości (zabrakło wśród nich rodziców Karola: królowej Elżbiety II i księcia Edynburga Filipa). Świadkami na ślubie byli najstarsi synowie pary z poprzednich małżeństw, książę Wilhelm i Tom Parker Bowles. Obrączki ślubne państwa młodych, za których przekazanie odpowiadał książę Wilhelm, były wykonane z walijskiego złota. Po ceremonii ślubnej małżonkowie wzięli udział w 45-minutowym, transmitowanym przez telewizję, nabożeństwie w kaplicy św. Jerzego zamku w Windsorze, które poprowadził arcybiskup Canterbury Rowan Williams. Podczas trwającego w ramach liturgii błogosławieństwa nowożeńcy uklękli i odczytali z Modlitewnika Powszechnego 1662 słowa zawierające wyznanie „rozmaitych grzechów i niegodziwości”. W nabożeństwie uczestniczyło ok. 800 gości, w tym rodzina (obecni była królowa Elżbieta II z mężem, księciem Filipem) i przyjaciele pary oraz liczne osobistości, m.in. premier Wielkiej Brytanii Tony Blair i celebryci: Rowan Atkinson, Phil Collins, Kenneth Branagh, Joanna Lumley, Richard E. Grant, Jools Holland oraz Stephen Fry. Gościem nabożeństwa był także pierwszy mąż Kamili, Andrew Parker Bowles. Ostatnim punktem dnia ślubu było popołudniowe przyjęcie na zamku w Windsorze. Po ślubie Karol i Kamila pojechali na miesiąc miodowy do rezydencji królewskiej Birkhall, stanowiącej część posiadłości Balmoral. Kontrowersje 12 stycznia 1993 magazyn „People” ujawnił treść nieprzyzwoitej rozmowy telefonicznej Karola i Kamili Parker Bowles, którą to nagrały tajne służby bezpieczeństwa. Skandal, określany przez prasę jako Camillagate, wpłynął negatywnie na medialny wizerunek księcia, wówczas pozostającego mężem księżnej Diany. 29 czerwca 1994 Karol udzielił wywiadu, w którym przyznał się do zdrady i romansu z Parker Bowles. W 2015 przyjaciel księcia, biskup Peter Ball został skazany za molestowanie seksualne nastolatków i młodych mężczyzn. Karol komentował sprawę publicznie, m.in. przyznając, że żałuje, iż zaufał Ballowi, gdy ten zaprzeczył oskarżeniom, które pojawiały się w mediach. Oficjalne oświadczenie wydał 6 czerwca 2018. Zdrowie 25 marca 2020 rzecznik Clarence House poinformował, że u księcia Walii rozpoznano zakażenie wirusem SARS-CoV-2. Karol miał łagodne objawy infekcji dróg oddechowych w czasie pobytu w Szkocji. Nie ustalono, od kogo książę się zaraził, ponieważ w dniach poprzedzających diagnozę brał udział w wielu oficjalnych spotkaniach, w tym z Albertem II, księciem Monako, który także zachorował. Test księżnej Kornwalii miał ujemny wynik. 26 marca oświadczono, że książę kontynuuje swoją pracę w domu, a objawy jego choroby są łagodne. 30 marca Karol zakończył okres izolacji, a 1 kwietnia opublikował nagraną przez siebie wiadomość, w której opowiadał o swoich doświadczeniach z chorobą i wyraził wsparcie dla pracowników brytyjskiej ochrony zdrowia. Spuścizna Jego imię nosi jego wnuk, książę Ludwik Artur Karol z Walii. Kanadyjska Wyspa Księcia Karola nazwana jest na jego cześć. Genealogia Przodkowie Potomkowie Tytuły i godności Tytuły Jego Królewska Wysokość, Książę Zjednoczonego Królestwa – od 1948 do 1952; Jego Królewska Wysokość, Książę Kornwalii – lata 1952–1958 Jego Królewska Wysokość Książę Karol, Książę Rothesay – pod tym tytułem znany jest w Szkocji, jako następca tronu Szkocji – od 1952 do 2022, dodatkowo jako książę Rothesay jest także hrabią Carrick, baronem Renfrew, Lordem Wysp/Isles, Księciem i Wielkim Stewardem Szkocji; Jego Królewska Wysokość Książę Walii – następca tronu Zjednoczonego Królestwa; pod tym tytułem znany jest poza Szkocją – od 1958 do 2022, dodatkowo jako książę Walii jest także hrabią Chester. Jego Królewska Wysokość Książę Edynburga – od 2021 do 2022 (dziedziczy od Filipa po jego śmierci) Hrabia Merioneth – od 2021 do 2022 (dziedziczy od Filipa po jego śmierci) Baron Greenwich – od 2021 do 2022 (dziedziczy od Filipa po jego śmierci) Jego Królewska Mość, Król Zjednoczonego Królestwa – od 2022 Ordery i odznaczenia Poniższa lista nie zawiera wszystkich odznaczeń. Król jest suwerenem wielu orderów, należą do nich: Pozostałe: Order Zasługi Medal Koronacyjny Królowej Elżbiety II Medal Srebrnego Jubileuszu Królowej Elżbiety II Medal Złotego Jubileuszu Królowej Elżbiety II Medal Diamentowego Jubileuszu Królowej Elżbiety II – 2012 Canadian Forces Decoration z jedną belką – Kanada Queen’s Service Order – Nowa Zelandia New Zealand 1990 Commemoration Medal – Nowa Zelandia Medal Niepodległości – 1980, Zimbabwe Order Słonia – 1974, Dania Krzyż Wielki Klasy Specjalnej Orderu Zasługi RFN – 2023, Niemcy Publikacje książkowe o Karolu Jonathan Dimbleby, The Prince of Wales. A biography (1994; tytuł polski: Karol Książę Walii. Biografia, przekład Magda Papuzińska, Oficyna Wydawnicza „Rytm” 1997, ); Isabelle Rivère, Camilla & Charles (2005; tytuł polski: Kamila i Karol, przekład: Krystyna Szerzyńska-Maćkowiak, Bertelsmann Media Sp. z o.o. – Świat Książki 2005, ); Catherine Mayer, Charles. The Heart of a King (tytuł polski: Książę Karol. Serce króla, przekład: Elżbieta Królikowska-Avis, Wydawnictwo Dream Books 2015, ). Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Oficjalna strona Brytyjskiej Monarchii Władcy Anglii i Wielkiej Brytanii Książęta Walii Książęta Rothesay Windsorowie Absolwenci Trinity College (Cambridge) Odznaczeni Canadian Forces Decoration Odznaczeni Krzyżem Wielkim Legii Honorowej Odznaczeni Medalem Koronacyjnym Królowej Elżbiety II Odznaczeni Medalem Srebrnego Jubileuszu Królowej Elżbiety II Odznaczeni Medalem Złotego Jubileuszu Królowej Elżbiety II Odznaczeni Medalem Diamentowego Jubileuszu Królowej Elżbiety II Odznaczeni Orderem Australii Odznaczeni Orderem Avis (Portugalia) Odznaczeni Orderem Białej Róży Finlandii Odznaczeni Orderem Chryzantemy Odznaczeni Orderem Domowym Orańskim Odznaczeni Orderem Gwiazdy Etiopii Odznaczeni Orderem Imperium Brytyjskiego Odznaczeni Orderem Karola III Odznaczeni Orderem Korony Dębowej Odznaczeni Orderem Krzyża Południa Odznaczeni Orderem Łaźni Odznaczeni Orderem Oranje-Nassau Odznaczeni Orderem Ostu Odznaczeni Orderem Podwiązki Odznaczeni Orderem Słonia Odznaczeni Orderem Świętego Olafa Odznaczeni Orderem Zasługi (Wielka Brytania) Odznaczeni Orderem Zasługi Republiki Federalnej Niemiec Odznaczeni Orderem Nowej Zelandii Osoby upamiętnione nazwami obiektów fizjograficznych na Ziemi Ludzie urodzeni w Londynie Urodzeni w 1948